Vademecum Maturzysty-Literatura

Opracowanie epok literackich Strona 1 z 156
A N T Y K
1. RAMY CZASOWE
Początek: VIII w.p.n.e. - Homer
Koniec: IV w.n.e. - upadek imperium Rzymskiego
2. TYPOWE CECHY SZTUKI GRECKIEJ, HELLEŃSKIEJ I RZYMSKIEJ

1. Domy, w których GRECY były budowane z umiarem, wszyscy prowadzili podobny
tryb życia nacechowany umiarem.
2. Bogom natomiast wznosili jak najwspanialsze świątynie.
3. Większość rzeźb greckich powstała w związku z potrzebami religijnymi,
wykonywano posągi wielkich bóstw, płaskorzeźb zdobiących świątynie, nagrobków.
Do połowy IV wpne. powstała sztuka niesłużąca Bogom, na charakter rzeźby miał
wpływ sport przyzwyczajający Hellenów do oglądania nagich ciał i podziwiania ich.
4. Artyści greccy posługiwali się brązem, marmurem i kamieniem jaskrawo
malowanym.
5. Grecka rzeźba wciąż ewaluowała - przed VI w.p.n.e. dzieła były sztywne i
nieporadne, od polowy V wpne. starano się, przedstawić człowieka w ruchu.
Najwybitniejsza: DYSKOBOL - Myrona
6. Rósł stopień szczegółowości oraz poprawności przedstawień. Poliklet w DYFOSIE
zawarł idealne proporcje ciała mężczyzny. Postacie były nacechowane godnością,
powagą, spokojem. Również pojawiły się ból, radość, nienawiść.
7. Ceramika malowana zajmowała w twórczości artystycznej greków takie miejsce,
jakiego nie zyskała w innych cywilizacjach. Garncarze tworzyli naczynia o
doskonałych kształtach, cienkich ściankach. Ozdabiali je pokrywając barwną i
skomplikowaną dekoracją. Przedstawiano na nich sceny mityczne.
8. Największe dzieła architektury greckiej to: Akropol, świątynia Ateny, Artemidy
9. W dziedzinie budownictwa, zwłaszcza w architekturze sakralnej RZYMIANIE
dokonali więcej.
10. Posługiwali się cegłą i zaprawą. Pozwoliło to na stosowanie półokrągłych
sklepień zamiast płaskich stropów.
11. W rzeźbiarstwie także osiągnęli więcej niż grecy. Nie wahali się pokazać
brzydoty, starości a nawet wulgarności.
12. Osiągnięcia sztuki portretowej można śledzić na monetach, często będących
dziełami sztuki.
2.1 FILOZOFIE ANTYCZNE
2.1.1 SOKRATES
469-399 r.p.n.e.
− był nauczycielem Platona
− głosił on absolutyzm i intelektualizm etyczny
− dobro, cnotę i szczęście utożsamiał z prawdą
− jego dewiza to: „Poznaj samego siebie”
1
− podkreślał świadomość własnej niewiedzy: „Wiem, że nic nie wiem”

− środki poznania to: żywy dialog, zbijanie fałszywych argumentów rozmówcy, pomoc
w dochodzeniu dostępnej prawdy
− ideałem była doskonałość etyczna, racjonalizm i intelektualizm etyczny
(utożsamianie szczęścia, dobra, cnoty z wiedzą o tym, co dobre i złe)
− nie uważał siebie za mędrca ani za nauczyciela mądrości. Próbując odpowiedzieć na
pytanie, „czym jest wiedza” rozmawiał z mieszkańcami Aten często ujawniając ich
niewiedzę
2.1.2 PLATON
427-347 r.p.n.e. (Arystokles)
− był uczniem i przyjacielem Sokratesa
− stworzył pierwszy system idealizmu obiektywnego (platonizmu)
− dualizm świata:
1. świat idei (idealny) - niedostępny zmysłom
1. świat materialny
− jego pisma filozoficzne to „Uczta”, „Państwo”, „Prawa”
− funkcja poznawcza to dusza obdarzona wrodzoną wiedzą o ideach
− na podstawie swej teorii idei zbudował teorię państwa idealnego. Założył szkołę w
Atenach nazwaną „Akademią od gaju Akademosa”.
2.1.3 ARYSTOTELES
384-322 r.p.n.e.
− uznawany za najwybitniejszego myśliciela starożytności
− jego działalność obejmowała niemal wszystkie dziedziny wiedzy
− założył szkołę filozoficzną w Atenach
− twierdził, że każda rzecz jest bytem złożonym z materii i formy kształtującej materię
− postawił tezę o zmienności bytu i wielości form ruchu
− zapoczątkował empiryczne metody badań przyrodoznawczych
− stworzył podstawy rozwoju nauk przyrodniczych
− był rzecznikiem demokracji, stworzył naukę o państwie
− zajmował się zagadnieniami etycznymi
− twórca „Poetyki” - rozprawy o literaturze, prawach rządzących poszczególnymi
gatunkami i rodzajami literackimi
3. WARTOŚCI STAROŻYTNEJ MITOLOGII
3.1 JAK DOSZŁO DO POWSTANIA MITÓW

Mity powstały ponieważ tłumaczą to co niewytłumaczalne (powstanie świata, pór roku,
ludzi). Zostały spisane aby można je było przekazywać dalszym pokoleniom. Mit jest to
wypowiedź, zazwyczaj narracyjna oparta na wierzeniach ludzi antycznych. Posiada
fabułę. Przekazuje uniwersalne prawdy. Mity to dawne baśnie i opowieści o bóstwach
oraz półlegendarnych bohaterach (herosach), a także o życiu i wierzeniach starożytnych
2
Greków i Rzymian. Mity były efektem literackiego ujęcia podstawowych

przeświadczeń i odczuć ludzkich.
3.2 ANTROPOMORFICZNY CHARAKTER MITÓW
Przedstawianie w mitach sił i zjawisk przyrody pod postacią ludzką. Bogów
wyobrażano sobie na podobieństwo ludzi.
3.3 UNIWERSALNOŚĆ MITÓW
1. opowieści mitologiczne mają charakter religijny
2. mają charakter uniwersalny, tzn. Mówią o prawdach, które nie przemijają, są
ponadczasowe o ogólnoludzkie
3. mówią o sprawach człowieka, jego dążeniach, marzeniach
4. były wielokrotnie wykorzystywane w sztuce
5. można je przyrównać do zdarzeń mających miejsce w współczesności
3.4 CHARAKTERYSTYKA I DZIEJE NIEKTÓRYCH BOHATERÓW
MITOLOGICZNYCH. KOSMOGONIA MITOLOGICZNA
Początkowo istniał chaos (nieskończona otchłań, wypełniona bezkształtną masą,
mieszaniną powietrza, ziemi, wody i ognia). Z chaosu powstał dzień, a wraz z nim
Jasność i wszelka radość. Wyłoniła się Ziemia (Gaja) i otaczający ją Eter. Powstało
niebo (Uranos). Gaja i Uranos to pierwsze bóstwa świata. Uranos dał deszcz, a Gaja
wszelką roślinność. Ziemia wypełniła się żywymi istotami. Pojawiły się dalekie
gwiazdy i blade słońce. Z chaosu zrodzony został też bóg miłości Eros. Dzięki niemu
świat się nieustannie odradzał i odnawiał. Eros łączył ludzkie serca. Uranos i Gaja
spłodzili dzieci Olbrzymy. Po nich przyszli na świat Cyklopi -bóstwa związane z
piorunami, błyskawicami i grzmotami (Ares, Steropes i Brontes). Gaja i Uranos wydali
także na świat sześć Tytanów (Okeanos, Kojos, Krion, Hyperion, Jarpet, Kronos) i
sześć Tytanid (Teja, Rea, Temida, Mnemosyne, Tojbe, Tetys). Uranos bał się tytanów
więc strącił ich do podziemnego świata Tartaru. Gaja zbuntowała za to najmłodszego
syna przeciwko ojcu. Kronos ugodził ojca mieczem, a jego krew (ojca) zapłodniła Gaję
ponownie. Wówczas przyszły na świat boginie zemsty Erynie. Pojawiły się też nowe
pokolenia Gigantów i Nimf. Tytani uwolnili swoich braci z Tartaru i pozbyli się władzy
Uranosa. Rządzący Kronos obawiał się o swoje panowanie, więc pozbył się cyklopów i
Gaja zbuntowała się przeciwko niemu. Żoną Kronosa była Rea, z którą miał
potomstwo. Kronos przypomniał sobie słowa Uranosa, że jego własny potomek
pozbawi go władzy, więc połykał swoje dzieci. Rea uciekła na Kretę i tam urodziła
Zeusa. Cyklopi zbudowali mu pałac na Olimpie, gdzie zamieszkali bogowie. Wokół
stołu Zeusa zasiadała jego rodzina: żona Hera, ich syn Ares (bóg wojny), siostra Zeusa
Afrodyta Bogini miłości, Hefajstos (bóg ognia), boski posłaniec Hermes, bogini
urodzaju Demeter, brat Zeusa Posejdon (bóg morza), czwórka dzieci władcy nieba:
Atena (bogini mądrości), Apollon (bóg światła i muzyki), Artemida (bogini lasów,
łowów i pól), Dionizos (bóg winorośli, nigdy nieopuszczający pucharu z ręki). W
kuchni panowała opiekunka ogniska domowego Hestia. W królestwie podziemi
przebywał bóg ciemności Hades z żoną Persefoną. Wszyscy bogowie starali się
uporządkować świat, aby Ziemia stała się rajem. Chociaż między bogami toczyły się
zacięte boje ludzie byli wolni od zła. Nie znali starości, nie musieli pracować bo ziemia
3
sama rodziła. Odżywiali się dzikimi owocami: warzywami, mlekiem, miodem, który
spływał z drzew. Była to „epoka złota”. W „epoce srebrnej” ludzie zmienili się.
Pojawili się prostacy i barbarzyńcy. Zeus postanowił za nieposłuszeństwo zgładzić całą
ludzkość. Nastąpiła „epoka brązowa”, ale i ci ludzie pozabijali się nawzajem, a ich
dusze trafiły do Hadesu. Pozostały tylko zwierzęta, ptaki i ryby. Bogowie stworzyli
więc bohaterów. W „epoce bohaterów” zdarzały się wielkie czyny znane z opowieści o
„Złotym panie”, czy o zdobyciu Troi. Bogowie pomagali ludziom. Demeter nauczyła
ich uprawy ziemi. Zeus poprosił Prometeusza aby uformował człowieka z czerwonej
gliny i łez. Został on stworzony na podobieństwo bogów. Zeus tchnął życie w
pierwszych ludzi, a Prometeusz pomagał im we wszystkim. Wykradł nawet z Olimpu
ogień i dał człowiekowi. Zeus ukarał go za to przykuwając łańcuchami do skał
Kaukazu. Sęp wydziobywał mu wątrobę, która co noc odrastała.
4. LITERATURA STAROŻYTNEJ GRECJI
4.1 EPIKA ANTYCZNA I NAJDOSKONALSZY JEJ TWÓRCA - HOMER

4.1.1 HISTORIA WOJNY TROJAŃSKIEJ I JEJ PRZEBIEG(„ILIADA”)
Podczas wesela Tetydy i Peleusa bogini Eris rzuciła między siedzące boginie złote
jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”. Powstał spór, a sędzią w tej sprawie został
Parys. Wybrał Afrodytę, która obiecała mu w nagrodę Helenę. Młodzieniec przyjechał
do Sparty i porwał żonę Menelaosa. W całej Grecji zawrzało na wieść o tym, jak
zamorski barbarzyńca znieważył święte prawo gościnności. Rozpoczęto wojnę. W
szeregach Hellady Naczelnym dowódcą został Agamemnon. Według przepowiedni los
wyprawy zależał od Achillesa. Bez niego Troja nie mogła być zdobyta. On zaś został
schowany przez matkę i długo go szukano. Potem nie było wiatru na morzu.
Zlikwidować ten problem miał ofiara z córki Agamemnona. U brzegów Azji wodzowie
wysłali do Troi Odyseusza i Menelaosa żądając wydania Heleny. Działania wojenne
przebiegały opieszale. Miejscem walk była równina nad Skamandrem. Odbywały się
turnieje rycerskie. Najlepszy był Achilles. Trwało to 10 lat. W obozie greckim
wybuchła zaraza. Między Agamemnonem a Achillesem wybuch konflikt. Achilles do
jednej z bitew pożyczył swój strój Petroklesowi. Trojanie bardzo się go bali.
Powstrzymał go dopiero Hektor. Achilles mścił się za to jeszcze okrutniej. Wygrał
walkę z Hektorem, ale został zabity przez strzałę Parys. Zginął też Parys. Helenę
wydano za jego brata. Gdy Trojanie pewni byli swojej klęski Grecy odjechali spod
murów Troi. Został tylko olbrzymi drewniany koń. Ukrytych w nim był 12 żołnierzy z
Odyseuszem na czele. W nocy wyszli i otworzyli bramy miasta. Wojska greckie
wróciły. Zaczęła się rzeź. Zginęli wszyscy Trojanie. Odzyskano Helenę, a wojska
greckie wróciły do domu.
4.1.2 WĘDRÓWKI ODYSA („ODYSEJA”)

Tematem „Odysei” są dzieje tytułowego bohatera, który przeżywa niezwykłe przygody
w czasie powrotu spod Troi do Italii. Trwało to 100 lat, a wracał on po 20 letniej
nieobecności. Utwór składa się z 24 ksiąg. Poemat zaczyna się w V księdze od opisu
wyprawy syna Odysa w poszukiwaniu ojca. Księgi V-VIII to opowieści o jego
przygodach na wyspy Ogigia, gdzie przez 7 lat był więziony (z miłości) przez Kalipso.
Z niej dociera do wyspy Feaków i znajduje się na dworze króla Alkinosa. Od IX do XII
4
księgi zaczyna się pierwszoosobowa narracja. Kraj Lotofogów, oślepienie Polifema,

gniew Posejdona, pobyt u Ede - pana wiatrów, kraj Lajstrygonów - ludożerców, wyspa
Krike, zejście do Hadesu, spotkanie z syrenami. Księga XII i XVI - przybycie Odysa na
Italię w przebraniu żebraka. Księga XVII do XIX - pobyt w domu. Księga XXI do
XXIV zemsta na zalotnikach.
4.1.3 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE EPOSU HOMERYCKIEGO

1. liczne opisy, bardzo plastyczne, szczegółowe
2. obiektywizm
3. obecność inwokacji
4. ingerowanie bogów w świat ludzki
5. styl utworu podniosły i uroczysty, chwilami patetyczny
6. specyficzna charakterystyka bohaterów i ich idealizacja
7. regularność występowania mów bohaterów
8. wiersz rytmiczny (heksametr)
9. porównania homeryckie
10. rozmach epicki polegający na pięknym, plastycznym opisie zdarzeń
11. psychologiczne charakterystyki bohaterów
4.1.4 WALORY FORMY I STYLU „ILIADY”

Narrator nie narzuca się słuchaczom. Na początku autor prosi muzy o natchnienie i
zapowiada treść utworu. Paralelizm akcji (dwa ciągi wydarzeń, równocześnie z ludźmi
działali bogowie). O przebiegu akcji w dwóch płaszczyznach decydowało
przeznaczenie, nad czym czuwało fatum, bóstwo losu, któremu podlegali nie tylko
ludzie, ale też bogowie. Kompozycja ma charakter epizodyczny. „Iliada” zawiera
rozbudowane porównania homeryckie. Styl narracji jest podniosły i uroczysty, pełen
szczegółowych i wyrazistych opisów zwalniających akcję. Jest to dzieło oparte na
iloczasie (istnienie samogłosek długich i krótkich). Podstawy rytmiczności: oprócz
akcentu jedna zgłoska może być długa, inna krótka. Akcent pada tylko na zgłoski
długie. Jeżeli dodamy do niej jedną lub kilka, krótkich nieakcentowanych, powstanie
stopa rytmiczna. W każdym wersie powtarza się jednakowy układ stóp.
4.2 LIRYCY STAROŻYTNEJ HELLADY
4.2.1 TEMATYKA WIERSZY TYRTEUSZA (LIRYKA TYRTEŃSKA)
Tworzył w VII w.p.n.e. Pisał patriotyczne elegie. Od imienia poety wywodzi się termin
tyrteizm. Poezja tyrtejska - patriotyczna, nawiązująca do walki. Porzucenie ziemi
ojczystej uważał za rzecz niegodną. Napisał pięć ksiąg zawierających pieśni wojskowe,
marszowe i elegie o charakterze politycznym. Według legendy poeta ten natchnął
swoimi pieśniami Spartan do zwycięskiej walki. Napisał np.: „Rzecz to piękna”.
4.2.2 SUBTELNOŚĆ ANALIZY UCZUĆ - SAFONA

Tworzyła na przełomie VII i VI w.p.n.e. Była najwybitniejszą poetką starożytnej Grecji.
Mieszkała na wyspie Lesbos, gdzie zajmowała się wychowaniem muzycznym
skupionych wokół niej dziewcząt. Napisała dziewięć ksiąg, które obejmowały pieśni
weselne, miłosne, hymny i modlitwy. Jej wiersze są pełne poetyckiego uroku i wdzięku.
Sławią przyjaźń, miłość i życie, które dostarcza twórczych przeżyć i wzruszeń. Źródłem
5
owych przeżyć jest obcowanie z poezją, bez której człowiek skazany jest na miernotę i
pustkę.
4.2.3 ANAKREONT - AUTOR UTWORÓW BIESIADNYCH

Tworzył utwory o tematyce miłosnej i biesiadnej. Opiewają radość życia i urok
beztroskich zabaw. Bożka miłości Erosa traktuje jako dobrego kompana, którego
towarzystwo się lubi, ale nie zawsze trzeba go traktować poważnie.
Anakreontyk charakteryzuje:
1. postawa żartobliwego dystansu
2. konwencjonalna gra miłosna
3. flirt
4. charakterystyczny obraz, motyw
4.2.4 DOROBEK LITERACKI SYMONIDESA

W wierszach przedstawia filozofię uczącą przyjmowania życia takim jakim jest.
Odradza nadmierną toskę o przyszłość, której nikt nie zna. Każdy dzień może przynieść
zmiany na lepsze lub gorsze, zniweczyć wszelkie osiągnięcia i zamierzenia. Znany jest
jako piewca władców, uroczystości dworskich. Autor pieśni chóralnych i epigramatów,
hymnów, elegii i słynnych trenów. Napisał np.: „Los”.
4.3 HISTORIA TEATRU ANTYCZNEGO (ETAPY ROZWOJU, TWÓRCY, DZIEŁA)
Początki teatru antycznego są związane z kultem boga Dionizosa. W czasie pochodu
podczas Wielkich Dionizji część ludu ubrana była w koźlą skórę, aby symbolizować
leśnych przyjaciół boga Dionizosa. Śpiewali pieśń pochwalną, opowiadającą o nim,
zwaną Dytyramb. Po dojściu korowodu do ołtarza wszyscy stawali przy nim w półkolu.
W Atenach w VII wieku p.n.e. pojawił się legendarny człowiek Tespis. Swoją
obecnością uświetniał Wielki Dionizje i opowiadał o Dionizosie. Towarzyszył mu chór.
Wprowadzało to element dramatyczny. Pierwszym twórcą, który dokonał rozwoju
teatru był Trynichos. Zapoczątkował on zerwanie tradycji dionizyjskiej i wrócenie do
innych mitów. Aby więcej ludzi mogło oglądać przedstawienie wykorzystywano
naturalną powierzchnię. Na miejscu ołtarza Dionizosa była scena - orchestra. Na niej
był budynek będący tłem przedstawień - skene. Miejsce dla widowni wykute było w
skale - theatron. Wejście z obu stron prowadzące na scenę to parodos. Kolejny twórca
to Ajschylos. Wprowadził on na scenę drugiego bohatera. Następny, Sofokles,
wprowadził trzeciego aktora. Eurypides wprowadził czwartego i piątego. Powstawały
tragedie i komedie. Twórcą komedii był Arystofanes Aktorzy występowali w
specjalnych maskach. Miały one wskazywać na płeć, wiek i intencje bohaterów. Maska
miała też wzmacniać siłę głosu bohatera. Aktorzy występowali w koturnami (butach na
wysokiej powierzchnie) i w wypchanych kostiumach. Wszystko to charakteryzowało
bohaterów.
4.4 „ANTYGONA” SOFOKLESA JAKO NAJDOSKONALSZY PRZYKŁAD TRAGEDII
ANTYCZNEJ
4.4.1 DZIEJE DOMU EDYPA
Edyp był synem Gajosa i Jokasty. Wyrocznia delficka przepowiedziała Lajosowi, że
zginie z ręki własnego syna, który ożeni się ze swoją matką. Rodzice przekłuli Edypowi
6
pięty żelaznymi kolcami, związali i porzucili w górach. Dzieckiem zaopiekowali się

pasterze i oddali w Koryncie bezdzietnej parze królewskiej - Polibosowi i Moropie.
Edyp był nazywany przez swoich rówieśników podrzutkiem. W młodości dowiedział
się, że jest przybranym synem króla. Udał się więc do wyroczni aby to wyjaśnić.
Dowiedział się, że zabije swojego ojca i ożeni się z jego żoną. Myśląc, że Korynt jest
jego ojczyzną postanowił założyć rodzinę w innym kraju. Opuścił więc dom. Podczas
podróży spotkał króla Teb i jego podwładnych. Odmówiwszy ustąpienia drogi,
wywiązała się pomiędzy nimi walka, w której zginęli król i jego dworzanie. Rządy w
Tebach objął szwagier króla - Kreon. W tym czasie pojawił się także sfinks. Potwór
nękał podróżnych wędrujących do Teb. Kreon oświadczył, że odda rękę córki i swój
tron temu, kto rozwiąże zagadkę sfinksa, który wtedy przestanie porywać podróżnych.
Edypowi udało się tego dokonać a potwór rzucił się w przepaść. Bohater ożenił się z
córką Kreona i objął panowanie. Miał czworo dzieci, synów: Eteokesa i Polinejkesa
oraz córki: Antygonę i Ismenę. Po wielu latach panowania Edypa, Teb nawiedziła
zaraza. Wyrocznia powiedziała, że jest to kara za to, że mieszka tu morderca Lajosa.
Edyp dowiedział się wtedy, że zabitym rycerzem był jego ojciec, a żona jest jego matką.
Jokasta z rozpaczy odebrała sobie życie, a Edyp oślepił się i udał w łachmanach w
świat. Władzę przejęli jego synowie i zginęli później w walce o nią. Na tronie zasiadł
brat Jokasty - Kreon.
4.4.2 CHARAKTERYSTYKA POSTAW BOHATERÓW TRAGEDII

4.4.2.1 Konfrontacja Antygona - Ismena
Obie siostry są zupełnie różne. Antygona jest silna i honorowa w przeciwieństwie do
swej siostry. Jest odważna i energiczna. Chce uczcić śmierć brata, chowając go. Ale aby
to uczynić, musiałaby złamać zakaz Kreona. Jednak Ismena jest inna. Obawia się o
swoje życie i nie chce złamać zakazu króla. Boi się władcy i sprzeciwu wobec niego.
Jest oportunistką. Przyjmuje postawę wygodniejszą dla siebie. Antygona płacze nad
losem swoim i swoich bliskich. Godzi się na śmierć. Nie buntuje się gdyż nie chce
upokorzyć się przed Kreonem. Okazałaby się wówczas słabą i przeciętną osobą.
4.4.2.2 Konfrontacja Kreon - Hajmon

Kreon jest prawowitym władcą Teb. Jego decyzja spowodowana była chęcią
udowodnienia poddanym, że potrafi być sprawiedliwy i okrutny dla wrogów.
Podejrzewając iż poddani mogliby lekceważyć jego władzę, kazał stosować wobec nich
terror, jako środek zapobiegawczy. Przykładem może być zakaz pochówku wrogów
(Polinejkesa) oraz zamurowanie Antygony. Jest on rządny władzy. Chce umocnić ją i
swój autorytet. Bezwzględny dla wrogów i zdrajców. Jest tyranem, którego należy
słuchać i wypełniać rozkazy. Jest konsekwentny. Podczas konfrontacji z synem Hajmon
pokazuje mu jego błędy i przewagę dumy nad rozsądkiem.
Hajmon pragnie zrzucić zasłonę gniewu, chce by ojciec zobaczył prawdziwy obraz
sytuacji. Uważa, że Kreon jest władcą dla własnych korzyści. Ostrzega swojego ojca
przed karą za złamanie praw boskich, które są ważniejsze od niego. Odwołuje się do
jego ludzkich uczuć. Chce by spojrzał na to jak zwykły człowiek, a nie król. Wycofanie
się z decyzji uczyni go władcą bardziej szanowanym, człowiekiem, a nie potworem.
Mimo, że Hajmon występuje w obronie demokracji w państwie, jego ojciec go nie
7
słucha. Kreon uważa się za nieomylnego. Nie zważa na wskazówki syna, który jest
młodszy od niego. W przypływie gniewu Hajmon nazywa ojca tyranem.
4.4.3 TRAGIZM JAKO KATEGORIA ESTETYCZNA W UTWORZE

Rozumienie tragizmu jako kategorii estetycznej łączy się z istnieniem konfliktu wyboru.
Jednostka wybitna zostaje postawiona wobec konieczności wyboru wartości
przeciwstawnych ale jednakowo ważnych. Działania bohatera są z góry skazane na
niepowodzenie a sam akt wyboru, niezależnie od tego, które z wartości zostanie
wybrana musi doprowadzić do katastrofy.
W „Antygonie”, oboje głównych bohaterów to postacie tragiczne:
1. Antygona
Wybiera pomiędzy prawem ludzkim a boskim. Prawo boskie nakazuje jej pochowanie
zwłok brata bez względu na karę, jaka może ją spotkać za strony władcy. Prawo ludzkie
wydane przez Kreona nie pozwala pochowania zwłok zdrajcy. Antygona podlega obu
prawom. Wybór jednego powoduje kolizję drugiego. Złamanie prawa boskiego to
klątwa i przekleństwo, ludzkiego - śmierć.
2. Kreon
Także jest bohaterem tragicznym. Wydał rozkaz obowiązujący w kraju, ale
jednocześnie złamał prawo boskie. Dlatego zginęli jego bliscy. Gdyby uniewinnił i
uwolnił Antygonę, mógł stracić cały swój autorytet a to mogło doprowadzić do
anarchii i zguby Teb.
4.4.4 „ANTYGONA” JAKO UTWÓR O PAŃSTWIE I WŁADZY

Kreon reprezentując losy państwa wydał zakaz pochowania Polinejkesa. Chciał
pokazać, że jest władcą bezwzględnym dla innych. Kreon występował jako władca,
który chciał przestrzec innych władców przed jakąkolwiek formą przeciwstawiania się
władzy. Kreon nie zmienił decyzji za namową ludu, gdyż nie chciał pokazać, że jest
człowiekiem, który łatwo, za namową innych zmienia zdanie. Boi się ludu. Chce
pokazać, że on jest władcą i panem. Podporządkowuje sobie całe państwo zamiast się
nim opiekować. Hajman uważa natomiast, że Kreon nadużył swojej władzy, oraz że
wycofanie się z tej decyzji mogłoby podnieść autorytet władzy.
4.4.5 OGÓLNOLUDZKIE PRAWDY W STASIMONACH „ANTYGONY”

Stasimon pierwszy
Pochwała rozumu ludzkiego i państwa. Ludzki rozum jest zdolny pokonywać trudy i
czynić ziemię poddaną człowiekowi. Dzięki rozumowi człowiek stworzył państwo i
musi przestrzegać jego praw.
Stasimon drugi
To pieśń o winie i karze. Chór wskazuje, że wina jest źródłem cierpienia, ale została
ona wpisana w ludzki los.
Stasimon trzeci
Jest pieśnią o potędze miłości. Nikt się przed miłością nie uchroni, ani bogowie, ani
śmiertelnicy. Miłość nie idzie jednak w parze z rozsądkiem.
„Szczęśliwi, których życie nie zna cierpienia”
„Niezwyciężona twoja moc, Herosie”
„Wiele jest mocy natury, lecz nie ma większej nad człowieka”
8
4.4.6 FORMALNE WYZNACZNIKI DRAMATU ANTYCZNEGO

Elementy budowy dramatu antycznego:
1. parodos - pieśń na wejście chóru
2. sksodos - pieśń na zejście chóru
3. komos - scena lamentu i żalu
4. stasimon - pieśń chóru
5. epejsodion - dialogi bohaterów
Istotą budowy dramatu antycznego jest wzajemne przeplatanie się stasimonów i
epejsodionów. Epejsodiony tworzą akcję utworu.
Kompozycja tragedii antycznej:
1. prolog - wprowadzenie akcji i problematyki utworu
2. rozwinięcie akcji - wszystkie wydarzenia w utworze
a) perypetie - punkt kulminacyjny
b) katastrofa - śmierć głównego bohatera
3. epilog - ogólne rozwiązanie akcji
Chór spełnia rolę opinii publicznej w utworze i pełni następujące funkcje:
1. wypowiadanie ogólnych refleksji
2. komentowanie wydarzeń akcji
3. zapowiada pojawienie się bohatera na scenie
Za czasów Sofoklesa w tragedii antycznej na scenie było tylko trzech aktorów. Scen
zbiorowych nie było, a o zdarzeniach, w których bierze udział wiele osób opowiadała
specjalnie do tego przeznaczona osoba.
Główna zasada dramatu antycznego to zasada trzech jedności:
1. jedność czasu (akcja krótsza niż jedną dobę)
2. jedność miejsca (akcja rozgrywa się w jednym miejscu)
3. jedność akcji (jest tylko jedna akcja)
Zasada Decorum polega na wykorzystaniu w tragedii stylu językowego pełnego
wzniosłości i patosu, zaś w komedii średniego lub niskiego, z wykorzystaniem mowy
potocznej.
Zasada jedności stylowej wymaga utrzymania całości utworu w jednym nastroju. Nie
mogły występować sceny tragiczne i komiczne w jednym utworze.
5. LITERATURA STAROŻYTNEGO RZYMU
5.1 HORACY - LIRYK ANTYCZNY

5.1.1 UTWORY HORACEGO - CHARAKTERYSTYKA
Horacy był twórcą gatunku literackiego - satyry i ody. Tematyka jego utworów była
różnorodna. Przedstawiał swoją filozofię życiową. Pisał pieśni poważne, patriotyczne
(„List do Pizona”), filozoficzne, refleksyjne, biesiadne, miłosne, o sztuce poetyckiej.
5.1.2 FILOZOFIA HORACJANIZMU

W odzie „O co poeta prosi Apollina” zaprezentował swoją postawę filozoficzną. Swoje
poglądy oparł na dwóch szkołach filozoficznych: epikurejczykach (szukali szczęścia i
celu życia w zaspokajaniu przyjemności duchowych) i stoikach (głosili pielęgnowanie
w sobie cnoty, rozwijanie intelektu, uniezależnienie od pokus i smutków świata a
9
Opracowanie epok literackich Strona 10 z
156
otaczający świat przyjmowali ze spokojem - „stoicki spokój”). W odzie tej połączył

obie te ideologie. Od stoików wziął rozum i umiar jako główne kryteria w korzystaniu z
dóbr materialnych. Poeta nie pragnie bogactw ani życia w dostatku. Epikureizm
zauważamy w chęci dożycia łagodnej starości. W życiu najbardziej liczą się rozum,
sprawny umysł, dobre zdrowie i pogodna starość. Należy żyć zgonie z otaczającą nas
naturą.
Podsumowanie:
1. afirmacja życia
2. należy cieszyć się wszystkim
3. zdrowie psychiczne
4. nie pragnienie bogactwa
5. aktywność
„Exegi monumntum...”
Porównuje swój dorobek literacki do budowanych przez ludzi potężnych monumentów.
Stwierdza, że jego utwory będą trwalsze od królewskich piramid ponieważ poezja jest
niematerialna. „Nie wszystek umrę” - będzie żył w swoich wierszach i pamięci
czytelników.
„Do mecenasa”
Charakterystyka duszy poety. Jest na dwoista. Gdy poeta tworzy, jego dusza niczym
ptak odrywa się od ziemi i widzi więcej niż zwykli ludzie.
5.2 WERGILIUSZ - EPIK STARORZYMSKI
Wergiliusz to poeta rzymski, autor eposu „Eneida”, w którym przedstawił przygody
Eneosa i jego tułaczkę. Według „Eneidy” był on protoplastą cesarzy rzymskich.
Napisał sielanki „Bukoliki” ukazujące wyidealizowane życie pasterzy, którzy doglądają
owiec prowadzą miłosne rozmowy ze swymi ukochanymi lub dyskutują o poezji.
Napisał też „Georgiki” (poemat o rolnictwie) omawiając kolejno uprawę roli, naukę o
drzewach, hodowlę bydła i bartnictwo. W opisy zajęć wiejskich wplótł refleksje
filozoficzne. Zajmował się też problematyką wojny i powstania państwa. Pisał on także
o patriotyzmie
6. BIBLIA - JEDEN Z NAJDAWNIEJSZYCH ZABYTKÓW JĘZYKOWYCH,

LITERACKICH, RELIGIJNYCH
Biblia:
1. ukazuje dzieje narodu izraelskiego
2. zawiera pouczenia - ma charakter dydaktyczny
3. wprowadza pojęcia dobra i zła, nagrody i kary
4. formułuje nakazy i zakazy moralne
Zawiera wiele rodzajów literackich:
• Epika
1. poemat opisowy (ks. Rodzaju)
2. biografia (Ewangelia)
3. powieść obyczajowa
10
156
4. przypowieść
5. kroniki (ks. Kronik)
6. epistolografia (listy apostołów)
7. zbiór praw
• Liryka
1. pieśń miłosna („Pieśń nad Pieśniami”)
2. hymn („Hymn do miłości”)
3. psalm
4. tren
• Dramat
1. „Pieśń nad Pieśniami”
2. ks. Hioba
6.1 TREŚCI, ICH UKŁAD, CECHY TYPOWE STAREGO TESTAMENTU

Biblia to zbiór ksiąg religijnych, uznanych za święte przez dwie religie: Judaizm i
Chrześcijaństwo. Wszystkie księgi dzielą się na dwie części: Stary i Nowy Testament.
Księgi Starego Testamentu powstawały przez ponad 100 lat (XIII w. p.n.e.- I w. n.e).
Na treść tego utworu składają się zagadnienia filozoficzne, etyki i prawa kultu
religijnego. Księgi Starego Testamentu napisane były w języku hebrajskim, aramejskim
i greckim. Dzielą się na księgi dydaktyczne, prorocze i historyczne.
6.1.1 KOSMOGONIA BIBLIJNA

Badacze twierdzą, że opis stworzenia świata jest poematem, a nie kroniką wydarzeń.
Sześć dni stworzenia świata to jakby sześć strof swoistej pieśni z refrenem. W
początkowych trzech strofach jest mowa o oddzieleniu światła od ciemności, mórz od
lądów i o pojawieniu się roślinności. Kolejne trzy zwrotki mówią o stworzeniu nieba ze
słońcem, księżycem, gwiazdami, w wodzie ryb, w powietrzu ptaków, na ziemi
stworzenie zwierząt i człowieka. W siódmym dniu Bóg odpoczywał.
6.1.2 WIZJA CZŁOWIEKA I ŚWIATA W „KSIĘDZE KOHELETA”

Treścią tej księgi są rozważania nad sensem życia ludzkiego. Autor nie znajduje
odpowiedzi na pytanie jak jest droga do prawdziwego szczęścia. Stwierdza tylko, że
szczęścia nie przynoszą ani bogactwa, ani słowa, ani używanie rozkoszy, ani też
wysławiana mądrość i wiedza. Często w utworze tym powtarzają się słowa „Wszystko
jest marnością”. Życie jest pełne utrapień, niesprawiedliwości i trudów, a przy końcu
bytowania czeka wszystkich śmierć. Kohelet wierzy w Boga, od którego zależą radosne
i jasne strony życia, które należy traktować jako dar. Z korzystania z tych darów trzeba
będzie zdać relację Bogu. Kohelet jest przekonany, że wszystko pochodzi od stwórcy,
który kiedyś będzie sędzią człowieka.
6.1.3 KSIĘGA PSALMÓW - TEMATYKA, WALORY FORMY

Psalmy to utwory do śpiewania przy akompaniamencie harfy i cytry. Psalmów jest 150.
Twórcy to Dawid, Mojżesz, Salomon, Asa, Karachit, Ezramit.
11
156
Dzielimy je na:
1. pochwalne
2. błagalne
3. dziękczynne
4. mądrościowe
5. pokutne
Charakter psalmów:
1. pieśni liryczne mówiące o kondycji ludzkiej
2. o miłości człowieka wobec Boga
3. zwierają świadomość przemijania i przekonanie, że grzech i cierpienie to nieodłączne
atrybuty ludzkiej natury
4. mają charakter modlitwy
Psalmy:
1. mają wielką siłę ekspresji
2. zawierają wiedzę o człowieku
3. sposób obrazowania to: porównania, epitety itp.
Wizja człowieka jest tutaj inna niż w księdze Koheleta. Człowiek to istota potężna.
Umiłowany przez Boga, który oddaje mu pod władanie cały świat.
6.1.4 WAŻNE WSKAZANIA MORALNE W HISTORIACH BIBLIJNYCH

6.1.4.1 „Kain i Abel”
Adam i Ewa mieli dwóch synów, Kaina i Abla. Podczas składania ofiary Bogu Kain
zabija brata ponieważ jego ofiara nie była przyjęta bo została złożona z owoców, a nie
ze zwierząt, tak jak chciał Bóg. Za swój czyn zostaje przeklęty i musi uciekać. Bóg daje
Kainowi znamię i mówi, że jeżeli go ktoś zabije to poniesie siedmiokrotną karę. Chodzi
tu o to, że zabójstwo jest największą zbrodnią. Zazdrość i zawiść to ludzkie uczucia
(negatywne), prowadzące do różnych przewinień. Bóg jest wszechwiedzący,
sprawiedliwy i miłosierny. Reakcją na zło może być przebaczenie, trzeba umieć znieść
porażkę. Człowiek ma szansę wrócić na dobrą drogę.
6.1.4.2 „Samson”
Anioł objawia się bezpłodnej kobiecie i mówi jej, że powije syna. Tak też się staje. Syn
miał długie włosy, w których tkwiła jego siła. Włosy obcięła mu jego kochanka, a jej
sprzymierzeńcy wypalili mu włosy. Po jakimś czasie włosy odrastają mu i Samson mści
się. Miłość prowadzi do zguby, nie należy każdemu ufać, zło jest zawsze ukarane,
zazdrość i zawiść prowadzą do zguby, uczy szacunku dla pokonanych i słabych, mówi o
godnej śmierci, z siły należy korzystać w ostateczności.
6.1.4.3 „Hiob”
Hiob był bardzo religijny, nienaganny. Odebrano mu jednak bogactwa i za namową
diabła spadły na niego nieszczęścia, aż stał się biedny. Stracił dzieci. Ogolił wtedy
głowę, podarł szaty, ale nadal pozostał silnie wierzącym. Diabeł sprawił, że Hiob
zachorował i został okaleczony. Hiob jednak nadal wierzył. Z pomocą spieszyli mu
przyjaciele, aby znaleźć przyczynę nieszczęść. Dołączył do nich człowiek, który
powiedział, że Bóg często wystawia człowieka na próby. Hiob wytrwał w wierze i jego
dobra zostały mu zwrócone. Wiara i lojalność zostają nagrodzone. Każda przyjaźń
12
156
przechodzi próbę. Należy posiadać silną wolę, wytrwałość. Każde postępowanie

zostanie później osądzone.
6.2 TREŚĆ I ZNACZENIE NOWEGO TESTAMENTU.
Nowy Testament to zbór pism chrześcijańskich. Składa się z 27 ksiąg (historyczne,
dydaktyczne, prorocze). Nowy Testament przedstawia dzieje Jezusa Chrystusa
(ewangelie), historie pierwszych gmin chrześcijańskich. Przedstawione są tam zasady
moralności, kultu, poglądy filozoficzne. Myślą przewodnią jest to, że miłość Boga
obejmuje wszystkich ludzi, którzy w niego wierzą.
6.2.1 UNIWERSALIZM PRZYPOWIEŚCI BIBLIJNYCH

6.2.1.1 Cechy gatunkowe przypowieści
1. utwór narracyjny o charakterze parabolicznym czyli zestawiającym dwie
rzeczywistości, z których pierwsza jest obrazem życia codziennego, druga zaś, jest
nieuchwytna zmysłowo ale znajduje się w sferze pojęciowej
2. składa się z 3 trzonów: dwa pierwsze to przykłady, obrazy; trzeci to przekazanie
jakiejś prawdy, pouczenia
3. jest to opowiadanie alegoryczno-moralistyczne
4. nie ważne są osoby i wydarzenia ze względu na swoją jednostkowość, ale istotny jest
moralizujący jego charakter
5. mają zamkniętą fabułę
6. przekazują prawdy moralne
7. posiadają sens o ponadczasowym wymiarze
6.2.1.2 „O siewcy”
Człowiek wyszedł na pole by zasiać ziarna. Jedno upadło na drogę i zostało wydziobane
przez ptaki, drugie upadło na skałkę i zostało wypalone przez słońce, trzecie zostało
zagłuszone przez ciernie, ale te które padły na glebę wydały plony: 30-krotny, 60-
krotny, 100-krotny. Ziarnem jest słowo boże, a glebą wszyscy ludzie, do których jest
kierowane. Można je albo przyjąć, albo odrzucić, ale skutki są jednoznaczne.
6.2.1.3 „O synu marnotrawnym”

Jest to opowieść o ojcu i jego dwóch synach. Młodszy syn postanowił opuścić rodzinny
dom. Zabrał swoją część majątku i wyruszył w świat. Majątek roztrwonił jednak szybko
na zabawy. Zaczął paść świnie dla bogatego człowieka. Cierpiał głód i nędzę. Kiedy
skruszony syn wrócił do ojca ten się bardzo ucieszył i wydał ucztę. Zdziwionemu
starszemu synowi odpowiedział, że cieszy się z powrotu syna, który był jak umarły, a
teraz znów ożył. Ojcem jest Bóg, który cieszy się z każdego nawróconego grzesznika.
Jest to wezwanie do dostrzegania swoich błędów i ich naprawy.
6.2.1.4 „O miłosiernym Samarytaninie”

Samarytanin okazał współczucie dla rannego i obrabowanego przez zbójców. Opatrzył
go, pielęgnował i zapłacił za pobyt w gospodzie. Wcześniej pomocy odmówili mu
duchowni, których zadaniem jest nieść pomoc innym. Przesłanie to, to że ludzie
powinni okazywać innym ludziom miłość i miłosierdzie.
13
156
6.2.2 CHARAKTERYSTYKA EWANGELII

Są cztery ewangelie. Wszystkie obfitują w przypowieści będące nauką Jezusa. Chciał
on być zrozumiały przez wieśniaków i prostych ludzi. Musiał więc posługiwać się
obrazami a nie abstrakcyjnymi pojęciami. Przypowieści w ewangeliach są zmyślone,
gdyż ważna jest w nich nauka, a nie szczegóły. Przykłady występujące w ewangeliach
są dosłowne i dają przykłady postaw moralnych.
6.2.3 CHARAKTERYSTYKA I ZNACZENIE EWANGELII ŚW. JANA („APOKALIPSA ŚW. JANA”)

Jest to ostatnia księga Biblii. „Apokalipsa” znaczy objawienie, odsłonięcie. Jest to
jedyne proroctwo Nowego Testamentu. Jest tam wiele znaków, symboli, alegorii oraz
nawiązań do ksiąg Starego Testamentu. Wizja sądu ostatecznego. Prezentuje walkę
dobra ze złem, upadek ludzkości i przywracanie ładu świata. Autor przedstawia wizję
baranka, który otwiera kolejne siedem pieczęci. Potem pojawiają się cztery zwierzęta.
Potem pojawiają się konie z jeźdźcami apokalipsy. Na biały koniu jeździec z łukiem, na
ognistym jeździec, który zabierze pokój, na czarnym jeździec z waga w ręku, blady koń
niesie na grzbiecie śmierć. Święty Jan przewiduje przyszłe losy, pociesza i poucza.
Zawarte symbole:
• Liczb
1. 7 - oznacza nieskończoność, nieodkryte tajemnice
2. 4 - znak skończoności (4 pory roku, 4 strony świata)
• Kolorów
1. biały - chwała, zwycięstwo (zwycięzcy wkraczali do zdobytych miast odziani na
biało)
2. ognisty - wojna, cierpienie
• Przedmiotów
1. pieczęci - wyroki Boże dotyczące świata
2. księga - słowa Boże, plany Boga wobec ludzi
3. łuk - zwycięstwo
4. wielki miecz - zabijanie, wojna, niszczenie ludzkiego życia
5. waga - dzielenie, odmierzanie, głód, nędza
• Postaci
1. baranek - Chrystus, zbawiciel
2. śmierć - czwarty jeździec apokalipsy, przemijanie
• Zwierząt
1. lew - zwycięstwo
2. wół - wojna
3. orzeł - głód
4. zwierze z ludzką twarzą - zapowiedź śmierci
14
156
7. REALNE I ETYMOLOGICZNE ZNACZENIE WYBRANYCH POJĘĆ

MITOLOGICZNYCH I BIBLIJNYCH
Pojęcie Znaczenie etymologiczne Znaczenie realne

Chaos bezład, zamieszanie, zamęt, bezkształtna, nieuporządkowana mater
rozgardiasz, bałagan z której powstał świat
Atlas zbiór map, pierwszy krąg tytan, brat Prometeusza skazany przez
szyjny dźwigający, Zeusa na dźwiganie sklepienia
wspierający niebieskiego
Syzyf praca wymagająca ogromnego król miasta Eryty skazany przez bogów
wysiłku, ale nieprzynosząca na karę polegającą na wtaczanie głazu
efektu Tartarze, głaz u szczytu wymykał mu s
z rąk
Prometeusz określenie człowieka, którego skradł ogień z Olimpu i dał ludziom, za
czyny są śmiałe, buntownicze, karę został przykuty do skał Kaukazu,
ale dobre dla ludzkości gdzie orzeł wyszarpywał mu ciągle
odrastającą wątrobę
Pięta Achillesa słaby punkt Achilles za młodu kąpany był w Styksi
co zapewniał mu odporność na ciosy, w
czasie kąpieli był jednak trzymany za
stopę i to był jego słaby punkt
Puszka Pandory źródło niekończących się pierwsza kobieta na ziemi otrzymała w
kłopotów, smutków i posagu puszkę, której nie mogła
nieszczęść otwierać, namówiła jednak męża do
otwarcia jej, z wnętrza wydostały się
nieszczęścia i choroby
Węzeł gordyjski bardzo skomplikowana w mieście Gordian stał stary królewski
sprawa rydwan, którego jarzmo przywiązane
było do dyszla kunsztownym węzłem z
łyka, ten kto rozwiązałby węzeł zostałb
królem Azji Mniejszej
Hiobowa wieść zła, katastroficzna, Hiob był uosobieniem poddania się wo
przerażająca wiadomość bożej mimo najdotkliwszych nieszczęś
Samsonowa siła siła nadludzka w Biblii osoba z nadludzką siła zależna
od włosów
Kainowa zbrodnia morderstwo, bratobójstwo Kain był mordercą brata - Abla
Zakazany owoc rzecz pozornie wartościowa i Szatan namówił Ewę by dała owoc w
zachęcająca, a w raju Adamowi, tego owocu Bóg nie
rzeczywistości szkodliwa, pozwolił jeść, zostali za to wygnani z
sprowadzająca zło raju
Judasz zdrajca, osoba fałszywa, uczeń Jezusa, zdradził go
podstępna
Syn marnotrawny człowiek, który zbłądził, ale („Przypowieść o synu marnotrawnym”
potrafił się do tego przyznać
15
156
Apokalipsa uosobienie nieszczęść wojny, („Apokalipsa Św. Jana”)

koniec
Sodoma i Gomora miejsce gdzie odbywają się dwa miasta ukarane przez Boga za
rzeczy niemoralne, miejsce grzechy mieszkańców
rozpusty
Dawid i Goliat określenie dwóch osób, z Goliat to silny wielkolud, Dawid to
których jedna pokonuje drugą osoba mądrzejsza, pokonuje pierwszeg
sprytem i mądrością, drugi sprytem
posiada natomiast większą siłę
Samarytańska przysługa bezinteresowna („Przypowieść o miłosiernym
przysługa samarytaninie”)
Arka przymierza symbol porozumienia i pozłacana skrzynia z drzewa
braterstwa akacjowego, pozłacana, zawierająca
kamienne tablice praw
Arka Noego wybawienie, ratunek arka, w której przeżył potop Noe i po
jednej parze z każdego gatunku zwierz
Wieża Babel zamęt, bałagan, zbiorowisko potomkowie Noego chcieli zbudować
ludzi o różnych językach wierzę tak wysoką, aby dorównać Bog
za to Bóg pomieszał im języki
16
156
Ś R E D N I O W I E C Z E
8. RAMY CZASOWE
Początek: IV w. - upadek imperium Rzymskiego
Koniec: 1492 - odkrycie Ameryki przez Kolumba
1450 - odkrycie druku
1453 - upadek Konstantynopolu
9. CHARAKTERYSTYKA ŻYCIA POLITYCZNEGO I SPOŁECZNEGO

476 (upadek cesarstwa Rzymskiego)- 1492 (odkrycie Ameryki)
W Polsce początek to rok 966.
W średniowiecznej Polsce (i nie tylko) panował ustrój feudalny, którego istotnym
elementem była pańszczyzna, czyli chłopski wyczerpujący obowiązek pracowania na
pańskim polu. Duchowieństwo było największą potęgą. Rozwijają się miasta, handel,
gospodarka. Rycerstwo jest stanem, który zaczął domagać się władzy i ograniczenia
praw kościoła. Kultura religijna przemieniła się w świecką. Rycerze bogacili się
podczas wypraw krzyżowych organizowanych przez kościół. Cechą charakterystyczną
jest:
• Uniwersalizm
Państwa Europy podporządkowane były jednej władzy kościelnej i świeckiej. Kościół
dominował w całej Europie, a wszystkie państwa uznały zwierzchnictwo papieża.
Drugim językiem urzędowym stała się łacina. Fakty te sprawiły, iż Europa stanowiła
uniwersalną całość → stąd uniwersalizm.
• Teocentryzm
Filozofia ta umieszczała Boga w centrum świata. Bóg stworzył świat. Jest uosobieniem
dobra, piękna i prawdy. Ludzie uznali wyższość dóbr duchowych nad doczesnymi.
Różne zjawiska przyrodnicze interpretowano jako znaki od Boga. Dominowała myśl o
życiu po śmierci. Religii i jej założeniom podporządkowana była sztuka i religia.
10. KULTURA
10.1 DUALISTYCZNA
Miała charakter duchowny, a potem rycerski.
Dwa:
• style architektoniczne
1. romański (kamienne, masywne, rola obronna, mało światła)
2. gotycki (katedry, kościoły, strzeliste, smukły, witraże, dużo światła)
• wzorce osobowe
1. asceta (człowiek umartwiający swą duszę i ciało aby uzyskać zbawienie)
2. rycerz doskonały (walczył za wiarę, ojczyznę)
• języki
17
156
1. łacina (urzędowy)
2. narodowy
• przeciwstawne światy
Bóg Szatan
dobro zło
duch materia
idealiz materiali
m zm
dusza ciało
10.2 AKADEMIA KRAKOWSKA
Ośrodek naukowy wybudowany przez królową Jadwigę. Uczelnia ta cieszyła się
sporym autorytetem. Jej cechą było przezwyciężenie typowej dla średniowiecza
postawy jaką była scholastyka (nauczanie wyjaśniające problemy, posługujące się
biblią)
10.3 FILOZOFIE
10.3.1 ŚW. AUGUSTYN
Człowiek jako istota znajduje się między bytami wyższymi (aniołami) a niższymi
(zwierzętami). Bóg ⇒ anioły - człowiek - zwierzęta. Bóg ma prawo oceniać ludzi,
którzy sami kierują swym losem. Człowiek jest rozdarty pomiędzy duchowością a
cielesnością. Cielesne - zło, duchowe - dobro. Człowiek jest dobry i zły jednocześnie.
Ma zdolność myślenia.
10.3.2 ŚW. TOMASZ
Człowiek musi walczyć ze swymi pokusami, być etyczny, moralny, cnotliwy, stabilny,
posłuszny Bogu.
↑ Bóg } istota najdoskonalsza
anioły \ czysta
święci / inteligencja
ludzie
zwierzęta
rośliny
↓ rzeczy
Świat jest harmonijny, odpowiednio zaplanowany przez doskonałego Boga. Każdy
człowiek powinien starać się wznieść wyżej. Problemy etyczne → harmonijny i
rozumny świat jest odbiciem Boga.
10.3.3 ŚW. FRANCISZEK
Należy żyć w harmonii ze światem i wszystko kochać. Wiara powinna być radosna,
prosta i wypływać z miłości. Nakazywał: ubóstwo, braterstwo i miłosierdzie. Wszystko
co stworzył Bóg jest dobre i piękne, a zło wynika ze słabości ludzi.
11. NAJDAWNIEJSZE ZABYTKI PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO

1. „Geograf bawarski”
18
156
IX w. - spis nazw polskich plemion

2. „Dagome index”
X w. - najdawniejszy polski dokument, Mieszko I oddaje państwo pod opiekę
papieżowi, nazwy geograficzne
3. „Kronika Theimara”
X-XI w. - nazwy plemion (Ślązanie), nazwy rzek (Odra, Bóbr) i nazwy miast (Krosno)
4. „Bulla Gnieźnieńska”
XII w. - rejestr dóbr kościelnych, „Złota Bulla języka polskiego” → zawiera 410 nazw
polskich
5. „Księga Henrykowska”
XIII w. - pierwsze polskie zdanie: „Dać ać ja pobruczę a ty poczywaj”
6. Kazania Świętokrzyskie
XIV w. - autor-kaznodzieja starał się nadać swoim kazaniom artystyczną formę,
utrzymane są w tonie podniosłym, adresatem tych kazań są wykształceni ludzie
7. „Kazania Gnieźnieńskie”
XV w. - 103 kazania łacińskie, 10 polskich, zabytek trój języczny: niemiecki, łaciński,
polski
8. „Bogurodzica”
pierwszy tekst napisany po polsku mający charakter religijny
9. „Psałterz Floriański”
najstarszy zachowany przekład Psalmów Dawida, zawiera tekst psalmów w trzech
językach: łacińskim, polskim i niemieckim, psałterze pełnią w średniowieczu
funkcję modlitewnika
10.„Psałterz Puławski”
XV w. - modlitewnik zawierający komentarz do każdego psalmu
11.„Apokryfy”
przedstawiają żywoty świętych
12.„Roty sądowe”
formuły przysiąg sądowych
13.„Biblia Szaroszpatacka”
pierwszy i jedyny polski przekład Biblii
12. POEZJA KOŚCIELNA
12.1 RODOWÓD I RODZAJE

Polska średniowieczna literatura religijna jest ilościowo dość obszerna, choć do naszych
czasów zachowała się tylko jej niewielka część. W swoich utworach anonimowi
najczęściej autorzy oddają uczucia związane z przeżywaniem wiary, często szukając w
wydarzeniach biblijnych pretekstu do wypowiedzenia się na temat świata i jego spraw,
na które patrzą przez pryzmat wiary.
12.2 „BOGURODZICA”
Jest to pieśń poświęcona Bogu. Adresat to Maryja i Jan Chrzciciel. Zbiorowy podmiot
liryczny zwraca się bezpośrednio do Maryi a
pośrednio do Boga. Prośba dotyczy dostatniego życia na ziemi i szczęścia.
19
156
− rymy parzyste
− precyzja kompozycji (regularność)
− parabolizm składniowy (podobieństwo składniowe, występują regularnie te same
elementy)
− wiersz zdaniowy (koniec wers, koniec zdania)
− rozkaźniki
− apostrofy
• Trzy hipotezy powstania

− schyłek X w.
− XII/XIII w.
− hymn dynastii Jagiellonów - XIV w.
• Archaizmy
− leksykalne (wyrazy dziś nieużywane)
− fonetyczne (wyrazy o zmienionym brzmieniu)
− składniowe (dawne zasady budowy zdania, które dzisiaj już nie funkcjonują)
− fleksyjne (wyrazy używane ale w zmienionej formie gramatycznej)
− semantyczne (znaczenie wyrazu zostało zmienione)
12.3 „ROZMYŚLANIA PRZEMYSKIE”
Treścią tego zabytku jest opowiadanie o życiu Marii i Chrystusa, oparte na tekstach
Ewangelii., napisane żywo i barwnie, pełne refleksji i realiów obyczajowych. Jako
gatunek literacki "Rozmyślania przemyskie" są typowym dla średniowiecza apokryfem,
czyli opowieścią opartą na tekście Biblii, ale wzbogaconą o elementy mające
niekoniecznie swe historyczne źródło, które były wytworem wyobraźni autora.
Apokryfy są w czymś w rodzaju średniowiecznej powieści.
12.4 „LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI” („ŻALE MATKI BOSKIEJ POD KRZYŻEM”)
Utwór składa się z 20 zwrotek. Reprezentuje gatunek tzw. skargi, żalu Matki Boskiej
płaczącej pod krzyżem Chrystusa. Ukazuje losy swego Syna od momentu biczowania
aż po przybicie go do krzyża. Cały czas współcierpi z nim. Prosi ludzi o użalenie się
nad nią. Autor widział w niej przede wszystkim cechy ludzkie, chwile słabości i
sprzeciw wobec wydarzeń, w których uczestniczyła.
12.5 GATUNKI LITERACKIE
LIRYKA
− pieśń
− hymn
− satyra
− miłosna
− psalm } modlitewnik
EPIKA
20
156
• kronika
− kazanie
− hagiografia (żywoty świętych, opisując idealizują je, propagują wzorzec osobowy →
asceta)
− apokryf (gatunek literacki przedstawiający żywot najświętszej rodziny)
− romans rycerski
− epos rycerski
− traktat
DRAMAT
− liturgiczny
− misterium
− moralitet
13. POLSKA POEZJA ŚWIECKA

− pojawia się szereg utworów niemających charakteru religijnego, utwory te spełniały
funkcję dydaktyczną i pouczającą
13.1 TEMATYKA
• obyczajowa
„O zachowaniu się przy stole”
Podmiot liryczny wskazuje dobre zasady zachowania się przy stole → funkcja wychowawcza
i dydaktyczna. Utwór rozpoczyna wezwanie pomocy Bożej - apostrofa. Następnie autor
opowiada o tym co rośnie na polu i niedługo zostanie zebrane i znajdzie się na
biesiadnym stole. Udziela rad kobietom i mężczyznom. Pod koniec zachęca do
przyswajania sobie dobrych obyczajów. Prosi też Boga o odpuszczenie grzechów i
zasłanie radości na wszystkich ludzi.
• satyryczna
„Rozmowa mistrza Polikarpa że śmiercią”
Śmierć ukazana jest jako rozkładający się trup kobiety z kosą → obraz szkaradny,
odrażający. W czasach średniowiecza ludzie interesowali się śmiercią. Jej istotą i
cechami. Obraz pojawia się w tekstach, obrazach. Wszyscy ludzie podlegają śmierci.
Śmierć podlega Bogu.
„Satyra na leniwych chłopów”

Jest to utwór ganiący chłopów, którzy nie spełniają obowiązków jak by tego chciał
podmiot liryczny. Chłopi wykręcają się i unikają pracy. Wiersz ten ukazuje rozbieżność
interesów chłopów i właścicieli ziemskich.
− chłopi pracują tylko pod okiem pana, gdy odejdzie leniwią się
− odpoczywają zbyt często
− obłudnie udają pracę
− kradną własność pana
− świadomie psują narzędzia
21
156
Archaizmy:
− leksykalne
− fonetyczne
− fleksyjne
− semantyczne
• historyczna
„Śmierć o zamordowaniu Jędrzeja Tęczyńskiego”
Zamożny szlachcic niezadowolony z naprawy zbroi pobił płatnerza. Wzburzony tłum
wystąpił przeciwko okrutnemu szlachcicowi. Ten ukrył się w kościele lecz został tam
zabity.
14. EPIKA ŚREDNIOWIECZNA
14.1 „PIEŚŃ O ROLANDZIE”

Ma przejrzystą kompozycję trójdzielną. Wstęp to przygotowanie zasadzki przez zdrajcę
Ganeleona. Rozwinięcie akcji przedstawia bohaterską walkę i śmierć Rolanda oraz jego
towarzyszy. Zakończenie ukazuje zemstę Karola Wielkiego na Saracenach za śmierć
siostrzeńca. Roland był rycerzem Karola Wielkiego i w 778 wziął udział w wyprawie
do Hiszpanii zajętej przez Saracenów. Duma i średniowieczne poczucie honoru
nakazywały mu samodzielność działania. Mimo trudnej sytuacji nie wezwał pomocy, a
tym samym naraził swoich rycerzy na śmierć. Zginęli wszyscy łączne z nim, ale honor
średniowiecznego rycerza został obroniony.
14.1.1 ARTYZM FORMY

Nieznany poeta starał się nadać epopei podniosły charakter. Utwór cechuje patos
(nastrój podniosły, pełen odwagi) oraz hiperbolizacja (wyolbrzymienie cech jakiegoś
przedmiotu lub zjawiska). Narrator często włączał w tok opowiadania bezpośrednie
wypowiedzi poszczególnych osób. Z tego powodu stosował on na przemian formę
epicką i dramatyczną.
14.2 KRONIKI
14.2.1 CECHY I ZADANIA
− brak krytycyzmu (nie sprawdzano wiarygodności faktów)
− elementy fikcyjne (listy, mowy, pieśni, anegdoty)
− funkcja dydaktyczna (wnioski wyciągane z wydarzeń)
− przesadne wychwalanie władców
− chronologia wydarzeń
− język prosty, choć niepozbawiony metafor i gry słów
− pytania retoryczne, wykrzykniki, wołacze, apostrofy dla utrzymania patetycznego
stylu
14.2.2 POLSCY KRONIKARZE I ICH DZIEŁA

− „Kronika Polska” Galla Anonima
22
156
− „Kronika Wielkopolska” Gocława Baszka XIII w. (zawiera daty, występuje narracja

historyczna - przyczynowo-skutkowa)
− „Kronika Janka z Czarnkowa” (fikcyjne za Kazimierza Wielkiego)
− „Kronika Wincentego zwanego Kadłubkiem” XIII w. (parta na fantastycznych
zmyśleniach, opis zwycięskiej bitwy legendarnych władców polskich z Juliuszem
Cezarem, Kadłubek chciał uświetnić naszą przeszłość narodową)
− „Kronika Jana Długosza” XV w. (opis dziejów państwa polskiego do XV wieku,
opis konfliktu polsko-krzyżackiego)
14.3 KRONIKA GALLA ANONIMA
• Gall Anonim
− - żył na przełomie XI i XII w.
− Francuz, mnich z zakonu benedyktynów
− przebywał na dworze Bolesława Krzywoustego
− napisał tam kronikę na zamówienie
14.3.1 TREŚĆ
Dzieje państwa polskiego i jego władców. Celem i zamiarem było opisanie czynów
króla Bolesława Krzywoustego. Przedstawił on najpierw dzieje jego przodków, całego
rodu Piastów i czyny samego króla. Według niego Chrobry i Krzywousty to idealni
władcy. Opisywał także wydarzenia militarne. 3 części: 1.historia początków państwa
polskiego 2.czasy panowania Piastów 3.dzieje i chwała Bolesława Chrobrego. Kronika
ta nie zawiera żadnych dat.
Utwór ten powstał na zamówienie dostojników. Miał nie tylko opisywać dzieje państwa
polskiego, ale przede wszystkim wysławiać i wychwalać odważne i waleczne czyny
królów polskich (Bolesława Krzywoustego) jako wzorców do naśladowania.
14.4 UTWORY O TEMATYCE MIŁOSNEJ
14.4.1 „TRISTAN I IZOLDA”
Tristan był synem króla Kornwalii. Jego rodzice zostali zabici podczas najazdu. Dotarł
na wyspę króla Marka. Wysłał Tristana aby ten znalazł mu królową. W czasie powrotu
Tristan i Izolda wypili napój miłosny i zakochali się w sobie. Spotykali się że sobą
potajemnie. Kiedy król dowiedział się o tym skazał ich za to na śmierć. Oni uciekli i
ukryli się w lesie. Po pewnym czasie Tristan oddał ją królowi a sam wyjechał z kraju.
Po powrocie ciężko zachorował i umarł. Izoldę i Tristana pochowano obok siebie.
Codziennie krzew wyrasta z grobu Tristana i przerasta do grobu Izoldy.
14.4.2 „HELOIZA I ABELARD”

Abelard był filozofem i teologiem francuskim. Mając 34 lata zakochał się w swojej
uczennicy, nieletniej ale urodziwej Heloizie. Ona odwzajemniała jego uczucia. Kiedy
zaszła w ciążę nie chciała aby ewentualne małżeństwo zniszczyło jego karierę. Ten
jednak ożenił się z nią. Mieli syna. Kiedy wuj Heloizy dowiedział się o tym nasłał
zbójców na Abelarda, którzy go pobili i wykastrowali.
Heloiza poszła to zakonu a Abelard został mnichem. Kochankowie pisali do siebie listy
i wyznawali sobie miłość.
23
156
15. TYPY TEATRU ŚREDNIOWIECZNEGO

1. liturgiczny
- ściśle obrzędowy
2. misterium
- opowieści o tematyce religijnej (sceny ze Starego i Nowego Testamentu)
3. moralitet
- gatunek dramatyczny o charakterze dydaktyczno-alegorycznym
- pokazana walka dobra i zła o duszę człowieka
4. intermedia
- przerwy podczas sztuki niezwiązane z Biblią
16. WZORCE PARENETYCZNE

16.1.1 ASCETA
− żyje w ubóstwie
− przyjmuje pogardę i cierpienie z pokorą
− ucieka od sławy, rozgłosu
− modli się do Boga
− umartwia swoją duszę i ciało
− anonimowość
pokora
św. ALEKSY
Rozdał swój majątek i ruszył na wędrówkę po świecie. Cały czas spędzał na modlitwie,
żebrał, inni ludzie go nie obchodzili. Chodziło mu o całkowitą anonimowość. Chciał
aby nikt go nie znał i mógł całkowicie poświęcić się Bogu. Został uznany za świętego
(Maryja zeszła z ołtarza i kazała klucznikowi wpuścić go do kościoła). Ponownie
wyrzekł się sławy i powrócił do rodzinnego miasta i zamieszkał na schodach własnego
domu. Po jego śmierci wszystkie dzwony w Rzymie zabiły.
16.1.2 ŚWIĘTY
św. FRANCISZEK
W Asyżu założył zakon franciszkanów. Rozdał swój majątek. Wędrował po kraju
wygłaszając kazania, które nawoływały do miłości do bliźniego.
16.1.3 RYCERZ ŚREDNIOWIECZNY

− bogobojny
− odważny
− zawsze dotrzymywać słowa
− dbać o honor i sławę
− patriota
− uwielbienie Boga i poświęcenie dla obrony wiary
− wzorzec dydaktyczny
− zyskiwał władzę, stawał się godnym szacunku
− propagował postawę wygodną kościołowi
24
156
− kościół akceptował rycerzy, bowiem w nich upatrywał szerzenie chrześcijaństwa
16.1.4 WŁADCA DOSKONAŁY

− troszczy się o kraj i o poddanych
− dobry rycerz
− dobry chrześcijanin (miłosierny)
− sprawiedliwy i wyrozumiały
− bronił granic
− szybkość podejmowania trudnych decyzji
− dobro ogółu przedkłada nad dobro własne
16.1.5 PRZYCZYNY WYKREOWANIA TAKICH WZORCÓW OSOBOWYCH

− kościół zyskiwał władzę i wzbogacał się (bogaci ludzie chcąc zostać ascetami często
oddawali swój majątek kościołowi)
− życie doczesne jest chwilowym, krótkim etapem życia ducha
− upokorzenie szło w parze ze zbawieniem
17. CECHY POETYKI
17.1 CECHY LITERATURY ŚREDNIOWIECZA

1. alegoryczność
2. plastyczność, zmysłowość
3. idealizacja świata
17.2 NAWIĄZANIA W LITERATURZE EPOK PÓŹNIEJSZYCH
„Bema pamięci żałobny rapsod”
Nie jest to realny opis pogrzebu:
− nie pasują rekwizyty
− nie pasują postaci
− przenośnie
− płaczki
Taki kondukt charakterystyczny był dla średniowiecza. Jest to pogrzeb stylizowany na
pogrzeb rycerza.
Dał wyraz uwielbienia Bemowi, nadał mu cechy idealnego ruchu.
Opis dynamiczny oddziałuje na zmysły.
• nazwy barw
− topory pobłękitniałe od nieba
− pozieleniałe wawrzynem
− czarne czeluście
• nazwy ruchu
− porównania do innych ruchów
− obraz dynamiczny
25
156
• nazwy dźwięku
− tłukące się naczynia
− plusk
− muzyka kościelna
− głos trąb
„Miniatura średniowieczna”
− dziwność językowa: najwyższy stopień przymiotników - abstrakcyjny
− wykreowanie obrazu idealnego: delikatny wspaniały
− brak smutku
(średniowiecze idealizowało świat)
18. NAWIĄZANIA DO NASTĘPNYCH EPOK

Wraz z zakończeniem epoki wartości jej nie znikają lecz istnieją dalej. Kultura nie
istnieje tylko w jednym okresie literackim. Nawet gdy kierunek jest inny niż te, które
dominują. Współczesna poetyka uznaje ascetyzm za ideę egoistyczną:
„Opowieść małżonki św. Aleksego”
Żona go kocha lecz nie rozumie. Ma mu za złe, że ją opuścił, zmarnował jej młodość,
życie. Przez niego stała się brzydka, zgorzkniała, zimna. Ocenia ascetów jako pełnych
chwały ale plugawych, żebraków. Gardzi, brzydzi się nimi.
Nawiązanie do honoru, sławy:

„Grażyna”
Grażyną kierował patriotyzm, poświęcenie dla honoru. Służy ojczyźnie nie Bogu.
Walczy o chwałę swoją i swej rodziny.
„Konrad Wallenrod”
„Don Kichot”
Parodia etosu rycerskiego.
„Bema pamięci żałobny rapsod”

Zwłoki odziane są w pancerz. Są płaczki, oręż niepasujący do danej epoki. Cechy
średniowieczne. Stylizowany jest na rycerza doskonałego.
19. UZUPEŁNIENIE
19.1 SZTUKA
Malarstwo:
− Hans Merling „Wizja sądu ostatecznego”
− Albert Durer
− Hieronim Bosck
26
156
19.2 LITERATURA OBCA

− „Rycerze okrągłego stołu„
− „Pieśń o Nibelungach”
− Villon
− Dante Aligieri „Boska Komedia” → przełom epok
19.3 POJĘCIA
− hagiografia (żywoty świętych, idealizacja)
− apokryf (historia oparta na Biblii ale nie zawarta w kanonie)
− dramat liturgiczny (wpleciony w obrzęd mszy)
− memento mori (pamiętaj o śmierci)
− danse macabre (taniec śmierci; wszyscy są równi wobec śmierci, demokratyzm,
galitaryzm)
− chansons de geste (pieśń o czynach)
− pareneza (wzorce osobowe)
27
156
R E N E S A N S
20. RAMY CZASOWE
WŁOCHY
Początek: przełom XII i XIV w.
Koniec: XVI w.
EUROPA
Początek: XV w.
Koniec: XVI w.
21. PODSTAWOWE CECHY KULTURY RENESANSU

Epoka ta narodziła się we Włoszech w XIV wieku. Bogate mieszczaństwo przejmowało
władzę w republikach włoskich. Wielkie rody skupiały w swoich pałacach uczonych,
artystów i poetów. Ośrodkiem zainteresowania się uczonych i twórców stał się człowiek
i jego doczesne sprawy. Chciano zjednoczyć kraj i przywrócić Italii rolę dawnego
imperium Rzymskiego. Ponownie odkryto piękno starożytnej sztuki. Na rozwój
renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników
historycznych. Do głównych należy kryzys papiestwa i rozwój reformacji, rozbicie
jedności cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego,
zjednoczonych państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska).
21.1 NAZWY EPOKI
• Renesans
Nazwę epoce dał późniejszy włoski malarz, architekt i pisarz, Giorgio Vasari. Nazwa ta
miała wyrażać przeciwstawienie nowej epoki czasom średniowiecza. Termin ten
oznacza powrót do starożytności, do sztuki i filozofii antycznej oraz odrodzenie
człowieka i kultury. Z początku używano tej nazwy w znaczeniu odrodzenia państwa na
wzór starorzymski, później dotyczyło to też literatury, filozofii i ideałów antycznych.
Później znaczyło to również odnowę i rozwój ludzkości.
• Odrodzenie
Z włoskiego renessaince. Odrodzenie literatury antycznej ludzkości (renovatio
hominis), przeszłości ,odnowienie,
podnoszenie się jej na wyższy poziom, odnowienie starożytności (renovatio
antiquitais), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku,
programowo zapoczątkowane w XIV w.
• „Złoty wiek kultury polskiej”

Nazwa polskiego renesansu. Podobnie jak złoty wiek starożytności, odrodzenie polskie
obfitowało w świetne wydarzenia w dziedzinie kultury i sztuki (architektura, malarstwo,
muzyka, literatura).
28
156
21.2 PODSTAWOWE PRĄDY UMYSŁOWE I RELIGIJNE

21.2.1 HUMANIZM
Prąd światopoglądowy rozwijający tradycje antycznej wiedzy o człowieku jako o jednostce
(psychika i wrażliwość). Dążył do rozwoju osobowości uznając wartość jego rozumu.
Humaniści głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki
ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wielce wartościowy, liczy się jego talent,
liczy się każde odrębne istnienie. Poznawano przyrodę, piękno, patriotyzm. Był to
antropocentryzm. Usytuowanie człowieka w centrum świata. Hasłem humanistów
stało się zdanie Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”
21.2.2 REFORMACJA
Oderwała ok. 1/3 Europy od kościoła katolickiego. Przyczyniła się ona do rozwoju tolerancji
religijnej, rozkwitu kultur, języków i literatur narodowych. Sprzyjała kształtowaniu się
stosunków wczesnokapitalistycznych i republikańskich teorii pochodzenia władzy. Za
formalny jej początek uznaję się ogłoszenie 95-u tez Marcina Lutra. Powstały nowe
prądy religijne. Reformacja była powodem wybuchu długoletnich wojen religijnych np.
wojnę chłopską rozpętano w 1525 roku poprzez nietolerancję religijną. W roku 1529 -
protest mniejszości luterańskiej w Spirze na sejmie. Rozbiły one wspólnotę
wyznaniową Europy.
21.2.3 LUTERANIZM
(Niemcy, Skandynawia, Francja, Czechy, Węgry, Polska)
Twórcą był Marcin Luter. Istotne jest podejście wyznawców do Biblii. Głosili bowiem, że
można ją interpretować indywidualnie, że należy tłumaczyć je na języki narodowe, że
Kościół nie jest jedynym autorytetem rozumiejącym Biblię. Kościół na ziemi nie może
dawać udzielenia rozgrzeszenia czyli uwolnienia ludzi od męk czyśćcowych czy
piekielnych.
21.2.4 KALWINIZM
(Francja, Szwajcaria, Niderlandy)
Twórcą był Jan Kalwin. Kalwiniści głosili teorię predestynacji czyli wierzyli w
przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach.
Przeznaczone jest mu niebo lub piekło, a życie to realizacja ustalonego scenariusza.
Propagowali ideał pracy i gromadzenie dóbr. Posiadanie to zasługa, a bezczynność to
grzech.
21.2.5 ANGLIKANIZM
Nurt powstały w Anglii. Ruch ten powstał z natury politycznej i prywatnej. Henryk VIII
chciał poślubić Annę Boleyn, a kościół katolicki zabraniał mu (odmowa rozwodu).
Dlatego król Anglii sam mianował siebie zwierzchnikiem kościoła anglikańskiego i
poślubił ukochaną, którą i tak skazał na ścięcie.
21.2.6 ARIANIE
Zwani też jako bracia polscy. Nurt ten rozwinął się w Polsce i był nurtem radykalnym
bo głosił oprócz założeń religijnych również hasła społeczne. Arianie potępiali
29
156
poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątku. W połowie XVII wieku
wygnano ich
21.3 KANON ZASAD POETYCKICH (CECHY ODRODZENIA)
− wyzwolenie się z ciemnoty
− interesowanie się jednostką ludzką (jako wartość, godne zainteresowania).
− powrót do wzorców kultury (sztuki obyczajów) antycznej - utwory Platona, Horacego
itp.
− afirmacja życia
21.4 ZNACZENIE DRUKARZY
Znajomość dzieł sztuki renesansowej nie była tak powszechna jak dzieł literatury
powielanych w wielu egzemplarzach i przez to łatwo dostępnych, zwłaszcza wobec
wzrastającej konkurencji drukarni i obniżających się przez to cen. W RP liczba
warsztatów drukarskich wzrastała od 1503 roku. Drukarnia stała się bronią i narzędziem
ideologii, postępu, walki na pióra toczonej o istotne problemy (wiara i religia).
Ograniczyło ono obieg rękopiśmiennej literatury.
22. INDYWIDUALNOŚCI RENESANSU POLSKIEGO I EUROPEJSKIEGO
22.1 DOKONANIA
22.1.1 DANTE ALIGHIERI (1265-1321)
„Boska komedia”
Obszerny poemat w stu pieśniach i podzielony na trzy części (Piekło, Czyściec, Raj).
Dante podróżuje, a jego przewodnikiem jest Wergiliusz, potem przez raj prowadzi go
Beatrycze czyli ziemska, doskonała kobieta uosabiająca piękno, dobroć, miłość,
doskonała kobieta. Miłość do niej zbliża Dantego do Boga. W piekle widzi przestępców
(również własnych wrogów politycznych), dusze cierpiące za grzechy, najpodlejsze
występki, małostkowość, zdradę, fałszerstwo, obłudę, chciwość. Po przez zobrazowanie
ludzkich męk chciał przestrzec przed grzeszeniem i ukazać konieczność wyrzeczenia
się wojny. W czyśćcu skruszonych pokutników (są tu też jego przyjaciele). W raju są
zjawy zażywające wiecznego szczęścia. Wędrówka ta jest o charakterze alegorycznym,
ukazuje podniesienie się człowieka z grzechu i upadku po przez poznanie swoich win
oraz pokutę ku świętości. Utwór napisany w średniowieczu. Pomysł wędrówki po
zaświatach, wymowa moralizatorska utworu są zgodne z programem poezji
średniowiecznej. Jednocześnie jednak w utworze przejawia się humanistyczna wiara w
człowieka, troska o jego ludzkie potrzeby i prawo do szczęścia. Renesansową tendencją
jest też to iż utwór napisany jest po włosku, a nie po łacinie. Obecność liczby 3 i
wielokrotność liczby 10 (3 księgi i 100 pieśni) to symbole doskonałości w
średniowieczu.
22.1.2 JAN BOCCACIO (1313 - 1375)

„Dekameron”
Zbiór stu nowel opowiadanych przez dziesięć dni w grupie siedmiu dam i trzech
kawalerów, którzy schronili się na wsi uciekając z miasta przez zarazą. Opowiadają
30
156
sobie historie znane im z autopsji. Głównym tematem ich historii jest miłość cielesna,
zmysłowa i namiętność przedstawiona jako przyjemność i dobro. Nowele Boccaccia
ukazują życie we wszystkich jej przejawach, są to humor, ironia, troska, wzruszenie.
Jest też erotyzm, zbrodnia, poświęcenie, chciwość, cnota.
22.1.3 FRANCISZEK PETRARKA (1304 - 1375)

„Sonety do Laury”
Cykl ten składa się z około 317 utworów napisanych po włosku. Prezentuje tu poezję
miłosną - erotyki. Są to jej początki. W sonetach tych stara się on opisać miłość,
uczucie doczesne, zajmuje się własnymi uczuciami, analizuje swoją psychikę. Jest
szczery i spontaniczny. Opisuje kobietę ziemską czyli ideał doskonałości i piękna.
Zauważa harmonię jej ciała i ducha. Autor dzieł naukowych, poświęconych kulturze
starożytnego Rzymu.
22.1.4 MICHAŁ MONTAIGNE (1533 - 1592)

„Próby”
Zbiór luźnych przemyśleń o życiu (charakter autobiograficzny). Był inspirowany przez
starożytnych filozofów. Dzieło to stanowi główny dokument literatury renesansowego
sceptycyzmu powiązanego z hedonizmem i stoicyzmem. Ma ona charakter
antropocentryczny. Występuje tu afirmacja niezależności i swobodnego rozwoju
jednostki. Montaigne głosił tolerancję religijną, racjonalizmu i relatywizmu etycznego
oraz uznania naturalnego rozumu ludzkiego za instancję rozstrzygającą. Zajmował on
postawę laicką.
22.1.5 FRANCISZEK RABELAIS (1494 - 1553)

Francuzki pisarz i humanista, a z zawodu lekarz.
„Gargantua i Pantagruel”
Fantastyczno-satyryczna epopeja. Propagował on swobodny i wszechstronny rozwój
człowieka zgodnie z prawami i wymogami natury. W dziele swym zawarł obraz
współczesnego mu społeczeństwa, ostro wyszydzając przestarzałe instytucje feudalne.
Niezwykłe bogactwo wyobraźni, rubaszny humor przechodzący w groteskę i parodię,
realizm i często dosadność opisów, wielka swoboda słowotwórcza stanowią o walorach
artystycznych dzieła.
22.1.6 ERAZM Z ROTTERDAMU [GERHARD GERHARDS] (1469 - 1536)

Był to holenderski filolog, filozof, literat, teolog i pedagog. Był też czołowym
humanistą renesansu. Piętnował nadużycia duchownych (korupcja, handel relikwiami
itp.). Głosił umiłowanie wolności, prostoty i pokoju. Zabiegał o pogłębienie duchowej
więzi z Jezusem Chrystusem przez modlitwę i dobre uczynki. Nie przystąpił do
reformacji i polemizował z Marcinem Lutrem broniąc wolności woli ludzkiej i wartości
uczynków człowieka. Wywarł duży wpływ na umysły swej epoki (również w Polsce).
„Korespondencja Erazma z Polakami”, „List do króla Zygmunta I”, „Podręcznik
żołnierza Chrystusowego”.
22.1.7 TOMASZ MORE (1478-1535)

„Utopia”
31
156
Angielski mąż stanu i pisarz polityczny. Reprezentował idee społeczno-polityczne i

filozofie. Przedstawił obraz państwa idealnego i systemu społecznego. Został oskarżony
o zdradę i osadzony w więzieniu gdzie pisał listy. Skazany na śmierć. Wyrok
wykonano.
22.1.8 WILLIAM SZEKSPIR (1564-1616)

Wybitny dramaturg angielski uchodzący za twórcę nowożytnego teatru. Był aktorem,
dramaturgiem aż stał się dyrektorem. Gdy się wzbogacił stworzył grupę teatralną „The
Globe”. Odgrywała ona jego sztuki. Napisał ich około 37.
− komedie
„Sen Nocy Letniej”, „Wieczór trzech króli”, „Jak wam się podoba”
− kroniki
„Juliusz Cezar”, „Ryszard III”
− tragedie
„Romeo i Julia”, „Hamlet”, „Otello”, „Król Lear”, „Makbet”
W komediach opisywał uroki życia i piękno przyrody. Głosił wiarę w człowieka i jego
wartości w zwycięstwo dobra i sprawiedliwości. Podłożem zmiany nastroju w
tragediach stała się obserwacja rzeczywistości, która ostudziła wiarę w ludzi, tragiczne
zawiłości ludzkiego losu, zwątpienie w możliwość urzeczywistnienia pięknych ideałów.
Tak więc w wielkich tragediach ukazywał dramatyczne ludzkie przeżycia:
− „Makbet” - żądza władzy, ambicje.
− „Romeo i Julia” - miłość nieszczęśliwych kochanków
− „Hamlet” - tragizm życia człowieka o pięknej niepospolitej duszy
− „Otello” - okrutna siła niszczycielskiej namiętności jaką jest zazdrość.
Cechy dramaturgii Szekspira:

1. mistrzostwo w kreśleniu charakteru człowieka (dramat psychologiczny) i
miotających nim sprzecznych uczuć (dramat ludzkich namiętności).
2. nastrój grozy i niesamowitości (sceny wizyjne i fantastyczne).
3. zerwanie z trzema jednościami
4. rezygnacja z chóru
5. sceny zbiorowe
6. w tle akcji przyroda (zjawiska atmosferyczne potęgujące nastrój)
7. swobodna i umowna inscenizacja
8. odejście od zasady decorum
9. język patetyczny pełen ozdób retorycznych, ale również zindywidualizowany.
Dostosowany do postaci. Bogactwo mowy potocznej, regionalizmy, przysłowia,
celne powiedzenia.
22.1.9 MIGUEL CERVANTES (1547-1616)

Hiszpański pisarz, twórca nowożytnej powieści europejskiej. Autor „Don Kichota”.
Napisał około 20 utworów dramatycznych, wystawianych przez trupy aktorskie. Wydał
w jednym tomie 8 komedii wzorowanych na dramaturgii Lopego de Vega i tyleż
intermediów (scenki obyczajowe) stanowiącą najwartościowszą część jego dzieł.
32
156
„Don Kichot”
Parodia średniowiecznej powieści rycerskiej. Krytykuje jednocześnie społeczeństwo
hiszpańskie. Don Kichot i jego giermek Sancho Pansa to symboliczne postacie o
walorach ogólnoludzkich.
22.2 PREKURSORZY IDEI HUMANIZMU W POLSCE
22.2.1 KONRAD CELTIS
− niemiec, humanista
− znalazł się w Akademii Krakowskiej
− założył towarzystwo Humanistyczne
− pisał ody, elegie, epigramaty
− posługiwał się klasyczną łaciną
22.2.2 FILIP BUONACCORSI (KALLIMACH)

− prześladowany przez papiestwo Włoch
− wykształcony, znał łacinę i posługiwał się nią
− nauczyciel synów Kazimierza Jagielończyka oraz doradca Jana Olbrachta
− pisał elegie i epigramaty
22.3 WIELCY POLACY I ICH WKŁAD
22.3.1 MIKOŁAJ REJ
− ojciec polskiej literatury pięknej
− pisał dzieła oryginalne, ukazujące obraz życia narodu, w Renesansie Naród to
szlachta i ludzie z wyższych warstw społecznych
− pierwszy świecki autor
− miał oryginalny styl i pisarski język, który przypominał język mówiony
− był gawędziarzem
− chciał po przez swoje utwory stworzyć dla szlachty szkołę
− mówił jak żyć i postępować
− realistycznie opisał obyczajowość
− pierwszy wprowadził do literatury chłopa i to wypowiadającego i krytykującego
wyższe stany
− słynne są jego słowa „Polacy nie gęsi i swój język mają”
− twórca piszący po polsku, samouk
− zostawił po sobie duży dorobek, pisał dużo i szybko bez zbytniej pieczołowitości →
dlatego jego styl określa się jako mało wypracowany.
22.3.2 JAN KOCHANOWSKI

− najwybitniejszy twórca renesansu
− dbał o swój styl, formę uprawianych gatunków, artyzm języka i wszechstronną
wiedzę
− znał łacinę, grekę, hebrajski
− studiował epokę starożytną (filozofię i sztukę)
33
156
− znał dzieła Erazma z Rotterdamu i innych mu współczesnych twórców

− nawiązywał do antyku min. w gatunkach literackich (pieśni, fraszki, dramat
klasyczny, elegie)
− propagował starożytne filozofie i odwoływał się do twórczości Horacego
− podejmował motywy mitologii i literatury greckiej
− przetłumaczył psalmy Starego Testamentu (Psałterz Dawidów)
− uważał, że świat to jedna harmonia
− widział wielkie wartości natury i wsi
− wielbi człowieka
− głosi epikureizm i stoicyzm.
23. LITERATURA POLITYCZNA XVI STULECIA
23.1 OBRAZ ZANIEDBAŃ SPRAW PUBLICZNYCH I WIZJA NAPRAWY

23.1.1 „O POPRAWIE RZECZYPOSPOLITEJ” ANDRZEJ FRYCZ-MODRZEWSKI (DIAGNOZA)
Dzieło to nawiązuje do myśli Arystotelesa i Cycerona i związane jest z ówczesną myślą
społeczno-polityczną zapoczątkowaną przez Erazma z Rotterdamu. Traktat ten wynika
z obserwacji sytuacji w Polsce, stosunków politycznych, społecznych, ekonomicznych i
religijnych w niej panujących. Jest to pięcioksięgowy traktat polityczny. Moraczewski
uważał, że są trzy wyznaczniki prawidłowego państwa:
− uczciwe zwyczaje
− srogie, ale sprawiedliwe sądownictwo
− biegłość w sztuce wojennej
• KSIĘGA I [o obyczajach]
Jest to traktat o uczciwości i rozumie, który ma wspomagać działanie każdego
człowieka. Mówi też o sprawiedliwości; wszyscy są równi. Za najwyższą cnotę uznaje
on rozum (humanista). Zlikwidowanie żebractwa przez przytułki. Żąda opieki nad
starcami i kalekami. Postuluje o ograniczenie wywozu zagranicę zboża, aby nie było
głodu w kraju. Pragnie wprowadzenia urzędu czuwającego nad jakością i ceną towarów.
Należy kultywować tradycje i obyczaje każdego narodu.
• KSIĘGA III
Potępia on wojnę i uważa, że walczyć można tylko w obronie. Krytykuje wydarzenia
wojenne (śmierć, cierpienie). Spory należy rozstrzygać pokojowo - dyplomatycznie.
Wojny są wywołane przez władców, którzy chcą dać ujście zapędom przywódczym.
Wojna sprawiedliwa w obronie honoru, granic i statusu narodu, a nie wojna zaborcza.
Jest ona przyczyną kalectwa fizycznego i psychicznego. To prości ludzie cierpią, a nie
władcy, którzy je wywołują.
• KSIĘGA IV
Nawołanie do reformy kościoła. Duchowieństwo zasługuje na krytykę. Powinno
propagować wartości duchowe i moralne, a nie zabiegać o doczesność, jednocześnie
pragnąc władzy.
34
156
• KSIĘGA V
Krytyka ludzi nie pragnących wykształcenia i źle traktujących nauczycieli. Pieniądze
zamiast wydawać na zabawy i stroje należy wydać na naukę. Korzyści płyną też dla
państwa i religii. Nauczycielami nie powinni być księża lecz ludzie świeccy. Uczący w
duchu wiary. Łączenie moralności i wykształcenia intelektualnego.
23.1.2 „PIEŚŃ O SPUSTOSZENIU PODOLA” JAN KOCHANOWSKI

Jest to V pieśń. Ma ona charakter patriotyczny. Po ucieczce Henryka Walezego Podole
łupią Tatarzy. Nazywa ich zbójcami. Jednocześnie zachęca Polaków do walki. Boleje
nad porwaniami. Jest oburzony zachowaniem się Polaków. Poddali się oni niemal bez
walki. Zwyciężyli ich innowiercy, koczownicy, nie godni Polaków. Wstydzi się za nich,
że doprowadzili do takiej hańby. Jest oburzony obojętnością szlachty, brakiem
zainteresowania, apatii, bezwolnością Polaków wobec psów tureckich. Proponuje im
walkę, by płacili na wojsko, na broń, by walczyli. Uważa, że należy opodatkować
szlachtę i zorganizować stałą doborową armię. Kochanowski chce by walczył cały
naród. Żąda patriotyzmu. O jego oburzeniu świadczy ironiczne zakończenie iż Polak
jest głupi przed i po szkodzie. Mimo szkody nie starają się oni naprawić błędu. Nie uczą
się na nich. Nie dbają o ojczyznę, a o prywatę. Nie wyciągają z tragedii wniosków. Nie
umieją ustrzec się przed podobną sytuacją w przyszłości.
23.1.3 „ODPRAWA POSŁÓW GRECKICH”

Akcja tej tragedii rozgrywa się w starożytnej Troi lecz problem jest aktualny w czasach
Kochanowskiego. Dylemat bohaterów dramatu: czy oddać Helenę posłom i uchronić
ojczyznę od wojny czy pozostawić ją w Troi według życzenia królewicza, a ojczyznę
narazić na wojnę. Staje się to uniwersalnym problemem przedstawiania interesów
prywatnych ponad sprawy kraju. Antenor (patriota, Iketaon (poseł przekupny). Troja to
alegoria Polski, świadczy o tym podobny w Troi Kochanowskiego ustrój jak w
szesnastowiecznej Rzeczypospolitej , podobieństwo Rady Królewskiej do Sejmu i
analogia w obradach tych ciał. Pouczenie polskich rządzących. Władcy otrzymali
władzę od Boga , a to pociąga za sobą odpowiedzialność. Mają dbać o swoich
poddanych. Poddani zaś muszą umacniać państwo umysłem, szlachetnością i
mądrością. Trwałość i potęga państwa zależy od poszanowania prawa i przez
rządzących jak i poddanych.
23.1.4 „NA SOKOLSKIE MOGIŁY”

Jest to krótki utwór o patriotycznym wyrazie. Przesłanie jego jest następujące: Nie ma
nic ponad ojczyznę, człowiek powinien nawet z radością umierać za nią.
23.1.5 „KAZANIA SEJMOWE” PIOTR SKARGA

Polska w XVI wieku nie miała potężnej armii i systemu prawnego ani mocnego skarbu.
Wśród szlachty szerzyła się anarchia. Nie którzy chcieli uzdrowić tę sytuację po przez
odwołanie się do sumienia i przekonań szlachty. Piotr Skarga był doradcą króla i
kaznodzieją królewskim. Chciał on poprawić sytuację poprzez jedność wiary. Chciał
wzmocnić władzę centralną. Według niego Polska cierpiała na pewne choroby:
35
156
− nieżyczliwość i chciwość - brak patriotyzmu

− niezgody sąsiedzkie
− naruszenie jedności katolickiej
− osłabienie władzy i dostojności królewskiej
− niesprawiedliwe prawa
− grzechy i jawne złości
W KAZANIU II porównuje on kraj do matki i tonącego okrętu. Na tym okręcie
wszyscy dbają tylko o siebie, tak jak w Polsce. Poprzez brak współpracy gubią się, a
należy uratować „okręt” czyli Polskę by uratować siebie. Ten kraj (matka) jest chora, a
mimo to oddała wszystko dzieciom, a one są niewdzięczne. Matkę trzeba szanować bo
ona nas chroni. Miłość do ojczyzny powinna być szczera, prosto z serca,
bezinteresowna. Ojczyzna też dała swym dzieciom wszystko bezinteresownie.
Skarga zaleca podnieść rangę Senatu oraz umocnić centralną władzę. Szlachtę zaś
poddać krytyce. Kazanie VIII pokazuje tą anarchię, bałagan, niesprawiedliwość w
kraju w którym szlachta może grabić, łupić i mordować. W „Kazaniach” zawarty został
patriotyzm wraz z szacunkiem dla ojczyzny. Chęć pokierowania narodem i wskazania
mu właściwej drogi.
23.2 PREZENTACJA FEUDALNYCH STOSUNKÓW NA WSI
„KRÓTKA ROZPRAWA MIĘDZY TRZEMA OSOBAMI” MIKOŁAJ REJ
Utwór ten to rozmowa przedstawicieli trzech stanów przebywających na wsi: jej
właściciela, proboszcza i wójta. Pan gromi Plebana za nadużycia duchowieństwa, jego
chciwość i rozpustę. Zauważa, że księża nie wykonują swoich obowiązków,
nadużywają alkoholu, nakładają opłaty. Pleban wytyka Panu złe funkcjonowanie
instytucji szlacheckich, zwłaszcza sądownictwa oraz przekupywanie posłów na sejm,
brak troski o sprawy ojczyzny. Wójt zaś czuje się „straszno” w tej rozmowie dochodzi
do wniosku, że duchowieństwo i szlachta porozumieją się, „a nam prostym zawsze
nędza”, chłop bowiem ponosi największe ciężary na rzecz państwa, płaci podatki i
narażony jest na rabunki żołnierskie, a nie posiada prawa obywatelskich.
Utwór ten to krytyka sądownictwa, systemu obronnego, niedoli chłopów, ciężarów
szlacheckich na rzecz kościoła. Narzekanie na władców, Senat i króla są pełne aluzji.
• Pleban
Źle odprawia msze, na niej każdy robi co chce, brak wiary, nie zachęca ludzi do wiary,
msze są nieregularne, spiera się z Panem, ale to chłopu jest źle. Jest tłusty, a powinien
być ubogi, dba o pieniądze, pijaństwo, obżarstwo, próżniactwo, lenistwo, nie wypełnia
obowiązków, niesprawiedliwy
• Pan
Wykorzystuje chłopów, prywata przed ojczyznę, zabiega o urzędy, szlachta nie płaci
daniny. Podejmuje nie słuszne i nie przemyślane decyzje. Jest przekupny i bierze
łapówki - zaniedbuje obowiązki na sejmie.
Jest obraz antagonizmów społecznych. Duchowieństwo walczące o władzę i bogactwo
ze szlachtą.
36
156
ANDRZEJ FRYCZ-MODRZEWSKI „ŁASKI, ALBO O KARZE ZA

MĘŻOBÓJSTWO” ; „O POPRAWIE...”
Modrzewski zastanawia się czy karać za mężobójstwo grzywną czy śmiercią. Za karą
grzywny przemawiają następujące argumenty:
- rodzina zmarłego uzyska finansową rekompensatę
- skoro zginął jeden obywatel to drugi musi żyć by służyć RP i wynagrodzić swój błąd
- należy mieć na względzie zasługi stanu szlacheckiego
KSIĘGA II
Opisana jest sytuacja gdy plebeusz i szlachcic pobili szlachcica, który zmarł. Plebeusz
stracił głowę, a szlachcic nie zapłacił nic. Autor wyraża się z niechęcią o
niesprawiedliwym prawie, ludzie nie mogą być szlachetni, szczęśliwi i spokojni. Każdy
człowiek powinien być sądzony ze względu na winę. Żąda równouprawnienia wobec
prawa i sądu.
„ŻEŃCY” SZYMON SZYMONOWIC

Obraz pracujących w polu żeńców. W trakcie pracy rozmawiają trzy osoby Oluchna,
Pietrucha, Starosta. Oluchna i Pietrucha narzekają na ciężar pracy i okrucieństwo
Starosty, który nahajką pogania pracujących. Pieśń będąca oskarżeniem, przekleństwem
pod adresem Starosty. Jednak złorzeczy mu gdy ten jest daleko. Gdy ten nadchodzi to
dziewczyna śpiewa pieśń pochlebną, życzliwą co chroni Pietruchę przed biciem.
Przedstawienie konfliktu między Panem i chłopem, który jest całkowicie zależny,
ubezwłasnowolniony, podległy Panu. Jedyną pociechą chłopów były żarty i pieśni.
Życie na wsi przedstawione zostało bez upiększeń i poetyckiej dowolności. Jest to obraz
okrutnych stosunków na wsi. Ukazują trud pracy w polu, dają obraz zwyczajów.
Pokazują charakter „dyscypliny” i nadzorców. Utwór oskarża niesprawiedliwość
ówczesnych stosunków społecznych i okrucieństwo pilnujących.
24. OBYCZAJOWOŚĆ POLSKI XVI WIEKU
24.1 WIEŚ I JEJ UROKI

JAN KOCHANOWSKI
Są to fraszki Czarnoleskie w których poeta zawarł pochwałę spokojnego, szczęśliwego
życia na wsi, gdzie zaistniały odpowiednie warunki do uprawiania twórczości
poetyckiej, a czarnoleska lipa urosła do rangi symboli.
„Na lipę”
Poeta wyznał, że w jej dobroczynnym cieniu chronił się chętnie, tu bowiem nie
dochodziły promienie słoneczne nawet w południe, w największy upał. Znajdował
ukojenie w powiewie wiatru i śpiewie ptaków. Pochwała odpoczynku, wiejskiego życia.
Fraszka o charakterze pochwalnym. Fraszka przedstawia idylliczną naturę arkadyjską,
która dostarcza człowiekowi różnych pożytków, zaś życie zgodne z nią daje ludziom
ukojenie, beztroskie bytowanie i szczęście.
„Na dom w Czarnolesie”

37
156
Charakterystyka podstawowych ideałów życiowych człowieka renesansu. Są to przede

wszystkim czyste sumienie, zdrowie, życzliwość ludzka i skromność obyczajów. Dom
ten jawi się jako arkadia spokoju i radości.
„Pieśń świętojańska o sobótce”

Utwór liryczny o charakterze sielankowym. Składa się z krótkiego wstępu, opisującego
obchody Sobótki na wsi w wieczór Świętojański. Potem następuje pieśni dwunastu
panien. Obok nuty miłosnej, w pieśniach poszczególnych panien brzmi pochwała życia
na wsi, znana z utworu Reja „Żywot człowieka poczciwego”.
Panna XII
Pochwała wsi gdzie ludzie żyją bezpiecznie i spokojnie. Ci co żyją w miastach, na
dworze lub są marynarzami to narażają się na niebezpieczeństwo. Na wsi człowiek
spokojnie zajmuje się swoim polem. Uczciwie zaopatruje rodzinę i zajmuje się
dobytkiem. Dobytek gospodarzowi przynosi pożytek. Wokoło śpiewają ptaki. Skrzętna
gospodyni krząta się i pomaga mężowi, a dobrobyt pomaga uniknąć awantur. Dzieci
uczą się życia skromnego i umiarkowanego.
MIKOŁAJ REJ
„Mnich”
Rej otwarcie krytykuje mnichów (bestie, wyzyskiwacze, próżniacy). Porównuje ich do
starych diabłów, szalonych i bezdusznych ludzi, którym bark wiary, nauki i
bogobojności. Naśmiewa się z ludzi, którzy uważają kleryków za świętych, bogacili się.
Tych nazywa największymi szaleńcami.
„Pleban pieska na cmentarzu pochował”

Rej wskazuje na chciwość duchowieństwa. Krytycznie ocenia postawę biskupa, który
za pieniądze uznał psa za chrześcijanina. Wskazuje to też na przewrotność ludzi -
czasem nie chcą pochować ludzi na cmentarzu, ale chowają psa - zwierzę. A łakomy na
pieniądze biskup „uwierzył” w historyjkę plebana aby zgarnąć dukaty.
„Baba co w pasyją płakała”

Poeta naśmiewa się z księdza i baby, która płacze podczas wielkopostnego
nabożeństwa. Kobieta płacze bo głos księdza przypomina jej głos ukochanego osiołka,
który zdechł. Docina, śmieje się z księdza (zapewne bardzo grubego) przypominającego
grubego osiołka, spasionego i zadbanego. Jest to też przytyk do wartości księży i ich
zawziętości, w myśl przysłowia „Uparty jak osioł”.
„Żywot człowieka poczciwego”

W utworze tym zauważamy, że nie obca jest Rejowi reguła „Złotego środka” czyli
życia zgodnie z naturą, umiejętność cieszenia się życiem. Człowiek poczciwy według
Reja powinien osiąść wraz z rodziną w cichym wiejskim majątku, bo celem ziemianina
jest praca na własnym wiejskim gospodarstwie. Życie toczyć się powinno tu zgodnie z
38
156
naturą. Człowiek powinien podporządkować się rytmowi przyrody, zmienności pór

roku i wynikającym z nich obowiązkom. (patrz także punkt 25.1)
„Krótka rozprawa...”
Stosunki panujące na wsi - patrz punkt 23.2
SZYMON SZYMONOWIC
„Żeńcy”
Szymonowic prezentuje wieś dwojako: przynoszącą bogactwo i swobodną staroście
(ekonomowi) oraz ciężką pracę i niedolę robotników i chłopów. Chłop zależny jest
bowiem od starosty. Musi go słuchać (ile pracować, kiedy jeść, co mówić). Starosta ma
pełną swobodę, pełnię władzy nad chłopem bo sprzyja mu prawo i siła (bogactwo i
bicz). Chłop pańszczyźniany, robotnik folwarczny lub rolnik ma ciężkie życie, pełne
cierpienia. Zależny jest od pana, który jest surowy, ostry i nie żałuje bata czy korbacza.
Chłop żyje w ciągłym strachu, by nie powiedzieć czy nie zrobić czegoś co rozgniewało
by pana. Chłop nie pracuje w zgodzie z prawami natury lecz prawami ustanowionymi
przez Pana.
Sielanka realistyczna („Żeńcy”) ukazuje prawdziwe oblicze wsi i warunki życia chłopa
wraz ze wszystkimi jego wadami i ciężarem jakie ono nakłada. Nie ukazuje zgodnie z
konwencją renesansu życia pięknego, zgodnie z naturą, bez trosk i cierpień, brak
afirmacji życia, będącej podstawową cechą utworów renesansowych. Realistyczna,
prawdziwa rzeczywistość, obraz wsi, obdarty ze wszystkich złudzeń i wyobrażeń o
lekkim i przyjemnym życiu na wsi.
24.2 OBLICZE SZLACHTY XVI WIEKU
„O POPRAWIE RZECZY POSPOLITEJ” FRYCZ-MODRZEWSKI
• KSIĘGA I [o obyczajach]
Jest to traktat o uczciwości i rozumie, który ma wspomagać działanie każdego
człowieka. Mówi też o sprawiedliwości; wszyscy są równi. Za najwyższą cnotę uznaje
on rozum (humanista). Zlikwidowanie żebractwa przez przytułki. Żąda opieki nad
starcami i kalekami. Postuluje o ograniczenie wywozu zagranicę zboża, aby nie było
głodu w kraju. Pragnie wprowadzenia urzędu czuwającego nad jakością i ceną towarów.
Należy kultywować tradycje i obyczaje każdego narodu
• KSIĘGA IV
Nawołanie do reformy kościoła. Duchowieństwo zasługuje na krytykę. Powinno
propagować wartości duchowe i moralne, a nie zabiegać o doczesność, jednocześnie
pragnąc władzy.
• KSIĘGA V
Krytyka ludzi nie pragnących wykształcenia i źle traktujących nauczycieli. Pieniądze
zamiast wydawać na zabawy i stroje należy wydać na naukę. Korzyści płyną też dla
państwa i religii. Nauczycielami nie powinni być księża lecz ludzie świeccy. Uczący w
duchu wiary. Łączenie moralności i wykształcenia intelektualnego.
39
156
FRASZKI I PIEŚNI JANA KOCHANOWSKIEGO

„O Kapelanie”
Dowcipna anegdota o kapelanie, który na wymówkę królowej, że zaspał i późno
wyszedł na mszę, tłumaczył się, że wogóle nie spał tej nocy. Kochanowski naśmiewa
się z kościoła i z duchownych rozpustnych, pijących i nie spełniających swoich
obowiązków.
„O Kaznodzieji”
Mowa o duchownych, którzy prawią kazania, ale się do nich nie stosują. Grzeszą, ale
potępiają na ambonie grzeszników. Są źli i przewrotni.
„O Doktorze Hiszpanie”
Opowiada ona anegdotę o prawniku królewskim Rozjuszu, który wymknął się z grona
zabawiających się kielichem kompanów, jednak towarzysze zabawy wywarzyli
zamknięte drzwi jego pokoju i zaczęli przepijać do niego tak, że następnego dnia się
dziwił: „Szedłem spać trzeźwo, a wstaję pijany”.
„Pieśń o spustoszeniu Podola”

Patrz punkt 23.1.2
„Odprawa posłów greckich”

Symbolem szlachty jest na przykład Aleksander. Samolubny egoista, uciekający w
swych niecnych czynach do szantażu i przekupstwa. Ludzie żyjący w zbytku,
przepychu. Zepsuta i zdegenerowana młodzież to przyszłość narodu. Młodzi ludzie
mają albo mądrość albo bogactwo. Te dwie sprawy nie łączą się nigdy. (patrz także w
punkcie 23.1.3)
25. CZŁOWIEK RENESANSU I JEGO SPRAWY
25.1 WZORCE OSOBOWE OKRESU ODRODZENIA

„ŻYWOT CZŁOWIEKA POCZCIWEGO” MIKOŁAJ REJ
Jest to utwór parenetyczny czyli propagujący pewien typ osobowości, który ma być
wzorem cnót dla czytelników współczesnych autorowi. W tym przypadku ideałem jest
szlachcic, właściciel dóbr ziemskich, wiodący prawy i spokojny tryb życia. Rej podaje
wiele pouczeń jak wychowywać młodego człowieka. Autor kładzie nacisk na wiek
dojrzały. Według niego szlachectwo to nie tylko powód do chwały i wyróżnienie, ale
obowiązek, który nakłada człowiekowi herb , powinność wobec ojczyzny i szereg cnót.
Rej pokazuje to prezentując też scenki negatywne. Wyśmiewa naśladowców obcej
mody, pretensjonalność i snobizm szlachciców zapatrzonych na inne kraje. Proponuje
on szlachcicowi spokojny tryb życia w posiadłości wiejskiej, korzystanie z wszelkich
dóbr, jakie przynoszą kolejne pory roku (zbiór owoców jesienią, rybołóstwo, a zimą
polowania...). Rej nie stroni od analizowania kwestii życia człowieka (dobór
małżonków, praca, rozrywka, obowiązki obywatelskie). Poczciwy ziemianin prowadzi
pogodny tryb życia, nie boi się starości ani śmierci. [stoicyzm - spokój, umiar, cnotliwe
40
156
życie w zgodzie z naturą i rozumem, rozplanowanie bez zbytnich namiętności]

[epikureizm: nie zakazuje on pełnego korzystania z dóbr natury i wsi, namawia do
czerpania rozrywek, przyjemności wynikające z życia zapobiegliwego i gospodarnego
człowieka poczciwego.
• KSIĘGA I
Opowiada o młodości, kładzie nacisk na wychowanie, moralność i obyczajowość. Nie
mówi o nauce. Zabawy, ćwiczenia cielesne. Po dzieciństwie może znaleźć się na
możnym dworze (uczyć się) lub iść do wojska będzie ono go uczyło pożytecznych
zachowań (oszczędność, rzemiosło rycerskie, cierpliwość, pokora wobec
niewygodności, życie towarzyskie). Następnie powinien wrócić do domu, ożenić się i
wieść życie rodzinne.
• KSIĘGA II
Szlachcic powinien być cnotliwy. Szlachectwo bowiem zależy od życia, a nie od
urodzenia. Nie należy być pysznym, egoistycznym i trzeba dbać o wartości moralne. Na
wszystko jest czas i miejsce. Życie ma być zgodne z rytmem natury. Natura wyznacza
kolejność prac gospodarczych. Kontakt z naturą doskonali estetyczność i moralność.
• KSIĘGA III
Suma rozważań nad dostojeństwem, powagą wieku starczego. który otoczony jest czcią,
szacunkiem, miłością, jest autorytetem i doradcą.
25.2 IDEAŁY ŻYCIOWE KOCHANOWSKIEGO WYRAŻONE W JEGO FRASZKACH I
PIEŚNIACH
„Stateczny umysł...”
Przestrzega przed popadaniem w skrajność, dystans przed szczęściem i nieszczęściem.
Należy cieszy się życiem i nie myśleć o śmierci, która dopadnie każdego. Należy
spędzać dni wesoło i pogodnie. Człowiek powinien pozostawić coś po sobie potomnym.
Jest to antyczny stosunek do życia.
„Patrzaj jako śnieg po górach się bieli...”

Refleksja nad przemijającym życiem. Nie należy poddawać się losowi, przeciwstawić
się nieszczęściu. Jeśli człowiek sam sobie pomaga to Bóg go chroni. Ukazanie nie
trwałości ludzkich dokonań i życia. Należy pogodnie, śmiało i z wiarą w dobro iść
przez życie. Doceniać w jego wartości.
„Nie wierz fortunie...”

Ostrzeżenie o zmienności losu. W jednej chwili można stracić wszystko. Przestroga
przed fałszywymi przyjaciółmi, których obchodzą pieniądze przyjaciela. Krytyka ludzi
pieszczących się z bogactwem. Największym skarbem jest cnota, która nie zależy od
losu. Uznawanie wartości życia, dobroci, mądrości, szlachetności.
„Nie porzucaj nadzieje...”
41
156
Ukazanie chwiejności i nie stabilności losu. Nie należy się jednak poddawać, bo kieruje
nami Bóg i Fortuna. Należy mieć nadzieję na lepsze jutro, cieszyć się życiem -
afirmacja życia. Los jest zmienny, można wszystko stracić lub wszystko zyskać.
Przemija to co dobre i to co złe. Umiar we wszystkim. Rozumnie i pokornie
przyjmować to co jest nam przeznaczone.
„Miło szaleć, kiedy czas po temu...”

Należy korzystać z życia, wolną chwilę przeznaczyć na zabawę, ale należy zachować
umiar, bo nie zawsze jest na to odpowiedni czas i miejsce. Uznaje wartość jedzenia,
picia i tańca. Nawołuje do zabawy, cieszenia się życiem, do zapomnienia o różnicach
stanowych. Należy poświęcić się całkowicie zabawie. Człowiek jest panem chwili, a o
przyszłości decyduje Bóg. Radość z życia. Przy zabawie należy zapomnieć o waśniach i
sporach.
„O żywocie ludzkim”
Fraszka ta mówi o przemijalności ludzkiego istnienia i ludzkich spraw. Treść nawiązuje
do filozofii stoickiej. Daremność walki z Fortuną z ludzkim losem. Nieubłagalne
przemijanie życia jest nieodłączną cechą ludzkiej egzystencji.
„Na lipę”
Ukazana jest tu zaduma nad urokami świata i piękna przyrody, pochwała odpoczynku
na łonie natury. Arkadyjska natura dostarcza człowiekowi różnych pożytków. Daje
ludziom ukojenie, beztroskie bytowanie i szczęście.
„Do gór i lasów”

Znajdujemy tu humanistyczną akceptację życia i świata oraz pochwałę Carpe diem.
„Dalej co będzie? Srebrne w głowie nici, a ja z tym trzymam, to co w czas uchwyci.
„O doktorze hiszpanie”
Omówione - biesiady
„O miłości”
Ukazuje on potęgę miłości. Miłość jako uczucie nadające sens ludzkiemu życiu. Oraz
miłość jako flirt, gra miłosna, pełna renesansowego humoru i radości życia.
„Ku muzom”
Pragnie przetrwać w pamięci potomnych.
25.3 POETA DOCTUS W TWÓRCZOŚCI K.JANICKIEGO I J.KOCHANOWSKIEGO
Klemens Janicki był mecenasem i finansistą. Nie czerpał z tego korzyści. W „Elegii o
sobie samym do potomności” ukazuje on swoją biografię. Wspomina ludzi, nauczycieli,
ojca, lekarza, poetów starożytnych, Zygmunta Starego, Atenę i Piotra Kmitę. Jest
wdzięczny za pomoc, szanuje ich, odnosi się do nich z ufnością i ciepłem. Są jego
dobroczyńcami. Szanował siebie i był świadom swojego talentu. Widzimy tu typową
42
156
postawę renesansowych twórców. Szacunek do siebie jako człowieka, do własnego

talentu, poczucie indywidualności i mocy twórczej
− humanista - artysta
− głód wiedzy
− satysfakcja i radość z nauki
− otacza czcią dokonania artystyczne antyku.
− szanuje innych ludzi
− oddaje cześć istocie ludzkiej
− wierzy w moc twórczą
− poczucie własnej indywidualności, dba o nią, rozwija swój talent i osobowość
25.4 IDEAŁ DWORZANINA W UTWORZE Ł. GÓRNICKIEGO
Górnicki napisał „Dworzanina Polskiego”. Cechami, które powinny charakteryzować
dworzanina są:
− ogłada i kultura
− szlachcic z poszanowaniem dla szlachectwa
− wykształcony
− znawca sztuki (muzyki)
− wytworne maniery (wdzięk, usłużność)
− piękno wymowy (szacunek dla ojczystego języka)
− znajomość i kultywacja obyczajów narodu
− nie może naśladować obcych wzorców kulturowych i obyczajowych
25.5 ŚWIAT PRZEŻYĆ OSOBISTYCH JAKO TEMAT LITERACKI
W utworach renesansowych występuje bezpośrednia apostrofa do Boga. Bóg jest dobry,
wszechobecny. Kościół jest znakiem obecności Boga w całej naturze. Jest
nieśmiertelny. Człowiek musi mu dziękować i czcić go za dobrodziejstwa.
„Czego chcesz od nas Panie...”

Synonimem Boga jest wszystko co on stworzył i ciągle tworzy. Świat jest harmonijny i
zgodny tak jak potężny jest Bóg. Obserwując naturę człowiek stwierdza jej doskonałość
czyli doskonałość Boga. Pieśń ta jest pochwałą harmonijnego świata. Potęga Boga
polega na tym iż Ten stworzył świat. Bóg jest artystą i doskonałym konstruktorem.
Hołd naturze, a przez to Bogu. Człowiek nie boi się Boga, tylko wyraża wdzięczność za
to co Bóg stworzył.
„Modlitwa o deszcz”
Człowiek modlący się do Boga, może oczekiwać spełnienia swoich pragnień.
„Psałterz Dawidów”
Jest to przekład głównych myśli, które zawierają psalmy. Przekład poetycki. Jest to
najdoskonalszy wytwór poezji lirycznej Kochanowskiego.
43
156
26. WALORY ARTYSTYCZNE UTWORÓW RENESANSOWYCH

− fraszka
Z włoskiego słowa „frasca” co oznacza gałązka. Od frasche co oznacza bagatela,
drobnostka. Jest to krótki utwór poetycki będący odmianą epigramatu, najczęściej
żartobliwy i na błahy temat, dotyczy jakiegoś zdarzenia lub osoby, o charakterze
anegdotycznym, zamknięty wyrazistą puentą stanowiącą wyostrzenie myśli lub
konkluzje. Nazwę wprowadził Kochanowski w okresie renesansu. Fraszka renesansowa
miała charakter głównie sytuacyjny, współczesna posługuje się chętnie kontrastem form
językowych.
− figlik
Jest to utwór ośmiowierszowy o charakterze epigramatycznym, o treści przede
wszystkim obyczajowej, podający często anegdotę bez puenty, dla samego zdarzenia.
Taki tytuł nadał Mikołaj Rej swoim wierszom, stanowiącym część „Zwierzyńca”.
− dramat renesansowy
W Anglii w drugiej połowie XVI wieku nastąpił rozkwit kultury pod Elżbietą I.
Panowała tam monarchia absolutna. Była ona dobrym mecenasem dla sztuki, dramatu i
teatru. Wiązało się to ze średniowiecznym teatrem (misteria, moralitety). Teatr był
rodzajem rozrywki dla dworu, mieszczaństwa i biedoty. Przedstawienia odbywały się
pod gołym niebem na dziedzińcach oberży, dopiero jakiś czas później wybudowano
specjalne dla teatru budynki. Przedstawienia odbywały się popołudniu. Budynek teatru
był wieloboczny lub okrągły. W kształcie podkowy. Zadaszone miejsca dla bogaczy.
Wewnątrz na dziedzińcu znajdowały się stojące miejsca dla biedoty. Scenę stanowiła
zadaszona platforma. Wokół sceny znajdowały się pochodnie. Dekoracje były skąpe
(napisy - „Tu jest las”). Bohaterowie mówili gdzie są, jaka jest pora dnia - nie trzeba
było używać dekoracji. Kostiumy aktorów były prywatną własnością. Były bogate i
strojne. Aktor był to zawód, który mogli wykonywać tylko mężczyźni. Autorami sztuk
często byli sami aktorzy. Twórcami epoki elżbietańskiej są:
− Thomas Kyd
− John Lyly
− Christper Marlow
− William Shakespeare
Dramat Szekspira:
1. mistrzostwo w kreśleniu charakteru człowieka (dramat psychologiczny) i
miotających nim sprzecznych uczuć (dramat ludzkich namiętności)
2. nastrój grozy i niesamowitości (sceny wizyjne i fantastyczne).
3. zerwanie z trzema jednościami
4. rezygnacja z chóru
5. sceny zbiorowe
6. w tle akcji przyroda (zjawiska atmosferyczne potęgujące nastrój)
7. swobodna i umowna inscenizacja
44
156
8. odejście od zasady decorum

9. język patetyczny pełen ozdób retorycznych, ale również zindywidualizowany.
Dostosowany do postaci. Bogactwo mowy potocznej, regionalizmy, przysłowia,
celne powiedzenia.
− pieśń
Jest to gatunek liryczny, którego pochodzenie wyprowadza się ze starożytnej pieśni
obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Pieśń cechuje uproszczenie
budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów i paraleizmów
(powtórzenie jakiegoś elementu lub zasady budowy). Charakter pieśni wynika z jej
związków z muzyką; ułatwia ukształtowanie melodii. Do tradycji pieśni Horacego
nawiązał Kochanowski. Obok najczęściej uprawianej pieśni jako wiersza lirycznego,
często o tematyce miłosnej, wykształciły się różne jej odmiany, związane z ramą
sytuacyjną (powitalna, pożegnalna, pochwalna, biesiadna). Istnieją pieśni popularne -
ludowe, żołnierskie, powstańcze, legionowe.
− tren
Od greckiego słowa „threnos” czyli lament, pieśń żałobna, opłakiwanie. Jest to utwór
poetycki o tonie elegijnym i charakterze żałobnym, poświęcony wspomnieniu osoby
zmarłej, rozpamiętywanie jej zalet i uczynków. Gatunek ten ukształtowano w antyku, a
do poezji polskiej wprowadził go Kochanowski.
− traktat
Rozprawa obszernych rozmiarów podejmująca podstawowe problemy danej dziedziny
wiedzy. Występuje często w tytułach prac filozoficznych.
− kazanie, homilia
Przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas nabożeństwa, objaśniające teksty
religijne i zawierające pouczenie moralne. Kazania średniowieczne wprowadzały realia
życia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych. W okresie reformacji zbiory
kazań przybrały charakter utworów literackich niekoniecznie pełniące funkcje
użytkowe. Kazania sejmowe Skargi w proroczym tonie przeciwstawiły ideały heroizmu
i patriotyzmu wzorom życia ziemiaństwa.
− sielanka
Jest to gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta),
obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie.
Opowiadają one o życiu pasterzy lub wieśniaków. Gatunek ten w starożytnym Rzymie
rozwinął Wergiliusz. Znany był również w czasach nowożytnych i oznaczał wówczas
wierszowany utwór o formie monologu włożonego w usta postaci literackiej na ogół
pasterza, z przeważającym udziałem elementów dialogowych i opisowych. Do literatury
polskiej ten gatunek wprowadził Kochanowski. Obok sielanki narracyjne występował
również sielanka dialogowa, sielanka udramatyzowana. Tematyka z życia pasterskiego
lub wiejskiego przedstawiana była w sposób realistyczny lub konwencjonalny (sielanka
45
156
konwencjonalna). Dla sielanki staropolskiej charakterystyczna była

dwupłaszczyznowość, polegająca na występowaniu podmiotu wypowiedzi (i sytuacji)
oraz wypowiedzi przytoczonej. W sielance wyrażała się tęsknota za życiem natury i
niechęci do miasta, charakterystyce to dla kultury dworskiej z właściwym jej
pragnieniem zwrotu do ludowości.
− nowela
Od włoskiego słowa „novella” co oznacza nowość. Jest to krótki utwór epicki, który
charakteryzuje zwięzłość kompozycji (wyraźny punkt kulminacyjny, puenta),
ograniczenie liczby postaci, wprowadzenie tylko jednego wątku, skupienie się na
jednym tylko problemie, jeden punkt widzenia. Ukształtowała się ona we Włoszech w
renesansie. Stała się środkiem wprowadzenia do literatury środowiska mieszczańskiego
z jego życiem codziennym i ludźmi, problematyką obyczajową i psychologiczną, co
wyraźnie odróżniało ten gatunek od epiki wierszowanej.
26.2 RELIGIJNOŚĆ MIKOŁAJA SĘPA-SZARZYŃSKIEGO
Mikołaj Sęp-Szarzyński to twórca renesansu, ale wprowadza on elementy barokowe. W
jego poezji zauważamy brak pogody ducha czy afirmacji życia. Na pierwszy plaan
wysuwają się sprawy religijne. Stawia człowieka wobec siły jaką jest Bóg. Utwory jego
to zbiór sonetów. Wydał tomik „rymy, albo wiersze polskie”.
Sonet IV
Człowiek walczy z pokusami i słabościami świata. Pierwsza strofa mówi o sytuacji
człowieka w świecie. Ciągła walka z hetmanem ciemności-szatanem, który popycha
ludzi do zła. Ciało dąży do przyjemności i szkodzi duszy. Pokój duszy jest szczęściem,
ale dusza ludzka nie ma spokoju i musi walczyć. Jest to dramatyzm ludzkiego życia.
Człowiek jest skazany na rozdwojenie między pragnieniem, a niespełnieniem. Różni się
to od humanizmu chrześcijańskiego w którym nie ma diabła w przeciwieństwie do
liryki Sępa-Szarzyńskiego.
Świat jest miejscem gdzie czekają na ludzi pokusy prowadzące do nieszczęścia i braku
zbawienia. Człowiek uzależniony jest od czynników zewnętrznych. Dusza i ciało to
dwie części ludzkiej naatury. Ciało jest prymitywnie ziemskie i pragnie rozkoszy.
Dusza zaś dąży do doskonałości, obce są jej pragnienia ziemskie. Stąd ból w człowieku
w pragnieniu rozkoszy i jednoczesnym dążeniu duszy do doskonałości. Człowiek może
zwyciężyć tylko przy pomocy Boga. Sam jest słaby i wątły i nie radzi sobie z
rozdwojeniem. W świecie stworzonym przez Boga, panoszy się szatan, a człowiek
skazany jest na walkę, której patronuje Bóg. Świat nie jest doskonałością. Bóg w swej
wielkości pozostaje niewzruszony i obojętny.
Sonet V - "O nietrwałej miłości..."

Człowiek pragnie miłości, ale miłując traci z oczu cel życia. Zaślepiony miłością nie
dostrzega prawdziwych wartości. Gdy człowiek nie kocha to ciało się smuci, a dusza
raduje. Miłość to właściwość ludzkiego życia. Jest nie trwała i prowadzi do cierpienia.
Ponownie widzimy, że człowiek zawieszony jest między pragnieniem, a nie
46
156
spełnieniem. Człowiek nie może być szczęśliwy. Gdy kocha to też czegoś mu brakuje.
Nie może być szczęśliwy. Czy kocha czy też nie kocha.
Człowiek zawieszony jest pomiędzy dobrem, a złem.
Człowiek by być w pełni człowiekiem musi podjąć walkę. Dopiero w chwili śmierci
człowiek zyskuje pokój.
Mikołaj Sęp-Szarzyński tworzył poezję będącą pomostem renesansu i baroku. W

utworach prezentowanych wyrzej elementy renesansu to:
1) miłość do życia, fakt iż przemijanie nie umniejsza jego wartości. Poeta pragnie żyć.
2) Walka z szatanem, ale nie odmalowuje strasznych obrazów szatana i śmierci
(pełnych grozy)
3) Człowiek to istota godna i szlachetna choćby przez trud walki jaką podejmuje
4) Poeta doctus, uczony w rzemiośle poetyckim, na wzór humanistów.
Cechy baroku to:

1) Barokowy styl obrazowania, zmienność toku zdań, ozdobność wypowiedzi,
gwałtowność i uczciwość wyrazu. Same tytuły sonetów też to potwierdzają: są
długie, ozdobne i rozbudowane.
2) Zmiana renesansowego światopoglądu. Trwoga wynikająca ze zmienności i
znikomości ludzkiego świata. Człowiek jest samotny i słaby. Życie to zadanie do
wypełnienia. Ciągła walka z szatanem, niepokój, przemijalność, zagubienie zastępują
ład i harmonię renesansu.
3) Barokowy motyw szatana, śmierci, przemijalności i marności rzeczy doczesnych.
47
156
B A R O K
27. RAMY CZASOWE
EUROPA
XVII w.
we FRANCJI nie było
28. CHARAKTERYSTYKA CZASÓW BAROKU
28.1 SYTUACJA POLITYCZNA I KULTURALNA NA ZACHODZIE EUROPY

− czas kontrreformacji
− tolerancja religijna zanikała
− we Francji rozwijała się kultura
− zapanowała moda na wszystko co francuskie
28.2 ABSOLUTYZM
− najdoskonalszy typ ustroju XVII w.
− uważany za najlepszy ustrój państwowy
− król miał w nim nieograniczoną władzę
− sam nikomu i niczemu nie podlegał
28.3 SYTUACJA POLITYCZNA POLSKI
− kryzys renesansowych ideałów humanistycznych: harmonii, ładu życia, umiejętności
godzenia wartości ziemskich i wiecznych, tolerancji religijnej
− spadł autorytet Polski na arenie międzynarodowej
− dominacja szlachty i magnaterii
− upadek autorytetu władzy króla
− nastąpił oficjalny zakaz nabożeństw protestanckich
− wzrosło znaczenie duchowieństwa
− polska była państwem bardzo rozległym
− nękana było wieloma wojnami
− walczyła ze Szwedami, Turcją, Kozakami
− w 1596 roku Zygmunt II Waza przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy
− dwory magnackie były namiastką ośrodków kultury
28.4 NURTY KULTURY BAROKOWEJ
28.4.1 GENEZA
− dworski ← z renesansu
− metafizyczny ← ze średniowiecza
− sarmacki ← z baroku
48
156
28.4.2 BAROK DWORSKI

Ulegał wpływom zagranicznym. Był nurtem oddalającym się od tradycji i wzorującym
się na hierarchii wartości dworów Europy.
Kultura była związana nie tylko z dworem królewskim ale i magnackim ← kultura
elitarna. Rozwój tej kultury miał dowieść o sile magnatów. Przedstawicielami tego
nurtu są: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.
28.4.3 BAROK SARMACKI (DWORKOWY)

Nurt ten rozwijał się w dworkach szlacheckich. Cechował go sarmatyzm. Pogląd ten
spopularyzował się u schyłku XVI wieku. Dowodził on starożytnego pochodzenia
Polaków od plemienia sarmatów. Plemię to charakteryzował wielki patriotyzm. Byli oni
bardzo uczciwi i moralni. Uważano, że Polacy są spadkobiercami tych cech. Zakres
tych poglądów ograniczony był do szlachty. Uważano, że ponieważ posiadali oni takie
cechy powinni mieć też władzę. Szlachta była przekonana o swojej doskonałości.
Sprzyjało to powszechnej wtedy megalomanii, czyli manii wielkości, przesadnemu
przekonaniu o swej wartości i wyższości. Sprzyjało to konsolidacji stanu szlacheckiego.
Szlachcice uważali się wzajemnie za braci. Nie były ważne różnice majątkowe. Trzeba
było tylko mieć herb. Przedstawiciele tego nurtu to: Wacław Potocki i Jan
Chryzostom Pasek.
28.4.4 CECHY ŚREDNIOWIECZNE

W czasie kontrreformacji odżyły mistyczne idee średniowiecza, epoki wzorów
ascetycznego życia. Przeciwstawiono się więc renesansowej radości życia,
„pogańskiemu podziwowi”, i umiłowaniu ciała, domagano się umartwiania, postów,
pokory i surowości obyczajów. Spopularyzowane zaś przez renesans elementy kultury
antycznej włączono w służbę katolicyzmu.
28.5 WZÓR OSOBOWY SZLACHCICA - SARMATY (CECHY)
− prywata (uwielbienie tego co własne)
− poszanowanie dla tradycji
− konserwatyzm
− obrońca wiary, wolności i ustroju
− pogarda dla nauki i rozwoju intelektualnego
− nieważne studia za granicą i wyjazdy zagraniczne
− wiódł stateczny żywot ziemianina - katolika
− uważa, że ma obowiązek decydować o losach kraju
− skłonność do przepychu, ceremonialności i przesady
29. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE KULTURY BAROKOWEJ
29.1 SZTUKA BAROKU - CECHY

− przepych, bogactwo ozdób i złoceń
− kontrastowość
− alegoryczność
− celem miało być zaskoczenie, oszołomienie i olśnienie odbiorcy
49
156
29.2 LITERATURA OKRESU BAROKU

29.2.1 CZAS TRWANIA I PODZIAŁ NA OKRESY (W POLSCE)
Ustalenie dokładnej daty początku Baroku jest niemożliwe. Pierwsze symptomy baroku
były w latach sześćdziesiątych XVI wieku. Barok trwał przez cały wiek XVII. Schyłek
baroku to lata trzydzieste i czterdzieste XVIII wieku. Barok trwał więc prawie dwa
wieki.
29.2.2 CECHY LITERATURY BAROKOWEJ W POLSCE

− długowieczność
− dwunurtowość (nurt dworski i sarmacki)
− brak programu, ukształtowanych zasad i poetyk
− rękopiśmienniczy charakter piśmiennictwa
(utwory powstawały jako rękopisy i nie ukazywały się w druku bo przestały
funkcjonować drukarnie i zanikło zapotrzebowanie na utwory; szlachcic jeśli chciał
mieć utwór to przepisywał go do „Silva Rerum”; były w nim przepisy kulinarne,
receptury różnych mikstur, przemówienia pana domu, które wygłaszał na sejmikach,
przemówienia przyjaciół, dzieła artystyczne - pisał je prawie każdy szlachcic ale tylko
do prywatnego użytku)
29.2.3 CECHY STYLU LITERATURY BAROKOWEJ

− bogactwo słownictwa i jego niezwykłość
− zawiły szyk
− skomplikowana składnia
− niezwykłość metafor i epitetów
− paradoks
− antytetyczność (przeciwstawność, posługiwanie się kontrastami, sprzecznościami)
29.2.4 MARINIZM
Barok pomimo, że nie miał określonego programu poetyckiego odwoływał się do
Włoskiego poety Sianbattisty Mariniego. Od jego nazwiska pochodzi nazwa nurtu
poetyckiego - marinizmu (konceptualizmu).
Cechy:
− najważniejsza jest forma, która ma zadziwiać i zaskakiwać
− odwołania do własnej fantazji i natchnienia
− stosowanie niezwykłych środków stylistycznych
− każdy utwór miał opierać się na koncepcie, koncept powinien zawierać elementy
niespodzianki
− utwory powinny mieć charakter sensualny (odbierany poprzez zmysły)
− odbiorcę należy zaszokować
PODZIAŁ POLSKIEJ LITERATURY BAROKOWEJ

METAFIZYCZNA DWORSKA SARMACKA
- śmierć, przemijanie lżejsza, miłość, zabawa, a) sarmatyzm rubaszny
- Bóg (średniowiecze + salonowa, poezja kunsztowna megalomania, ksenofobia
50
156
renesans) pod względem artystycznym (niechęć do obcych), dewocja

- kondycja człowieka w a) dworkowa, ziemiańska (prymitywna religijność),
świecie pochwała natury, życia na wsi konserwatyzm (niechęć wobe
- vanitas b) mieszczańska, plebejska zmian), prymitywizm
- dualizm natury nawiązujące do stosunków intelektualny, zabawa,
- powaga społecznych wyrażających prywata, tradycjonalizm
- refleksyjność skargę na brak odpowiednich b) sarmatyzm szlachetny
przywilejów dla plebejuszy i demokratyzm, tolerancja,
mieszczan otwartość, liberalizm,
patriotyzm
- Sęp Szarzyński - Morsztyn a) Pasek
- Naborowski a) Potocki b) Potocki
b) Jan z Kijan
29.3 TERMINY I OKREŚLENIA ŚRODKÓW ARTYSTYCZNYCH STOSOWANYCH W
BAROKU
1. Koncept
(wiersz musiał być zaskakujący i w miarę możliwości nowatorski; „Do trupa”
Morsztyn)
2. Wyliczenie
(nagromadzenie kolejnych, podobnych, synonimicznych cech)
3. Anafora
(jest to powtórzenie zdania o podobnej konstrukcji zaczynające się od tego samego
wyrazu; „Do Anny” Naborowski)
4. Antyteza
(zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo elementów wypowiedzi, najczęściej
zdań)
5. Hiperbolizacja
(wyolbrzymienie, przesadne przedstawienie jakiegoś zjawiska; „Do trupa” Morsztyn)
6. Gradacja
(jest to stopniowanie, wzrastające napięcie → aż do pointy; „Niestatek” Morsztyn)
7. Epitet
(określenie)
8. Porównania
9. Przerzutnia
(Zdanie nie mieści się w jednym wersie i jego część zostaje przerzucona do następnego;
„Do trupa” Morsztyn
„Ty masz związane ręce, ja, wolności
Zbywszy, mam rozum łańcuchem powity”)
10.Metaforyka
11.Motyw wanitatywny
(marnościowy, wykorzystywanie tych wszystkich pojęć, które kojarzą się z
przemijaniem i niestałością życia → „Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt” →
„Krótkość żywota” Naborowski)
12.Kontrast
51
156
(operowanie przenośniami; „Niestatek” Morsztyn)

13.Oksymoron
(zestawienie dwóch wyrazów sprzecznych znaczeniowo, „mróz gorejący, ogień
lodowy”)
14.Pytania retoryczne
„Cuda miłości” Morsztyn
15.Powtórzenia
16.Pointa
„Niestatek” Morsztyn
17.Figura sumacji
(zebranie w poincie elementów z wiersza; „Do Panny” Morsztyn)
18.Paradoks
(sformułowanie zaskakujące swoją treścią na pozór bez sensu, „Do trupa” Morsztyn )
19.Operowanie brzydotą
(ukazywanie bólu, cierpienia)
20.Inwersja
(przestawienie wyrazów)
30. JAN ANDRZEJ MORSZTYN JAKO POETA DWORSKI

Jan Andrzej Morsztyn był poetą związanym z dworem królewskim. Piastował wiele
urzędów. Był dworakiem i intrygantem ale też sprawnym dyplomatą. Był skazany na
banicję i wygnany z kraju. Styl życia, który uprawiał był odpowiedni barokowi
dworskiemu. Poświęcił się całkowicie polityce. Poezja była dla niego tylko tłem. Był
uznawany za twórcę bardzo zdolnego. Jego utwory nawiązywały do marinizmu. Jego
utwory nie podejmowały tematyki trudnej lecz łatwą, związaną z flirtem dworskim.
Utwory były zbudowane sprawnie. Charakterystyczny był przejaw formy nad treścią.
30.1 MIŁOŚĆ JAKO NACZELNY TEMAT UTWORÓW J. A. MORSZTYNA
Jan Andrzej Morsztyn najchętniej pisał o miłości. Nie było to jednak bezpośrednie
wypowiedzenie uczuć o ukochanej. Były to wiersze będące wyrazem flirtu, który
odznacza się dworską elegancją i salonowym dowcipem.
Związek tematyki miłosnej z biografią autora i jego poglądem na zadania literatury.
„Niestatek”
Autor wylicza zjawiska, które musiały by się spełnić by jakakolwiek kobieta stała się
stateczna. Są to zjawiska zaczerpnięte z przyrody i niemożliwe.
„Starej”
Jest to złośliwy epigramat. Podmiot liryczny wylicza pewnej kobiecie jaka jest stara.
„Na Tomka”
Kobieta, do której zaleca się Tomek jest bardzo bogata i chora. Tomek dostrzegając te
zalety chce zostać bogatym wdowcem i w pogoni za posagiem zaprzedaje sam siebie.
„Niestatek II”
52
156
Podmiot liryczny wychwala pannę tylko jak jest w nim w zgodzie. Gdy są w niezgodzie
panna ta jest brzydka. Są tu dwa obrazy. Pierwszy to wyraz zachwytu zaprezentowaną
piękną kobietą. Drugi prezentuje kobietę szpetną i okropną. W obu obrazach są
elementy przesady.
„Do trupa”
Jest to sonet. Z utworu tego wynika wniosek, że lepiej nie żyć niż być zakochanym.
Człowiek zakochany ma świadomość swojego zniewolenia.
30.2 FORMA UTWORÓW J. A. MORSZTYNA I JEJ ZWIĄZEK Z TREŚCIĄ
Treść utworów Morsztyna jest mało istotna. Ważna jest natomiast ich forma. Stosował
on wiele środków artystycznych np.: anafora, wyliczenie, koncept, gradacja,
hiperbolizacja. Pisał także utwory bardzo krótkie np.: „Starej”.
30.3 DLACZEGO J. A. MORSZTYNA MOŻNA NAZWAĆ POETĄ KONCEPTUALISTĄ
Jana Andrzeja Morsztyna można nazwać konceptualistą, ponieważ w swoich utworach
używał konceptu. Głównym zadaniem jego poezji był zaskakujący, wręcz szokujący
czytelnika pomysł - koncept dotyczący formy lub treści. Przykładem może tu być utwór
pod tytułem „Niestatek”, do końca utworu nie wiemy po co podmiot liryczny wylicza
zjawiska przyrody. W utworze pod tytułem „Niestatek II” przeciwstawione są dwa
obrazy kobiety.
31. TWÓRCZOŚĆ DANIELA NABOROWSKIEGO
31.1 TYPOWE CECHY EPOKI (NP.: VANITAS) W POEZJI D. NABOROWSKIEGO

Naborowski wprowadza w krąg barokowej literatury zainteresowanie przemijaniem.
Wiersze pod tytułami: „Marność” i „Krótkość żywota” prezentują postawę człowieka
wobec życia i śmierci. Człowiek powinien się cieszyć i bawić ale pobożnie i uczciwie.
Trzeba się bać Boga. Całe życie człowieka, który myśli o przyszłości jest napiętnowane
pewnym tragizmem. Człowiek podlega czasowi i jego destrukcyjnej sile. Naborowski
twierdzi nawet, że życie to ciągłe umieranie. Człowiek już gdy się rodzi zaczyna
umierać. Naborowski twierdzi, że świat należy przyjąć takim jaki jest. Człowiek nie jest
doskonały. Bóg jest potężny i człowiek powinien mu się podporządkować. W wierszu
pod tytułem „Cnota grunt wszystkiemu” Naborowski przedstawia cnotę jako zaletę
człowieka i jego wielką wartość. Człowiekowi nic nie dają dobra materialne. Jedyną
wartością, która nie przemija i jest godna uwagi to właśnie cnota. Cnota daje wszystko:
szczęście, satysfakcję z życia. Temu, który nie miał cnoty dobra materialne nie dadzą
nic po śmierci.
32. WACŁAW POTOCKI JAKO GŁÓWNY PRZEDSTAWICIEL

LITERATURY DWORKOWEJ
32.1 TEMATYKA I KOMIZM DROBNYCH UTWORÓW POTOCKIEGO

„Ogród fraszek”
53
156
Jest to zbiór 1800 utworów rozmaitej wielkości i różnorodnej treści (O czym mówi
bardzo dziwaczny i bardzo rozbudowany tytuł - „Ogród ale nie plewiony, bróg, ale co
snop to inszego zboża...” wypełniający całą stronę.) W zebranych tu fraszkach autor
porusza tematy polityczne, społeczne, obyczajowe, moralne. Piętnuje wady ustroju
politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złotą wolność, prywatę, brak obrony
granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego.
„Moralia”
Jest to zbiór zawierający kilkaset utworów rozpoczynających się od jakiegoś przysłowia
polskiego lub łacińskiego w tłumaczeniu lub przeróbce dokonanej przez Potockiego.
Utwory mają charakter przypowieści, których zadaniem jest unaocznić określoną myśl
najczęściej dotyczącą niedomagań Rzeczypospolitej. Wiele w nich krytyki, bolesnej
zadumy i pesymizmu.
32.2 GENEZA „WOJNY CHOCIMSKIEJ” WACŁAWA POTOCKIEGO
Za treść tego utworu autor przyjął wojnę ze szczególnym uwzględnieniem jednej bitwy
pod Chocimiem. Potocki powraca do konkretnych wydarzeń. Jest to upoetyzowana
kronika tej wojny. Została napisana na podstawie jednego z pamiętników jednego z
dowódców. Jest to poemat rycerski. Charakterystycznym elementem takiego eposu jest
inwokacja. W niej autor zwraca się do Boga. Są tam porównania homeryckie. Jest tam
zawarta prośba o błogosławieństwo dla dzieła, które właśnie tworzy autor.
32.3 „WOJNA CHOCIMSKA” JAKO PODRĘCZNIK PATRIOTYZMU DLA
WSPÓŁCZESNYCH
Autor charakteryzuje przodków broniących ojczyzny i przez to wskazuje jak powinni
zachowywać się współcześni. Polacy biorący udział w tej bitwie stali w obronie
wolności szlacheckich, wiary, własnego domu, dobytku, własnej czci, w obronie
ojczyzny i jej wolności. W dalszej części tego utworu jest ocena wrogów. Autor mówi,
że nie są oni dobrzy w walce. Uważa ich za ludzi złych. Służy to pokazaniu waleczności
Polaków. Polska miała być podmurzem chrześcijaństwa i nie dopuścić heretyckiej
zarazy, żeby rozpowszechniła się wśród ludzi. Utwór ten miał pokazywać duszę
rycerską Polaków. Według Potockiego o doskonałości żołnierzy świadczyło ich męstwo
i religijność. Charakteryzując przodków zwraca uwagę na ich waleczność, dumę i
dbałość o honor. Zasługi są obserwowane przez Boga i wynagradzane przez niego. Bóg
pomaga zwyciężać. Pociechą dla żołnierzy jest to, że walczą w jego imię.
W utworze jest alegoria, gdzie biały orzeł płacze nad mogiłą ojczyzny wspominając
wspaniałą przeszłość.
32.4 TEMATYKA AUTOBIOGRAFICZNA W TWÓRCZOŚCI W. POTOCKIEGO
Ukazuje swoje przejścia podczas prześladowań arian (należał do nich) → „Kto pierwszy
ten lepszy”.
32.5 PATRIOTYZM W. POTOCKIEGO I JEGO OCENA WSPÓŁCZESNYCH
„Nierządem Polska stoi”
54
156
To opinia poety na temat własnego kraju. Dostrzega grożące państwu

niebezpieczeństwo, wewnętrzne rozprężenie. Ubolewa nad tym, ze w Rzeczypospolitej
ciągle zmieniane jest prawo. Obwinia szlachtę za ich warcholstwo, pieniactwo i
prywatę.
„Pospolite ruszenie”
Jest to obraz polskiego pospolitego ruszenia. Autor krytykuje stosunek szlachty do
obowiązku wobec ojczyzny, pokazuje sytuację w obozie żołnierskim w przededniu
bitwy. Żołnierze nie chcą walczyć. Brak dyscypliny, chęci do walki. Żołnierze pobyt w
obozie traktują jako odpoczynek. Brak szacunku dla wyższej hierarchii wojskowej,
przewidywania skutków postępowania. Niewypełnianie obowiązków. Przejaw postawy
niepatriotycznej. Nie bano się odpowiedzialności. Polska jest bez obrony i jest łatwym
łupem dla najeźdźców.
„Zbytki polskie”
Autor opowiada o szlachcie, która interesuje się tylko swoim dobrem materialnym.
Potocki wymienia najważniejsze przyjemności do których dąży społeczeństwo. Szlachta
traci bogactwo aby je pokazać. Mowa jest o prywacie i egoizmie szlachty, która nie jest
zainteresowana obroną Rzeczypospolitej. Utwór kończy się pewną przestrogą:
wszystkie bogactwa może człowiek utracić, Pogoń za rzeczami zbytecznymi powoduje
utratę majątków i osłabia polskie społeczeństwo.
33. TWÓRCZOŚĆ PAMIĘTNIKARSKA OKRESU BAROKU
33.1 PAMIĘTNIK JAKO GATUNEK LITERACKI

33.1.1 RODZAJE I TYPY PAMIĘTNIKÓW
Pamiętniki w XVII wieku pisali prawie wszyscy. Nie pisali ich tylko chłopi. Można
wyróżnić trzy rodzaje pamiętników:
− pamiętniki, które powstawały dla upamiętnienia jakiegoś wydarzenia
− pamiętniki pisane u schyłku życia
− pamiętniki spisywane z dnia na dzień (były to tzw. diariusze)
33.1.2 FUNKCJA I ZNACZENIE W CZASACH BAROKU

1. opowiadania oparte na faktach historycznych
wojnach jakie Polska prowadziła w XVII wieku (wojny ze Szwecją, Moskwą i Turkami,
wojna domowa, zwana rokoszem Lubomirskiego)
2. kreślą realistyczny obraz życia stanu szlacheckiego w XVII wieku
zabawy, pijatyki, bójki, pojedynki, rokosze, uczty okolicznościowe, stosunki z
sąsiadami, obyczaje (np.: zaręczyny), procesy, zajazdy, zamiłowanie do przepychu,
wystawność i rozrzutność, przesadne dbanie o własny honor, zewnętrzna dewocyjna
pobożność
3. dają portret duchowy przeciętnego szlachcica tych czasów
jego sposób myślenia, reakcje i doznania, zachowanie, brak zamiłowania do wiedzy
4. prezentują poglądy typowe dla ówczesnej szlachty
55
156
brak szerszych horyzontów myślowych, kpiny z cudzoziemskich obyczajów, brak

tolerancji religijnej, negatywny stosunek do chłopów i mieszczan, wywyższanie się
nad innymi narodami, konserwatyzm, zanik ducha rycerskiego, brak poczucia
patriotyzmu, dbanie o własne interesy, zamiłowanie do gospodarowanie na ziemi,
wiara w zabobony, czary i cuda.
5. rysują barwny obraz życia żołnierza
brak dawnych cnót rycerskich, chęć zrobienia kariery, zdobycia łupów, pycha, prywata,
brak karności, niepodporządkowanie się rozkazom, walki, utarczki, pojedynki bez
przestrzegania reguł, dbanie o własne wygody itp.
6. stanowią doskonałe źródło wiedzy o kulturze życia obyczajowego i politycznego
Polski szlacheckiej
33.1.3 TWÓRCY PAMIĘTNIKÓW W XVII W.

1. Jan Chryzostom Pasek
2. Jędrzej Kitowicz
3. Bogusław Maskiewicz
4. ŻYCIORYS JANA CHRYZOSTOMA PASKA
Jan Chryzostom Pasek urodził się w 1636 roku. Pochodził z niezamożnej szlachty,
dzierżawiącej majątki w okolicach Rawy Mazowieckiej. Edukację zakończył na
niższym kolegium jezuickim w Rawie. Jako 19-letni chłopak wstąpił do wojska.
Walczył w Danii, po czym brał udział w zwycięskich walkach z Moskwą pod Połonką i
nad Basią, skąd prowadził posłów moskiewskich do Warszawy. Podczas rokoszu
Lubomirskiego stanął po stronie króla, brał udział w elekcji Michała Korybuta
Wiśniowieckiego, a w 1667 roku powierzono mu dowodzeniem pospolitym ruszeniem
przeciwko Turkom. W tym samym roku niespodziewanie się ożenił i osiadł na roli
gospodarując na dożywociu żony i dzierżawiąc wsie w województwie krakowskim.
Zmarł w 1701 roku w swym majątku w Niedzieliskach. Pamiętnik zaczął spisywać pod
koniec życia.
33.2 PAMIĘTNIKI JANA CHRYZOSTOMA PASKA JAKO PRZEJAW SARMATYZMU
33.2.1 WARSTWA OBYCZAJOWA
Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawionych faktów, dzięki
żywości i barwności wysławiania się pamiętniki są znakomitym źródłem poznania ludzi
i obyczajowości tamtych czasów.
33.2.2 WZORCE OSOBOWE

Z pamiętników Jana Chryzostoma Paska wyłania się wzorzec osobowy szlachcica -
ziemianina wiodącego spokojne życie, pełne towarzyskich, trochę rubasznych biesiad,
wyróżniającego się wśród okolicznej szlachty głównie swym talentem do oswajania
dzikiego ptactwa i zwierząt. Zupełnie inny priorytet rysują nam jednak księgi sądowe.
Wynika z nich, że był to znany w okolicy awanturnik, warchoł i pieniacz, na którym
ciążył pięciokrotnie wyrok sądowy, skazujący go na banicję. Przekupna i słaba władza
ówczesnej Rzeczypospolitej nigdy tego wyroku jednak nie wyegzekwowała.
56
156
33.2.3 JĘZYK I STYL UTWORU

1. wydarzenia historyczne, które prezentował były jedynie tłem dla zaprezentowania
jego przygód
2. szeroka skala realizmu w przedstawianiu życia wojennego i obyczajowego ówczesnej
szlachty
3. używane są makaronizmy, latynizmy
4. dużo porównań
5. bardzo długie zdania z orzeczeniem na końcu
6. język zbliżony do języka potocznego, żywy
7. narracja - styl gawędziarski, dynamiczny w partiach opisowych, czasami nieco
rozwlekły
8. dialogi krótkie, żywe, dynamiczne
9. sceny dramatyczne i komediowe
10. wprowadzenie świata zwierzęcego (np.: koń, wydra)
34. EPISTOLOGRAFIA BAROKOWA - CECHY
34.1 „LISTY JANA III I MARYSIEŃKI”

Jan zwraca się do niej: serca mego królewno, najdroższa moja. Używa wielu zdrobnień
aby ukazać swą czułość. Zwroty takie dowodziły miłości Jana II i jego skłonności do
przesady. Listy te są stylizowane na utwory literackie (romanse). Idealizował on w nich
swoją żonę. Wyznania do Marysieńki przeplatają się z informacjami o kolejnych
bitwach. Autor używa francuskich zwrotów (świadczy to o wykształceniu Jana i o tym,
że był przedstawicielem baroku dworskiego). Dużo jest w nich przenośni, epitetów,
odwołań do mitologii, inwersji.
35. GATUNKI LITERACKIE

EPIKA
− pamiętnik
− epos
− powieść („Don Kichot”)
− listy
− poemat
LIRYKA
− pieśń
− sonet
− wiersz miłosny
− fraszka
− carmen figuratum (wiersze napisane w różnych kształtach, np. dzwonu)
DRAMAT
− tragedia
− komedia
− klasycyzm francuski
57
156
36. CZASY SASKIE W KULTURZE POLSKIEJ

36.1.1 DWA NURTY KULTURY
− szlachecki - rodzinność
− magnacki - wzorowany na dworach zachodniej Europy
36.1.2 CECHY KULTURY DWORSKIEJ (MAGNACKIEJ)

− umowność, konwenans życia towarzyskiego
− hedonizm pod przykrywką etykiety dworskiej
36.1.3 SYTUACJA KOŚCIOŁA

− triumf kontrreformacji
− instytucja coraz bardziej sprymityzowana, zgnuśniała
− gromadzenie ogromnej liczby ludzi w klasztorach
36.1.4 SYTUACJA POLITYCZNA W POLSCE

− przywileje dla szlachty
− elementy państwa policyjnego, niewygodni i zbuntowani byli usuwani z tego świata
− chęć wzbogacenia się Sasów kosztem Polaków
− dwór był bardzo rozpolitykowany
W czasach saskich w Polsce panowali Wettini - August II Mocny, August III. Byli oni
związani z Saksonią (byli tam władcami). Polska była dla nich tylko spichlerzem i
armią potrzebną w czasie zagrożenia Saksonii. Elekcyjni królowie Polski nie byli
Polakami. Władcy ci władali Polską despotycznie, utrzymywali społeczeństwo w
ryzach pozornego spokoju.
36.1.5 SYTUACJA KULTURY W POLSCE

Żaden wzór nie pojawia się wśród kultury obyczajowej, szlacheckiej, dworskiej lub
kościelnej. Kultura literacka i piśmiennicza nie miała możliwości rozwoju. (Władcy
woleli teatry i opery niemieckie oraz inne rozrywki.) Wartością stał się przepych,
luksus, zbytek bez wartości artystycznej (nagromadzenie ozdób tworzyło zwykły kicz).
Nastąpił upadek gospodarczy kraju (poza dworem) a to spowodowało kiepskie warunki
do rozwoju kultury artystycznej. Nie było środowiska, które mogłoby zająć się
mecenatem artystów.
36.1.6 OBLICZE SARMATYZMU

W czasach saskich zmieniło się oblicze sarmatyzmu. Na początku był on pozytywny,
potem jednak stał się synonimem prymitywizmu i skrajnego zacofania. Szlachta
obdarowywana nowymi przywilejami traciła patriotyzm, stawała się zadufana w sobie.
58
156
O Ś W I E C E N I E
37. RAMY CZASOWE
FRANCJA
Początek: XVII w.
Koniec: lata 70 XVIII w.
EUROPA
Początek: początek XVII w.
Koniec: lata 70 XVIII w.
POLSKA
Początek: początek XVIII w.
Koniec: 1822 - wydanie przez Mickiewicza „Ballad i romansów”
38. KLASYCYZM WE FRANCJI
38.1 POJĘCIE KLASYCYZMU

Klasycyzm - pewien model kultury powstały w starożytności (Grecja, Rzym);
nawiązanie do antyku (np. w gatunkach literackich - tragedia antyczna, zasada
decorum)
38.2 PODŁOŻE FILOZOFICZNE
38.2.1 KARTEZJUSZ
Podbudową filozoficzną myślenia o sztuce były poglądy Kartezjusza. Autor „Rozprawy o
metodzie”. Za największą wartość uznawał ludzki rozum. Celem człowieka było
poznanie prawdy o świecie, dostępnej rozumowi ludzkiemu. Prawdziwe jest to co jasne
i zrozumiałe. Kartezjańska filozofia nawiązywała do aforyzmu „Myślę więc jestem”. Ta
sama zasada obowiązywała w sztuce.
38.2.2 KANT
Nawiązuje do systemów antycznych. Poznanie prawdy możliwe jest na drodze
dwuźródłowości: rozumu i zmysłów. Kant wychodzi z racjonalizmu oświeceniowego i
empiryzmu, zrywa z obiektywizmem. Twierdzi, że świat, który człowiek postrzega
może być przez niego kształcony.
38.2.3 LOCKE
Stworzył podstawy teoretyczne empiryzmu. Źródła wiedzy szukał w doświadczeniu
zewnętrznym - zmysłowym i wewnętrznym - refleksji. Propagował tolerancję religijną.
Uważał, że człowiek dąży do szczęścia, które każdemu obywatelowi powinno zapewnić
państwo.
38.3 ZALECENIA POETYKI KLASYCYSTYCZNEJ (M. BOILEAU)
1. piękne to co rozumne, rozsądne i harmonijne
2. doskonałość wykonania
3. zasada prawdopodobieństwa
4. kryterium doboru - rozum
5. język wykwintny, ale i pełen prostoty
6. poszanowanie języka ojczystego
59
156
7. ścisłe przestrzeganie zasad gatunków literackich

8. typowość (bohaterowie typowi dla danego środowiska)
9. klarowność (przejrzystość kompozycji)
10. kompozycja musi być regularna
11. powrót do zasady umiaru
12. styl jasny i prosty
13. powrót do zasady Horacego (uczyć-bawiąc)
38.4 LITERATURA FRANCUSKA XVII W - MOLIER
Molier to twórca francuski. Pisał on komedie. Jego najlepsze dzieła to „Świętoszek” i
„Skąpiec”.
W „Świętoszku” Molier krytykuje wady Francuzów. Próbuje ośmieszyć dość
rozpowszechnione przywary. Jest to satyra na bigoterię i wszelkie przejawy hipokryzji.
Krytykuje też przejawy dewocji. Ośmiesza naiwność, kłamstwo, łatwowierność i
obłudę. Według Moliera zadaniem poezji jest poprawiać ludzi bawiąc ich jednocześnie.
Molier przeciwstawiał się obłudzie na płaszczyźnie moralnej.
„Świętoszek” to komedia. Charakteryzuje się więc komizmem. (Komizm to kategoria
estetyczna oznaczająca właściwości jakiegoś przedmiotu lub zjawiska. Przybiera różne
formy. Występuje w postaci satyry, ironii, humoru. Są między innymi następujące
rodzaje komizmów: sytuacyjny, słowny, postaci.) W „Świętoszku” są następujące
rodzaje komizmu:
postaci (Pani Peurelia, Tartufe, Doryna)
1. sytuacyjny (Orgon - pod stołem)
2. słowny (rozmowa Doryny z Orgonem o sytuacji w domu)
39. OŚWIECENIE W EUROPIE
39.1 FILOZOFIE
39.1.1 RACJONALIZM
Twórcą był Kartezjusz. „Cogito ergo sum” - „myślę więc jestem”. Uważał, ze celem
poznania jest myślenie. Człowiek poznaje prawdę o świecie za pomocą myślenia.
Prawdziwe jest tylko to, co da się rozumowo wytłumaczyć. Odrzucenie przesądów.
39.1.2 EMPIRYZM
Twórca - Franciszek Bacon. Twierdził, ze prawdziwe jest to co można sprawdzić za
pomocą doświadczenia.
39.1.3 ATEIZM
Odrzucał wszelkie zasady religijne, również istnienie Boga. Ateiści uznawali kult
materii. Wartości duchowe były dla nich nieważne. Ateizm wypływał z racjonalizmu.
39.1.4 DEIZM
Założenie o istnieniu jedynie Boga jako stwórcy i początku świata.
60
156
39.1.5 HUMANITARYZM
Zwracał uwagę na godność człowieka, a równość i braterstwo uznawał za zasadę
niepodważalną. Oświecenie „odkryło” człowieka, który stał się centrum
zainteresowania filozofii, nauki, sztuki i polityki. Dążono do ulżenia jego doli,
oszczędzenia mu cierpień, zapewnienia wolności osobistej i odpowiednich warunków
wszechstronnego rozwoju.
39.1.6 „TABULA RASA”

John Locke twierdził, że człowiek urodził się jak czysta tablica i w ciągu swojego życia
zapisuje tą tablicę (korzystając z rozumu, doświadczenia). Była ona odzwierciedleniem
niewinności człowieka.
39.1.7 UTYLITARYZM
Celem jednostki miało być dobro ogółu.
39.1.8 SENSUALIZM
Źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, są odbiciem rzeczywistości. Dzięki nim
człowiek może dociec sensu istnienia. Wszystko daje się nazwać, określić słowami.
39.1.9 RELATYWIZM
Teoria względności.
39.2 OSIĄGNIĘCIA CZOŁOWYCH PRZEDSTAWICIELI
39.2.1 ENCYKLOPEDYŚCI
W oświeceniu we Francji po raz pierwszy zaczęto wydawać pierwszą na świecie
encyklopedię. Składała się z 28 tomów. Przedstawicielami są:
1. Wolter
2. Diderot
3. Rousseau
Hasła w encyklopedii zapisywali według własnych wiadomości o danych pojęciach.
Encyklopedia miała zrewolucjonizować sposób postrzegania świata.
39.2.2 WOLTER
Było francuskim pisarzem. Uprawiał wiele gatunków literackich: powiastki filozoficzne
„Kandyd”, „Prostaczek”; dramaty „Zaira”, pisma filozoficzne „Traktat o tolerancji”.
39.2.3 WOLTERIANIZM
− jest to postawa charakteryzująca się krytycyzmem, odrzuceniem autorytetów. Mówi
o konieczności tolerancji dla innych postaw. Charakteryzuje ją libertynizm
(swoboda, również obyczajowa, racjonalizm, podkreślenie niezależności).
− jest to wzorzec osobowy człowiek, który broni własnej niezależności, suwerenności,
rozumu. Ma świadomość, że myśli i broni swoich myśli. Nie chce być traktowany
jako ogół.
− wolterianizm to też styl literacki, charakteryzujący się dowcipem, paradoksem,
elegancją wypowiedzi, błyskotliwością myśli. Służył do wyrażania filozoficznych
myśli o człowieku i jego miejscu w kosmosie. Służył do przyglądania się ludzkiemu
życiu jako pewnemu stereotypowi.
61
156
„Kandyd”
Treścią tego utworu są losy tytułowego bohatera.
• Część I
Kandyd zalecał się do Kunegundy. Zobaczył to jej ojciec i wygnał go z zamku. Kandyd
chowa się więc w zamku. Autor dowodzi tu, że nie ma skutków bez przyczyny.
• Część II
Po wygnaniu Kandyd jeździ po świecie. Odwiedził Eldorado. Zobaczył, że żyje się tam
dostatnio. Jest tam pełno złota, ale
tamtejsi nie traktowali złota jako czegoś cennego. Panował powszechny dostatek i
dobrobyt. Gdy wszyscy go mają to nie liczy się on tak dla ludzi.
• Część III
Są tu refleksje na temat zła i dobra. Stwierdzają, że ludzka natura nie zmieni się
Człowiek ma skłonność do zła. Mowa jest też o nietolerancji religijnej.
39.2.4 DENIS DIDEROT

Był pisarzem, filozofem, stworzył zarys teorii dramatu XVIII wieku pt. „Paradoks o
autorze”. Znany jest jako autor powieści:
„Kubuś fatalista i jego pan”

Kubuś i jego pan podróżują konno i prowadzą rozmowy. Osią fabuły jest podróż,
chwytem konstrukcyjnym dialog. Najważniejsze są przemyślenia bohatera. Wydarzenia
są jedynie ilustracją. Większym filozofem jest Kubuś. On roztrząsa problemy dotyczące
przypadku, miłości, wolnej woli. Kubuś jest wyznawcą fatalizmu. Wierzy w odgórne
założenia co do jego losu. Tego typu zachowanie jest związane z teorią predestynacji
Jest to teoria mówiąca, że ‘Kroczymy w ciemnościach, pod tym co zapisane w górze’.
Komentarz autorski to zwroty do czytelnika. Narrator snuje opowieść jak tworzy swoje
dzieło. Jest to, więc też powieść o stwarzaniu powieści. Rozmowy dotyczą Kubusia,
jego miłości. Kubuś dąży do uogólnień, maksym. Z rozmowy możemy się dowiedzieć,
że człowiek wypełnia to co jest zapisane. Człowiek nie wie jaki będzie jego cel. Każde
wydarzenie pociąga za sobą następne. W życiu jest też istotna kwestia przypadku. Cały
ten utwór kipi jednak optymizmem. Kubuś zgadza się na taki los i jest z tego
zadowolony.
40. WIEK XVIII W POLSCE
40.1 SYTUACJA SPOŁECZNO-POLITYCZNA

W Polsce w odróżnieniu od Francji dominowała szlachta, a nie mieszczaństwo.
Następował upadek miast. Był zły stan gospodarki. Następował rozkład organizacji
państwowej. Prestiż Rzeczpospolitej na forum międzynarodowym upadł. Polska stała
się pionkiem w rękach sąsiadów (rozbiory). Król (Stanisław August Poniatowski)
przystąpił do walki z sarmatyzmem. W nim upatrywał źródło zła. Król starał się
zaangażować różne środki do walki z zacofaniem.
62
156
40.2 PREKURSORZY
40.2.1 STANISŁAW KONARSKI
Wszechstronny działacz, zajmował się:
• praca nad reformą ustroju państwa
„Traktat o skutecznym rad sposobie”

Charakteryzuje ówczesną RP i wysuwa postulaty, żądania mające uzdrowić państwo.
Przeciwstawia się liberum veto, proponuje, aby źródłem decyzji była większość głosów.
Gani prywatę szlachty. Przeciwnik szlacheckiej megalomanii (manii wielkości).
• oświata
Zreformował szkolnictwo, żądał wprowadzenia nauczania rozumowego. Kładł nacisk
na sprawy wychowania obywatelskiego, ludzi świadomych sytuacji społecznej i
politycznej, świadomych obowiązku wobec ojczyzny i narodu. Podążał za nauczaniem
poglądowym, opartym na racjonalnym poznawaniu rzeczywistości, empirystycznych
metodach. Wprowadził obowiązek nauczania języka polskiego, historii literatury,
nowożytnych języków. Wprowadzając też nauki przyrodnicze, historię, geografię. W
1740 r. założył szkołę dla synów szlacheckich „Collegium Nobilum”. Uważał, że
dorośli są zbyt zdeprawowani sarmatyzmem i nie da się ich zmienić.
• twórczość literacka
W szkole działał teatr konwiktowy, w którym uczniowie wystawiali sztuki pisane w
duchu klasycystycznym, posiadające morał, mające walory wychowawcze, np.
„Tragedia Epaminoudas” Konarskiego. Pisał także traktaty: „O poprawie wad
wymowy”. Wyszydzał skomplikowany, napuszony barokowy styl. Propaguje czystość,
naturalność języka.
40.2.2 STANISŁAW LESZCZYŃSKI

Wydał traktat polityczny „Głos wolny, wolność ubezpieczający”. Domagał się jak
najszybszego przeprowadzenia reform. Propagował ograniczenie liberum veto. Króla
elekcyjnego ma wybierać cały naród, a nie tylko szlachta. Żądał wzmocnienia
administracji państwowej, poprawy warunków chłopów.
40.2.3 KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ

Powołana w 1773 r. przez sejm na wniosek króla. Była pierwszym ministerstwem
oświaty w Europie. Podstawowe zadania określało hasło: „Stworzyć naród przez
wychowanie publiczne”. Pod kierownictwem komisji przeprowadzono reformę szkół w
całym kraju. Po raz pierwszy zezwolono na naukę dziewcząt w szkołach, zaczęto
powoływać szkoły ludowe → dla wszystkich. powołano również Towarzystwo do Ksiąg
Elementarnych, które opracowywało i wydawało nowe podręczniki. W szkołach
zwrócono szczególną uwagę na problem kultury języka polskiego, a wzorem
polszczyzny stały się dzieła pisarzy odrodzenia.
63
156
40.3 PRASA I TEATR JAKO NACZELNE ŚRODKI AGITACJI W SŁUŻBIE REFORM

40.3.1 ROLA WARSZAWY W XVIII W.
Warszawa stała się centrum kulturalnym i politycznym. Stało się to za sprawą
urbanistycznego uporządkowania stolicy. Dwór stał się głównym ośrodkiem sztuki,
centrum artystycznym.
40.3.2 DZIAŁALNOŚĆ KRÓLA I ZNACZENIE DWORU KRÓLEWSKIEGO
Poniatowski popierał architekturę. Przebudował zamek królewski, zbudował pałac na

wodzie. Był mecenasem literatury. Wydawał publiczne, oświeceniowe utwory (u niego
pojawiły się po raz pierwszy utwory Krasickiego).
40.3.3 CHARAKTERYSTYKA CZASOPIŚMIENNICTWA

40.3.3.1 tytuły czasopism
• „Merkuriusz Polski”
Pierwsze polskie pismo - 1661, wchodziło tylko przez 7 miesięcy.
• „Monitor”
Wzorowany na angielskim „Spectatorze”. Pierwszy redaktor to Stanisław Bohomolec.
Zamieszczał tam swoje artykuły także Ignacy Krasicki. Monitor ukazywał zacofanie
polski, żądał reform, walki z ciemnotą i sarmackimi zabobonami.
• „Zabawy przyjemne i pożyteczne”
Redaktorem naczelnym był Adam Naruszewicz. Celem było zaznajomienie z
twórczością ówczesnych pisarzy. Za wzór uznawano J. Kochanowskiego.
• „Gazeta Warszawska”
Czasopismo wydawane podczas obrad Sejmu Wielkiego. Prezentowała bieżące
informacje.
• „Gazeta narodowa i obca”
Czasopismo wydawane podczas obrad Sejmu Wielkiego. Był to dziennik. Przetrwała
160 lat.
• „Magazyn Warszawski”
Czasopismo okresu Sejmu Wielkiego. Było to pismo informacyjno-rozrywkowe.
40.3.3.2 funkcja i znaczenie rozwoju czasopiśmiennictwa

Czasopiśmiennictwo doby oświecenia miało charakter zaangażowany, patriotyczny.
Interesowało się sprawami polskimi, przede wszystkim społecznymi, politycznymi,
gospodarczymi i kulturalnymi. Było głównym środkiem masowego przekazu i
oddziaływania na ówczesne społeczeństwo.
40.3.4 POWSTANIE SCENY NARODOWEJ W WARSZAWIE

40.3.4.1 dzieje teatru
17 listopada 1765 roku został otwarty polski teatr publiczny dla wszystkich. Powstał w
budynku operalni saskiej. Pierwszą wystawioną sztuką była komedia „Natręty” Józefa
Bielawskiego. Komedie tworzył Franciszek Bohomolec. Stworzył między innymi:
„Małżeństwo z kalendarza”, utwór ośmieszający Polaków. Jest to przykład typowej
komedii warszawskiej. W 1767 roku teatr zamknięto. Otwarto go dopiero w 1774 roku.
64
156
40.3.4.2 znaczenie teatru

W okresie oświecenia teatr publiczny pełnił bardzo ważną rolę. Wychowywał ówczesnego
obywatela. Uczył go krytycznie myśleć i widzieć wady ustroju, w którym żył. Walczył
o język narodowy. Propagował postępowe reformy państwowe. Jego działalność
szczególnie wzrosła w czasie Sejmu Czteroletniego. Obok sztuk rozrywkowych
wystawiał utwory, które w sposób pośredni lub bezpośredni nawiązywały do życia
politycznego kraju, propagowały nowe idee oświeceniowe, domagały się
przeprowadzenia w Polsce reform politycznych i społecznych w myśl założeń
społecznych i humanitarnych.
40.3.4.3 obyczajowa komedia warszawska

Po ponownym otwarciu teatru w 1774 roku nastąpił rozkwit komedii warszawskiej.
Twórcy teatralni to: Franciszek Zabłocki („Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale”,
„Fircyk w zalotach”). Charakteryzuje się ona tym, że tematyka polityczna nie jest
najważniejsza, a rzecz krąży wokół intrygi miłosnej
41. IGNACY KRASICKI - KSIĄŻĘ POETÓW POLSKICH
41.1 WALORY TREŚCI I FORMY BAJEK IGNACEGO KRASICKIEGO

Bajka to gatunek z pogranicza epiki i liryki. Jest to alegoryczna opowieść o
zwierzętach, ludziach, przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki
moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym. Ta prawda jest wyrażana często
bezpośrednio jako pointa na końcu utworu, na początku utworu w postaci tytułu lub jest
tylko zasugerowana czytelnikowi. Prawdą tą jest morał. Postacie występujące w bajce
wyposażone są w jednoznaczne i niezmienne cechy. Wykształciły się dwa rodzaje
bajek: narracyjna, stanowiąca jakby krótką opowieść o nieskomplikowanej budowie
oraz epigramatyczna, bardzo krótka, zazwyczaj czterowersowa. Najbardziej
rozpowszechniona jest tzw. bajka zwierzęca, w której przedstawione zwierzęta
występują jako personifikacje typów ludzkich. Relacje między zwierzętami są
odpowiednikiem stosunków społecznych. Za twórcę bajek uznaje się Ezapa, żyjącego w
VI wieku p.n.e. W Polsce bajki tworzył w XV wieku Wiernat z Lublina. W epoce
klasycyzmu twórcami bajek byli: w Rosji J Kryłow, we Francji J. La Fontaine, w Polsce
Ignacy Krasicki wzorujący się na La Fontaine.
Ignacy Krasicki wydał dwa zbiory bajek: „Bajki i przypowieści” (dominują tu bajki
krótkie i zwięzłe), „Bajki nowe” (ukazał się ten zbiór po śmierci Krasickiego, zawiera
głównie bajki narracyjne). Krasicki korzystał z tego gatunku gdyż był to typ formy
gatunku dydaktycznego. Treść tych bajek ma pouczać czytelnika, służyć mu radą.
Świat jaki prezentuje Krasicki w swoich bajkach przygnębia. Jest on tragiczny.
Zwyciężają złe instynkty. Autor opisuje codzienność, rzeczywistość. Ludzie są źli i
okrutni. Niszczą słabszych. Ludzie są obłudni. Charakteryzuje ich hipokryzja.
Przedstawiony jest tu świat pesymistyczny. Bajki te nie są wesołe. Pesymistycznie
brzmią słowa: ‘szlachetność, uczciwość można włożyć między bajki’.
Walory formy bajek Ignacego Krasickiego:
− są zwięzłe i oszczędne
− język jest prosty
65
156
− są pisane trzynastozgłoskowcem
− mają rytm
− zastosowany jest kontrast
− Krasicki oddziaływał na rozum
− odwoływał się do ludzkiego rozsądku i indywidualnej refleksji
− lapidarność (zwięzłość i skrótowość wypowiedzi połączone z rzeczowością)
41.1.1 TREŚĆ BAJEK

„Wstęp do bajek”
Jest to pierwsza bajka ze zbioru „Bajki i przypowieści”. Ukazany jest wymyślony,
wyidealizowany, nieistniejący świat. Poeta przedstawia swoje pojęcie bajki, odpowiada
na pytanie: Co to jest bajka ? Morał mówi, że te zaprezentowane postawy są
nieprawdopodobne w realnym świecie. Wyraża pesymistyczny stosunek podmiotu
lirycznego, który nie wierzy w uczciwość, prawość. Autor będzie kontrastował
zachowanie ludzi jakie jest, a jakie powinno być. Będzie szydził z tych, którzy
postępują źle. Ludzie nie są szlachetni i dzielni jacy powinni być. W swoich bajkach
Krasicki ukazuje świat z jego wadami.
„Dewotka”
Krasicki w tej bajce piętnuje i wyśmiewa religijną obłudę i fałsz moralny, który można
by zarzucić niejednemu człowiekowi. Tytułową bohaterkę charakteryzuje pobożność na
pokaz, dla ludzi, bowiem taka naprawdę w sercu ma złość i nienawiść. Dewotka potrafi
bowiem jednocześnie modlić się bez litości bić swoją służącą z błahego powodu. W
ostatnim wersie Krasicki zachowuje jednoznaczne stanowisko wobec takiej postawy:
‘Uchowaj, Panie Boże od takiej pobożności’.
„Groch przy drodze”

Morał: zbytnia ostrożność też może zaszkodzić. Gospodarz usiłował być przebiegły i
ostrożny. Za zbytnią zapobiegliwość los się zemści. Przebiegłość nie popłaca.
„Jagnię i wilki”
Wilki zauważyły w lesie jagnię. Miały go zjeść. Jagnię spytało się jednak jakim prawem
wilki chcą to zrobić. Wilki odpowiedziały, że dlatego że one są silne a jagnię słabe i
same. Morał: ten kto jest silniejszy ma przewagę i jest w stanie dominować.
„Szczur i kot”
Bajka ta mówi o pewnym szczurze. Siedział on podczas mszy pod ołtarzem i chwalił
się, że go kadzą. W pewnym momencie zakrztusił się dymem i porwał go kot. Morałem
jest tutaj to, że tego, który się zbyt przechwala i jest zbyt pewny, może niespodziewanie
spotkać nieszczęście.
„Ptaszki w klatce”
Bajka ta to rozmowa dwóch czyżyków. Młody urodzony w klatce mówi, że jest mu w
niej dobrze. Urodzony na wolności mówi, że źle czuje się w klatce. Morałem jest tutaj
66
156
to, że jeżeli nie przebywało się w lepszych warunkach to uważa się swoje za dobre. Nie
należy dziwić się osobom, które przebywając w pozornie złych warunkach twierdzą, że
jest im dobrze, gdyż mogły nie widzieć nic lepszego. Możemy też wnioskować z tej
bajki, że życie na wolności chociaż w złych warunkach jest lepsze niż w niewoli.
„Filozof”
Mowa tu jest o pewnym filozofie, który nie wierzył w Boga. Gdy jednak znalazł się w
kłopotach uwierzył nie tylko w Boga ale i w upiory. Morał: Człowiek w obliczu
niebezpieczeństwa jest w stanie zmienić swe poglądy. Szukając ratunku jest w stanie
uwierzyć we wszystko.
„Kruk i lis”
Bajka ta ukazuje jak pewien lis podstępem zdobył ser. Wychwalał on pewnego kruka,
który trzymał ser w pysku. Gdy chwalił głos ptaka ten chciał go zaprezentować. Zaczął
śpiewać i ser wypadł mu z pyska na ziemię. Morałem jest tutaj to, że należy uważać
jeżeli ktoś nas zbytnio chwali, gdyż może to robić wyłącznie dla swojej korzyści.
„Malarze”
Było dwóch malarzy. Jeden - Piotr malował ładnie, był dobry ale biedny. Drugi - Jan
malował mało, był zły ale bogaty. Jan upiększał portrety, Piotr malował natomiast
prawdziwe twarze. Morał: Kłamstwo może przynieść korzyści, a prawda nie zawsze. W
naturze ludzkiej jest próżność. Człowiek lubi być chwalony. W ludzkiej naturze jest
skłonność do idealizowania siebie samego.
41.2 BOHATER POZYTYWNY DRUGIEJ POŁOWY XVIII WIEKU - MIKOŁAJ
DOŚWIAD-CZYŃSKI - WZORZEC OSOBOWY DOBY OŚWIECENIA
41.2.1 CECHY POWIEŚCI
W 1775 roku Ignacy Krasicki napisał pierwszą polską powieść literatury nowożytnej
pod tytułem: „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”. Był to utwór, w którym
Krasicki skoncentrował trzy typy powieści: cechy utworu satyryczno-obyczajwego (I
księga), cechy powieści przygodowo - awanturniczego (II księga) oraz cechy powieści
utopijnej (III księga). Utwór ten był napisany w formie pamiętnika. Motywem jego
napisania było zabicie czasu w pożyteczny sposób. Utwór ten bawi, uczy i wychowuje.
Była to autobiografia ówczesnego Polaka, przeciętnego szlachcica drugiej połowy
XVIII wieku.
41.2.2 DZIEJE BOHATERA

Opisuje młodość i lata dojrzewania młodego szlachcica Mikołaja Doświadczyńskiego w
domu rodziców. Jest w tej księdze przedstawiona charakterystyka jego rodziców. Byli
oni patriotami i szczerzy. Jego ojciec jest niewykształcony, cały czas przebywa na
sejmikach. Jest sarmatą. Matka jest kurą domową. Nigdzie nie wychodziła poza swój
majątek. Rodzice nie dbali o edukację Mikołaja. Wynajęto pana guwernera, Który
zajmował się edukacją i kształceniem Mikołaja. Potem Doświadczyński został posłany
do szkoły, ale jej też nie skończył. Znów pojawił się oszust, który miał kształcić
Mikołaja. Sprzedawał on jednak Mikołajowi jedynie sposoby oszukiwania w grze w
67
156
karty. W końcu Mikołaj wraz z guwernerem umknął z rodzinnego domu. Grał w karty i
stracił wszystko co posiadał. Obracał się w towarzystwie awanturników i oszustów. Ten
fragment to krytyka i ośmieszenie sarmackiego sposobu kształcenia. Po tych
wydarzeniach Mikołaj wyjeżdża do Paryża. Jest tam tak długo, aż ścigany przez dużą
liczbę wierzycieli wyjeżdża stamtąd. W Amsterdamie jako majtek zaciągnął się na
statek. Statek ten rozbił się jednak, fale Mikołaja wyrzuciły na brzeg wyspy Nipu,
utopijnego świata, w którym nie znano kłamstwa i zła. Mędrzec Xaoo uczył Mikołaja
zasad panujących w tym państwie. Po wielu perypetiach Mikołaj powrócił do ojczyzny.
Osiadł na wsi w majątku odziedziczonym po rodzicach i zaczął prowadzić życie
ziemianina - filozofa. Zbudował nawet gospodarstwo funkcjonujące na zasadach, jakich
nauczył się na wyspie Nipu.
41.2.3 FUNKCJA POWIEŚCI

Krasicki ukazuje w swej powieści wychowanie młodzieży w ówczesnych czasach,
płytkość zainteresowań ówczesnej szlachty, jej ciemnotę, nieuctwo, samowolę i
pieniactwo, a także pijaństwo, bezkrytyczną pogoń za zagranicznymi nowinkami,
okrucieństwo wobec służby i lenistwo umysłowe. Wskazuje na konieczność powrotu do
natury oraz autentycznych wartości moralnych, zabitych przez destrukcyjny wpływ
społeczeństwa, jego obyczajowości i kultury. Pouczający przykład Mikołaja ma być
ostrzeżeniem, a zarazem wskazówką w wyborze życiowej filozofii.
41.3 SATYRY I. KRASICKIEGO - OŚMIESZANIE I DRWINA Z WAD
SPOŁECZEŃSTWA
41.3.1 RODZAJE SATYR I DZIEJE GATUNKU
Satyra to gatunek literacki znany od starożytności. Jego twórcą był Horacy. Jest to
gatunek z pogranicza liryki i epiki. Autor satyry przedstawia swój negatywny stosunek
do jakiejś osoby lub rzeczy. Można wyróżnić następujące typy satyr: portretowe,
sytuacyjne (zdarzenie jest ilustracją zjawiska), obyczajowe.
41.3.1.1 Sposób ośmieszania wad

Krasicki napisał 22 satyry o tematyce obyczajowej. Pisał je po to aby piętnować to co
złe oraz nosicieli zła. Zadaniem satyry jest bezlitosne chłostanie zła. Były one
wymierzone przeciwko saskiemu dziedzictwu: narodowej megalomanii, ciemnocie i
zacofaniu, życiu ponad stan, pijaństwu, skłonności do hazardu, braku krytycyzmu,
powierzchownemu przyjmowaniu obcych wzorów kulturowych. Krasicki kreślił obraz
życia w XVIII wiecznej Rzeczypospolitej. Jest to doskonała ilustracja, a jednocześnie
obnażenie i ośmieszenie największych wad społeczeństwa polskiego z czasów
współczesnych poecie.
„Do króla”
Satyra ta to typowy przykład satyry portretowej. Przedstawiony jest w niej król August
Poniatowski. Królowi stawiane są następujące zarzuty:
− nie wywodzi się z rodziny królewskiej
− jest za młody na to stanowisko
− jest wykształcony
68
156
− jest zbyt łagodny i jest zbyt dobry dla swoich poddanych

− jest królem i jest Polakiem
Poglądy te wyraża szlachcic sarmata. Robi to ktoś kto nie skorzystał na wyborze tego
króla. Jest to portret króla postrzegany oczami szlachcica sarmaty. Pomimo, że portret
króla składa się tu z zarzutów to jest to portret pochwalny. Ktoś kto uważa zalety króla
jako wady jednocześnie sam siebie ośmiesza.
„Pijaństwo”
Satyra ta to próba walki z nałogiem pijaństwa jaki rozpowszechnił się u szlachty.
Krasicki ukazuje zgubne i szkodliwe skutki picia alkoholu. Jest on przyczyną swad,
prowadzi do warcholstwa i anarchii.
„Żona modna”
Jest to satyra napisana w formie dialogu między panem Piotrem a jego przyjacielem.
Pan Piotr opowiada o swoim ożenku i życiu małżeńskim. Jest to typowy domator i
pochodzi ze wsi. Jego żona pochodzi z miasta. Są to zupełnie przeciwstawne postacie.
Powodem ożenku była jedynie chęć zysku. Już po zawarciu umowy przedślubnej
dotyczącej majątku pan Piotr zaczyna tego żałować. Żona po przyjeździe do domu pana
Piotra nie mogła zrozumieć wiejskiego stylu życia i tamtejszych obyczajów. Była
przyzwyczajona do wygód. Brakowało jej nawet pokoi. Do służby odnosiła się z wielką
pogardą. Nie podobał się jej też ogród. Chciał go przebudować. Pan Piotr nie chcąc
słuchać rozkazów żony odsunął się na bok (uciekł). Żona przebudowała wtedy dom.
Była bowiem zwolenniczką stylu francuskiego. Podobał się jej wszystko co pochodziło
z tamtego kraju. Zaczęły się przyjęcia. Pan Piotr stracił znaczenie w swoim domu.
Goście żony śmiali się z męża. Żona ciągle mówi o wsiach, które mają pokryć koszty
jej zachcianek. Wkrótce obydwoje wrócili do miasta. Są w tej satyrze przedstawione
dwie postacie (style): szlachcic sarmata (pan Piotr) i dworski (żona). Żona otacza się
wszystkimi rzeczami zbytku. Marnuje majątek. Oba style są uważane za niewłaściwe i
naganne. W tej satyrze są one skonfrontowane.
„Świat zepsuty”
W satyrze tej są skonfrontowane postawy ojca i synów. Postawa synów (obecnie)
charakteryzuje się złymi cechami. Nie ma cnoty, prawdy. Za ojców (kiedyś, w
przeszłości) było inaczej. Panowała cnota, prawda, porządek. Pojawia się też motyw
tonącego statku. Jest to nawiązanie do „Kazań sejmowych” Piotra Skargi. Wszystko to
prowadzi do zguby ojczyzny.
41.4 CIEMNOTA I ZACOFANIE DUCHOWIEŃSTWA - „MONACHOMACHIA”
41.4.1 TREŚĆ UTWORU
Na świecie dzieją się różne rzeczy. „Nieraz rycerzem bywa sługa boży”. Taka wojna
między mnichami zdarzyła się pewnego razu w miasteczku, którym: „Było trzy
karczmy, bram cztery ułomki, Klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki”. Życie
toczyło się tu leniwie, aż do pewnego dnia „Jędza niezgody” pojawiła się nad miastem i
spokojne do tej pory zakony zapragnęły rywalizacji. Bracia dominikanie wyzwali
karmelitów na pojedynek - uczoną dysputę. Zakonnicy do tej pory niewiele czasu
69
156
spędzali w klasztornej bibliotece. Częściej można ich było zastać przy posiłku czy
kuflu. Scholastyczna dysputa okazała się ponad ich siły. Refektarz (jadalnia klasztorna,
w której prowadzono dysputę) szybko przemienił się w pole bitwy, gdzie miast
rzeczowych argumentów latały kufle, talerze i ciężkie księgi. Ból był niezwykle
zaciekły, ale gdy między zwaśnione strony uroczyście wniesiono vitrium gloriosum,
sławny puchar pełen alkoholu, natychmiast nastąpiła zgoda. Krasicki, wielki moralista,
wplótł między wiersze swojego poematu także myśli dydaktyczne: „I śmiech niekiedy
może być nauką, Kiedy się z przywar nie z osób natrząsa”, i zgodnie z zasadą:
„Prawdziwa cnota krytyk się nie boi” radzi: „Szanujmy mądrych , przykładnych,
chwalebnych, Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych”.
41.4.2 CECHY POEMATU HEROIKOMICZNEGO

Poemat heroikomiczny to stary gatunek, uprawiany już w starożytności, będący parodią
eposu bohaterskiego. Stosowano parodię jako środek służący do ośmieszania zjawisk,
osób poprzez ich nieudolne naśladowanie , odgrywanie.
Cechy poematu heroikomicznego:
− zastosowanie parodii
− charakter żartobliwy, częściej satyryczny
− celem jest ośmieszenie zachowań pewnych środowisk
− styl wysoki, typowy dla eposu
− obecność inwokacji, porównania homeryckiego
− naruszenie zasady decorum
− zderzenie patetycznego języka z błahą tematyką
42. TWÓRCZOŚĆ OKRESU SEJMU WIELKIEGO
42.1 PUBLICYSTYKA PATRIOTYCZNA

42.1.1 DZIAŁALNOŚĆ I PROGRAM SPOŁECZNO-POLITYCZNY STANISŁAW STASZICA.
Stanisław Staszic swoje poglądy i program społeczno-polityczny zawarł między innymi
w poniższych utworach.
„Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego”

Był to traktat polityczny wydany przed obradami Sejmu Czteroletniego. Jest on
podzielony na 19 rozdziałów. Każdy rozdział traktuje o innym problemie.
Najważniejsze są następujące rozdziały:
− „Sposób ratowania Polski od podziałów”
Staszic przewidywał rozbiory. Prezentuje on swoje poglądy i są one zgodne z
poglądami Jana Zamojskiego, który był wówczas wielkim autorytetem.
− „Edukacja”
Podstawą nauki jest nauka moralna i religia. Człowiek powinien pracować w swoim
zawodzie. Edukacja powinna działać jako wychowanie obywatelskie. Szkolnictwo
ma wychowywać ludzi światłych. Propaguje on szkoły rycerskie.
− „Prawodawstwo”
70
156
Staszic jest przeciwny prywacie i egoizmowi posłów. Ustawy powinny przechodzić

większością głosów. Chodzi o dobro większości.
− „Władza wykonywająca”
Opisane są w tym rozdziale trzy rodzaje władzy: demokracja, monarchia i anarchia.
Chodzi tu o wzmocnienie władzy królewskiej.
− „Rozdział władza sądownicza”
Każdy obywatel nie może być sądzony bez wyroku niezawisłego sądu.
− „Wolne obieranie królów”
Staszic sugeruje żeby tron był dziedziczny. Wolna elekcja pozwala ingerować obcym
krajom w sprawy polskie.
− „Polska”
Mowa jest o tym, że chłopi emigrują z Polski, bo jest anarchia i niesprawiedliwość. W
Polsce nie mogą oni żyć godnie.
42.1.1.1 „Przestrogi dla Polski”

Utwór ten miał uzmysłowić szlachcie konieczność uchwalenia konstytucji. Staszic
informuje czym dla niego jest naród. Dla niego naród to nie tylko szlachta, ale
zbiorowość mieszkająca na danym terenie. Staszic zwracając się do szlachty stawia jej
następujące zarzuty:
− brak poszanowania prawa
− zbezczeszczenie sprawiedliwości
− uczą podstępu, zdrady, podłości
− warstwa szlachecka przekupuje, oszukuje
Za słabość narodu Staszic oskarża szlachtę. Bardzo dużo miejsca poświęca on też
miastom. Propaguje on rozwój przemysłu i handlu w miastach. Chce on, aby
mieszczaństwo było bogate. Inne postulaty to: konieczność zniesienia Liberum Veto,
wprowadzenie stałej armii, zmiana pańszczyzny na czynsz, wprowadzenie powszechnej
edukacji narodowej.
42.1.2 HUGO KOŁŁĄTAJ

W swoich poglądach nie różnił się zbytnio od Stanisława Staszica. Różniło go jedynie
to, że miał bardziej radykalne poglądy w sprawach przywilejów dla ludzi niższego
stanu. Żądał wolności osobistej chłopów. Chłop miał mieć wolność osobistą, ale grunt
ma być własnością pana.
„Dobra świetnej deputacji”

W odezwie tej Kołłątaj mówi o równomiernym obciążeniu prawami i obowiązkami
wszystkich stanów.
42.1.3 ROLA PUBLICYSTYKI

Publicyści poprzez swoją działalność pisarską nawoływali do walki z anarchią i z
obrońcami przywilejów feudalnych. Proponowali postępowe reformy ustrojowe i
społeczne, domagając się wcielenia ich w życie.
71
156
42.2 „POWRÓT POSŁA” JAKO AKTUALNA KOMEDIA POLITYCZNA

42.2.1 CHARAKTERYSTYKA BOHATERÓW
W tym utworze są zaprezentowane dwa stronnictwa. Jedno z nich to stronnictw
patriotyzmu (obóz reform). Zalicza się do nich: Podkomorzy z żoną, Walery i Teresa.
Drugie to obóz wsteczny, konserwatywny: Starosta, Sarmacki. Wytknięte są tu ich
wady.
• Obóz reform
− działacze stronnictwa patriotycznego
− zwolennicy reform dotyczących naprawy państwa: zniesienia Liberum Veto, wolnej
elekcji i polepszenia doli chłopa
− rozumiejący potrzebę reform kraju
− pragnący pozyskać sobie jak najwięcej zwolenników wśród średniej szlachty
− ludzie godni naśladowania
Podkomorzy:
− przedstawiciel drobnej szlachty, urzędnik ziemski z wyboru, rozsądzający spory
graniczne, cieszący się dobrą opinią
− wzorowy i dobry ojciec
− oświecony patriota, opowiadający się za patriotycznym wychowaniem młodzieży
− zwolennik reform
− wzór cnót obywatelskich
− dobry i ludzki opiekun swoich poddanych
Podkomorzyna:
− zwolenniczka reform
− narzekająca na skutki cudzoziemszczyzny i błahe wychowanie młodzieży
− oddana bez reszty rodzinie
Walery:
− uosobienie cnót rodzinnych i patriotyzmu
− uczciwy, stały w uczuciach
− przywiązany do rodziców
− patriota, rozumie potrzebę reform
− głosi potrzebę zniesienia Liberum Veto, wolnej elekcji i poddaństwa chłopów
− potępia obóz wsteczny
• Obóz wsteczny, konserwatywny

− obrońcy starych porządków feudalnych, broniący Liberum Veto, wolnej elekcji i
poddaństwa chłopów
− sami się ośmieszają ich głupotą, tym co mówią
− bezkrytyczne przyjmowanie obcej mody
− konserwatywny pogląd na wychowanie dzieci
Starosta Gadulski:
− nie cieszy się dobrą opinią
72
156
− skompromitowany we wszystkich dziedzinach życia

− reprezentuje ciemną, zacofaną szlachtę, konserwatysta
− nieuk
− bojący się nowości
− obojętny na sprawy publiczne
− gadatliwy, chciwy, leniwy, kłótliwy, zły, pijak
Starościna:
− zwolenniczka francuszczyzny
− sentymentalna dama
− wodząca za nos swojego męża, szantażując go rozwodem
Szarmancki:
− utracjusz, fircyk, cwaniak, cynik, nierób
− modny kawaler
− goniący za uciechami życia dworskiego
− pogardzający niższymi stanami
− obojętny na sprawy narodu
− niegodnie postępujący z kobietami
42.2.2 „POWRÓT POSŁA” JAKO KOMEDIA KLASYCYSTYCZNA

„Powrót posła” porusza problematykę polityczną kraju, sprawę nowego ustawienia w
Polsce władzy ustawodawczej i wykonawczej. Jest to komedia związana ściśle z
pracami Sejmu Czteroletniego w okresie szczególnego napięcia politycznego i
dramatycznej sytuacji narodu. Jest to echo wszystkich ważniejszych wydarzeń
rozpatrywanych w czasie Sejmu Wielkiego. Jest to najostrzejsza w literaturze polskiej
satyra na sarmatyzm w życiu politycznym, apelująca do sumień ludzkich. Jest to utwór
o charakterze okolicznościowym, grany w Warszawie w czasie obrad Sejmu
Czteroletniego.
43. SENTYMENTALIZM I ROKOKO JAKO NURTY TOWARZYSZĄCE

KLASYCYZMOWI ORAZ TWÓRCZOŚĆ REWOLUCYJNA
43.1 NURT SENTYMENTALNY

Sentymentalizm jest nurtem literackim. Miał on charakter pewnej postawy filozoficznej.
Nazwa wywodzi się od powieści „Podróż sentymentalna”. Sentymentalizm powstał
jako reakcja przeciwko racjonalizmowi i dydaktyzmowi. Przejawiał się on pod koniec
wieku XVIII w modzie, stylu bycia, życiu towarzyskim, ogrodnictwie. Słowo
sentymentalizm ma następujące znaczenia:
1. nurt artystyczny drugiej połowy XVIII wieku
2. przesadna i uwidoczniona uczuciowość i wrażliwość
Modne stało się przebywanie na łonie natury i prostota życia. W Polsce sentymentalizm
rozwinął się w latach 80 i 90 XVIII wieku. Ośrodkiem jego rozwoju były Puławy
(siedziba książąt Czartoryskich). Głównym mecenasem była Izabela Czartoryska.
Drugim nurtem literatury sentymentalnej była poezja grobów. Przedstawiano: żal,
smutek, grozę i rozpacz.
73
156
43.1.1 JAN JAKUB ROUSSEAU - PREKURSOR NURTU

Był francuskim pisarzem; autor „Emila”, „Nowej Heloizy”. Stworzył podstawę dla
sentymentalizmu. Głosił tezę: „Człowiek jest cząstką natury”. Podkreślał rolę ludzkich
uczuć, zwłaszcza miłosnych.
„Umowa społeczna”
Odrzucił w tym utworze styl życia salonów i cywilizację, która godzi w człowieka.
Rzucił hasło powrotu do natury. Centrum zainteresowania był człowiek, ten który
kieruje się uczuciem i emocjami. Na pierwszym miejscu powinna być spontaniczność, a
rozum na końcu. Człowiek to ten, który kieruje się sercem, jest uczulony na piękno
natury, potrzebuje czułości.
43.1.2 KARPIŃSKI - POETA SENTYMENTALNY

Był to polski twórca sentymentalny. Pisywał utwory miłosne, religijne, refleksyjne,
patriotyczne. Zasłynął jako twórca pieśni erotycznych i sentymentalnych.
„O wymowie w prozie albo w wierszu”

Postuluje tam aby pisano jak najprościej i zrozumiale, aby dano upust swojemu
natchnieniu.
„Pieśń dziada Sokolskiego”

Jest to utwór patriotyczny. Przedstawiony jest w nim obraz nędzy, ubóstwa, ruiny.
Wskazuje on na rychły koniec państwa.
„Do Justyny. Tęskność na wiosnę”

Język w tym utworze jest łatwy w odbiorze, prosty i potoczny. Wiersz jest regularny i
rytmiczny. Rymy są bardzo dokładne. Jest opis przyrody. Ostatnia strofa to pointa. Jest
to wiersz o uczuciu i o tęsknocie. Uczucia są zaprezentowane za pomocą przyrody i na
tle przyrody.
„Laura i Filon”
Jest to pieśń sentymentalna (sielanka). Jest to sielanka konwencjonalna. Nawiązuje ona
do nurtu sielanek Wergiliusza. Świadczą o tym:
− imiona bohaterów (Lura, Filon) są wystylizowane na tą konwencję
− głównym tematem jest miłość, uczucie i mimo przeszkód i trudności zakończenie jest
szczęśliwe
Jest to też sielanka sentymentalna ponieważ:
− zaprezentowana jest na tle przyrody
− tematem są uczucia
− bohaterowie kierują się uczuciem
− wyolbrzymione są reakcje i uczuciowość
− prymat uczuć nad rozsądkiem
− literackie wyznaczniki uczuciowości
74
156
− występują elementy ludowe

Karpiński wygłasza filozofię mówiącą o potędze miłości.
„Pieśń dziada Sokolskiego w kordonie cesarskim”

Ludzie szli za zbytkami. Wolność porównywana jest do ptaka. Jest to pieśń żalu za
utraconą suwerennością. Utrata niepodległości spowodowana była niegodnym
postępowaniem Polaków. Jest to utwór patriotyczny.
Cykl utworów: „Pieśń nabożna”

Pisane były te utwory z myślą o czytelniku ludowym, niewykształconym. Karpiński
usiłował kształtować postawy obywatelskie. Propagował zasady wiary, etykę
chrześcijańską. Boga prezentował jako dobrego i sprawiedliwego ojca. Jedna z tych
pieśni to „Pieśń o narodzeniu pańskim”. Zawarte są w niej elementy religijności. Bóg
cierpiał i był dobrym ojcem dla ludzi. Opiekował się i darzył uczuciem lud. Bóg kocha
wszystkich. Jest wszechmocny. Utwór ten zawiera elementy patriotyczne. Propaguje
powrót do natury. Bóg czuje to samo co ludzie.
43.2 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE ROKOKA
Nurt ten obejmuje obyczajowość, styl życia i sztukę (malarstwo). Styl ten zrodził się we
Francji. Miłowano huczne zabawy, przepych, nadmiar. W sztuce objawiał się jako
zwrot ku miniaturyzacji. Tematyką stała się miłość (ale konwencjonalna). Dbano o
wytworność i elegancję. Styl ten znalazł uznanie na dworach królewskich. W tym
nurcie usiłował tworzyć Józef Szymanowski „Listy o guście”.
43.3 POEZJA JAKUBA JASIŃSKIEGO
Był on czołowym przedstawicielem nurtu Jakobińskiego w polskim oświeceniu.
Jakobinizm skupiał radykalnych zwolenników przemian społecznych i ustrojowych. W
większości byli to działacze: Kuźnicy Kołłątajowskiej, postępowi publicyści i pisarze.
Domagali się oni przemian społecznych i ustrojowych, jak równouprawnienia
mieszczan, zniesienia pańszczyzny i poddaństwa chłopa, a w czasie insurekcji
kościuszkowskiej ukarania zdrajców i króla. W swoich utworach ostro krytykowali
istniejący porządek społeczny, przywileje szlachty, samowolę magnaterii, ugodowość
króla. Jakub Jasiński napisał wiele utworów. Jego wiersze patriotyczne przemawiają
siła uczuć rewolucyjnych. Głoszą jedność idei wolności narodowej i wyzwolenia
społecznego, wzywają do walki i zwycięstwa. Dzięki tym wartościom stał się Jasiński
poetą rewolucyjnym, który walczył u schyłku Rzeczypospolitej ze światem ginącego
feudalizmu.
„Sprzeczki”
Powstały na gruncie charakterystycznego dla epoki sceptycyzmu religijnego i
skłonności do demaskowania obłudy kleru. Wątek poematu dotyczy sporu między
probostwem a klasztorem i jest on właściwym tłem do dygresji dotyczących różnych
dziedzin życia. Satyra ta uderza nie tylko w obżarstwo, próżniactwo i pijaństwo
mnichów ale także w chciwość i niemoralność.
75
156
„Do świętoszka”
Wiersz ten wyraża pochwałę rozumu i daje wyraz deistycznego poglądu autora na
świat. Do głosu dochodzą takie sprawy jak tolerancja religijna oraz równość społeczna.
„O stałości do exulantów polskich”

Jest to utwór skierowany do emigrantów po drugim rozbiorze. Jest to wezwanie do
walki z carski najeźdźcą, pochwała Kościuszki i wskazanie na rewolucyjną Francję jako
ojczyznę wolności. Za przykładem Francji hasło: „wolność i równość” rozszerzy się po
ca
łym świecie. Wolność można zdobyć jedynie w walce, w której tyrani i despoci zginą.
„Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór po Ludwiku XVI”

Nawiązuje do wydarzeń mających miejsce w Warszawie po dotarciu informacji o
ścięciu króla Francji. Dwór królewski przewidział sześciotygodniową żałobę.
Czasopisma potępiały wyrok wykonany na królu. Listy pasterskie także. Poeta pyta czy
należy zajmować się sytuacją we Francji jeśli w Polsce sytuacja jest także bardzo
dramatyczna i ważna dla narodu, kiedy dzieją się rzeczy straszne i przejmujące,
ojczyzna traci wolność a jej obrońcy honor i majątki. Zaborcy traktują ludzi jak
zwierzęta, naród cierpi. Wiersz kończy się akcentem antymonarchistycznym. Świat
może być wolny dopiero wtedy kiedy nie będzie królów.
„Do narodu”
Napisany został ten wiersz w przeddzień wybuchu powstania kościuszkowego. Poeta
zwraca się do narodu by ten nie poprzestawał w walce z zaborcą. Wzywa także do
walki ze zdrajcami własnego narodu. Utwór ten łączy gorący patriotyzm z
umiłowaniem ludu i nienawiścią do tyranów.
44. DOROBEK CZASÓW STANISŁAWOWSKICH
44.1 ZASŁUGI WOBEC JĘZYKA (WALKA O CZYSTOŚĆ JĘZYKA)

Twórcy pisali i żądali w swoich utworach czystości języka polskiego. Językiem
wykładowym w szkołach stał się język polski zamiast dotychczas obowiązującej łaciny.
Także teatr walczył o język narodowy. Także bohaterowie bajek Krasickiego mówili
językiem potocznym, ale czystym i poprawnym.
„O poprawie wad wymowy”

Jest to dzieło autorstwa Stanisław Konarskiego. Dzieło to krytykuje napuszony, zawiły i
skomplikowany styl budowy. Chce on aby język polski był czysty i naturalny.
„Gramatyka dla szkół narodowych”

Podręcznik autorstwa Onufrego Kopczyńskiego. Miał on kształtować poprawność
językową ówczesnych Polaków.
EPIKA
76
156
− powieść
− powiastka filozoficzna
− poemat heroikomiczny
(parodia poematu heroicznego czyli eposu bohaterskiego)
− satyra dialogowa
− bajka
− powieść epistolarna
− publicystyka
LIRYKA
− sielanka
− wiersz
− erotyk
− oda
− hymn
DRAMAT
− komedia
− tragedia
44.3 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE CZŁOWIEKA OŚWIECONEGO
• człowiek oświecony
− racjonalista
− encyklopedysta
− wróg ciemnoty i zabobonu
− optymista wierzący w ludzki umysł i przyszłe królestwo „rozumu”
− należący do wolnomularstwa, czyli masonerii
• człowiek ogładzony
− ma wykwintne maniery
− elokwentny
− wszechstronnie wykształcony
− elegancki
− racjonalista
− błyskotliwy
− entuzjasta nauki i przeciwnik zabobonów
• człowiek rewolucyjnego czynu

− świetny mówca
− zwolennik radykalnych rozwiązań
− głoszący ideały równości i braterstwa
• człowiek sentymentalny
− kierujący się sercem
77
156
− uczuciowy
− dobrotliwy
78
156
R O M A N T Y Z M
45. RAMY CZASOWE
EUROPA
Początek: koniec XVIII w.
Koniec: 1848 r. - Wiosna Ludów
POLSKA
Początek: 1822 r. - wydanie przez Mickiewicza „Ballad i romansów”
Koniec: 1864 r.
46. PRZEJAWY ROMANTYZMU W LITERATURZE OBCEJ
46.1 FILOZOFIA EPOKI

Za twórców tej filozofii uważanie byli niemieccy filozofowie: Hegel, Schlegel,
Scheling. W procesie poznawania świata należy kierować się intuicją, przeczuciami i
wyobraźnią. Rozum może być zawodny. Świat składa się z materii i ducha. Ważniejszy
jest duch. Spirytualizm mówił o duchowej postawie świata. Poezja i umiejętność jej
tworzenia to boskość w ciele człowieka.
46.1.1 IRRACJONALIZM
Artysta dociera do Boga poprzez sztukę opierającą się na intuicji i uczuciu.
46.1.2 MISTYCYZM
Wiara w istnienie świata pozazmysłowego i łączenie się z nim.
46.2 ROMANTYZM W NIEMCZECH
46.2.1 GOETHE - „KRÓL OLSZYN”
46.2.1.1 Treść
Jest to ballada romantyczna. Posiada fabułę. Ojciec i syn wracają nocą, wśród zamieci
przez las. Syn jest umierający. Nawiązuje się dialog pomiędzy ojcem a synem. Syn
mówi, że widzi króla olszyn. Widzi też jego córki. Postrzega je jako realne postacie.
Ojciec mówi, że nie są to realne osoby. Próbuje wytłumaczyć synowi jego wyobrażenia.
Król olszyn grozi chłopcu, że weźmie go siłą jeśli nie przyjdzie dobrowolnie. Chłopiec
nie chce jednak rozstać się z ojcem. Syn jednak umiera. Są tu dwa światy: ojca - realny,
racjonalny; syna - nierealny, chłopiec nie postrzega drzew, szumu wiatru i szelestu liści,
widzi króla olszyn, to co postrzega syn jest niedostępne dla ojca. Autor chciał wpłynąć
na emocje czytelnika. Mogą tu być dwie interpretacje finału. Światy realny i
fantastyczny są równoprawne. Oba światy kontaktują się poprzez osoby należące do
tych światów.
46.2.1.2 Cechy romantyczne

− istnienie dwóch światów (irracjonalny i racjonalny)
− mistycyzm
− świat mistyczny i rzeczywisty przenikają się nawzajem
− ukazane są ludzkie uczucia na tle przyrody (echo sentymentalizmu) (miłość
ojcowska, strach, przerażenie, podekscytowanie, ból)
79
156
− operowanie nastrojem; tworzenie nastroju grozy i tajemniczości; natura kształtuje

nastrój
− ludowość (elementy fantastyczne są przekazywane wśród ludu)
46.2.2 J.W.GOETHE - „FAUST”

46.2.2.1 Treść i problematyka
Jest to dramat, ale nietypowy w porównaniu ze wcześniejszymi. Nie ma regularności.
Utwór nawiązuje do postaci pewnego alchemika, którego celem jest stworzenie złota.
Utwór jest jednak o czymś innym. Faust chce rozszyfrować zagadkę życia. Chce
zdemaskować człowieka i jego sens życia. Cecha charakterystyczna bohatera to
aktywność. Chce wszystkiego sam doświadczyć. Zawiera pakt z diabłem. Faust zyskuje
młodość i możliwość poruszania się w czasie i przestrzeni. Faust uważa, że nauka nic
nie daje. Odrzuca wiedzę książkową, racjonalną, teoretyczną. Ma świadomość, że
człowiek sam nie może poznać świata. Świat pozaziemski może pomóc w poznaniu
świata ziemskiego. Całe życie dąży do poznania pewnych racji. Jest zafascynowany tym
co go otacza i tym co się przed nim odkrywa. Jego tragizm polega na tym, że ucząc się
całe życie nie uzmysłowił sobie, że nic nie wie. Boli go to, że musiał korzystać z
pomocy diabła w celu poznania świata. Czuje się nic nie warty. Człowiek musi
wybierać. Jest do tego zmuszony. Ludzka natura nakazuje człowiekowi zdobywanie
wiedzy, ale nie daje mu do tego żadnych narzędzi.
46.2.2.2 Nowe motywy romantyczne

1. dwa światy: racjonalny i irracjonalny
2. nie interesowanie się nauką książkową
3. zainteresowanie przyrodą
4. brak prawdopodobieństwa
5. przedstawianie uczuć
6. tragizm
7. człowiek jest zagubiony w świecie i jest marionetką w rękach potężnych sił natury;
zawodzą go własne zmysły
46.2.3 WERTERYZM
46.2.3.1 Treść i problematyka
Utwór ten ma cechy powieści epistolarnej. Składa się z listów jednej osoby. Narracja w
pierwszej osobie. Każdy list jest oznaczony datą. Świat jest przedstawiony z punktu
widzenia autora listów. W drugiej części jest fragment napisany w trzeciej osobie.
Nacisk położony jest na prezentację uczuć bohatera. Jest to historia uczucia i portret
psychologiczny bohatera, który w tamtej epoce był uważany za wyraziciela emocji i
uczuć tamtego pokolenia. Werter przyjeżdża do małego miasteczka, aby załatwić
sprawy spadkowe matki. Na początku mieszka samotnie. Nie cierpi jednak z tego
powodu. Snuje refleksje dotyczące własnego życia. Poświęca się lekturze dzieł Homera.
Werter próbuje zbliżyć się do ludzi z niższych klas społecznych. Odkrywa, że oni nie są
gorsi. Podoba mu się ich szczerość, naturalność, prostota życia, bliskość obcowania z
naturą, spontaniczność, brak zakłamania. Werter wręcz idealizuje tych ludzi. Jest to
pogląd typowo sentymentalny. Werter jest szczególnie wrażliwy na piękno.
Zafascynował go widok chłopca trzymającego swojego brata umożliwiając matce
80
156
swobodną pracę. Wyciszyło go to. Zachwyca go natura i naturalność. Werter poznał

Lottę. Od razu zafascynował się jej pięknem. Ostrzegano go by się w niej nie zakochał,
bo jest ona już zaręczona. Werter czuje się jednak z nią szczęśliwy. Kocha ją ale wie, że
nie może być jego. Nastrój Wertera ulega błyskawicznym zmianom. Otrzymuje
propozycję pracy w poselstwie i wyjeżdża. Ma nadzieję, że w pracy zmniejszy się jego
ból. Tęskni jednak jeszcze bardziej. Miażdży to jego osobowość. Jest opętany miłością,
nie może jednak z miłości do Lotty i pragnienia jej szczęścia zniszczyć jej życia z
Albertem. Przeżywa depresję. Werter prosi o dymisję. Spotyka się z Lottą. Zaczynają
wspólnie czytać Ojsona i całować się. Lotta zrozumiała, że też kocha Wertera. Werter
nie potrafiłby jednak już żyć z Lottą. Pożycza pistolet od Alberta i popełnia
samobójstwo.
46.2.3.2 Tragizm Wertera

Tragizm Wertera polega na nieszczęśliwej miłości, jego wybujałej uczuciowości i
wrażliwości. Żeby być szczęśliwie zakochany musiałby unieszczęśliwić inna osobę.
Werter czuł się inny od wszystkich. Nie mógł pogodzić się z rzeczywistością. Był w
niej zagubiony. Jego uczucia dominowały nad racjonalnym postępowaniem.
46.2.3.3 Cechy postawy życiowej - werteryzmu

− sentymentalizm
(wyraża się w kulcie natury i egzaltacji; wywyższanie, stan zachwytu spowodowany
uczuciami, ożywienie, uzewnętrznianie własnych uczuć i namiętności)
− przesada, wybujała uczuciowość
− spoglądanie na otaczający świat poprzez pryzmat marzeń, poezji, sztuki, jego
idealizacja
− wieczne niepogodzenie się ze światem, niemożność znalezienia sobie miejsca na nim
− wyobcowanie z ludzkiej społeczności
− odczuwanie bólu świata (choroba wieku)
46.3 CHARAKTERYSTYKA ROMANTYZMU FRANCUSKIEGO
46.3.1 ROUSSEAU
Jego hasła znalazły swój wyraz w „Nowej Heloizie”.
Powieść epistolarna. Temat:
− miłość dwojga kochanków
− listy pełne wyznań
− on starszy mężczyzna
− nie mogą się kochać gdyż ona jest bogatsza, dużo młodsza
− nieszczęśliwa miłość
− utwór nawiązuje do sentymentalizmu
− czułość
46.3.1.1 Elementy sentymentalne

1. jest dużo o przyrodzie
2. utwór o uczuciach
3. wykrzykniki, które świadczą o emocjach
81
156
4. wyolbrzymiona uczuciowość
46.3.2 GERMAINE DE STAËL

Teoretyk epoki romantyzmu. Zafascynowana tym co tajemnicze. Literaturę dzieliła ze
względu na położenie geograficzne. Wykreowały się dwie postawy:
1. aktywna, chętna do radykalnych zmian, energiczna
2. bierna, pesymistyczna, charakteryzująca się ucieczką od rzeczywistości
46.3.3 RENE CHATEAUBRIAND

Napisał powieść poetycką „Rene”. Od postawy głównego bohatera powstał nurt -
reneizm.
46.3.4 WIKTOR HUGO

Był on dramaturgiem. Napisał „Cronuwell”, ze wstępem, w którym zaprezentował
artystyczną deklarację romantyzmu.
Żądał w niej:
− aby dramat romantyczny powinien sięgać do dramatów historycznych
− zburzenia zasady trzech jedności
− mieszania się scen tragicznych i szczęśliwych
− nadawania cech realizmu (poprzez zgodność z epoką)
− posługiwania się zróżnicowanym językiem, który wskazywałby na pochodzenie i siłę
emocji bohatera
− może być wprowadzona mowa potoczna
46.3.5 ALEKSANDER DUMAS

Tworzył powieści awanturnicze. Fabuła była fikcją. Nagromadzenie przygód i
perypetii, z których wydaje się, że nie ma wyjścia. Zakończenie zawsze jest szczęśliwe.
Obecny jest wątek romansowy.
46.3.6 ALFRED DE MUSSEL

Napisał utwór „Spowiedź dziecięcia wieku”.
46.4 ROMANTYZM W ANGLII
46.4.1 BYRONIZM
Nurt ten rozwinął się w latach 1812 - 1830. Człowiek, który wyznawał byronizm był
zazwyczaj skłócony ze światem i innymi ludźmi.
Cechy byronizmu:
− nienawiść do świata ucisku
− nakaz bezkompromisowej walki ze wszystkim co ogranicza swobodę
46.4.2 CECHY BOHATERA BYRONICZNEGO

− człowiek dumny i wyniosły
− człowiek wyobcowany z otaczającego go świata
− indywidualista (w swój własny sposób postrzega świat)
− jest obciążony tajemnicą z przeszłości
− nie jest skłonny do pokory i skruchy
82
156
− jest skłonny do śmiałych i desperackich czynów

− jest odważny, śmiały i niezwykły, dotyczy to też siły charakteru
− przedkłada uczucia i emocje nad rozsądek i rozum, bywa bardzo impulsywny
− bohater tragiczny (tragizm potęgowany jest przez nieszczęśliwą miłość)
− nie ma sojuszników
− jest skłócony ze światem i nie chce zgodzić się na rządzący nim porządek
− poświęca własne życie osobiste dla wyższej idei
− jest bohaterem aktywnym, który walczy o wolność i swobodę
46.4.3 CECHY POWIEŚCI POETYCKIEJ („GIAUR”)

− utwór fabularny
− posiada akcję
− narracja w trzeciej osobie
− kilku narratorów (pierwszy to narrator wszechwiedzący, drugi narrator bohater)
− narratorzy są często subiektywni
− brak chronologicznego ułożenia wydarzeń
− narrator reguluje prezentowanie fabuły, tak aby ukazać tragiczne elementy
− nastrój ponury, tajemniczości, grozy
− przyroda wzmaga nastrój
− egzotyka scenerii, dotyczy umiejscowienia akcji w przestrzeni, w przeszłości
(sceneria orientalna)
− słownictwo orientalne
− występowanie bohatera byronicznego
− powiązanie narracji z innymi rodzajami literackimi
46.4.4 TREŚĆ I PROBLEMATYKA UTWORU „GIAUR”

Giaur (niewierny) przybył z Grecji, z Wenecji. Był chrześcijaninem ale zmienił wiarę
na muzułmanizm. Prowadził życie rycerza. Był wykształcony i zacnie urodzony. Zabił
on Hassana z chęci zemsty za zabicie ukochanej. Giaur urasta do rangi bohatera
tragicznego. Utracił kobietę, którą kochał. Sprzeniewierzył się prawom natury (zabił), z
drugiej zaś strony czynił to w imię miłości, czyli prawu natury. Giaur cierpi. Wstępuje
do zakonu. Odsuwa się od świata zewnętrznego i chce odprawić pokutę, która polega na
ograniczeniu wolności i swobody, czyli tego czego w swoim postępowaniu był
rzecznikiem. Zawsze był człowiekiem czynu i nagle pozbywa się tego. Nie zwierza się
nikomu. Nie chce zapomnieć o swoim czynie. Przed śmiercią postanawia się
wyspowiadać. Nie był to jednak typowa spowiedź. Nie okazuje skruchy. Jest to bardziej
opowiadanie o sobie. Nie chce rozgrzeszenia i nie oczekuje współczucia. Nie wstydzi
się tego co zrobił i nie ukrywa tego. Chce spowiadającego przerazić tym jakim jest
łotrem. Pokazuje mu jak bardzo jest niezależny.
46.5 SPECYFIKA ROMANTYZMU ROSYJSKIEGO
W pierwszej połowie XIX wieku kapitalizm w Rosji rozwijał się bardzo słabo. Istniały
w pełni stosunki feudalne. Wszelkie przejawy życia poddane były ścisłemu nadzorowi
policyjnemu, najmniejsze ślady wolnej myśli były tłumione w zarodku, rósł ucisk
83
156
pańszczyźniany chłopów. Przeciwko temu występowali młodzi przedstawiciele

ówczesnej literatury rosyjskiej. W ten sposób romantyzm rosyjski wyrażał walkę
narodu z carskimi rządami i przeżytkami feudalizmu. Był wyrazem walki z uciskiem
społecznym i politycznym. Reprezentował wolnościowe dążenia szerokich mas narodu
rosyjskiego. Romantyzm trwał jednak w Rosji stosunkowo krótko. Od początku
nurtowały w nim tendencje realistyczne, które szybko doprowadziły do zaniku
typowych cech poezji romantycznej, jak fantastyka, wybujałość uczuć, indywidualizm.
46.5.1 ALEKSANDER PUSZKIN

„Eugeniusz Onegin”
Jest to poemat. Jest to obraz ówczesnego życia arystokracji i ziemiaństwa rosyjskiego
na wsi i w mieście. Bohaterem poematu jest znudzony życiem, pełen sceptycyzmu,
szarpany wewnętrznymi sprzecznościami Eugeniusz Onegin. Jest on typowym
wytworem warunków w jakich dorastała ówczesna rosyjska młodzież. Prowadziły one
do bierności, pesymizmu, do uświadomienia sobie bezsensu własnego życia i uczucia
pustki duchowej. Eugeniusz marnuje swoje wybitne zdolności, zabija przyjaciela w
niepotrzebnym pojedynku, unieszczęśliwia siebie i zakochaną w nim Tatianę. W
utworze tym przedstawiony jest obraz życia ziemiaństwa i arystokracji w Rosji w latach
dwudziestych XIX wieku. Utworze występują dwa wątki miłosne (miłość Leńskiego i
Olgi oraz miłość Tatiany do Onegina).
KONDRATIJ RYLEJEW
Poeta, dekambrysta, pierwszy rosyjski tłumacz Mickiewicza. Przełożył balladę
Mickiewicza „Lilije”.
ALEKSANDER BESTUŻEW
Dekambrysta, teoretyk romantyzmu, dramaturg, powieściopisarz.
ALEKSANDER GRIBOJEDOW
NIKOŁAJ GOGOL
MICHAŁ LERMONTOW
47. WALKA KLASYKÓW Z ROMANTYKAMI - PRZEŁOM

ROMANTYCZNY W POLSCE
47.1.1 SPÓR POKOLENIOWY
Spór klasyków z romantykami był sporem pokoleniowym. Pokolenie starsze
opowiadało się za klasycyzmem. Młodsze, w kwestiach światopoglądowych poza
cechami racjonalnymi i empirycznymi popierało także uczucia i emocje. Wiązało się to
z dążeniami wolnościowymi i demokratycznymi. Był to spór nie tylko o sprawy
estetyczne ale i światopoglądowe oraz polityczne. Polemika ta miała charakter czysto
teoretyczny. Twórcy byli podzieleni do czasu wydania „Ballad i romansów” Adama
Mickiewicza.
84
156
47.1.2 KAZIMIERZ BRODZIŃSKI

1818r. W „Pamiętniku warszawskim” zaczęły ukazywać się pierwsze fragmenty
rozprawy Brodzińskiego „O klasyczności i romantyczności”. Dążył do pokojowego
połączenia klasycyzmu i romantyzmu. Uważał, że nowe idee romantyczne można
połączyć z klasycystycznymi. Według niego rozwój literatury polskiej powinien iść
własną drogą.
Trzy główne elementy, jakie według niego powinna spełniać literatura:
1. narodowość
prezentowanie w utworach literackich typowych, charakterystycznych cech dla danego
narodu (odwołania do przeszłości, wydarzeń historycznych)
2. oryginalność
nie kopiowanie obcych wzorów, utwory nie powinny być przeróbkami
3. ludowość
która wiązała się z narodowością. Brodziński uważał, że wśród ludu, mieszkańców wsi
można odnaleźć spontaniczność, szczerość, zdrową moralność, kształtowaną w
wyniku kontaktu z przyrodą
Brodziński propagował sielankę, gatunek, który spełniał wszystkie 3 jego założenia.
Uważał, że narodową cechą Polaków jest umiłowanie pokoju, prostoty, bezpośredniego
kontaktu z przyrodą. Jego rozprawa rozpętała dyskusję na temat klasycyzmu, jako
kierunku, który do tej pory dominował i romantyzmu, który zaczął zdobywać
popularność.
47.1.3 JAN ŚNIADECKI

W 1819 napisał rozprawę „O pismach klasycznych i romantycznych”. Był
intelektualistą, racjonalistą. Atakował tendencje romantyczne. Romantyzm uważał za
zagrożenie dla rozwoju literatury i oświaty. Sądził, że może mieć zgubny wpływ na
czystość polszczyzny, a światopogląd romantyczny miał być zagrożeniem dla zdrowego
rozsądku (strefa duchowa jest empirycznie nie sprawdzalna).
47.1.4 MAURYCY MOCHNACKI

Brał udział w sporze. Był jednym z przywódców powstania listopadowego. Wystąpił po
stronie romantyków. Napisał „O literaturze polskiej w wieku XIX”. Przedstawił tu takie
myśli:
− domagał się literatury narodowej, w utworach polskich miały odbijać się
charakterystyczne elementy z życia Polaków. Literaturę klasycystyczną uważał za
złą, bowiem była na wzór innych utworów, innych narodów. Osłabiała ducha
narodu.
− literatura, poezja miała odwoływać się do twórczości ludowej, przeszłości
historycznej (zwycięstwa i klęski), uczuć narodowych.
− konieczność odrzucenia wszelkich kanonów i reguł w sztuce, gdyż krępują one
twórcę. Literaturę czynią pozbawioną spontaniczności.
− natchnienie i bezpośrednie przeżycie twórcy jest najlepszą inspiracją do tworzenia
− konieczność głębokiego przeżycia i odwoływania się do własnej wyobraźni.
85
156
48. TWÓRCZOŚĆ ADAMA MICKIEWICZA
48.1 ROMANTYCZNE AKCENTY W „PIEŚNI FILARETÓW” I „ODZIE DO MŁODOŚCI”

W 1817r. przy Uniwersytecie w Wilnie założone zostało Towarzystwo Filaretów
(organizacja tajna, młodzież ze starszych roczników). Miała za cel samokształcenie.
Postulaty społeczne i moralne. Chcieli wyplenić egoizm, zawiść, kłamstwo. Program
był nierealny. Istotne było powiązanie przyjacielskie pomiędzy członkami towarzystwa.
Hasła: „Będziemy wzorem i sami sobie chlubą”, „Ojczyzna, nauka, cnota”. Miały one
przyświecać ich działalności.
• „Pieśń filaretów”
Po brzmieniu możemy zauważyć, że twórcą jest człowiek młody.
Myśli, wezwania:
− wezwania patriotyczne
− użycie życie
− potrzeba walki o prawa
− potrzeba braterstwa, jedności
− potrzeba korzystania z wiedzy i pogłębiania jej
− nawiązania do antycznej kultury
− czynić spontanicznie, żywiołowo
Cechy romantyzmu:
− pragnienie wolności i swobody najwyższych wartości
− entuzjazm, zabawa
− dominacja uczucia nad rozumem
− fascynacja młodością, żarliwość, nie zwracanie uwagi na reguły to przywilej
młodości; apoteza młodości: ubóstwienie, idealizowanie, wysławianie
− bunt wobec zastanej rzeczywistości, inności, bunt aktywny
Treść i problematyka:
Jest to tekst wskazujący na to, że jego autorem i adresatem jest człowiek młody.
Podmiot liryczny wysuwa różne hasła. Wzywa by korzystać z życia. Należy walczyć o
wolność. Jest tam wezwanie do braterstwa i wzajemnej jedności. Należy korzystać ze
zdobytej wiedzy i doskonalenia się poprzez nią. Są nawiązania do antycznej kultury.
Spontaniczność i żywiołowość w działaniu, nieograniczone możliwości powinny
charakteryzować filaretów. Jest tam wezwanie do walki, zabawy, nauki, czerpania
wzorów antycznych.
• „Oda do młodości”
1820r. - napisana dla Filomatów. Wyrażała poglądy młodego pokolenia. Oda (utwór
pochwalny, patetyczny, wyrażający światopogląd autora) upodobana przez klasyków,
uprawiano ją powszechnie.
86
156
Prezentacja dwóch światów:

1. zastanego
gnuśny, nie dążą do nowości, nie kierują się uczuciami, są egoistyczni, nie dbanie o
szczęście ogółu, świat martwy, ludzie bez uczuć i duszy, krępujący świat
2. powstającego dopiero
świat dla młodych ludzi, musimy się jednoczyć, szczęśliwa młodość, świat lepszy,
nieograniczona swoboda, ludzie otwarci na nowości, nieprzesądni, walczący, droga
nie będzie łatwa, przełamać słabości, ludzie uczciwi, młodość dzielona z innymi daje
radość, jedność, braterstwo, życie według pragnień
Wiersz ma charakter odezwy, apelu. Oda ta adresowana jest do młodych.
Scharakteryzowane dwa odmienne światy. Podmiot liryczny pragnie zmian, stary świat
przeciw nowemu. wezwanie do walki ze wszystkim co następuje.
Podmiot liryczny nawołuje do działania:

− mamy poszerzyć horyzonty, przyjęcie nowych światopoglądów
− zjednoczyć się
− wartością młodość, młodzi będą kształtować świat dla samych siebie
− szczęście innych szczęściem wszystkich
− ludzie zawsze młodzi czynem
− istotna jest młodość ducha
− umiejętność poświęcenia
Mowa o idei wolności i swobody. Wiara w zwycięstwo młodości, oda pełna
optymizmu.
Jest to utwór z pogranicza klasycyzmu i romantyzmu.

Elementy romantyczne:
− apoteza młodości, jawna
− wyraźny bunt
− wyższość uczuć, spontaniczne reakcje, emocje
− obecność dwóch światów, przeplatanie się ich
− najwyższe wartości: swoboda, wolność, nieskrępowanie
− przezwyciężenie norm racjonalnych, empirystycznych
− skreślenia, epitety, które nie miały miejsca w klasycyzmie, nowe elementy
obrazowania miały oburzać klasyków
Elementy klasycystyczne:
− gatunek - oda, w to wpleciony wiersz, odezwa, apel
− odwołanie do cech antycznych
Treść i problematyka:
Powstała ona w 1820 roku. Została ona napisana do filomatów. Stał się to utwór bardzo
popularny. Wyrażał poglądy młodego pokolenia. Jest tu prezentacja świata
87
156
rzeczywistego zastanego i świata, który ma powstać, który jest dopiero w zamysłach.

Obecnie ludzie zadowalają się tym co mają. Ukazany jest świat klasycyzmu. Ludzie
widzą tylko to co da się wytłumaczyć. Ludzie starego pokolenia są egoistami. Ludzie są
bez serca. Świat jest gnuśny, krępujący. Panuje w nim marazm i apatia. Apoteoza
młodości i pewnego braterstwa. Nowy świat będzie o wiele lepszy. Będzie swoboda i
wolność. Nieograniczone możliwości dla młodzieży. Należy walczyć choć początki
będą ciężkie. Ludzie powinni trzymać się razem i kierować się uczuciami i emocjami.
Zapanuje wtedy jedność, wspólnota i braterstwo. Będą ludzie wtedy mogli żyć tak jak
tego będą pragnąć. Wiersz ma charakter pewnej odezwy. Świadczy o tym często
wypowiadane zdanie wykrzyknikowe. Adresatem jest młodzież. Podmiot liryczny
pragnie zdecydowanych zmian. Kontrastowany jest tu świat stary, obecny z nowym, z
marzeniami. Są tu żądania walki z tym co ogranicza wolność i swobodę. Aby nastał
nowy świat należy się jednoczyć. Młodzież powinna patrzeć dalej niż stare pokolenie.
Nie wolno się przejmować niepowodzeniami. Jeżeli nie zacznie się działać to
pozostanie się w starym świecie. Nowy świat ma być rozpoczęty przez młodość. Oni
będą nim władać. Ci którzy walczą nigdy nie zestarzeją się duchem. Wiersz ten ma
charakter rewolucyjny. Jest to nawoływanie do walki o wolność. Oda wyraża optymizm
wierząc, że świat zostanie zmieniony. Jest to utwór z pogranicza romantyzmu i
klasycyzmu.
48.2 ROMANTYCZNY CHARAKTER BALLAD
48.2.1 PROGRAMOWY CHARAKTER BALLADY „ROMANTYCZNOŚĆ”
Występuje tam Karusia, starzec i gawiedź gminna, narrator. Dziewczyna Karusia widzi
swojego zmarłego kochanka. Nikt inny go nie widzi. Starzec mówi, że ona majaczy.
Lud jednak wierzy jej. Narrator też wierzy Karusi. Zwraca się ona do Jasieńka. Reaguje
bardzo emocjonalnie. Zachowuje się jak osoba nienormalna. Literatura romantyczna
lubi robić bohaterów z osób ciężko chorych, półprzytomnych ponieważ twierdzi, że
ujawniają oni bez żadnych zahamowań świat nieracjonalny, nierzeczywisty. Są oni
najbardziej spontaniczni i szczerzy. Tłum dziwi się postępowaniem dziewczyny. Nie
wiedzą jednak, czy jej wierzyć, czy nie, ale w końcu stają po jej stronie. Staje się tak
wtedy kiedy Karusia upada na skutek cierpienia. Ona to czuje. W tym momencie
pojawia się starzec. Przekonuje on, że duchy nie istnieją i że Karusia nic widzieć nie
może. Przekonuje on, że nie ma tu niczego. Wiejska gromada przeciwstawia się
starcowi i nadal wierzą Karusi. Teraz zjawia się narrator i opowiada się po stronie ludu.
Mówi „Dziewczyna czuje”, co ma świadczyć o prawdzie. Czuje i emocje są
narzędziami sprawdzenia realności i prawdy. Emocje i uczucia mocniej do niego
przemawiają niż dowody empiryczne. Cała ballada kończy się apelem, wezwaniem:
”Miej serce i patrzaj w serce”. Narrator zarzuca starcowi to, że widzi świat w rozsypce,
nie całościowo. Prawdy, które zna to prawdy martwe. Narrator posługuje się prawdami
żywymi, np.: ”Czucie i wiara silniej mówi do mnie, Niż mędrca szkiełko i oko”. Z
utworu wynika, że postrzegamy zarówno okiem jak i duszą. Przesłanie o dwoistości
świata zostało potwierdzone.
48.2.2 PRAWDY ŻYWE W BALLADACH

„Lilije”
88
156
„Nie masz zbrodni bez kary”.
„Świteź”
„Godna kary jest ciekawość ludzka”.
Treść:
Opowiada o jeziorze, z którego w nocy wydobywają się rożne odgłosy. Aby je zbadać
założono sieć i wyłowiono kobietę, która opowiedziała historię miasta (zatopionego).
Władca poszedł z odsieczą innemu miastu, pozostawiając swoje bez obrony. Napadli
wtedy na nie żołnierze Rusi. Ludzie wołali wtedy o śmierć do Boga, aby się nie
shańbić. Miasto zostało wtedy zatopione. Ludzie stali się roślinami, które jeśli dotknie
jakiś Rusin to zginie.
„Świtezianka”
„Kto przysięgę naruszy, ach bieda jemu, za życia biada i biada jego złej duszy”.
Treść:
Każdej nocy spotyka się chłopiec z dziewczyną. Chłopiec chce aby dziewczyna z nim
zamieszkała. Wymusza na niej przysięgę. Ona chętnie ją składa. Dziewczyna zniknęła.
Chłopak wraca do domu, a z wody Świtezi wyłoniła się piękna dziewczyna, która
namawiała go aby z nią pozostał. On oczarowany idzie do niej. Gdy się zbliżył poznał
dziewczynę, która składała mu przysięgę. Zostaje on ukarany. Będzie zaklęty wiecznie
wspominał tą dziewczynę pod modrzewiem.
„Rybka”
Treść:
Dziewczyna zwierza się Świteziankom, że jej narzeczony zdradził ją i żeni się z kimś
innym. Rzuca się do wody. Zostawia jednak dziecko. Dziecka nie ma kto karmić.
Krysia wypływa z rzeki jako syrena i karmi je. Raz jednak zdarzyło się, ze nie
wyniesiono dziecka nad rzekę dziecka bo wyszedł sam pan. Krysia zamieniła dawnego
kochanka z żoną w kamienie.
48.2.3 CECHY BALLADY ROMANTYCZNEJ

1. Ludowość
− wiara w obecność nimf, rusałek, duchów
− obecność ludzi, mieszkańców wsi
− duża rola przyrody
język stylizowany na język ludowy (z elementami mowy potocznej i gwary, prosty)
cały tekst ma charakter zwykłej, ludowej o
− powieści
− w każdej balladzie zawarte jest przysłowie ludowe, złota myśl, która kształtuje
moralnie ludzi
− autor (utożsamiony z narratorem) solidaryzuje się z ludźmi (ze wsi)
1. Obecność przyrody
− jest tłem dla wszystkich wydarzeń
89
156
− tajemnicza, groźna i niesamowita, tworzy groźny nastrój

− siłą sprawczą wydarzeń
− surowym trybunałem osądzającym człowieka
− stoi na straży wierności i lojalności, honoru i cnoty itp.
− związana ze światem ludzkim
2. Światopogląd romantyczny, czyli to wszystko co zawarte jest w balladzie

„Romantyczność”. Są wydarzenia, które mają swój wymiar duchowy. Uczucia
dominują nad faktami. Świat można poznać poprzez empirię ale też poprzez uczucia.
48.3 II TOM „POEZJI”
Ukazał się w 1823 roku. Wywołał on wiele sporów. Zawiera między innymi
następujące utwory: „Grażyna”, „Dziady” cz. 2 i 4.
48.3.1 IDEAŁ PEŁNI SPOŁECZEŃSTWA W II CZ. „DZIADÓW”

Jest tu prezentacja ludowego obrzędu. Dzieje się to w kaplicy. Jest określony czas.
Obrzęd odbywa się według ściśle określonego rytuału. Prowadzącym jest Guślarz. We
wstępie Mickiewicz chce przybliżyć czytelnikowi co to są dziady. Był to obrzęd
pogański, ale utrzymujący się w krajach chrześcijańskich. Odbywały się one w pobliżu
cmentarza. Przywoływano duchy różnej kategorii. Starano się ich nakarmić. Ludzie
pojawianie się duchów uważali za oczywiste. Na początku mają się pojawić dusze
najmniej winne. Przybywają dusze Juzia i Rózi pod postacią aniołków. Dzieci mówią o
swoim życiu. Mówią, że było to życie pełne beztroski, dobroci. Dzieci nigdy w życiu
nie zaznały goryczy i proszą o nią, bo inaczej nie zaznają szczęścia w niebie, „Kto nie
zaznał goryczy ni razu, Ten nie dozna słodyczy w niebie”. Na pełnię życia składa się i
dobro i zło. Nie można poznać dobroci w niebie, jeśli nie zna się zła. Następnie
przywoływane są duchy , które charakteryzują najcięższe grzechy. Przybywa widmo
(duch pana) wraz z gromadą ptaków, które są duchami ludzi, którzy zginęli przez pana.
Pan za życia nie dawał ludziom pomocy, jedzenia, więc ich duchy mszczą się. Kruk
mówi, że jego przyczyną śmierci była kradzież kilku jabłek z pańskiego sadu. Sowa
zamarzła wraz z dzieckiem po wygnaniu z biesiady. Nieludzki pan zostaje odesłany.
„Kto nie był ni razu człowiekiem, Temu człowiek nic nie pomoże”. Pan nie był czuły na
ludzkie cierpienia. Kolejna kategoria duchów to duchy z grzechami nie najcięższymi,
ale i nie najlżejszymi. Przybywa dziewczyna, którą za życia była obojętna na zaloty
chłopców ze wsi. Nie dała nikomu szczęścia. Wraca więc po śmierci prosząc o pomoc.
Nie zwracała ona uwagi na sprawy ziemskie. Żyła w świecie marzeń. Dziewczyna żyła
samotnie, pogardzała uczuciami. „Kto nie dotknął ziemi ni razu, Ten nigdy nie może
być w niebie”. Wszystkie duch w życiu doczesnym grzeszyły. Jest tu więc zawarty
problem winy i kary. Po śmierci ludzie muszą ponieść karę i konsekwencje swoich
grzechów.
48.3.2 GUSTAW- KOCHANEK ROMANTYCZNY I INDYWIDUALISTA W IV CZ. „DZIADÓW”

IV część „Dziadów” zaczyna się sielankowym nastrojem. Nastrój zmienia się od czasu
pojawienia się pustelnika. Nie wiadomo, czy jest on duchem, czy osobą żywą. Gustaw
(pustelnik) przybywa do księdza ponieważ był on jego księdza i szuka u niego pomocy,
90
156
chce się wyspowiadać. Zwraca się do księdza jak do człowieka, który go dobrze zna. To
on wprowadzał Gustawa w świat. Przedstawił mu wiedzę o świecie uporządkowanym
(klasycystycznym). Gustaw poznał jednak inny świat. Świat uczuć (cierpienia i
miłości). Wtedy to zawaliła się cała wiedza, którą przekazał mu ksiądz. Główną treścią
spowiedzi Gustawa są dzieje jego miłości . Barierę stanowił inny stan majątkowy
wybranki. Oboje byli w sobie zakochani. Rozmawiali ze sobą. Miłość okazywali także
czynami (troską o siebie, opieką). Łączyły ich poglądy na temat życia, uczuć. Łączyła
ich także literatura (Homer, „Cierpienia młodego Wertera”). Łączyły ich wspólne
zainteresowania. Swoje losy przyrównywali do losów bohaterów literackich. Gustaw
wyjechał jednak a po powrocie dowiedział się, że jego ukochana wyszła za kogoś
innego. To, że wyszła za mąż było decyzją jej rodziców. Nie kochała swojego męża.
Prowadzi to do takich cierpień Gustawa, że popełnia samobójstwo. Uczucie miłości
zmieniło więc całe jego życie. Miłość jest ogromną siła, którą ma moc sprawczą.
Miłość to zgodność ideałów i poglądów. Miłość romantyczna to miłość platoniczna,
która stanowi o wartości istnienia, i która, jeśli zaistnieje, jest najważniejsza dla
człowieka. Miłość ta polega głównie na związku dusz. Istnieje również po śmierci. Jest
więc wieczna i nieśmiertelna. Cała wypowiedź Gustawa jest dokładną analizą psychiki
ludzkiej w obliczu nieszczęścia. Wyeksponowane jest wszystko to co dzieje się w duszy
Gustawa. Wydaje się, że pustelnik popadł w obłęd , że zachowuje się nienormalnie.
Uczucie miłości jest silniejsze od strachu przed śmiercią. Gustaw (poprzez to
cierpienie) znienawidził kobiety. Od księdza oczekuje zrozumienia i wytłumaczenia.
Ksiądz nie pojmuje (pomimo, że przytakuje) ogromu cierpień Gustawa. Odruchy serca
nie przemawiają do niego. Obydwaj mówią jakby innymi językami. Ksiądz stara się
racjonalnie wytłumaczyć postępowanie Gustawa. Próbuje pojąć to wszystko za pomocą
zmysłów, co jest niemożliwe. Gustaw przebija się sztyletem. Ksiądz samobójstwo
próbuje zrozumieć też w sposób racjonalny. Nie może jednak pojąć zmysłami tego, że
Gustaw dalej żyje. Rozmowa księdza z Gustawem to polemika na temat świata. Gustaw
mówi, że umarł, ale umarł dla świata. Koniec jest dość nieoczekiwany. Kończy się
pewną myślą. „Kto za życia choć raz był w niebie, Ten po śmierci nie trafi od razu”.
Jeśli za życia człowiek był opętany miłością to opóźnia tym drogę do szczęścia w
niebie. Myśl tą powtarza także, niespodziewanie chór. Gustaw chce o wszystkim
opowiedzieć ale nikt go nie może zrozumieć. Musi więc pozostać ze swoimi uczuciami
sam. Jest indywidualistą. Dla niego samotność jest koniecznością bo nikt nie potrafi
odczuwać tak silnie jak on sam.
48.3.3 POSTAWA PATRIOTYCZNA GRAŻYNY

Jest to utwór o konflikcie pomiędzy korzyściami materialnymi a dobrem ojczyzny.
Litawor sprzymierzając się z Krzyżakami stawia nad dobro podwładnych swoje własne
korzyści. Jego żona stara się nie dopuścić do najazdu na Litwę. Pod koniec bitwy
rozpoczętej przez Grażynę pojawia się tajemnicza postać. Dzięki jej rozkazom Litwini
zwyciężają nad Krzyżakami. Ginie jednak Grażyna (przebrana za męża). Zostaje też
zdemaskowany tajemniczy rycerz. Był to Litawor, który pod wpływem bohaterskiej
postawy żony zmienia się i pomaga ojczyźnie. Jest to pierwszy utwór Mickiewicza o
tematyce politycznej. Przynosi on prawdę uniwersalną - konieczność zrezygnowania z
91
156
dóbr osobistych na rzecz ojczyzny, zwłaszcza gdy ta jest w biedzie i znajduje się w
zagrożeniu. Treść utworu była ważna. Za maską historyczną kryją się
polityczne aluzje dla tych, którzy godzą się z zaborcami.
Cechy romantyczne:
− nastrój romantyczny i groźny
− przypisanie ogromnie ważnej roli ludowi
48.4 SONETY ODESKIE JAKO PAMIĘTNIK LIRYCZNY POETY

Sonety odeskie prezentują:
− miłość i tęsknotę do ukochanej kobiety i do ojczyzny („Sonet do Niemna”)
− realistyczne scenki rodzajowe z życia odeskich salonów, z życia towarzyskiego
− zadumę nad własną twórczością i własnymi dokonaniami poetyckimi („Ekskuza”)
„Ekskuza”
(Usprawiedliwienie). W utworze tym mówi, że pisze o sobie, nie podejmuje tematów
patriotycznych. Ludzie mają pretensję, że pisze o sprawach banalnych i mało istotnych.
Zajmuje się swoimi uczuciami, a nie tym co istotne dla całego narodu. W drugiej części
mówi on jednak, ze pisze o sprawach istotnych. Mówi, że będzie pisał dla tych, którzy
go rozumieją. Usprawiedliwia się, że tworzy taką poezję jakiej oczekują ludzie, którymi
się otacza. Usprawiedliwia się, że jest na wygnaniu, wśród obcych ludzi. Przyznaje się
do schlebiania ich gustom oraz do zaprzepaszczania swojego talentu.
48.5 RÓŻNE OBLICZA BOHATERA „SONETÓW KRYMSKICH”
Zostały wydane w 1826 roku. Wyrażają zachwyt orientem, krajobrazem górskim.
Kultura orientalna była dla romantyków tajemnicza, ciekawa, inna. Jest wprowadzone
słownictwo orientalne. Tymi sonetami Mickiewicz potwierdza swoje zainteresowanie
orientem. Każdy z tych wierszy stanowi samodzielny utwór. Elementem głównym i
wiodącym jest przyroda. Jest ona pretekstem do wyrażania uczuć podmiotu lirycznego.
Z jednej strony jest to poezja gór, krajobrazów, morza. Z drugiej strony jest to
prezentacja odczuć poety. We wszystkich wierszach jest ten sam podmiot liryczny.
„Pielgrzym”
Podmiot liryczny mówi, że podoba mu się krajobraz orientalny. Znajduje się w krainie
dostatku i pięknych ludzi. Zachwyca się pięknem, ale tęskni za swoją ojczyzną i
przeszłością. Nie może teraz wrócić do swojej ojczyzny. Wiąże mu się ta rzeczywistość
z Litwą. Wyraża tutaj nostalgię. Woli Litwę, choć jest niedostępna niż piękne obszary
orientalne. Sceneria jest piękna, ale uczucia ulokował gdzie indziej. Potrafi
kontemplować piękno przyrody, ale nie może zdobyć się na poruszenie uczuć. Tekst
kończy się zastanowieniem się podmiotu lirycznego czy ojczyzna o nim pamięta.
Pielgrzym to człowiek wygnany z ojczyzny. Tęskni za nią i tuła się po świecie.
Poszukuje miejsca dla siebie. Dąży do miejsca świętego dla siebie. Jest to trudna
wędrówka. Dąży do celu poprzez myśli, wspomnienia. Pielgrzym zawsze wraca do
swojego miejsca. U Mickiewicza jest to pielgrzymka ducha i uczuć.
92
156
„Stepy akermańskie”
Porównanie jazdy przez zielony step do żeglowania przez ocean. Trawy to fale, krzewy
to wysepki. Podmiot liryczny słyszy motyle, węże, pomimo, że panuje cisza. Wspomina
Litwę. Wydaje mu się, że słyszy ją. Wytęża słuch, ale nikt go nie woła, zapomnieli o
nim. Podmiot liryczny jest samotny, wygnany, odosobniony. Cisza może oznaczać brak
buntu i sprzeciwu wobec zaboru.
„Burza”
Jest to czwarty sonet. Autor używa tu równoważników zdań aby wytworzyć nastrój
grozy, szaleństwo żywiołu burzy. Pokazany jest atak żywiołu na statek. Pokazane są
bezradne próby ratowaniu statku. Ukazane są reakcje ludzi. W części refleksyjnej
ukazane są uczucia poety. W godzinie śmierci ludzie płaczą, modlą się, są przerażeni.
Tylko jeden podróżny nie postępuje tak. Martwi się natomiast, że jest samotny, nie ma
się z kim żegnać. Nie ma nikogo bliskiego obok siebie, nie ma wiary. Nie jest związany
emocjami z nikim i z niczym.
„Czatyrdach”
Czatyrdach to góra. Podmiot liryczny opowiada o pięknie tej góry. Podmiot liryczny
jest tamtejszym przewodnikiem. Czatyrdach jest porównany do sułtana Tureckiego.
Szczyt ten jest groźny, wspaniały. Jest uważany za rzecz świętą przez ludzi wschodu.
Góra pozostaje niczym niewzruszona przez tysiąclecia. Jest potężna, wielka. Podmiot
liryczny wyraża zachwyt nad jej majestatem. Zwraca uwagę na jego monumentalność.
„Widok gór ze stepów Kozłowa”

Pielgrzym opisuje krajobraz. Hiperbolizuje go. Używa przenośni aby uwydatnić ten
obraz. Od Czatyrdachu bije światło (odbite słońce od lodu). Jest to wysoka góra.
Chmury kończą tam swój bieg. Cała wypowiedź pielgrzyma jest w formie pytań i
domysłów. Podmiot liryczny jest niepewny. Dopiero Misza, który jest specjalistą
zapewnia o tym wszystkim .Był tam. Opisuje krajobraz jako osoba, którą zna go z
autopsji. Podziwia krajobraz. Jest pełni epitetów i innych środków stylistycznych. Na
zakończenie jest wyraz zachwytu i zdumienia całą tą górą.
„Bakczysaraj”
Miasto Bakczysaraj jest wielkie ale puste. Jest to dawna stolica Krymu. Ludzie
pozostawili tam cały dorobek swojego życia. Miasto staje się coraz bardziej tajemnicze.
Coś co kiedyś oznaczało potęgę, teraz obraca się w ruinę. W części refleksyjnej jest
opis fontanny, której woda utożsamia łzy mieszkańców. Ludzie opuścili już miasto, ale
źródło wciąż bije. Ludzie przemijają, a natura pozostaje. Jest to refleksja nad
przemijalnością świata. Natura odrodzi się, będzie trwać.
48.6 DYLEMATY PATRIOTYCZNE I MORALNE W „KONRADZIE WALLENRODZIE”
48.6.1 WALTER ALF JAKO TYPOWY BOHATER BYRONICZNY
− działa samotnie
− jest skłonny do desperackich czynów
93
156
− nieszczęśliwie zakochany w Aldonie

− poświęca życie osobiste dla ojczyzny
− bohater aktywny, walczy
− indywidualista
− skłócony ze światem, walczy z porządkiem rządzącym nim
− kieruje się emocjami i uczuciami
− impulsywny
− popełnia samobójstwo
− popada ze skrajności w skrajność
− dąży do osiągnięcia założonego celu
− bohater dynamiczny, przekształca się w czasie trwania utworu
48.6.2 FUNKCJA POEZJI I POETY W ŻYCIU NARODU POZBAWIONEGO WOLNOŚCI

„Pieśń Wajdeloty”
Poezja ma:
− być pomostem łączącym literaturę klasycystyczną i romantyczną
− powinna ocalić od zapomnienia historii
− zagrzewać do czynu
− przechowywać najcenniejsze skarby narodowe
− być świadectwem tożsamości narodowej, jest gwarancją jej zachowania
− nie ma siły, która by zabiła literaturę
− ma być zdolna do sterowania zbiorową świadomością
− oddziaływać na czytelnika
− być kluczem do zrozumienia narodowych dziejów
− być formą przetrwania i odnowienia narodu
− ukazywać dzieje narodu, jego przeszłość i żywą tradycję
− musi łączyć naród by nie był podzielony i rozbity
− ma budzić uczucie patriotyczne
− być adresowana do całego społeczeństwa i zrozumiała dla wszystkich
− być pielęgnowana przez naród
− być przewodniczką narodu
− wyrażać uczucia i myśli całego narodu
Poeta:
− ma do spełnienia misję w literaturze jaką pełnił Tyrteusz (zagrzewać do walki)
− łączyć pokolenia całego narodu
− spajać teraźniejszość, przeszłość i przyszłość
48.6.3 CECHY POWIEŚCI POETYCKIEJ

1. Jest kilku narratorów
- narrator autorski, wszechwiedzący, opisuje dzieje Konrada
- narrator, bohater, jest nim Wajdelota w swojej pieśni
- narrator bohater, jest nim Konrad Wallenrod
94
156
2. brak chronologii (Wallenroda poznajemy przy wybraniu go na Wielkiego Mistrza,

potem jest opisane jego życie)
3. nastrój tajemniczości i grozy
4. egzotyka scenerii odnosi się do głębokiego średniowiecza
5. obecny jest bohater byroniczny
6. połączone są elementy liryckie, epickie i dramatyczne (do liryki należy „Hymn”, do
epiki „Pieśń Wajdeloty”, do dramatu pieśń Aldony z Wallenrodem)
48.7 III CZ. „DZIADÓW” - DRAMAT NARODOWY OBRAZUJĄCY DRAMAT NARODU

48.7.1 SPOŁECZEŃSTWO POLSKIE
• młodzież
Aresztowania najczęściej dotyczą młodzieży. Są oni świadomi tego co robią, są nieugięci,
wierni ideałom, patrioci, solidarni, zawzięci. Dla niektórych z nich walka stała się
częścią ich życia. Walczą do końca. Ich środowisko: bohaterskie, ludzie konsekwentnie
potwierdzający swe ideały, wartości; w rękach wroga walczą jeszcze bardziej zaciekle,
bronią polskości, sprawy o która walczą i ludzkiej godności. Środowisko to jest ukazane
w sposób idealistyczny. Ma to uzasadnienie w zasadzie moralnej → patriota musi znosić
cierpienie i zachować wiarę w sens tego cierpienia. Dlatego więźniowie nie popadają w
rozpacz, która byłaby zabójstwem dla sprawy.
• arystokracja
Potomkowie magnatów, którzy w konfederacji targowickiej doprowadzili do rozbiorów.
Przyjmują Rosjan, sytuację uważali za normalną, Rosjan nie traktowali jak wrogów, nie
zauważali problemów Polski, zajmowali się zabawą. Nie interesują się kulturą, tradycją,
nauką polską. Pogardzają tym co polskie. Mówią o swojej znajomości języka
francuskiego. Mieszkając na Litwie dowiadują się o losach Polski z gazet francuskich.
Arystokracja chce przypodobać się moskalom → chęć zysku. Świadomie izolują się od
kultury. Są to ludzie próżni, obłudni. Wolność ich nie obchodzi bowiem nie czują się
uwięzieni. Wszędzie czują się dobrze w gronie ludzi znanych sobie. Kosmopolici -
ludzie, którzy nie czują związku ze swoim krajem. Ich zainteresowanie skupia się na
sprawach błahych: własnej wygodzie, zabawie, flirtów. Chcą wejść w towarzystwo
ludzi obdarzonych dużą władzą. Konformiści - dostosowują się tak do sytuacji aby było
im wygodnie. Według arystokracji Polska po rozbiorach zyskała opiekuna. Uważają, że
potrzebują dworu takiego jak Rosjanie. Sam fakt obcowania z ludźmi posiadającymi
dużą władzę czyni ich nietykalnymi. Uważają się za wiodących w narodzie.
Megalomani. W sposób bezkrytyczny przejmują obce wzory. Występują przeciwko
zmianie sytuacji politycznej w Polsce.
• inteligencja
Przedstawieni negatywnie. Nie spełniają swojej roli. Nie piszą utworów, nie zagrzewają do
walki. Literatura nie podtrzymuje świadomości narodowej (celowo). Zbyt długo trzeba
czekać na skutki utworów. Literaci uciekają od aktualnych problemów, od
odpowiedzialności. Boją się pisać o teraźniejszości. Nie są silni duchem. Obawiają się
konsekwencji. Najważniejszy jest dla nich dwór. Mają świadomość sytuacji politycznej
95
156
ale w niej nie uczestniczą, uciekają od ważnych spraw narodu. Nie ważne jest
przesłanie utworu, ale to czy się spodoba.
• kolaboranci
Ludzie obłudni, dwulicowi. Aby zachować stanowiska gotowi są zniszczyć innych. Ważne
dla nich są dobra materialne, donosiciele, pochlebcy. Zdają sobie sprawę z władzy
Nowosilcowa i chcą, aby ich ochraniał, uprzedzają jego zachcianki, chcą się zasłużyć.
Eliminują przeszkody. Działają poprzez zastraszenie, kłamstwo, szantaż. Interpretują
fakty tak aby im było wygodniej.
48.7.2 PROMETEIZM
Konrad ma cechy bohatera mitologicznego. Został uwięziony za udział w spisku
przeciw carowi. W celi więziennej następuje jego przemiana wewnętrzna. Uważa się za
jedynego, który mógłby być przywódcą duchowym Polaków. W Wielkiej Improwizacji
wzywa Boga na rozmowę. Żąda od niego „rządu dusz”, który pokaże drogę zbawienia.
Dopuszcza się aktu bluźnierstwa wobec Boga. Wytyka Mu brak serca i mówi, że jest
„tylko mądrością”, nie obchodzi Go los świata. Bóg nie umie wskazać Polakom drogi
do zwycięstwa, za to Konrad jest do tego zdolny. Chce obwołać się nowym przywódcą
duchowym ludzi, których „kocha i za milijony cierpi katusze”, gdyż tylko one chce
przeciwstawić się władzy ziemskiej i boskiej.
Charakter prometejski: Konrad stylizowany jest na polskiego Prometeusza, chce zbawić
ludzkość, sam wybiera sobie walkę z Bogiem i realizowanie swojej idei. Nie boi się
skutków swojej działalności. Liczy się z potępieniem wiecznym, ale wyprowadzi ludzi
z nacisku carskiego.
48.7.3 MESJANIZM
− miał zjednoczyć naród
− Polacy są narodem wybranym i od nich zależy wyzwolenie całej Europy
− cierpienie narodu ma przynieść Polsce zwycięstwo
− przelana krew młodych romantyków ma sens, bowiem przez nią wiedzie droga do
odzyskania niepodległości
− miał podtrzymać Polaków na duchu i umacniać wiarę w zwycięstwo
− tajemniczy mąż 44 ma być wskrzesicielem narodu, miał jako jedyny ocaleć z rzezi,
ma wszystkie cechy apokaliptycznego wybawcy
48.7.4 STOSUNEK DO ROSJI I ROSJAN

patrz: społeczeństwo polskie - arystokracja
48.7.5 WIERSZE „USTĘPU” JAKO REPORTAŻ Z KRAINY DESPOTYZMU

„Droga do Rosji”
Tereny puste, niezaludnione. Ukazana siła, ogrom przyrody. Kraj przykryty śniegiem,
który często bywa niebezpieczny. Zbiorowisko wielu niedużych, takich samych chatek.
Spotkani ludzie są potężni, zdrowi. Ich twarze są jednak bez wyrazu, w oczach nie
widać żadnych uczuć. Ludzie Ci jeszcze nie zaczęli się przeciwstawiać, ale kiedyś
nadejdzie czas, gdy przeciwstawią się despocie i władzy. Wśród ludzi panuje strach,
96
156
bezgraniczne posłuszeństwo. Zimowy krajobraz związany tak jakby z chłodem tam

panującym. Ludzie bezwolnie poddają się despotyzmowi. Nie przeciwstawiają mu się.
„Przedmieścia stolicy”
Podwaliną stolicy jest cierpienie wielu ludzi i ich życia. Aby powstało miasto musiało
wielu zginąć, ale car o to nie dbał.
„Petersburg”
Miasto porównane do wielkich stolic Europy. Wzniesione na ich podobieństwo. W
Petersburgu żyją ludzie trzymani przez cara. Są zastraszeni. Społeczeństwo
hierarchiczne. Każdy ma określone prawa i przywileje. Obraz stolicy jest objawieniem
stosunków społecznych w Rosji.
„Pomnik Piotra Wielkiego”

Dwa pomniki - dwie postacie polityczne. Pomnik cara - mówi w szalonym pędzie na
brzegu skały; wygląda tak jakby miał spaść. Poeta mówi, że nadejdzie kres tyrana,
despoty. Aureliusz - przyjemny narodowi, opiekun; jedzie wolno, aby poddani mogli do
niego podejść, być z niego dumni. Wiersz kończy się pytaniem co stanie się z tyranem,
gdy lud zechce się wyzwolić.
„Przegląd wojska”
Charakteryzuje stosunki społeczne w Polsce. Car jest dumny z wojska ale ludzie odnoszą
się do tego z ironią. Gardzą nim, jego przeglądem wojsk. Wojsko to ludzie różnych
narodowości. Brak im powołania i ducha walki. Ludzie w wojsku są zabawkami cara.
Mowa o stosunku ludzi do cara. Ich strachu. Jedyny cel dworaków to uzyskanie jego łaski.
Jest on złym władcą. Bezmyślne oddanie się carowi. Zmusza on ludzi do przebywania
na mrozie podczas ceremonii. Kończy się to dla żołnierzy często śmiercią. Ludzie boją
się mu przeciwstawić.
„Do przyjaciół Moskali”

Podmiot liryczny zwraca się do przyjaciół dekabrystów. Naród jest przestraszony.
Pozostały tylko jednostki walczące dalej. Dekabryści przedstawieni są jako ofiary,
zniewoleni. To co pochodzi od cara jest hańbą, karą niebios. Ofiary carskiego tyranizmu
- powieszeni, zesłani na Syberię. Mickiewicz udawał poddanego carskiego. W
rzeczywistości był jego wrogiem. Został ukarany za swe utwory. Pobudza do walki z
carem.
„Widzenie Ewy...”
Ewa widzi pełno kwiatów, którymi uwieńczyła czoło Matki Boskiej na obrazie. Ewa prosi
Boga, aby mogła już zawsze żyć wśród kwiatów. Jedna z róż rozwija się i płacze. Ewa
tłumaczy jej, że zerwała ją nie dla zabawki, a dla Matki Boskiej, skropiła ją łzami żalu.
Róża zaś pragnie być kochana. Róża to naród polski, który ma do spełnienia jakąś, rolę,
cierpi on nie dla zabawki.
97
156
„Sen Senatora”
Śni on o swojej przyszłości, o tym, że zostanie odznaczony, wyróżniony, będzie
księciem. Jednak car i ci wszyscy, którzy wcześniej mu się kłaniali w końcu odwróci się
od niego, zostawią go, będą z niego szydzić, drwić. Ten kto osiągnął znaczącą pozycję
na życzenie cara, na jego rozkaz może ją też stracić Gdy był na łasce cara okazywał
innym swą wyższość, poniżał ich, był samolubny. Car jednak odwrócił się od niego.
Jego klęska związana jest też z działalnością innych urzędników. Ci dążąc do władzy
nie liczyli się z innymi. Nowosilcow stał się ofiarą. Zginął od własnej broni, one też tak
kiedyś robił. Teraz ludzie gardzą nim. Zło zostało pokonane.
48.7.6 CECHY DRAMATU ROMANTYCZNEGO

− zrywa z trzema jednościami
− brak jedności stylowej
− synkretyzm formy
− wprowadzenie rozbudowanych elementów lirycznych
− pojawienie się bohatera romantycznego
− indywidualizacja języka bohaterów
− obecność elementów fantastyki i ludowe
48.8 MESJANIZM W „KSIĘGACH NARODU POLSKIEGO” I „KSIĘGACH
PIELGRZYMSTWA POLSKIEGO”
Księgi były najlepszym wyrazem mesjanizmu Mickiewicza. Były one przygotowaniem
do ostatecznego rozprawienia się z zaborcą. Są one kodeksem zasad przyszłego
połączenia, wyzwolenia ojczyzny. Miały za zadanie m.in. pojednać emigrację, wskazać
jedną drogę do niepodległości, konieczność zaprzestania swarów i politycznych
antagonizmów w imię ojczyzny, wolności religijnej i wiary.
„Księgi Narodu Polskiego”

Wykład systemu histografii, ukazujący dzieje ludzkości, a na tym tle dzieje państwa
polskiego (od zarania po klęskę powstania listopadowego). Mickiewicz przeprowadza
tu dokładną analogię między czasem przed pojawieniem się Chrystusa a
współczesnością. Dawniej cezarowie to zabory. Chrystus to naród polski. Księgi pisane
w sposób stylizowany ma styl biblijny, prawda w nich zawarta to prawda objawiona. Są
tu odwołania do słownictwa archaicznego, występuje specyficzna składnia (długie
okresy zdaniowe, orzeczenie na końcu zdania), wyrażenia zaczerpnięte z Biblii,
występują tu przypowieści na kształt ewangelicznych.
Polska jest symbolem wolności i wiary, które są nierozerwalne. Polska przyłącza innych
miłością nie gwałtem. Połączenie z Litwą to nagroda. Jest wstępem do połączenia
wszystkich ludów chrześcijańskich w imię wiary i wolności.
„Księgi Pielgrzymstwa Polskiego”

Polacy to nie tułacze a pielgrzymi, których celem, miejscem świętym jest wolna,
niepodległa ojczyzna. Polacy będą do niej dążyć tak długo, aż ją osiągną. Wszyscy
muszą się jednoczyć. Polacy są bardzo ważni, mają być apostołami, zasiewać miłość do
ojczyzny i chęci poświęcenia się, bo jest to droga do wielkiej i pięknej
98
156
Rzeczypospolitej. Mickiewicz zwraca się do pielgrzymów, emigracji, wędrówka do

ziemi świętej. Naród polski najbardziej wierny, kochający Boga. Emigranci są duszą
narodu, mają obowiązek apostołowania, bycia przykładem zwłaszcza moralnym. Los
Polaków ma być lekcją demokracji. Pielgrzymi polscy to ci, którzy będą
pielgrzymowali do wolnej ojczyzny. Ojczyzna odrodzi się dzięki miłości. Trzeba
walczyć miłością, a po zwycięstwie wszystko się ułoży, będzie lżej, powstanie rząd.
Mickiewicz uczy szacunku dla tradycji, żąda powiązania walki politycznej o wolność
Polski z walką o wolność osobistą, obywatelską, zwraca uwagę na walory moralne.
Księgi zakończone są modlitwą. Muszą modlić się skrycie, proszą o wolność modlitwy,
i pokój. Niewola poza krajem, mowa o tradycji, które chce podtrzymać, prosi o dodanie
wiary, prośba o umożliwienie działania na polu bitwy, która powinna zakończyć się
sukcesem.
48.9 „PAN TADEUSZ” - NOSTALGICZNE WSPOMNIENIE POLSKOŚCI
48.9.1 GENEZA W ŚWIETLE EPILOGU
Epilog - zakończenie, powiadomienie o losach bohaterów, końcowe wyjaśnienia.
Epilog w „Panu Tadeuszu” jest liryczną wypowiedzią narratora wyjaśniającą
zmierzenia utworu, jest to geneza utworu. Autor przedstawia się na tle emigracji
paryskiej. Oskarża siebie i innych o ucieczkę. Emigracja jest skłócona. Atmosfera
niezrozumienia i kłamstw. Stara się tłumaczyć przegraną powstania. Brak perspektyw
na przyszłość. Woli nie mówić o współczesności, gdyż rzeczywistość jest zbyt
przytłaczająca. Kraj lat dziecinnych był pełen szczęścia i beztroski. Warto jest go
wspominać. Mickiewicz chce powrócić do przeszłości, gdy Polacy byli panami swoich
działań. Próbuje oderwać się od rzeczywistości w sferę marzeń i wspomnień.
Mickiewicz chce, aby odbiorcą jego utworów był cały naród. Utwór miał być źródłem
tradycji, kultury, historii, ma zagrzewać do walki. Autor pragnie by jego utwór zyskał
statut pieśni gminnej. Mickiewicz świadomie odwołuje się do poezji ludowej. Chce, aby
jego utwór jednał wszystkich, by był odwołaniem do wspólnych uczuć. U źródeł
powstania utworu leży tęsknota za ojczyzną. Chęć powrotu do kraju przez
wspomnienia. Utwór był napisany ku pokrzepieniu serc. Ukazał się w 1834r.
48.9.2 HISTORIA W UTWORZE

Wszystkie wydarzenia rozgrywają się na tle ważnych wydarzeń historycznych okresu
napoleońskiego. Akcja: lato 1811-wiosna 1812.
Wprowadzone retrospekcje (odwołanie się do przeszłości) - sięgają końca XVIIIw.
Historia ukazana jest w trzech płaszczyznach:
1. przeszłość - historia polityczna i obyczajowa
2. teraźniejszość w dwóch wymiarach
- teraźniejszość czasu akcji
- teraźniejszość pisania utworu
3. przyszłość - zasugerowana w formie pragnień, przewidywań
48.9.3 ROMANTYCZNY CHARAKTER UTWORU

− celowe mieszanie gatunków i rodzajów literackich
− świadome łączenie różnych nastrojów: lirycznego, tragicznego, komicznego
99
156
− ludowość
− cudowność, niesamowitość, baśniowość (objawia się w opisach)
a) personifikacje
− obecność typowego bohatera romantycznego
48.9.3.1 Romantyzm Jacka Soplicy

− nieszczęśliwa miłość
− dręczyły go wyrzuty sumienia
− nie doczekał się rezultatów swoich działań
− przeciwstawienie się naturze
− był samotny jako człowiek
− uczucia doprowadziły do tego, że zabił, wybujały temperament
− unieszczęśliwił swoją żonę
− żył obok syna nie dając mu się poznać jako ojciec
− śmierć ze świadomością klęski
48.9.4 PATRIOTYZM UTWORU

− temat Polska, zainteresowanie dla Polskości
− wspomina przeszłość serdecznie, ale też krytykuje
− eksponuje polskość, przywiązanie do tradycji w domu sędziego, pochwała
− tęsknota za krajem
− opisy, dokładne
48.9.4.1 Patriotyzm Robaka

− powraca do kraju lat dziecinnych, idealizuje przeszłość
− przywiązanie do tradycji, eksponuje polskość
− wprowadza nową koncepcję polityczną
− tęsknota za krajem
− uczucie towarzyszące opisowi ojczyzny
48.9.5 CECHY EPOPEI

Epopeja to dłuższy utwór epicki, ukazujący losy narodu, w przełomowym jego
momencie, ukazany na tle natury, która urasta do rangi osobnego bohatera.
1. występuje akcja, narrator, dominująca forma podawcza: opowiadanie, dialog, opis
2. obecność inwokacji (zwrot do Matki Boskiej, Litwy z prośbą o natchnienie)
3. porównanie homeryckie
4. opis zajazdu przypomina opis bitwy
5. trzy splecione ze sobą wątki:
- polityczne (związane z osobą ks. Robaka)
- osobiste (1. miłosny: Tadeusz, Zosia, Telimena; 2. rodzinny: spór o zamek pomiędzy
sędzią a Hrabią)
- poboczne (np. Gerwazego, spór Asesora z Rejentem - nie wpływają na akcję ale
rozbudowywują fabułę)
6. trzy rodzaje komizmu:
100
156
- postaci (np. Rejent, Tadeusz, Telimena)

- sytuacji (np. kiedy Telimenę napadły mrówki)
- słowny (np. wasal - wąsal)
7. język charakteryzuje prostota, jasność ale i bogactwo słownictwa; dużo środków
stylistycznych: epitety, onomatopeje
8. utwór realistyczny, odtwarza w sposób pełny realia obyczajowe, polityczne
9. przedstawia obyczaje szlacheckie, uchwyca procesy zachodzące w społeczeństwie
- ubożenie magnaterii, utrata politycznego znaczenia (np. Hrabia)
- bogacenie się drobnego ziemiaństwa (np. Sędzia)
- ubożenie szlachty zaściankowej (np. Bartek Prusak)
- szerzenie się kosmopolityzmu, wyraźnie odrzucanie tradycji narodowych (np. Hrabia,
Telimena)
10.napisane wierszem
11.splatanie elementów komicznych i patetycznych
48.9.6 CHARAKTERYSTYKA SZLACHTY POLSKIEJ

W „Panu Tadeuszu” jest ukazana ówczesna szlachta (prawie wszyscy bohaterowie są
szlachcicami). Różni się majątkami, stanami społecznymi, ale łączy ich przestrzeganie
zasad, obyczajów.
Obyczajowość:
− Gościnność. Szlachta bardzo dbała o gości. Pan chciał pokazać całą swą zamożność
a także jak doskonałym jest gospodarzem. Podczas nieobecności pana gośćmi
zajmował się zarządca, który dbał, aby goście jak najlepiej się bawili. Dbano
również o majątek.
− Przestrzeganie hierarchii społecznej. Ludzie starsi byli szanowani, ze względu na
swoje doświadczenie i mądrość. Najwyżej ceniono również ludzi na wysokich
urzędach. Damy również zajmowały uprzywilejowane miejsce przy stole. Na Litwie
bawiono się hucznie.
− Kładziono nacisk na tak zwaną naukę grzeczności, na wychowanie młodzieży.
− Na śniadanie mężczyźni jedli co innego niż kobiety. Była przykładana wielka waga
do przyrządzania potraw.
− Tradycyjną polską potrawą był bigos, przyrządzany na polowaniach.
− Zastawa pełniła funkcję estetyczną, cieszyła swoją pięknością.
− Ważną rolę spełniał alkohol. Polacy pili bardzo dużo. Przy wódce wznoszono toasty.
Był to ważny obrzęd.
− Wiejskie rozrywki: polowanie, grzybobranie. Związane one były także z tradycjami.
Były okazją do konkurencji, rozstrzygania różnych sporów.
48.10 ARCYDZIEŁA POEZJI LIRYCZNEJ
48.10.1 „LIRYKI LOZAŃSKIE”
Od 1839r. Mickiewicz przebywał w Lozannie. Powstał wówczas szereg drobnych
wierszy, odzwierciedlających uczucia i emocje poety. Na smutek, nostalgię,
przygnębienie wpływają:
− sytuacja polityczna we współczesnej Europie
101
156
− brak jednomyślności emigracji

− ciągła tęsknota za utraconym krajem
− choroba psychiczna żony
To wszystko wpływało na atmosferę panującą w utworach. Są to utwory, w których
myśli przedstawiane są prostymi słowami. Rozrachunek Mickiewicza z samym sobą,
bilans dokonań artystycznych, literackich i politycznych.
„Gdy tu mój trup”

„Żal rozrzutnika”
„Snuć miłość”
„Polały się łzy”
48.10.2 „DO MATKI POLKI”

Tematyka patriotyczna, utwór jeden z najbardziej charakterystycznych o tej tematyce.
Zaczyna się apostrofą do Matki Polki. Podmiot liryczny zwraca się do matek z goryczą,
cierpieniem, mówi jak wychować Polaka. Ostrzega, e geniusz dziecka, duma,
wynikające z historii, przeszłości narodu powodują u niego śmierć i klęskę w
przyszłości. Polak zapatrzony w przeszłość przeżywać będzie tragedię i sprawi matce
cierpienie. Poeta przewiduje przyszłość. Synowie Matki Polki będą walczyć bez
chwały, podstępem. Będzie to walka męczeńska ale bez nadziei powstania
pośmiertnego. Przewiduje męczeństwo narodu w przyszłości - szubienica, uwięzienie,
zesłanie. Wychowanie matki musi przyzwyczajać do takich przyszłych losów jej syna,
do cierpień, wyrzeczeń, śmierci. Społeczeństwo jest cały czas trapione niewolą, ale nie
poddaje się. To co najistotniejsze to powracanie tego wiersza w trudnych chwilach
narodu. Pojawia się formuła patriotyzmu człowieka, polegająca na uporczywym,
męczeńskim działaniu przeciwko wrogu. Oprócz tej formuły jest też obraz człowieka
czasu niewoli, zniewolonego, straceńca, który od dziecka przyzwyczaja się do
przyszłego poświęcenia w imię wyższego celu. Wie, że tak właśnie będzie. Utwór
potęguje ideę walenrodyzmu. Tu mit ten to postawa całego zniewolonego narodu,
społeczeństwa. Wiersz ten to pomnik tym, którzy się poświęcili, męczennikom. Jest
hołdem Matce Polce, która przygotowała syna do męczeństwa, do bohaterstwa bez
chwały, tak aby byli godni miana wojowników o wolność i niepodległość.
„Reduta Ordona”
49. DOROBEK ARTYSTYCZNY JULIUSZA SŁOWACKIEGO
49.1 TEMATYKA WCZESNEJ TWÓRCZOŚCI J. SŁOWACKIEGO

Reprezentant drugiego młodszego pokolenia romantyzmu. Odwoływał się też do
powstania listopadowego. Przed powstaniem następuje jego debiut literacki. Utwory
powstałe wtedy to cykl powieści poetyckich, wprawki dla Słowackiego (tematyka
historyczna, motywy orientalne). Bohaterowie tych powieści poetyckich byli
skrzywdzeni, skłóceni ze światem, chcący zamanifestować indywidualność. Pisze
pierwsze tragedie historyczne. Utwory nasycone smutkiem, rozpaczą, uczuciami, które
dominowały w okresie romantyzmu.
102
156
W tym czasie powstaje też powieść poetycka „Lambro”. Akcja - wojna grecko-turecka
(tak jak w „Giaurze”). Lambro postanawia zniszczyć flotę turecką, poświęcając swe
życie i dobre imię. Poświęca siebie, aby zyskać jakoś sukces militarny (szlachecki
rewolucjonizm).
Wybuch powstania - Słowacki przyjął to z entuzjazmem. Efekt to wiersz
„Bogurodzica”. Nawiązanie do średniowiecznej pieśni, utwór ma spełniać taką funkcję
i mieć takie skutki jak „Bogurodzica”. Wezwanie do pomocy Polakom przez Litwinów
i rewolucjonistów rosyjskich. Nawołanie do powstania i przyłączenia się innych. W
utworze dużo wiary, entuzjazmu; wiersz ma charakter odezwy. Jest dynamiczny. Chęć
pobudzenia do aktywności.
W momencie wybuchu powstania listopadowego Słowacki skierowany został do prac
administracyjnych. Był nią zniechęcony. Opuszcza Polskę i wyrusza do Francji.
Znajduje się wśród popowstańczej emigracji. Po powstaniu listopadowym mógł wrócić
do Polski. 1834 - wydanie „Kordiana”. Utwór ten to ocena powstania. Powrót do
Polski stał się niemożliwy.
49.2 „KORDIAN” - TYPOWY DRAMAT ROMANTYCZNY ?
49.2.1 TREŚĆ
• Akt I
15 letni chłopiec zastanawia się nad sensem życia. Nie może odnaleźć celu. Myśli o
samobójstwie. Nie może określić swych pragnień. Prośba do Boga o cel w życiu, do
którego będzie dążył. Wiele pragnień, myśli, wśród których jest zagubiony. Odczuwa
wewnętrzny niepokój, drżenie, rozgorączkowanie. Odnajdujemy u niego „choroby
wieku” - bezsens życia, bezcelowość wszystkich działań, uczucie nudy i pustki
egzystencjalnej. Grzegorz opowiada mu 3 historie: bajkę o Janku (rzekomo nieudolny
chłopiec osiągnął sukces poprzez podjęcie ryzyka), opowieść o wojnach napoleońskich
i opowieść o Kazimierzu. Kordian zapala się lecz potęguje się jego nicość, pustka i
samotność. Pesymista, negatywnie myśli o swym życiu i jego celu. Ma poczucie
bezczynności i bezradności. Nieszczęście potęguje nieszczęśliwa miłość. Nie znajduje
wzajemności. Laura starsza o parę lat drwi z Kordiana, nie widzi jego prawdziwych
uczuć. Emocjonalna niedojrzałość Kordiana powoduje jego rozterkę. Postanawia
popełnić samobójstwo, którego jednak nie dokonuje.
• Akt II
Proces dojrzewania Kordiana. Konfrontacja młodzieńczych ideałów, wyobrażeń z
rzeczywistością. Podróżuje po Europie.
Anglia - uświadamia sobie, że zaszczyty można kupić, tak jak i tytuł lecz nie szacunek
ludzi. Przekonuje się o władzy pieniądza. Włochy - Kordian zawsze poszukiwał miłości
jako związku dusz, trwającego całe życie. Spotykając Wiolettę przekonał się, że takie
uczucie nie istnieje. Miłość można kupić. Rozczarowuje się, jego marzenia są zszargane
przez rzeczywistość. Będąc na audiencji u papieża przekonuje się, że on uważa Polskę
za kraj szczęśliwy, każe czcić prawosławnego cara. Rozczarował on Kordiana. Papieża
nie interesuje los Polaków. Opowiada się za silniejszym. Potępia powstanie
listopadowe. Nie chce pobłogosławić garstki ziemi z kroplami krwi. W Kordianie
załamuje się wiara w religię. Na Monte Blanc wygłasza liryczny monolog. Pierwsza
faza to rozczarowanie, próba zabójstwa, druga to zniechęcenie dla świata i ludzi, trzecia
103
156
zaś to odnalezienie celu życia. Kordian ma poczucie siły, chce poświęcić się dla
ojczyzny, poderwać naród do walki z tyranią. Chce udowodnić swoje bohaterstwo i
poświęcić się za naród tak jak Winkelried.
• Akt III
Narada spiskowców. Próba wystąpienia przeciw carowi, zabójstwo tyrana. Kordian nie
dba o przyszłość Polski, nie ma jej wizji. Chce dokonać tylko jednego czynu. Nie ma
programu politycznego. Kordian sam decyduje się na zbrodnię. Podczas próby
zabójstwa waha się. Nie znajduje wystarczającej motywacji moralnej i politycznej.
Zostaje powalony przez strach i imaginację. Zostaje złapany, oskarżony, skazany na
śmierć - niewiadome ułaskawienie.
49.2.2 PORTRET PSYCHOLOGICZNY TYTUŁOWEGO BOHATERA (DYNAMIZM POSTACI)

Kordian ulega przemianie. Słowacki wyraża krytykę wobec niedojrzałego bohatera.
Tacy ludzie walczyli o Polskę.
Kordian to bohater romantyczny. Cechuje go:
1. samotność
2. niezgoda z zastanym światem, próba zmiany go
3. nieszczęśliwa miłość
4. indywidualizm i tajemniczość
5. skłonność do desperacji
6. dominacja uczuć nad racjonalizmem
7. poczucie odpowiedzialności za zło świata
8. dynamiczny
9. tragiczny (nie dokonał tego, czego chciał)
10. wewnętrzne rozdarcie (pragnie zabić cara ale przeszkadzają mu argumenty
prezesa)
Więcej na ten temat w punkcie 49.2.1
49.2.3 WYMOWA POLITYCZNA UTWORU

Słowacki dokonuje tutaj rozrachunku z powstaniem listopadowym. W III akcie
krytykuje sfery rządzące. Prezes - Julian Ursyn Niemcewicz boi się działania, hamuje
zapał sprzysiężonych. Argumenty:
1. królobójstwo jest wbrew polskiej tradycji
2. obawa przed reakcją innych władców i konsekwencjami
3. odwołania do wiary zabraniającej zbrodni
4. honor nie dopuszcza do złamania przysięgi posłuszeństwa (nawet caru)
5. złamanie honoru rycerskiego walką ukrytą
Na niepowodzenie powstania miała też wpływ przesadna ostrożność przywódców,
hamowanie przez nich zapału powstańców. Niedobra praca sejmu, nieudolność, kadra
oficerska nie spełniająca wymagań, przesadnie rozsądna. Kordian to szlachcic
rewolucjonista, nosił cechy ludzi z powstania. Swoją postawą i deklaracjami dowodzi
niedojrzałości politycznej swojej i programu jakim jest szlachecki rewolucjonizm.
Niedojrzałość polityczna Kordiana:
1. samotnictwo, działanie bez poparcia
2. chciał zabić cara
104
156
3. nie potrafił ocenić obiektywnie sytuacji

4. naiwny, jeden człowiek nie zniszczy całego aparatu władzy
5. brak politycznego programu
6. kierowanie się tylko emocjami
7. jego poetycka wrażliwość, górowanie emocji nad racjonalnym postępowaniem,
skłonność do desperacji
8. brak zdystansowania się do działania
9. niezdolność do wyzwolenia się spod argumentów prezesa
10. słaba psychika
Odpowiedzialnością za klęskę powstania Słowacki obarcza także ideologię
szlacheckiego rewolucjonizmu. Na przykładzie sceny z domu wariatów sugeruje, że jest
on też urojeniem szaleńca.
49.2.4 WINKELRIEDYZM
Słowacki wysuwa pewnego rodzaju propozycję, która jest w pewnym stopniu opozycją
do mesjanizmu. Jest to koncepcja, która polega na tym, że Polska ma skupić na sobie
zainteresowanie zaborcy, ma być aktywna, zaangażować wroga, w tym czasie inne
narody zwyciężą zaborcę. Słowacki dostosowuje swoją ideologię do warunków
historycznych i politycznych. Winkelriedyzm rodzi się na szczycie góry Monte Blanc.
Walcząc pod tym hasłem Kordian też ponosi klęskę, więc zaproponowana przez
Słowackiego koncepcja nie wytrzymuje, ponieważ zakłada ona czyn nielicznych.
49.2.5 POLEMIKA Z MICKIEWICZEM W UTWORZE

Mickiewicz już za życia uznany został klasykiem, rola Słowackiego zaś została
pomniejszona. Pojawiła się zazdrość poczucie niedocenienia. Różnice światopoglądowe
sprawiły, że Słowacki niejednokrotnie polemizował z Mickiewiczem.
• rozbieżność co do zadań poezji i poety (prolog)
I osoba (Mickiewicz) - poezja ma uśmierzyć ból, ma dać sen, letarg, aby zapomnieć o
cierpieniach. Zaleca ona bierność, chce być osobą, na której skupi się cały ból.
Koncepcja takiej poezji związana jest z mesjanizmem - poeta jako prorok, wieszcz.
II osoba (Lelewel) - przeciwnik mesjanizmu, nie popiera bierności. Poezja ma być
bronią, aktywność, walka orężna, zbrojna, poezja ma ranić głupich i wrogów. Model
poezji walczącej, tyrtejskiej, wezwanie do walki.
III osoba (Słowacki) - połączenie sił, jednoczenie narodu, poezja odwołująca się do
ludowych tradycji, wzbudzająca ducha walki, zachowanie narodowych wartości,
pielęgnowanie ich, poezja zbiornicą historii, tradycji, zachowywanie ducha narodu.
• postawa wodza, przywódcy narodowego
Słowacki tak jak i Mickiewicz uważa, że poezja ma być tytrtejską. Naród kierowany
przez poetę przegrywa. Egoizm poety, który używa narodu do inspiracji i natchnienia.
• ideologia
Słowacki przeciw mesjanizmowi przeciwstawił winkelriedyzm.
• krytyka poezji przedpowstańczej
49.2.6 WALORY FORMY UTWORU

Utwór ten jest dramatem romantycznym:
105
156
1. zerwanie z kanonem trzech jedności

2. synkretyzm formy (monolog Kordiana - liryka, opowiadania Grzegorza - epika,
dialogi - dramat)
3. wprowadzenie rozbudowanych elementów lirycznych
4. obecności fantastyki i ludowości
5. indywidualizacja języka bohaterów
6. występowanie bohatera romantycznego
49.3 „BALLADYNA” JAKO ZABAWA KONWENCJAMI LITERACKIMI
49.3.1 BAŚNIOWO LUDOWY CHARAKTER DRAMATU
Elementy fantastyki:
1. ludzie w utworze to katolicy, akcja zaś rozgrywa się w głębokim średniowieczu, gdy
katolicyzm nie był popularny
2. obyczaje stylizowane na sarmacki styl
3. istnienie świata irracjonalnego
4. ingerencja wiata irracjonalnego w rzeczywisty
5. istnienie postaci fantastycznych
6. nieprawdopodobne wydarzenia i przypadki niezgodne z logiką życiową.
O charakterze ludowym świadczą:
1. imię Balladyna
2. obyczaje, wierzenia ludowe
3. język niekiedy archaiczny, elementy gwarowe
49.3.2 DEMITOLOGIZACJA ROMANTYCZNYCH PRZEKONAŃ

1. romantyczna miłość
(w „Balladynie” nie ma jej, związku dusz, ideałów, wspólnych zainteresowań, uczucia
aż do śmierci)
2. mit arkadyjskiej przyrody
(wieś to nie tylko sielanka, bliskość przyrody i jej nakazów, niebezpieczeństwo)
3. ludzie nie są dobrzy, wrażliwi, szczerzy, patriotyczni
49.3.3 NAWIĄZANIA DO TWÓRCZOŚCI SZEKSPIRA

1. motyw zbrodni
2. żądza władzy
3. w obu utworach występują podobne sceny
4. podobna aura emocjonalna, grozy, duchów, zachowanie niecodzienne postaci
5. istnienie świata irracjonalnego
6. posługiwanie się kontrastami
7. takie samo źródło tragizmu - czyny człowieka a nie fatum tak jak w antyku
49.4 „BENIOWSKI” JAKO POEMAT DYGRESYJNY
Dygresje zawarte w utworze.
• O charakterze politycznym, o polskiej emigracji
Słowacki wierzy w twórczość. Krytykuje Mochnackiego i powstanie a także emigrację i
brak kontaktu z narodem. Uważa działalność sejmu za nie przynoszącą żadnych
korzyści narodowi. Jest on uciszeniem sumienia arystokracji, która uciekła z kraju.
106
156
Dramatyczna sytuacja emigrantów przekonanych o swoim patriotyzmie. Słowacki nie

wierzy w skuteczność sejmu i sens działalności takiej emigracji. Na końcu tego tekstu
mamy wiarę w postęp, w to, że sytuacja taka nie może dłużej trwać, że przyszłe
pokolenia staną się rzeczywistymi bojownikami o wolność.
• O miłości
Tą część utworu Słowacki poświęca swojej wybrance, Ludwice Śniadeckiej.
Podmiotowi lirycznemu wydaje się, że ją widzi, czuje. Ogarnia go nostalgia i smutek.
Tylko na tej kobiecie mógł polegać, tylko ona by po nim płakała. Ona jedyna
rozumiała jego cierpienia. Rozstanie z nią było trudne, lecz nieodwołalne. Podmiot
liryczny wierzy, że miłość ich będzie nieśmiertelna - powrót do koncepcji miłości
romantycznej. Słowacki boleśnie odczuwa samotność, rozstanie potęguje jego
cierpienie.
• O poezji
Jest to program poetycki Słowackiego. Myśli wypowiadane w sposób giętki, aby można
było dostrzec każdy aspekt, komunikatywnie i klarownie. Forma nie powinna
ograniczać treści, która to ma być głównym bohaterem. Ma ona tylko podkreślać
treści i dostosować się do niej. Podmiot liryczny mówi z dumą o swej poezji,
porównuje się do Kochanowskiego, podziwia go, uważa za swojego mistrza. Z dumą
mówi o swych zasługach w rozwoju poezji. Podkresla, że Kochanowski zrozumiałby
go. Poezja powinna być duchowa, inspirowana natchnieniem, wynikać z wewnętrznej
potrzeby.
• O Mickiewiczu
Słowacki mówi, iż jego utwory są w cieniu Mickiewicza, który często drwił z niego, że
nie walczy za ojczyznę. Był on ciągle w cieniu i cierpiał z tego powodu. Dygresja to
ostateczny rozrachunek pomiędzy nimi, ostateczne wyjaśnienie. Mickiewicz według
Słowackiego to zwiastun pokory, jest on bowiem zwolennikiem mesjanizmu. Siebie
uważa za wieszcza, skupia swe siły na przyszłości. Nie pochwalał on także tego, że
Mickiewicz szukał uznania w Watykanie, wiązał przyszłość z Rosją, nie występował
przeciwko niej, uważał, że Polskę można wskrzesić dzięki niej. Słowacki uważa swą
drogę za lepszą. Mówił, że Mickiewicz nie jest poetą narodowym skoro nawiązywał
do cierpienia. Zaś poezja Słowackiego jest czysta. Uznaje on jego wielkość, oddaje
mu hołd, lecz nie zgadza się z jego koncepcjami politycznymi.
49.5 WIELOWĄTKOWOŚĆ „GROBU AGAMEMNONA”
Wiersz możemy podzielić na dwie części. Pierwsza z nich odnosi się do przeżyć
osobistych poety wywołanych widokiem grobu wielkiego wojownika greckiego.
Podmiot liryczny prosi o natchnienie. Lutnia, która jest symbolem weny twórczej, jest
mu potrzebna do opisania uczuć i przeżyć. Nastrój jest przygnębiający - poczucie
małości wobec Homera i walczących bohaterów. Poeta-pielgrzym czuję się bardzo mały
w porównaniu z wielkością pogrzebanych. Czuje wobec nich pokorę.
W drugiej części utworu Słowacki scharakteryzował społeczeństwo polskie. Poddał
ostrej ocenie szlachtę polską, którą obarczył winą za upadek powstania listopadowego.
Skrytykował ów „czerep rubaszny”, którym przykryta jest „anielska dusza narodu”.
107
156
Zdaniem podmiotu lirycznego konserwatyzm szlachecki hamował działalność sił

politycznych o charakterze demokratycznym i postępowym. Według niego:
− Polacy dbają tylko o pieniądze, zapominają o tym co najważniejsze
− muszą zmienić swój system wartości
− powinni mieć wodza takiego jak Leonides
− powinni być waleczniejsi, poświęcać się
− szlachta nie pozwala wybuchnąć uczuciom, więc naród jest słaby
Słowacki proponuje:
− odrodzenie państwa
− prawdziwe uczucia narodu muszą górować, przezwyciężenie czerepu
− zjednoczenie
− Polska kiedyś była „pawiem i papugą” narodów, teraz jest niewolnicą
− zatraciła uczucia, emocje, zdolność logicznego myślenia
Chce obudzić emocje, zjednoczyć, poruszyć sumienie. Poeta-romantyk nie może opisać
drugich - tym razem polskich - Termopil (dzieło starożytnych, dowód odwagi i
wielkości), może jedynie opowiedzieć o klęsce narodu. Brak mu nadziei na zwycięstwo,
wstydzi się za Polaków. Jednocześnie kieruje do nich ostrzeżenie. Dopóki szlachta
będzie uważała się za jedyną warstwę narodu i nie da wolności całemu społeczeństwu,
dopóty nic się nie zmieni. Polacy muszą zacząć walczyć z zaborcą,.
49.6 SŁOWACKI JAKO POETA LIRYCZNY
„Smutno mi Boże”
Hymn ten powstał w czasie podróży Słowackiego na wschód. Podmiot liryczny opisuje
swoje uczucia podczas podróży statkiem do Aleksandrii. Podkreśla piękno świata,
postrzega przyrodę, zjawiska i wspaniałości natury, co świadczyć może o wrażliwości,
o tym, że doznania estetyczne wpływają na doznania emocjonalne. Odczuwa smutek,
żal, tęsknotę, samotność, swą kruchość i małość. Uczucia te powodują, iż nie zna swych
dalszych losów. Przybierają one postać różnych obrazów:
1. lecące bociany, są ucieleśnieniem Polski, kierują jego myśli ku niej
2. daremna modlitwa dziecka, które i tak nie powróci do kraju
3. obraz grobu, nie wiadomo gdzie zostanie pochowany, po śmierci nie zazna spokoju,
odpoczynku w ziemi ojczystej
4. odejście matki od dziecka i jego żal, tak jak on utracił swą Matkę Ojczyznę, tęskni i
żałuje
Piękno i atmosfera sprawiają, że otwiera się, ujawnia swe uczucia, a monolog kieruje do
Boga. Nie jest on wyrazem buntu, a raczej wypowiedzi wrażliwej, refleksyjnej
jednostki. Podmiot liryczny wierzy w Boga, jest on powiernikiem jego myśli. Dla
innych ludzi jest zamknięty w sobie, oni widzą go jednakowo, powierzchownie. Jest
samotny, może zwrócić się tylko do Boga, szuka zrozumienia. Jest to forma prośby do
Boga.
„Rozłączenie”
Obraz wewnętrznych emocji związanych z rozdzieleniem dwóch osób. Jedynym ich
połączeniem jest biały gołąb. Podmiot liryczny mówi o ukochanej w kontekście
108
156
przyrody. Zna ukochaną doskonale, może przewidzieć jej zachowanie, to co teraz robi.
Miłość wieczna trwa mimo rozłączenia. Podmiot liryczny widzi ją w wyobraźni. Góry
są symbolem muru, tego co ich dzieli, trudności nie do przebycia. Cały tekst
zaopatrzony jest w wiele emocji, miłości, tęsknoty i żalu. Emocje sprawiają, że podmiot
liryczny przekształca realność w taki obraz, jaki narzucają mu jego myśli, wspomnienia.
„Uspokojenie”
Podmiot liryczny uspokaja tych, którzy boją się rewolucji. Mówi, iż przyniesie ona
więcej korzyści niż szkód, będzie stopniem w rozwoju ludzkości. Rewolucja
przedstawiona jest jako nagła, wielka siła, która przyjdzie nagle, zabije wielu, poczyni
ogromne spustoszenia, będzie krwawa, wizja apokaliptyczna, końca, zagłady świata.
Wizja ta porusza nie tylko ludzi, ale i samo miasto, domu, wprowadza na teren walki
ciemne moce. Po zniszczeniu ma nastąpić odrodzenie doskonalszego świata. Po
okrutnych czasach nastąpią lepsze. Dramat tu opisywany jest ofiarą na ołtarzu
doskonalenia się.
Wymowę wiersza należy rozpatrywać na przestrzeni wieków. Wiersz ten określa
historiozofię Słowackiego - postęp dokonuje się zawsze poprzez zniszczenie starej
formy.
„Testament mój”
Wiersz ten jest stylizowany na testament, zawierający pożegnanie artysty ze światem,
rozrachunek z poglądami i wartościami, wyrażający jego wolę i życzenia skierowane do
przyjaciół lub potomnych. Poeta zwraca się do odbiorcy, którym jest całe pokolenie
romantyków, wszyscy ci, którzy znali poetę oraz potomni, którzy będą czytali jego
poezję. Podmiot liryczny przyznaje się do zespolenia z ludźmi - „żyłem z wami,
cierpiałem i płakałem z wami”, których kocha. Porzucenie przyjaciół nie jest dla niego
łatwe. Wywołuje to uczucie smutku, jest bolesne, gdyż nie pozostawia on potomka. Nie
mając go nie ma nikogo, kto mógłby podjąć się kontynuowania jego myśli twórczej.
Prosi tych, którzy go znają, aby przekazali pokoleniom pamięć o jego życiu, czynach i
wielkiej miłości do ojczyzny. Matce pragnie przekazać swoje serce i żałuje, że może jej
ofiarować tylko tyle. Jednocześnie jest osamotniony, gdyż nikt nie docenia jego poezji.
Ma nadzieję, że przyszłe pokolenia nie przejdą obojętnie obok jego spuścizny
poetyckiej. Pozostawia on ważne przesłanie. Rodacy muszą wierzyć, że wolność
nadejdzie, a kiedy zajdzie potrzeba muszą poświęcić się dla ojczyzny.
49.7 FILOZOFIA GENEZYJSKA W TWÓRCZOŚCI SŁOWACKIEGO
W „Genesis z ducha” Słowacki przedstawił swoją filozofię zwaną genezyjską.
Wszystko co istnieje ma duchową istotę, materia jest konsekwencją aktywności ducha.
To co materialne jest kruche, przemija. Duch się doskonali, aby to zrobić musi starą
formę materialną ciągle rozbijać, zrobić z niej ofiarę. Postęp ducha związany jest ze
zniszczeniem tego co materialne. Stąd konflikt pomiędzy tym co duchowe a tym co
materialne. Rewolucja jest także pewną zmianą formy, służy osiągnięciu wyższego
stopnia rozwoju.
109
156
50. CYPRIAN KAMIL NORWID
50.1 CREDO POETYCKIE

(sformułowanie zasad, poglądów).
Norwid był zdecydowanie młodszy od Mickiewicza i Słowackiego. To wpłynęło na
kształt jego twórczości. Nie przeżył tragedii powstania listopadowego tak jak oni.
Inaczej spostrzegał otaczającą go rzeczywistość, wydarzenia wokół których obracała się
ówczesna twórczość innych. Norwid Był obok tego. Jego wyjazd miał inne powody.
Był dobrowolny, m.in. za pieniędzmi. Jego utwory literackie nie były traktowane jako
literatura, nie miały uznania. W Paryżu trzymał się z daleka od emigracji, stronił od
polityki. Odrębność twórczości literackiej wpłynęła na chłód, z jakim ją traktowano.
Jako poetę odkrył go dopiero pod koniec XIX w. Zenon Przesmycki. Norwida uznawali
twórcy epoki Młodej Polski za swego prekursora.
W epoce, gdy twórczość poety miała być darem Boga, pochodzić z uczucia,
natchnienia, Norwid twierdził, że sztuka jest bezpośrednią konsekwencją pracy
intelektualnej zarówno twórcy jak i odbiorcy. Poetą się nie jest, nim się bywa, gdy się
intensywnie pracuje.
− nie opisuje rzeczywistości
nie nazywa problemów, uczuć ale raczej je sugeruje, stawia pytanie; Ukazuje problemy,
skłaniając odbiorcę do udzielania odpowiedzi na pytania.
− artysta ma przede wszystkim chronić tradycje narodowe, piękno i dobro
- to dla niego wiodące wartości
− poezja będąca efektem pracy intelektualnej jest wcieleniem postępu, bowiem
doskonali umysły odbiorców
− dążył do maksymalnego skrótu
uściślenia sposobu wyrażania myśli, niekiedy kosztem komunikatywności, zrozumienia
znaczenia
− zadaniem poezji jest obrona tradycji i przeszłości
− jest konieczna do zachowania tożsamości narodowej
− trzeba ożywić przeszłość, wciągając je w sprawy współczesne
poprzez przeszłość chciał nawiązać dialog z teraźniejszością; jest tylko po części poetą
doby romantyzmu, tworzył w niej ale ją przekroczył
„Pióro”
Jest programowym utworem Norwida. Podmiot liryczny określa tu jaka powinna i czym
być poezja:
− powinna nie naśladować poprzedników
− nie powielać tego co było
− wnosić nowe rzeczy
− nie nazywać uczuć językiem, bowiem nigdy nie będzie to doskonałe
− ma być oryginalna, każdy artysta powinien mieć swój styl
− uniwersalna, ma zawierać wartości
− nie powinna się zmieniać wraz ze zmianą poglądów politycznych i etycznych
110
156
− powinna być aktualna

50.2 WIELKI ARTYSTA I WIELKA SZTUKA - „FORTEPIAN SZOPENA”
Wiersz ten jest hołdem złożonym wielkiemu polskiemu kompozytorowi. Tekst ten
powstał z inspiracji pewnym wydarzeniem. Jest to refleksja z zamachu na gen. Teodora
Berga - namiestnika carskiego w Królestwie Polskim. W odezwie, carscy żołnierze
zdemolowali Pałac Zamoyskich. Wyrzucono fortepian Szopena, który był pamiątką
narodową. Naród wspomina też ostatnie spotkanie z Szopenem. Cały wiersz posiada
wiele tematów. Części: 1,2,3 - wspomnienie Szopena; 4,5 - charakter jego muzyki; 6,7 -
refleksje nad muzyką, kulturą i sztuką; 8,9,10 - prezentacja zamachu na Berga w
Warszawie. Norwid uwydatnił cechy, które uważa za najważniejsze w muzyce Szopena.
Szopena ukazuje jako doskonałego kompozytora. Był on zżyty ze swoją muzyką.
Kreuje go na mistrza porównując do sławnego rzeźbiarza. Jego muzyka przekracza
dotychczasowe granice muzyki. Jego dokonania artystyczne będą długo znane.
Charakter muzyki Szopena: doskonała, peryklejska (prostota, harmonia), zwraca uwagę
na pierwiastki ludowe. Jest odwołanie do biblijnych wartości; muzyka ta ma zdolność
do moralnego odradzania słuchaczy. Podtrzymuje ona tradycję; jej wartości są
uniwersalne.
O sztuce: Norwid widzi w niej dążenie człowieka do osiągnięcia pełnej doskonałości.
Świat nie jest doskonały. Do doskonałości nie można dojść. Tylko kilku artystów się do
niej zbliżyło: Dawid, Szopen, Eschyleos. Umieszczenie między nimi Szopena jest
wyrazem najwyższego uznania.
Dalsza część to powrót do wydarzeń w Warszawie. Opis panoramy Starego Miasta,
Placu Zamkowego. Spokojny opis nabiera coraz więcej dynamizmu aż do wyrzucenia
przez Rosjan fortepianu. Wielkość muzyki rodzi strach i nienawiść u tych, którzy nie
znoszą żadnego postępu, wszystko co wielkie i nowe u ludzi maluczkich budzi
sprzeciw, który odbija się dygresją. Rodzi się sprzeciw u tych, którzy nie są w stanie
zrozumieć tej wartości, dorównać wielkością temu co powszechnie jest nieosiągalne.
Zakończenie jest optymistyczne - nadejdą czasy, gdy ludzie docenią wartość muzyki
Szopena.
50.3 HUMANIZM I DEMOKRATYZM W WIERSZU „DO OBYWATELA JOHNA
BROWNA”
Wiele postaci doby romantyzmu stało się dla Norwida inspiracją. Były dla jego
twórczości symbolem, bohaterami utworów (Szopen, Bem).
Tu postać związana jest z historią USA. John Brown - działacz społeczny, który walczył
o zniesienie niewolnictwa murzynów.
Niewolnictwo uderza w ludzką godność, wszystkich, jego obecność to hańba dla tych,
którzy się go dopuszczają.
Opanował arsenał wojenny, aby wymusić zniesienie niewolnictwa. Chciał go wysadzić,
nie chciał się poddać. Został aresztowany i skazany na śmierć. To wydarzenie jest
powodem napisania tego utworu.
Wiersz ten napisany jest w formie listu. Jego postacią jest mewa, która ma szybko
dotrzeć do Browna. Zastanawia się czy zastanie go ona jeszcze wśród żywych.
111
156
Wykonanie owego wyroku byłoby zamachem na wolność ludzi w USA, zaprzeczeniem

wolności i demokracji. Poeta wątpi czy Ameryka jest krajem wolnym. Walczyli o
wolność Kościuszko i Waszyngton. Obawa przed tym jak może być ta mewa przyjęta,
powitana. Egzekucja może spowodować agresję.
Kamienie przeciw ludziom za zniesieniem niewolnictwa. Uderzenie w obrońców
demokracji, wolności. Ludzie nie dojrzeli do nowości, do nowej wartości, zmian stąd
agresja. Brown wobec śmierci jest heroiczny i nieugięty. Śmierć odizoluje go od
brutalnego świata. Siła idei, której nosicielem jest Brown jest potężna, że ci, którzy
wykonują wyrok nie są w stanie uwierzyć, ze przestanie ona istnieć. Po śmierci Browna
zdesperowani murzyni będą walczyć w imię swej godności. Nasilenie cierpień i
okrucieństwo, pogorszenie losów jednych i drugich. Po śmierci Browna może nastąpić
nasilenie niewolnictwa, zanikanie swobód obywatelskich dla murzynów. Nastanie noc,
ciemność społeczeństwa.
Wiersz kończy puenta. Zanim w ludziach dojrzeje idea, przywódcy zginą. Potrzebny
jest czas przygotowań, aż w końcu przyjdzie pokolenie, które ją zrealizuje. Idea trwa
dopóki nie zostanie zrealizowana. Zanim przekonania doczekają się swych kreacji.
Człowieka można zabić, ale jego pragnienia wolności zniszczyć się nie da. Pragnienie
to jest bowiem niezbywalnym prawem każdego człowieka. Ludzie są równi, nie ma
podziałów, nie namawia do okrucieństwa, człowiekowi należy się szacunek. Dbałość o
człowieka, jednostki muszą przetrwać. Humanizm związany z głębokim szacunkiem dla
człowieka, obrona ludzkiej godności i honoru ludzkiej istoty i tych, którzy zhańbieni są
niewolnictwem. Ci którzy dopuszczają do istnienia niewolnictwa zaprzeczają tym
swojej ludzkiej postaci. Ludzie powinni być sobie równi. Mieć takie same prawa i
obowiązki.
„ Jedynie od ludzi dzielnych można oczekiwać ludzkiego zachowania się wobec
pokonanego nieprzyjaciela, tchórze dowodzą swej odwagi okrucieństwem”.
Nie jest sztuką pokonanie człowieka, ale sztuką jest jego dobre traktowanie. Walka
twarzą w twarz jest walką słuszną. Ludzie, którzy nie mają argumentów na swoje idee
muszą odwoływać się do okrucieństwa. Tchórze chcą sami sobie udowodnić, że mają
rację. Forma traktowania równego świadczy o traktującym. trzeba umieć oszczędzić
wroga.
50.4 „BEMA PAMIĘCI ŻAŁOBNY RAPSOD”
Gen. Józef Bem był w XIXw. znany i popularny. Uczestniczył w powstaniu
listopadowych, powstaniu na Węgrzech, Wiośnie Ludów, wojnie z Turcją. Dla Norwida
jest on symbolem narodowej wolności.
Treścią utworu jest głównie pogrzeb. Jest on stylizowany na dawny pogrzeb wodzów
średniowiecznych (użyte są rekwizyty: topory, łuki, tarcze, towarzyszyły panny
żałobne).
W okresie średniowiecza Polska była potęgą. Norwid stylizując pogrzeb na wielkiego
wodza, nawiązuje do tej świetności. Określa tu rangę wodza - Bema, nadaje mu
wszystkie przywileje doskonałego władcy. W pogrzebie bierze udział wojsko, cały
naród, a także cała ludzkość i natura.
Część V - mowa o śmierci, której ludzkość nie jest w stanie się oprzeć. Człowiek jest
śmiertelny, nie może się obronić. Rumak jest symbolem wartości, które są
112
156
nieśmiertelne, które będą angażować wiele osób. Człowiek nie może oprzeć się śmierci
w przeciwieństwie do niektórych wartości. Rumak jest własnością Bema, a więc symbol
wolności jest jedną z tych wartości.
Korowód zmierza do działania, ma do niego wszystkich obudzić, poruszyć,
zaangażować ich do wyrażenia swojej niezgody na niewolę. Są to ludzie ujęci snem,
bezwolni. Idea pragnienia wolności jest wstanie ich obudzić. Ludzie, którzy
przekroczyli czeluść, to ci, którzy uwierzyli w tę ideę, to nowe pokolenie. Śmierć Bema
nie kończy jego misji. Jego myśl będzie kontynuowana w przyszłych pokoleniach.
Słuszna idea jest nieśmiertelna. Będzie rozwijana przez potomków.
Podczas całego wiersz panuje monotonny, powolny ruch. Dopiero pod koniec staje się
bardziej dynamiczny. Nadaje to nastrój grozy, patetyczności, żałoby. Oddziaływanie na
zmysły czytelnika wyobraźnią, tak jakby uczestniczył on sam w pogrzebie.
Wykorzystanie syntezy sztuk aby wywołać nastrój uwiarygodnić go.
50.5 LIRYKA UCZUĆ NORWIDA
50.5.1 „COŚ TY ATENOM ZROBIŁ, SOKRATESIE...”
Norwid Odwołuje się do konkretnych postaci: Sokratesa, Dantego, Kolumba,
Camoensa, Kościuszki, Napoleona, Mickiewicza. Łączy ich to, że nie byli doceniani za
życia, wygnani, skazani na śmierć, zdobywali uznanie dużo później. Znakiem tego
uznania był drugi grób, wspaniały pogrzeb. Zwrotka poświęcona Mickiewiczowi
zawiera pytanie: „Coś ty uczynił ludziom, Mickiewiczu ?”. Niedopowiedzenie zawiera
wróżbę, że los Mickiewicza będzie podobny jak poprzedników.
Dalsze części wiersza to filozoficzne refleksje na temat wybitnych jednostek, które
wyprzedzają swój czas.
Zwykła glina ludzka wtapia się w glinę łatwo - ta metafora oznacza, że możemy łatwo
rozumieć to, co nam bliskie. Twórczość wybitnych jednostek nie jest akceptowana. Ich
idee są zbyt rewolucyjne. Zostaną docenione dopiero przez przyszłe pokolenia.
50.5.2 „W WERONIE”
Wierz zawiera aluzję do tragedii Romea i Julii i opisuje co po nich pozostało: gruzy
domów, „rozwalone bramy” i groby pod strażą cyprysów. Ponad nimi niebo „spłukane
deszczem, poruszone gromem”, księżyc - „łagodne oko błękitu” i spadająca gwiazda.
Takie zestawienie przedmiotów i zjawisk skłania do refleksji o przemijaniu. Norwid
ukazuje postawę intelektualną ludzi uczonych, polegającą na jednostronnym
spostrzeganiu zjawisk. Postawa ta jest zbieżna z postawą starca z „Romantyczności”
Mickiewicza (patrz punkt 48.2.1). „Cyprysy mówią”, że spadająca gwiazda to łza nad
losem kochanków. Mówiąca przyroda to element z wierzeń ludowych. Meteoryty,
według tych wierzeń, to łzy aniołów. Mamy tu do czynienia z bliskimi romantykom
„żywymi prawdami” z tradycji ludowej. Ludzie uczeni mówią, że są to meteoryty.
Zestawienie wiedzy o świecie z prawdą o nim, i choć Norwid nie wypowiada się po
żadnej ze stron, domyślamy się, że bliższa mu jest poetyka wizja ludowa. Wiersz
posiada dwie płaszczyzny:
1. Poetycka zaduma nad potęgą miłości. Niszcząca siła zła, działanie czasu dla materii i
wieczne trwanie ducha.
Ruiny  domów, groby. Wieczność  ciągła poruszająca naturę tragedia.
113
156
2. Refleksja nad postawą racjonalistyczną i uczuciową.4
50.5.3 „JĘZYK OJCZYSTY”

Główną myślą jest to co ważniejsze, myśli czy czyny. Zawarte są dwie opinie na ten
temat:
1. najpierw myśl, potem czyny
2. walka
Poeci też mogą walczyć czynem. Twórczość ich ma być gromem, a nie tylko słowem.
Norwid mówi, że trzeba działać. Pozornie sprzeczne opinie mogą stanowić jedność.
Jedni czynem, drudzy językiem (arcydziełem) pokonują wroga.
50.5.4 „SŁOWA NIE TYLKO NAS WYRAŻAJĄ ALE I SĄDZĄ”

Wiersz ten mówi o samotności Norwida jako twórcy i człowieka. Przez współczesnych
mu, uznany jest za trudno rozumianego. Adresatem jest przyszłe, odległe pokolenie.
Poprzez współczesność pisze do przyszłości. Twórczość to nie tylko wyrażanie tego co
się myśli. Poglądy poety i jego twórczość świadczą o nim samym. Nowe przekonania
Norwida ukazują to, że jest otwarty na nowe propozycje, że potrafi docenić nowość.
50.6 POEZJA NIE TYLKO ROMANTYCZNA
Norwid w swojej twórczości odbiegał od konwencji swej epoki, ale i też wiele go z nią
łączy:
1. Elementy tematyczne - poparcie przejawów walki o niepodległość, umiłowanie
swobody, wolności i narodowej („Bema pamięci...”) i społecznej („Do
obywatela...”).
2. Bezkompromisowość w dążeniu do celu. Sprawiedliwej idei nie da się zniszczyć, nie
ginie ona z człowiekiem. Trwa z pokolenia na pokolenie, aż do zwycięstwa.
3. Hołd dla niepospolitych ludzi, indywidualistów.
4. Bohaterowie romantyczni to indywidualności, którzy swą działalnością i desperacją
w działaniu potrafili zadziwiać. Oddawał szacunek postaciom wykreowanym na
bohatera romantycznego.
Norwid odbiegał od romantyzmu, idąc w swym własnym kierunku. Sztukę traktował
jako formę pracy twórcy i odbiorcy. W dziedzinie form literackich stworzył wiele
artystycznych konwencji, które w romantyzmie jeszcze nie istniały.
Charakterystyczne cechy jego twórczości:
1. tworzenie neologizmów
2. lapidarność, oszczędność słowa, dążenie do maksymalnego skrótu
3. nadawanie wyrazom nowych znaczeń
4. przemilczenie, niedopowiedzenie do końca pewnej myśli
5. stosowanie wielokropka jako graficznego znaku niedopowiedzenie; wiersze nie
kończą się z reguły puentą ale zachętą do intelektualnej pracy
6. posługiwanie się elipsą (pominięcie pewnego elementu zdania będącego jego częścią
składową)
7. posługiwanie się aluzją, symbolem
8. synteza środków wyrazu, synteza sztuki, stworzenie w utworze pewnego nastroju
poprzez zaatakowanie różnych zmysłów czytelnika
114
156
P O Z Y T Y W I Z M
51. RAMY CZASOWE
EUROPA
Początek: 1850 r.
Koniec: 1890 r.
POLSKA
Początek: 1864 r.
Koniec: 1890 r.
52. SYTUACJA W POLSCE PO POWSTANIU STYCZNIOWYM
52.1 ZABÓR ROSYJSKI

− rozpoczęto bardzo brutalną akcję rusyfikacji (administracja, szkolnictwo)
− język rosyjski stał się językiem narodowym
− likwidacja polskich szkół i uczelni
− terytorium zaboru rosyjskiego - Kraj Nadwiślański - zmiana nazwy, aby nie było
mowy o Polsce
− dekret uwłaszczeniowy ogłoszony przez Rosjan dla chłopów
52.2 ZABÓR AUSTRYJACKI (GALICJA)
− Galicja uzyskała autonomię (częściową niepodległość polityczną)
− istniał dla Galicji osobny sejm polski
− literatura nie podlegała cenzurze
− nie było zainteresowania odzyskaniem niepodległości ponieważ biedni dążyli tylko
do przeżycia a bogaci do utrzymania majątku
− brak przemysłu, nędza wsi, dysproporcje majątkowe
52.3 ZABÓR PRUSKI
− bezwzględna akcja germanizacyjna
− język urzędowy - niemiecki, zakaz modlitwy w języku polskim
− Polacy nie mogli zamieszkiwać na stałe w danym miejscu
− istniały towarzystwa śpiewackie i sportowe (pod nimi kryła się konspiracja)
− chłopi niejednokrotnie pozbawieni byli ziemi
− urzędy obsadzone przez Niemców
53. FILOZOFIE EPOKI
53.1 AUGUST COMTE

W rozprawie „Kurs filozofii pozytywnej” sformułował swe główne poglądy:
− przedmiotem nauki powinno być rejestrowanie faktów i spostrzeżeń, bowiem godne
poznania jest to co sprawdzalne, udowodnione empirycznie
115
156
− żądał ciągłego weryfikowania wiedzy, żadne twierdzenie nie jest do końca

prawdziwe; twierdził, że wiedza jest relatywna
− badania naukowe powinny prowadzić do konkretnych wynalazków, wzbogacać
ludzkie życie
− odrzucenie psychologii
53.2 HERBERT SPENCER
Dostrzegł analogię pomiędzy prawami rządzącymi biologią a istnieniem społeczeństwa
ludzkiego. Twierdził, że podstawą egzystencji jest harmonijna współpraca pomiędzy
organami i klasami społecznymi. Jeżeli jedna z klas społecznych nie domaga to całe
społeczeństwo jest chore, stąd wniosek, że walka klas jest zgubna, jest zjawiskiem
szkodliwym. Harmonia jest bowiem podstawą społeczeństwa. Jedyną i prawdziwą
formą rozwoju jest ewolucja, rozwój przy ciągłym doskonaleniu się.
53.3 HIPOLIT TAINE
Stworzył kierunek zwany DETERMINIZMEM - jakiekolwiek dzieło literatury jest
zdeterminowane przez 3 czynniki dotyczące twórcy:
− rasa (czynniki psychiczne i biologiczne)
− środowisko (geograficzne, społeczne)
− chwila dziejowa (tradycja, przeszłość, teraźniejszość)
Taine twierdził, że w ten sposób trzeba badać literaturę, w sposób socjologiczny.
Literatura dostarcza bowiem wiedzy o społeczeństwie. Ma ona gromadzić fakty o nim.
Człowiek jest zdeterminowany warunkami w jakich się urodził, pozycję społeczną,
stanem majątkowym.
53.4 KAROL DARWIN
Jest twórcą EWOLUCJONIZMU. Przyczyny ewolucji:
− walka o byt
− dobór naturalny
Walka o nie kształtuje ewolucję. Przetrwają tylko osobniki najsilniejsze, na tym polega
doskonalenie się rasy, eliminowane są bowiem najsłabsze jednostki. Konsekwencja tej
teorii to praca „O pochodzeniu człowieka”. Udowodnił, że człowiek nie jest centrum
wszechświata , jest jednostką biologiczną, wytworem ewolucji, podlega jej prawom.
53.5 STUART MILL
Stworzył teorię filantropijnego utylitaryzmu. Według niego każdy człowiek powinien
być użyteczny społecznie, dzięki temu zmniejszają się antagonizmy klasowe.
53.6 SCJENTYZM
Zaufanie do nauki, która miała być jedynym kryterium poznania. Stosowanie tych
samych zasad naukowych w odniesieniu do badania jakiejkolwiek dziedziny wiedzy.
Tymi zasadami są: obserwacje, doświadczenie, analiza, wnioskowanie. Scjentyzm miał
kierować myśl ludzką ku konkretnej rzeczywistości.
116
156
53.7 EWOLUCJONIZM
Tworzenie wiedzy o społeczeństwie i człowieku wraz ze stworzeniem wiary w
stopniowe przekształcanie się form życia w coraz doskonalsze. Wytworzenie
przekonania, że im większe osiągnięcia nauki i techniki tym lepsze warunki życia
człowieka i moralne i intelektualne.
53.8 UTYLITARYZM
Moralność ludzką określa się stopniem jego altruizmu (troska o dobro innych ludzi).
Każda jednostka powinna wnosić jakiś wkład do wspólnego dobra. Miernikiem
wartości człowieka jest praca.
54. HASŁA POLSKIEGO POZYTYWIZMU

1. praca u podstaw
podniesienie poziomu umysłowego i kulturalnego najniższych podstawowych warstw
społeczeństwa
2. praca organiczna
praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju
3. solidaryzm społeczny
współpraca wszystkich warstw społecznych ze sobą
4. emancypacja kobiet
przygotowanie kobiet do życia i pracy, prawo do nauki
5. asymilacja Żydów
zaborcy dążyli do przeciwstawienia sobie różnych grup etnicznych.. Pozytywiści
sprzeciwiali się temu w imię zasad demokracji.
6. kult filantropii
wspieranie biednych, nie tylko finansowo
7. nauka to potęga
rozwój intelektualny ludzi, szacunek dla nauki, kult ludzi myślących, wykształconych
55. CECHY POZYTYWIZMU POLSKIEGO

− nie był ruchem jednolitym ideowo, zawierał przeciwstawne poglądy
− program społeczno-gospodarczy propagował ustrój kapitalistyczny
− wrogo odniósł się do rewolucji jako do ruchu niszczącego naturalną, ewolucyjną
drogę rozwoju społeczeństwa
56. SPÓR POMIĘDZY ROMANTYKAMI A POZYTYWISTAMI

Już w romantyzmie literatura dążyła do roli przewodniczki narodu, a poeta przywódcy.
W pozytywizmie też. Ale tu podstawa poezji to rzetelna wiedza, nie natchnienie. Aby
pisać trzeba mieć tę wiedzę ponieważ pisarz miał edukować. Literatura miała uczyć.
Młodzi studenci Szkoły Głównej to ludzie marzący o karierze pisarskiej. Zaczynali
zawsze od dziennikarstwa ponieważ prasę omijała cenzura. W prasie koncentrowało się
życie kulturalne. Nowy program ideowy został sformułowany na łamach prasy i tam był
forsowany.
117
156
Prasa została podzielona na młodą (zwolennicy młodych poglądów) i starą (chciano

zachować stary stan rzeczy). Pomiędzy dwoma antagonistycznymi pokoleniami różnice
światopoglądowe pokrywały się z wiekiem.
Obóz młodych skoncentrował się wokół „Przeglądu Tygodniowego”, „Opiekuna
domowego", „Niwy”, „Prawdy”. Stara prasa to „Bluszcz”, „Kłosy”, „Biblioteka
warszawska”.
Spór pomiędzy romantykami i pozytywistami rozwijał się na łamach czasopism i
wszedł do literatury polskiej jako spór młodej i starej prasy.
Adam Wiślicki w artykule „Groch o ścianę” z „Przeglądu...” skrytykował epigońską
(wyznawanie poglądów minionej epoki) literaturę pseudoromantyczną. Od tego
artykułu i ostrej krytyki rozpoczął się spór romantyków z pozytywistami.
W artykule „My i wy” w „Przeglądzie...” Świętochowski scharakteryzował oba
stronnictwa. Ich stosunek do siebie.
Pomiędzy oboma stronnictwami panowały stosunki antagonistyczne. Wiele sobie
zarzucali, nie widzieli możliwości ustępu i porozumienia.
Starzy:
− żądanie spokoju w literaturze
− zapatrzenie w przeszłość, bezkrytyczne jej uwielbienie
− brak żarliwości, energii, zdecydowanego działania
− hołdowanie konserwatywności
− podlegają regułom, kanonom
− opóźniają postęp myśli, wiedzy, manią społeczeństwo
Młodzi:
− popularyzacja pracy i nauki
− pobudzenie żywotnych sił w społeczeństwie
− kierowanie uwagi w przyszłość
− spontaniczni, swobodni i żarliwi w działaniu
− nie kierują się prywatą, ważne są dla nich korzyści narodu
− demokratyczni
Artykuł ten nie konstruuje żadnego konkretnego programu. To konfrontacja dwóch
pokoleń. Krytyka konserwatyzmu, zapatrzenia w przeszłość, bezczynności. Młodzi
pozytywiści byli rzecznikami oświaty, kapitalizmu (jako ustroju i nowej formy
gospodarowania). Likwidacja nędzy i wyzysku to bogacenie się kraju, a efekt to
niepodległość. Stąd fascynacja wynalazkami i postępem.
Orzeszkowa przedstawiła wizję idealistyczną, pełną optymizmu, wizję połączenia
różnych klas, środowisk narodowych w imię dobra teraz i niepodległości później.
Pozytywiści przesuwali niepodległość na później. Koncentrowali się na działalności
ekonomicznej, która miała doprowadzić do odłączenia się od zaborców i scalenia ziem
polskich.
57. CELE I ZADANIA LITERATURY

Literatura pozytywistyczna miała być społecznie zaangażowana. Jej twórca to
nauczyciel społeczeństwa a pisarstwo to służba publiczna. Orzeszkowa twierdziła, że
118
156
literatura współczesna nie mówi prawdy o życiu i ludziach, nie zajmuje się żywotnymi
sprawami współczesności, obraca się wokół tematów nieaktualnych, nie nadąża za
życiem. Literatura i życie społeczne rozwijają się. Orzeszkowa żądała aby pisarz
połączył się sercem i myślą z ogółem ludzi. Chciała aby twórca stał się sercem ogółu.
Miał to być twórca czujący, opowiadający o problemach zbiorowości. Tematów miał
szukać wśród ludzi i współczesności.
Tym tematem zajmował się także Sienkiewicz. Zaleca odrzucenie egoizmu,
dostrzeganie problemów innych ludzi, według niego preferowany powinien być gatunek
literatury - powieść. Ma ona przyszłość, jest pożyteczna. Dostrzegł on w niej formą
literacką, która najskuteczniej służy propagandzie i agitacji. Zgadza się także z tym
Orzeszkowa.
W pozytywizmie nastąpił zwrot ku powieści i noweli. Stwarzały one bowiem okazję do
wnikliwego zaprezentowania rzeczywistości. Proza była łatwiejsza w odbiorze,
bardziej komunikatywna. Mogła dotrzeć do większego kręgu odbiorców.
57.1 POWIEŚĆ
− jak zwierciadło odbija rzeczywistość
− to co jest zawarte w niej musi być prawdopodobne
− powinna oddać prawdziwą atmosferę społeczeństwa
− oddziaływać na wyobraźnię
− może przekazywać uczucia
− aby była użyteczna powinna posiadać dwie strony: zewnętrzną odnosząca się do
formy i wewnętrzną uwydatniającą myśli i dążenia
− ma być źródłem wiedzy o współczesności
− powinna pouczać, wyjaśniać, przedstawiać to co dobre
− ukazując postawy naganne, dawać chwalebne przykłady
− winna mieć walor estetyczny, uczyć i wychowywać
57.2 LITERATURA TENDENCYJNA
Wykorzystywała różne gatunki prozatorskie. Artysta ma mieć cel społeczny, bez niego
literatura jest pusta.
− cel społeczny
− odtwarzanie rzeczywistości z przynoszeniem wiedzy
− autor ma zaobserwować fakty, ocenić je i wyprowadzić wnioski zaradcze do
nagannej sytuacji
Orzeszkowa: „Chłostać przesąd, głupotę, podłość i zastój, rozjaśniać pojęcia, zachęcać
do pracy, wskazywać drogi do postępowania i wzory do naśladowania - oto dziś
zadanie literatury”.
Bohater:
− oddaje swe życie idei
− heroizmem, żarliwością, energią przypomina romantycznego
− człowiek przeciętny, głównie inteligent (lekarz, nauczyciel) nieskomplikowany
psychologicznie
119
156
− człowiek dobry, altruista

Fabuła:
− zazwyczaj jeden wątek
− wydarzenia ukazywane chronologicznie, zgodnie z ciągiem przyczynowo-
skutkowym
Narrator:
− ocenia sytuację i na jej kanwie wypowiada hasła ideowe
− nakazuje pewne jednoznaczne postawy
− poucza poprzez komentarz do sytuacji
− zwraca się do czytelnika w formie nakazowej
58. TWÓRCZOŚĆ ELIZY ORZESZKOWEJ
58.1 „A...B...C...”
58.1.1 TREŚĆ
Joanna Lipska, córka wydalonego ze szkoły pedagoga, po śmierci ojca postanawia

pomóc bratu w utrzymaniu domu i zaczyna nauczać (bez zezwolenia władz) dzieci
sąsiadów języka polskiego. Nie są to ludzie zamożni, ale nawet te grosze, które płacą
bohaterce, znaczą dla niej wiele. Gdy sąd dowiaduje się o jej pracy skazuje ją na
grzywnę 200 talonów lub 3 miesiące więzienia. Brat jednak pożycza pieniądze u
lichwiarza i płaci karę. Joanna jest bratu bardzo wdzięczna, stara się mu pomagać jak
najwięcej. Wraca także do zakazanego zajęcia.
58.1.2 CHASŁA POZYTYWISTYCZNE ZAWARTE W UTWORZE
− praca u podstaw - nauka ubogich dzieci

− nauka to potęga - uczy szacunku do nauki
− emancypacja kobiet - Joanna pracuje
− praca organiczna - inteligencja z warstwą uboższą, współpraca z wzajemnym
pożytkiem
58.1.3 ELEMENTY TENDENCYJNE
− główna bohaterka czerpie szczęście i radość na przekór wszystkich nieszczęść; w

sposób heroiczny trwa w swoich założeniach
− bohater tendencyjny
− fabuła - 1 wątek
− chronologia
− utwór sugeruje jak postępować
− sytuacja przedstawiona klarownie
− wyraźne przedstawione co dobre a co złe (ukazanie dobrej podstawy ma tle całej
sytuacji)
− gatunek nowela
− charakter panoramiczny utworu
120
156
58.2 „DOBRA PANI”

58.2.1 TREŚĆ
Pani Ewelina Krzycka, bogata dziedziczka, angażuje się w działalność filantropijną.

Przygarnia śliczną, ubogą dziewczynkę, którą opiekują się krewni. Dziecko jest
rozpieszczane, otrzymuje staranne wychowanie, uczy się dobry się dobrych manier i
języka francuskiego. Krzycka zachwyca się dziewczynką, zabiera ją w podróż do
Włoch. Po kilku miesiącach wracają, zainteresowanie pani dzieckiem zaczyna słabnąć.
Hela jest odpychana, a jej miejsce zajmuje młody włoski muzyk. Wkrótce dziewczynka
przenosi się do garderoby, nic nie rozumie z postępowania opiekunki. Pewnego razu
służąca opowiada Heli historię życia pani Eweliny i jej kolejnych podopiecznych.
Służąca też została kiedyś przygarnięta, ale „dobra pani” szybko znudziła się jej osobą.
Tak było z kolejnymi osobami i zwierzętami. Dziewczynka jest smutna i zdumiona.
Wkrótce pani odsyła Helę do ubogiej, wiejskiej chaty, płacąc jej krewnym za opiekę
nad dzieckiem. Dziewczynka znów musi żyć w ubóstwie, jest samotna i opuszczona.
58.2.2 ELEMENTY TENDENCYJNE
Utwór przestrzegający przed wyrachowanym działaniem, które pozornie może

przypominać realizację haseł pozytywistycznych.
58.2.3 PROBLEMATYKA
Wyższe klasy społeczne nie są użyteczne, brak wspólnej pracy. Ukazanie wypaczeń
programu pozytywistycznego. Pani przyjmuje do domu małą Helenkę. Jest to
działalność z kaprysu, filantropijna lecz wyrządzająca krzywdę.
58.3 „GLORIA VICTIS”

58.3.1 TREŚĆ
Poleski las opowiada swojemu przyjacielowi historię zbiorowej mogiły powstańczej

sprzed prawie półwiecza. Z opowieści drzew dowiadujemy się o losach poszczególnych
ludzi, o ich wyglądzie, przyjaźni i wzajemnym poświęceniu. Snują opowieść o
przyjaźni między Tarłowskim i jego siostrą Anielą a arystokratą Jagniczem. Tarłowski,
wątły i niewyćwiczony w walce, uratował życie Jagniczowi. Ten przyrzekł jego
siostrze, że zawsze będzie go chronić w boju. W ostatniej bitwie Tarłowski został
postrzelony. Gdy Kozacy zaatakowali szpital, Jagnicz ze swoją jazdą rzucił się bronić
mordowanych rannych. Obydwaj przyjaciele zginęli. Po latach na miejsce bitwy
przyszła Aniela. Zostawiła na mogile mały krzyżyk. Wzruszony tą opowieścią wiatr
zawołał „Gloria victis !” - chwała zwyciężonym !
58.3.2 PROBLEMATYKA
Orzeszkowa gloryfikuje powstańców, ale samo powstanie nie jest akceptowane. Ma do

nie niego sceptyczny stosunek, ponieważ bohaterowie poświęcili wszystko dla niego.
Zasługują na cześć i szacunek. Utwór ten jest hołdem złożonym mieszkańcom przez
naturę.
121
156
58.4 „NAD NIEMNEM”

58.4.1 TREŚĆ
Dworek Korczyńskich zamieszkują Benedykt, jego żona Emilia, ich dzieci

Witold i Leonia, którzy uczą się w szkołach w mieście, i właśnie przyjechali na
wakacje, Marta Korczyńska, krewna Benedykta, która zajmuje się domem i wspiera
kuzyna w prowadzeniu majątku, Justyna Orzelska - uboga siostrzenica pana domu, jej
ojciec, oraz zabawna, rozanielona wiecznie panna Teresa, nieodłączna towarzyszka
Emili, niegdyś nauczycielka Leonii.
W sąsiedztwie mieszkają Bohatyrowicze, schłopiała szlachta zaściankowa, której
ród wywodzi się, jak mowi legenda o Janie i Cecylii, z XVI wieku. Bohatyrowicze i
Korczyńscy kiedyś żyli w wielkiej przyjaźni i razem walczyli za ojczyznę.
Obie rodziny są skłócone, a to, co pozostało z dawnego braterstwa, to wspólna
mogila powstanców, Jerzego Bohatyrowicza i Andrzeja Korczynskiego, która stanowi
święte miejsce dla rodziny Jerzego. Pewnego lipcowego dnia Marta i Justyna wracają z
kościoła. Justyna spotyka wtedy po raz pierwszy Janka Bohatyrowicza, któremu panna
ta już dawno przypadła do gustu. Dziewczyna zaczyna się interesować młodzieńcem. W
domu wszyscy oczekują przyjazdu dzieci, które mają spędzić z rodziną wakacje. Kirlo
obraża Justynę, ośmieszając w towarzystwie jej ojca.
Dwór i zaścianek dzieli coraz większa przepaść. Liczne zatargi, bezwzględność
Benedykta, który musi dbać o interesy własnej rodziny (koszty związane z nauką dzieci,
potrzebne pieniądze na utrzymanie domu i sprostanie zachciankom pani Emilii,
wysokie podatki), upór Bohatyrowiczów, żyjących z ciężkiej pracy własnych rąk - to
wszystko doprowadza do procesu. Dawna przyjaźń i współpraca, o której mówi
Anzelm, wspominając serdeczność dla chłopów pana Andrzeja, brata Benedykta,
popada w zapomnienie.
Podczas imienin pani Emilii Justyna znudzona i zdegustowana atmosferą, jaka panuje
we dworze, wychodzi na spacer. Jest dotknięta zalotami żonatego już Zygmunta
Korczyńskiego i natrętną obecnością Kirły i Rożyca. W polach spotyka Janka
Bohatyrowicza, który zaprasza pannę do swojej chaty. Justyna poznaje zascianek,
gościnność i serdeczność jego mieszkanców. Czuje się tu lepiej niż w Korczynie. Panna
Orzelska wraz z Janem i Anzelmem odwiedza legendarny grób Jana i Cecylii,
protoplastów rodu Bohatyrowiczow. Anzelm opowiada panience historię życia Jana i
Cecylii którzy zakochani w sobie przybyli tu, aby ukryć się przed przeciwnymi ich
miłości ludźmi Własnymi rękami karczowali puszczę, przekształcając ją w żyzne pola i
łąki. Mieli liczne potomstwo. Synowie i córki, po założeniu rodzin, pracowali razem z
rodzicami. Po osiemdziesięciu latach zjechał w te strony król Zygmunt August, który
nadał rodowi szlachectwo i pozwolił używać herbu Pomian. Justyna wraca do domu
szczęśliwa. Syn Benedykta, Witold, również zaprzyjaźnia się z Bohatyrowiczami. Jest
pełen wiary w pozytywistyczne hasła, widzi w prostym ludzie siłę, która może uratować
naród polski. Krytykuje rządy ojca, pragnie wprowadzić wiele zmian w zarządzaniu
majątkiem. Chce załagodzić spór z zaściankiem Benedykt nie rozumie syna, czuje się
dotknięty jego uwagami, widzi w nim wroga. Justyna coraz bardziej kocha Janka,
interesuje się pracami przy żniwach, nawet pomaga w polu. Pewnego dnia Janek i
Justyna płyną do grobu poległych powstańców Janek opowiada, jak ostatni raz widział
swego ojca i odchodzących do powstania innych mężczyzn Przypomina sobie dzień,
122
156
gdy Anzelm przyniósł wiadomość o śmierci Andrzeja Korczyńskiego i Jerzego

Bohatyrowicza. Po powrocie do chaty Anzelma Justyna wysłuchuje historii miłości
stryja Janka i Marty. O przyczynach rozstania dowiaduje się panna dopiero od Marty.
Odrzuciła ona oświadczyny Anzelma, bo bala się pracy w zaścianku, a takie z powodu
wstydu, jaki odczuwała, gdy dwór wyśmiewał się z jej chłopskiego amanta. Teraz
żałuje swojej decyzji. Jest samotna, żyje na lasce rodziny, a pracować i tak musi.
Justyna postanawia ostatecznie rozmówić się z Zygmuntem, który pragnie, aby
została jego kochanką. Ta niemoralna propozycja oburza pannę Orzelską, która w
ostrych słowach oświadcza mu, że go nie kocha. Obrażony Zygmunt wraca do domu. W
rozmowie z matką prosi, aby sprzedała Osowce i wraz z nim podróżowała po świecie.
Nie chce dłużej pozostać w tych nudnych i nieciekawych stronach. Nic dla niego nie
znaczą wspomnienia o ojcu i jego bohaterskiej śmierci. Pani Andrzejowa z
przerażeniem i bólem słucha gorzkich i bezwzględnych słów o ukochanym mężu,
którego Zygmunt nazywa szaleńcem.
Na wesele Elżuni Bohatyrowiczowny przychodzi cały zaścianek, a takie goście z
dworu: Justyna, Witold, Leonia - pomimo zakazu matki, a także Marta. Bohatyrowicze
proszą Witolda, aby wstawił się u ojca za nimi w związku z przegranym procesem
sądowym. Pragną zgody z Benedyktem. Witold obiecuje, że spełni prośbę gospodarzy.
Benedykt Korczyński przeżywa trudne chwile - nie potrafi znaleźć porozumienia z
rozkapryszoną żoną, czuje, że ukochany syn oddala się od niego, nigdzie nie ma
wsparcia w kłopotach gospodarskich. Rozmyśla nad swoją przeszłością, której ideał tak
bardzo różni się od ciężkiej teraźniejszości. Nastrój przygnębienia potęguje list od brata
Dominika, który na dobre już urządził się w Rosji, obrał karierę urzędniczą i nie myśli
wracać do kraju. Rozważania przerywa przybycie Witolda. Ojciec i syn długo i szczerze
rozmawiają. Nazajutrz Witold niesie do zaścianka radosną nowinę o pojednaniu.
Kończą się gody Elżuni. Janek i Justyna nad Niemnem wyznają sobie miłość.
Następnego dnia do Korczyna przybywają Kirło z żoną oraz Zygmunt. Kirłowie w
imieniu Różyca proszą o rękę Justyny. Panna Orzelska oświadcza wszystkim zebranym,
że jest zaręczona z Jankiem. Benedykt i Kirlowa popierają jej decyzję, Witold cieszy się
z wyboru kuzynki, Emilia i Zygmunt są wstrząśnięci. Marta pragnie wraz z Justyną
przeniesć się do zaścianka, ale Benedykt nie chce jej puścić. Jest ona niezastąpiona w
gospodarstwie i bardzo mu bliska.
Benedykt odprowadza Justynę do chaty Anzelma. Tam następuje symboliczna
scena - ostatecznego pojednania dworu z zaściankiem poprzez ślub Jana z Justyną i
ponowne spotkanie Benedykta z Anzelmem.
58.4.2 CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZEŃSTWA
• Arystokracja
Zainteresowania
Zajmują się sztuką - jej uprawianiem i kontemplacją. Nie pracują na siebie, żyją z
majątku, który posiadają. Stylizują się na artystów, choć tak naprawdę tej sztuki nie
rozumieją. Nie są zadowoleni ze swego życia. Uważają, że nie mają dobrych warunków
do rozwijania. Ich życie różni się od życia w utworach, są więc niezadowoleni. Nie
mają przed sobą żadnych celi. Są ospali, apatyczni, uciekają w sentymentalne powieści,
by zabić nudę. Sami nie wiedzą czego chcą. Mają o sobie wygórowane mniemanie.
123
156
Egoistyczni, myślą tylko o sobie, o zbytkach, rozrywkach (urozmaicić monotonne

życie). Schlebiają własnym pragnieniom, choć sami nie wiedzą czego chcą. Nie zajmują
się losem swoich bliźnich.
Zasady moralne
Nie mają. Żyją według konwenansów. Z zewnątrz - pokrywa, maska; wewnątrz - same
złe cechy. Nie liczą się z innymi. Są wyniośli i dumni, honorowi ale i kłamią. Gardzą
innymi. Liczą się tytuły a nie szczęście.
Ich kryterium oceny
Majątek, podporządkowywanie konwenansom.
Ci, którzy nie spełniają tych wymogów nie są traktowani jako ludzie.
• Ziemiaństwo
Są w hierarchii majątkowej niżej niż arystokracja. Są to ludzie trzeźwo myślący.
Postępują wbrew honorowi lecz muszą utrzymywać rodzinę i majątek. Ziemiaństwo to
klasa ludzi o obliczu ludzi patriotów. Borykają się ze sprawami codziennymi, ale
korzyści z ich pracy nie są przeznaczone dla nich. Za wszelką cenę chcą zachować
obecny status majątkowy i nie oddawać ziemi.
• Zaścianek
Ludzie ci z racji pochodzenia są szlachtą, ale warunki życia zmuszają ich do pracy -
zubożała szlachta. Cechuje ich ład, porządek, dbałość o ład estetyczny. Istotną cechą
jest praca - szanują ją, nie boją się jej, są zadowoleni, że ją mają, jest ona dla nich
źródłem utrzymania, kształtuje wytrwałość, silną wolę i uczciwość. Ludzie ci są
serdeczni i gościnni, zdolni do głębokich uczuć, honorowi, dumni, prostolinijni, otwarci
w swoich reakcjach. Przeszłość to dla nich skarbnica wiedzy, ukazuje wzorce osobowe,
dbają o nią i tradycję.
59. TWÓRCZOŚĆ BOLESŁAWA PRUSA
59.1 DZIENNIKARSTWO
Swoje pierwsze utwory napisał jako dziennikarz. Najpierw pisał artykuły popularno-
naukowe. Nie uważał pracy dziennikarskiej za dość poważną. Przyjął ofertę pisania
stałych felietonów (treść miała informować o ważnych wydarzeniach z różnych sfer).
Ideał felietonisty: musi być wszędzie i wszystko wiedzieć, czytywać wyciągi z
artykułów, alfa i omega - chłonie wszystko.
W swoich pracach zawarł pozytywistyczne hasła: praca organiczna, nauka to potęga,
emancypacja kobiet (jest przeciw niej).
59.2 „LALKA”
59.2.1 PROBLEMATYKA UTWORU
Tematem „Lalki” jest klęska dwóch ideologii: pozytywizmu i romantyzmu, ukazane na
tle przemian dziejowych: wygasania walk narodowowyzwoleńczych i rodzenia się
kapitalizmu. Uwaga autora koncentruje się wokół zagadnień politycznych, społeczno-
ekonomicznych i kulturalnych. Im też podporządkowana jest konstrukcja portretów
124
156
psychologicznych powieściowych postaci. „Lalka” posiada trzy warstwy

kompozycyjno-tematyczne:
1. powieść o polskim społeczeństwie wieku XIX
2. kronika dnia powszedniego Warszawy 1878/79 roku
3. powieść o nieszczęśliwej miłości Stainsława Wokulskiego do arystokratki Izabeli
Łęckiej
59.2.2 PORTRET STANISŁAWA WOKULSKIEGO

Doktor Schuman powiedział o Stachu: „Skupiło się w nim dwóch ludzi: romantyk
sprzed roku 1860 i pozytywista z 1870”. Osobowość Wokulskiego ukształtowała się w
epoce romantyzmu, ale żyć i działać przyszło mu w potywiźmie. Cechy jakie się w nim
skupiły, ich kontrowersyjność, wywołująca brak ideowej, konsekwentnej postawy,
doprowadziło do klęski w życiu osobistym głównego bohatera.
Cechy romantyczne:
1. skomplikowana, niepospolita, wyjątkowa indywidualność
2. skłócony ze światem
3. uczestniczył w powstaniu styczniowym, za co został zesłany na Syberię
4. traktował miłość i kobietę z wielką czcią
5. zdolny był do ofiar i poświęceń
6. jego tragiczna i romantyczna miłość do Izabeli zakończyła się prawdopodobnie
samobójstwem
7. zagadkowość i tajemniczość jego losów
8. postać bogata wewnętrznie, ponadprzeciętna
Cechy pozytywistyczne:
1. kult wiedzy (wychowanek Szkoły Głównej w Warszawie)
2. zainteresowanie wynalazkami
3. przedsiębiorczość, dyscyplina i konsekwencja w pomnażaniu majątku
4. zainteresowanie ekonomicznymi sprawami kraju i nędzą klas najuboższych
Miłość do Izabeli przemieniła Wokulskiego z człowieka krytycznego i rozsądnego w
zakochanego do szaleństwa romantyka. Stracił pewność siebie, przestał wierzyć w
pracę, przeżywał rozterki, nie potrafił znależź dla siebie miejsca na ziemi.
59.2.3 STARY SUBIEKT JAKO NARRATOR - ZNACZENIE PAMIĘTNIKA RZECKIEGO

Pamiętnik Rzeckiego to wzruszająca, chaotyczna gadanina starego subiekta, który
opowiada o wszystkim co przeżył i przeżywa, wzbogacając to własnymi refleksjami.
Spełnia tym samym ważne funkcje. Dopełnia obraz przedstawionej rzeczywistości w
„Lalce” bardzo istotnymi elementami. Informuje o udziale Rzeckiego w Wiośnie
Ludów, Wokulskiego w powstaniu styczniowy, oraz jego późniejszych losach, przez co
powieść zyskuje perspektywę historyczną. Wprowadzenie pamiętnika celowo opóźnia
akcję, wzmaga zaciekawienie czytelnika dalszymi losami bohaterów. Z niego
poznajemy także Warszawę lat 70-tych i wcześniejszych, jej mieszkańców. Rzecki
komentuje tragedię miłosną Stanisława, wydarzenia w sklepie, w kamienicy, w mieście.
Dzięki temu kazde zdarzenie oglądamy z różnych punktów widzenia, mamy rożne
interpretacje. Rzecki opowiada przede wszystkim o przeszłości, wspomina lata
wcześniejsze - okres napoleoński. Gdy narrator odautorski przedstawia świat w miarę
125
156
wszechstronnie i obiektywnie to Rzecki pisze tylko o tym, co sam wie, o bohaterach i

zdarzeniach, w których sam brał udział. Tworzy to zupełnie odmienny obraz świata.
Pod większością sądów Rzeckiego o współczesnym świecie podpisuje się sam Prus.
59.2.4 CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZEŃSTWA

„Lalka” ukazuje obraz społeczeństwa polskiego, jego warstw, środowisk, grup
zawodowych w latach siedemdziesiątych XIX wieku. W powieści grupy te
prezentowane są przez swych przedstawicieli. Poznajemy miejsca ich zamieszkania,
spacerów, tematy ich rozmów.
• Arystokracja (Tomasz i Izabela Łęccy, baronostwo Krzeszowscy, pani Wąsowska,
hrabia Starski, hrabia Tek)
• Ziemiańska szlachta (prezesowa Zasławska)
• Mieszczaństwo:
- niemieckie (Minclowie)
- żydowskie (Szlangbaumowie)
- polskie (Wokulski, Rzecki, pani Stawska)
• Proletariat miejski (ukazany w powieści marginesowo)
Społeczeństwo zostało przedstawione w sposób kontrastowy. Obraz Powiśla, nędza
jego mieszkańców kontrastuje z wystawnym i beztroskim życiem arystokracji, ich
bogato urządzonymi pałacami, drogimi strojami.
59.2.4.1 Krytyczny obraz arystokracji

Arystokracja ma poczucie odrębności i wyższości nad resztą społeczeństwa. Gardzi
ludźmi niższego stanu, jest niezdolna do żadnej produktywnej pracy. Arystokraci
prowadzą próżniaczy tryb życia, zajmują się grą w karty, wyścigami konnymi,
rodzinnym swataniem i intrygami, składają sobie wizyty, bywają w teatrze i na
koncertach. Grupa ta jest moralnie zepsuta, co widać na przykładzie traktowania spraw
tyczących miłości i małżeństwa. Kobiety z wielkiego świata, wychowane w duchu
konwenansu i pozoru, są niezdolne do miłości, zimne i nieczułe jak lalki, obłudne i
cyniczne w postępowaniu. Wychodzą za mąż, kierując się rozsądkiem lub
koniecznością (złą sytuacja finansowa rodziców). Pośród arystokracji nie ma żadnych
dzieci. Jest to celowy zabieg autora, który chce w ten sposób podkreślić, nie ma ta
grupa możliwości przetrwania, jest biologicznie zwyrodniała, skazana na wymarcie. Ta
„kasta egoistów” sama nie potrafi stworzyć żadnej wartości i utrudnia to innym.
59.3 „POWRACAJĄCA FALA”
59.3.1 TREŚĆ
Gotlieb Adler jest bogatym przemysłowcem, właściciele fabryki tkani bawełnianych.

Ma syna Ferdynanda, który prowadzi hulaszczy tryb życia. Ten traktuje go pobłażliwie
uważając, że praca jest przekleństwem. Pozwala synowi korzystać z uroków życia. Aby
spłacić długi syna, obniża płace robotnikom i zwalnia lekarza. Pewnego dnia w fabryce
dochodzi do wypadku. Jeden z robotników zasypia nad maszyną, która miażdży mu
rękę. Umiera, gdyż w fabryce nie ma lekarza, a przejeżdżający w pobliżu Ferdynard
odmawia odwiezienia rannego do szpitala. Sędzia mówi młodemu Adlerowi co o nim
126
156
myśli. Doprowadza to do pojedynku, w którym ginie Ferdynand. Zrozpaczony ojciec w

napadzie szaleństwa podpala swoją fabrykę.
59.3.2 PROBLEMATYKA
„Powracająca fala” podejmuje problem cywilizacji wielkoprzemysłowej, w której

rządzą nowe, bezwzględne prawa wyzysku ludzi pracy. Zanikają dawne wartości, a
jedynym celem jest pieniądz. Miał dać szczęście ojcu i synowi lecz sprowadził na nich
nieszczęście.
Powracająca fala - ważne jest to co da się innym ludziom, w organizmie społecznym
wszystko ma swoje skutki, wszystko jest powiązane. Adler traci syna ponieważ w
naturze panuje sprawiedliwość, został ukarany za krzywdy wyrządzone innym. Zło jest
jak powracająca fala. Jeśli je komuś wyrządzisz zawsze do ciebie powróci.
60. POEZJA CZASÓW NIEPOETYKICH

W pozytywizmie poezja stała się mniej popularna. Pojawiły się gatunki prozatorskie,
epickie. Uważano, że są one lepiej zrozumiałe i lepiej mogą służyć agitacji haseł
pozytywistycznych.
60.1 POEZJA ADAMA ASNYKA - TWÓRCY Z POGRANICZA ROMANTYZMU I
POZYTYWIZMU
Adam Asnyk uważany jest za jednego z pierwszych twórców polskich erotyków i liryki
miłosnej. Nawiązywał on do Petrarki i jego sonetów.
„Do młodych”
Pierwsze wersy i nie tylko są związane z scjentyzmem. Nie wolno jednak zapominać o
przeszłości. Przyszłość ma być doskonalsza. Przeszłość jest podstawą do rozwoju.
Próba tworzenia pomostu pomiędzy tym co było a tym co będzie. Poeta odnosi się z
szacunkiem do przeszłości. Zachowany jest dla niej pewien kult. Mowa jest o ciągłym
doskonaleniu się świata. Młode pokolenie ma obowiązek doskonalenia świata.
„Daremne żale”
Adresatami tych słów są epigoni romantyzmu ci, którzy zatrzymują świat w biegu,
złorzeczą, że nie pasuje on już do ich konserwatywnych poglądów. Należy dążyć do
doskonalenia się. Ci, którzy nie dążą do postępu są martwi.
„Karmelkowy wiersz”
Ukazuje on, że młody człowiek wszystko widzi w pięknych barwach, także miłość.
Przedstawiona jest kobieta jako obiekt westchnień i uczuć. Nieprzystosowalność
wyobrażeń do emocji towarzyszących miłości.
„Nad głębiami”
Jest to cykl sonetów. Jest to próba połączenia filozofii romantyzmu i pozytywizmu.
Twierdził, że są epoki burzy i naporu oraz ciszy i spokoju. Są one cykliczne i tak już
musi być.
127
156
60.2 MARIA KONOPNICKA

„Rota”
Podmiot liryczny, czyli Maria Konopnicka składa przysięgę na wierność swojej
ojczyźnie. Nawołuje naród do walki o niepodległość i o wiarę. Wiersz ma wymowę
patriotyczną ale i kulturową. Według poetki istnieje bowiem więź między tradycją
niepodległościową i wiarą chrześcijańską. Stąd też bierze się refren: „Tak nam
dopomóż Bóg”.
„Contra spem spero”

Wbrew nadziei mam nadzieję. Treść wiersza stanowi refleksję podmiotu lirycznego,
który pomimo, że stracił nadzieję nadal w coś wierzy. Jest on bowiem jak ślepiec, który
choć nie widzi podnosi oczy w niebo i wierzy, że co dzień wschodzi promienne słońce.
Podmiot liryczny jest patriotą. Wierzy on w swój naród, który choć jest już pogrzebany,
w mogile nadal ma jeszcze szansę na poprawę. Nadal wierzy i ma świadomość
narodową. Podmiot liryczny wierzy w możliwość powrotu narodu do poprzedniego
stanu, do czasów świetności, a jego słowa niosą z sobą trochę optymizmu i wiary w
poprawę, o czy świadczą końcowe wersy wiersza: „…Contra spem spero”. I w magii
głębi czuję życia dreszcze. I ufam jeszcze.
61. TWÓRCZOŚĆ ANTONIEGO CZECHOWA

Antoni Czechow tworzył pod konie XIX stulecia. Korzystał z tendencji literatury
realistycznej. Pisywał nowele i krótkie utwory. Potem pisał utwory dłuższe i
dramatyczne. Zaczęły przejawiać się u niego tendencje modernistyczne. Opowiadania
łączyły w sobie pierwiastki tragizmu i komizmu. Tragizm to tragizm codzienności.
Komizm to nie sytuacja ale stany i właściwości psychiczne postaci. Jest to humor pełen
ironii i goryczy. Jego pisarstwo demaskuje system społeczny, który tworzyła władza
carska.
61.1 „KAMELEON”
Główna osoba w tym utworze to generał. Władzę sprawuje rewirowy Oczumiełow.
Rewirowy nadzoruje pracę stójkowych. Oczumiełow w stosunku do żołnierza jest
grubiański, uświadamia mu swoją wyższość. Tak samo odnosi się do tłumu. Ludzie do
Oczumiełowa odnoszą się z szacunkiem. Obawiają się go stąd są uniżeni i schlebiają
mu. Oczumiełow czuje się panem i władcą. Nie traktuje jednak w ten sposób generała.
Boi się go i jest poddany jego władzy. Jego stosunek do psa zmienia się w zależności
od tego kto jest jego właścicielem. Jeśli jest to pies generała - niewinny, jeśli zaś jest to
zwykły bezdomny pies - okropny i wściekły. W momencie gdy jest to pies generała to
Oczyumiełow oskarża poszkodowanego. Ta zmienność dowodzi tego, że liczą się
ludzie tylko tacy, którzy mają władzę i pieniądze. Inni są dla nich służalczy, poddani,
schlebiają im. Społeczeństwo jest shierarhizowane. Dąży tylko do bogactw. Pogardza
niższymi klasami społecznymi. Rewirowy wcale nie chce wyjaśnić tej sprawy, ale
jedynie wyjść z tej sytuacji obronną ręką. Znaczące jest tu nazwisko - Oczumiełow -
głupiec. Rewirowy zmienia swoje poglądy tak jak kameleon kolor skóry po to, żeby
uchronić siebie od niebezpieczeństwa.
128
156
61.2 „CZŁOWIEK W FUTERALE”

Opowiadanie to nie ma już sobie tyle komizmu. Bielikow był z wyglądu pospolitym,
szarym mieszkańcem. Chciał jednak odgrodzić się od społeczeństwa. Chciał uciec od
rzeczywistości. Świat go przerastał i przerażał. Przesadnie obawiał się przepisów i
wypełniał je nadgorliwie. Bielikow dyrygował całym gimnazjum. Obawiano się go.
Przeciwieństwem był Kowalenko i jego siostra Waria. W ich postępowaniu irytowało
go to, że mieli pogodę ducha, że zakazów nie traktowali na poważnie, ich ubiór.
Według Kowalenki Bielikow był donosicielem. Bielikowa cechował bezwzględność.
Gdy chciał zgłosić donos kierował nim jednak strach. Charakterystyczna jest tu więc
obawa jednego człowieka przed drugim. Na wiadomość o śmierci Bielikowa ludzie
tylko zewnętrznie okazywali smutek. Wewnętrznie cieszyli się z tego, że odszedł
człowiek, który stwarzał taką złą atmosferę. Jednak po jego śmierci ludzie nie potrafili
już żyć inaczej i sami donosili. Źródłem zarazy był system społeczny i sprawowania
władzy. Łatwiej bowiem jest kierować zniewolonym społeczeństwem
129
156
M Ł O D A P O L S K A
62. RAMY CZASOWE
Początek: 1890 r.
Koniec: 1918 r.
63. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MŁODEJ POLSKI
63.1 SYTUACJA KRAJU

Po zrywie wolnościowym w epoce romantyzmu, zmęczony naród skierował się ku
filozofii pozytywistycznej. Epoka spokoju i łagodności w dążeniu do niepodległości.
Wiodącymi wartościami moralnymi była praca fizyczna i umysłowa. Popularne zawody
to lekarz, nauczyciel itp. Główną warstwą społeczną była inteligencja. Była ona
odpowiedzialna za doskonalenia w dążeniu do niepodległości. Z czasem zauważono
wypaczenie poglądów. Mieszczaństwo opływało w dobrobycie. Wprowadzali
uzależnienie od siebie. Byli zachłanni, a to szło w parze z zakłamaniem. Powiększyły
się dysproporcje majątkowe. Zrezygnowano z dążeń niepodległościowych. Było tak
głównie w Galicji - lojalizm polityczny. Miała ona bowiem autonomię. Niestety
politycy nie wykorzystali tej sytuacji by przechować polskość, ale wręcz sprzyjali
Austrii. Mieszczaństwo zrezygnowało z niepodległości dla majątku. Młode pokolenie
odnosiło się więc z niechęcią do pokolenia pozytywistów. Młodzież z Galicji widziała
biedę kraju. Galicja nie posiadała bowiem rozwiniętego przemysłu, a rolnictwo
znajdowało się w strukturze feudalnej. Byli zacofani gospodarczo. Jednak to Kraków
był ośrodkiem kulturalnym i literackim. Miasto było ubogie. Rząd sprawował tam kler
oraz klasa mieszczańska. Tu mieszkała buntowniczo nastawiona młodzież
uniwersytecka.
Epoka ta obejmowała wszystkie dziedziny sztuki: literaturę, muzykę, plastykę oraz

teatr. Miała pływ na życie, zwłaszcza artystów. Nazwa epoki podobna jest do nazw
europejskich: Młode Czechy, Młode Niemcy, Młoda Francja. Młoda Polska to również
tytuł artykułów Artura Górskiego, opracowanych na łamach czasopisma „Życie”
(Kraków 1898). Zawarł on tam charakterystykę nowej sztuki, która powinna:
1. mieć charakter rodzimy, polski
2. zawierać atrybuty młodości czyli spontaniczność i żarliwość
Stąd nazwa: Młoda Polska.
63.2 INNE NAZWY ZWIĄZANE Z EPOKĄ
63.2.1 MODERNIZM
(die modern - aktualny, modny, nowoczesny)
1. synonim Młodej Polski
2. nazwa pierwszej fazy rozwoju epoki (5 - 7 lat). Charakteryzował go skrajny
indywidualizm, metafizyka, szokujący sposób bycia artystów. Chciano unowocześnić
świat, zmienić go.
130
156
63.2.2 NEOROMANTYZM
Był to kierunek artystyczny XIX i XX wieku. W sposób jawny nawiązywał do
romantyzmu i jego twórców - Mickiewicza, Słowackiego, Norwida. Posiadał wspólne
cechy epoki.
63.2.3 SECESJA
Termin dla określenia kierunku w sztukach plastycznych oraz architekturze, sztuce
użytkowej i zdobnictwie. Jej cechami są: falista linia, wątki roślinne i kwiatowe,
asymetria, pastelowe barwy.
63.2.4 DEKADENTYZM
Schyłkowość. Był to ruch artystyczny oraz światopogląd, który był głęboko przekonany
o upadku kultury i jej tradycji z powodu rozwoju cywilizacji. Totalna niechęć do
istnienia, wyczerpanie ideologii. Rozwój tak jak przed upadkiem Cesarstwa
Rzymskiego.
63.2.5 FIN DE SIECLE

Koniec wieku. Styl bycia końca XIX wieku.
63.3 FILOZOFIE EPOKI
Racjonalizm i empiryzm wiązały się z kierunkiem artystycznym pozytywizmu -
realizmem. Gdy w Polsce panował realizm to w innych krajach tworzyły się nowe
tendencje, które po pewnym czasie dotarły do Polski. Przestał być modny realizm.
63.3.1 FRYDERYK NIETZSCHE

Niemiec. Był czołowym filozofem okresu. Stworzył on filozofię zwaną
nitzscheanizmem. Była to filozofia optymistyczna. Optymizm polegał na
rzeczywistości w rękach człowieka. Zakładała ona:
1. kult indywidualizmu, nadczłowieka
Jednostką słabą i pesymistyczną należy pogardzać, a wręcz niszczyć. Człowiek jest
jednostką najwyższą i powinien głosić kult siły, tężyzny psychicznej i biologicznej.
Nadczłowiek jest silny, powołany do władzy, ma wolę działania i należy do rasy
panów.
2. przewartościowanie wszelkich wartości
3. sprzeciw przyjętym hierarchiom, niechęć do praw, przyjętych autorytetów i tradycji
4. celem człowieka powinno być życie, urzeczywistnianie jego własnych zachcianek
5. jest to postawa egoistyczna i egocentryczna
6. pogarda dla przeciętnych ludzi
7. odrzucenie litości, altruizmu i współczucia
63.3.2 ARTUR SCHOPENHAUER

Był to niemiecki filozof. Stworzył on pesymistyczną ideologię zwaną
schopenhaueryzmem:
1. ludzkie życie to pasmo cierpień co powoduje dążenie do szczęścia, co jest
nieosiągalne
2. człowiek jest istotą biologiczną i rządzi nim chęć życia (popęd życia)
131
156
3. skazany jest na istnienie bez szczęścia i dlatego cierpi

4. rządzą nim biologiczne popędy
5. jest zdeterminowany przez biologię i lęk przed śmiercią
6. skazany na życie będące nieustanną męką
7. cały czas dąży do istnienie wiedząc, że umrze
8. cierpi ponieważ próby podtrzymania życia są bezskuteczne
Wyzwolić się od męk można tylko poprzez:

• odrzucenie pragnień i pożądań
• nirvana czyli stan niebytu, brak psychicznego kontaktu ze światem, była sposobem
na życie bez męk, ucieczka od pragnień to jedyny sposób.
• kontemplacja sztuki
Stąd rola sztuki jako wartości najwyższej, możliwość ucieczki przed tragizmem
istnienia
63.3.3 HENRYK BERGSON

Stworzył fiolozofię zwaną intuicjonizmem lub bergsonizmem.
1. odrzucenie intelektu
2. świata nie można poznać, tylko przeczuć poprzez intuicję
3. odrzucenie racjonalizmu i empiryzmu na rzecz intuicji
4. Koncepcja Elane Vitale, siła wewnętrzna każdego, która nim kieruje i zmusza do
aktywności i działania, siła ta sprawia, że człowiek przekształca świat, który jest
dynamiczny
63.3.4 ZYGMUNT FREUD

Twórca psychoanalizy. W wyniku badań dostrzegł dwoistość życia psychicznego:
( świadomość i nieświadomość ). Dostrzegł on możliwość dotarcia do podświadomości
człowieka. Rola snów i motywów erotycznych przez które można odnaleźć prawdę o
człowieku. Główna myśl to poznanie prawdy o człowieku i świecie poprzez sferę
psychiki, podświadomość człowieka. Centrum zainteresowania to to, co niepoznawalne.
63.3.5 KAROL MARKS

Stworzył marksizm. Wywarł on wpływ na proletariat. Nie skłaniał się ku jednostce.
Zainteresowanie tłumem, zbiorowością i sytuacją społeczną, która się zmienia ze
względu na wiodącą klasę społeczną. Odżegnanie od indywidualizmu.
Nastąpił kryzys w wartościach literackich:

1. literatura realistyczna była bezwartościowa, wartość to uczucie subiektywne, wpływ
liryki - liryzm
2. odrzucenie prawideł poetyckich jako krępujących swobodę i sponataniczność
3. odzwierciedlanie głównie pejzażu psychicznego twórcy i człowieka.
132
156
63.4 CZASOPIŚMIENNICTWO
To ono głównie się rozwijało mimo surowej cenzury. Zawierało ono materiały
literackie oraz dyskusyjne polemiki o kształcie artystycznym. Były dokumentem życia
literackiego.
„Życie”
Warszawa - Tygodnik wydawany w latach 1880 - 1890. Zenon Przesmycki
(„Miriam”) był redaktorem naczelnym. To on przyswoił twórczość Norwida. Walczył z
tradycyjnością. Jawnie popierał i nawiązywał do romantyzmu.
„Świat”
Kraków - Dwutygodnik wydawany w latach 1880 - 1890. Dbał o warstwę estetyczną i
ilustracje. Na jego łamach Zenon Przesmycki ogłosił studium o belgijskim dramaturgu
Maurycym Maeterningu. Popierali i propagowali kulturę modernistyczną.
„Życie”
Kraków - Tygodnik ukazujący się w drugiej połowie lat 90 - tych. Redaktorem
naczelnym był Artur Górski. Propagował on kontynuację haseł romantycznych.
Jednym z redaktorów naczelnych był Stanisław Przybyszewski. Walczył o pełnię
swobody artystycznej. Pismo buntu modernistycznego. Pisali w nim min. Stanisław
Wyspiański czy Jan Kasprowicz.
„Chimera”
Ukazywał się u schyłku XIX wieku. Redaktorem Naczelnym był Zenon Przesmycki.
Ogłoszono tu pisma Norwida oraz hasła sztuki elitarnej. Izolacja od rzeczywistości.
63.5 KIERUNKI ARTYSTYCZNE
Ukształtowały się one we Francji, ale oddziaływały na literaturę innych państw.
63.5.1 NATURALIZM
Jego twórcą był Emil Zola. Utwory jego nawiązywały do komedii ludzkiej Balzaka.
Zalecenia teoretyczne naturalizmu zawarł on w przedmowie do utworu pt. „Teresa
Raquin”:
1. biologizm
a) utożsamianie społeczeństwa z organizmem żywej istoty
b) pojmowanie człowieka jako cząstki natury, człowiek zdeterminowany jest przez
prawa natury
c) pojmowanie życia jako wiecznej walki o byt
2. postawa uczonego i badacza, który wiernie odzwierciedla życie odebrane zmysłami,
wierność szczegółów
3. maksymalny obiektywizm, bez własnych ocen odautorskich, autor rejestruje i
pokazuje
4. brak tematów tabu, zakazanych, wszystko powinno znajdować odzwierciedlenie w
sztuce
Naturalizm ubezwłasnowolnia człowieka poprzez prawa natury. „Germinal”
(narodziny świadomości społecznej).
133
156
63.5.2 IMPRESJONIZM
Najpełniej wyrażony został w malarstwie. Nazwa francuska od tytułu obrazu Moneta
„Wschód słońca. Impresja”. Inni przedstawiciele to Manet, Renoir, Cezanne. W
Polsce byli to głównie Wyczółkowski, Fałat, Pankiewicz, Boznańska. Zerwał on z
pierwszeństwem tematów historycznych. Centrum zainteresowania był pejzaż. Zmiany
ze względu na światło - wrażenie. Malowano portety i postacie na tle natury. Cechy:
1. szkicowość obrazu, rozmycie
2. uwrażliwienie na barwę zmieniającą się z oświetleniem
3. dbałość o ukazanie wpływu światła na obraz barw i przedmiotów
4. gra świateł i cienia
Specyficzna technika malowania - plamy barw. W literaturze charakterystyczna
kompozycja:
1. zestawienie luźnych scen czy obrazów.
2. zmieniający się pejzaż, dynamizm przyrody
3. gar świateł w opisach
4. uchwycenie niepowtarzalnych chwili, wrażeń towarzyszących
63.5.3 SYMBOLIZM
Był wykorzystywany głównie w plastyce. Głoszono, że dzieło artystyczne ma
ukazywać problemy duchowe człowieka. Te sfery ludzkich problemów
nierozwiązywalnych drogą intelektualną. Nawiązanie do intuizmu. Tematem była
abstrakcja, niepoznane, tajemnicze. Środek artystyczny to symbol (przedmiot, sytuacja,
obraz, który poza naturalnym znaczeniem krył metaforyczny sens). Elementy w
malarstwie np. Obraz Malczewskiego pt: ”Śmierć”. Był on zafascynowany śmiercią.
Śmierć - personifikacja, animizacja, wieloznaczność, alegoria.
64. POECI EPOKI MODERNIZMU
64.1 CHARLES BAUDELAIRE

Cechy jego utworów:
1. wyższość artysty nad przeciętnymi ludźmi
2. operowanie brzydotą i śmiercią
3. czysty motyw szatana
4. nastrój smutku, pesymizmu, przygnębienia
„Padlina”
Przejście od sielankowej przechadzki do odrażającego opisu padliny. Zwłoki określone
są brutalnie i drastycznie. Budzą uczucie wstrętu i obrzydzenia. Padlina jest synonimem
śmierci. Szczątki osoby nieżyjącej, pozostałości ciała. „...upodobnisz się do tego złota
mój aniele”. Życie nie ma sensu bo zawsze prowadzi do śmierci i pozostawienia
zgnilizny. Nie pozostawiamy po sobie niczego. Ludzie podlegają prawom natury i mają
świadomość przemijania. Symbolem przemijania jest ludzkie ciało. Bez woli człowieka
zostanie po nim padlina. Człowiek to nie tylko ciało (słabe i bezczynne wobec natury).
134
156
Pozostaje uczucie. Część boska - dusza jest nieśmiertelna. Uczucia nie podlegają
przemijaniu. Jest doskonałością i wrażliwości - sztuką.
Naturalizm objawia się:
1. detale opisu
2. biologizm (podleganie prawom natury).
3. ubezwłasnowolnienie ciała wobec natury, pesymistyczność
4. bez ograniczeń estetycznych, brutalność, odraza
„Albatros”
Jest to wiersz propagandowy. Albatros to symbol artysty. Charakterystyka sytuacji.
Realny obraz: pochwycenie ptaka, który jest doskonały w locie, a nieudolny będąc w
niewoli. Strata piękna wobec ludzi. Poeta, kiedy tworzy, przebywa wśród chmur
własnej duszy, ma dar kreacyjny, ale gdy zniża się do poziomu śmiertelników to traci
swą moc. Artysta jest indywidualnością, stworzony do wyższych celów. Nie może być
porównywany z innymi śmiertelnikami. Reguły poetyckie ograniczają jego swobodę.
Tylko człowiek wolny jest podobny księciu na obłoku. Poeta jest doskonałością poprzez
naturę twórcy.
64.2 ARTUR RIMBAUD
„Statek pijany”
Utwór zawiera elementy impresjonistyczne i symboliczne. Podmiotem lirycznym jest
łódź. Może to być artysta utożsamiony ze statkiem. Początkowo dryfuje bez celu,
unoszony bezwolnie, zagubiony w bezmiarze wód. Zachwyca się krajobrazami.
Napawa się swobodą i pełną wolnością. Niezależność. Przeżywanie piękna świata.
Urzeczony wspaniałością. Statek (człowiek) unoszony na falach życia. Odczuwa
niezależność. Jest jednak moment gdy pojawia się tęsknota do domu, rodziny. Radość z
wyzwolenia ustępuje nostalgią i powrotem do ostoi portu. Tęsknota do własnej
rzeczywistości., codzienności. Do stabilizacji i umiaru. Chęć na nowo
podporządkowania się regułom. Zmęczenie wolnością, samodzielnym decydowaniem o
sobie, chęć zrzucenia części odpowiedzialności z siebie. Emocje biorą górę nad nim.
Pijany wolnością, rozkoszowany niezależnością. Stan pijaństwa był mu potrzebny, aby
zdecydować się na próbę uwolnienia. Wiersz złożony. Impresjonizm wyraża się w:
1. operowanie barwą
2. opis pejzażu z grą świateł, zmiana odcieni ze względu na oświetlenie
3. dynamika, uchwycenie przemian obrazu, przyroda w ruchu
4. częsta zmiana tematów
65. HASŁA PROGRAMOWE

Na łamach czasopism trwał spór ideologiczny. Po artykule T.Komczyńskiego o G.
d’Annuzio spór został zakończony. Nastąpiła reakcja Szczepanowskiego
(konserwatysta). Rozpoczęto polemikę. Rozłam pomiędzy starymi i młodymi. Manifest
(książka zbiorowa) - W. Nałkowski, M.Komornicka, C.Jellente - „Forpoczty”. Ideał
człowieka intelektualisty, który nie bacząc na przeszkody brnie ku nowej prawdzie.
A.Górski - „Młoda Polska”. Artykuły były odpowiedzią na zarzuty kosmopolityzmu
Szczepańskiego do młodych. Stanisław Przybyszewski był przewodnikiem, który
135
156
kształtował wizerunek młodego artysy. Przywódca świata sztuki. Miał szokujące

poglądy. Był uwielbiany przez młodych ludzi. Przetłumaczono z niemieckiego „Z
psychologii jednostki twórczej”. Dowodziło to nieuchronności konfliktu: artysta -
zbiorowość. Różnice interesów i oczekiwań. Artysta to niepokorna indywidualność, a
zatem nie może dochodzić od kompromisu pomiędzy nim, a przeciętnością.
65.1.1 „WALKA ZE SZTUKĄ” - ZENON PRZESMYCKI

Postulat, że sztuka jest elitarna. Masowy odbiorca jest przeszkodą w rozwoju sztuki.
Nie wszyscy są zdolni do kontaktu z nią. Jest przywilejem elitarnym. Do niej dotrzeć
można tylkko sferą ducha. Podkreślenie elitarności dostępu do sztuki, jako ludzi
wybranych, mogących zrozumieć sztukę. (Norwid). Postulował autonomiczność
literatury. Hasło: „Sztuka dla sztuki”
„Confiteor”
Sztuka i artysta:
1. niezmienna, stała, nie podlega działaniu czasu, uniwersalna, nie zniszczalna, stoi
ponad życiem
2. odzwierciedlenie duszy poety, nie może spełniać usług propagandowych: Sztuka dla
sztuki. Sztuka, to tylko wyraz estetyczny. Nie może być na usługach żadnej
ideologii. Sztuka jest odzwierciedleniem nagiej duszy artysty.
3. łącznik ze światem ponad zmysłowym
4. wszystko co reprezentuje sobą artysta uzewnętrznia się jego osobą, nie kierują nim
żadne zasady czy normy
5. indywidualista, doskonalszy od zwykłych ludzi, rola przywódcy byłaby zbrukaniem
jego wyższości
6. funkcja duszy artysty, mierzenie jej miarą zmysłową byłoby pomniejszeniem jej
mocy
7. religia, artysta to kapłan, przeświadczenie o jego doskonałości, przewodnik pomiędzy
doskonałością sztuki
8. przeświadczenie o swojej wyższości, pogarda dla tych co nie rozumieją jego
wielkości
9. powolność nakazom lub normom ludzkim, nadaje tendencje lub ludzki cel, przestanie
tworzyć sztukę
66. CYGANERIA MŁODOPOLSKA

Okres modernizmu charakteryzował się specyficzną atmosferą obyczajową i kulturową
szczególnie w środowisku artystów. Prowadzili oni specyficzny i dziwny tryb życia.
Wielbiono ich i naśladowano lub odrzucano i tępiono. Środowisko modernizmu to
cyganeria artystyczna. Bohem (fr.boheme). Pierwszy raz to określenie pojawiło się w
książce Murger’a gdzie charakteryzował środowisko artystów Montmart’u. W
przenośni określenie to oznacza człowieka pędzącego życie włóczęgi, który nie troszczy
się o jutro, żyje dniem dzisiejszym czerpiąc z niego radość, nie ma stałego miejsca
zamieszkania bo wciąż pchany jest na przód. Nie ulega konwenansom, celowo szokuje
innych. Lekceważy konwencje artystyczne. Cyganeria agresywnie odnosiła się do norm
wartościowania i postępowania. Podkreślali swą inność (styl bycia, język, strój).
136
156
Kwestionowali reguły społeczne. W Polsce była to głównie młodzież krakowska.

Konflikt z filistrami. Pisał o tym Jan August Kisielewski. Wtedy działał też Tadeusz
Boy-Żeleński. Zafascynowany cyganerią. Wywodził się ze statycznej rodziny. Staranne
wykształcenie i zawód lekarza. Łączył swą działalność lekarską z literacką. Traktował
ją jako margines życia. Twórczość o charakterze satyrycznym. Twórca kabaretu
„Zielony Balonik” w Jamie Michalikowej. Tłumacz literatury francuskiej - „Tristan i
Izolda”. Napisał tom wspomnień: „Znaszli ten kraj” (ukazał sytuację obyczajowo-
społeczną w Krakowie). Dużo poświęcił miejsca Przybyszewskiemu - „Kuźnia
intelektu”. Życie towarzyskie w kawiarniach. Tematami całonocnych rozmów były
wydarzenia artystyczne i polityczne. Panował w kawiarniach tych inny rytm życia i
bycia. Życie bohemy zaczynało się o zmierzchu, a kończyło nad ranem. Nosili, często
dziurawe, peleryny. Był to symbol dekadenta. Prowokacje wobec filistrów. Stylizacja
na odmienność obyczajową. Za pobyt w kawiarni płacili malując ściany. Uważali się za
osoby nieprzeciętne, wybitne, indywidualne, wielkich ponad wszystko.
66.1 STANISŁAW PRZYBYSZEWSKI
Prowadził ekscentryczny tryb życia. Lubował się w kształtowaniu samego życia.
Nazywano go szatanem, księciem ciemności. Jego uczniowie byli potępieńcami.
Posiadał wpływ osobisty i literacki. Ze swoją kochanką Martą miał pięcioro dzieci,
byli biedni. Bardzo go kochała. Odwzajemniał to uczucie, ale jej pospolitość nudziła go.
Poznał Dagnę Jael, muzę artystów, zakochał się ze wzajemnością. Marta Felder
popełniła dlatego samobójstwo. Podejrzano go o morderstwo, ale został uniewinniony
kilka lat później. Dagna została zabita przez kochanka. Stał się alkoholikiem by ukoić
ból. Alkohol łączył z muzyką.
67. POECI MŁODEJ POLSKI
67.1 KAZIMIERZ PRZERWA - TETMAJER

Cechy twórczości:
1. subiektywizm
2. nastrojowość
3. subtelność opisów przyrody
4. wprowadzenie języka intymnych zwierzeń
5. eskapizm (ucieczka od rzeczywistości)
Rodzaje liryk dominujących w jego twórczości:

1. dekadencka
2. miłosna
3. Tatrzańska
„Koniec wieku XIX”

Podmiot liryczny jest zbiorowy. Propozycja nadaniu sensu życia. Odpowiedzi są
niechętne, negatywne. Nic nie nadaje się do realizacji. Wszystko już było, nic go nie
interesuje. Człowiek końca wieku ma brak woli działania i życia. Jest zgubiony w
świecie, bezradny. Bez celu życia, bierny i apetyczny. Zwieszenie głowy to znak
137
156
rezygnacji, poddania się losowi, bierności. Brak idei dalszego działania. Kompromitacja
wszystkich wartości. Rozważanie ich i odrzucenie. W obliczu kryzysu kultury, człowiek
staje się bezbronny - tragizm. Pesymizm i wyobcowanie tego człowieka -
Schopenhaueryzm. Przyczyny tej postawy to:
1. rozczarowanie do idei pozytywistycznej i wszelkich form aktywności życiowej
2. bezcelowość wszelkich dociekań badawczych
3. niewiara w możliwości przeciwdziałania panoszącemu się złu
4. niemożność pełnego korzystania z radości życia
5. poczucie niedorzeczności istnienia ludzkiego bytu
„Nie wierzę w nic...”

Postawa człowieka końca XIX wieku. Jego uczucia i podejście do życia. Brak mu
wszelkich chęci, dążeń, celów. Ma tylko istnieć, do niczego nie dążyć. Świadoma
rezygnacja z uczuć. Nirvana to jedyna droga życia. Podmiot nie wierzy w nic, niczego
nie pragnie, ma wstręt do wszystkiego i wszystkich czynów, niszczy ideały i marzenia
bo ich realizacja nic nie zmieni na świecie. Oczekuje nirwany. Chce uciec od „bólu
istnienia” w niebyt śmierci, w nieistnienie.
„Wszystko umiera ze smutkiem i żałobą”

Wszystko to dusza i uczucia, które wraz ze śmiercią odchodzą. Wypalają się. Śmierć
nie jest wybawieniem z cierpień ziemskich, gdyż wszystko umiera - śmierć duszy.
Człowiek zostaje zniszczony. Po zmartwychwstaniu nie będzie taki sam.
„Hymn do Nirvany”
Wysławianie stanu niebytu. Charakterystyka ludzkiego życia: podłość, złość,
nikczemność, cierpienie, zło, niesprawiedliwość społeczna. Podmiot liryczny czuje do
tego wstręt. Świadomość konieczności bytu, który skazuje go na wieczne cierpienie.
Kształt modlitwy. Nirvana to jedyne wyobcowanie z życia, cierpienia, ludzkich wad,
które odbierają ludziom sens bytu. Nie wierzy w moc religii, odrzuca ją. Tęsknota za
unicestwieniem.
„Na Anioł Pański”

Osmętnica to bohaterka utworu. Symbol ludzkiego losu i doznań. Los wędruje po
łąkach, moczarach, trzęsawiskach, rozłogach, zapomnianych polach i drogach, lasach,
górach, obłokach, cmentarzach. Są to miejsca ponure, przygnębiające swoim nastrojem.
Samotne i opuszczone. Osmętnica sieje smutek. Kolory są zimne, tajemnicze, ciemne i
straszne. Pejzaż cichej zagłady. Towarzyszą mu jęki, zawodzenia, smutek, rezygnacja,
tęsknota, żal, beznadziejność. Pejzaż ten stanowi tło ludzkiego życia, które jest smutne.
Motyw rzeki: życie, które zatapia się w końcu w bezkresnym morzu. Bezcelowość
życia i przygnębienia. Osmętnica to artystka, która z wrażliwością patrzy na świat.
„Evviva l’arte”
Obraz życia: upodlenie, materializm, bieda, głód, nędza, beznadziejność życia. Podmiot
liryczny określa siebie i sobie podobnych artystów królami bez ziemi (posiadają duszę
138
156
bez wartości materialnych, władza duchowa, uczucia, wyrastają ponad przeciętność).

Artyści posiadają zdolności kreacyjne, są powołani przez Boga, który im nadał te
zdolności. Dumni i wyniośli są świadomi swojej wartości. Orły - porównanie do ptaka,
który nie może wzlecieć. Dopiero w locie nabierają piękna. Artysta podnosi głowę. Jest
to lekarstwo na kryzys. Sztuka, przywraca wartości. Daje im siłę tworzenia i
przetrwania w beznadziejnym życiu.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer uważał, że droga ucieczki to miłość o charakterze

seksualnym. Erotyka. Ciało kobiety pojmowane jako dzieło sztuki, dające przyjemność
i ucieczkę. Śmiała, szokująca prezentacja.
„Lubię kiedy kobieta”

Ucieczka polega na zapamiętaniu się w namiętności, uczuciu. Moment rozkoszy po
której, niestety, powraca rzeczywistość. Chwila dająca ukojenie. Ucieczka poprzez
kontakt z naturą, przyrodą - tworem Boga.
„Ja, kiedy usta ku twym ustom chylę”

Podmiot liryczny szuka zapomnienia, ucieczki od rzeczywistości. Największym
marzeniem w chwili ekstazy miłosnej jest umrzeć, gdyż powrót do rzeczywistości
przywraca cierpienie i ból. Każde nowe doświadczenie seksualne przynosi jedynie
większe rozczarowanie. Po przeżytych chwilach szczęścia świat staje się bardzo
brutalny. Tetmajer temat miłości opracował w swoich poetykach w sposób śmielszy niż
poeci epoki pozytywizmu (Asnyk, Konopnicka). Daleka jest również ta namiętna
miłość od obrazu wyidealizowanego uczucia, jaki stworzyli romantycy. Liryka miłosna
Tetmajera była również wyrazem zniechęcenia wobec panujących obyczajów i
filisterskiej moralności.
„Melodia mgieł nocnych”

Tatry to odzwierciedlenie duszy artysty, tajemniczość i wielkość. Tematem wiersza jest
krajobraz tatrzański: mgła, woda, wiatr. Mgła dynamiczna, puszysta, lekka, delikatna.
Uplastycznienie jej obrazu. Ruch dynamizuje wiersz: wzloty, oplatywanie,
przerzucanie, lot. Barwy: blask, błękit, biel - różnorodne odcienie w świetle księżyca.
Nastrój tkwi w pejzażu: melancholia, niezmącony spokój, wyciszenie, oderwanie od
tępa życia codziennego. Bogactwo oddziałuje na zmysły odbiorcy (impresjonizm).
Zespolenie słowa, muzyki, plastyki, które oddziałują nastrojem. Ukazane emocje
autora.
„W lesie”
Impresjonizm objawia się tu różnorodnością barw, dynamizmem kolorów, ruchu w
opisywanych obrazach, szkicowości pejzażu oraz grze świateł. Zaangażowanie
zmysłów, stworzenie nastroju, zaduma, refleksja, melancholia
„Widok ze świnicy do doliny Wiercichej”
139
156
Jest to wiersz impresjonistyczny ponieważ barwa, światła są różne, dynamizm pejzażu

pod wpływem światła, iskrzenie promieni słonecznych, precyzyjne tonacje barw,
migotliwość obrazów, promienności, cienie, subtelność kolorystyki, szczegóły,
uczulenie na światło. Przyroda daje doznania emocjonalne i estetyczne. Puenta wiersza
to tęsknota zjednoczenia się z doskonałością przyrody, zapamiętanie się w widoku, chęć
zapomnienia. Kontrast natura-cierpienie człowieka. Przepaść to symbol zła
codzienności, rzucający cień na piękno przyrody, nie pozwalają całkowicie o świecie.
Nie ma całkowitej ucieczki tylko chwila zapomnienia, zapamiętania.
„O Panu Jezusie i zbójnikach”

Pan Jezus szedł przez las ze świętym Piotrem, gdy wtem koło Luptowic napadli ich
zbójcy, którzy kazali im iść z nimi. Jezus miał kłaść ogień i robić jedzenie, a Piotr nosić
torby i rąbać drewno na opał. Mimo możliwości ucieczki, nie skorzystał z niej. Po
drodze herszt nakarmił głodnego starca ostatnim kawałkiem chleba, oddali kożuchy
zmarzniętemu dziecku i sami szli na mróz w koszulach, uratowali dzieci z płonącego
domu. Aresztowano ich. W sądzie przyznali się do kradzieży, mordów i podpaleń, ale
jednocześnie powiedzieli, że Jezus i święty Piotr nie należeli do bandy. Zbójców
skazano na śmierć, a Jezusa i świętego Piotra puszczono wolno. Wtedy Pan Jezus zaczął
pisać wyrok na sędziów, okazało się bowiem, że oni to kijami wygnali głodnych, pobili
do krwi dziecko, matkę wygnał z domu. Gdy poświata widniała nad Jezusem to wtedy
zbójcy go poznali. Pan zmienił ich w trzy jabłonie, a potem zniknął. Sędziów wygnano,
a pod jabłoniami postawiono krzyż.
Kierunki artystyczne w twórczości Tetmajera:

1. symbolizm - symbole zła otaczające człowieka. np. osmętnica polna
2. dekadentyzm
3. impresjonizm - opisy przyrody
4. naturalizm - w opowiadaniach „Na skalnym podhalu” - związek człowieka z naturą
67.2 JAN KASPROWICZ
Pierwszy etap tzw młodzieńczy. Tematyka społeczna. Ujęty realizm i naturalizm.
Napisał cykl sonetów „Z chałupy”. Nie są to typowe sonety. Brak w nich refleksji w
ostatniej zwrotce. Mają charakter nowelek. Inni twórcy sonetów to: Petrarca (miłosne),
Szarzyński (egzystencjalne), Mickiewicz (filozoficzne), Morszczyn (miłosne), Asnyk
(filozoficzne). Tematem są wzniosłe uczucia. W sonetach Kasprowicza pojawiają się
losy mieszkańców wsi. Celem było podkreślenie ważności życia codziennego, psychika
ludzi nie odzwierciedla ich warunków materialnych. Ujawnione są uczucia autora do
ludzi i miejsc.
I Sonet
Chaty, piaszczyste wzgórza, sad, stodoły, obory, stare płoty, chude bydło. Zniszczenie,
starość, szarość, smutek, ubóstwo. Z tym smętnym krajobrazem kontrastuje ubiór i
witalność ludzi. Barwy i zdrowie mieszkańców. Jest on pełen podziwu dla prostoty i
kontaktu z naturą. Wieś, wspomnienia, jako miejsce ważne i niepospolite. Poeta
związany jest emocjonalnie. Smutne wspomnienia ludzi tam żyjących. Są oni skazani
140
156
na ubóstwo. Wtłoczeni do szarego życia. Podmiot liryczny zastanawia się nad

przyszłością, manifestuje przywiązanie do wsi, tamtego życia, codziennych problemów.
Czuje się członkiem wiejskiego społeczeństwa. Wyznanie postawy i ideologii autora.
Pozostałe sonety to wierszowe nowelki. Mają charakter epicki. Ten sonet jako jedyny
jest refleksyjno-opisowy.
XV Sonet
Życie kobiety, która po stracie męża sprzedaje ziemię. Utrzymuje się z pracy rąk, a
kiedy jest stara to umiera.
XIX Sonet
Mężczyzna, który był zdrowy, silny, wzór pracy na wsi. Nagle zachorował. Baby go
leczyły, ale to nie pomagało. Nie stać go na doktora.
XXXIX Sonet
Chłopiec, który się uczył pomimo szyderstw kolegów, kształcił się w mieście. Sam
zarabiał, ale zmarł na suchoty.
„W chałupie”
Charakter opisowy, przedstawia nędzę, ubóstwo wiejskie, zniszczenie domostwa, biedę
w chałupie. Pogoda (szaruga, deszcz), nastrój przygnębienia i smutku. Wnętrze ubogiej
chałupy to obraz realistyczny i plastyczny. Brzydota, brud, starość, precyzja opisu.
Mieszkańcami chałupy jest starsza kobieta (zniszczona, zmęczona, zmartwiona) i
młodsza kobieta (marzy). Wprowadzają kolory do szarości życia. Młodość, świeżość i
spontaniczność. Warunki życia jednak skażą ją jednak na nędzny żywot i ubóstwo.
Cechy naturalizmu:
1. szczegóły, wierność drobiazgu
2. tematem jest brzydota, nędza, szokowanie odbiorcy
3. biologizm - brak własnej woli na dalszy los, przygnębiająca wizja, walka o byt,
przetrwanie
4. obiektywizm i bezstronność
W dalszej twórczości Kasprowicza nastąpił zwrot ku tendencji młodopolskich. Bunt -

utwory modernistyczne.
„Krzak dzikej róży w Ciemnych Smreczynach”

Kasprowicz zrezygnował z opisu wsi i przeszedł do opisu górskiego. Prezentacja
impresjonistyczna. Nagromadzenie się efektów dźwiękowych, kolorystycznych,
dynamicznych. Gra świateł. Ukazano krajobraz w świetle słońca. Zmiana barw i
odcieni. Cztery opisy jednego krajobrazu zmieniającego się pod wpływem czasu dnia.
1. Dźwięk: jęki, wzdychania, krzyk burzy, świst świstaka, echo
2. Zapach: zioła
3. Wzrok: barwa, kształt
4. Nastrój: zachwyt, zaduma nad wspaniałością natury, spokój, majestatyczność.
141
156
Elementy limby próchniejącej i krzaku dzikiej róży

• Limba: zwalona przez burzę, była mocnym drzewem, a teraz jest próchniejąca,
martwa
• Róża: chowa się pomiędzy skałami, przeczekała burzę, nadal żyje i jest piękna,
chroni się, jest delikatna, szuka wsparcia by przeżyć.
• Różnice
Limba Róża
potężna wątła, subtela
pruchniejąca piękna
szpetna wspaniała
wyniosła, słaba, szuka
dumna wsparcia
umierająca żywa
Kontrasty, zastosowanie autonomii (różne elementy natury by zasugerować ich

symbolikę).
Limba to symbol przemijania, brzydoty, martwoty. Wielcy i pewni podczas burzy
zostaną powaleni.
Róża to symbol witalności, życia, piękna. Delikatni i giętcy mogą łatwiej przetrwać
burzę.
Róża obawia się burzy drży przed jej siłą, ale dąży do przetrwania. Widzi potężne
drzewo, które nie podołało. Wszystko przemija, ale róża kurczowo trzyma się życia.
Wiersz o niepokojach, obawach współczesnego człowieka w obliczu przemijania,
zniszczenia, śmierci. Konieczność trwogi przed śmiercią. Obawy.
Elementy symboliczne:
1. precyzyjność
2. animizajcja
3. wieloznaczność symboli
4. sytuacja ogólna
„Dies irae”
Opis dnia gniewu Bożego. Osądowi podlegają wszyscy: ludzie żywi, umarli, stworzenia
świata - dzieła Boże. Gniew Boga karzącego za grzechy - rozpusta, zło, zawiść,
zbrodnia czyli słabości ludzkie. Powodem tego jest Bóg i Szatan. Ewa to narzędzie
grzechu. Bóg dopuścił do zaistnienia zła. Stworzył świat i przestał się nim interesować,
oddał go szatanowi. W „Hymnach” Kasprowicza ukazana jest przerażająca wizja dnia
przyszłego sądu. Konrad podobny jest do podmiotu lirycznego z hymnu. Oskarża Boga
o przyczynę ludzkiego cierpienia. Czuł siłę boską i prowadzenie do szczęścia. Bunt
przeciw Bogu, walka o dobro świata. Stara się wydrzeć jego władzę nad życiem.
Bluźni, obarcza Go winą za cierpienie i grzechy świata. Bóg unicestwia swój własny
twór. Konrad też twierdził, że Bóg nie kocha ludzi.
Katastrofizm: Postawa głosząca przekonanie, że cały świat dąży do katastrofy,
kataklizmu. Rozpanoszenie grzechu - nie ma ratunku. Zagłada wszelkich wartości.
142
156
„Święty Boże”
Forma modlitwy. Podmiot liryczny to człowiek zmęczony życiem. Wołanie do Boga.
Człowiek jest bezbronny wobec zła i niesprawiedliwości świata. Drwi z niego szatan i
śmierć. Skazany jest na samotną wędrówkę by umrzeć także samemu. Jest to
katastroficzna wizja. Całe życie zmierza do grobu. Bezsilność wobec klęski świata.
Oskarżenie Boga. Świat jest padołem łez. Los człowieka podziela natura. Załamany
człowiek zwraca się do szatana. Spór z Bogiem - zarzut egoizmu i obojętności. Bóg nie
jest dobry i sprawiedliwy. Ostatnie słowa to bluźnierstwo.
W hymnach jest przeświadczenie o upadku wartości. Oskarżenie Boga. Pozwolenie na

rządy szatana i cierpienie ludzi. Pozostawienie samemu sobie. W późniejszej twórczości
poglądy się jego zmieniły.
„Hymn świętego Franciszka z Asyżu”

Franciszek to ideał miłości żywego stworzenia - przejawy boskości. Jest to hymn ku
chwale miłości. Bezinteresowne oddanie bliźnim. Stosunek uległy do Boga.
Przyjmowanie cierpienia jako pokuty. Z pokorą skazuje się na cierpienie, zgadza się z
boskimi regułami. Cierpienie to nieodłączny element życia. Świat boży to współ
istnienie kontrastów. Tak chciał Bóg i trzeba się z tym pogodzić. Istnieje zło, ale nie
pochodzi ono od Boga. Jest on konsekwencją ludzkich słabości i ułomności.
Odszukanie źródeł zła i walka z nim. Człowiek powinien szukać w życiu dobra i
szczęścia. Bóg objawia się w harmonijnym życiu człowieka z naturą. Nawiązanie do
franciszkanizmu. Harmonia z przyrodą, postawa pokory i uwielbienia tego co naturalne.
Zło to rezultat sprzeciwu wobec Boga. Cierpienie to konieczność do dostrzeżenia dobra.
Istota świata to harmonia antymonii. Mądrość człowieka żyjącego z naturą.
W III etapie swej twórczości Kasprowicz napisał cykl utworów „Księga Ubogich”.
Ukazanie harmonii świata. Człowiek może uzyskać wewnętrzny spokój poprzez kontakt
z naturą i pogodzenie się z kształtem świata. Umiłowanie przyrody tatrzańskiej.
Pogodzenie się z życiem. Zgoda z Bogiem uspokojenie.
„Przeprosiny Boga”
Nawiązanie do franciszkanizmu. Obcowanie i współistnienie Boga z ludźmi. Ich
przyjaźń, zaufanie i zawierzenie. Szukanie Go, ale Bóg jest wszędzie, na co dzień, a nie
tylko w kościele. Doszukiwanie się winy w samym sobie. Nie obwinianie Boga.
Pogodzenie się z dobrem i złem tego świata.
Biblia pomperum to pokazanie ludziom nieprzemijających wartości (dobro i natura).

Uspokojenie psychiki i zaznanie szczęścia.
Twórczość Kasprowicza wyraża miłość do człowieka, jego życia, natury i krajobrazu.

67.3 LEOPOLD STAFF
Nie miał on do końca typowych cech modernistycznych. Np. Egotyzm,
introspoktywność (rozważania, analiza własnych przeżyć wewnętrznych). Pierwszy
143
156
jego tomik pt.: „Sny o potędze”. Przeciwieństwo dekadentyzmu. Człowiek pragnie siły,
mocy. O tym śni.
1. nietzscheanizm - „Kowal” czy „Sny o potędze”, samodoskonalenie siebie
2. dekadentyzm - „Deszcz Jesienny” - słabość i upadek człowieka, bezsilność i lęk
przed życiem
3. franciszkanizm - „Przedśpiew” - afirmacja świata, natury i całego stworzenia
„Kowal”
Postawa opozycyjna do dekadentyzmu. Forma tekstu i sposób obrazowania jest
modernistyczny, ale treść odmienna. Opis podmiotu: osoba, czynna, aktywna. Chce ona
kształtować swój charakter. Ma poczucie własnej wartości. Ma zasoby energii, ale nie
ukierunkowanej. Teraz chce nadać im kierunek. Każdy ma drogocenny kruszec w
piersi, ale nie wszyscy potrafią nadać im odpowiedni kierunek. Niektóre są słabe.
Potencjał noszony przez każdego jest zobowiązany do nadania kształtu swojemu sercu.
Działaniem i czynem. Serce to ideały działania, siła, charakter, osobowość, uczucia
(indywidualność człowieka), dusza, psychika. Ma być zdecydowany, mężny, dumny,
silny, decydować o własnym życiu. Nieprzeciętna indywidualność. Każdy musi
pracować nad sobą, ale jeżeli jest to nie doskonałe to lepiej zginąć niż być słabym i
bezwolnym (Nizche). Postuluje aktywność, ciągłe doskonalenie osobowości. Kowal to
symbol tęsknoty do mocy, siły uosobienia poety.
„O miłości wroga”
Opis walki pomiędzy dwojgiem ludzi. Ten co atakuje sam na tym traci, a krzywdzony
jest dobry, modli się za duszę drugiego. Cieszy się życiem, cierpienie przyjmuje z
pokorą, umie wybaczyć i być ponad krzywdzącym. Jeśli człowiek cierpi to łatwiej
przyjmuje radość i szczęście. Człowiek, który umie cierpieć, zna je i przyjmuje je z
godnością. Wierzy w szczęście. Jest mądry. Wie, że życie składa się z dobra i zła.
„Deszcz Jesienny”
Obrazy:
1. wizja powiewnych mar, mgieł unoszących się nad światem, nastrój smutku,
przygnębienia, ponury, żałobny, melancholijny
2. tragedia człowieka, samotność, śmierć, odejście bliskiej osoby, nieszczęśliwa miłość,
rozczarowanie, płacz, spotęgowanie nastroju poprzedniego obrazu
3. szatan błąkający się po świecie, ogród-pustelnia, kwiaty pod popiołem, kamienie na
trawie, szatan smutny śmiertelnie, przerażony okropnością swego dzieła, ogród to
symbol świata na którym panuje szatan, nawet on jest przestraszony spustoszeniem
dokonanym przez zło
Nastrój smutku stworzony jest przez epitety i przenośnie. Efekty kolorystyczne:
szarość, mgła, czerń. Monotonna rytmika wiersza. Refren to padający deszcz -
onomatopeja (dźwięk szumu kropel) - monotonne uderzanie o szybę. Synteza sztuk:
onomatopeja, kolory, słowo, rytm, nagromadzenie tych cech kształtuje nastrój
(angażowanie myśli by wytworzyć nastrój).
144
156
„Przedśpiew”
Mowa o artyście (czciciel gwiazd i mądrości, wyznawca snów i piękna, entuzjazm dla
sztuki i natury). Sztuka rodzi się z miłości. Twórca doświadcza wszystkich trosk
ludzkich, ale sztuka wyraża tylko piękno świata. Sztuka boska, odmienna od życia.
Treść to sens, mądrość, piękno. Nie będzie opisywać życia, ale afirmować go,
wskazywać do doskonałości („Confiteor”). Staff czuje się wybrańcem boskiej sztuki.
Mówi o swym życiu, jest doświadczony. Dominuje smutek, przygnębienie, tragedia.
Pomimo tego podmiot liryczny mówi: „Nic co ludzkie nie jest mi obce”. Odwołuje się
do renesansu. Afirmacja życia, odróżnienie od dekadentyzmu. Dopełnienie elementów
klasycznych (jasna klarowna konstrukcja, dystans w mówieniu o emocjach i uczuciach)
i modernistycznych.
67.4 TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI
Tadeusz Żeleński żył w gronie cyganerii. Kompan Przybyszewskiego. Był nimi
zauroczony. W miarę czasu ten styl bycia tracił na spontaniczności. Wypaczenie idei
modernizmu. Tadeusz chcąc zachować pamięć o pierwszych latach „Znaszli ten kraj”
pod pseudonimem Boy. W 1905 roku był znanym autorem i satyrykiem. Był jednym z
powołujących kabaret „Zielony Balonik”. Wyszydzał prowincjonalne, filisterskie
społeczeństwo. Był on głównym dostawcą treści („Słówka”). Smagał
drobnomieszczaństwo, obłudę, fałsz i snobizm.
„Nowa pieśń o Rydzu”

Cyganeria spotykała się w kawiarniach. Prowadzili gwarne życie, hałaśliwe. Szokujący
wygląd zewnętrzny. Lubili zabawę i swawolę. Byli biedni, płacili sztuką, którą byli
zauroczeni. Żyli chwilą. beztroscy. Jan Michalik był właścicielem kawiarni.
„O bardzo niegrzecznej literaturze polskiej i jej strapionej ciotce”

Modernista to człowiek , który robi wszystko odmiennie. Ciotka strapiona to
konserwatyska, którą szokuje zachowanie młodzieńca. Ceni tradycje, dobre
wychowanie, stara się przekazać dzieciom swoje poglądy. A Józio demoralizuje dzieci,
prowokuje ciotkę, denerwuje ją, irytuje, daje mu zadowolenie. Ciotka to pozytywistka.
Doktor Tarnowski to przeciwnik modernizmu. Konserwatysta. Józio to modernista,
gardzi tradycją i ideologią pozytywistyczną. Jest nieposkromiony. Ciotka oskarża i
obarcza winą Przybyszewskiego jako twórcę tej epoki.
„Pieśń inauguracyjna na otwarcie Zielonego Balonika”

Założenia działalności kabaretu:
1. nauka narodu, dydaktryczno-wychowawcza
2. stworzenie ludzi potrafiących krytycznie na siebie patrzeć.
Forma krótka, zwięzła budowa. Język zrozumiały, dosadny. Wiersz klasyczny - rymy.
Przeciwieństwo do podniosłości pozytywizmu. Szyderstwo, obraźliwość, satyra.
Biblioteka Boga - Tłumaczone utwory francuskie.
145
156
67.5 TADEUSZ MICIŃSKI

Był to młodszy modernista. Dramaturg i poeta. W Berlinie spotkał się z awangardową
młodzieżą niemiecką. Interesował go dramat, poezja, malarstwo, metafizyka,
inkwizycja. Mieszkał w Zakopanem co wpłynęło na jego początkową twórczość.
Korespondent czasopisma „Świat”. Poezja jego jest inna bo wykroczył poza
impresjonizm. Prekursor surrealizmu i symbolizmu. Rozwinięto je w XX wieku.
Tworzył dramaty, prozy. Nawiązywał do romantyzmu. Prekursor prozy
fantastycznej. Miał inne poglądy, uważał, że nie należy rezygnować z walki. Świat
jeszcze można zmienić, ale trzeba działać, walczyć. Różnorodna poezja. Nowatorstwo
wykracza ponad konwencje modernistyczne. Korzystał z elementów modernizmu.
Cechy liryki modernistycznej:
1. synteza sztuk
2. impresjonizm
3. nastrojowość
4. liczne więzy między obrazami
Ekspresje stanów wewnętrznych. Miciński operuje wizjami plastycznymi, nie mówi
wprost. Operuje nastrojem poprzez:
1. motywy senne - koncepcje Freuda
2. mistyka, metafizyka, fascynacja literaturą romantyczną.
Erotyka, sadyzm, fantastyka, motyw walki dobra ze złem. Nawiązuje do Nietchego i
Shopenchauera
„Jesienne lasy...”, „Na hali Miętusiej”

Wiersz z liryków tatrzańskich, impresjonistyczne. Ukazany poranek na hali Miętusiej.
Nastrojowość, zaduma, zachwyt nad przyrodą. Przykład modernizmu.
„Lucifer”
Bohaterem wiersza i podmiotem lirycznym jest szatan. Cechuje go:
1. posiada władzę nad przyrodą i jej żywiołami
2. ma wielką potęgę, ale jest bezsilny
Osoba cierpiąca nie może wszystkiego ziścić. Nudzi się on na świecie. Uosobienie
śmierci i ohydy.
Występują tu symboliki biblijne:
1. upadły anioł
2. syn jutrzenki
3. uosobienie zła
Pragnie on zniszczyć świat i raj. Podniosła forma utworu. Świadczą o tym, długie
rozbudowane zdania, epitety i porównania. Zauważamy ekspresjonizm i syntezę
sztuk. Chce ukazać przez to słabość i nikłość władzy, smutek oraz tragizm Lucyfera.
Zestawienie różnych obrazów. Surrealizm oraz symbol. Lucyfer to symbol zła, a Bóg
dobra. Odnajdujemy tu elementy shopenhaueryzmu, dekadentyzm i nitcheanizm.
Lucyferowi słońce nie okazuje czci. Uosobienie zła to poczucie człowieka w danym
momencie dziejowym. O wpływ nad człowiekiem ciągle walczy Bóg i szatan. Człowiek
to pionek.
146
156
„Ananke” i „Kain”
Bohaterem jest człowiek buntujący się przeciwko przyrodzie czyli uosobieniu Boga.
Nawiązanie do Biblii, człowiek skazany jest na przeciwstawienia się przyrodzie. Za
zuchwalstwo, błąd człowiek jest niewzruszony i hardy. Silny przez uczucia i własną
wolę. Człowiek podlega przemijalności życia lecz wolę posiada większą niż przyroda.
Przykład opozycji do dekadentyzmu. Ekspresja. Środki impresjonistyczne, które
oddziałują na myśli. Np. dźwiękonaśladowcze wyrazy. Własna indywidualna wolność.
Analogia do wiersza „Kowal”.
„Emir Rzywulski”
Nawiązanie do romantyzmu. Podmiot mówi o potrzebie odrodzenia porzez zmiany
(mesjanizm). Cechy to męczeństwo, pokuta, rozwój intelektualny. Należy się rozwijać
by odzyskać niepodległość. Poeta wodzem narodu. Neoromantyzm.
67.6 BOLESŁAW LEŚMIAN
„Fala”
Fala to symbol duszy. W literaturze symbol to dwustopniowa konstrukcja językowa,
słowo lub zespół słów oznaczające zjawisko, osobę, przedmiot, pojęcie abstrakcyjne.
Opis tej fali odzwierciedla zjawisko przyrodnicze. Poeta traktuje falę jako osobę żywą
(animizacja), wyposażoną we właściwości psychiczne. Narodziny - śmierć. Podlega
takiemu samemu cyklowi jak osoba żywa. Obrazy:
1. konkretne przyrodnicze zjawisko
2. metaforyczność animizacja, fala to istota żywa
Utożsamienie istoty żywej ze zjawiskiem przyrodniczym. Fala jest jedna z wielu, bez
cech szczególnych. Ogólność i konkretność. Są to cechy symbolicznej techniki. Wierny
i konkretny opis. Interpretacja jest ogólna i gramatyczna konstrukcja zdań. Zdania
oznajmujące. Wiedza zawarta w zdaniu jest oczywista. Zdania dotyczące duszy są
pytające bo wszystko co jej dotyczy jest niejednoznaczne. Można to interpretować na
różne sposoby. Fala może symbolizować życie człowieka, rozwój twórczości, epoki
literackiej, emocje (gniew), pragnienia, marzenia dochodzące do jego zrealizowania.
Symbol w literaturze nie daje się wyjaśnić jednoznacznie. Symbol to możliwości
interpretacyjne określane przez charakter tekstu, kontekst pojawiania się w tekście.
Elementy tej techniki to wieloznactwo, konkretność, ogólność, animizacja (nie zawsze).
68. ŻYCIE TAETRALNE I DRAMATYCZNE

U schyłu XIX wieku w polskim teatrze zachodzą zmiany. W Polsce i Europie proces
tych zmian i przemian nazywany jest reformą teatru. Jerzy II von Miningen, książę
Turyngii założył zespół MANINGENCZYCY. Powstał nowy typ teatru, którego
cechowało:
1. zespołowość gry czyli odejście od kultu gwiazd, niewielkie role przypadały aktorom
dużej miary.
2. autentyzm historyczny, treścią miała być przeszłość, autentyczność dotyczyła realiów
typowych dla epoki., rekwizyty autentyczne
3. malarskość dekoracji, scena zbudowana zgodnie z prawdą
147
156
4. perfekcyjność inscenizacji, zrezygnowanie z improwizacji

Ten typ teatru to naturalizm.
Ryszard Wagner był kompozytorem, autorem oper, inscenizator utworów, teoretyk
teatru. Teatr to dziedzina sztuki synkretycznej. Połączenie dziedzin sztuk w całość daje
teatr. Teatr to najwyższe uosobienie człowieka.
Gerhard Hauptman był dramaturgiem i teoretykiem teatru. Jako pierwszy wprowadził
objawy symbolizmu. Teatr wewnętrzny odchodzący od autentyzmu, perfekcja realizmu.
Wszystko uproszczone, namiastka rzeczywistości. Żądał prawdy psychologicznej.
Maurycy Maeterling wprowadził symbolizm do teatru i dramatu. Treść dramatu była
symboliczna - gest, nastrój, wyraz twarzy to były symbole.
Edward Craig podtrzymywał teorie Wagnera o autentyczności, twierdził, że kreatorem
i stwórcą jest reżyser, Bóg teatru.
Konstanty Staniławski był założycielem teatru artystycznego (MCHAT), własne
kompozycje i wyobrażenia o sztuce aktorskiej. Poszedł do naturalizmu. Aktorzy
przeżywają swoje role i utożsamiają się z postaciami granymi przez nich.
W Polsce też zachodziły zmiany. Dzięki Tadeuszowi Pablikowskiemu teatr był
popularny. Związany był on z Galicją. W 1893 został on dyrektorem teatru miejskiego
w Krakowie. Naczelny propagator w Europie. Ważnymi ośrodkami teatralnymi był
Lwów i Warszawa. W 1913 roku powstał Teatr Polski podtrzymujący nowatorstwo w
Polsce. Posiadła Pablikowski przygotowanie teatralne praktyczne i teoretyczne.
Współpracował z MEINGENCZYKAMI. Polsce chciał dać teatr symboliczny. Jego
zasługą jest wprowadzenie na sceny polskie współczesnego światowego repertuaru.
Nowym dyrektorem teatru miejskiego został Józef Kotarbiński. Wystawił on wielkie
dramaty romantyczne. W 1901 „Dziady”, „Kordian”, „Nie-boska komedia”. Tu też
odbyła się prapremiera „Wesela”. Kolejnym dyrektorem został aktor Ludwik Solski.
Uwrażliwiony był na sztukę aktorską. Gdy on był dyrektorem odbyła się prapremiera
„Moralności pani Dulskiej”.
Scenografia, zabudowanie przestrzeni scenicznej, dawniej tylko dekoracje. Tu
prekursorem był Wyspiański. Aktywnym praktykantem był Karol Frycz. Intensywny
rozwój dramaturgii w dwóch dziedzinach:
1. utwory symboliczne: „Wesele”, „Wyzwolenie”
2. utwory naturalistyczne: „Moralność pani Dulskiej”
Między nimi istniało wiele stadiów pośrednich. Stanisław Przybyszewski wywarł
wpływ jako teoretyk dramatu i teatru. Wydał książkę „O dramacie i scenie”. Główny
nacisk kładł na analizę psychologiczną: „Śnieg”, „Dla szczęścia”. Utwory te rzadko
pojawiały się na scenie. Jan August Kisielewski autor utworów ukazujących krytykę
filistrstwa - „W sieci”, „Karykatury”. Dramaty Tadeusza Ryttnera to „Głupi Jakub”,
„W małym domku”. Był tropicielem konfliktów moralnych, ujawnienie swobody dla
włsnej duszy. Tadeusz Miciński tworzył liryczne rozbudowane utwory. Nie
wystawiano jego utworów ze względu na małe możliwości techniczne. „Termopile
polskie”, „Kniaź Patiomkin”.
Włodzimierz Perzyński pisał komedie „Lekkomyśląca siostra”
Lucjan Rydel - „Betlejem Polskie” nawiązywał do idei romantyzmu.
148
156
69. PROZA EPOKI MODERNIZMU
69.1 „DZIKA KACZKA” - IBSEN

Ibsen był Norwegiem, który porzucił studia medyczne dla pisarstwa. Symbolizm,
naturalizm, realizm to elementy wykorzystane przez „Dziką Kaczkę”. Inne utwory
Ibsena to „Upiory”, „Wróg ludu”, „Nora czyli dom lalki”.
Związki między rodzinami:

1. byli kiedyś przyjaciółmi
2. nielegalny wyrąb lasu (jeden uniewinniony drugi skazany)
Odpowiedzialność skupiła się na starym Egdalu. Jego syn Hjalmar chciał przywrócić
honor rodzinie. Człowiek przeciętny, mimo, że każdy widział w nim indywidualistę.
Zachowywał się jak egoista oskarżając rodzinę o zdradę, nie umiał zachować się w
towarzystwie. Nie panował nad sobą, nie przyznawał się do ojca. Otoczenie
przypisywało mu cechy w które nie wierzył. Jako ojciec był kochający, chciał zapewnić
córce przyszłość, córka odwzajemniała jego miłość (serdeczne powitania). Związek
uczuciowy pomiędzy nimi był silny. Żył jednak w świecie ułudy, nieprawdziwym. Tak
samo żyje Egdal.
1. poluje na strychu na króliki, myśląc, że poluje na niedźwiedzie
2. podtrzymuje marzenia
3. zamyka się w pokoju gdzie pije. Myśli, że nikt nie wie o jego nałogu. Ucieka przed
rzeczywistością.
Gregers
Uważał za przeznaczenie głoszenie prawdy. Tylko przez prawdę i szczerość można żyć
we właściwy sposób. Hjelmar opuszcza dom, czuje się oszukany, domyśla się, że
Jadwiga nie jest jego dzieckiem. Polemika między Gregersem, a Relingiem. Uważa, że
życie opiera ię na prawdzie i szczerości. Idealista. Absolutysta moralny, nie widzi
kompromisu. Reling inaczej patrzy na te sprawy. Uważa, że należy czasem kłamać
ponieważ człowiek wierzy w to co chce. Hjalmar wierzy, że jest wynalazcą. Pozwala
mu to żyć we własnym świecie. Prawda nie jest człowiekowi niezbędna, ludziom
potrzebne są złudzenia. Gregers jest winny zniszczeniu rodziny. Prawdę postrzega jako
coś dobrego. Związek żony Hjalmara z ojcem Gregersa jest mało istotny. Należy dążyć
do prawdy lecz nie za cenę ludzkiego cierpienia. Prawda jako siła niszcząca. Gregers to
fanatyk prawdy, a jakikolwiek fanatyzm jest złem. Nie ogląda się na krzywdy. Ludzie
są słabi psychicznie i potrzebują złudzeń, marzeń, które pozwalają cieszyć się życiem.
„Dzika Kaczka” to utwór realistyczny. Naturalizm i symbolizm. Realizm oparty na
przeciętnej rodzinie, między nimi zachodzi związek przyczynowoskutkowy.
Naturalizm:
1. szczegóły, didaskalia
2. eksponowanie brzydoty i scen drastycznych
3. biogizm, walka o byt, cechy dziedziczne, prawa rządzące światem.
4. obiektywizm
Symbolizm:
149
156
1. Dzika Kaczka postrzelona wpada w wodorosty i gałęzie. Wyciągnął ją pies, a

Egdalowie pomagają jej. Stwarzają „sztuczne” warunki życia. Egzystuje ona w
koszu.
− podobieństwo losów dzikiej kaczki i Hjalmara (postrzelony przez zło
starego Werle, wpada w wodorosty kłamstwa, a na powierzchnię prawdy
wyciąga go Gregers), podtrzymywanie życia bez szczęścia, życie kaczki to
egzystencja tak samo Hjalmar
2. Strych / wodorosty to symbole fałszu i kłamstwa, które oplatają i wciągają człowieka.
Nie ma możliwości potem normalnego życia i całkowitego wyswobodzenia się
3. Ślepota na którą cierpi Werle, uczynił wiele zła
− Choroba jako kara.
− Wgłębianie się w ciemność, zło, które przesłania prawdę. Na chorobę
cierpi też Jadwinia czyli im bardziej wchodzi w świat dorosłych traci szcerość i
zagłębia się w świat fałszu i kłamstwa.
69.2 RELATYWIZM ETYCZNY W „ZBRODNI I KARZE” FIODORA
DOSTOJEWSKIEGO
Relatywizm etniczny to względność wartości moralnych.
Powieść ta powstała w latach 1865-66.
1. autor miał długi (ciężka sytuacja finansowa)
2. negacja tendencji (modernizm - nowe wartości w obliczu natury)
Tłem wydarzeń jest obraz Petersburga, który wytwarza i wpływa na nastrój ludzi
żyjących w nim. Dba autor o szczegóły. Ukazane dwie części miasta:
1. Biedna - mieszkają rzemieślnicy, studenci. Ulice są brudne i cuchnące. Domy
zaniedbane, ludzie nędznie ubrani. Ludzie smutni, często popadają w alkoholizm.
Brak perspektyw, klimat zniszczonego miasta, zniszczonych ludzi, nie mogą się
wyrwać z upodlenia.
2. Bogata jest pełna zieleni i piękna. Miasto zadbane, a ludzie schludni i szczęśliwi.
Raskolnikow
Urodził się w biednej rodzinie szlacheckiej. Studiował prawo, ale zmuszony jest je
porzucić bo ma problemy finansowe. Jest nadzieją rodziny. Niezrównoważony
psychicznie, wyobcowany, nie ma przyjaciół. Czuje się kimś lepszym. Hipochondryk.
Jest ateistą mimo, że wychowano go religijnie. Nie wierzy w Boga bo nie ma
sprawiedliwości. Wrażliwy na niedolę innych. Osobowość skomplikowana. Ma o sobie
wielkie mniemanie, ale jest wrażliwy - paradoks.
69.2.1 WIZJA SPOŁECZEŃSTWA

Społeczeństwo dzieli się na ludzi zwykłych i niezwykłych. Ci ostatni mają prawo
zbrodni, zmian prawa gdyż mają predyspozycje. Ludzie normalni muszą
podporządkować. Niezwykli mogą przekraczać prawo bo sami je ustanowii, mogą
popełniać zbrodnię, poświęcać jednostkę dla ludzi. Naruszają stare prawa. Tworzą
nowy świat, więc mogą sobie na to pozwolić. Cel uświęca środki. Oni mogą być mniej
lub bardziej wybitni. Im „lepsi” tym większe mają prawa.
150
156
Poglądy te zbiegły się z wypowiedzią na temat Alony Iwanowny. Ograbia ona

najuboższych. Jest skąpa, okrutna dla siostry. „wesz”. Jej zabicie to pożytek dla
biednych. Rodia czuł się człowiekiem niezwykłym dlatego ją zabił. Za jej bogactwo
chce pomagać biednym. Intencje szlachetne i altruistyczne. Chce udowodnić, że jest
nieprzeciętny. Porównuje się do Napoleona. Pragnie dowieść swego charakteru. Dla
postępu ludzkości może zabijać. Oni decydują o losie innych ludzi - władcy przyszłości.
Zwykli ludzie są materiałem społeczeństwa.
69.2.2 POWIEŚĆ O PSYCHICE ZBRODNIARZA I O ZŁOŻONYCH MOTYWACH ZBRODNI

Motywy zbrodni
1. udowodnienie sobie przynależności do rasy panów
2. chce nieść dobro dla społeczeństwa. Za pieniądze lichwiarki chce uratować tysiące
ludzi. Śmierć gnębicielki lichwiarki
3. Sprawdzić chciał własną moc, odporność na gnębienie sumienia, wyższość ponad
przeciętność. Udowodnienie swej nieprzeciętności.
4. Próba własnych sił
5. Pomoc rodzinie. Dunia nie musiałaby wychodzić za mąż dla pieniędzy
6. Niesprawiedliwość. Był młody, a nie miał środków rozwoju. Starucha marnował
tylko pieniądze.
Chciał być wyrachowany i zimny, dbać o szczegóły. Nie wytrzymał emocjonalnie tuż
przed mordem. Zabił obie kobiety w szale i zdecydowaniu. Nie wszystko odbyło się tak
jak planował. Komplikacje przy ucieczce. Śmierć Lizawiety tłumaczył jako
przypadkową i konieczną (musiał móc uciec).
Cel mordu niespełniony

1. nie wykorzystał pieniędzy
2. słabe sumienie, emocje, zaburzenie równowagi psychicznej
3. nie był istotą wyższą (myślał i rozpamiętywał).
Rola Soni
• wskazywała mu drogę na zadośćuczynienie i pokutę przyznania, które uspokoi jego
napięcie.
• dodawała mu otuchy, rozumiała go, nie czuł się samotny
• wiara i uczucie, szansa przetrwania na Syberii
Uosobienie dobra. Jej zawód to forma ofiary. Kocha ludzi, uważa, że każdy jest
potrzebny i nikogo nie należy wywyższać. Uświadomiła niedorzeczność idei
Raskolnikowa. Wiedząc, że jest niezbędna dla Rodii idzie z nim na zesłanie.
Udowodniła mu, że nie ma altruizmu gdy w grę wchodzi cierpienie innych. Jej wpływ
skruszył opór Rodii. Pojechała za nim bo kierował nią miłość, dobro i szlachetność.
Odpowiedzialna za nawrócenie grzesznika.
Syberia
151
156
Zachodzi w nim przemiana wewnętrzna. Zaczyna czuć potrzebę człowieka (Sonię).

Czeka go całe życie, które spędzić chce z Sonią. Stał się bardziej pokorny wobec ludzi
i boga - miał cel życia. Zło może zostać zniszczone przez dobro i szlachetność, a nie
przez przemoc.
Początkowo Raskolnikow uważał, że wolność to prawo do czynienia wszystkiego. Po

pewnym czasie zrozumiał, że nie ma wolności całkowitej bo trzeba brać pod uwagę
ograniczenia moralne. Rodia powrócił do Boga. Zalety Soni przypisywał religii w którą
ona bezgranicznie wierzyła. Jego pierwotna ideologia doprowadziła go do cierpienia, a
on chciał być szczęśliwy. Widział jej wewnętrzną radość i też taki chciał być.
Metamorfoza człowieka pogodzonego z naturą.
Jest to kryminał nietypowy bo ukazana jest psychika zbrodniarza i analiza zbrodni.

Zbrodnia to pretekst do analizy postaw ludzkich wobec zła. Powieść psychologiczna.
Proces myślowy i analiza postępowania.
Powieść polifoniczna jest prawie bez narratora. Charakterystyka poprzez dialogi.
Wnętrze bohatera prezentowane jest przez wprowadzenie lustrzanych postaci
realizujących działanie.
Swidrygajłow
Sprytny, przebiegły, zdemoralizowany, znudzony życiem. Nagina prawo.
Wyrachowany, rozpustny, lubieżny. Dąży do celu.
Łużyn
Egocentryk, poczucie wyższości, skąpy i wiecznie niedowartościowany. Lubił gdy ktoś
był mu oddany, pokorny i posłuszny. Władczym, niegodziwiec, wyrachowany. Lubił
manipulować innymi, rządny fortuny.
W momęcie podjęcia decyzji o morderstwie i wizyta u lichwiarki

Walka z wahaniem i jednoczesna pewność postanowienia. Lęk obawa ciała i emocji.
Zabił w napadzie szału. Ogarnęła go panika wraz z roztargnieniem. Widok trupa
napawa go grozą. Przestaje myśleć logicznie. Narastał w nim strach, że ktoś go nakryje.
Emocje stworzyły urojenia. Zwraca uwagę na szczegóły w przebłysku świadomości.
Obrzydzony czynem. Czuje roztargnienie po drugim morderstwie.
Anatomia zbrodni i psychika zbrodniarza

Anatomia zbrodni ukazana jest przez szczegółowy opis mordu i psychiki mordercy.
Wewnętrzny spór i reakcje po kilku dniach od morderstwa. Życie z piętnem zbrodni.
Odcięcie od świata i rozpamiętywanie. Pragnie bez skutku zapomnieć. Zachowuje się
jak opętany. Działa w zamroczeniu, a kierują nim emocje. Chce ukryć dowody, zmazać
ślady mordu. Strach przed zdemaskowaniem. U innych w słowach i czynach szuka
aluzji. Podejrzliwy, zamknął się w sobie. Osaczony. Posępny i ponury. Wolał być sam.
Żył w ciągłe w niepewności, histerii, skrajności emocji. Świadomy tej sytuacji.
Samotny.
152
156
Porfiry i Rodia
Porfiry wprowadza Rodię w obłęd. Prowadzą ciągłą walkę intelektualną. Rodia
zdominowany jest przez emocje i nie mógł racjonalnie rozpatrywać dyskusji. Porfidia
był doświadczonym detektywem i znał reakcje mordercy na aluzję. Rodia gubił się we
własnych słowach i tracił orientację. Był atakowany i musiał się bronić. Doprowadziło
to do przyznania się do winy. Nie wytrzymałby dłużej. Zachował reszty dumy, nie
wyrzeka się swej wyższości. Chce zakończyć ten rozdział życia. Po przyznaniu się do
winy emocje odeszły. Opowiada o wszystkim ze szczegółami. Pozbywa się wiedzy o
mordzie. Pozostaje pusty. Równowaga psychiczna powraca.
Kara
Nietypowa skrucha. Nie potępia czynu, ale ma świadomość, że nie był do tego zdolny.
Potem dopiero pod wpływem Soni jego pragnienie pokuty i kary powraca. Mówi o
rzeczach w sądzie, które może zataić i nieobwiniać siebie. Mówi dokładną prawdę.
Dzięki temu rehabilituje się we własnych oczach. Powraca spokój sumienia. Powieść ta
jest analizą istoty kary.
69.3 „LORD JIM” - JOSEPH CONRAD (KORZENIOWSKI)
Korzeniowski młodo się usamodzielnił. W wieku 38 lat zadebiutował jako literat. W
literaturze istnieje jako Józef Conrad. W świecie powieści jego siłą napędową jest zbiór
wydarzeń. Śledzenie wewnętrznych filozofii człowieka, poznanie prawdy o nim.
Trudne w odbiorze.
69.3.1 TRESĆ
Syn proboszcza. Jeden z pięciu synów. Nauczył się sumienności i rzetelności. Czytał
literaturę przygodową, był skłonny do marzycielstwa. Pociągało go morze był ogarnięty
żądzą przeżycia przygód. Myśli, że morze czyni z człowieka silnego i odważnego
mężczyznę. Kształcił się w kierunku marynarki. Po skończeniu szkoły został oficerem i
praktykował na statku. Podczas praktyk wydarzył się wypadek, a on nie mógł brać
udziału w akcji ratunkowej. Nie zdążył. Czuł się zawiedzony, pokrzywdzony, gorszy,
stracił okazję na sprawdzenie się. Został oficerem i zaciągnął się na statek. Po wypadku
przebywał w szpitalu. Został pierwszym oficerem na „Patnie”. Stary, zżarty rdzą
parowiec. Załoga to ludzie nieodpowiedzialni i rozpijaczeni. Kapitanem Niemiec. Był
on niemiły. Mechnik był szubrawcem. Byli bez honoru i zasad. Nie dbali o załogę.
Niedbali w zawodzie. Pewnego razu statek wypełnili pielgrzymi (Maleje). Był statek
przeciążony (800 osób). Statek wpadł na coś. Utworzyła się dziura, przez którą dostała
się woda. Podejrzewano, że był to wrak statku. Wszyscy byli pogrążeni we śnie. Załoga
gdy zorientowała się w sytuacji postanowiła ratować siebie. Wpadli w panikę, a Jim
przyglądał się temu. W ostatniej chwili wskoczył na łódź odpływając z nimi. Myśleli,
że statek zatonął. Decyzja Jima była bezwolna i nieświadoma. Skoczył nie myśląc o
tym, był przerażony pod wpływem emocji. Uległ panice, chwili, impuls, odruch, który
zaciążył na jego dalszym losie. Brak usprawiedliwienia dla ucieczki załogi. Na
szczęście nikt nie utonął, odratowano wszystkich. Wina pozostała. Statek odratowany
był dowodem ich winy - sprzeniewierzenie się kodeksu marynarzy. Jedynie Jim
poczuwał się do odpowiedzialności. Stawia się do sądu, odpowiada na pytania,
153
156
przyjmuje swój los. Był honorowy, miał wyrzuty sumienia i zasady. Nie chciał być
traktowany jak pozostała, załoga. Miał świadomość winy. Poddał się, poniżył. Stawił na
sąd. Wyrok - pozbawienie dyplomu oficerskiego. Nie mógł pływać, wykonywać tego
zawodu. Kara niewystarczająca. We własnym sumieniu chce rehabilitacji za nie moc
opanowania własnego strachu. Dalsze losy to rehabilitacja, pozyskanie zaufania innych
ludzi. Tułaczka, wędrówka, zmiana pracy. Wszędzie jest prześladowany przez złą
legendę. Jim chce zapomnieć, ale wszędzie spotyka kogoś kto przypomina mu o tej
tragedii. Czuje się szykowany i pogardzany. Ucieka od przeszłości. Nie widzi
zrozumienia u nikogo. Ucieka od wspomnień. Próby swe zaczyna ciągle od nowa.
Zdobywa zaufanie jako nieznany człowiek, nie chce by go osądzano przez pryzmat
wydarzeń na „Patnie”. Chce pokazać się takim jakim jest. Nie chce by cień z
przeszłości przykrywał teraźniejszość. Szuka odkupienia win. Surowa ocena samego
siebie. Marlow umożliwia wyjazd Jimowi do Patusanu. Wyspa dziewicza nie znana
ludziom. Tam może się odnaleźć na nowo. Widzi dla siebie szansę. Zdobywa zaufanie,
formuje społeczne rządy. Niszczy wyzysk. Stworzył państwo gdzie rządził
sprawiedliwie, zdobył poważanie i szacunek podwładnych. Ludzie żyli szczęśliwie.
Czuł się on tam znakomicie. Czuł się kochany i potrzebny. Od niego zależało życie
ludzi. Pomagał i opiekował się imi. Uważano go za mędrca, radzono się go. Bez Jima
tubylcy stawali się bezradni. Darzono go zaufaniem i szacunkiem. Miał autorytet.
Bezgranicznie mu wierzono. Brawn to przywódca korsarzy. Chciał ograbić Patusan.
Jim nie pozwolił na atak. Zawierzono jego doświadczeniu. Brawn wykorzystał sytuację
i ich zaatakował. Zabił Daina Warisa, przyjaciela Jima. Brawn wykorzystał zaufanie i
dobroduszność Jima. Chciał on puścić pirata bo ten poznał prawdę. Dobre intencje Jima
nie udały się. Po śmierci przyjaciela, Jim wyrusza do Daromina, który go zabija.
Wiedział Jim o takiej możliwości bo Daromin bardzo kochał syna. Czuł się on
odpowiedzialny, przytłaczała go ponownie wina. Kolejna porażka. Sam wymierzył
sobie karę. Decyzję tę podjął bo sumienie zawsze mu towarzyszyło. Nie uciekłby od
wspomnień. Człowiek honoru, chciał udowodnić, że nie boi się odpowiedzialności.
Ostatni akt odwagi. Nie pomyślał o ludziach, którzy go kochali (patusańczycy). Klejnot
został sam, bezbronna postać tragiczna. Niezależnie od wyroku cierpiałby. Zmarnował
nadzieje. Marlowa. Obawiał się wyrzutów i zmagań moralnych. Nie był na tyle silny by
rozpoczynać na nowo swoje życie. Sytuacja bez wyjścia. Powieść ta skłania do refleksji
nad własną moralnością. Trudem wyboru. Zło i odkupienie win. Kompozycja luźna.
Powieść Jima jest pretekstem do wyborów moralnych. Subiektywizm wniosków. Wiele
narratorów, osobiste refleksje, różne spojrzenia. Dociekliwość i dokładność. Chęć
dotarcia do prawdy. Zaburzenie chronologii (dygresje, epizody).
69.4 „MORALNOŚĆ PANI DULSKIEJ” - GABRIELA ZAPOLSKA
Gabriela Zapolska w swojej twórczości ukazywała portrety psychologiczne kobiet.
Dostrzegała wszelkie wartości. Utwory jej to wierny dokument epoki. Portrety te
poddawane były wnikliwej analizie sfery duchowej.
Aniela Dulska
W pierwszym wrażeniu uważana jest za brudną, niesympatyczną kobietę. Wciąż
krzyczy lub mówi podniesionym głosem. Obraz antysympatyczny. W jednej chwili
154
156
może zrobić wiele czynności. Dla gości przebiera się. Żądna władzy nad swoją rodziną.
Skąpa, nic ją nie obchodzi. Zawsze ma być tak jak ona chce. Uznaje tylko swoje zasady.
Nie zwraca uwagi na zdanie innych. Dostosowuje się do sytuacji. Powierzchowna i
egoistka. Obłudna, zakłamana, konieczność pozorów. Żyje w czterech ścianach,
oszczędza. Nie chodzi do teatru, nikogo nie zaprasza, kontroluje finanse domowe,
podwyższa czynsz domowy, trzyma magiel w sieni. Skąpa do ohydności, obłudna
postawa, brudy pierze pod własnym dachem. W służących nie widzi ludzi. Interesują ją
tylko pieniądze, oszczędza więc na wszystkim i wszystkich.
69.4.1 KOŁTUŃSTWO / DULSZCZYZNA

Jest to życie w obłudzie, fałszu i ograniczeniu. Jest to sposób bycia Anieli Dulskiej.
Zakłamanie i niechęć do szczerości. Taką postawę zaczęto nazywać Dulszczyzną.
Skrywanie prawdziwych myśli, odczuć, przekonań pod pozorami. Skąpstwo. Moralność
pozorów bo dostosowuje zasady do ogółu/ Pozorna moralność - Dulska udaje wielką
damę, a w domu jest inna. Moralność na pokaz, stwarza ona pozory, przedstawia siebie
jako osobę estetyczną. Kryteria jej postępowania są cyniczne i wyrachowane.
Felicjan Dulski
Jest podporządkowany swojej żonie. Nie zgadza się z nią, ale jest obojętny. Ignoruje ją,
ucieka w milczenie. Zwątpił w możliwości odmiany żony. „A niech was wszyscy
diabli !!!”
Zbyszek
Ma inną postawę. Jest zbuntowany, zabawia się, celowo szokuje i jest zaczepny,
wulgarny i prowokujący. Aniela zaplanowała jego życie. Juliasiewiczowa chciała
pokazać mu prawdę, że będzie się on musiał troszczyć i kłopotać. Ukazała mu
prawdziwe życie, widmo odpowiedzialności, nędzę. Jest kołtunem i jest tego świadom.
Jest słaby, ale chce walczyć ze swoim kołtuństwem. Krytykuje matkę.
Mela
Też się nie zgadza. Też się poddaje by żyć przyjemnie. Nie buntuje się. Postać tragiczna
bo jest naiwna i dobra i nie orientuje się w jakiej atmosferze moralnej żyje.
Hesia
Podobna do matki. Pogardza Hanką, bije ją i się z niej wyśmiewa. Ma już wypaczony
charakter. Nikim się nie interesuje. Lubi tylko tańce, stroje i studentów.
Dulscy mieli być typową rodziną filistrów. Zapolska stworzyła i komedie i tragedie.
Sztuka naturalistyczna. „Menażeria ludzka”. Odsłania ona temat drażliwy, postawa
obiektywna, fotograficzna dbałość obyczajowa.
69.4.2 DRAMAT NATURALISTYCZNY

Są tu bohaterowie z niższych sfer (Hanka, Kucharka), szczegułowe didaskalia.
Poruszyła tematy wstydliwe. Życie ich jest motywowane biologicznie (dulszczyzna
dziedziczna). Tylko silni mogą przetrwać, a słabi przegrają.
155
156
70. „WESELE” WYSPAŃSKIEGO JAKO DRAMAT SYMBOLICZNY

70.1.1 STANISŁAW WYSPIAŃSKI - CHARAKTERYSTYKA
Stanisław Wyspiański reprezentuje dramat symboliczny. Debiut wiązał się z utworem
„Warszawianka”. Był to tekst realistyczny bez elementów symbolicznych. Inne utwory
to „Wesele”, „Wyzwolenie”. Dramaty ludowe o tematyce współczesnej to „Sędziowie”,
„Klątwa”. Dramaty o temacie antycznym to „Achilles”, „Protesilos i Laodamia”.
Nawiązanie do powstania listopadowego w „Nocy listopadowej” i „Lelewelu”. Miał
wielostronne zainteresowania. Wszechstronnie działał i był pracowity. Dramat
„Wyzwolenie” to utwór współczesny. Uważany jest za jego jeden z najlepszych
utworów. Oryginalny kształt. Główny bohater Konrad jest reżyserem przedstawienia. W
kręgu wydarzeń utworu pojawiają się sprawy Polski i polityki. Konrad podobny jest do
Wyspiańskiego, który przybył by wyzwolić ludzi z mitów, legend od narzuconego
pewnego sposobu myślenia. Jest autorem różnych luźnych wierszy o charakterze
osobistym. Autor poematów i didaskaliów (np. w „Weselu”, pisane są wierszem i
traktowane są jako oddzielny utwór liryczny). Oryginalny malarz. Malował portrety
dzieci i cykl macierzyństwo. Uprawiał malarstwo sztalugowe czyli w pracowni. Używał
farb pastelowych. Uprawiał rysunek piórkiem, kredką i węglem. Zajmował się też
malarstwem ściennym - Polichromie. Projektował meble, witraże, tkaniny, elementy
użytkowe. Wykonywał kilka płaskorzeźb i litografii (rzeźbienie rysunku w metalu, a
później odbicie na papierze). Jego działa sztuki nie należy rozdzielać jest to bowiem
wizja pewnej casłości - „Teatr mój widzę ogromny”. Wizje teatralne. Munumentalizm
syntetycznych wizji.
„Skarby Sezamu” to jeden z obrazów Wyspiańskiego - największy. Łączy w nim dwa
światy. Reprodukcje jedynie fragmentów obrazu. Oddziaływuje nastrojem,
tajemniczością i grozą.
Do napisania tego utworu zainspirowało go wesele i ślub przyjaciela. W Krakowie, w

pierwszym okresie impresjonizmu, młodzież zainteresowała się światłem. Malowali
często za miastem wykorzystując elementy świetlne. Ludzie z pod Krakowskich wsi
uchodzili za szczerych, uczciwych, malowano ich portrety. Moda na styl ludowy -
„ludomania” czyli bratanie się z chłopami. Artyści skierowali się w stronę ludu, chcieli
dotrzeć do ich szczerości i moralności. W 1920 roku Boy-Żeleński napisał „Plotkę o
„Weselu”” by zachować dla potomności jak doszło do powstania tego dzieła. W
„Weselu” umieścil ludzi, których znał - ich odpowiedniki:
1. Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer, malarz
2. Gospodyni - Anna Mikołajczykówna
3. Pan Młody - Lucjan Rydel - gaduła
4. Pani Młoda - Jadwiia Mikołajczykówna
5. Radczyni - profesor Domańska
6. Haneczka - Hanna Mikołajczykówna
7. Nos - Noskowski
8. Dziennikarz - Starzewski
9. Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer
10. Zosia i Maryna - córki lekarza - Poreńskie
156
156
11. Klimina - swatka

12. Czepiec - amant wiejski
Ślub ten był szokiem dla społeczeństwa krakowskiego. Mieszkali w Bronowicach,
gdzie toczy się akcja utworu. Skandal. Wyspiański był na tym ślubie. Fascynowała go
prostota, życie zamienił w poezję. Każda postać ma znane cechy. Prapremiera była
skandalem bo sztuka była nietypowa (gwara ludowa), wystawiono ją w Teatrze Starym.
Na afiszu chciał podać prawdziwe nazwiska. Wiele osób opuściło salę.
Akcja utworu dotyczy dwóch stanów. Inteligencji ze strony pana młodego oraz
chłopstwa ze strony panny młodej. Brak przedstawicieli arystokracji czy proletariatu.
Wyróżnia się tu dwa rodzaje scen:
1. realistyczne - osoby, bohaterowie tworzą nurt satyryczny
2. symboliczno-irracjonalne - obok realistycznej rzeczywistości występuje metafizyka,
osoby-duchy. Ukazane uczucia konkretnych osób.
Ze scen realistycznych wyczytać można stosunek Wyspiańskiego do zjawisk i uczuć.
70.1.2 STOSUNEK PRZEDSTAWICIELI INTELIGENCJI DO CHŁOPÓW

Zwracanie uwagi na piękno zewnętrzne. Pan Młody odnalazł tu żywą urodę, odnajduje
tu życie, spontaniczność, chodzi mu głównie o wygląd. Stylizuje się zewnętrznie
(chodzi boso, z gołą głową). Zwraca uwagę na ubiór panny młodej. Zafascynowany
swym strojem, który i tak zrzuci. Fascynacja dźwiękami muzyki ludowej. Nie zna
chłopskich obyczajów, np. Dziennikarz lekceważył chłopów. Nie zna życia na wsi.
Inteligencja nie liczy się z prawami chłopskimi. Zapominają o niedawnej przeszłości, o
powodach krwawego wystąpienia chłopów. Nie interesuje go, że chłopi są żądni
władzy. Chce tylko odpoczywać. Idealizacja chłopów i ich życia wiejskiego. Myśli on,
że życie to siedzenie wśród zieleni, odnajduje tu ucieczkę od codzienności. Mówi o
pospolitości, o swym pokoleniu, że są przeklęci, ubezwłasnowolnieni, dekadenci. To co
ludzie z miasta widzą na wsi to fantastyczne poszukiwanie celu i sensu życia. Odmiany
od pospolitej części mieszczucha. Podoba im się wieś odświętna, kolorowa, bez ciężkiej
pracy. Nie dociekają marzeń chłopskich. Nie interesuje ich to. Podoba im się
powierzchowność. Chłopi to widzą i rozumieją. Czepiec widzi to nieszczere bratanie się
z chłopami. Żyd też traktuje tę stylizację za zabawę, bałamuctwo w wielkim stylu. Jest
to szopka, chwilowy kaprys, znudzeni są bowiem zwykłym życiem. Chłopi odczuwają,
że nie są rozumiani, czują obcość. Chłopi nie są ufni.
Inteligencja
1. Niezdolni do czynu. Pomimo ataku chłopów na szlachtę, bawią się razem z nimi,
chwilowo zapomnieli o tym wydarzeniu.
2. Przeklinają przeszłość, ale nic nie robią. Żałują tego co było lecz nic nie robią by to
zmienić. Uważają, że poprzez przeszłość są niewolnikami.
3. Brak aktywności działania. Dziennikarz wspomina dzwon Zygmunta, stare stroje.
Wszystko uśpione. Inteligencja czeka na coś lub na kogoś.
4. Pospolici, niedojrzali politycznie. Np. Gospodarz powierza róg Jaśkowi, a to przecież
on miał na nim grać.
157
156
5. Pogarda dla współczesnych. Pokolenie skazane na degenerację, tylko sztuka, a ona

też nie jest na czasie. Poezja nie o tym co żywotne - spokojna jest. Usypia, znieczula,
nie pobudza emocji, które mają być domeną. Błahe sprawy są poruszane. Utwory są
identyczne. Powierzchowna, bezideowa, słowa bez pokrycia. Nie zmieniają się w
czyn. Opieszała poezja.
Chłopi
1. Gotowi do walki, ale potrzebują przywódcy
2. Podatni na walkę chętnie będą uczestniczyyć w działaniu
3. Zawzięci, odwołują się do chlubnych kart historii
4. Zżyci ze sobą. Oczekują, że ktoś poprowadzi ich do walki. Chłop czuje potrzebę
działania, decyzję o podjęcie działań pozostawia inteligencji. Chętni do walki, ale
mierzi ich apatia.
5. Uważają, że ludzi z miasta trzeba trzymać krótko by nie przejęli kontroli nad
chłopami
6. Widzą własną potęgę, ale nie są przygotowani bo wartości materialne stanowią dla
nich większe znaczenie.
7. Nie umieją dobrze gospodarować i zaciągają długi
8. Nie boją się zawstydzić panów, nieufni, krytycznie nastawieni do inteligencji.
9. Otwarci, spontaniczni, szczerzy w reakcjach, garną się do wiedzy, znają swą potęgę i
moc, wartość. Garną się do działania, ale nie dorośli do czynu. Zapalni jak słoma.
Trzeźwo i realnie oceniają.
10. Skorzy do bójek, porywczy, dążą do bogactwa, stają się próżni.
Podczas wesela spotykają się dwa różne światy. Ludzie ci nie potrafią się porozumieć.
Prowadzi to do rozbieżności, do oceny przeszłości i różnego widzenia narodu. Chłopi
skorzy do działania, konkretnej walki, ale to inteligencja ma przodować bo chłopi są za
słabi. „Wesele” to satyra na współczesność. Nie zdolność do czynu całego pokolenia.
Rzekomy solidaryzm. Stylizowanie się na poszczególną modę. Pod maską przyjaźni i
braterstwa kryje się niechęć, urazy, nie zrozumienie.
70.1.3 SYMBOLE W „WESELU”

Po koniec aktu I młoda para zaprasza na wesele chochoła, który przybywa. Jest on
twórcą urojeń. W utworze tym występują trzy rodzaje symboli:
1. rzeczy
2. postaci
3. sceny
Chochoł rzuca czar na zebranych, budzą się w nich ukryte uczucia. Uosobienia
utajnionych pragnień.
Widmo
Narzeczony Marysi, który zmarł na suchoty. Malarz francuski. Jego duch przybył na
wesele. Rozpamiętuje chwile gdy byli razem, gdy istniała między nimi jakaś więź. Jest
to upostaciowanie wnętrza Marysi. Z jednej strony cieszy się ona z jego przybycia, a z
drugiej obawia. Pogodziła się z jego śmiercią. Jest to symbol utraconej miłości. Marysia
158
156
przypomina sobie te chwile i boi się stabilizacji z mężem. Nie wie czy ma zostać z
Wojtkiem,. Wesele sprowokowało ją do tych rozważań. Raz się cieszy z przybycia
ukochanego, a raz nie.
Stańczyk
Dziennikarz „Czasu” należy do organizacji „Stańczyków”. Stańczyk to symbol
mądrości. Głos wewnętrzny dziennikarza. Wie on, że dziennikarz jako inteligent
powinien przewodzić narodowi. Jest też symbolem postawy patriotycznej. Ukazanie
niebezpieczeństwa zaniku walki. Zarzuca dziennikarzowi słowne deklaracje. Przyznaje
się do bezczynności, obwinia za sytuację przeszłość. Jawi się jako dekadent, pragnie
śmierci i to jest jego słowna deklaracja. Stańczyk przypomina czasy Jagiellonów. Nie
wierzy w deklaracje społeczne. Dziennikarz pragnie katastrofy by wstrząsnąć
społeczeństwem, by wyrwać ich z marazmu. Cena jest świętość tradycji. Nie widzi
przyszłości dla Polski widzi, że złą obrał drogę. Stańczyk wręcza mu kaduceusz Polski.
Dziennikarz wyraża pogardę dla bratania się z ludem. Widzi fałsz solidaryzmu.
Stańczyk to jego sumienie i dla tego z ironią wręcza mu kaduceusz. Dziennikarz jako
przywódca narodu.
Rycerz
Symbol honoru i patriotyzmu. Jest uosobieniem pragnień poety. Poeta ma odczucie
siły. Dekadentyzm, a poeta tęskni do mocy i siły. Rycerz jako symbol mocy, odwagi i
zwycięstwa. Zwiastun odrodzenia. Nazywa poetę nędzarzem. Poeta cierpi bo to co
tworzy jest odzwierciedleniem ducha czasu. Rycerz przypomina czasy Jagiełły. Poeta
ma szansę prowadzenia ludu do walki. Osądzona jest zdegenerowana poezja młodo
polska. Poeta nie chce napisać wielkiego dzieła. Poeta nie jest w stanie podołać
przywództwu narodu. Rycerz to symbol siły poezji oddziałującej na społeczeństwo.
Hetman
Duch hetmana Branickiego, który gardził chłopami. Symbol fałszu, zdrady,
magnackiego egoizmu. I to mu zarzuca pan młody. Hetman jest butny, dumny,
dominuje nad chłopami. Polska mu nie pomoże bo zaprzedał on kraj szatanowi. Pan
młody żeniąc się z chłopką zdradził swój stan. Tłumaczy mu, że to moda, a nie szczere
bratanie się z ludem.
Upiór
Jakub Szela stanął na czele powstania chłopskiego. Jest on cały we krwi bo wielu zabił.
Chce się obmyć wodą. Dziad stara się go odpędzić. Upiór jako zimny trup. Dla Szeli
ważne są dobra materialne. Przypomina, że bratanie się chłopów i szlachty jest
niedorzeczne. Jest symbolem krwawej zemsty na panach.
Wernyhora
Ofiarowuje złoty róg gospodarzowi. Zszedł on z obrazu Matejki. Przewiduje przyszłość.
Zwiastun czynu i niepodległości.
159
156
1. Złoty róg to symbol walki, znak czynu, ma ruszyć społeczeństwo. Do walki nie
dochodzi bo gospodarz oddał róg Jaśkowi, który go gubi. Wernyhora atakuje inne
powstania gdzie oczekiwano cudu. Utracona szansa . Braterstwo i solidaryzm
chłopstwa. Nie spełni się to.
2. Czapka z piór to symbol przywiązania do rzeczy błachych i matrerialnych.
Ostrzeżenie by nie przekładać wartości prywatnych nad państwowe.
3. Sznur to symbol niewoli
4. Dzwon Zygmunta symbol wielkości Polski
5. Kosy nasadzone na sztorc to mit racławicki, gotowość walki
6. Taniec chocholi symbol zniewolenia, marazmu i niemocy narodowej
Ponownie pojawia się chochoł, który jest symbolem całego narodu. Scena najbardziej
smutna. Goście weselni symbolizują naród, chata to Polska w której krzyżują się
wszystkie problemy. Osoby dramatu to symbole tradycji i przeszłości. „Wesele” to
diagnoza polskiego społeczeństwa. Końcowy taniec chochoła to kwintesencja myśli
zawartej w utworze. Krzak bez życia otulony słomą na zimę. Oznacza uśpione wartości
narodu. Na wiosnę się obudzi i latem rozkwitnie, jest to nadzieja na odzyskanie
niepodległości.
70.1.4 ARTYZM W „WESELU”

Są tu dwa różne wątki sceniczne:
1. realistyczne
2. wizyjno-symboliczne
Finał polega na spleceniu obu wątków. Zrośnięcie komedii obyczajowo społecznej.
Wyspiański to satyryk ideolog i wieszcz. Poezja okresu Młodej Polski wytwarza
nastrój. W „Weselu” mamy do czynienia z nastrojem sztuki:
• Malarstwo
1. W wypowiedziach, np opis stroju panny młodej
2. Didaskalia - jest tu impresjonizm czyli:
− precyzja operowania barwą
− zatarcie szczegułów
− gra światła
3. Rola światła: odbijanie się go od twarzy. Osoby zmieniają cienie co umożliwia gra
światła
4. Barwy o charakterze symbolicznym
Didaskalia, pisane dużą literą. Światło i czar. Symbolem jest wstawanie nowego dnia,
czas ten nie stanie się bo Jasiek zgubił złoty róg.
5. Ważne są elementy plastyczne
• Muzyka
1. weselna
2. chochoła
3. zawodzenie wiatru
4. odgłosy tańczących ludzi
160
156
5. odgłosy wsi (pianie koguta)

6. tętent konia
7. cisza
8. szelest słomy chochoła
9. świergot ptaków
10. piosenka Jaśka
11. melodyjność utworu, liczne powtórzenia
Elementy te po złączeniu tworzą pewien nastrój

1. Akt I to rozmowy o rzecach błachych, miłostki, flirty. Motyw polityczny i rozmowa
o niej. Motyw sztuki i poezji. Rozmowa o nich.
- chłopi ubrani na kolorowo
- inteligencja: panowie na czarno, panie na biało
2. Akt II to zmiana nastroju. Inaczej się mówi w tym akcie. Słowa dosadne i dobitne.
W ciemności pojawiają się osoby dramatu. Słychać skrzypienie podłogi, nastrój
grozy i tajemnicy.
3. Akt III oparty na poczuciu nie mocy. Nastrój otępienia i apatii. Oczekiwanie na cud.
Nastrój podkreśla jakość słów. Uważne wypowiedzi. Pokój jest ciemny to świt
zmienia sytuację.
Utwór poprzez syntezę sztuk w połączeniu z wydarzeniami zmierza nastrój z aktu do

aktu. Akt II to rozpamiętywanie, rozmowa samego ze sobą. Akt III to marazm, niemoc,
zmęczenie i otępienie. W „Weselu” mamy przewidziane przez aktora intencje autorskie.
Sens komediowy i metaforyczny.
70.1.5 DRAMAT ROMANTYCZNY - PORÓWNANIE Z „DZIADAMI”
PROBLEM „DZIADY” „WESELE”

Podobna problematyka Przedstawienie poetyckie Nie możność połączenia
przyczyn upadku Polski. się społecznie by
Charakterystyka odzyskać niepodległość.
poszczególnych
środowisk
Takie samo pokazanie Treść ukazana poprzez Odwołanie do historii:
tematu perspektywę czasu, Stańczyk to król
historię. Rozrachunek z Zygmunt, Hrabia to
teraźniejszością poprzez Targowica, Rycerz to
przeszłość. Grunwald, widmo to
Szela. Ma to pobudzić
świadomość narodową.
Pouczenie. Historia to
ukazanie chwalebnych i
haniebnych kart.
Teraźniejszość to wesele,
przyszłość to
161
156
perspektywa walki
zbrojnej.
Przesłanie treści Oskarżenie Oskarżenie inteligencji i
społeczeństwa o klęskę, chłopów o brak
antidotum to mesjanizm zjednoczenia. Nie dojrzali
do przywództwa.
Wskazuje drogę:
solidaryzm.
Rodzaj dramatu Romantyczny Realistyczno-
symboliczny
Sceny mistyczne Oba światy istnieją na Oba światy istnieją na
równych prawach równych prawach
Ludowość Ludowe obrzęd, ludzie Wesele ludowe, sposób
prości biorą w nim odbycia (oczepiny), ,
udział, na wsi. udział biorą mieszkańcy
wsi, na wsi się odbywa,
stylizacja ludowa języka.
Synkretyzm formy III błahych rozmów, I pogodny, radosny,
zastąpiony przez bezczynność, wesoły
syntezę sztuk. Nastrój. nuda. II trwogi, przerażenia,
II tajemniczość, groza respekt przed duchami,
IV sielski nastrój, tajemniczość, jest ciszej
podobny do wesołości, III bezsilność, apatia,
potem przygnębienia i senne zachowanie,
tajemniczości. uśpienie, oczekiwanie.
Czas Akcji Noc zaduszkowa - 23 listopada
listopad
Kompozycja taneczna „Bal u senatora” - para za Wesele, tańce
parą tańczy Menueta.
Postać Wernychory U Słowackiego też Symbol postaci,
Wernyhora przyszłości, odzyskania
niepodległości.
Odpowiedniki postaci Widmo Hetman Branicki
Te podobieństwa to świadomy zabieg autora. Chciał uwydatnić problem o którym
mówi, pokazać, że ktoś już poruszył ten problem. Mimo klęsk trzeba próbować dalej.
„Dziady” mówią o problemach patriotycznych, narodu. Nie chce by była to plotkarska
treść o weselu Rydla. Głębokie przemyślenia. „Wesele” na równi z „Dziadami”. Tekst
oparty na sytuacji bieżącej. Dotyczy całego narodu. Tak to odebrano. Wyspiański
nazwany został „czterdzieści i cztery”. Został wieszczem.
162
156
71. TWÓRCZOŚĆ STEFANA ŻEROMSKIEGO
71.1 „LUDZIE BEZDOMNI”

Koncepcja intelektualna utworu może być zawarta w motcie („Romantyczność”), w
przedmowie od autorskiej („Dziady”) lub tytule („Ludzie bezdomni”). W niektórych
utworach tytuł może być sugestią skierowaną do czytelnika dotyczącą przesłania
intelektualnego utworu. Uogólnienie o charakterze poznawczym.
Bezdomność to bark oparcia, poszukiwania domu (w sensie emocjonalnym, rodziny),
samotność, brak swojego miejsca w świecie.
Bezdomny to samotny, ubogi, bez pomocy, nieszczęśliwy, bez miejsca do mieszkania,
odrzucony i wyobcowany.
Ludzie bezdomni w utworze to mogą być ludzie ubodzy, biedota, mieszkańcy ulicy
Ciepłej i Krochmalnej np. Ciotka Pelagia mieszkająca w domu brata będąc na jego
łasce. Przeludnienie mieszkań robotniczych, robotnicy mieszkają wraz z krewnymi.
Brak odrębności i swobody życia. Bogaci się nimi brzydzą. Odrzuceni przez
społeczeństwo. Wyobcowani. Wykorzystywani są poprzez pracę fizyczną, ale nikt nie
zapewnia im warunków do życia. Brak ciepła rodzinnego.
Bezdomność to brak domu, bezdomność społeczna, duchowa - pragnień, marzeń.

Bezdomność materialna (ubóstwo, opisy drastyczne, opis brzydoty świadomie i
celowo).
Tłumy, zbiorowiska budzą niechęć. Odrażają. Jednak indywidualne postacie budzą

litość.
Tomasz Judym
Nie miał prawdziwego ogniska domowego. Sierota bo rodzice zmarli. Wychowywany
przez bogatą ciotkę. Tam nie zaznał szczęścia rodzinnego. Był służącym, chłopcem na
posyłki, lekceważyli go wszyscy. Miał też szansę opieki. Środowisko z którego się
wywodził odtrąciło go, stracił przynależność do tej klasy. Inteligencja (lekarze)
odrzucili go także, brak zgody z jego poglądami, nie akceptowano jego pochodzenia.
Tak też postąpiła arystokracja z którą się kontaktował. Judym wywodził się z biedoty,
ale się jej brzydził. Nie znajduje też miejsca wśród lekarzy i arystokracji. Nie
przynależał do żadnego środowiska. Inna forma bezdomności to samotność - z wyboru.
Tomasz świadomie rezygnuje z rodziny i małżeństwa z Joanną. Jest on bezdomny bo
nie może wrócić do rodzinnego domu bo po prostu on nie istnieje. Tuła się. Po pobycie
w Warszawie jedzie do Cisów, a potem do Zagłębia Dąbrowskiego, ale nigdzie nie
znalazł oparcia. Był samotny w propagowaniu idei. Z poglądami jego nikt się nie
solidaryzował. Bezdomność duchowa - nie miał bratniej duszy, przyjaciela.
Joanna Podborska
Bezdomna. Sierota, po stracie rodziców mieszkała u ciotki w Kielcach. Tam się uczyła,
ale nie mogła liczyć na uczucia. Po skończeniu gimnazjum pojechała do Warszawy.
163
156
Pani Niewadzka zatrudniła ją jako guwernantkę. Bezdomnością jest strata majątku,

domu rodzinnegio. Tuła się ona po innych domach. Joanna nie czuje przynależności do
żadnej klasy społecznej. Stara majątku, brak akceptacji ze strony ziemiaństwa.
Wyobcowana. Jest ona samotna, nikt nie akceptuje jej poglądów (prócz Judyma, który
ma poodobne). Widzi ona na świecie zło i stara się z nim walczyć, ale jej zapał jest
lekceważony lub traktowany z pobłażliwością. Nie znajduje poplecznika, który by wraz
z nią działalność tą kontynuował. Jest bezdomna bo zostaje odtrącona przez Tomasza i
traci nadzieję na dom rodzinny. Jej bezdomnością jest emancypacja. Jest to uznawane
za niecodzienny przejaw kobiecości.
Wiktor Judym
Też jest bezdomny. Żyje w nędzy, ubóstwie (elemennty bezdomności biedoty). Sierota
bez domu rodzinnego. Judymowie za granicą czują się obco i nie mogą się odnaleźć w
innej rzeczywistości. Bezdomność polega na braku przywiązania się do domu. Wiktor
traci ojczyznę (emigracja zarobkowa) - też bezdomność.
Leszczykowski
Wywodził się ze szlacheckiej rodziny spod Cisów. W wyniku represji stracił majątek.
Wyjechał za granicę. Tęskni do ojczyzny. Pracowity kupiec wspomagający
utalentowanych Polaków i rodzinne Zagłębie. Powstaniec i demokrata.
Kożecki
Dekadent, myśli o śmierci. Nie jest rozumiany przez ludzi. Człowiek zagubiony w
zdegenerowanym świecie. Jego poglądy są przyczyną odrzucenia. Nieprzystosowany do
życia, popełnia samobójstwo.
Daszkowska
Samotna, nieszczęśliwa widzi kres swojego życia. Pozbawiona serdeczności i ciepła
rodzinnego. Umarła.
71.1.1 WIELOZNACZNOŚĆ BEZDOMNOŚI

1. brak domu, dachu nad głową
2. ubóstwo, nędza materialna, brak opieki
3. sieroctwo
4. wyobcowanie społeczne
5. osamotnienie wobec zła i egoizmu na świecie
6. dobrowolne staranie się o bezdomność (Judym)
7. samotność - brak poparcia dla swoich poglądów
8. metafizyczna wobec idei świata
9. pozbawienie ojczyzny
Dom dla Joanny to miejsce wypełnione szczęściem, radością i stabilizacją rodzinną.
Dom to ukoronowanie pragnień dla wszystkich, którzy cierpią, są skrzywdzeni. Dom
może uwięzić Judyma, pozbawić swobody ruchu. Obawia się swojej słabości, dom
byłby balastem, przeszkodą w pracy społecznej, w urzeczywistnieniu ideałów. Chce być
sam by nikt ani nic nie przeszkodziło mu w realizacji misji.
164
156
71.1.2 DZIEJE TOMASZA JUDYMA

Urodził się w biednej rodzinie szewca, wcześnie został sierotą. Zaopiekowała się nim
ciotka, pomiatała nim, ale dała możliwość nauki. Wstąpił do gimnazjum. Ukończył
studia medyczne. Wyjechał do Paryża na roczne stypendium medyczne. Zwiedza Paryż
z częścią dla biednych i bogatych. Widzi dwoistość świata: pięknego, świata sztuki
oraz brzydkiego i biednego. Powrócił do Warszawy gdzie odwiedził rodzinę
mieszkającą na ulicy Ciepłej. Przeraża go to, że bratowa pracuje w fabryce cygar w
ciężkich warunkach. Widzi biedę w swojej rodzinie. Czuje odrazę do biedy i biedaków.
Czuje się skrępowany tymi ludźmi, ale lituje się nad nimi. Czuje z nimi więź z poczucia
obowiązku. Jego stosunek do nich jest ambiwalentny bo:
1. współczuje im z obrzydzeniem
2. chce im pomóc wyrwać z tej nędzy.
To jest rodzaj długu, rodzina go wychowała więc czuje za swój obowiązek pomóc jej.
Nie jest to więź emocjonalna. Chce tępić zło, które doprowadziło ich na skraj nędzy.
Poczuwa się odpowiedzialny za nich. Przeklęty dług zaciągnięty przez przypadek.
Świadomie narzuca sobie misję tępienia zła. Zwiedza Warszawę, zbiera notatki i
obserwuje. Odczytał też swoją pracę na spotkaniu lekarzy u doktora Czernisza. Opisał
im biedę w Paryżu i Warszawie. Uważał, że lekarze powinni zapobiegać chorobom, a
nie tylko je leczyć. Lekarze zaczęli protestować. Judym nazwał ich lekarzami bogatych.
Ze względu na swoje przekonania nie jest on akceptowany. Pragnie by inni porzucili
majątki. To ich oskarża o szerzenie zła. Pracował w szpitalu i w prywatnej klinice, ale
po wygłoszonym wykładzie nikt tam nie przychodził oprócz kobiet proszących o datek.
Ludzie biedni nie przychodzili bo mu nie ufali, dziwiło go to. Doktor Węglikowski
proponuje mu wyjazd do Cisów. Utopijne poglądy porzucenia leczenia bogatych na
rzecz biednych. Chce im zapewnić ulgowe warunki. W sposób obraźliwy prosi o pomoc
innych lekarzy. Przyczynia się on do rozwoju szpitala. Pragnie wysuszyć sztuczne
sadzawki, które są przyczyną malarii w czworakach. Administrator i kierownik nie
zgadzają się na to przedsięwzięcie z powodu kosztów. Judym boryka się z
przeciwnościami losu, walczy ze światem zewnętrznym. Ma wątpliwości czy walczyć
skoro gardzi tym, i o których walczy.
Zalety Tomasza
Człowiek ofiarny, obowiązkowy, konsekwentny, wierny sobie.Mimo osamotnienia
realizuje swoje idee.
Wady Tomasza
Brak taktu i dobrego zachowania. Brak obycia i ogłady. Dzięki tym wadom jest on
postacią realną.
Tomasz podejmuje walkę wiedząc, że jest uważany za odmieńca i skrajnego utopistę.
Szokujący dla innych. Treści sztuczne - błędne realizacje.
Związek Judyma i Joanny

Ona widziała go wcześniej w warszawskim tramwaju. On ją poznał w Luwrze.
Oprowadził ją po dworze i zaproponował wycieczkę do Wersalu. Ponownie spotkali się
w Cisach. Początkowo zauroczony jest Natalią, ale ona ucieka z Karbowskim. Zaczyna
się interesować Joanną. Dostrzega w niej pełną uczuć kobietę do której się on
165
156
przywiązuje. Fascynuje go zrozumienie dla niego i piękno zewnętrzne. Miała podobne

dążenia, chciała pomagać biednym. Delikatna, uczciwa, samodzielna, umiała walczyć.
Joanna uważa go za bardzo atrakcyjnego, zakochała się w nim co przysłania jej
wszystko. Oświadczyny są dla nich czymś oczywistym.
71.1.3 MOTYWY DECYZJI JUDYMA

1. obawa, że będąc szczęśliwym nie wypełni swej misji
2. idealista, ślepow dąży do wypełnienia misji
3. pasmo cierpień dla rodziny, przenoszenie się itp.
4. zaślepiony ideą nie dostrzega tych, którzy mogli by mu pomóc (lekarze).
5. nie robi tego z potrzeby serca czuje, że musi spłacić dług własnego sumienia.
6. Odtrącając Joannę składa ofiarę. Widzi potrzebę pomocy, ale nie potrafi sobie
zjednać sojuszników.
71.1.4 UNIWERSALNOŚĆ
1. stały niepokój pozwala mu godzić się na zło świata
2. znalezienie celu i sensu życia, uparcie dąży do niego walcząc z przeciwnościami
losu.
3. konsekwencja, ustawiczne ścieranie się z przeciwnościami losu.
4. postawa pełna pasji, altruistycznego społeczeństwa, chciał ją spełnić za wszelką cenę.
71.1.5 IDEE JUDYMA

1. Jego zawód jest szczególny i wymaga poświęcenia
2. chce zapewnić biedocie odpowiednie warunki życia.
3. higienizacja
4. bezpłatne leczenie
5. lepsze warunki bytu poprzez opiekoweanie się nimi i ich leczenie
6. traktowanie ich na równi z innymi
Język klasy robotniczej

Grupy nie formalne to te co oficjalnie nie istnieją
Żargon to język charakterystyczny dla danego środowiska
1. Gwara fleksyjna - zmiany w końcówkach (dzieciami - dziećmi)
2. Gwara leksykalna - odmienne znaczenie specyficznego słownictwa (Bryndza = bieda,
facet = mężczyzna, drynda=dorożka, tachać=włóczyć, zrugać=skrzyczeć,
granda=osoba skupiająca uwagę na sobie)
3. Gwara semantyczna - nauka o znaczeniu wyrazu (urżnąć=upić-odciąć,
wylać=wyprowadzić-rozlać).
4. Gwara fonetyczna - o wymowie wyrazu (mogię, tera, letka, przyńdzie)
Nieprawidłowości polegają na zwiększeniu spółgłosek g i k. Wprowadzani skróconych
form wyrazu. Nie używanie pierwszej osoby w czasie przeszłym, ale trzeciej. Gwara
służy:
1. charakterystyce bohaterów bez wykształcenia
2. ożywia dialogi i wzbogaca zasób leksykalny
3. uprawdopodobnia postacie
166
156
4. nadają kolor otoczeniu
71.2 „DOKTOR PIOTR”

W utworze tym ukazano krajobraz społeczny wraz z szeregiem procesów
ekonomicznych:
1. Deklasacja szlachty w postaci Dominika Cedzyny i Polichrowicza, gdyż obaj
wywodzili się z rodzin szlacheckich. Obaj musieli sprzedać ziemie i przenieść się do
miasta. Cedzyna zatrudnił się jako dozorca u inżyniera Bijakowskiego przy budowie
kolei, później został nadzorcą. Dominik nie umiał przystosować się do kapitalizmu,
do zmiany systemu. Ma o sobie wysokie mniemanie jako awangarda narodu, typowe
sądy szlacheckie. Bijakowskiego traktuje jak gorszego od siebie bo ten nie legitymuje
się herbem szlacheckim. Pierwszy raz w życiu podejmuje się pracy. Traktuje to jako
poniżenie, bardzo cierpi z powodu utraty ziemi.
2. Rozwój gospodarki kapitalistycznej to grunty wykupowane na miejsca gdzie mają
stanąć nowe fabryki (cegielnie). Również kolej przechodzić ma przez nowe grunty.
3. Położenie chłopów - wieś podupada z braku finansów. Chłopi zmuszeni są do życia
w lepiankach w których panuje wilgoć. Powoduje ona choroby. Źle się odżywiają.
Zmuszani do pracy za małe pieniądze - 30 kopiejek, wyzyskiwani. Obcina się im
wynagrodzenie i nie są w stanie się utrzymać. Nawet jeśli posiadają skrawki ziemi to
muszą się godzić na takie warunki. Chłopów jest wielu, imają się różnej pracy, ale są
wykorzystywani. Bieda i skrajna nędza powoduje, że ludzie ci zgadzają się na takie
warunki.
4. Powstanie inteligencji:
• Polichrowicz wyjechał ze wsi zasilając tę grupę społeczną.
• Piotr Cedzyna wyjechał z kraju na nauki, zdobywając wykształcenie i zawód
5. Zmiana systemu wartości. Dominik uważa siebie za przedstawiciela narodu. Dla
niego ważna jest ziemia oraz kultywowanie tradycji. Jako szlachcic sarmacki wierzy,
że to on i jemu podobni kształtowali i edukowali naród. Nie może się pogodzić. Jego
syn Piotr ma inne poglądy. Uważa, że wszyscy są równi. Dla niego najważniejsza jest
uczciwość i czystość sumienia. Wykształcenie i praca zapewniają życie.
6. Powstanie burżuazji. Przykładem jest Bijakowski, którego prawdziwe nazwisko jest
Bijak. Zmieniając nazwisko chciał pokazać rodowód szlachecki. Urodził się na ulicy
Krochmalnej czyli dzielnicy biedoty warszawskiej. Właścicielka nauki wysłała go na
nauki do szkoły. Był bardzo zdolny, ukończył studia matematyczne. Swoją
służalczością zasłużył na protekcję, wykorzystał to. Pokorą i udawaną lojalnością
pozyskiwał sobie ludzi, którzy umożliwiali mu awans. Po studiach rozpoczął pracę
(budowanie mostów) dzięki, której dorobił się sporego majątku. Na budowie
asystował. Majątku dorobił się nieuczciwie. Dawał łapówki oraz miał znajomości.
Swoją rodzinę także wprowadził do burżuazji. Zaobserwować można było u niego
brak odpowiedzialności z posiadanych pieniędzy. Chytry dorobkiewicz. Dominika
traktuje z wyższością i pogardą. Stara się wetować na nim wszystkie nieprzyjemności
zaznane w dzieciństwie. Skąpy, wie, że Cedzyna wyzyskuje robotników, ale sam go
do tego zachęcał. Wady nowobogackich. Bez skrupułów dorabia się zabiegami
167
156
obłudy, pochlebstwa i wyzysku. Klasa ludzi, którzy otrzymali pieniądze, ale nie
mogli ich wykorzystać.
71.2.1 TRZY PŁASZCZYZNY „DOKTORA PIOTRA”

1. opowiadanie o realiach społeczno-ekonomicznych epoki
2. o krzywdzie społecznej
3. o dramatach trudnych wyborów, postaw moralno-etycznych gdzie musi zostać
wybrana moralność, uczciwość lub uczucie
Utwór ten można interpretować na wiele sposobów. Utwór prezentujący sytuację

ekonomiczno-społeczną drugiej połowy XIX wieku. Utwór o dwóch postawach
etycznych. O dwóch bohaterach różnych pokoleń.
1. Dominik Cedzyna jest wyniosły, dumny ze szlacheckiego pochodzenia, gardzący
innymi, nie dostrzegający krzywdy chłopów. Pracowity, zle nie ma zawodowej etyki
(oszujkuje chłopów wiedząc, że nie jest to moralne). Myśli dawnymi kategoriami,
honorowy. Wykorzystuje chłopów uważając, że tak ma być, że powinni go słuchać.
2. Piotr Cedzyna jest uczciwy, pracowity, szanuje swoją pracę oraz innych gdyż każdy
ma równe prawa do pracy. Pogłębia wiedzę widząc w niej klucz do dobra
przyszłości. Dla niego nie jest ważne pochodzenie, ale wykształcenie zdobyte pracą
bezkompromisową. Jest maksymalistą etycznym i bardzo kocha ludzi.
Obu łączy wielka miłość, która sprawia, że Piotr wraca do kraju mimo korzystnych
propozycji. Gdy odkrywa, że ojciec opłacał jego studia pieniędzmi robotników chce
wracać i oddać je. Konflikt moralny między miłością do ojca, swoimi ideałami.
Tragizm bo każde wyjście jest złe. Chce oddać pieniądze by uratować honor ojca.
Dominik traci syna przez wielką miłość, która nakazywał mu okradać robotników dla
niego. Po jego stronie działa miłość bo nie działał on z premedytacją. Nie wiedział, że
czyni źle. Jednak racje są po obu stronach. Nie zawsze dążenie do celu jest opłacalne
np.: „Lord Jim”, „Dzika kaczka”.
Utwór ten opowiada o samotności człowieka (Dominika):

1. oddalenie od dotychczasowego trybu życia
2. utrata syna
3. utrata majątku
4. nowe warunki życia odsunęły go od klasy społecznej.
5. nie ma przyjaciół kogoś bliskiego. Nie ma oparcia na innym człowieku.
6. oddalony od innych ludzi
7. nie czuje związku z innymi. Nikogo nie uznaje za równorzędnego człowieka
Samotność Piotra:
1. żyje na obczyźnie, tęskni do kraju
2. żyje bez ojca
3. niedoceniony
4. osoba, którą daży szacunkiem i miłością nie rozumie go, jego poglądów, wartości
moralnych
5. nie zgadza się z ojcem i chce mu pokazać, że robi on źle. Konflikt pokoleń
168
156
6. Skazuje się na samotność wyjeżdżając z kraju - ostatecznie

Samotność obojga potęgowana jest przez niemożność zrozumienia się. Konflikt dwóch
sposobów rozumowania. Dominik to przedstawiciel przemijającej ideologii
szlacheckiej. Piotr to prekursor nowego systemu wartości, nowego sposobu spojrzenia
na świat.
Cechą charakterystyczną dla prozy Żeromskiego jest występowanie dwóch kompozycji

literackich: Ironii i liryzmu.
1. Liryzm to opisywanie przeżyć w sposób dostojny, z szacunkiem dla bohatera. Opisy
przyrody, pejzaż o charakterze mentalnym (odzwierciedlenie nastroju, emocji i duszy
bohatera), dobór środków stylistycznych i metafor i porównań. Tu przedstawione są
uczucia i miłość Dominika, żal i tęsknota - list Piota i scena końcowa - bezgraniczna
rozpacz.
2. Ironia to dzięki niej autor osiąga wyraz ironiczny na zasadach kontrastu językowego.
Mówienie o sprawach błahych językiem poetycznym i odwrotnie. Tu losy i kariera
Bijakowskiego.
Zastosowanie tych elementów służy autorowi do ukazania swojego stosunku do
bohaterów.
Naturalizm: opis prymitywnych warunków życia i pracy robotników (głód, choroby,
niebezpieczeństwo pracy).
71.3 „SIŁACZKA”
Stanisława Bozowska i Paweł Obarecki to przedstawiciele ideologii lansowanej pod
koniec XIX wieku. Postawa pozytywistyczna. Kontrast dwóch postaw:
Stasia Bozowska
Pochłonięta pracą, chciała zniszczyć analfabetyzm. Dlatego została nauczycielką i
uczyła podstawowej wiedzy ubogich. Robiło to z przyjemnościom i jednoczesnym
obowiązkiem, czuła satysfakcję. Zainteresowała ludzi literaturą. Jej sukces to napisanie
książki i pozyskanie szacunku ludzkiego. Przejęli się oni jej chorobą. Miała autorytet.
Charakteryzowały ją:
1. hart ducha
2. odwaga w pokonywaniu losu
3. bezkompromisowość w dążeniu do celu
4. upór w działaniu
Poświęciła swoje prywatne życie dla skromnych objawów wdzięczności i sympatii.
Wzór moralny, który autor afirmuje. Stasia nie ma wad, jest krystalicznie idealna -
nieprawdopodobne. Jako postać literacka może budzić oburzenie bo jest fałszywa w
swej doskonałości.
Paweł Obarecki
Jest on bardziej realną postacią. Przyjechał do Obrzydłówka by leczyć ludzi. Po wsi
jeździł z apteczką. Przeciw niemu wystąpił aptekarz i balwierz. Wmawiali ludziom, że
jest on oszustem, szarlatanem posługującym się czarną magią. Ludzie nie ufali mu bo
chciał leczyć za darmo. Nie zgodne to było z dotychczasowymi zasadami. Ktoś kto nie
169
156
chce zapłaty jest podejrzany. Obarecki nie miał argumentów na obronę. Usiłował
zgodnie z własnymi zasadami realizować zmiany. Zrezygnował na skutek presji,
złośliwości i niechęci ludzkiej. Zabrakło mu sił, a ludzie nie traktowali go serio. Nie był
w stanie tego pokonać i załamał się. Zrezygnował i przeszedł na mentalność ludzi,
którymi gardził.
71.4 OPOWIADANIA O ROZLICZENIU ŻEROMSKIEGO Z IDEOLOGIĄ
POZYTYWISTYCZNĄ
Obarecki, Bozowska, Piotr to realizatorzy haseł pozytywistycznych., których
urzeczywistnienie jest niemożliwe - utopia. Te hasła miały realizować jednostki. Po
Stasi nie było następczyń. Ideologia pozytywistyczna realizowana była przez jednostki,
które nie mogły sobie poradzić. Stosunek Żeromskiego do tych idei jest następujący.
Jest on czołobijący dla haseł, idei, teoretycznie wielkiej i wspaniałej. Jednoznacznie
prezentuje krótkowzroczność pozytywistów (młodzi, słabi, nieodporni ludzie).
Pozytywizm żądający przebudowy społecznej usiłował zażegnać złe konsekwencje.
Autor poprzez te postacie ukazał nierealność spełnienia programu pozytywistów. Oddał
głos faktom. Stasia nie pdołała warunkom tak jak i Paweł. On nie podołał od strony
psychicznej ona fizycznej. Ich postawa ideowo-moralna nie oparła się warunkom w
jakich żyli. Są pełni woli walki. Przeciwstawiają się złu na przekór wszystkim, samotni
(bohater romantyczny). Bezgraniczne oddanie i poświęcenie się idei, moralne piętno
dobroci to cechy wielu bohaterów Żeromskiego, który odwoływał się do tradycji
bohatera romantycznego.
Bohater pozytywistyczny:
1. społecznik, kierują nim emocje
2. inteligentny
3. samotny z racji swej nieprzeciętności, indywidualista
4. altruista
5. reprezentuje nieprzeciętne wartości moralne, jednostka bierze odpowiedzialność za
zło, los świata, narzuca sobie obowiązki, które usiłuje bezkompromisowo rozwiązać.
71.5 „ZMIERZCH” I „ZAPOMNIENIE”
Pozytywistyczne hasło pracy organicznej zakładało solidaryzację i współpracę i
solidaryzm obu klas społecznych. Bogatych i najuboższych. Wspierało to Praca u
podstaw. Hasło to także kapitalistyczne gospodarowanie wprowadzone do rolnictwa.
Żeromski przyglądał się wypaczeniom programu pozytywistycznemu. W „Zmierzchu”
zmiana dziedzica przyniosła rozwój folwarku, maksymalne wykorzystanie
gospodarstwa i maksymalny wyzysk tych, którzy u Palichnowicza pracowali -
obniżenie stawek Gibałom. Nie wspomina się o solidaryzmie klasowym. Szlachta nie
widzi w chłopstwie obywatela. Chłop nie jest równoprawnym partnerem. Szlachta nie
chce wydobywać chłopa z ciemnoty. Zależność ekonomiczna pozwalana wyższe zyski i
wyzyski. Pogłębiają się antagonizmy i rodzą nowe - dotyczące także ludzi
reprezentujących tę samą klasę (Lelewicz - Obala. Lelewicz czuje się ważniejszym od
obali. Schlebia i podporządkowuje się nowemu dziedzicowi. Podwójna moralność.
Wykonuje polecenia dziedzica by zapewnić sobie byt, później przeprasza Obalę,
tłumacząc mu, że musiał tak zrobić mimo, że nie chciał). Rodzą się zależności między
170
156
klasą niższą i średnią. Rządca obniża prace robotnikom, którzy muszą pracować, jedyna
nadzieja na lepsze życie. Chłopi żyją w nędzy nie mają nadziei na polepszenie swej
sytuacji majątkowej i finansowej. Pracują od rana do nocy by utrzymać się przy życiu.
Uzależnieni od dziedzica. Gibałowa idąc do pracy zostawia niemowlę, nie może wrócić
przed wieczorem by je nakarmić i zająć się nim. Konflikt między uczuciem do dziecka i
głosem rozsądku by pracować. Autor ukazuje jak prostaccy i prymitywni są ludzie.
Traktuje ich jak zwierzęta (naturalistyczny opis Obala porównany do kobyły).
Zachowanie ich sprowadza się do zwierzęcych instynktów. Chłopi żyją w tragicznych
warunkach, które rodzą konflikty klasowe. Konflikt moralny w „Zapomnieniu” ma
miarę antycznej tragedii. Obala musi ukraść deski na trumnę by pochować syna.
Narusza nakaz boski - nie kradnij, ale gdy tego nie zrobi naruszy nakaz boski dotyczący
gerzebania zmarłych. Konflikt wyboru. Tragizm Gibałów polega na ich beznadziejnej
pracy, dysproporcji ogromnego nakładu sił i małej zapłaty.
Tytuł „Zapomnienie” jest refleksją. Dla chłopów żyć znaczy zapomnieć. Są zbyt
prymitywni by zdać sobie sprawę, że są wykorzystywani. Nie widzą możliwości by to
zmienić. Wyzysk jest dla nich naturalny. Nie mogą rozpamiętywać przeszłości bo
muszą pracować by żyć. Życie dla nich toczy się dalej.
Scena finałowa.
Wrona rozpacza nad tragedią życia, gdyż ludzie zabijają jej piskle. Przyrównanie
świadomości człowieka do świadomości zwierzęcia. Zapomnienie jest dobrodziejstwem
dla chłopów. Nie sposób żyć normalnie z tym co ich dotyka.
Żeromski wyraża protest wobec krzywdy człowieka. Krytyczny stosunek do realizacji
haseł pozytywistycznych - do tych co je propagowali - oskarża ich o brak realizmu i
utopijność. Próba wprowadzenia ich w życie prowadzi często do tragedii. Wypaczenie
zasad etycznych.
W „Zmierzchu” jest dwoje bohaterów - Gibałowie i bohater tytułowy zmierzch. Praca
ludzi przedstawiona jest na tle opisów przyrody. Wiele opisów impresjonistycznych
przedstawiających krajobraz - niekonkretność barw i konturów. , gra świateł
(zachodzące słońce). W „Zmierzchu” korzystał autor z impresjonizmu (ruchliwość
obrazu pod wpływem zachodzącego słońca i opadającej mgły, przedmioty tracą w niej
kształt, plamy, światło i kolor), naturalizmu (porównanie Gibałowej do zwierzęcia,
brzydota życia i pracy) i symbolizmu (powiązanie pracy z przyrodą. Zmierzch to
koniec dnia, symbol zakończenia, smutku, stopniowo pogarszającej się sytuacji, aż do
zapadnięcia całkowitej ciemności).
71.6 „O ŻOŁNIERZU TUŁACZU”
Składa się z dwóch części. Jedna odwołuje się do przejścia armii francuskiej przez
przełęcz Grimsel. Zaprezentowane treści historyczne, przypomina to podręcznik historii
(elementy topografii, wielkość i uzbrojenia armii). Część druga odnosi się do wydarzeń
toczących się na terenie Polski. („Pan Tadeusz”). Napoleon był nadzieją na odzyskanie
niepodległości. Romantyzm widział w czynie zbrojnym szansę na uwolnienie. Opisy
walki u Żeromskiego są straszne. Opisują okrucieństwo i bestialstwo atakujących
Francuzów na bezbronnych Austriaków. Wojna ukazana jako rzeź - inaczej niż w
Romantyzmie Oblicze wojny z punktu widzenia ofiar. Wyruszając, armia francuska
kierowała się szczytnymi celami o wolność naszą i waszą. Zwykły szeregowiec walczy
171
156
o życie, a nie dla idei. Bohaterstwo, męstwo, odwaga, szlachetne czyny umknęły przy
tych naturalistycznych, pełnych okrucieństwa opisach. Wojna z towarzyszącym jej
upodleniem biorących w niej udział ludzi. Wojna to brutalność i okrucieństwo. Jest to
typowe spojrzenie tego autora - krytyczne na przeszłość i tradycje. Odheroizowanie
romantycznej wizji walki. Okrucieństwo wojny stoi w sprzeczności z teoretyczną wizją
kreowaną przez romantyzm. Druga część jest oszczędną reakcją. Opowiada o powrocie
z wojny Matusa Puluta i Feliksa. Dziedzin Krzysztof Opacki dowiaduje się o wrzeniu
chłopów w karczmie. Oskarżył Puluta o nawoływanie do zamieszek. Zawiązał radę
miejską, która skazała go na ścięcie. Opacki to konserwatywny szlachcic. Żyje
przeszłością, zachowuje wspomnienia. Utrata syna i majątku na wojnie przyprawia go o
cierpienie. Matus opowiada po powrocie co go spotkało we Francji. W armii francuskiej
nauczył się być wolnym. Opowiadał o wolnych chłopach. Tam zatarły soę podziały
lepszy - gorszy. We Francji nie było podaństwa. Do Matusa zwracano się „Obywatel”.
Traktowano go jak człowieka. Miejsce urodzenia i stan nie świadczyły o statusie
społecznym - inna hierarchia. Opowiedział o tym chłopom, którzy zaczęli mówić o
odrzuceniu pańszczyzny. Dziedzic chce zniszczyć Puluta bo ten buntuje chłopów i
może ich za sobą pociągnąć. Chce udowodnić, że jest panem wsi. Podważył jego
autorytet. Krzysztofem kierowały pobudki osobiste. Jego syn zginął na wojnie, a
zwykły chłop powrócił. Na zawołanie Puluta przed egzekucją do wspólnoty nie ma
odezwy. Ludzie boją się o własne życie. Może ich spotkać ten sam los co
Puluta.Milczą, nie reagują, nie zamierzają go bronić przed okrutną niesprawiedliwością.
Agitacja Matusa nie przyniosła efektu. Dla chłopa przeciwstawienie się panu jest czymś
dziwnym i niezrozumiałym. Propagowanie wolności przedwczesne. Chłopi nie dorośli
by walczyć o własne prawa. Matus to postać tragiczna. Walczy za wolność i ojczyznę.
Po powrocie z dwunastoletniego pobytu na wojnie czeka go śmiertelna kara. Tragiczny
jest jego przedwczesny bunt. Zostaje on bez poparcia. Jego sprzeciw przeciw braku
wolności osobistej jest też tragiczny. Mimo agitacji ludzie go nie poparli. Jest to
odpowiedź Żeromskiego na pytanie o genezę niechęci chłopów w walkach
narodowowyzwoleńczych. Konsekwencje ukazane w „Rozdziobią nas kruki i wrony”.
71.7 „ROZDZIOBIĄ NAS KRUKI I WRONY”
W tytule jest cytat z dramatu Żeromskiego „Sułkowski”. Uważał, że należy mówić i
przedstawiać złe rzeczy historii. Przemilczenie jest równe przyzwoleniu na zło.
Tematem opowiadania jest epizod z powstania styczniowego. Bohaterem jest Szymon
Winrych (Andrzej Borycki). Przedziera się on w kierunku Nasielska by dostarczyć
broń. Natknąwszy się na oddział Rosjan zostaje brutalnie zamordowany. Zabity jest też
koń. Zlatują się wrony. Potem pojawia się chłop, który zabiera ubranie i skórę konia.
Dziękuje Bogu za dary. Podczas spotkania z nieprzyjacielem Winrych jest nieugięty.
Prosi o litość gdy chcą go zabić. Przypomina on bohatera romantycznego. Jest samotny,
ale w obliczu klęski walczy do końca mimo świadomości porażki. Zerwanie z tradycją
romantyczną. Demitologia walczących jako heroicznych bohaterów. Winrych to
realistyczny bohater. Czuje strach przed śmiercią. Nie pasuje to do tradycji
romantycznych. Chłop nim obszukał powstańca to pomodlił się nad zwłokami, niby
wierzący, ale dziękuje Bogu za dary. Z pożądliwości zabrał buty i ubranie powstańca.
Zwłoki i konia zepchnął do jednego dołu i przykrył gałązkami. Brak szacunku dla
172
156
śmierci i martwego człowieka. Sprofanowanie zwłok, brak godnego pochówku. Brak

świadomości, że depcze podstawowe uczucia ludzkie. Za takie bezduszne postępowanie
chłopa autor posądza system społeczny, tych co się godzili na ciemnotę i zacofanie
najuboższych warstw. Ci ludzie czerpią zyski z ciemnoty. Żeromski nie usprawiedliwia
chłopa i jego poczynań. Rządzą nim zwierzęce instynkta. System tak go ukształtował.
Chłop znajduje coś co może mu się przydać i nie zwraca uwagi, że czyni źle. Obojętny
w stosunku do powstańca. Nie wiadomo czy zdaje sobie z tego sprawę. Wolność kraju
nie zmieni jego sytuacji. Nadal będzie żył w nędzy i wszystko mu jedno czy panem
będzie Polak czy ktoś inny. Autor ukazuje brak zrozumienia idei powstańczej przez
chłopa. Nieświadomość i ideologiczna nie dojrzałość. Oskarża szlachtę, która powinna
uświadomić chłopów i zainteresować ich walką. Żeromski uważa powstanie za słuszne.
Oskarżą tych co nie zadbali o solidarność z chłopami. Kruki i wrony to symbol
zaborców. Jeśli nie zostanie uregulowana kwestia przepaści między klasami, zaborcy
lub inne siły destrukcyjne zniszczą Polskę. Jest to też przyzwolenie na zło, które
doprowadzi do zniszczenia zasad moralnych. Chłop i szlachta to dwa środowiska
nieprzygotowane do akcji powstańczej. Nie uświadomione, które doprowadzi do
zagłady i zniszczenia idei powstańczej - ostrzeżenie przed błędami 1863 roku.
Impresjonizm: opisy przyrody
Naturalizm: opis śmierci Winrycha, cierpienia rannego konia, widok żerujących
ptaków.
71.8 „ECHA LEŚNE”
Żeromski wrócił do tematu powstania styczniowego. Pokazuje dramatyczną sytuację
Polaków pod zaborami. Wybory moralne i etyczne do których są oni zmuszeni.
Retrospekcja: wspomnienia generała Rozłuckiego z czasów powstania 1863 roku. Jego
bratanek przeszedł z wojsk rosyjskich do powstańców. Gdy go schwytali to generał
skazał go na rozstrzelanie.
Jan („Rymwid”)
Ma cechy bohatera patriotycznego. Sprawy ojczyzny stawiał ponad wszystko.
Bezkompromisowy, odważny, dumnyy, pełen godności, siły woli, pogardy dla wroga i
śmierci. Poświęcił swe życie, złamał przysięgę wojskową, podeptał honor,
przeciwstawił się tradycji rodzinnej, osierocił dziecko. Postawa ta jest heroiczna i
bardzo wyniosła.
Generał Rozłócki
Nie jest patriotą. Lojalista, konserwatysta, tradycjonalista. Wierny carowi i złożonej
przysiędze. W obliczu sytuacji wyboru honoru lub patriotyzmu wybrał honor. Inaczej
niż Rymwid. Dobry żołnierz, generał mimo, że nie Rosjanin. Rangą dowodzi lojalność i
oddanie armii. Tradycją rodzinną było to, że przedstawiciele męskiej linii rodu służyli
w wojsku. Armia w której Polacy mogli służyć była rosyjska. Bracia Rozłuccy robili w
niej karierę. Brat prosił by ten wychował jego syna Jana jak najlepiej. Byli ze sobą
zżyci, kochał go jak syna. Stąd wściekłość, że Jan zbrukał imię rodziny jako zdrajca.
Rozłucki był dumny z zachowania Jana przed plutonem egzekucyjnym. Nieugięty i
dumny. Oboje stoją przed dramatem trudnego wyboru. Jan stanął przed sądem za
173
156
dezercję i zdradę. Grozi mu kara śmierci. Generał przyrzekł na honor brata, że

wychowa syna. Teraz skazuje go na śmierć. Kochał go jak syna, ale wybrał honor. Jako
sędzia zgodny musiał być z prawem. Musiał być obiektywny. Podtrzymać dobre imie w
oczach innych Rosjan oraz swego bratanka dla którego był autorytetem i postacią która
nie ugięła się w trudnej sytuacji. Musiał zachować twarz bezstronniczego człowieka lub
okazać się stronniczym. Jana czekała natychmiastowa śmierć lub więzienie czyli
męczeńska śmierć. Dla generała ważna jest godność i honor nie istnienie. Zachował
honor bratanka, a w jego mniemaniu było to najlepsze rozwiązanie. Kierował się
swoimi zasadami decydując o losie bratanka. Przed egzekucją Jan przekazał wujowi na
wychowanie syna. Uznał za słuszny system wartości generała. Wiedział, że jego synowi
zostaną zaszczepione takie wartości jakie miał Jan.
71.9 „NAGI BRUK”
Opowiadanie napisane zostało przez sprowokowanie autora wystąpieniami
robotniczymi w 1905 roku w Rosji i królestwie Polskim. Bunt w Rosji związany był z
warunkami życia, wyzyskiem, wzrostem świadomości. W królestwie Polskim ruch ten
wzmocniony był tendencjami narodowościowymi. Tzw rewolucja 1905 roku.
Manifestacje krwawo tłumiono.
Opowiadanie to składa się z trzech części:
1. demonstrujący lud
2. opisy poszczególnych demonstrantów (szewc, kobieta z dzieckiem)
3. wojska wychodzące na przeciw demonstrantów.
Technika zbliżeń: najpierw panoramiczny obraz ulicy, potem zbliżenie, niby odjazd
kamery, na poszczególnych uczestników. Następnie pokazana ponownie cała
demonstracja i wojska. Utwór ten jest metaforą losu robotników.
Wśród demonstrujących są ludzie różnego wieku. Małe dziecko czeka odrażająca
przyszłość - los wpisany w pochodzie, przesądzony. Przewidywany życiorys jest
okrutny. Równie przerażająco wyglądają demonstranci. Opis zezwierzęcenia ludzi -
brudni, zmęczeni, przepracowani. Opis naturalistyczny, brutalny, okrutny. Ludzie
kroczą przeciw tym warunkom w którym muszą żyć. Obywatele są przerażeni tłumem.
Na widok wojska zamykają się w domach, przeczuwają strzelaninę na ulicy.
Demonstranci na widok wojska zaczynają śpiewać pieśń. Ona ich jednoczy. Tworzy
jedność wzajemną solidarność. Czują się bardziej ludzko. Narrator nazwał to pieśnią
wolności. Odarto ich z wolności ludzkiej, śmierć jest dla nich wyzwoleniem z
okrutnego życia. Tłum to „żywy pocisk torujący drogi wolności”. Poświęca życia dla
zrealizowania idei, dla dobra innych. Pieśń to pierwszy wyraz buntu by ich zauważono.
Może nie zrealizują celu, ale zrobią wyłom na drodze dla wolności, wyzwolenia z
okrutnego życia.
Tytuł „Nagi bruk” ma charakter metaforyczny. Nagi bruk to symbol braku
zrozumienia reszty społeczeństwa dla ich idei. Obywatele izolują się od nich. Nagi bruk
jest ich jedynym sojusznikiem, symbolem jednego oręża - pieśń, liczba, jedność.
Podobnie jak oni sami jest on nagi - oznacza to pustkę ich życia i nędzę. Twardy jak oni
i niezłomny w swej desperacji. Żądający ludzkich warunków istnienia. Symbol ubóstwa
i nędzy. Poprzez te odrażające opisy robotników Żeromski przedstawia ich nędzę. Nie
są oni do końca zdesperowani, choć postanowili walczyć do końca o swą godność,
174
156
manifestować nie zgodę na taką sytuację. Wychodzą na przeciw uzbrojonemu wojsku.

Są tłumem, silni, zbrojni tylko w pieśń, liczbę i świadomość konieczności takiego
protestu.
72. „CHŁOPI” WŁADYSŁAWA REYMONTA

72.1.1 KOMPOZYCJA, NARRACJA, JĘZYK
Reymont zajął się tematem wsi i życiem chłopów. Dostrzegł on pewien moment
dziejowy i chciał go ukazać w książce.
Przełom XIX i XX wieku to różne procesy zachodzące na wsi. Dawna struktura wsi
przestaje się liczyć, odchodzi w przeszłość. Pojawiają się ludzie bardziej światli,
rozwinięci narodowościowo, mający żądania co do swego życia i oczekiwania od
narodu. W swej tetralogii Reymont zwrócił uwagę na problemy wsi.
Kompozycja utworu to cztery pory roku. Okres od końca września do końca sierpnia
(10 miesięcy). Ukazana jest pełnia zadań gospodarskich stanowiących życie ludzi wsi,
różne formy obrzędowości ludowej i religijnej. Utwór pokazuje zależności życia
człowieka od rytmu natury, nierozerwalny związek przyrody i jej wymogów z ludzkim
życiem.
Ta kompozycja kształtuje rozległość ujęcia tematu. Jest syntezą, każde 10 miesięcy tej
wsi lub innej będą podobne. Święta, prace gospodarskie, obrzędy będą się powtarzały,
zgodnie z rytmem przyrody. Reymont stworzył syntezę życia ludzi wsi.
Narrator jest tu specyficzny. Narrator podstawiony. Nie należy on do świata
przedstawionego w utworze, nie bierze udziału w akcji, ale mamy o nim pewną wiedzę.
Człowiek znający wieś i zaangażowany w jej sprawy. Pragnie jak najlepiej wyrazić
myśli i uczucia bohaterów. Ma wgląd w odczucia i emocje. Opisuje wydarzenia od
wewnątrz. Zmienia on czasem siłę i natężenie zainteresowania np. w sądzie narrator
bardzo się emocjonuje, wchodzi w tę atmosferę, czasem z wnikliwością przygląda się
jednostce np Antek w kościele (z punktu widzenia tej postaci). Narrator może też
dystansować się od wydarzeń. Nie wyrażając uczuć i emocji. Język narratora to
stylizacja gwarowa.
Język Reymonta jest jego własnym, indywidualnym tworem, nie odpowiada żadnej z
istniejących gwar choć najczęściej korzysta z zasobów gwary łowickiej, gdyż z tych
stron pochodzi. Takie postępowanie miało na celu nie umieszczanie w konkretnym
miejscu akcji. Pod względem językowym nie jest to dzieło jednolite. W dialogach autor
maksymalnie zbliża się do gwary, dbając o komunikatywność. W wypowiedziach
narratora mniej jest elementów gwarowych, w partiach opisowych narrator często
rezygnuje z gwary na rzecz piękna polszczyzny.
Akcja utworu też jest nietypowa bo nie rozwija losów jednostki, ale prezentuje ogólny
zarys życia społeczności Lipieckiej. Mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym mimo,
że kilka postaci wysuwa się na pierwszy plan. Brak jednak bohatera głównego. Brak
centralnego wątku, istnieje zestaw wątków głównych.
Tom 1 (Jesień) - Maciej Boryna, Antek, Kuba
Tom 2 (Zima) - Hanka, miłość Antka i Jagny
Tom 3 (Wiosna) - Hanka, Antek, chory Boryna
Tom 4 (lato) - Antek, Jagna, Hanka
175
156
Poprzez swoją typowość wątki te są charakterystyczne dla zbiorowości wiejskiej. Z

nimi wiążą się główne problemy poruszone przez autora: spór pokoleniowy o ziemię,
problematyka rodziny wiejskiej-spoistość, solidarność, problem autorytetu gospodarza,
przewodzenie wśród zbiorowości wiejskiej. Wątki wpisane w określony czas
historyczny - spór o las, walka z kolonistami, budowa szkoły rosyjskiej.
Są bohaterowie którym autor poświęca mniej miejsca, ale wątki, które oni rozpoczynają
dobudowują informacje dotyczące panoramy życia wsi (ksiądz, Ambroży, młynarz,
Dominikowa, Jagustynka, Roch). Nie są to postacie epizodyczne, dopełniają
społeczność wiejską.
Splatanie się różnych treściowo wątków służy przedstawieniu tego co typowe dla
gromady wiejskiej. O bohaterze zbiorowym świadczy to, że wiele wątków rozpoczętych
w utworze nie kończy się w jego obrębie. Powieść bez początku i końca (co się stanie z
Jagną, sprawa Antka). Akcja otwarta, wiele wątków urywa się bez zakończenia.
„Chłopi” to synteza polskiej wsi, ludzi, ich problemów, przeżyć:
1. uogólnianie - wątki indywidualne służą za przykład typowości
2. wielowarstwowość wątków i ich jednakowa ważność
3. otwarta akcja
4. konstrukcja utworu rozpięta między czterema porami roku
5. Język, gwara. Świadomie nie jest to gwara jednego regionu.
Zbiorowość wiejska jest bohaterem zbiorowym. Często pokazywana jest ona jako
bohater odrębny (wymarsz na las, wygnanie Jagny). Autor sugeruje to poprzez dialogi -
głos opinii publicznej. Nie wiadomo co kto powiedział. Wiele osób o podobnej opinii.
Zbiorowość zespala się w jedność gdy dotyczy to wszystkich (las). Zbiorowość to suma
istnień indywidualnych, różnie scharakteryzowanych. Brak postaci wiodącej.
72.1.2 CHARAKTERYSTYKA POSTACI

Maciej Boryna
Dwukrotny wdowiec. 58 lat ma. Najmożniejszy pan we wsi. Dobrze prowadził
gospodarstwo, znał się na tym. Potrafił to robić. Cieszył się szacunkiem i poważaniem.
Miał autorytet, który zdobył jako dobry gospodarz. Przychodzono do niego po rady.
Bardziej niż do rodziny przywiązany był do swej ziemi. Z Jagną ożenił się bo w domu
brakowało kobiety i gospodyni. Znał realia i umiał to wykorzystać. Nie był altruistą
twierdził, że przeznaczenie i czyny świadczą o tym czy się jest bogatym czy biednym.
Potrzebował gospodyni, ale Jagna nie spełniła jego oczekiwań. Do czasu jej zdrady
bardzo ją kochał i hołubił, a nawet dbał by się nie przemęczała. Potem stosunki do niej
zmieniły się radykalnie. Nie kochał jej, lekceważył i zaganiał do pracy. Po kłótni z
Antkiem stwarzał pozory, że syn jest mu obojętny. Niepodważalna pozycja we wsi.
Ważniejsze decyzje konsultowane były z nim mimo, że nie miał urzędu. Wierzono, że
to co on sugeruje będzie dobre dla wsi. W kontaktach z niektórymi był nieprzyjemny,
ale bywał też kochający. Dumny, nieugięty, twardy, odważny, uparty.
Charakteryzowała go ambicja i godność. Znał swą pozycję we wsi. Niezależny
majątkowo. Autor zaprezentował go jako chłopa bogatego posiadającego nie przeciętne
cechy. Jego stateczność, honor o który dba i powaga sprawiają, że czuje się przed nim
respekt. Patriarcha rodu. W sposób bezwzględny i jednoznaczny podejmuje decyzje
176
156
dotyczące rodziny i wsi. Rozprężenie we wsi gdy go zabrakło. Kocha ziemię i pracę i z
tej przyczyny nie chce się pozbawić autorytetu, pozycji pierwszego we wsi. Antek jest
zależny od ojca mimo wieku i rodziny własnej.
Antek Boryna
Pracował u ojca w gospodarstwie. Ambitny, dumny, chce posiadać ziemię. Uważa, że
za ciężko pracuje u ojca, który powinien odpisać mu część majątku. Ojciec nie robi
tego. Antek okazuje mu nienawiść. Pogłębia się ona gdy Maciek pobiera się z Jagną i
jej przypisuje część majątku. Antek także kocha Jagnę. Pałając do niej szaloną miłością
przestaje interesować się rodziną. Po romansie z macochą został odrzucony przez
mieszkańców wsi. Podczas walki o las Antek chciał zabić ojca wykorzystując sytuację,
ale gdy życie Macieja było zagrożone to rzucił mu się na ratunek, odrodziła się w nim
miłość synowska. Czuje do ojca szacunek i respekt. Kierują nim emocje. Przeżywa
metamorfozę w trakcie utworu. Zabójstwo borowego odciska piętno na dalszym jego
życiu i postępowaniu. Przebywając w więzieniu traktuje Hankę jak obcą. Po powrocie z
odosobnienia zmienia się. Zwycięża w nim rozsądek. Podziwia pracę Hanki. Dostrzegł,
że ona nigdy go nie opuściła. Podczas wypędzenia Jagny solidaryzuje się z gromadą.
Jest konfliktowy i wybuchowy. Dumę i ambicje odziedziczył po ojcu. Ze zbuntowanego
człowieka stał się dobrym gospodarzem. Stosunek jego do Jagny to nie miłość, ale
namiętność bo zafascynowany jest jej urodą. Gdy zrozumiał, że przez nią wplątuje się w
coraz gorsze kłopoty porzuca ją. W związku tym brakowało więzi emocjonalnej,
związku dusz. Nienawidził jej za to iż nie mógł się od niej uwolnić. Po powrocie z
więzienia staje się bardziej rozumnym człowiekiem. Reprezentuje nowe pokolenie.
Hanka
Wywodziła się z biednej rodziny. Będąc żoną Boryny wynosiła się wyżej niż inne
kobiety. Początkowo nieśmiała i uległa mężowi. Na nieszczęście reagowała płaczem.
Nie potrafiła walczyć o swoje prawa i racje. Cierpiała milcząc. Brakowało jej miłości
męża. Oczekiwała uznania, ale Antek lekceważył ją. Mimo to zawsze go kochała i była
mu wierna. Nie wierzyła w jego romans. Dumna ze swej pozycji we wsi. Jej bierność
zmienia bieda, której doznała po wypędzeniu od Macieja. Zaczęła dbać o swoje sprawy.
Ulegał metamorfozie. Stała się zaradną, samodzielna i nieustępliwa. Dla dobra dzieci
gotowa wyrzec się godności. Zorientowała się, że na miłość Antka nie ma co liczyć.
Odezwały się w niej instynkty macierzyńskie. Jej duma i hardość wszystkich dziwiła.
Te cechy czyniły ją w oczach Macieja godną zaufania. Upewniwszy się o zdradzie
męża wiedziała, że sama musi walczyć o siebie i dzieci. Po bitwie o las przeniosła się z
dziećmi do Macieja. Chciała wykorzystać możliwość by przejąć gospodarstwo.
Świadczy to o jej zaradności i przebiegłości. Wierząca. Prosi Boga o siłę do działania.
Dumna. Nie chciała by ludzie plotkowali o niej. Pomagała innym. Nienawidziła Jagny.
Widziała w niej przyczynę całego zła jakie ją spotkało. Kłóciły się. Potrafiła jednak
stanąć w jej obronie i zrozumieć ją. Umiała przebaczyć. Chciała zdobyć męża
pracowitością i zaradnością skoro nie mogła urodą. Nienagannie zajmowała się
gospodarstwem. Boryna powierzył jej pieniądze i gospodarstwo. Typ kobiety, która
przez nędze i cierpienie dochodzi do ideału. Wie co to bieda i nie zapomina o biednych.
177
156
Wspaniałomyślna dla innych, nie tak wyniosła jak kiedyś. Czuje swą siłę i przewagę
nad Antkiem. Silna psychicznie, potrafiła przeżyć wszystkie upodlenia.
Jagna
Pochodziła z bogatej rodziny. Dużo się o niej plotkowało, wypędzono ją. Jej wrażliwość
była odmienna od wrażliwości przeciętnej dziewczyny. Efekt wychowania przez matkę.
Rozpieszczona, wyrosła na delikatną osobę, stworzoną do wyższych celów, nie do prac
gospodarskich. Nie musiała pracować. Nie rozumiała istoty życia na wsi. Była podobna
do matki. Doskonale się ubierała i miała świadomość, że jest najpiękniejsza we wsi.
Budziła tym zazdrość innych kobiet. Miała inną mentalność bo nie dbała o majątek i
ziemię. Nigdy nie odczuwała biedy. Praca nie była dla niej ważną wartością. Nie
martwiła się o przyszłość, żyła teraźniejszością poddając się losowi. Nie zajmowała się
gospodarstwem Boryny. Nie martwiła się tym co robi./ Wartością dla niej była jej
niezależność. Kieruje się uczuciami i emocjami. Brak, typowego dla Hanki,
wyrachowania, chłodnej kalkulacji. Często zdawała się na instynkt. Potrafiła dużo
marzyć i myśleć o romantycznej miłości. Miłość dawała jej siłę do życia. Była sensem
jej życia. Wciąż tęskni za czymś czego szuka sama nie wiedząc dokładnie czego. Nie
wystarcza jej to co ma. Ceni wolność i niezależność. Chciała żyć pełnią życia. Nie
chciała mieć żadnych obowiązków. Wrażliwa i współczująca, ale nie każdy to
dostrzegał. Nie była uległa, pokorną i posłuszną żoną. Nie chciała być przez nikogo
ograniczana. Nie rozumiała, dlaczego ludzie tak na nią nastają. Utalentowana
plastycznie, lubiła zabawę. Nastawiona na branie od życia. Postać tragiczna, jej
psychika nie nastawiona była do życia w wiejskiej gromadzie. Nieszczęśliwa. Typ
młodej rozwichrzonej, wyrywający się z pęt osobowości. Antek był dla niej ideałem, ale
potem ujrzała w nim przeciętnego człowieka. Nie wiązała ich prawdziwa miłość. Antek
dawał jej oparcie. Był wymyślonym przez nią romantycznym kochankiem. Nie okazał
się tak ciekawy. Nie dawał jej miłości jakiej pragnęła. W Jasiu pociągała ją jego
mądrość. Zafascynowana jego delikatnością i inteligencją. Związek dusz bez podtekstu
erotycznego. Potrzebowała obiektu uwielbienia gdy Antek był w więzieniu.
72.1.3 POSTACIE DRUGOPLANOWE

Ksiądz proboszcz
Nie był zawsze dobrym kapłanem. Wśród ludzi cieszył się autorytetem bo głosił słowo
Boże. Miał ogromny wpływ na ludzi i ich postępowanie. Wielu jednak uważało, że
ksiądz reprezentuje interesy bogatych. Zamożny. Nie odmawia sobie przyjemności
życia doczesnego. Niekiedy własne problemy stawia ponad problemy wsi. Materialista,
chciwy. Pozycja we wsi czyni go człowiekiem uprzywilejowanym.
Wójt
Jeden z najważniejszych ludzi we wsi. Gdy przyłapano jego z Jagną gdy brakowało w
kasie pieniędzy, ludzie obwinili ją, a nie jego. Rozpustnik nie szanujący żony i rodziny.
Wykorzystywał stanowisko dla własnych celów. Trzymał z dziedzicem nie martwiąc się
o prawa mieszkańców. Butny, zarozumiały, ma się za lepszego. Podkreślał swój
autorytet mówiąc „Ja, wójt wam to mówi”. Kreuje się na męża opatrznościowego
178
156
gromady. Pewny siebie i tego, że nikt nie może mu zaszkodzić. Czuł się bezkarny,
lekceważył ludzi, obyczajowość, moralność.
Kowal
Mąż Magdy corki Maćka. Chciwy i pozbawiony skrupułów. Wiąże się z ludźmi
mogącymi przynieść mu korzyść. Małżeństwo z Magdą to dla niego szansa na zdobycie
większego majątku. Zależy mu na spadku. Chciał po kryjomu wykraść pieniądze
Boryny tak, by nikt nie dowiedział się o jego chciwości. Nie dba o rodzinę. Człowiek
przebiegły wykorzystujący ludzi (Antka). Wścibski, chciał być do wszystkiego
dopuszczony. Chce być zawsze tym, który wygrywa. Butny i porywczy, nie ma
szacunku dla Macieja. Podjudzał ludzi przeciwko Antkowi. Po śmierci Boryny szukał
pieniędzy. Złośliwy i zdecydowany intrygant. Ludzi boją się go i czują respekt bo jest w
stanie zaszkodzić najlepszym i najważniejszym gospodarzom. Z racji posiadania
majątku należy do pierwszych gospodarstw, które podejmują decyzję ogółu.
Szymek
Podporządkowany matce, bał się jej. Dominikowa dbała o Jagnę przez co z bratem
musieli wykonywać kobiece prace. Upokarzające. Zbuntował się przeciw takiemu
traktowaniu gdy poznał Nastkę. Matka jest przeciwna ślubowi. Nastka nie ma wiana.
Dominikowa straciła by parobka. Po kłótni z matką zostaje wygnany z domu. Kupuje
ziemię od dziedzica (niewielki skrawek nie urodzaju). Buduje dom. Jego upór i
samozaparcie sprawiły, że inni pomagali mu wyrażając swe uznanie dla jego pracy.
Dumny i nie prosił nikogo o pomoc. Metamorfoza: Z popychadła podporządkowanego
matce pod wpływem uczucia zmienia się w dobrego gospodarza.
Jagustynka
Starsza i biedna kobieta. Zapisała dzieciom ziemię i poszła na „wygnanie”. Mieszkała u
różnych ludzi, zaciągała się do pracy. Wszyscy obawiali się jej ciętego języka.
Wiedziała o wszystkim co działo się we wsi. Nie miała szacunku do nikogo i niczego, a
było to wynikiem krzywdy jakiej doznała od dzieci pracując bardzo ciężko przez wiele
lat. Dumna i pracowita. Wiejska typowa plotkująca baba. Jedyna radość jej życia. Na
koniec chce godzić się z dziećmi mimo, że jest to dla niej upokarzające. Dwulicowa.
Czuje się skrzywdzona przez los, samotna. Stąd bierze się jej złośliwość i oschłość.
Nienawidzi całego świata, bogatych i biednych. Zawsze przyznawała racjęt emu z kim
rozmawiała. Przebiegła,cieszyła się gdy innym przydarzało się nieszczęście.
72.1.4 ZŁOŹONOŚĆ CHARAKTERÓW POSTACI

By dostrzec złożoność charakterów postaci, autor prezentuje je w różnym świetle.
Mieszkańcy wsi są schierachizowani. Kryterium podziału jest majątek, ziemia,
pieniądze, inwentarz Hierarchii posiadania. Stan zamożności równoważny jest z
poważaniem, wiąże się to z umiejętnością gospodarowania. Elita wiejska to bogacze:
Boryna, młynarz wójt, kowal. Zajmują oni pierwsze miejsce w kościele, karczmie. Do
nich należy troska o losy całej gromady. Wzór postępowania. Decyzje ich są
niepodważlne i nieodwracalne. Klasa średnio zamożna: Dominikowa, Kłębowie,
Paczesiowa, Blcerkowie. W trudnych momętach muszą wysprzedawać inwentarz.
179
156
Biedota to komornicy, bezrolni, parobkowie, nie posiadający dachu nad głową. Żyją w
skrajnej nędzy. Komornicy szczycili się wolnością, ale służba nie traktowana była jak
ludzie wolni. Źródłem autorytetu był stan zamożności. Dawało to wstęp do elity. W
kościele bogaci zajmują pierwsze miejsce, a biedota musi stać. Na wesele Boryny
zaproszono tylko bogaczy. Boryna źle traktował parobków, mało płacił, bił (Witek).
Taką hierarchię tłumaczono wolą Boga. Opisywanuy przez Reymonta moment to
rozdrabnianie się gospodarstw związane to z przeludnieniem wsi co prowadziło do jej
ubożenia.
72.1.5 MIŁOŚĆ DO ZIEMI

Posiadanie ziemi zapewnia autorytet, wstęp do wiejskiej elity, niezależność i
samodzielność, gwarancję dostatku, poczucie godności, automatycznie sprawia, że
posiadający ziemię zasługuje na szacunek i posłuch. Opis śmierci Boryny jest
patetyczny i ukazuje miłość do ziemi. Ludzie manifestują swój szacunek dla przyrody.
Miłość do ziemi wiąże się z miłością do pracy, która jest szanowana i czyni człowieka
szczęśliwym. Wiedzą, że ziemia jest ich żywicielką. Ziemia i prace rolne sprawiają, że
„Chłopów” można nazwać encyklopedią zajęć rolnych. Prezentowane są one dość
dokładnie. Bez ziemi nie mogli by żyć. Jest tą wartością, która wzbogaca ich
emocjonalnie. Traktują ziemię jak partnera, a czasem jak przeciwnika. Mówią do niej.
Ziemia ma charakter upersonifikowany. Jest kimś, a nie czymś. Ziemia nie jest tłem dla
wydarzeń. Jest żywiołem dającym o sobie znać. Przyroda nadaje tempo ludzkiego
życia, ma wpływ na życie osobiste. Gdy tempo robót słabnie ludzie mają więcej czasu
dla siebie. „Chłopi” to także powieść o pracy, poddanej rytmowi przyrody i
uwarunkowanej porzez nią. Praca jest jednak zawsze mozolnym trudem, czynnością
pełną dostojeństwa i godności. Chłopi czują swój bezpośredni związek z ziemią. Są
częścią natury i żyją z nią w zgodzie. Praca na roli wpływa na kształt rodziny i
stosunków w niej. Każdy członek rodziny miał ściśle wyznaczone obowiązki, którym
musiał podołać. Pozycja w gospodarstwie była jednoznaczna z pozycją w rodzinie. Gdy
kogoś brakuje część pracy zostaje nie wykonana. Mężczyźni zajmowali się pracą na
polu, kobiety zajmowały się domem i wychowywały dzieci, ale często pracowały w
niektórych zajęciach na polu. Natura narzuca styl życia. Zależność człowieka od natury
wpłynęła na uniwersalność powieści. Nagroda Nobla w 1924 roku.
72.1.6 FOLKLOR W UTWORZE

Folklor to twórczość danego środowiska charakteryzująca kulturę. Obejmuje on
muzykę, plastykę, podania i baśnie, pieśni itp. Folklor ludowy to folklor ludzi wsi.
Wesele
Odbywały się na zimę i jesień - brak prac gospodarskich. Najpierw przysyłano
zaufanego do panny by wiedzieć czy zalotnik jest mile widziany. Potem przysyłano
swatów z wódką. Im lepszy swat tym lepsza pozycja pana młodego. Jeśli oświadczyny
są przyjęte to panna młoda musi wypić kieliszek. Potem idą do karczmy (zmówiny)
gdzie ustalany jest posag dla panny młodej i ewentualne zapisy dla panny młodej od
pana młodego. Do domu panny młodej kobiety znoszą jadło by jej matka się nie
wykosztowała. Matka panny młodej błogosławi obrazem młodych. Do kościoła idzie
180
156
się w kolejności: młoda z drużbami i druchnami, młody, rodzina młodych i reszta wsi.
Kolejność dowolna w drodze do domu weselnego. Panna młoda musi zatańczyć z
każdym mężczyzną na weselu jeden taniec. Pierwszy i ostatni rezerwuje dla pana
młodego. W drugi dzień wesela są oczepiny. Boryna jako najbogatszy we wsi musiał
mieć bogate i huczne wesele. Ważna jest kolejność potraw i partnerów tanecznnych dla
panny młodej. Ważne przyśpiewki.
Boże Narodzenie
Przerwa od prac gospodarskich. Nastrój pośpiechu, gotowania, zamętu. Chleb, mąka do
klusek. Ozdoby świąteczne. Placki z miodem i serem. Jedliną przystrajają kościół. W
Wigilię kościelny roznosi opłatek. We wschodnim rogu domu stawia się snop siana.
Siano jest też pod obrusem. W Wigilię cały dzień post. Po pierwszej gwiazdce łamią się
opłatkiem. Kolejność potraw: Barszcz czerwony, śledzie, kluski z makiem, racuchy. Dla
Jagustynki dodatkowe nakrycie przy stole. Piją kawę i słuchają opowieści o Jezusie.
Gospodyni i parobcy łamią sięopłatkiem ze zwierzętami. O północy pastorałka.
Jesień - prace
Pod koniec września zbierano kartofle. Robiły to kobiety i dzieci. Orano ziemię lub
robiono zasiew. Praca mężczyzn. Od tych robót zależało życie w zimie. Gdy słyszeli
bicie dzwonu na Anioł Pański przerywali pracę i modlili się. Po pracy pod wieczór
zaganiano zwierzęta do zagród. Dojono krowy i rozpalano ognisko w kominku. Nad
ranem dojono krowy i ruszano w pole. W niedzielę wyprowadzali zwierzęta na popas i
szli do kościoła. Potem jedli obiad i gromadzili się w karczmie. Wybierali się na
jarmark by uzupełnić zasoby. Gdy zaczynał padać deszcz rozpoczęto zbierać kapustę.
Wieczorami opowiadali o swojej pracy. W Zaduszki szli rano do kościoła na Nieszpory.
Składali księdzu i organiście ofiarę by ci modlili się za dusze zmarłych. Niektórzy
kładli na grobach chleb. Był to dzień udręki, a święto na wpół religijne.
Zima - prace
Mniej pracy. Niektórzy musieli pracować w karczmie lub tartaku. Byli to głównie
biedni. Proste prace jak karmienie zwierząt, młócono zboże itp. Mimo ciężkich
warunków chodzono po susz do lasu by ogrzać chałupy. Częściej przebywano w
karczmie. Zbierano się w chałupach by prząść wełnę, był to pretekst do spotkań,
rozmów, plotek, zabaw. Zadawano zagadki, opowiadano historię, zabawa w
niedźwiedzia, wycinano różne wycinanki. Wykonywano prace w związku ze świętami.
Pod koniec zimy robiono ostatnie porządki.
Obowiązywało to całą zbiorowość. Kształtowało to poglądy i moralność wiejskiej

gromady. Zwyczaje te kultywowane były ze względu na szacunek tradycji i nawyk.
Zwyczaje odgrywają ważną rolę, stanowią całość z poszczególnymi ludźmi.
Podporządkowanie to pokazane jest w czasie samosądu, niebezpieczna psychika, Jagna
wystąpiła przeciw ich zwyczajom i tradycjom.
181
156
72.2 „CHŁOPI” JAKO EPOPEJA WSI

Powieść ta jest panoramą życia ludzi wsi: obrzędy, prace, utwór o życiu wsi. Syntezę
zapewnia:
1. znajomość środowiska
2. umiejętność syntetycznego ujęcia problemów wsi
3. obiektywizm pisania prezencji zagadnień
4. realizm
5. trójwymiarowa obserwacja - jednoczesność scen - ich symultaniczność
6. dzieło sztuki i dokument życia wsi
Epopeja to gatunek literacki, długi, często pisany wierszem. Pokazuje poetyczne losy
bohaterów na tle wydarzeń historycznych lub losy narodu w przełomowym momencie
dziejowym.
„Chłopi” - zmiana patriarchalizmu na system, gdzie każdy mógł tworzyć swe dobro.
Świadomość społeczno narodowa. Kryzys gospodarki indywidualnej, z dużych
gospodarstw rozdrabniały się małe gospodarstwa. Kiedyś patriarcha miał dużo ziemi.
Dzieci i wnuki pracowały u ojca. Teraz młode pokolenie chce mieć własną ziemię.
Młodzi mają większą wiedzę Patriarchalny system rodziny ustępuje miejsca nowemu
systemowi gdzie młodzi, ale dorośli ludzie mają własną ziemię. Mają świadomość
swych praw obywatelskich i przywilejów. Stare pokolenie przyzwyczajone jest do
bierności wobec władz. Młodzi się buntują i wiedzą, że mają do tego prawo. W epopei
występuje bohater zbiorowy.
Natura:
1. stwarza nastrój (Jaś i Jagusia pod drzewem - intymność)
natura wyznacza rytm życia każdego wieśniaka. Wszechobecna w ich życiu bo nakłada
na nich konkretne obowiązki. Ich działania warunkowane są przez naturę.
2. urasta do rangi odrębnego bohatera. Przeciwnik i sojusznik ludzi. Opis
impresjonistyczny, gra światła i barwy, opis plastyczny, nastrój dynamiczny,
zmieniający się.
Cechy opisu w epopei:
1. opis rozbudowany, zwłaszcza część porównawcza porównań.
2. Personifikacja natury.
3. opis dynamiczny
Patos przeplatany z komizmem np.:
1. chłopi ruszają na las, nastrój poważny i uroczysty
2. przegnanie kolonistów
3. wypowiedzi Rocha
4. opis niektórych prac polowych ich ważność dla ludzi wsi.
Patos ma służyć monumentalności bohaterów bądź niektórych ich działań. Humor jest
przeciwwagą patosu:
1. komiczne postacie
- Jagustynka
- Ambroży
2. komiczne sceny
- rozprawa sądowa o ojcostwo Boryny względem dziecka dziewki
182
156
3. komiczne dialogi
- rozprawa na temat chorego mężczyzny, urwana macica
Użyte techniki to:
1. realizm (opis prac polowych)
2. impresjonizm
malarskość
dobór kolorów
perspektywiczne spojrzenie
3. symbolizm
Śmierć Boryny na polu. Z ziemią związane było jego życie i ziemią związana jest jego
śmierć.
4. naturalizm
podporządkowanie życia przyrodzie i jej rytmowi
ekspozycja roli jaką pełni popęd półciowy
drastyczne sceny: Kuba obcina nogę
183
156
XX LECIE MIĘDZYWOJENNE
73. RAMY CZASOWE
Początek: 1918 r.
Koniec: 1939 r.
74. SYTUACJA W KULTURZE PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ

W Europie w tym czasie panowały nastroje przygnębienia i niepokoju. Dla wielu
państw wojna zakończyła się klęską, dowiodła też do jakich zniszczeń człowiek jest
zdolny. Załamaniu uległ system demokratyczny (dający obywatelom swobody i prawa
polityczne, uznający wpływ obywateli na rządy i ich współudział w sprawowaniu
władzy). Podważeniem demokracji była rewolucja październikowa 1917 w Rosji, która
wprowadziła rządy robotnicze. W Europie pojawiły się faszyzm i komunizm.
I WŚ była potężnym wstrząsem dla ludzi. Rozwój techniki, nauki, wielkich miast,
powstanie kina. To wszystko wpłynęło na styl życia, sposób widzenia świata, celów i
zadań sztuki. Uzewnętrzniło to się w filozofii.
74.1 FILOZOFIE
74.1.1 INTUIZCJONIZM
Henryk Bergson - akcentował poznanie świata poprzez intuicje. Jego teoria wywarła
ogromny wpływ na sztukę.
74.1.2 PRAGMATYZM
Wiedza ludzka, kierunki poznania miały mieć charakter praktyczny. Wiliam James -
według niego poznane powinno być tylko to co praktyczne i potrzebne w codziennym
życiu.
Behawioryzm
(od słowa zachowanie, postępowanie). John Watson. Twórcy tej koncepcji twierdzili,
że człowieka nie można poznać. Człowieka można określić poprzez obserwację jego
zewnętrznych ruchów i zachowań, można przewidzieć jego reakcje. Badania duszy są
nieskuteczne, ponieważ nie można ich empirycznie sprawdzić. W sztuce człowiek był
prezentowany od zewnątrz. Autor nie wnikał w głąb jego psychiki, przeżyć
wewnętrznych.
74.1.3 ZYGMUNT FREUD

Posługiwał się hipnozą, analizą snów, skojarzeń aby badać przyczyny chorób, nerwic.
Badał psychikę ludzką i doszedł do wniosku, że jest na złożona. Tworzą ją trzy
warstwy:
1. ego - kierowanie rozumem, uzależnienie od wymogów społecznych, człowiek w
sposób świadomy kontroluje swoim zachowaniem
2. id - strefa popędów spychanych do podświadomości.
3. superego - zespół norm, wartości utożsamiany z sumieniem
Pomiędzy id (popęd, instynkt) a superego (ideał) tworzy się napięcie. To prowadzi do
stresów i chorób psychicznych.
184
156
74.1.4 KAROL JUNG

Kształtował strefę zwaną podświadomością. Uważał, ze tam skrywane są u człowieka
pragnienia, działania, których nie można odkryć. Dwie odmiany podświadomości:
1. indywidualna
2. zbiorowa - oparta na archetypach (praobrazach), czyli utajnionych poglądach i
wyobrażeniach pierwotnych odziedziczonych po przodkach.
74.1.5 IWAN PAWŁOW

Udowodnił, że u człowieka rządzą odruchy warunkowe i bezwarunkowe.
Przewidywanie reakcji całej zbiorowości.
74.1.6 SKRAJNY SUBIEKTYWIZM

Twórcą był Franz Kafka. Świat to potężny koszmar i udręka człowieka z konieczności
istnienia w nim. Człowiek jest całkowicie wyobcowany. Świat jest niesłychanie
tajemniczy, niepoznawalny. Kafka ukazywał świat z pogranicza snu i jawy ale nie
zawsze pojawiał się jako senny koszmar. Wnikliwość psychologicznej analizy bohatera.
Tajemniczość świata prezentowanego jako wizja senna z pogranicza snu i jawy.
74.2 KIERUNKI W LITERATURZE
Największe zmiany zaszły w poezji i prozie. Na kształt miały wpływ tendencje
psychologiczne. Sztuka wymagała aby zobaczyć świat inaczej, subiektywnie, zgodnie z
własnym indywidualnym odczuciem.
Sztuka XX lecia była sztuką rewolucyjną. Sztuką jest wszystko co wyraża uczucie lub
widzenie indywidualne świata, nie ma ustalonego kanonu piękna. Wizją sztuki powinno
być postrzeganie świata przez artystę.
74.2.1 MARSEL PROUST

„W poszukiwaniu straconego czasu”
Obraz świata postrzegany przez autora, osobisty. Prezentacja czasów i ludzi wolnych od
trosk, arystokracji oddanych zabawom i miłostkom.
− analiza psychologiczna
− zaburzenie chronologii
− nawarstwiające się wspomnienia, refleksje
− narracja „głąb czasu poprzez retrospekcję”
− subiektywizm
74.2.2 JAMES JOYCE

„Ulisses”
Wydarzenia w tym samym czasie dotyczące wielu ludzi. Akcja rozgrywa się w ciągu
kilkunastu godzin. Te same wydarzenia widziane przez wiele osób.
− symultaniczność (jednoczesność wydarzeń)
− monolog wewnętrzny bohatera
− rezygnacja z uporządkowanych zdań
185
156
74.2.3 FRANZ KAFKA

− skrajny subiektywizm
− opisywał koszmar i udrękę człowieka wobec niepoznanego świata
− wnikliwy, psychiczny obraz człowieka nieprzystosowanego do życia
− świat tajemniczy, niepoznawalny
− rzeczywistość z pogranicza snu i jawy
74.2.4 PROZA PSYCHOLOGICZNA

• Andre Gide - „Fałszerze”, „Losy Watykanu”
• Wirginia Woolf - „W stronę latarni morskiej”
• Aldous Huxley - „Kontrapunkt”
− indywidualizm
− szczególna prezentacja wewnętrznych przeżyć
− odrzucenie wszystkiego co krępuje jednostkę
74.2.5 SAGI RODZINNE

• Tomasz Mann - „Buddenbrookowie”
• du Gard - „Rodzina Tribauld”
• Maria Dąbrowska - „Noce i dnie”
− prezentacja w realistyczny sposób krytycznego obrazu całej epoki
− proces polityczno-społeczny zaprezentowany na przestrzeni wielu lat
− narrator prezentował ten proces na przykładzie rodziny, opisując dzieje
poszczególnych jej członków
74.3 KIERUNKI ARTYSTYCZNE
Istnieje wiele kierunków artystycznych. Wszystkie nowe poprzedzone były
teoretycznymi programami w formie manifestów i deklaracji.
74.3.1 EKSPRESJONIZM
74.3.2 Rozkwit w latach 1910-25. Pojawił się w epoce poprzedniej, lecz dopiero teraz doszedł do głosu.
− siła i gwałtowność wyrazu
− deformacja obrazu rzeczywistości
− sztuka miała wywoływać wstrząs u odbiorcy, miała być krzykiem duszy
− nie powinna naśladowywać świata
− dążenia do wyrażania bogactwa psychiki ludzkiej
− spontaniczność artysty
− sztuka jest wyrazem duszy
− dobór słów o silnym zabarwieniu emocjonalnym
− elementy brzydoty
− język wypowiedzi daleki od potocznego, zawiera cechy wzniosłości
74.3.3 FUTURYZM (SKRAJNA AWANGARDA)

Twórcą jest Filippo Marinetti. W 1909r. ogłosił swój I manifest pt. „Futuryzm”
− pochwała energii
− odrzucenie przeszłości, patrzenie tylko w przyszłość
186
156
− pogarda dla dotychczasowych wartości

− fascynacja tym co nowe, cywilizacją, urbanizmem
− żądanie nowej estetyki, nowego ideału piękna związanego z cywilizacją i techniką
− oryginalność i wyjątkowość nawet za wszelką cenę
− odrzucali zasady gramatyki i interpunkcji uważając to za jarzmo krępujące swobodę
wypowiedzi
− zabawa słowem
− prowokacja
− dynamizm, energia, gwałtowność, wulgaryzm
Polski futuryzm miał dwa ośrodki
1. Warszawę (Anatol Stern, Aleksander Wat)
2. Kraków
Stanisław Młodożeniec
„Wiek XX”
− nazwy wynalazków dużymi literami
− fascynacja tym co nowe
− neologizmy - w skojarzeniu z pozostałymi wyrazami tworzą element zaskoczenia
− gra słów
Tytus Czyżewski
Bruno Jasieński
„But w butonierce”
− do mnie świat należy, kpina z poetów, tradycji
− podmiot liryczny mówi sobie, ze jest genialny, jest młody, lekceważy cały świat
− według niego ludzie jeszcze nie dojrzali, nie dba o tych co nie dążą za postępem, są
oni mu obojętni
− to co nowe daje człowiekowi większe możliwości
− uśmierca za życia innych twórców, wtedy uważanych już za klasyków (np. Staffa)
„Rzygające posągi”
− sztuka odeszła, nadchodzi wolny czas; posągi - tradycja; rzygające - obraza, kpina
− prowokacja
− podmiot liryczny zamierza wyzwolić poezję z szablonu, w który popadła
„Miłość na aucie”
„Trupy z kawiorem”
„Nóż w bżuhu”
74.3.4 DADAIZM (SKRAJNY FUTURYZM)

Nie rozwinął się w Polsce (wojna była okazją do odzyskania niepodległości - nie była
dla Polaków absurdem)
− negowanie wszystkiego
187
156
− wykpienie tego co było dotychczas wartością

− odrzucenie ograniczeń składni, ortografii, gramatyki, interpunkcji - znamienie
wolności absolutnej
„Bełkot dadaistyczny” - Tristian Tzara pisał jak stworzyć utwór literacki
74.3.5 SURREALIZM (ROZWINIĘCIE DADAIZMU)
„Manifest surrealistyczny” - Andre Breton
− wyzwolenie sztuki z rozumu
− utwór artystyczny to wytwór ludzkiej wyobraźni bez udziału jego autora, miał być
wytworem podświadomości
− dzieła sztuki to zapis wyobraźni
− utwory z pogranicza snu i jawy, operujące obrazami, nie powinny być interpretowane
sposób rozumowy
74.3.6 NEOKLASYCYZM
− łączy klasyczną tradycję literacką i poezję symbolistów
− Paul Valery wnosił do poezji pierwiastek intelektualny
74.3.7 NURT POEZJI CZYSTEJ

− autorem był ksiądz Henryk Bremond
− poezja jest poza granicami sensu
− nie nazywa niczego
− jest odzwierciedleniem wrażliwości, uczuć
− doświadczenie mistyczne
Wszystkie kierunki mają wspólne cechy:

1. bunt przeciw zastanej rzeczywistości, także w sztuce, niechęć, opozycja
2. wyzwolenie człowieka, psychiki spod jarzma jakichkolwiek kanonów (estetycznych,
moralnych, religijnych)
3. odświeżenie języka literackiego poprzez zwrot ku wyobraźni, psychice
4. bunt zaprezentowany wszędzie w podobny sposób
5. obrona przed rzeczywistością jako atak, który ma zdumieć, zaszokować odbiorcę
75. POEZJA POLSKA XX LECIA MIĘDZYWOJENNEGO
75.1 SKAMADRYCI
− Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Jarosław
Iwaszkiewicz
− satelici: Kazimiera Iłłakowiczówna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Libert
− początki związane z Uniwersytetem Warszawskim i pismem „Pro Arte et Studio”
− tworzyli kabaret „Pod Pikadorem” (1918-19)
− wydawali pismo "Skamander" (1920-29, 35-39)
− związani z pismem "Wiadomości literackie"
− nie stworzyli programu poetyckiego
188
156
− związek poetów z teraźniejszością

− kult codzienności, życia, witalizm, fascynacja światem
− wolność w wyborze tematów i środków wyrazu
− prosty język
− bohater poezji skamandryckiej to człowiek z ulicy, zwykły
− poezja dla szarego człowieka, nie elitarna
− młodość, dojrzewanie w niepodległej Polsce, ciekawość świata
Tuwim, Wierzynski Słonimski,

Iwaszkiewicz, Lechoń
optymizm, witalizm, wiersze poważniejsze,
energia, symbolika,
radość, pochwała przywiązanie do tradycji
życia, miasto
75.1.1 JULIAN TUWIM

− debiut „Czyhanie na Boga” w 1918r., „Sokrates tańczący” w 1919r.
− poeta codzienności
„Poezja”
T. chce być jednym z wielu zwyczajnych ludzi (pisał o zwykłym człowieku i jego
otoczeniu)
„Nie chcę być przewodnikiem,
Chętnie w tłum się wcisnę,
Będę Ultimus inter pares” (ostatni wśród równych).
„Do Krytyków”
Podmiot liryczny jeździ tramwajem po mieście. Jest tym zachwycony, upojony urokiem
miasta. Rozpiera go entuzjazm, energia. Adresatem są krytycy, którzy nazwani są też
„wielce szanowni panowie !”. Podmiot liryczny kpi z oczekiwań krytyki. Emocji i
uniesień może także dostarczyć codzienność.
„Życie”
Podmiot liryczny raduje się, bo żyje. Świat jest piękny. Cieszy go taki jaki jest.
„Do prostego człowieka”

Obrona prostego człowieka przed szlachtą. Polega ona na otworzeniu oczu naiwnemu
człowiekowi na to na czym polega agitacja polityczna. Autor występuje w roli
nauczyciela. Ci, którzy mają w swoich rękach propagandę chcą wykorzystać zwykłych
ludzi do realizacji własnych planów.
„Rewizja”
189
156
Rewizja mieszkania. Osoby prowadzące ją znajdują to czego szukali i aresztują

podejrzanego. Podmiot liryczny jest rewidowany. Poznajemy jednocześnie zdarzenie i
jego myśli. Cała sytuacja jest dramatyczna.
Podmiot liryczny nie nazywa niczego, jedynie sugeruje co sobie myśleć.
„Mieszkańcy”
Tematem wiersza jest życie przeciętnego mieszkańca miasta. We wczesnej twórczości
Tuwim wyrażał pochwałę przeciętności i zwykłości, aprobował codzienne życie. Tutaj
te sądy uległy całkowitej zmianie. Mieszczanin jawi się w wierszu jako człowiek głupi,
o ograniczonych horyzontach, bezmyślny, zajmujący się rzeczami nieistotnymi. Jego
życie jest schematyczne. Codziennie jego czynności są identyczne. Pozbawiony jest
własnych poglądów. Wszystkie poglądy czerpie z gazet i radia. Takie życie jest puste i
nie ma uzasadnienia. Wiersz jest ośmieszeniem trybu życia mieszczaństwa.
„Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniach
Strasznie mieszkają straszni mieszczanie.”
„Pogrzeb prezydenta Narutowicza”

Podmiot liryczny zwraca się do morderców. Wiersz przedstawia kondukt żałobny.
Oskarża zabójców i ich czyn. Nie są oni przeciwnikami konkretnej osoby lecz są
przeciwnikami całego państwa i stabilizacji.
„Et Arceo”
Nawiązując do Horacego, poeta wyraża dystans do rzeczywistości, w której mu
przyszło żyć, nastroje smutku, zniechęcenia, goryczy, wyobcowania. Ukazany świat
jawi się poecie jako „chaos i zgroza, i pustka śmiertelna”. Poeta zauważa pospolitość i
głupotę ludzką. Przeraża go panoszące go zło i zepsucie.
Nie angażuje się w życie publiczne. Wyraża też odczucie inności i wyższości wobec
tłumu oraz wynikającej stąd pogardy.
„Do losu”
− refleksja na temat życia i twórczości poetyckiej
− poeta mówi o sobie jako o człowieku hojnie obdarzonym przez los, któremu
zawdzięczał miłość, młodość, ambicje a nawet majątek
− najbardziej jednak ceni sobie dar twórczy, natchnienie artystyczne, które wyróżnia go
spośród innych ludzi i sprawia, że zwykły, szary świat jawi się jako bogactwo
kolorów i muzyka
− dzięki swojemu talentowi poeta może w chaosie rzeczywistości i natłoku
codziennych zdarzeń szukać jakiegoś ładu i sensu
− w tym wierszu Tuwim wyraża swój program artystyczny, koncepcję twórczości
pojmowanej jako klasyczny rygor
− widoczna jest rezygnacja ze spontaniczności
− nawiązał do antycznej koncepcji artystycznej, która miała zapewnić poecie
nieśmiertelność
190
156
„Sitowie”
„Zieleń”
„Rzecz Czarnoleska”
75.1.2 BOLESŁAW LEŚMIAN

− debiut „Sad rozstajny” w 1912r.
− rozpuszczenie wyobraźni
− fantastyka
− granica dwóch światów
− wymyślony świat jest ciekawszy niż normalny
− opisuje to co krótkie, chwilowe, niedostępne człowiekowi w świecie zmieniającej się
rzeczywistości
− posługuje się symbolem
− w wierszach używa dużo neologizmów, wprowadza oksymorony
− intuicjonizm w poznawaniu świata - wpływ Bergsona
− odwołuje się często do literatury ludowej
„Dusiołek”
Wiersz w kompozycji i stylu przypomina balladę. Narrator wykreowany został na
ludowego gawędziarza, opowiadającego gromadzie słuchaczy historię Bajdały. Używa
języka stylizowanego na gwarę. Tematem wiersza jest pretensja do Boga o to, że na
świecie przez niego stworzonym istnieje nie tylko dobro, ale i zło, na które człowiek
jest nieustannie narażony i z którym musi samotnie walczyć.
„Dziewczyna”
Dzieje dwunastu braci, którzy usłyszeli głos dziewczyny za murem. Wierząc w jej
istnieje, o czym świadczył rozlegający się płacz, pokochali ją i starali się ją uwolnić
waląc młotami w mur. Wszyscy zmarli. Po nich pracę przejęły ich cienie a następnie
same młoty. Po rozwaleniu muru okazało się, że nikogo tam nie było.
Wiersz ma formę ballady. Nawiązuje do ludowych podań, baśni. Przeznaczeniem
człowieka jest śmierć ponieważ jest on słamy i kruchy.
„Trupięgi”
Wiersz ten pokazuje problematykę nędzy i ubóstwa, znikomości ludzkiej egzystencji.
Symbolem tych cech życia ludzkiego są trupięgi - buty z łyka, w które ubiera się do
trumny nędzarzy. Poeta ma świadomość nędzy życia ludzkiego i wie, że on także
takiego losu nie uniknie, chociaż wolałby tworzyć poezję pogodną, radosną, zajmującą
się tematami odległymi od ponurej codzienności. Utożsamia się z biedakiem, jego
losem i nieszczęściami. Solidarność wobec ludzi wywołuje bunt przeciw Stwórcy
Świata. Bóg odpowiedzialny jest za zło dotyczące ludzi, a zarazem bezradności
człowieka, którego gniew i bunt jest całkowicie bezsilny, niczego nie może zmienić.
„Urszula Kochanowska”
191
156
Wiersz ten nawiązuje do trenów J. Kochanowskiego a także do jego humanizmu, czyli

do przekonania, że człowiek jest centrum świata, jest najwyższą wartością. Podmiotem
lirycznym wiersza jest córka Kochanowskiego, która opowiada o swoim przybyciu do
Nieba. Bóg stwarza dla niej raj. Jest to dom w Czarnolesie. Bóg odchodząc stwierdza,
że jej rodzice niedługo nadejdą. Urszula czeka na rodziców nie na Boga. Stąd jego
nadejście wywołuje rozczarowanie i żal. Szczęście dla człowieka jest równoznaczne z
miłością i czułością. Bóg mimo swej doskonałości nie może zastąpić jej rodziców.
„W malinowym chruśniaku”
Wiersz rozpoczynający cykl erotyków pod takim samym tytułem. Podmiot liryczny
opisuje spotkanie z dziewczyną, wspólne zbieranie malin, które stało się formą
miłosnego zbliżenia, a maliny podawane chłopcu - pieszczotą. Z sytuacją erotyczną
współgra stan przyrody, opis elementów otaczającej kochanków natury.
„Bąk złośnik huczał basem, jakby straszył kwiaty,
Rdzawe guzy na słońcu wygrzewał liść chory,
Złachmaniałych pajęczyn skurczyły się wisiory
I szedł tyłem na grzbiecie jakiś żuk kosmaty.”
Opis ten silnie działa na zmysły, podkreśla takie cechy przyrody, które są przez nie
odbierane: przyjemny, basowy dźwięk wydawany przez bąka, miły w dotyku kosmaty
żuk, skrzące się w słońcu pajęczyny, gorąco i duchota upalnego dnia, słodki zapach
owoców. Wszystko to pobudza wzrok, słuch i dotyk. Podkreślona zostaje także
atmosfera intymności, zbliżenia, ponieważ wskazane elementy natury można zobaczyć
tylko z bliska (owady, pajęczyny, guzy na liściu). Para kochanków ukryta jest przed
światem i ludzkimi oczyma w gąszczu malinowych krzewów, który stwarza warunki
dla przeżycia intymnych wrażeń. Poeta bardzo subtelnie buduje nastrój erotycznych
przeżyć.
75.1.3 I. GAŁCZYŃSKI
− cechą charakterystyczną jego poezji jest łączenie liryzmu, osobistej refleksji i
baśniowości z humorem, groteską i satyrą
− siebie, poeta przedstawia jako artystę-cygana, ale jednocześnie człowieka zwykłego,
przeciętnego
− motywy banalne, pospolite wzbogacał fantastyką i liryzmem
− poruszając tematy społeczno-polityczne posługiwał się często satyrą i groteską
− tematyka codzienności
− twórczość swą traktował jako zabawę
− język potoczny
− regularny rym i rytm
„Serwus, madonna”
− tematem wiersza jest sztuka i artysta
− czyniąc podmiotem lirycznym poetę, przedstawił swoją koncepcję artysty
− poeta w wierszu stwierdza, ze nie dba o sławę
− pisanie ksiąg i sławę pozostawia innym
192
156
rezygnuje z tego co było ważne dla artystów od czasów Horacego (celem twórczości
jest „Stawienie sobie pomnika trwalszego niż ze spiżu”)
− przedstawia wizerunek artysty-cygana
− wiersz adresowany jest do madonny, którą poeta określa jako matkę, kochankę i
muzę
− poeta zwraca się do niej „Serwus, madonna” - zderzając słowo: madonna, z
potocznym: serwus
− może to wskazywać na brak szacunku ale jest wyrazem silnego i bezpośredniego
związku artysty z jego muzą oraz charakteryzuje samego artystę, który łączy w sobie
sprzeczności: codzienną zwykłość i świętość sztuki
„Kryzys w branży szarlatanów”

− poeta sięga do częstych motywów swojej poezji: kultury jarmarcznej, podmiejskiego
folkloru, piosenki ulicznej
− przedstawia szarlatana sprzedawającego na pustym targu woskowe lalki
− bezskutecznie usiłuje namówić przechodniów do kupienia od niego czegokolwiek
− uważany jest za oszusta, ponieważ sprzedawane przez niego rzeczy są dziwne „lalki
od miłości, maści od samotności i Polikarpa kość” - są to rzeczy fantastyczne,
nierealne, które z jednej strony przypominają jarmarczną tandetę a z drugiej zaś jakąś
dziwaczną własną twórczość
− na tej podstawie szarlatana można uznać za jeden z wizerunków artysty
− liryzm osiąga Gałczyński przez połączenie melancholii z humorem, zwykłości i
banalności z fantastyką i modlitewnym tonem na końcu wiersza
„Zima z wypisów szkolnych”

− podmiot liryczny zwraca się do dziecka (zdrobnienia, kompozycja bajkowa), które
jest uosobieniem naiwności
− zima jest dobrodziejstwem administracji państwowej, a nie natury
− szyderstwo z propagandy, która daje niedorzeczne informacje
„Prośba o wyspy szczęśliwe”

− są one pełne spokoju, harmonii, ucieczką przed rzeczywistością, kontaktem z naturą,
oazą szczęścia, lekarstwem na zło
„Farlandia”
− dwie części tekstu kontrastują ze sobą
− świat rzeczywisty: smutno, ciasno, duszno, troski
− ucieczka przed smutkiem do kraju Farlandii (wymyślonego przez poetę)
„O mej poezji”
− poezja jest uspokojeniem, ukojeniem, ucieczką przed rzeczywistością
− jest prosta, przepełniona uczuciami, pomaga mu dostrzec piękno w banalnych
sprawach
193
156
− codzienność to dla niego „proste dziwy”
„Ulica towarowa”
− charakterystyka proletariackiej dzielnicy
− podmiot liryczny próbuje odnaleźć elementy piękna takie jak muzyka, poezja
− ulica zdominowana jest przez kino i elektrownię (zakład pracy)
− oczekują od ulicy czegoś więcej niż ona może im dać
− rozrywką tych ludzi jest alkohol, kino, chodzenie po ulicy
75.2 LEOPOLD STAFF - POETA KLASYCZNY
„Ars poetica”
− wiersz zawiera skrót programu poetyckiego
− poezja ma utrwalać przelotne, chwilowe uczucia, myśli, doznania i zdarzenia
− ma być łatwa w odbiorze, komunikatywna
− echo z dna serca - uczucia najbardziej intymne, doznania, emocje ulotne,
nieuchwytne
− treścią ma być to co przemija
− cechą charakterystyczną są rymy i dźwięki
− podmiot liryczny chce być zrozumiały, szczery
„Poeta”
− wiersz ten określa miejsce poety w społeczeństwie
− uczucia poety są odmienne od odczuć innych ludzi
− musi być w stanie odzwierciedlać wszystkie uczucia
− poeta jest wyrazicielem uczuć przeciwstawnych nastrojom ogółu
• Afirmacja życia
„Wysokie drzewa”
− wiersz ma kompozycję klamrową (rozpoczyna i kończy się tym samym wersem: „O,
cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa”)
− zachwyt nad krajobrazem, pięknem drzew, które są opisane na tle przyrody
− podmiot liryczny jest urzeczony pięknem przyrody, kontempluje ją
− obraz jest podniosły, wspaniały i zachwycający dzięki wyszukanym środkom wyrazu
− poeta oddziałowuje na różne zmysły odbiorcy: wzrok (poprzez bogactwo barw),
węch (zapach wody) i słuch poprzez naśladowanie przyrody
− stosuje synestezję (przeniesienie wrażeń pochodzących z jednego zmysłu na inny,
np. opis zapachu przy pomocy barw)
− natura wpływa na stan duszy człowieka, wyzwala w nim wartości duchowe, pozwala
doznać pełnego spokoju i ciszy
• Zwrot ku codzienności
„Kartoflisko”
194
156
− zwyczajny, banalny temat zaczerpnięty z życia codziennego wsi

− użycie wysokiej formy dla zwyczajnego tematu uwzniośla go, nadaje mu rangę
poetycką, dodaje ważności
− na pierwszy plan wysuwa się opis bardzo realistyczny i plastyczny, bogaty w
szczegóły, odziaływujący na wyobraźnię
− technika filmowa (zbliżenia)
− opisowi towarzyszy nastrój powagi, smutku, żałoby podkreślony porą roku,
kolorystyką obrazu
− poeta oddaje hołd codzienności i realizuje założenie prostoty poezji - operuje
prostymi środkami wyrazu
• Uwielbienie dla Kochanowskiego

„Lipy”
− hołd złożony poezji Kochanowskiego
− zachwyt dla jego twórczości (królewski rym, pogodny nastrój, harmonia poezji,
tematy humanistyczne)
− forma odpowiada klasycznej idei poezji K. - postawa odczuć i wyrazu, jasność,
klarowność
• Pochwała dla formy klasycznej, harmonii, porządku

„Lipy” , „Wysokie drzewa”
75.3 AWANGARDA KRAKOWSKA

− avant-garde - straż przednia
− Tadeusz Pejper, Julian Przyboś
− czasopismo „Zwrotnica”
− 3xM (miasto, masa, maszyna)
− metafora teraźniejszości
− język rozwija się wraz z technologią
− poezja powinna współbrzmieć z rzeczywistością, prezentacja rzeczywistości
− fascynacja cywilizacją, urbanizmem
− sztuka powinna służyć społeczeństwu
− przeciwstawienie się tradycji romantycznej, zerwanie z romantycznym pojęciem
natchnienia
− poezja ma streszczać świat a nie odtwarzać wnętrze poety
− poezja jest wynikiem świadomej pracy intelektualnej, literatura to rzemiosło
− nowy typ metafory, która nie byłaby stylistyczną ozdobą ani sposobem odtwarzania
rzeczywistości,
jej opisu, porównania
− miała być związkiem pojęciowym, miała tworzyć nową rzeczywistość czysto
poetycką
− język zbliżony do potocznego
195
156
75.3.1 JULIAN PRZYBOŚ

„Lipiec"”
„Na świadectwach wzbici w radość, odlecieli uczniowie
Drży powietrze po ich śmigłym zniku”
„Z Tatr”
− metaforyczny obraz świata (ruch skał, huk wody)
− tragedia zmarłej taterniczki obok krajobrazu Tatrzańskiego
„Notre - Dame”
− poczucie przytłoczenia wobec wspaniałości filarów katedry
− podmiot liryczny jest przerażony budowlą
− została ona wzniesiona ku czci Boga ale stała się miejscem niezbędnym ludziom a
nie Bogu
„Ulica Miła”
Wiersz o tematyce społecznej. Jedna z ulic pełna brudu, nędzy cierpienia, śmierci,
wywołuje strach. Ulica ta to synonim ubóstwa, cierpienia. Elementy beznadziejnego
życia.
„Bar Pod zdechłym psem”
75.3.2 WŁADYSŁAW BRONIEWSKI

− tworzył poezję proletariacką
− poezja ma powiedzieć to, czego nie mogą powiedzieć inni
− popierać proletariat
− ma być ostra, zagrzewać
− poezja jako forma walki o nowy ład społeczny
− ma wyrażać problemy robotników
− poeta romantyczny
− poezja ma agitować, podrywać do czynów
− obecność historii
− wiara w przeszłość, w jej rolę w życiu człowieka i w życiu całego narodu
− jej obecność jest czymś niezbędnym
− podejmuje tematy społeczno-polityczne i rewolucyjne
− nawiązuje do romantyzmu i do nasycenia wierszy tradycjami rewolucyjnymi
− poezja czynna, nawołująca do walki
− tworzy między innymi liryki patriotyczne wzywające do walki z wrogami ojczyzny
− „Do przyjaciół poetów”
− nazwał się Prometeuszem
− nie dba o konsekwencje
− jest dobroczyńcą
196
156
(prometeizm - postawa polegająca na bezinteresownym poświęceniu się dla sprawy,

idei, która dotyczy dużej grupy ludności)
„Poezja”
− wiersz ma charakter programowy, ukazuje stosunek Broniewskiego do poezji i
określa jej zadania
− poezja ma towarzyszyć człowiekowi w każdym momencie życia
− ma zagrzewać do walki, dawać nadzieję
− ma być żywiołowa, odpowiednia do chwili
− po walce ma przypominać sławę tych, którzy zginęli
− ma dawać ukojenie, uspokojenie, ma wyniszczyć emocje negatywne
„Manlicher”
− poezja to sposób walki
− to nie walka frontowa ale ideologiczna o prawa
− dzięki poezji ma większe możliwości działania, oczekuje nowego ładu
„Zagłębie Dąbrowskie”
− treścią jest Zagłębie Dąbrowskie, bieda, nędza
− kryzys w przemyśle doprowadza robotników do nędzy
− poeta wyraża interesy pokrzywdzonych robotników w sporze z pracodawcami i
całym systemem politycznym, który dopuszcza do wyzysku
− policjant, który powinien pilnować ładu i porządku w świadomości pokrzywdzonych
górników jest wrogiem strzegącym niesprawiedliwości
− ponury nastrój i poczucie gniewu ilustruje ekspresjonistyczna kolorystyka -czerń
mocy i czerwień krwi
− Zagłębie Dąbrowskie zamiast być podstawą dobrobytu państwa, utwierdza nędzę i
krzywdę
„Elegia o śmierci Ludwika Waryńskiego”
76. DOKONANIA PROZATORSKIE XX LECIA MIĘDZYWOJENNEGO
76.1 „PRZEDWIOŚNIE” S. ŻEROMSKIEGO

Przedwiośnie polskiej państwowości
Wiosna to odzyskanie wolności, rozkwit na nowo państwa polskiego po 123 latach
niewoli. Utwór stanowi sumę obserwacji politycznych i społecznych, państwowości,
która narodziła się na nowo. Konfrontacja mitu szklanych domów z rzeczywistością.
Śledząc losy Cezarego Baryki można zauważyć jak różne środowiska poznał.
• Ziemiaństwo
− życie urozmaicone przejażdżkami, balami, spacerami, romanse, zabijanie czasu,
którego nie ma na co spożytkować.
197
156
− nie zainteresowanie tym co dzieje się w kraju

− monotonne życie ziemiaństwa rządzi się prawami: dobre pochodzenie, etykieta,
dobre wychowanie, majątek
• Wieś
− trudne, prymitywne warunki
− nędza wsi prezentowana wyrywkowo - dobitnie sygnalizowane są warunki życia
Przyczyny:
1. od dawna istniejące stosunki społeczne, których nikt nie zmieniał i nikt nie zamierza
zmienić
2. bierność wyzyskiwanych
3. wyzysk chłopów nie opiera się na gwałcie, bowiem chłopi poddają się, życie wsi
toczy się od dawna ustalonym rytmem.
• Mieszczanie
− nędza klasy robotniczej
− polska krajem policyjnym, więzienia przepełnione, złe warunki, niemożliwe wręcz
traktowanie więźniów, terror
Niepodległość zaskoczyła Polskę, rząd nie bierze losu kraju w swoje ręce. Nie wiele się
zmienia (radykalizujące się klasy robotnicze, bezrobotni umieszczani są w więzieniach,
a rząd nic nie robi aby zapewnić godność Polakom w wolnej suwerennej Polsce).
76.1.1 REWOLUCJA
Jest gwałtownym przewrotem społeczno-politycznym, mającym na celu obalenie
panującego ustroju i wprowadzenia nowego ładu sprawiedliwości społecznej. Założenia
rewolucji są więc słuszne, nawiązują do haseł Wielkiej Rewolucji Francuskiej: wolność,
równość, braterstwo. Jednak wszelkie nagłe zmiany wiążą się też z przemocą i
krwawymi walkami..
Rewolucja w Rosji w 1917 r. obaliła despotyzm carski. Żeromski umiejscawiając akcję
w Baku, daje dokładny obraz wydarzeń rewolucyjnych, sugeruje także ich ocenę. Ocena
rewolucji jest niejednoznaczna, co wynika w dużej mierze ze zmienności poglądów
głównego bohatera. Dojrzewanie Cezarego sprawia, że zmianie ulegają jego poglądy i
sposób patrzenia na świat. Początkowo bohater jako młody człowiek angażował się -
spontanicznie i bezkrytycznie - w działania rewolucyjne. Rewolucja oznaczała wtedy
dla niego wolność, swobodę, ucieczkę od codziennych obowiązków, bezkarność.
Cezary brał udział w masowych spotkaniach, podczas których wygłaszano
przemówienia, a także organizowano samosądy: wiece przeradzały się często w
okrutne, samowolne egzekucje więzionych przeciwników (generałów). Działania
rewolucyjne były bezprawiem i okrucieństwem. Rewolucja w Baku wprowadziła nieład
i wyzwoliła spory narodowościowe pomiędzy Tatarami a Ormianami. Stopniowo
Cezary zaczął zauważać ujemne cechy rewolucji. Jednak dalej uważał, że jest ona
koniecznością i że pokrzywdzeni ludzie mają moralne prawo do buntu przeciw
krzywdzicielom. Później i ten sąd uległ zmianie. Wyzwolone przez rewolucję spory
198
156
narodowościowe doprowadziły do makabrycznych wydarzeń: masowych mordów,

terroru i skrajnej nędzy, która czyniła ludzi obojętnymi nawet na śmierć.
Obalenie starego porządku nie zapewnia jeszcze wprowadzenia nowej cywilizacji. Te
spostrzeżenia potwierdziła później podróż do Polski. Miał wówczas okazję
zaobserwowania Rosji objętej rewolucją. Rosja została ukazana jako państwo
pogrążone w chaosie, źle funkcjonujące, całkowicie zdezorganizowane. Obraz
rewolucji stanowi ostrzeżenie przed tym, do czego może doprowadzić społeczna
krzywda oraz lekceważenie problemu, jakim są warunki życia najniższych warstw i
nierówności społeczne.
Programy polityczne:
1. komunistów
2. rządowy (Gajowca)
3. bohatera
76.2 „GRANICA” Z. NAŁKOWSKIEJ
76.2.1 NOWATORSTWO FORMY
Powieść realistyczna zwykle opowiadała historię podczas której dokonywały się
wydarzenia. Skutki podane były zawsze na końcu. Nałkowska rozpoczyna powieść od
finału, rozwiązania akcji. Streszczając koniec rozładowuje ciekawość czytelnika. Nie
oczekuje on rozwiązania tylko zastanawia się co się stało. Czytelnika mają
zainteresować różne sytuacje, interpretacje a nie same zdarzenia. Fabuła jest prosta aby
czytelnik mógł zwrócić uwagę na motywy postępowania. Życiorys bohatera daje nam
różne możliwości interpretacji. Autorka chce zostawić ocenę bohatera czytelnikowi.
Opinie zależą od różnych punktów widzenia. Nie może ona być jednoznaczna.
Nałkowska proponuje aby zestawić je wszystkie nawet jeśli są różne. Suma ich może
dać jakiś obraz. Nie będzie on jednoznaczny. Zestawienie gestów, różnych punktów
widzenia, gromadzenie opinii. Rzeczywistość jest złożona. Głównym zagadnieniem
książki jest zestawienie tego co myśli o sobie człowiek a co myślą o nim inni. Autorka
kładzie nacisk na to, że nie będzie jednoznacznie charakteryzowała bohatera, stara się
podkreślić swoją obiektywność. Rezygnuje z narzucenia odbiorcy swojego poglądu.
76.2.2 PREZENTACJA WARSTW SPOŁECZEŃSTWA

• Ziemiaństwo (Ziembiewicz)
− zubożałe, rodzice Ziembiewicza reprezentują tę warstwę ze wszystkimi jej wadami
− powierzchowność wykształcenia przy jednoczesnym dużym mniemaniu o sobie
− konserwatyści, kultywując staro szlacheckie tradycje podtrzymywali znaczenie klasy
do której należą ludzie puści, jałowi, niewykształceni, hołdujący reliktom przeszłości,
tkwią w niej
− kultywowanie wypaczonych tradycji szlacheckich, które mogą potwierdzić ich
przynależność do prymitywnej już szlachty
− pozory dawnej elegancji i kultury pod którymi nie kryje się żadna treść
− nie umieją się dostosować do obecnych warunków (dlatego zubożeli)
− podsycanie pozorów etykiety dworskiej
− nie potrafią gospodarować, zarządzanie majątkiem jest bezwładne
199
156
− herb - jedyny znaczący symbol szlachectwa

− stwarzają sobie świat zbytku, choć w rzeczywistości tak nie jest
− trwają we własnym świecie nie zauważając co się wokół nich dzieje
− nie mają zbyt dużego wpływu politycznego
• Bogacze (państwo Tczewscy)

− dzięki swojemu majątkowi mogą bardziej manipulować losami państwa, wpływać na
sytuację polityczną kraju
− wpływowi, przyjmowali zawsze znakomitych ludzi
− poważni i godni
− sfera ludzi mających możliwości finansowe, opływający w zbytkach - forma wyższej
kultury
− chcąc zrobić karierę trzeba było im podlegać
• Mieszczaństwo
* Cecylia, Kolichowska, cukiernik Marian
− stwarzanie pozorów zamożności
− brak świadomości tego, co piękne
− kołtuneria, dulszczyzna
− odnoszą się do ludzi z niższych klas z pogardą
− brak wpływów i perspektyw
− brak prywatności
− hierarchia co to ludzi i zwierząt
− użalanie się nad sobą i nie robienie niczego aby zmienić swoją sytuację
* bogaci inteligenci - Zenon Ziembiewicz
*biedota - Joasia Gołąbska
• Biedota (robotnicy, służba, chłopi folwarczni)

− życie w skrajnej nędzy
− godzą się na takie warunki bo na inne ich nie stać
− brak im podstawowych środków do życia
− żyją w strasznych warunkach (piwnicach)
− nie mają żadnych praw, nie mogą się o nie nawet dopominać
− nie posiadają opieki lekarskiej
− poniżani, szykanowani, wykorzystywani
• Robotnicy (Franek Borbocki)

− gwałtownie domagają się o prawa
− coraz bardziej świadomi swoich praw
− prowadzą manifestacje, strajki
− żądają lepszych warunków życia
200
156
76.2.3 WIELOZNACZNOŚĆ UTWORU

Granica na płaszczyźnie społecznej. Podział klasowy odgradzający świat posiadających
od świata nędzarzy. Jest między nimi przepaść. Dzielą ich przywileje, możliwości
życiowe, prawa, możliwości wpływania na życie. Awans społeczny jest nieosiągalny
dla ludzi sfery ubogiej - nieprzekraczalna granica.
Płaszczyzna psychologiczna. Poszukiwanie granic tego co ocenia się obiektywnie a
subiektywnie. Sąd jednostki czy opinia zbiorowa. Ze zbioru subiektywnych opinii
można zbliżyć się do obiektywnej prawdy.
Granica oddziela prawdę od fałszu.
Płaszczyzna filozoficzna. Mowa tu o możliwościach poznania świata. Człowiek sam
sobie narzucił granice. Poznaje świat coraz lepiej, coraz dokładniej. Świat się rozwija.
Ruchoma granica poznania.
Płaszczyzna moralna. Linia, której nie powinno się przekraczać aby nie sprzeniewierzyć
się własnym ideałom, poglądom, by pozostać sobą. Granica kompromisu nie polega na
rezygnacji z własnych ideałów. Szukanie ciągle tej bariery, bo przekroczenie jej
oznacza fałsz, obłudę w stosunku do samego siebie.
76.3 „NOCE I DNIE” M. DĄBROWSKIEJ

− datą graniczną tej powieści jest powstanie styczniowe
− wpływa ono na życie bohaterów
− każde z nich widzi je inaczej
• Barbara
− patriotka
− niechęć i nienawiść do wszystkich i wszystkiego co związane było z zaborcami
− ceniła tych, którzy brali udział w powstaniu; powstanie uważa za bohaterski czyn
zbrojny
− ma swoją dumę, honor
− razi ją to, że Bogumił nie chce mówić o powstaniu
− zainteresowała się Bogumiłem ponieważ on brał udział w powstaniu, obdarzyła go
szacunkiem
− specyficzny stosunek miała także do wuja Klemensa, który brał udział w powstaniu
− uważała za swój obowiązek opiekować się nim
− mityzacja powstania (przyczynili się do tego tacy ludzie jak Barbara)
− za mąż wyszła z obowiązku
− Bogumiła traktowała wielokrotnie lekceważąco
− tęskni za miastem
− boi się śmierci
− jest nietolerancyjna
− pełna sprzeczności
− cechuje ją egotyzm
201
156
• Bogumił
− ma inny stosunek do powstania
− gdy ono wybuchło był jeszcze młodym chłopcem, musiał bardzo szybko wydorośleć
− powstanie wywarło na nim ogromne piętno
− starał się wymazać je z pamięci
− bezpośredni kontakt ze śmiercią nauczył go cenić życie, nie miał dużych wymagań,
cieszył się chwilą
− powstanie ukształtowało w nim pogląd na życie
− według niego największą wartością człowieka jest praca
− jest realistą, trzeźwo patrzy na świat
− nie ma dużych wymagań od życia
− nie pracował dla pieniędzy lecz z miłości do ziemi i pracy
− często zaniedbywał przez to żonę i dzieci
− starał się pomagać Barbarze lecz rzadko zgadywał jej pragnienia
− kochał Barbarę na równi ze swoją pracą
− dużo wymagał od ludzi ale najwięcej od siebie
− spotyka na swojej drodze wiele przeszkód
− staje na przeciw losowi, jest optymistą
− był odpowiedzialny za swoje czyny
− bohater pozytywistyczny
− w powieści uosabia mądrość życiową
− kieruje się rozsądkiem
76.4 „FERDYDURKE” W. GĄBROWICZA
Powieść ta zrywa z tradycją powieści realistycznej. Posiada niezwykłą fabułę, której
zdarzenia są wprawdzie uporządkowane chronologicznie, ale same w sobie są
nielogiczne i nieprawdopodobne. Zdarzenia przypominają bardziej sen niż jawę i
Gombrowicz wyraźnie nawiązuje w kompozycji fabuły do techniki onirycznej
(sennej). Ukazane wydarzenia i postacie są w dużej mierze absurdalne i
przejaskrawione, i składają się na groteskowy obraz rzeczywistości. Świat ukazany
został w krzywym zwierciadle. Postacie są uosobieniem pewnych postaw i zachowań,
wyeksponowanych, wyolbrzymionych w nich dla spotęgowania wrażenia. Mamy
typowego belfra - Bladaczkę, pensjonarkę, nowoczesną matkę, typowe postacie z
rodziny szlacheckiej, parobka. Ich zachowanie jest przesadne i karykaturalne. Stanowią
w powieści źródło komizmu. Dwie płaszczyzny interpretacyjne:
− rozważania psychologiczne dotyczące uzależnienia postępowania człowieka,
sprowadzające się do teorii formy w życiu ludzkim
− krytyka międzywojennej rzeczywistości i obyczajowości nadająca utworowi
satyryczną wymowę
Podstawowym pojęciem, jakim operował Gombrowicz w swoich wypowiedziach o
człowieku i świecie była „forma” - to dla Gobrowicza sposób wyrażania siebie i słowa,
gesty, czyny, decyzje, postawy, styl i sposób bycia. Jest to postawa wobec życia, kształt
człowieka określający go wobec świata. Forma jest sposobem kontaktowania się z
202
156
innymi ludźmi. Tworzy się dopiero w kontakcie międzyludzkim i jest czymś

sztucznym, nienaturalnym dla człowieka. Jest nam narzucana z zewnątrz, fałszuje naszą
naturę. Forma jest koniecznością, ponieważ każdy człowiek chcąc nawiązać kontakt z
innym człowiekiem, musi przyjąć jakąś formę, która byłaby dla tamtego zrozumiała. A
ponieważ człowiek żyje w społeczeństwie, jest na tę formę skazany, nie może przed nią
uciec. Forma jest także sposobem wyrażania własnych poglądów, sposobem
przekazania własnego widzenia świata i innych. Na początku utworu narrator wyznaje,
ze poszukuje sposobu na wyrażenie siebie. Zdaje sobie sprawę z konieczności
znalezienia dla siebie jakiejś formy, by zaistnieć w społeczeństwie, wśród ludzi, by
zostać przez nich dojrzanym i odebranym. Ludzie narzucają sobie wzajemnie sposób
bycia (np. belferskie zachowanie Pimki w mieszkaniu narratora sprawia, że zachowuje
się on jak uczeń). Ludzie nieustannie zmuszają innych do pewnych zachowań i działań.
Ciągła walka o narzucenie własnego światopoglądu (walka na miny pomiędzy
Miętusem a Pytonem, gwałt przez uszy dokonany na Pytonie). Uczniowie cierpią z
powodu narzucenia im sztucznie formy zdziecinniałej. Forma zdziecinniała zyskuje
miano „pupy”. Pupa nadana zostaje uczniom gimnazjum, wytwarza ją zwłaszcza
obecność matek za płotem. Z kolei wszelkie społeczne maski, zachowania określane
są pojęciem „gęby”. Gębę przyprawia człowiekowi drugi człowiek lub społeczeństwo.
Gombrowicz ma świadomość, że przed gębą nie ma ucieczki.
76.5 PROZA BRUNO SCHULZA
Był pod wpływem Kafki:
− świat nierealny
− akcja nie jest ważna
− dwie płaszczyzny snu i jawy, nie wiadomo gdzie rozgrywa się akcja
− realizm jest zachwiany
• Kreacjonizm
Świat, który kreuje nie jest rzeczywisty. Jest wymyślony. Schulz nie odwzorowuje
świata, tylko tworzy swój własny. Pisze swoje utwory tak, że czytając je widzimy świat
przez mgłę (kolory, brak konturów, mgła, senność). W jego utworach nie ma jako takiej
fabuły, nie jest ona ważna.
• Sensualzim
− odbieranie świata za pomocą zmysłów
− dominują barwy, dźwięki, kształty - oddziaływują na wyobraźnię
− nie ważna jest akcja, fabuła
76.6 „PANNY Z WILKA” J. IWASZKIEWICZA - PROBLEMATYKA
1. autobiograficzna
u podstaw fabuły legły wspomnienia młodzieńczego pobytu Iwaszkiewicza we dworze
w Byszewach, gdzie jako gimnazjalista udzielał korepetycji. Zapamiętane obrazy,
osoby, sytuacje wykorzystał pisząc opowiadanie
2. psychologiczna
203
156
leży w centrum zainteresowania pisarza. Wiąże się ze skupieniem uwagi na psychice

bohatera - jego przeżyciach, rozterkach, wspomnieniach. Świat jest widziany i
oceniany z perspektywy bohatera. Z problematyką psychologiczną wiąże się
rozważanie na temat pamięci i jej znaczenia.
3. egzystencjalna
widoczna jest w zadumie nad życiem i śmiercią, w pytaniach o sens życia i jego istotę.
W szukaniu tego co ważne i nieprzemijające w życiu.
4. filozoficzna
towarzyszy zadumie egzystencjalnej i wyraża się prośbą znalezienia ogólnych prawideł
rządzących życiem, zrozumienia porządku świata i związków między przeszłością i
teraźniejszością.
5. moralna
wyraża się w pytaniach o powinności, obowiązki człowieka, o wartość tego co robi, a
także w niepokoju, który towarzyszy bohaterowi, gdy snuje refleksję dotyczącą jego
życiowych dokonań.
76.7 „BRZEZINA” J. IWASZKIEWICZA
− miejsce śmierci, wspomnień, miłosnych wzniesień i szczęścia
− niemy świadek wydarzeń
− nie przemija, wciąż trwa
− dla bohaterów jest ostoją spokoju, miejscem, które skłania ich do refleksji
− kształtuje stany psychiczne
− opisy mają charakter impresjonistyczny
− traktowanie świata jako dzieła artystycznego i smakowanie go jako dzieła sztuki
− dramatyczne wydarzenia ukazane w sposób melancholijny
− splatają się śmierć i życie
− Stanisław ciężko chory udowodnił Bolesławowi, że jego życie podobne jest do
śmierci
− zainteresowanie teraźniejszością, teraźniejszość góruje nad przeszłością
77. PROZA XX LECIA MIĘDZYWOJENNEGO (LITERATURA OBCA)
77.1 „PROCES” F. KAFKA

77.1.1 KOMPOZYCJA POWIEŚCI
− chronologiczna fabuła
− układ zdarzeń przejrzysty, skoncentrowany wokół głównego wątku procesu
− akcja zmierza ku katastrofie, którą jest śmierć bohatera
− jasny układ wydarzeń, pewna schematyczność bohaterów, pozorna logika świata
przedstawionego, który ujawnia swą absurdalność - to wszystko skłania do
poszukiwania ukrytego sensu opisywanych sytuacji
− „Proces” jako parabola, czyli utwór, w którym dosłowne znaczenia są jedynie
ilustracją pewnych uniwersalnych prawd, ukazanych obrazowo, za pomocą
przykładowej fabuły i postaci.
− schematyczność
204
156
− dwie płaszczyzny interpretacyjne: metaforyczna i realistyczna

− pozorna logika świata przedstawionego, brak konkretyzacji czasowej i przestrzennej
77.1.2 REALIZM
− racjonalne, rozumne, zgodne z rzeczywistością przedstawienie świata
− realizm zakłada prezentację człowieka w jego codzienności
− narrator jest wszechwiedzący, on przedstawia świat
− zdarzenia fikcyjne zgodne z prawdopodobieństwem
− motywacja bohatera ma charakter psychologiczny i zdeterminowana jest sytuacjami
społecznymi w jakich się znajduje
− bohaterzy są niejednokrotnie typowi dla swojego środowiska
− komunikatywność języka
− wydarzenia ułożone chronologicznie, związek przyczynowo skutkowy
− nie ma jasnego zakończenia
− bohaterowie to zarówno postacie pierwszo jak i drugo planowe
Kafka odchodzi od realizmu jako naśladowania rzeczywistości. Kreuje nową
rzeczywistość, która nie jest zgodna z prawdą. Główny bohater Józef K. jest typowy,
bez życia wewnętrznego. Jest on postacią szczególnie ubogą. Zredukowany zostaje do
prostych reakcji i odruchów.
Proces to ilustracja pewnych uniwersalnych prawd. Sens utworu jest ukryty i
metaforyczny. W Procesie świat przedstawiony pozbawiony jest sensu. Józef K. nie wie
za co został oskarżony. Cały świat utworu podporządkowany jest procesowi.
Proces to parabola niewiadomej losu, samotności człowieka wobec świata, który
ujawnia człowieka jako bezduszny mechanizm. Bezsilność, bezradność. Człowiek jest
podporządkowany prawu. Bezsilność jednostki pozbawionej praw. Władza jest
nieomylna.
77.2 „NA ZACHODZIE BEZ ZMIAN” E. M. REMARQUE
− wojna jest upiorna
− odwrócenie systemu wartości
− to co jest niemoralne, niedopuszczalne, nieetyczne w normalnym świecie, na wojnie
jest normalne
77.3 „ZIEMIA PLANETA LUDZI” A. DE SAINT-EXUPERY - HUMANIZM
− poznać człowieka
− miłość do człowieka, bezinteresowna
− chęć poznania, ciekawość
− miłość do życia
Dzięki głównemu bohaterowi autor przedstawił swoje losy podczas pracy lotnika. Latał
na samolotach przewożąc paczki. Chęć poznania świata z innej strony, z góry, skąd nikt
go jeszcze nie widział. To nim kierowało. Podczas lotów przeżył wraz z kolegami wiele
katastrof. Za każdym razem miłość do życia, chęć przetrwania i odkrywania świata na
nowo kazała im przeżyć. Walka z samym sobą. Przeżycie katastrofy sprawiło, ze są
silniejsi od okoliczności, które skazały ich na śmierć. Miejsca odosobnione tj. Sahara,
205
156
czy śnieżne góry ukazują wartość człowieka. Stanowią one także groźbę śmierci, są dla
niego żywiołem tak samo jak niebo po którym lata. Pisarz - pilot mógł spojrzeć na
ziemię z lotu ptaka, zmierzyć się z siłą natury. Koleżeństwo, przyjaźń, głęboki szacunek
dla ludzkiego życia.
77.4 „KOMU BIJE DZWON” E. HEMINGWAY - BEHAWIORYZM
− Hemingway obserwuje człowieka z zewnątrz
− ukazanie człowieka zmagającego się z przeciwnościami losu, w sytuacji
podejmowania trudnych decyzji
− rozważania natury moralnej, filozoficznej są przedstawione poprzez fabułę i szybko
przebiegającą akcję
− bohaterem jest mężczyzna, mocny, konsekwentnie postępujący, szlachetny, nie ulega
przeznaczeniom losu lecz stara się z nimi zmierzyć nawet jeśli wie, że go przerastają
i ma świadomość porażki, podejmuje ryzyko, stawia czoło przeciwnościom, jest w
stanie zapanować nad emocjami i uczuciami. Główny bohater staje przed
koniecznością podjęcia decyzji, postrzeżenia złożoności sytuacji. Jest człowiekiem
nieustępliwym, oddanym sprawie. Jordan to człowiek refleksyjny, ceni człowieka
jako istotę, ceni sobie ludzkie życie i wszystko to co może ono dostarczyć. Jest to
człowiek szlachetny i uczciwy. Łączy w sobie irracjonalizm z uczuciowością.
Optymistycznie patrzy na świat. Stara się nie ulegać rzeczywistości. Człowiek jest w
stanie zapanować nad emocjami i uczuciami.
77.5 „MISTRZ I MAŁGORZATA” M. BUŁHAKOW - POWIEŚĆ PARABOLA
− jest to powieść fantastyczna, miłosna, realistyczna
− realizm podszyty jest groteską
− służy również kompromitacji wielu cech
− wszystkie sposoby wykorzystania groteski służą temu aby jeszcze bardziej
uwidocznić wady
− ilustruje zmiany systemu wartości, chaos
− realizm powieści jest podszyty groteską aby wprowadzić schematyzm - parabolizm
− groteska Bułhakowa umożliwiła ominięcie ówczesnej cenzury
77.5.1 KOMPOZYCJA
− powieść złożona treściowo i kompozycyjnie
− przedstawienie wielości problemów osiągnął Bułhakow dzięki niejednorodności
narracji
− narrator opowiada jednocześnie jakby o trzech różnych rzeczywistościach
I - realistycznie, satyrycznie i groteskowo ukazana Moskwa i jej mieszkańcy
II - ma charakter baśniowy i fantastyczny, powstaje dzięki obecności Wolanda-szatana
i jego świty
III- opowiadana we fragmentach historia Piłata i Jeszui Ha-Nocri, nawiązująca do
ewangelii, ale różna od niej
206
156
77.5.2 PROBLEMATYKA
1. metafizyczna
wynika ze złożoności świata przedstawionego. Bułhakow dowodzi, ze uzasadnieniem
dla świata realnego jest istniejący poza nim porządek boski, który decyduje o
uniwersalnym charakterze pewnych wartości (takich jak: wolność, odwaga, miłość).
Odrzucenie tych wartości sprawia, ze świat traci sens, popada w chaos
2. moralna
wiąże się z oceną działań postaw bohaterów. Pytanie o to, co jest dobre, a co złe,
sugeruje już sama obecność szatana
3. egzystencjalna
wiąże się z refleksją na temat życia, jego sensu, wartości. Problem ten dotyczy zarówno
jednostek jak i zbiorowości
4. psychologiczna
opiera się na zainteresowaniu indywidualnymi problemami bohaterów, ich psychiką,
złożonością ich przeżyć, pragnień, przyczynami ich chorób psychicznych.
Charakterystyce psychologicznej B. poddaje m.in. Małgorzatę, Mistrza, Piłata
5. społeczno-polityczna
wynika z przedstawienia Moskwy jako stolicy państwa totalitarnego. Pisarz ukazuje, w
jaki sposób system totalitarny wpływa na życie społeczne i indywidualne
6. kulturalna
wiąże się z zainteresowaniem sytuacją artysty i sztuki w państwie totalitarnym. Można
odnaleźć także rozważania na temat tego, czym jest prawdziwa sztuka i co decyduje
o jej wartości
7. obyczajowa
wyraża się w szczególności, często satyrycznych opisów codziennego życia
mieszkańców Moskwy, ich przyzwyczajeń, pracy, zainteresowań, reakcji
77.5.3 ARTYSTA I JEGO DZIEŁO

Bułhakow rozważa jakie miejsce w systemie totalitarnym zajmuje artysta i jaką pełni
rolę. Artyści świadomie godzą się na ustępstwa, jak wszyscy poddani są presji cenzury.
Dobrowolnie rezygnują z krytycyzmu i poszukiwania prawdy, o którą właśnie jako
artyści powinni się upominać. Są zdolni wystąpić przeciw artystom niezależnym, jeżeli
będzie wymagała tego władza. Za tę lojalność mają zapewniony byt, poczucie
bezpieczeństwa, wygodę i prawo drukowania swoich utworów. Sztuka oficjalna ,
popierana i wspomagana przez państwo, jest tak samo zakłamana i nieautentyczna jak
cały system. Bułhakow neguje jakąkolwiek wartość takiej twórczości.
Mistrz jest autorem jednej książki: opowiadającej historię Piłata i Jeszui Ha-Nocri.
Wielkość tego dzieła polega na tym, że wyraża ono uniwersalną prawdę o Bogu,
człowieku i niekwestionowanych wartościach. Prawdziwość opowiadanej przez Mistrza
historii potwierdza to, że ma wpływ na czytelnika, wywołuje sprzeciw wobec złego,
zakłamanego systemu. Dzieło to odzwierciedla prawdziwe tęsknoty człowieka, ujawnia
jego obawy, słabość, ale też pragnienie dobra, odwagi, poszukiwanie Boga jako
uosobienia wartości, bez których życie traci sens. Udowadnia, ze w człowieku jest
dobro, ale jest ono wciąż wystawiane na próbę. Obrona wartości - zwłaszcza w
systemach zniewolenia i zakłamania - wymaga odwagi. Mistrz za swoje dzieło zostaje
207
156
napiętnowany, wykluczony z grona szanowanych i docenianych literatów. Dzieło oparte

na prawdzie i innych wartościach czyni Mistrza wielkim.
Walka dobra ze złem
− w powieści szatan jest dobry
− walka dobra ze złem ma wymiar etyczny
Współczesny świat Rosji lat 20/30
Moskwa jest ukazana przez Bułhakowa jako miasto ilustrujące problemy
współczesnego świata. Pozostaje ona pod presją rządów totalitarnych (dyktatorskich),
zniewalających społeczeństwo za pomocą narzuconej obowiązkowo ideologii,
rozbudowanego aparatu policyjnego, ingerencji w życie prywatne. Obecność systemu
totalitarnego nie ujawnia się bezpośrednio. Bułhakow skupia uwagę na jego skutkach.
Przedstawiona w powieści rzeczywistość pozbawiona jest wszelkich wartości. Opiera
się na zakłamaniu we wszystkich dziedzinach życia. Przykładem zakłamania może być
kompromitowane przez Wolanda określenie „drugiej świeżości” produktów
żywnościowych. Zakłamanie ujawnia się w powszechnej obłudzie, w zatracaniu się
pierwotnych znaczeń słów. Przez to bohaterowie tracą rozeznanie, czym jest prawda,
sprawiedliwość, wolność, uczciwość.
System totalitarny - dąży do sprawowania całkowitej kontroli nad społeczeństwem,
niszczy indywidualność, bezwzględny, narzuca sposób myślenia, oceniania, odbiera
człowiekowi możliwość sprzeciwu, krytyki, wychowuje ludzi niezdolnych do
samodzielnego myślenia, ludzi zastraszonych.
Życie w Moskwie jest zbiurokratyzowane, podporządkowane przepisom. Jakość życia
pozostawia wiele do życzenia - brak mieszkań, pieniędzy. Wprowadzenie do
rzeczywistości pozornie moralnej logiki demaskuje postawy ludzi.
Bułhakow w ośmieszający, satyryczny sposób opisuje rzeczywistość. Świadome i
celowe zdeformowanie świata aby ujawnić jego absurd, absurd zniewolenia człowieka
w imię ideologii nie służącej nikomu.
78. DRAMATURGIA OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO
78.1 „ŻEGLARZ” J. SZANIAWSKIEGO

78.1.1 CECHY DRAMATU
− wartka, spójna akcja
− bohaterzy mają charakter realistyczny
− logika zdarzeń, prawdopodobieństwo
78.1.2 CHWYTY LITERACKIE

− obecność liryzmu, ironii
− wprowadzenie szeregu aluzji i niedopowiedzeń
− tematyka utworów dotyka spraw o charakterze uniwersalnym
− konfrontacja dobro-zło, ludzkich pragnień, ideałów skonfrontowanych z
rzeczywistością, codziennością
208
156
Kapitan Nut - oficjalnie postać bardzo romantyczna, ma kochankę, do której pisze

wiersze, jest człowiekiem honoru, przedkłada go ponad wszystko, nieustraszony,
przystojny, zadbany, godzien naśladowania. Po pojawieniu się Jana okazuje się, ze listy
wcale nie są romantyczne, kapitan przewoził opium, wygląd się nie zgadzał, prowadził
hulaszczy tryb życia, nadużywał alkoholu i narkotyków, wyspę odkrył przez przypadek,
bo załoga była pijana. Dwa obrazy zupełnie różnych postaci kontrastują ze sobą.
Dotykamy relatywizmu prawdy, która jest względna. Dwa sprzeczne opisy, żaden z
nich nie jest do końca prawdziwy. Nie ma potwierdzeń tylko domniemania.
Każdy potrzebuje pewnego ideału aby potem móc stosować go w życiu. Ujawnienie
prawdy może sprawić krzywdę. Szacunek dla bohaterstwa, odwagi. Ludzie potrzebują
wzorów, bowiem potrzebny jest cel, ambicje. Ideały wzbogacają ich, wyzwalają w
człowieku dumę. Mity są dobre, choć mogą być niebezpieczne jeśli ocierają się o
fanatyzm. Mogą służyć manipulowaniu ludźmi. Mogą prowadzić do zagrożeń ale są
potrzebne.
78.2 „SZEWCY” I. WITKIEWICZA
78.2.1 TEORIA CZYSTEJ FORMY W TEATRZE
Jest to stworzona przez Witkacego koncepcja teatru, mająca go całkowicie
zrewolucjonizować.
Teoria czystej formy dotyczyła wyłącznie teatru i przeciwstawiała się tradycji - zarówno
dramatowi naturalistycznemu, jak i symbolicznemu. Celem spektaklu nie jest
naśladowanie rzeczywistości, lecz wprowadzenie widza w inny niż życiowy wymiar
przeżywania, w sferę uczuć metafizycznych. Celem jest zaskakiwanie widza. Teatr
czystej formy miał zrywać z wszelkimi schematami tradycyjnego teatru, z logicznym
związkiem pomiędzy przedstawionymi zdarzeniami oraz wypowiedziami bohaterów i
ich działaniami. Witkacy dopuszczał rozbieżność pomiędzy czynami postaci z
wypowiadanymi przez nie sądami, zmienność psychiki, przeistaczania się jednych
postaci w inne, zamiany ról. Widz oglądający spektakl Czystej Formy powinień mieć
wrażenie, że śni jakiś dziwny sen.
„Szewcy” posiadają istotny związek z rzeczywistością społeczną i polityczną, ale

możemy także odnaleźć w tym dramacie pewne elementy Czystej Formy. Widoczne
jest tu dążenie do rozwijania iluzji, rzeczywistości na scenie, czyli powstrzymywania
widza od wiary, że to, co dzieje się na scenie, rozgrywa się na prawdę. Służy temu
kreacja bohaterów. Nie są oni przedstawiani realistycznie, tzn. nie są w pełni
reprezentatywni dla swojej warstwy społecznej (na przykład szewcy są tylko
umownymi szewcami ponieważ czasami mówią i myślą jak filozofowie, posługują się
skomplikowanymi pojęciami i wypowiadają zdania w wielu językach). Świat
przedstawiony w dramacie Witkacego, choć wiąże się ze światem realnym, to jednak
nie pasuje do niego, nie stanowi jego wiernego odbicia lecz obraz wykrzywiony,
zdeformowany, groteskowy. Komizm i tragizm współistnieją obok siebie.
Prezentowane zdarzenia zaskakują i szokują widza, natomiast nie mają go wzruszać.
Wulgarne imiona bohaterów a także wulgarny i ostry sposób ukazania erotyzmu.
Dziwaczny jest także język, jakim mówią bohaterowie, będący mieszaniną gwary, stylu
209
156
naukowego i dziwnych przekleństw - neologizmów utworzonych na wzór popularnych

przekleństw.
Porządki społeczne i polityczne zmieniają się kolejno w wyniku przewrotów

rewolucyjnych.
* Porządek kapitalistyczny. Hołduje on ustalonej hierarhii społecznej, która narzuca
ludziom ograniczenia. Szewcy muszą naprawiać buty lepszym, stojącym wyżej - np.
prokuratorowi, który jako przedstawiciel burżuazji jest poniżany przez księżną,
reprezentantkę arystokracji. Ten podział społeczny wywołuje wzajemne niechęci,
nienawiści, antagonizmy pomiędzy warstwami, zwłaszcza, że wiąże się także z
różnicami w poziomie życia i posiadaczy władzy. Pojawiają się marzenia o rewolucji,
nagłej zmianie całego układu społecznego. Przewrotu dokonuje Prokurator, ale w
rewolucji tej dąży wyłącznie do obrony własnej pozycji, własnych praw i wygodnego
życia. Decyduje się na ten krok w obawie przed rewolucją szewców, która mogłaby
przybrać krwawy charakter. W swoich działaniach wspiera się na organizacji
Dziarskich Chłopów, w której panuje kult siły, ślepa wierność i posłuszeństwo
przywódcy, rezygnacja z indywidualnych dążeń na rzecz realizacji rozkazów wodza. Są
to dylematy ustroju faszystowskiego, totalitarnego, w którym zorganizowana siła
panuje nad niezorganizowanym tłumem - skłóconymi szewcami. Gdy szewcy
przepowiadają swoją rewolucję i tworzą ustrój komunistyczny, zmiana porządku
społecznego polega na odwróceniu ról, podkreślonym w dramacie groteskowym
zachowaniem się szewców chodzących w kolorowych pidżamach, uznawanych przez
nich za dowód panowania i uprzywilejowanych pozycji. Władzę teraz sprawują szewcy
a dotychczasowe warstwy panujące zostają obalone i poniżone. Działania nowej władzy
przypominają posunięcia władzy komunistycznej (zniszczony zostaje przywódca
rewolucji, kwestia chłopska zostaje rozwiązana siłą). Dochodzi do następnego
przewrotu, po którym powstaje nowy bliżej nieokreślony totalitaryzm, w którym ludzie
szkoleni są jak automaty.
210
156
SPIS UTWORÓW W LITERATURZE
AUTORZY UTWORY BOHATEROWIE
ANTYK
Homer „Iliada” Chryzes, Agamemnon,
Gryzeida, Bryzeida, Achilles,
Tetyda, Menelaos, Diomedes,
Ajas, Nestor, Odys, Patrokles,
Helena, Priam, Hektor, Parys,
Pandar, Eneasz, Andramacha,
Antenor, Dolon, Rezos,
Polidor, Likaon, Deifob
„Odyseja” Odys, Telemach, Penelopa,
Nestor, Menelaos, Kikoni,
Lotofagi, Cyklopi (Polifem),
Lastrygoni, Kirke
Sofokles „Antygona” Antygona, Ismena, Kreon,
Hajmon, Eurydyka, Tejrezjasz
„Król Edyp”
Safona „Podnieście w górę dach”
„Zazdrość”
Anakreont „Słodki bój”
„Piosenka”
Symonides „Los”
Horacy „O co poeta prosi Apollina”
„Exegi monumentum aere
perennius”
(Zbudowałem pomnik
trwalszy niż ze spiżu)
„Listy do Pizonów”
Wergiliusz „Bukoliki”
Owidiusz „Żale”
Seneka „O życiu szczęśliwym”
ŚREDNIOWIECZE
„Dzieje Tristana i Izoldy”
„Pieśń o Nibelungach”
„O królu Arturze i rycerzach
Okrągłego Stołu”
„Legenda o św. Aleksym”
„Bogurodzica”
„Lament Świętokrzyski”
„Pieśń o Rolandzie” Cesarz Karol, Roland,
211
156
Galeon, Oliwier, Turpin, Oda,

Ludwik, Pinabel, Tiery
Przecław Słota „O zachowaniu się przy stole”
„Satyra na leniwych
chłopów”
„Rozmowa mistrza Polikarpa
ze śmiercią”
„Kazania Świętokrzyskie”
„Kazania Gnieźnieńskie”
„Wiersz o zabiciu Andrzeja
Tęczyńskiego”
RENESANS
William Shakespeare „Romeo i Julia” Kapulet, Parys, Marta, Julia,
ojciec Laurenty, Trybalt,
Romeo, Benwolio, Merkurcjo
„Makbet” Makbet, Dunkan, Banko,
Makduf, Siward, Swen,
Malkom, Donalbein, Fleance,
Hekate
„Hamlet”
„Otello”
„Sen nocy letniej”
„Poskromienie złośnicy”
„Wieczór Trzech Króli”
Dante Alighieri „Boska Komedia” Beatrycze
Giovanni Boccaccio „Dekameron”
Francesco Petrarca „Sonety do Laury”
Michel de Montaigne „Próby”
Francois Rabelais „Gargantua i Pantagruel”
Macchavelli „Książę”
Miguel de Servantes „Don Kichot”
Thomas More „Utopia”
Erazm z Roterdamu „Pochwała głupoty”
Jan Kochanowski „Odprawa posłów greckich” Antenor, Aleksander - Parys,
Helena, Ulisses, Menelaos,
Fraszki Priam, Kasandra, Ukagelon
„Na swoje księgi”
„Na lipę”
„Na sokolskie mogiły”
„Na dom w Czarnolesie”
„O żywocie ludzkim”
„Do snu”
„Do gór i lasów”
„Ku muzom”
212
156
„O miłości”
„Do fraszek”
„O doktorze Hiszpanie”
„O kapelanie”
„O kaznodziei”
„Na nabożną”
„Do dziewki”
Pieśni
„O spustoszeniu Podola...”
„Pieśń świętojańska o
sobótce”
„O cnocie”
„O dobrej sławie”
„Stateczny umysł”
„Serce roście”
„Miło szaleć, kiedy czas po
temu”
„Czego chcesz od nas
panie ?”
„Psałterz Dawidów”
„Treny”
Mikołaj Rej „Krótka rozprawa pomiędzy
trzema osobami, Panem,
Wójtem a Plebanem”
„Żywot człowieka
poczciwego”
„Figliki”
„Zwierzyniec”
„Jan Kochanowski”
„Mnich”
„Pleban pieska na
cmentarzu pochował”
Szymon Szymonowic „Żeńcy”
Klemens Janicki „Elegia: O sobie samym do
potomności”
Piotr Skarga „Kazania sejmowe”
„Żywoty świętych”
Łukasz Górnicki „Dworzanin polski”
Andrzej Frycz- „O poprawie
Modrzewski Rzeczpospolitej”
„Łaski - o karze za
mężobójstwo”
Romain Rolland „Colas Bergnon” Martynka, Glodzia
BAROK
213
156
Torquato Tasso „Jerozolima wyzwolona” Godfred, Baldwin, Tankred,

Boemund, Rynald, Gwelf
John Milton „Raj utracony”
Mikołaj Sęp Szarzyński „Rytmy albo wiersze polskie”
„O nietrwałej miłości rzeczy
świata tego”
Jan Andrzej Morsztyn „Do trupa”
„Niestatek”
„Cuda miłości”
„Do panny”
„Do starej”
„Na Tomka”
Daniel Naborowski „Marność”
„Krótkość żywota”
„Do Anny”
„Cnota grunt wszystkiemu”
„Na oczy królewny”
Wacław Potocki „Moralia”
„Czuj, stary pies szczeka”
„Kto mocniejszy ten lepszy”
„Ogród fraszek”
„Nierządem Polska stoi”
„Pospolite ruszenie”
„Transakcja wojny
chocimskiej”
Jan Chryzostom Pasek „Pamiętniki sarmaty”
Jan III Sobieski „Listy do Królowej
Marysieńki”
OŚWIECENIE
Molier „Skąpiec” Harpagon, Kleant, Eliza,
Walery, Marianna, Frozyna,
Jakub, Strzałka
„Świętoszek” Harpagon, Kleant, Eliza,
Walery, Marianna, Frozyna,
Jakub, Strzałka
Pierre Corneile „Cyd” Elwira, Chimena, Sankty,
Rodryk, Królewna, Diego,
Gomes
Denis Diderot „Kubuś fatalista i jego pan”
Voltaire „Kandyd”
Jean Jacques Rousseau „Nowa Heloiza”
Jean de La Fontaine „Bajki”
„Wilk i baranek”
Jonathan Smith „Podróże Guliwera”
214
156
Daniel Defoe „Robinson Crusoe”

Stanisław Konarski „O skutecznym rad sposobie”
„O poprawie wad wymowy”
Stanisław Leszczyński „Głos wolny wolność
ubezpieczający”
Ignacy Krasicki Bajki i przypowieści
„Wstęp do bajek”
„Dewotka”
„Groch przy drodze”
„Jagnię i wilcy”
„Szczur i kot”
„Ptaszki w klatce”
„Kruk i lis”
„Filozof”
„Malarz”
Satyry
„Pijaństwo”
„Żona modna”
„Świat zepsuty”
„Do króla”
„Antymonahomachia”
„Myszeida”
„Święta miłości kochanej
ojczyzny”
„Mikołaja Julianna, Damon, baronowa
Doświadczyńskiego de Grankendorff, Xaoo,
przypadki” Gwilhelm, Amerykanin
„Monahomachia” Hilary, Rajmond, Elizeusz,
Alfons, Kleofas, Hijacynt,
Zefiryn
Julian Ursyn „Powrót posła” Pan Podkomorzy, Pani
Niemcewicz Podkomorzyna, Starosta
Gadulski, Starościna, Teresa,
Walery, Szarmancki, Agatka,
Jakub
Franciszek Karpiński „Laura i Filon”
„Do Justyny”
„Pieśni nabożne”
Józef Wybicki „Pieśń legionów polskich we
Włoszech”
Franciszek Zabłocki „Fircyk w zalotach”
Wojciech Bogusławski „Cud mniemany, czyli
Krakowiacy i Górale”
Stanisław Staszic „Uwagi nad życiem Jana
215
156
Zamoyskiego”
„Przestrogi dla Polski”
Hugo Kołłątaj „Anonima listów kilka”
„Prawo polityczne narodu
polskiego”
Franciszek Bohomolec „Rozmowa o jęzku polskim”
ROMANTYZM
Johann Wolfgang „Król Olszyn”
Goethe
„Faust” Wagner, Mefistos
„Cierpienia młodego Werter, Lotta, Albert
Wertera”
Jean Jacques Rousseau „Nowa Heloiza”
Victor Hugo „Nędznicy”
„Cromwell”
Alexandre Dumas „Trzej Muszkieterowie”
„Hrabia de Monte Christo”
Stendhal „Czerwone i czarne”
George Gordon Byron „Giaur” Giaur, Leila, Hassan
„Don Juan”
Walter Scott „Rob Roy”
„Ivanhoe”
Aleksander Puszkin „Eugeniusz Oniegin” Władysław Leński, Łarnia,
Olga, Tatiana, Zarecki,
Guillot
„Był tu śród nas”
Michał Lermontow „Na Aleksandra I”
„Podziękowanie
Adam Mickiewicz „Oda do młodości”
„Pieśń filaretów”
Ballady:
„Romantyczność”
„Lilije”
„Świteź”
„Świtezianka”
„Rybka”
„Ustęp” do III cz. „Dziadów”
„Droga do Rosji”
„Przedmieścia stolicy”
„Petersburg”
„Pomnik Piotra Wielkiego”
„Przegląd wojska”
„Do przyjaciół Moskali”
„Sonety odeskie”
216
156
„Ekskuza”
„Do Niemna”
„Wizyta”
„Sonety Krymskie”
„Pielgrzym”
„Stepy Akermańskie”
„Burza”
„Czatyrdah”
„Ajudah”
„Bakczysaraj”
„Widok z gór”
„Ruiny”
„Księgi narodu polskiego”
„Księgi pielgrzymstwa
polskiego”
„Liryki Lozańskie”
„Polały się łzy...”
„Nad wodą wielką i czystą”
„Gdy tu mój trup”
„Żal rozrzutnika”
„Suć miłość”
„Do matki Polki”
„Reduta Ordona”
„Konrad Wallenrod” Alf Walter, Halban,
Wajdelota, Winrych, Kiejstut,
Aldona
„Grażyna” Grażyna, Litawor
„Dziady” Żegota, Nowosilcow,
Tomasz, Jan, Sobolewski,
Janczewski, Wasilewski,
Feliks, Konrad, Piotr, Ewa,
Rakus, Borus, Cichowski,
Piotr Wysocki, Rollison,
Doktor, Pelikan, Bajkow
„Pan Tadeusz” Tadeusz, Sędzia, Wojski,
Rejent Bolesta, Telimena,
Gerwazy, Jacek Soplica,
Zosia Horeszkówna, Hrabia
Horeszko, Jankiel, Maciek
Dobrzyński, Stolnik, mjr.
Plut, kpt. Rykow, Acesor,
Hreczeszczanka, Dąbrowski,
Protazy
Juliusz Słowacki „Lambro”
217
156
„Bogurodzica”
„Testament mój”
„Smutno mi Boże”
„Grób Agamemnona”
„Odpowiedź na Psalmy
przyszłości”
„Uspokojenie”
„Rozłączenie”
„Kordian” Mefistofel, Twardowski,
Chłopicki, Czartoryski,
Skrzynecki, Niemcewicz,
Lelewel, Krukowiecki,
Kordian, Grzegorz, Laura,
Wioletta, Prezes, Doktor
„Balladyna” Kirkor, Pustelnik, Goplana,
Chochlik, Skierka, Wdowa,
Grabiec, Gralon, Kostryn,
Filon
„Beniowski” Sawa Celiński, Aniela,
Dzieduszycki, Swentyna, ks.
Marek, Borejsza
Zygmunt Krasiński „Psalmy przyszłości”
„Przedświt”
„Nie-Boska Komedia” Orcio, Hrabia Henryk,
Pankracy, Maria, Filozof,
Mefisto, Dziewica, Leonard,
Bianchelti
Cyprian Kamil Norwid „Bema pamięci żałobny
rapsod”
„Do obywatela Johna Brown”
„Coś ty Atenom zrobił,
Sokratesie”
„Fortepian Szopena”
„Pielgrzym”
„Pióro”
„W Weronie”
„Język ojczysty”
„Vademecum”
Józef Ignacy Kraszewski „Hrabina Cosel”
„Bruel”
„Ulana”
„Dziecie starego miasta”
Aleksander Fredro „Zemsta”
„Śluby panieńskie” Pani Dobrójska, Aniela,
218
156
Klara, Radost, Gustaw, Albin,

Jan
Seweryn Goszczyński „Przy sadzeniu róż”
Kornel Ujejski „Maraton”
Teofil Lenartowicz „Duch sieroty”
Narcyza Łoziński „Poganka”
Ryszard Berwiński „Marsz w przyszłość”
POZYTYWIZM
Honoriusz Balzac „Ojciec Goriot” Jan Joahim Goriot, Eugeniusz
de Rastignac, Jakub Collin,
Pani Vauquer, Poiret, Horacy
Bianchon, Pani de Beuseant,
Anastazja, Delfina
„Komedia ludzka”
Gustav Flaubert „Pani Bovary”
Charles Dickens „David Copperfield”
Antoni Czechow „Kameleon” Oczumiełow
„Człowiek w futerale” Bielikow
Lew Tołstoj „Wojna i pokój”
„Anna Karenina”
Henryk Sienkiewicz „Latarnik”
„Janko muzykant”
„Pan Wołodyjowski”
„Quo vadis”
„Krzyżacy”
„Ogniem i mieczem” Radziejowski, Opaliński,
Radziwił, Kmicic, Michałko,
Stefan Czarniecki, Billewicz,
Oleńka, Chowański, Jerzy
Lubomirski, Zamojski,
Rzędzian, Kiemlicze, szlachta
laudańska
„Potop” Anrzej Kmicic, Aleksandra
Billewiczówna, Zagłoba,
Stanisław Skrzetuski, Jerzy
Michał Wołodyjowski, Piotr
Opaliński, Arwid Wittenberg,
Stach Ostróżka, Hieronim
Radziejowski, Janusz
Radziwiłł, Sankowicz,
Tomasz Billewicz, Roch
Kowalski, Kiemlicze,
Augustyn Kordecki, Jerzy
Lubomirski
219
156
„Nasi dzisiejsi poeci”

Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem” Benedykt Korczyński, Justyna
Orzelska, Emilia Korczyńska,
Leonia, Janek Bohatyrowicz,
Anzelm Bohatyrowicz,
Ignacy Orzelski, Teresa
Plińska, Bolesław Kirło,
Jadwiga Darzecka, Teofil
Różyc
„Gloria victis” Tarłowski, Jaginicz, Jagmin,
Maryś, Anielka
„A...B...C...” Joanna Lipska
„Dobra pani” Ewelina Krzycka
„O Żydach i kwestii
żydowskiej”
Bolesław Prus „Faraon”
„Katarynka”
„Kamizelka”
„Omyłka”
„Wieża paryska”
„Kronika tygodniowa”
„Placówka”
„Emancypantki”
„Lalka” Stanisław Wokulski, Ignacy
Rzecki, Mraczewski, Tomasz
Łęcki, Izabela Łęcka, Suzin,
Szuman, Wysocki, Julian
Ochocki, Starski, Stawska,
Schlaungbaum, Minchowie,
Hopfer, Zasławska,
Wąsowska, Krzeczowscy
„Powracająca fala” Gotlieb Adler, Kazimierz
Gosławski, Ferdynand
Adam Asnyk „Do młodych”
„Daremne żale”
„Limba”
„Ach, jak mi smutno !”
„Karmelkowy wiersz”
Maria Konopnicka „Nasza szkapa” rodzina Mostowiaków
„Mendel Gdański”
„Miłosierdzie gminy”
„W poranek”
„Contra spem spero”
„Kubek”
220
156
„Rota”
Stefan Żeromski „Wierna rzeka” Józef Odrowąż, Salomea
Brynicka, Antoni Brynicki,
Szczepan Podkurek, Pani
Odrowążowa, Wiesnicyn
Adam Wiślicki „Groch o ścianę”
Aleksander „My i wy”
Świętochowski „Praca u podstaw”
MŁODA POLSKA
Kazimierz Przerwa- „Koniec wieku XIX”
Tetmajer „Nie wierzę w nic”
„Hymn do Nirwany”
„Evviva l’arte”
„Anioł Pański”
„Melodia mgieł nocnych”
„Lubię kiedy kobieta”
„Ja, kiedy usta ku twym
ustom chylę”
„Na skalnym podhalu”
„Jak Józek Smaś pojechał
wysłuchać”
„Widok ze Świnicy do Doliny
Wierchcichej”
„Wszystko umiera”
„W lesie”
Jan Kasprowicz „Z chałupy” - sonety
„W chałupie”
„Krzak dzikiej róży w
Ciemnych Smreczynach”
„Święty Boże, święty mocny”
„Dies irae”
„Hymn św. Franciszka z
Asyżu”
„Księga ubogich”
„Przeprosiny Boga”
Leopold Staff „Sny o potędze”
„Kowal”
„Deszcz jesienny”
„Przedśpiew”
„Sonet Szalony”
„O miłości wroga”
Tadeusz Miciński „Na Hali Miętusiej”
„Jesienne lasy
poczerwienione”
221
156
„Anake”
„Emir Rzewuski”
„Lucifer”
Bolesław Leśmian „Las”
„Fala”
„Zmory wiosenne”
Gabriela Zapolska „Moralność pani Dulskiej” Aniela Dulska,
Juliasiewiczowa, Hesia, Mela,
Zbyszko, Felicjan Dulski
Stanisław Wyspiański „Wesele” Pan Młody - Lucjan Rydel
Panna Młoda - Jadwiga
Mikołajczykówna
Gospodarz - Włodzimierz
Tetmajer
Gospodyni - Anna
Mikołajczykówna
Ojciec - Jacek Mikołajczyk
Dziennikarz - Rudolf
Starzewski
Poeta - Kazimierz Przerwa-
Tetmajer
Radczyni - Antonina
Domańska
Czepiec - Błażej Czepiec
Nos - Tadeusz Czepiec
Rachela- Józefa Singer
Widmo, Stańczyk, Rycerz,
Hetman, Upiór, Wernyhora,
Chochoł
„Warszawianka”
„Noc listopadowa”
Stefan Żeromski „Ludzie bezdomni” Tomasz Judym, Joanna
Podborska, Natalia
Orszeńska, Wanda Orszeńska,
Wiktor Judym,
Węglichowski,
Leszczykowski, Korzecki
„Syzyfowe prace”
„Zmierzch”
„Zapomnienie”
„O żołnierzu tułaczu”
„Echa Leśne”
„Nagi bruk”
„Doktor Piotr” Dominik Cedzyna, Teodor
222
156
Bijakowsk
„Siłaczka” Stasia Bozowska, Paweł
Obarecki
„Zmierzch” Gibałowie, Walek
„Rozdziobią nas kruki i Andrzej Borycki - Szymon
wrony” Winrycha
Władysław Stanisław „Chłopi” Maciej Boryna, Antek, Jagna
Reymont Pacześ, Hanka, Jagustynka, ,
Dominikowa, Kowal, Ksiądz,
Roch, Wójt, Szymek,
Ambroży, Kuba, Witek,
Dominikowa (Marcjanna),
Magda, Jankiel, Jasiek,
Mateusz, Bylica, Pan Jacek,
Tomasz Kłąb
Stanisław „Confiteor”
Przybyszewski „Z psychologii jednostki
twórczej”
„Moi współcześni”
Tadeusz Boy-Żeleński „Znaszli ten kraj ?”
„Nowa pieśń o rydzu”
„O bardzo niegrzecznej
literaturze polskiej”
„Dziadzio”
„Pieśń o inauguracji”
Joseph Conrad „Lord Jim” Jim, Marlow, Brown,
(Józef Konrad Doramin, Dain, Jewel
Korzeniowski)
Fiodor Dostojewski „Zbrodnia i kara” Rodion Romanowicz
Raskolnikow, Alona
Iwanowna, Lizawieta
Iwanowna, Marmieładow,
Pulcheria Aleksandrowa
Raskolnikow, Dunia, Zofia
Siemionowna Marmieładow -
Sonia, Arkadiusz
Swidrygajłow, Zosimow,
Lużyn
Emil Zola „Germinal”
Charles Baudelaire
„Padlina”
„Albatros”
Jean Arhtur Rimbaud
„Statek pijany”
Henryk Ibsen
„Dzika kaczka” Werle, Hjamar, Gregers,
Ekdal, Gina, Relling,
223
156
Jadwinia
XX LECIE MIĘDZYWOJENNE
Franz Kafka „Proces” Józef K.
Antoine de Saint- „Ziemia - planeta ludzi” Giume, Bark
Exupery
„Mały Książę”
Ernest Hemingway „Komu bije dzwon”
„Stary człowiek i morze”
„Pożegnanie z bronią”
Michał Bułhakow „Mistrz i Małgorzata” Małgorzata, Mistrz, Woland,
Piłat, Jeszua Ha-Nocri,
Nikanor Iwanowicz
Marcel Proust „W poszukiwaniu straconego
czasu”
James Joyce „Ulisses”
André Gide „Fałszerze”, „Losy
Watykanu”
Virginia Woolf „W stronę latarni morskiej”
„Fala”
Aldeus Huxley „Kontrapunkt”
Erich Maria Remarque „Na zachodzie bez zmian”
Thomas Mann „Buddenbrookowie”
„Mario i czarodziej”
Roger Martin du Gard „Rodzina Thibault”
Julian Tuwim „Poezja”
„Do Krytyków”
„Życie”
„Do prostego człowieka”
„Rewizja”
„Mieszkańcy”
„Pogrzeb prezydenta
Narutowicza”
„Prośba o piosenkę”
„Et Arceo”
„Sitowie”
„Zieleń”
„Rzecz czarnoleska”
„Do losu”
„Bal w operze”
„Wiosna”
„Stoję na uboczu”
Jarosław Iwaszkiewicz „Lato 1932”
„Erotyk”
„Szczęście”
224
156
„Prolog”
„Maskarada”
„Lato w Nohaut”
„Panny z Wilka” Wiktor Ruben, Zosia, Julcia,
Jola, Fela, Tunia
„Brzezina” Stanisław, Bolesław, Malina,
Michał, Ola
Bolesław Leśmian „Poeta”
„Znikomek”
„W malinowym chruśniaku”
„Dusiołek”
„Urszula Kochanowska”
„Trupięgi”
Konstanty Ildefons „Kryzys w branży
Gałczyński szarlatanów”
„Zima z wypisów szkolnych”
„Prośba o wyspy szczęśliwe”
„Farlandia”
„Serwus Madonna”
„O mojej poezji”
„Ulica Towarowa”
„Ulica Miła”
„Zaproszenie do płaczu”
Leopold Staff „Kartoflisko”
„Wysokie drzewa”
„Lipy”
„Ars poetica”
„Poeta”
„Do muzy”
Antoni Słonimski „Smutno mi Boże”
„Niemcom”
„Do córki pisarza”
Kazimierz Wierzyński „Manifest szalony”
„Zielono nam w głowie”
„Wiosna i wino”
„Skok o tyczce”
„100 metrów”
Maria Pawlikowska- „Laura i Filon”
Jasnorzewska „Miłość”
„Nike”
„Krawiec”
„Pocałunki”
Kazimiera „Powrót”
Iłłakiewiczówna „Śmierć dorożkarza”
225
156
Jan Lechoń „Mochnacki”

„Herostrates”
„Pytasz, co w moim życiu z
wszystkich rzeczą główną”
„Iliada”
„Karmazynowy poemat”
Julian Przyboś „Lipiec”
„Norte-dame”
„Z Tatr”
„Dachy”
Władysław Broniewski „Poezja”
„Zagłębie Dąbrowskie”
„Bagnet na broń”
„Mannlicher”
„Ulica Miła”
„Do przyjaciół poetów”
„Elegia o śmierci Ludwika
Waryńskiego”
„Nocny gość”
„Przyjacielu...”
„Bar pod zdechłym psem”
Stanisław Młodożeniec „Wiek XX”
Bruno Jasieński „But w butonierce”
„Rzygające posągi”
Anatol Stern „Futuryzje”
Stefan Żeromski „Przedwiośnie” Cezary Baryka, Szymon
Gajowiec, Hipolit
Wielosławski, Antoni Lulek,
Jadwiga Barykowa, Seweryn
B., Karolina
Szarłatowiczówna, Laura,
Kościeniecka, Władysław
Barwicki, Wanda Okszyńska
„Sułkowski”
„Uciekła mi przepióreczka”
Zofia Naukowska „Granica” Zenon Ziembiewicz, Elżbieta
Bracka, Cecylia Kolichowska,
Justyna Bogutówna,
Tczewscy, Jasia Gołębska,
Niewieska, Karol Wąbrowski
„Dom kobiet”
Maria Dąbrowska „Noce i dnie” Barbara, Bogumił Niechcic,
Lucjan i Teresa Koziełł,
Jadwiga i Michalina
226
156
Ostrzeńska, Stefania
Holszańka, Zenobia Ładzina,
Wojciech Krępski
Witold Gombrowicz „Ferdydurke” T. Pimko, Józio - narrator,
Miętalski - Miętus,
Pylaszewicz - Pyton,
Bladaczka, Gałkiewicz,
Młodziakowie, Hurleccy,
Zosia
Bruno Shulz „Sklepy cynamonowe”
„Sanatorium pod Klepsydrą”
„Ulica Krokodyli”
Jerzy Szaniawski „Żeglarz” Kapitan Nut, Jan, Med.,
Rzeźbiarz, Przewodniczący,
Rektor, Admirał, Paweł
Szmidt,, Stary Marynarz,
Wydawca, Doktorowa, Felcia,
Iza, Kapelmistrz, Pan z
komitetu, Student
„Most”
„Murzyn”
„Adwokat i róża”
Stanisław Ignacy „Szewcy” Sajetan Tempe, Robert
Witkiewicz Scurvy, Zbereżnicka, Gnębon
Puczymorda
Apolinary Kostrowski „Most Mirabeau”
„Młody żołnierz”
„Prześliczna rudowłosa”
WSPÓŁCZESNOŚĆ
Krzysztof Kamil „Pokolenie”
Baczyński „Z lasu”
„Elegia o ... (chłopcu
polskim)”
„Historia”
„Biała magia”
„Dni nienawiści”
„Pożegnanie żałosnego
strzelca”
„Jesień 1941”
„Trzeba umieć ludzi
pokochać”
„Spojrzenie”
„Pioseneczka”
Tadeusz Różewicz „Ocalony”
227
156
„Zostawcie nas”
„List do ludożerców”
„Spadanie”
„Wygaśnięcie Absolutu”
„Z życiorysu”
„Za przewodnikiem”
„Przystosowanie”
„Nie śmiem”
„Powrót”
„Dwa wyroki”
„Rozebrany”
„Moja poezja”
„Kartoteka” Olga, Wujek, Cyklista, Gość
w kapeluszu, Gruby, Pan z
przedziałkiem, Bobik, Tłusta
kobieta, Niemka, Nauczyciel,
Starzec 1,2, Sekretarka,
Dziennikarz, Kelner, Chłop,
Młody mężczyzna, Stary
górnik
Czesław Miłosz „Campo di Fiori”
„W Warszawie”
„Piosenka o porcelanie”
„Traktat moralny”
„Moja wierna mowo”
„Ganek”
„Przypowieść o maku”
„Ballada”
„Piosenka o końcu świata”
„Który skrzywdziłeś”
„Ars poetica”
„Zaklęcie”
Wisława Szymborska „Cień”
„Utopia”
Władysław Broniewski „Żołnierz polski”
„Ballady i romanse”
„Grób Tamerlana”
Antoni Słonimski „Na alarm”
Konstanty Ildefons „Pieśń o żołnierzach
Gałczyński Westerplatte”
Julian Przyboś „Póki my zyjemy”
Jan Lechoń „Iliada”
Tadeusz Gajcy „Wczorajszemu”
„Do potomnego”
228
156
Zofia Nałkowska „Medaliony”

„Profesor Spanner”
„Kobieta cmentarna”
„Przy torze kolejowym”
„Dorośli i dzieci w
Oświęcimiu”
„Wiza”
„Dno”
„Człowiek jest mocny”
Tadeusz Borowski „U nas, w Auschwitzu”
„Proszę państwa do gazu”
„Dzień na Harmenzach”
„Pożegnanie z Marią”
„Chłopiec z biblią”
Gustaw Herling- „Inny świat” Rusto Karinen, Michaił
Grudziński Aleksiejewicz Kostylew,
Natalia Lwowna, Pamfiłow
Miron Białoszewski „Pamiętnik z powstania Miron, Staszek, Stefa,
warszawskiego” Romanowska, Swen, Lusia,
por. Radosłąw, Henio, Halina
Jerzy Andrzejewski „Popiół i diament” Maciek Chełmicki, Stefan
Szczuka, Antoni Kossecki,
Florian Waga, Franek
Podgórski, Wrona, Jan
Kalicki, Jerzy Szretter, Felek
Szymański, Marcin Bogucki,
Janusz Kotowicz, Krystyna
Rozbicka, Katarzyna
Staniewiczowa, Fred
Telżyński, Adam i Róża
Puciatyccy, Święcki,
Pawlicki, Drewnowski
Tadeusz Konwicki „Mała Apokalipsa” Nadzieżda-Nadzieja, Halina,
Hubert, Rysio Szmidt, Caban,
Jan, Władysław Bułat, Kolka
Nachałows, Żorż, Sacher,
Tadzio Skoro, Towarzysz
Kobiałka, Zenek, Gosia
Hanna Krall „Zdążyć przed Panem Marek Edelman, Mordechaj
Bogiem” Anielewicz, Jurek Wilner,
Michał Klepfisz, Mira,
Goliborska, Pola Lifszyc,
Szeryski, Wilczkowski,
Bubnerowa, Rzewuski,
229
156
Hanin, Stronska, Klepfisz,

Grabowski, Wolinski, Sejdak,
Zbigniew Młynarski
Albert Camus „Dżuma” Bernard Rieux, Joseph Grand,
Jean Tarrou, ojciec Paneloux,
Raymond Rambert, Cottard,
Michel, Castel, Othon
George Orwell „Folwark Zwierzęcy” Major, Squealer, Boxer,
Snowball (chyży), Clover,
Mollie, Beniamin, Mojżesz,
Mania
„Rok 1984” Wielki Brat, Winston Smith,
O’brian, Julia Tom Parson,
Syme, Charrington, Goldstein
Marek Hłasko „Ósmy dzień tygodnia”
„Pierwszy krok w chmurach”
A. Szczypiorski „Początek” Irma Seidenman, Henio
Fichtelbaum, Jochan Mueller,
Stuchler, W. Suchowiak,
Adam Korda, Sędzia
Romnicki, Siostra Weronika,
Paweł Kryński, Blutman
Aleksander Sołżenicyn „Jeden dzień z życia Iwana kpt. Bujnowski
Denisowicza”
Jarosław Iwaszkiewicz „M.łyn nad Lutynią” Durczok, Jarogniew, Maryś,
ks. Ryba
Moczarski „Rozmowy z katem” Stoop
Leon Kruczkowski „Niemcy” Schultz, Hoppe, Juryś, Willi,
Ruth, Fanchette,
Sonnenbruch, Joachim,
Liesel, Peters
230
156
SPIS TREŚCI
1. Ramy czasowe........................................................................................................................................................................1
2. Typowe cechy sztuki greckiej, helleńskiej i rzymskiej..........................................................................................................1
2.1 Filozofie antyczne............................................................................................................................................................1
2.1.1 Sokrates.....................................................................................................................................................................1
2.1.2 Platon.........................................................................................................................................................................2
2.1.3 Arystoteles.................................................................................................................................................................2
3. Wartości starożytnej mitologii...............................................................................................................................................2
3.1 Jak doszło do powstania mitów........................................................................................................................................2
3.2 Antropomorficzny charakter mitów.................................................................................................................................3
3.3 Uniwersalność mitów.......................................................................................................................................................3
3.4 Charakterystyka i dzieje niektórych bohaterów mitologicznych. Kosmogonia mitologiczna.........................................3
4. Literatura starożytnej Grecji...................................................................................................................................................4
4.1 Epika antyczna i najdoskonalszy jej twórca - Homer......................................................................................................4
4.1.1 Historia wojny trojańskiej i jej przebieg(„Iliada”)....................................................................................................4
4.1.2 Wędrówki Odysa („Odyseja”)..................................................................................................................................4
4.1.3 Cechy charakterystyczne eposu homeryckiego.........................................................................................................5
4.1.4 Walory formy i stylu „Iliady”...................................................................................................................................5
4.2 Lirycy starożytnej Hellady...............................................................................................................................................5
4.2.1 Tematyka wierszy Tyrteusza (liryka tyrteńska)........................................................................................................5
4.2.2 Subtelność analizy uczuć - Safona............................................................................................................................5
4.2.3 Anakreont - autor utworów biesiadnych...................................................................................................................6
4.2.4 Dorobek literacki Symonidesa..................................................................................................................................6
4.3 Historia teatru antycznego (etapy rozwoju, twórcy, dzieła).............................................................................................6
4.4 „Antygona” Sofoklesa jako najdoskonalszy przykład tragedii antycznej........................................................................6
4.4.1 Dzieje domu Edypa...................................................................................................................................................6
4.4.2 Charakterystyka postaw bohaterów tragedii.............................................................................................................7
4.4.3 Tragizm jako kategoria estetyczna w utworze..........................................................................................................8
4.4.4 „Antygona” jako utwór o państwie i władzy............................................................................................................8
4.4.5 Ogólnoludzkie prawdy w stasimonach „Antygony”.................................................................................................8
4.4.6 Formalne wyznaczniki dramatu antycznego.............................................................................................................9
5. Literatura starożytnego Rzymu..............................................................................................................................................9
5.1 Horacy - liryk antyczny....................................................................................................................................................9
5.1.1 Utwory Horacego - charakterystyka.........................................................................................................................9
5.1.2 Filozofia horacjanizmu..............................................................................................................................................9
5.2 Wergiliusz - epik starorzymski......................................................................................................................................10
6. Biblia - jeden z najdawniejszych zabytków językowych, literackich, religijnych...............................................................10
6.1 Treści, ich układ, cechy typowe Starego Testamentu....................................................................................................11
6.1.1 Kosmogonia biblijna...............................................................................................................................................11
6.1.2 Wizja człowieka i świata w „Księdze Koheleta”....................................................................................................11
6.1.3 Księga psalmów - tematyka, walory formy............................................................................................................11
6.1.4 Ważne wskazania moralne w historiach biblijnych................................................................................................12
6.2 Treść i znaczenie Nowego Testamentu..........................................................................................................................13
6.2.1 Uniwersalizm przypowieści biblijnych...................................................................................................................13
6.2.2 Charakterystyka ewangelii......................................................................................................................................14
6.2.3 Charakterystyka i znaczenie ewangelii Św. Jana („Apokalipsa Św. Jana”)...........................................................14
7. Realne i etymologiczne znaczenie wybranych pojęć mitologicznych i biblijnych..............................................................15
8. Ramy czasowe......................................................................................................................................................................17
9. CHARAKTERYSTYKA ŻYCIA POLITYCZNEGO I SPOŁECZNEGO.........................................................................17
10. KULTURA.........................................................................................................................................................................17
10.1 DUALISTYCZNA.......................................................................................................................................................17
10.2 AKADEMIA KRAKOWSKA.....................................................................................................................................18
10.3 FILOZOFIE..................................................................................................................................................................18
10.3.1 św. Augustyn.........................................................................................................................................................18
10.3.2 św. Tomasz............................................................................................................................................................18
10.3.3 św. Franciszek.......................................................................................................................................................18
11. NAJDAWNIEJSZE ZABYTKI PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO.................................................................................18
12. POEZJA KOŚCIELNA......................................................................................................................................................19
12.1 RODOWÓD I RODZAJE............................................................................................................................................19
231
156
12.2 „BOGURODZICA”.....................................................................................................................................................19
12.3 „ROZMYŚLANIA PRZEMYSKIE”...........................................................................................................................20
12.4 „LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI” („Żale Matki Boskiej pod Krzyżem”)...................................................................20
12.5 GATUNKI LITERACKIE...........................................................................................................................................20
13. POLSKA POEZJA ŚWIECKA..........................................................................................................................................21
13.1 Tematyka......................................................................................................................................................................21
14. EPIKA ŚREDNIOWIECZNA...........................................................................................................................................22
14.1 „PIEŚŃ O ROLANDZIE”...........................................................................................................................................22
14.1.1 ARTYZM FORMY...............................................................................................................................................22
14.2 KRONIKI.....................................................................................................................................................................22
14.2.1 Cechy i zadania.....................................................................................................................................................22
14.2.2 Polscy kronikarze i ich dzieła................................................................................................................................22
14.3 KRONIKA GALLA ANONIMA.................................................................................................................................23
14.3.1 Treść......................................................................................................................................................................23
14.4 UTWORY O TEMATYCE MIŁOSNEJ.....................................................................................................................23
14.4.1 „TRISTAN I IZOLDA”........................................................................................................................................23
14.4.2 „HELOIZA I ABELARD”....................................................................................................................................23
15. TYPY TEATRU ŚREDNIOWIECZNEGO.......................................................................................................................24
16. WZORCE PARENETYCZNE...........................................................................................................................................24
16.1.1 ASCETA...............................................................................................................................................................24
16.1.2 ŚWIĘTY................................................................................................................................................................24
16.1.3 RYCERZ ŚREDNIOWIECZNY..........................................................................................................................24
16.1.4 WŁADCA DOSKONAŁY...................................................................................................................................25
16.1.5 Przyczyny wykreowania takich wzorców osobowych..........................................................................................25
17. CECHY POETYKI............................................................................................................................................................25
17.1 CECHY LITERATURY ŚREDNIOWIECZA............................................................................................................25
17.2 NAWIĄZANIA W LITERATURZE EPOK PÓŹNIEJSZYCH.................................................................................25
18. NAWIĄZANIA DO NASTĘPNYCH EPOK....................................................................................................................26
19. UZUPEŁNIENIE...............................................................................................................................................................26
19.1 SZTUKA......................................................................................................................................................................26
19.2 LITERATURA OBCA.................................................................................................................................................27
19.3 POJĘCIA......................................................................................................................................................................27
20. Ramy czasowe....................................................................................................................................................................28
21. PODSTAWOWE CECHY KULTURY RENESANSU....................................................................................................28
21.1 NAZWY EPOKI..........................................................................................................................................................28
21.2 PODSTAWOWE PRĄDY UMYSŁOWE I RELIGIJNE...........................................................................................29
21.2.1 Humanizm.............................................................................................................................................................29
21.2.2 Reformacja............................................................................................................................................................29
21.2.3 Luteranizm............................................................................................................................................................29
21.2.4 Kalwinizm.............................................................................................................................................................29
21.2.5 Anglikanizm..........................................................................................................................................................29
21.2.6 Arianie...................................................................................................................................................................29
21.3 KANON ZASAD POETYCKICH (CECHY ODRODZENIA)..................................................................................30
21.4 ZNACZENIE DRUKARZY........................................................................................................................................30
22. INDYWIDUALNOŚCI RENESANSU POLSKIEGO I EUROPEJSKIEGO...................................................................30
22.1 DOKONANIA.............................................................................................................................................................30
22.1.1 DANTE ALIGHIERI (1265-1321).......................................................................................................................30
22.1.2 JAN BOCCACIO (1313 - 1375)...........................................................................................................................30
22.1.3 FRANCISZEK PETRARKA (1304 - 1375).........................................................................................................31
22.1.4 MICHAŁ MONTAIGNE (1533 - 1592)...............................................................................................................31
22.1.5 FRANCISZEK RABELAIS (1494 - 1553)...........................................................................................................31
22.1.6 ERAZM Z ROTTERDAMU [Gerhard Gerhards] (1469 - 1536).........................................................................31
22.1.7 TOMASZ MORE (1478-1535).............................................................................................................................31
22.1.8 WILLIAM SZEKSPIR (1564-1616) ....................................................................................................................32
22.1.9 MIGUEL CERVANTES (1547-1616)..................................................................................................................32
22.2 PREKURSORZY IDEI HUMANIZMU W POLSCE.................................................................................................33
22.2.1 KONRAD CELTIS...............................................................................................................................................33
22.2.2 FILIP BUONACCORSI (KALLIMACH)............................................................................................................33
22.3 WIELCY POLACY I ICH WKŁAD...........................................................................................................................33
22.3.1 MIKOŁAJ REJ......................................................................................................................................................33
22.3.2 JAN KOCHANOWSKI........................................................................................................................................33
23. LITERATURA POLITYCZNA XVI STULECIA............................................................................................................34
232
156
23.1 OBRAZ ZANIEDBAŃ SPRAW PUBLICZNYCH I WIZJA NAPRAWY................................................................34

23.1.1 „O POPRAWIE RZECZYPOSPOLITEJ” ANDRZEJ FRYCZ-MODRZEWSKI (DIAGNOZA)....................34
23.1.2 „PIEŚŃ O SPUSTOSZENIU PODOLA” JAN KOCHANOWSKI....................................................................35
23.1.3 „ODPRAWA POSŁÓW GRECKICH”................................................................................................................35
23.1.4 „NA SOKOLSKIE MOGIŁY”.............................................................................................................................35
23.1.5 „KAZANIA SEJMOWE” PIOTR SKARGA......................................................................................................35
23.2 PREZENTACJA FEUDALNYCH STOSUNKÓW NA WSI.....................................................................................36
24. OBYCZAJOWOŚĆ POLSKI XVI WIEKU......................................................................................................................37
24.1 WIEŚ I JEJ UROKI......................................................................................................................................................37
24.2 OBLICZE SZLACHTY XVI WIEKU.........................................................................................................................39
25. CZŁOWIEK RENESANSU I JEGO SPRAWY................................................................................................................40
25.1 WZORCE OSOBOWE OKRESU ODRODZENIA....................................................................................................40
25.2 IDEAŁY ŻYCIOWE KOCHANOWSKIEGO WYRAŻONE W JEGO FRASZKACH I PIEŚNIACH....................41
25.3 POETA DOCTUS W TWÓRCZOŚCI K.JANICKIEGO I J.KOCHANOWSKIEGO...............................................42
25.4 IDEAŁ DWORZANINA W UTWORZE Ł. GÓRNICKIEGO...................................................................................43
25.5 ŚWIAT PRZEŻYĆ OSOBISTYCH JAKO TEMAT LITERACKI............................................................................43
26. WALORY ARTYSTYCZNE UTWORÓW RENESANSOWYCH.................................................................................44
26.2 Religijność Mikołaja SęPa-Szarzyńskiego...................................................................................................................46
27. Ramy czasowe....................................................................................................................................................................48
28. CHARAKTERYSTYKA CZASÓW BAROKU...............................................................................................................48
28.1 SYTUACJA POLITYCZNA I KULTURALNA NA ZACHODZIE EUROPY.........................................................48
28.2 ABSOLUTYZM...........................................................................................................................................................48
28.3 SYTUACJA POLITYCZNA POLSKI........................................................................................................................48
28.4 NURTY KULTURY BAROKOWEJ..........................................................................................................................48
28.4.1 Geneza...................................................................................................................................................................48
28.4.2 Barok dworski.......................................................................................................................................................49
28.4.3 Barok sarmacki (dworkowy).................................................................................................................................49
28.4.4 Cechy średniowieczne...........................................................................................................................................49
28.5 WZÓR OSOBOWY SZLACHCICA - SARMATY (CECHY)...................................................................................49
29. CECHY CHARAKTERYSTYCZNE KULTURY BAROKOWEJ..................................................................................49
29.1 SZTUKA BAROKU - CECHY...................................................................................................................................49
29.2 LITERATURA OKRESU BAROKU..........................................................................................................................50
29.2.1 Czas trwania i podział na okresy (W Polsce)........................................................................................................50
29.2.2 Cechy literatury barokowej w Polsce....................................................................................................................50
29.2.3 Cechy stylu literatury barokowej..........................................................................................................................50
29.2.4 Marinizm...............................................................................................................................................................50
29.3 TERMINY I OKREŚLENIA ŚRODKÓW ARTYSTYCZNYCH STOSOWANYCH W BAROKU........................51
30. JAN ANDRZEJ MORSZTYN JAKO POETA DWORSKI..............................................................................................52
30.1 MIŁOŚĆ JAKO NACZELNY TEMAT UTWORÓW J. A. MORSZTYNA..............................................................52
30.2 FORMA UTWORÓW J. A. MORSZTYNA I JEJ ZWIĄZEK Z TREŚCIĄ..............................................................53
30.3 DLACZEGO J. A. MORSZTYNA MOŻNA NAZWAĆ POETĄ KONCEPTUALISTĄ.........................................53
31. twórczość daniela naborowskiego......................................................................................................................................53
31.1 TYPOWE CECHY EPOKI (NP.: VANITAS) W POEZJI D. NABOROWSKIEGO.................................................53
32. WACŁAW POTOCKI JAKO GŁÓWNY PRZEDSTAWICIEL LITERATURy DWORKOWEJ................................53
32.1 TEMATYKA I KOMIZM DROBNYCH UTWORÓW POTOCKIEGO...................................................................53
32.2 geneza „WOJNy CHOCIMSKiej” WACŁAWa POTOCKIego..................................................................................54
32.3 „WOJNA CHOCIMSKA” JAKO PODRĘCZNIK PATRIOTYZMU DLA WSPÓŁCZESNYCH...........................54
32.4 TEMATYKA AUTOBIOGRAFICZNA W TWÓRCZOŚCI W. POTOCKIEGO.....................................................54
32.5 PATRIOTYZM W. POTOCKIEGO I JEGO OCENA WSPÓŁCZESNYCH............................................................54
33. TWÓRCZOŚĆ PAMIĘTNIKARSKA OKRESU BAROKU............................................................................................55
33.1 PAMIĘTNIK JAKO GATUNEK LITERACKI..........................................................................................................55
33.1.1 Rodzaje i typy pamiętników..................................................................................................................................55
33.1.2 Funkcja i znaczenie w czasach baroku..................................................................................................................55
33.1.3 Twórcy pamiętników w XVII w...........................................................................................................................56
4. ŻYCIORYS JANA CHRYZOSTOMA PASKA.............................................................................................................56
33.2 PAMIĘTNIKI JANA CHRYZOSTOMA PASKA JAKO PRZEJAW SARMATYZMU..........................................56
33.2.1 Warstwa obyczajowa.............................................................................................................................................56
33.2.2 Wzorce osobowe...................................................................................................................................................56
33.2.3 Język i styl utworu.................................................................................................................................................57
34. EPISTOLOGRAFIA BAROKOWA - CECHY.................................................................................................................57
34.1 „LISTY JANA III I MARYSIEŃKI”..........................................................................................................................57
233
156
35. GATUNKI LITERACKIE.................................................................................................................................................57

36. CZASY SASKIE W KULTURZE POLSKIEJ..................................................................................................................58
36.1.1 Dwa nurty kultury.................................................................................................................................................58
36.1.2 Cechy kultury dworskiej (magnackiej).................................................................................................................58
36.1.3 Sytuacja kościoła...................................................................................................................................................58
36.1.4 Sytuacja polityczna w Polsce................................................................................................................................58
36.1.5 Sytuacja kultury w Polsce.....................................................................................................................................58
36.1.6 Oblicze sarmatyzmu..............................................................................................................................................58
37. Ramy czasowe....................................................................................................................................................................59
38. KLASYCYZM WE FRANCJI...........................................................................................................................................59
38.1 POJĘCIE KLASYCYZMU..........................................................................................................................................59
38.2 PODŁOŻE FILOZOFICZNE......................................................................................................................................59
38.2.1 Kartezjusz..............................................................................................................................................................59
38.2.2 Kant.......................................................................................................................................................................59
38.2.3 Locke.....................................................................................................................................................................59
38.3 ZALECENIA POETYKI KLASYCYSTYCZNEJ (M. BOILEAU)...........................................................................59
38.4 LITERATURA FRANCUSKA XVII W - MOLIER...................................................................................................60
39. OŚWIECENIE W EUROPIE.............................................................................................................................................60
39.1 FILOZOFIE..................................................................................................................................................................60
39.1.1 Racjonalizm...........................................................................................................................................................60
39.1.2 Empiryzm..............................................................................................................................................................60
39.1.3 Ateizm...................................................................................................................................................................60
39.1.4 Deizm....................................................................................................................................................................60
39.1.5 Humanitaryzm.......................................................................................................................................................61
39.1.6 „Tabula rasa”.........................................................................................................................................................61
39.1.7 Utylitaryzm............................................................................................................................................................61
39.1.8 Sensualizm............................................................................................................................................................61
39.1.9 Relatywizm............................................................................................................................................................61
39.2 OSIĄGNIĘCIA CZOŁOWYCH PRZEDSTAWICIELI.............................................................................................61
39.2.1 Encyklopedyści.....................................................................................................................................................61
39.2.2 Wolter....................................................................................................................................................................61
39.2.3 Wolterianizm.........................................................................................................................................................61
39.2.4 Denis Diderot........................................................................................................................................................62
40. WIEK XVIII W POLSCE..................................................................................................................................................62
40.1 SYTUACJA SPOŁECZNO-POLITYCZNA...............................................................................................................62
40.2 PREKURSORZY.........................................................................................................................................................63
40.2.1 Stanisław Konarski................................................................................................................................................63
40.2.2 Stanisław Leszczyński...........................................................................................................................................63
40.2.3 Komisja Edukacji Narodowej...............................................................................................................................63
40.3 PRASA I TEATR JAKO NACZELNE ŚRODKI AGITACJI W SŁUŻBIE REFORM.............................................64
40.3.1 rola Warszawy w XVIII w....................................................................................................................................64
40.3.2 działalność króla i znaczenie dworu królewskiego...............................................................................................64
40.3.3 charakterystyka czasopiśmiennictwa....................................................................................................................64
40.3.4 powstanie Sceny Narodowej w Warszawie..........................................................................................................64
41. IGNACY KRASICKI - KSIĄŻĘ POETÓW POLSKICH.................................................................................................65
41.1 WALORY TREŚCI I FORMY BAJEK IGNACEGO KRASICKIEGO.....................................................................65
41.1.1 TREŚĆ BAJEK.....................................................................................................................................................66
41.2 BOHATER POZYTYWNY DRUGIEJ POŁOWY XVIII WIEKU - MIKOŁAJ DOŚWIAD-CZYŃSKI -
WZORZEC OSOBOWY DOBY OŚWIECENIA...............................................................................................................67
41.2.1 Cechy powieści.....................................................................................................................................................67
41.2.2 Dzieje bohatera......................................................................................................................................................67
41.2.3 Funkcja powieści...................................................................................................................................................68
41.3 SATYRY I. KRASICKIEGO - OŚMIESZANIE I DRWINA Z WAD SPOŁECZEŃSTWA....................................68
41.3.1 Rodzaje satyr i dzieje gatunku..............................................................................................................................68
41.4 CIEMNOTA I ZACOFANIE DUCHOWIEŃSTWA - „MONACHOMACHIA”......................................................69
41.4.1 Treść utworu..........................................................................................................................................................69
41.4.2 Cechy poematu heroikomicznego.........................................................................................................................70
42. TWÓRCZOŚĆ OKRESU SEJMU WIELKIEGO.............................................................................................................70
42.1 PUBLICYSTYKA PATRIOTYCZNA........................................................................................................................70
42.1.1 Działalność i program społeczno-polityczny Stanisław Staszica.........................................................................70
42.1.2 Hugo Kołłątaj........................................................................................................................................................71
42.1.3 Rola publicystyki...................................................................................................................................................71
234
156
42.2 „POWRÓT POSŁA” JAKO AKTUALNA KOMEDIA POLITYCZNA...................................................................72

42.2.1 Charakterystyka bohaterów...................................................................................................................................72
42.2.2 „Powrót posła” jako komedia klasycystyczna......................................................................................................73
43. SENTYMENTALIZM I ROKOKO JAKO NURTY TOWARZYSZĄCE KLASYCYZMOWI ORAZ TWÓRCZOŚĆ
REWOLUCYJNA....................................................................................................................................................................73
43.1 NURT SENTYMENTALNY.......................................................................................................................................73
43.1.1 Jan Jakub Rousseau - prekursor nurtu...................................................................................................................74
43.1.2 Karpiński - poeta sentymentalny...........................................................................................................................74
43.2 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE ROKOKA........................................................................................................75
43.3 POEZJA JAKUBA JASIŃSKIEGO............................................................................................................................75
44. DOROBEK CZASÓW STANISŁAWOWSKICH............................................................................................................76
44.1 ZASŁUGI WOBEC JĘZYKA (WALKA O CZYSTOŚĆ JĘZYKA).........................................................................76
44.3 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE CZŁOWIEKA OŚWIECONEGO...................................................................77
45. Ramy czasowe....................................................................................................................................................................79
46. PRZEJAWY ROMANTYZMU W LITERATURZE OBCEJ..........................................................................................79
46.1 FILOZOFIA EPOKI....................................................................................................................................................79
46.1.1 Irracjonalizm.........................................................................................................................................................79
46.1.2 Mistycyzm.............................................................................................................................................................79
46.2 ROMANTYZM W NIEMCZECH...............................................................................................................................79
46.2.1 Goethe - „Król olszyn”..........................................................................................................................................79
46.2.2 J.W.Goethe - „Faust”............................................................................................................................................80
46.2.3 Werteryzm.............................................................................................................................................................80
46.3 CHARAKTERYSTYKA ROMANTYZMU FRANCUSKIEGO...............................................................................81
46.3.1 Rousseau................................................................................................................................................................81
46.3.2 Germaine de Staël.................................................................................................................................................82
46.3.3 Rene Chateaubriand..............................................................................................................................................82
46.3.4 Wiktor Hugo..........................................................................................................................................................82
46.3.5 Aleksander Dumas................................................................................................................................................82
46.3.6 Alfred de Mussel...................................................................................................................................................82
46.4 ROMANTYZM W ANGLII........................................................................................................................................82
46.4.1 Byronizm...............................................................................................................................................................82
46.4.2 Cechy bohatera byronicznego...............................................................................................................................82
46.4.3 Cechy powieści poetyckiej („Giaur”)...................................................................................................................83
46.4.4 Treść i problematyka utworu „Giaur”...................................................................................................................83
46.5 SPECYFIKA ROMANTYZMU ROSYJSKIEGO......................................................................................................83
46.5.1 Aleksander Puszkin...............................................................................................................................................84
47. WALKA KLASYKÓW Z ROMANTYKAMI - PRZEŁOM ROMANTYCZNY W POLSCE.......................................84
47.1.1 Spór pokoleniowy.................................................................................................................................................84
47.1.2 Kazimierz Brodziński............................................................................................................................................85
47.1.3 Jan Śniadecki.........................................................................................................................................................85
47.1.4 Maurycy Mochnacki.............................................................................................................................................85
48. TWÓRCZOŚĆ ADAMA MICKIEWICZA.......................................................................................................................86
48.1 ROMANTYCZNE AKCENTY W „PIEŚNI FILARETÓW” i „ODZIE DO MŁODOŚCI” .....................................86
48.2 ROMANTYCZNY CHARAKTER BALLAD............................................................................................................88
48.2.1 Programowy charakter ballady „Romantyczność”...............................................................................................88
48.2.2 Prawdy żywe w balladach.....................................................................................................................................88
48.2.3 Cechy ballady romantycznej.................................................................................................................................89
48.3 II TOM „POEZJI”........................................................................................................................................................90
48.3.1 Ideał pełni społeczeństwa w II cz. „Dziadów”......................................................................................................90
48.3.2 Gustaw- kochanek romantyczny i indywidualista w IV cz. „Dziadów”...............................................................90
48.3.3 Postawa patriotyczna Grażyny..............................................................................................................................91
48.4 SONETY ODESKIE JAKO PAMIĘTNIK LIRYCZNY POETY...............................................................................92
48.5 RÓŻNE OBLICZA BOHATERA „SONETÓW KRYMSKICH”..............................................................................92
48.6 DYLEMATY PATRIOTYCZNE I MORALNE W „KONRADZIE WALLENRODZIE”........................................93
48.6.1 Walter Alf jako typowy bohater byroniczny.........................................................................................................93
48.6.2 Funkcja poezji i poety w życiu narodu pozbawionego wolności..........................................................................94
48.6.3 Cechy powieści poetyckiej....................................................................................................................................94
48.7 III cz. „DZIADÓW” - DRAMAT NARODOWY OBRAZUJĄCY DRAMAT NARODU.......................................95
48.7.1 Społeczeństwo polskie..........................................................................................................................................95
48.7.2 Prometeizm............................................................................................................................................................96
48.7.3 Mesjanizm.............................................................................................................................................................96
235
156
48.7.4 Stosunek do Rosji i Rosjan....................................................................................................................................96

48.7.5 Wiersze „Ustępu” jako reportaż z krainy despotyzmu..........................................................................................96
48.7.6 Cechy dramatu romantycznego.............................................................................................................................98
48.8 MESJANIZM W „KSIĘGACH NARODU POLSKIEGO” I „KSIĘGACH PIELGRZYMSTWA POLSKIEGO”...98
48.9 „PAN TADEUSZ” - NOSTALGICZNE WSPOMNIENIE POLSKOŚCI..................................................................99
48.9.1 Geneza w świetle epilogu......................................................................................................................................99
48.9.2 Historia w utworze................................................................................................................................................99
48.9.3 Romantyczny charakter utworu............................................................................................................................99
48.9.4 Patriotyzm utworu...............................................................................................................................................100
48.9.5 Cechy epopei.......................................................................................................................................................100
48.9.6 Charakterystyka szlachty polskiej.......................................................................................................................101
48.10 ARCYDZIEŁA POEZJI LIRYCZNEJ....................................................................................................................101
48.10.1 „Liryki lozańskie”.............................................................................................................................................101
48.10.2 „Do matki polki”...............................................................................................................................................102
49. DOROBEK ARTYSTYCZNY JULIUSZA SŁOWACKIEGO......................................................................................102
49.1 TEMATYKA WCZESNEJ TWÓRCZOŚCI J. SŁOWACKIEGO...........................................................................102
49.2 „KORDIAN” - typowy dramat romantyczny ?..........................................................................................................103
49.2.1 Treść....................................................................................................................................................................103
49.2.2 Portret psychologiczny tytułowego bohatera (dynamizm postaci).....................................................................104
49.2.3 Wymowa polityczna utworu...............................................................................................................................104
49.2.4 Winkelriedyzm....................................................................................................................................................105
49.2.5 Polemika z Mickiewiczem w utworze................................................................................................................105
49.2.6 Walory Formy utworu.........................................................................................................................................105
49.3 „BALLADYNA” jako zabawa konwencjami literackimi..........................................................................................106
49.3.1 Baśniowo ludowy charakter dramatu..................................................................................................................106
49.3.2 Demitologizacja romantycznych przekonań.......................................................................................................106
49.3.3 Nawiązania do twórczości Szekspira.................................................................................................................106
49.4 „BENIOWSKI” JAKO POEMAT DYGRESYJNY..................................................................................................106
49.5 WIELOWĄTKOWOŚĆ „GROBU AGAMEMNONA”...........................................................................................107
49.6 SŁOWACKI JAKO POETA LIRYCZNY................................................................................................................108
49.7 FILOZOFIA GENEZYJSKA W TWÓRCZOŚCI SŁOWACKIEGO.......................................................................109
50. CYPRIAN KAMIL NORWID.........................................................................................................................................110
50.1 CREDO POETYCKIE...............................................................................................................................................110
50.2 WIELKI ARTYSTA I WIELKA SZTUKA - „FORTEPIAN SZOPENA”..............................................................111
50.3 HUMANIZM I DEMOKRATYZM W WIERSZU „DO OBYWATELA JOHNA BROWNA”.............................111
50.4 „BEMA PAMIĘCI ŻAŁOBNY RAPSOD”..............................................................................................................112
50.5 LIRYKA UCZUĆ NORWIDA..................................................................................................................................113
50.5.1 „Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie...”.................................................................................................................113
50.5.2 „W Weronie”.......................................................................................................................................................113
50.5.3 „Język ojczysty”..................................................................................................................................................114
50.5.4 „Słowa nie tylko nas wyrażają ale i sądzą”.........................................................................................................114
50.6 poezja nie tylko romantyczna.....................................................................................................................................114
51. Ramy czasowe..................................................................................................................................................................115
52. sytuacja w polsce po powstaniu styczniowym.................................................................................................................115
52.1 zabór rosyjski.............................................................................................................................................................115
52.2 zabór austryjacki (galicja)..........................................................................................................................................115
52.3 zabór pruski................................................................................................................................................................115
53. filozofie epoki..................................................................................................................................................................115
53.1 august comte...............................................................................................................................................................115
53.2 herbert spencer...........................................................................................................................................................116
53.3 hipolit taine.................................................................................................................................................................116
53.4 karol darwin................................................................................................................................................................116
53.5 stuart mill....................................................................................................................................................................116
53.6 scjentyzm....................................................................................................................................................................116
53.7 ewolucjonizm.............................................................................................................................................................117
53.8 utylitaryzm.................................................................................................................................................................117
54. hasła POLSKIEGO pozytywizmu....................................................................................................................................117
55. cechy pozytywizmu polskiego.........................................................................................................................................117
56. spór pomiędzy romantykami a pozytywistami.................................................................................................................117
57. cele i zadania literatury....................................................................................................................................................118
57.1 powieść.......................................................................................................................................................................119
57.2 literatura tendencyjna.................................................................................................................................................119
236
156
58. twórczość elizy orzeszkowej............................................................................................................................................120

58.1 „A...B...C...”...............................................................................................................................................................120
58.1.1 treść.....................................................................................................................................................................120
58.1.2 chasła pozytywistyczne zawarte w utworze........................................................................................................120
58.1.3 elementy tendencyjne..........................................................................................................................................120
58.2 „dobra pani”...............................................................................................................................................................121
58.2.1 treść.....................................................................................................................................................................121
58.2.2 elementy tendencyjne..........................................................................................................................................121
58.2.3 problematyka.......................................................................................................................................................121
58.3 „gloria victis”.............................................................................................................................................................121
58.3.1 treść.....................................................................................................................................................................121
58.3.2 problematyka.......................................................................................................................................................121
58.4 „nad niemnem”...........................................................................................................................................................122
58.4.1 treść.....................................................................................................................................................................122
58.4.2 charakterystyka społeczeństwa...........................................................................................................................123
59. twórczość bolesława prusa...............................................................................................................................................124
59.1 dziennikarstwo...........................................................................................................................................................124
59.2 „lalka”.........................................................................................................................................................................124
59.2.1 Problematyka utworu..........................................................................................................................................124
59.2.2 Portret Stanisława Wokulskiego.........................................................................................................................125
59.2.3 Stary subiekt jako narrator - znaczenie pamiętnika Rzeckiego...........................................................................125
59.2.4 Charakterystyka społeczeństwa...........................................................................................................................126
59.3 „powracająca fala”.....................................................................................................................................................126
59.3.1 treść.....................................................................................................................................................................126
59.3.2 problematyka.......................................................................................................................................................127
60. Poezja czasów niepoetykich.............................................................................................................................................127
60.1 Poezja Adama Asnyka - twórcy z pogranicza romantyzmu i pozytywizmu..............................................................127
60.2 Maria Konopnicka......................................................................................................................................................128
61. Twórczość Antoniego Czechowa.....................................................................................................................................128
61.1 „Kameleon”................................................................................................................................................................128
61.2 „Człowiek w futerale”................................................................................................................................................129
62. Ramy czasowe..................................................................................................................................................................130
63. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MŁODEJ POLSKI................................................................................................130
63.1 Sytuacja kraju.............................................................................................................................................................130
63.2 inne nazwy związane z epoką....................................................................................................................................130
63.2.1 Modernizm .........................................................................................................................................................130
63.2.2 Neoromantyzm....................................................................................................................................................131
63.2.3 Secesja.................................................................................................................................................................131
63.2.4 Dekadentyzm.......................................................................................................................................................131
63.2.5 Fin de siecle.........................................................................................................................................................131
63.3 FILOZOFIe EPOKI....................................................................................................................................................131
63.3.1 Fryderyk Nietzsche.............................................................................................................................................131
63.3.2 Artur Schopenhauer.............................................................................................................................................131
63.3.3 Henryk Bergson...................................................................................................................................................132
63.3.4 Zygmunt Freud....................................................................................................................................................132
63.3.5 Karol Marks.........................................................................................................................................................132
63.4 CZASOPIŚMIENNICTWO.......................................................................................................................................133
63.5 KIERUNKI ARTYSTYCZNE...................................................................................................................................133
63.5.1 Naturalizm...........................................................................................................................................................133
63.5.2 Impresjonizm.......................................................................................................................................................134
63.5.3 Symbolizm..........................................................................................................................................................134
64. poeci epoki modernizmu..................................................................................................................................................134
64.1 Charles Baudelaire.....................................................................................................................................................134
64.2 Artur Rimbaud............................................................................................................................................................135
65. HASŁA PROGRAMOWE...............................................................................................................................................135
65.1.1 „Walka ze sztuką” - Zenon Przesmycki..............................................................................................................136
66. CYGANERIA MŁODOPOLSKA...................................................................................................................................136
66.1 STANISŁAW PRZYBYSZEWSKI...........................................................................................................................137
67. poeci Młodej Polski..........................................................................................................................................................137
67.1 KAZIMIERZ PRZERWA - TETMAJER..................................................................................................................137
67.2 JAN KASPROWICZ..................................................................................................................................................140
67.3 LEOPOLD STAFF.....................................................................................................................................................143
237
156
67.4 TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI....................................................................................................................................145

67.5 TADEUSZ MICIŃSKI..............................................................................................................................................146
67.6 BOLESŁAW LEŚMIAN...........................................................................................................................................147
68. ŻYCIE TAETRALNE I DRAMATYCZNE....................................................................................................................147
69. Proza epoki modernizmu..................................................................................................................................................149
69.1 „Dzika Kaczka” - Ibsen..............................................................................................................................................149
69.2 Relatywizm etyczny w „Zbrodni i Karze” Fiodora Dostojewskiego.........................................................................150
69.2.1 Wizja społeczeństwa...........................................................................................................................................150
69.2.2 Powieść o psychice zbrodniarza i o złożonych motywach zbrodni....................................................................151
69.3 „Lord Jim” - Joseph Conrad (Korzeniowski).............................................................................................................153
69.3.1 Tresć....................................................................................................................................................................153
69.4 „Moralność pani Dulskiej” - Gabriela Zapolska........................................................................................................154
69.4.1 Kołtuństwo / Dulszczyzna...................................................................................................................................155
69.4.2 Dramat naturalistyczny.......................................................................................................................................155
70. „Wesele” wyspańskiego jako dramat symboliczny.........................................................................................................156
70.1.1 Stanisław Wyspiański - charakterystyka.............................................................................................................156
70.1.2 Stosunek przedstawicieli inteligencji do chłopów..............................................................................................157
70.1.3 Symbole w „Weselu”..........................................................................................................................................158
70.1.4 Artyzm w „Weselu”............................................................................................................................................160
70.1.5 Dramat romantyczny - porównanie z „Dziadami”.............................................................................................161
71. Twórczość Stefana Żeromskiego ....................................................................................................................................163
71.1 „Ludzie bezdomni”....................................................................................................................................................163
71.1.1 Wieloznaczność bezdomnośi..............................................................................................................................164
71.1.2 Dzieje Tomasza Judyma......................................................................................................................................165
71.1.3 Motywy decyzji Judyma.....................................................................................................................................166
71.1.4 Uniwersalność.....................................................................................................................................................166
71.1.5 Idee Judyma.........................................................................................................................................................166
71.2 „Doktor Piotr”...........................................................................................................................................................167
71.2.1 Trzy Płaszczyzny „Doktora Piotra”....................................................................................................................168
71.3 „Siłaczka”...................................................................................................................................................................169
71.4 Opowiadania o rozliczeniu Żeromskiego z ideologią pozytywistyczną....................................................................170
71.5 „Zmierzch” i „Zapomnienie”.....................................................................................................................................170
71.6 „O żołnierzu tułaczu”.................................................................................................................................................171
71.7 „Rozdziobią nas kruki i wrony”.................................................................................................................................172
71.8 „Echa leśne”...............................................................................................................................................................173
71.9 „Nagi bruk”................................................................................................................................................................174
72. „Chłopi” WŁADYSŁAWa REYMONTa........................................................................................................................175
72.1.1 Kompozycja, narracja, język...............................................................................................................................175
72.1.2 Charakterystyka postaci......................................................................................................................................176
72.1.3 Postacie Drugoplanowe.......................................................................................................................................178
72.1.4 Złoźoność charakterów postaci...........................................................................................................................179
72.1.5 Miłość do ziemi...................................................................................................................................................180
72.1.6 Folklor w utworze...............................................................................................................................................180
72.2 „Chłopi” jako epopeja wsi..........................................................................................................................................182
73. Ramy czasowe..................................................................................................................................................................184
74. SYTUACJA W KULTURZE PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ .........................................................................................184
74.1 FILOZOFIE................................................................................................................................................................184
74.1.1 Intuizcjonizm.......................................................................................................................................................184
74.1.2 Pragmatyzm.........................................................................................................................................................184
74.1.3 Zygmunt Freud....................................................................................................................................................184
74.1.4 Karol Jung...........................................................................................................................................................185
74.1.5 Iwan Pawłow.......................................................................................................................................................185
74.1.6 Skrajny subiektywizm.........................................................................................................................................185
74.2 KIERUNKI W LITERATURZE................................................................................................................................185
74.2.1 Marsel Proust.......................................................................................................................................................185
74.2.2 James Joyce.........................................................................................................................................................185
74.2.3 Franz Kafka.........................................................................................................................................................186
74.2.4 Proza psychologiczna..........................................................................................................................................186
74.2.5 Sagi rodzinne.......................................................................................................................................................186
74.3 KIERUNKI ARTYSTYCZNE...................................................................................................................................186
74.3.1 Ekspresjonizm.....................................................................................................................................................186
74.3.2 Rozkwit w latach 1910-25. Pojawił się w epoce poprzedniej, lecz dopiero teraz doszedł do głosu..................186
238
156
74.3.3 Futuryzm (skrajna awangarda)............................................................................................................................186

74.3.4 Dadaizm (skrajny futuryzm)...............................................................................................................................187
74.3.5 Surrealizm (rozwinięcie dadaizmu)....................................................................................................................188
74.3.6 Neoklasycyzm.....................................................................................................................................................188
74.3.7 Nurt poezji czystej...............................................................................................................................................188
75. POEZJA POLSKA XX LECIA MIĘDZYWOJENNEGO..............................................................................................188
75.1 SKAMADRYCI.........................................................................................................................................................188
75.1.1 Julian Tuwim ......................................................................................................................................................189
75.1.2 Bolesław Leśmian...............................................................................................................................................191
75.1.3 I. Gałczyński........................................................................................................................................................192
75.2 LEOPOLD STAFF - POETA KLASYCZNY...........................................................................................................194
75.3 AWANGARDA KRAKOWSKA..............................................................................................................................195
75.3.1 Julian Przyboś.....................................................................................................................................................196
75.3.2 Władysław Broniewski.......................................................................................................................................196
76. DOKONANIA PROZATORSKIE XX LECIA MIĘDZYWOJENNEGO......................................................................197
76.1 „PRZEDWIOŚNIE” S. ŻEROMSKIEGO................................................................................................................197
76.1.1 Rewolucja............................................................................................................................................................198
76.2 „GRANICA” Z. NAŁKOWSKIEJ...........................................................................................................................199
76.2.1 Nowatorstwo formy.............................................................................................................................................199
76.2.2 Prezentacja warstw społeczeństwa......................................................................................................................199
76.2.3 Wieloznaczność utworu......................................................................................................................................201
76.3 „NOCE I DNIE” M. DĄBROWSKIEJ.....................................................................................................................201
76.4 „FERDYDURKE” W. GĄBROWICZA...................................................................................................................202
76.5 PROZA BRUNO SCHULZA....................................................................................................................................203
76.6 „PANNY Z WILKA” J. IWASZKIEWICZA - problematyka.................................................................................203
76.7 „BRZEZINA” J. IWASZKIEWICZA.......................................................................................................................204
77. PROZA XX LECIA MIĘDZYWOJENNEGO (LITERATURA OBCA).......................................................................204
77.1 „PROCES” F. KAFKA.............................................................................................................................................204
77.1.1 Kompozycja powieści.........................................................................................................................................204
77.1.2 Realizm................................................................................................................................................................205
77.2 „NA ZACHODZIE BEZ ZMIAN” E. M. REMARQUE..........................................................................................205
77.3 „ZIEMIa PLANETa LUDZI” A. de SAINT-EXUPERY - humanizm......................................................................205
77.4 „KOMU BIJE DZWON” E. HEMINGWAY - behawioryzm..................................................................................206
77.5 „MISTRZ I MAŁGORZATA” M. BUŁHAKOW - powieść parabola....................................................................206
77.5.1 Kompozycja........................................................................................................................................................206
77.5.2 Problematyka.......................................................................................................................................................207
77.5.3 Artysta i jego dzieło............................................................................................................................................207
78. DRAMATURGIA OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO..................................................................................................208
78.1 „ŻEGLARZ” J. SZANIAWSKIEGO.......................................................................................................................208
78.1.1 Cechy dramatu.....................................................................................................................................................208
78.1.2 Chwyty literackie................................................................................................................................................208
78.2 „SZEWCY” I. WITKIEWICZA...............................................................................................................................209
78.2.1 Teoria czystej formy w teatrze............................................................................................................................209
239

Vademecum Maturzysty-Literatura

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vademecum Maturzysty-Literatura

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Opracowanie epok literackich Strona 1 z 156

2. TYPOWE CECHY SZTUKI GRECKIEJ, HELLEŃSKIEJ I RZYMSKIEJ

− podkreślał świadomość własnej niewiedzy: „Wiem, że nic nie wiem”

3. WARTOŚCI STAROŻYTNEJ MITOLOGII

3.1 JAK DOSZŁO DO POWSTANIA MITÓW

Greków i Rzymian. Mity były efektem literackiego ujęcia podstawowych

4. LITERATURA STAROŻYTNEJ GRECJI

4.1 EPIKA ANTYCZNA I NAJDOSKONALSZY JEJ TWÓRCA - HOMER

4.1.2 WĘDRÓWKI ODYSA („ODYSEJA”)

księgi zaczyna się pierwszoosobowa narracja. Kraj Lotofogów, oślepienie Polifema,

4.1.3 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE EPOSU HOMERYCKIEGO

4.1.4 WALORY FORMY I STYLU „ILIADY”

4.2.2 SUBTELNOŚĆ ANALIZY UCZUĆ - SAFONA

4.2.3 ANAKREONT - AUTOR UTWORÓW BIESIADNYCH

4.2.4 DOROBEK LITERACKI SYMONIDESA

pięty żelaznymi kolcami, związali i porzucili w górach. Dzieckiem zaopiekowali się

4.4.2 CHARAKTERYSTYKA POSTAW BOHATERÓW TRAGEDII

4.4.2.2 Konfrontacja Kreon - Hajmon

4.4.3 TRAGIZM JAKO KATEGORIA ESTETYCZNA W UTWORZE

4.4.4 „ANTYGONA” JAKO UTWÓR O PAŃSTWIE I WŁADZY

4.4.5 OGÓLNOLUDZKIE PRAWDY W STASIMONACH „ANTYGONY”

4.4.6 FORMALNE WYZNACZNIKI DRAMATU ANTYCZNEGO

5. LITERATURA STAROŻYTNEGO RZYMU

5.1 HORACY - LIRYK ANTYCZNY

5.1.2 FILOZOFIA HORACJANIZMU

otaczający świat przyjmowali ze spokojem - „stoicki spokój”). W odzie tej połączył

6. BIBLIA - JEDEN Z NAJDAWNIEJSZYCH ZABYTKÓW JĘZYKOWYCH,

6.1 TREŚCI, ICH UKŁAD, CECHY TYPOWE STAREGO TESTAMENTU

6.1.1 KOSMOGONIA BIBLIJNA

6.1.2 WIZJA CZŁOWIEKA I ŚWIATA W „KSIĘDZE KOHELETA”

6.1.3 KSIĘGA PSALMÓW - TEMATYKA, WALORY FORMY

6.1.4 WAŻNE WSKAZANIA MORALNE W HISTORIACH BIBLIJNYCH

przechodzi próbę. Należy posiadać silną wolę, wytrwałość. Każde postępowanie

6.2.1 UNIWERSALIZM PRZYPOWIEŚCI BIBLIJNYCH

6.2.1.3 „O synu marnotrawnym”

6.2.1.4 „O miłosiernym Samarytaninie”

6.2.2 CHARAKTERYSTYKA EWANGELII

6.2.3 CHARAKTERYSTYKA I ZNACZENIE EWANGELII ŚW. JANA („APOKALIPSA ŚW. JANA”)

7. REALNE I ETYMOLOGICZNE ZNACZENIE WYBRANYCH POJĘĆ

Pojęcie Znaczenie etymologiczne Znaczenie realne

Apokalipsa uosobienie nieszczęść wojny, („Apokalipsa Św. Jana”)

9. CHARAKTERYSTYKA ŻYCIA POLITYCZNEGO I SPOŁECZNEGO

11. NAJDAWNIEJSZE ZABYTKI PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO

IX w. - spis nazw polskich plemion

12. POEZJA KOŚCIELNA

12.1 RODOWÓD I RODZAJE

• Trzy hipotezy powstania

13. POLSKA POEZJA ŚWIECKA

„Satyra na leniwych chłopów”

14. EPIKA ŚREDNIOWIECZNA

14.1 „PIEŚŃ O ROLANDZIE”

14.1.1 ARTYZM FORMY

14.2.2 POLSCY KRONIKARZE I ICH DZIEŁA

− „Kronika Wielkopolska” Gocława Baszka XIII w. (zawiera daty, występuje narracja

14.4.2 „HELOIZA I ABELARD”

15. TYPY TEATRU ŚREDNIOWIECZNEGO

16. WZORCE PARENETYCZNE

16.1.3 RYCERZ ŚREDNIOWIECZNY

− kościół akceptował rycerzy, bowiem w nich upatrywał szerzenie chrześcijaństwa

16.1.4 WŁADCA DOSKONAŁY

16.1.5 PRZYCZYNY WYKREOWANIA TAKICH WZORCÓW OSOBOWYCH

17. CECHY POETYKI

17.1 CECHY LITERATURY ŚREDNIOWIECZA