You are on page 1of 49

HISTORIA PRAWA

ŚREDNIOWIECZE I CZASY WCZESNONOWOŻYTNE

- prawo feudalne – ewolucja od form prymitywnych, charakterystycznych dla okresu rozpady


wspólnot rodowo-plemiennych i powstawania organizmów państwowych, do prawa wysoko
rozwiniętego
- niewielkie znaczenie prawa rzymskiego we wczesnej fazie rozwoju prawa – zmiana dopiero w
późnym średniowieczu
- podstawowe znaczenie podziału na: prawo zwyczajowe – powstające na drodze praktyki społecznej
usankcjonowanej przez państwo i prawo stanowione, świadomie tworzone przez organy
prawotwórcze
- źródłami prawa także: prejudykaty (orzeczenia sądowe zapadłe wcześniej w podobnych sprawach)
oraz nauka prawa – jurysprudencja (dzieła glosatorów, komentatorów, opinie uczonych doktorów
praw wydawane w trudniejszych sprawach przez fakultety prawnicze)
- pierwszym źródłem prawa: prawo zwyczajowe; podstawą porządku prawnego nie mogło być prawo
wydawane przez władcę – istniejącym normom władza nadawała jedynie sankcję przymusu
prawnego (głównie w drodze praktyki organów państwowych) – gł. rola sądów; normy przez sądy
stanowione – ujmowane w formie pisemnej wpierw jako reguły jednostkowe
- akty prawne monarchy – najczęściej zmiana lub uzupełnienie prawa zwyczajowego
- wiek XIII – nowa ideologia prawodawstwa: duże znaczenie prawotwórczej działalności władców (w
okresie rozdrobnienia feudalnego) – teoretyczne uzasadnienie mocy stanowienia praw: legiści i
kanoniści
- pojęcie prawa jako tworu prawodawcy (wraz z odkryciem Arystotelesa); 3 etapy: prywatne spisy
prawa zwyczajowego (zwody, zwyczaje, zwierciadła, kodeksy), spisy istniejących praw (moc
obowiązująca w drodze praktyki bądź sankcji monarchy), faza intensywnego prawodawstwa
królewskiego, ustanawianie nowych norm prawnych
- przedsięwzięcia legislacyjne (absolutyzm) dotyczyły przede wszystkim procesu sądowego oraz
prawa karnego
- 1. partykularyzm prawa: p. zwyczajowe nie miało charakteru powszechnego; partykularyzm
personalny (zasada personalności), jak i terytorialny (zasada terytorialności); partykularyzm
personalny – w stanowość
- tendencje do unifikacji lokalnych praw – w dobie powstawania scentralizowanej monarchii; prawa o
charakterze powszechnym, „uniwersalnym” – prawo rzymskie i kanoniczne – czynnikami
integrującymi
- prawo rzymskie – w charakterze prawa powszechnego (ius commune) – stosowane w przypadkach
luk
- ewolucja: gromadzenie materiału w celu poznania prawa – spisywanie prawa w celu osiągnięcia
pewności prawa – zastępowanie p. zwyczajowego stanowionym – tendencja do racjonalnej
systematyzacji prawa
- 2. stanowość prawa – każdy ze stanów (wielkich grup społ. określonych przez prawo i
wyróżniających się odrębnym stanowiskiem prawnym) rządził się własnymi prawami (osobne dla
stanu szlacheckiego – prawo ziemskie, lenne; stanu duchownego – prawo kanoniczne;
mieszczaństwa – prawo miejskie); stanowość w praktyce ugruntowana istnieniem stanowej struktury
sądownictwa
- prawa stanów uprzywilejowanych – o charakterze przywilejów lub w drodze umów
- w ramach prawa stanowego – odrębne prawa dla grup pośrednich (np. organizacji rzemieślniczych
czy kupieckich) – korporacyjny charakter prawa
- 3. nauka i nauczanie prawa – szczególne miejsce; uzupełnianie braku rozwiązań w źródłach
wiedzą z prac prawniczych; rozwój uniwersytetów (Bologia, Padwa, Pawia, Perugia; Montpellier,
Avignon, Orlean, Paryż; Oxford, Cambridge; Salamanka, Walencja, Valladolid)
- podstawą studiów prawniczych – prawo rzymskie i kanoniczne

- odrodzenie prawa rzymskiego – związane z działalnością XII-wiecznej szkoły bolońskiej


GLOSATORÓW (analiza odnalezionych tekstów części kodyfikacji justyniańskiej)
- badania za wzorem interpretatorów prawa longobardzkiego w Pawii; oparte na odnalezionych
Digestach
- wyjaśnienia i uwagi (glosy) zapisywane w tekście kodyfikacji na marginesie (glosa marginalis) lub
między wierszami (glosa internalis)
- założycielem szkoły: Irnerius (przełom XI i XII w.), najsłynniejszym: Accursius – zebranie dzieł
własnych i poprzedników (Azona, Bulgarusa, Placentinusa, Martinusa) w zbiorze Glossa ordinaria
- nauka prawa w oparciu o metodę scholastyczną; kult autorytetów; drobiazgowa egzegeza zastanych
tekstów, spory o poszczególne słowa, przeniknięte kazuistyką; objaśnianie drogą operacji logiczno-
językowych, niekiedy interpretacji praktycznej odzwierciedlającej potrzeby czasu
- dokonywali prób sformułowania ogólniejszych twierdzeń i zasad prawnych
- teza o cesarzach niemieckich jako kontynuatorach cesarstwa rzymskiego; teza o przynależności do
Rzeszy państw posługujących się prawem rzymskim
- włączenie ustawodawstwa cesarskiego do Corpus iuris civilis: nadanie kodyfikacji justyniańskiej
nowego kształtu: 4 części – Kodeksu, Digestów, Instytucji i Nowel, no nowel dawnych
(podzielonych na 9 grup) dodano dwie kolejne (10 i 11) – spis longobardzkiego prawa lennego Libri
Feudorum oraz ustawy Fryderyka I i II; nazwa zbioru w druku w 1538 przez D. Gothofredusa

- szkoła KOMENTATORÓW: postglosatorów, konsyliatorów


- twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności; unowocześnienie metody
scholastycznej przez metodę dialektyczną zaczerpniętą z Arystotelesa
- Bartolus de Saxoferrato (XIV w.); Baldus de Ubaldis
- właściwi twórcy odrodzonego prawa rzymskiego; w ich interpretacji zaczęło przenikać systemy
prawne Europy jako ius commune

- PRAWO KANONICZNE – pochodziło wyłącznie od władzy kościelnej, mogło dotyczyć


stosunków kościelnych i świeckich; nie jest tożsame z prawem kościelnym
- normy: początkowe z Nowego i Starego Testamentu (ten drugi jako źródło wzorcowe dla niektórych
instytucji: prawa azylu, dziesięciny, przeszkód małżeńskich) + pisma ojców Kościoła (św. św.
Ignacego, Klemensa rzymskiego, Polikarpa) + pisma doktorów Kościoła (św. św. Ambrożego,
Hieronima, Augustyna, Tomasza z Akwinu)
- źródłem: ustawodawstwo synodalne (soborów powszechnych i papieskie)
- źródła te ujmowane w kompilacje o charakterze prywatnym: 1012 – zbiór Burcharda z Wormacji;
Iwona z Chartes – Collectio Tripartita; apokryf z poł. IX w. – kolekcja Pseudo-Izydora
- I poł. XII wieku: początek nauki prawa kanonicznego: ułożenie zbioru norm prawa kanonicznego
przez Gracjana – Dekret Gracjana; Gracjan – pierwszym wykładowcą prawa kanonicznego w
Bologii
- I okres badań: okres glosatorów, zwanych dekretystami: Paucapalea, Rolandus, Rufinus, Jan
Teutonicus
- Dekrecie Gracjana + ustawodawstwo papieskie: podstawa kompilowania i badania dekretalistów:
Bernarda z Bawii (koniec XII wieku): kompedium z podziałem na iudex, iudicium, clerus, conubia,
crimen – generalna podstawa systematyki p. kanonicznego
- p i e r w s z y u r z ę d o w y z b i ó r : 1234, Dekretały Grzegorza IX, sporządzony przez
Rajmunda z Pennaforte: oficjalna, autentyczna, powszechna i wyłącznie obowiązująca
- konstytucje wydane po 1234, ułożone z polecenia Bonifacego XVIII w 1298 w Liber Sextus
- wiek XIV, z inicjatywy Klemensa V: Clementinae – zbiór dekretałów papieskich i ustaw
soborowych; obok tego luźne przepisy, tzw. Extravagantes, ułożone w zbiory Extravagantes
Joannis Papae XXII oraz Extravagantes communes
- Corpus iuris canonici: wszystkie wymienione zbiory, nazwa pierwszy raz użyta w breve papieża
Grzegorza XIII z 1580 roku
- system prawa o charakterze powszechnym, stosowany bezpośrednio w działalności sądów
duchownych, dot. spraw duchownych, jak i świeckich
- podział: na ius civile (legistów) i ius canonicum (kanonistów)

- 4. systematyka prawa: do Oświecenia niesprecyzowane wyraźnie linie podziału między


poszczególnymi gałęziami prawa
- bez znaczenia podział na prawo publiczne i prywatne; przemieszanie sfery publiczno- i
prywatnoprawnej
- w dziedzinie prawa karnego: początkowo ściganie większości przestępstw pozostawione
jednostkom, kary o charakterze prywatnym
- początkowo: zaliczanie większości norm do sfery prywatnoprawnej, dot. interesów jednostkowych
- brak wyraźnego rozróżnienia między prawem cywilnym i karnym; czyny o charakterze przestępstw
jak i naruszające prawo prywatne obejmowane pojęciem szkody (krzywdy), dochodzone w
jednakowym trybie
- nie doszło do ścisłego wyodrębnienia prawa materialnego od formalnego, normy o różnym
charakterze często przemieszane
- systematyka: oparta na systematyce prawa kanonicznego: sądy, proces sądowy, prawo osobowe i
karne
- od XVI w.: nawiązywanie do systematyki rzymskiego trójpodziału Instytucji (personae-res-
actiones)
- klasyfikacja oparta na kryteriach podmiotowych, nie przedmiotowych (zw. ze stanowością prawa);
materiał gromadzony wg charakteru źródeł, a nie przynależności norm do działu prawa

ŹRÓDŁA PRAWA
Źródła u Germanów i w pastwie frankońskim
- spisy praw szczepowych germańskich – Leges barbarorum
Wizygoci, Ostrogoci, Burgundowie
- W i z y g o c i (sprzymierzeńcy Rzymu) – utrzymali moc obowiązującą prawa rzymskiego;
dwoistość prawa: Wizygoci – prawo zwyczajowe, miejscowa ludność – p. rzymskie
- V w. – Codex Euricianus króla Euryka, znamiona wpływów romanistycznych
- dla ludności rzymskiej: 506, Alaryk II, zbiór prawa rzymskiego Lex Romana Visigothorum,
Breviarum Alarici – oparty na postanowieniach Kodeksu Teodozjańskiego, Sentencjach Paulusa,
Instytucjach Gaiusa (Epitome Gai)
- zlikwidowanie dualizmu w nowelizacji Kodeksu Euryka z 654 roku przez króla Rekkeswinda – Lex
Visigothorum Reccescindiana (Liber Iudiciorum) – terytorialny zasięg kodyfikacji
- O s t r o g o c i : utrzymanie rzymskich urządzeń ustrojowych i prawnych
- VI w. – Edykt Teodoryka (Edictum Theodorici regis) – Kodeks Teodozjański, kodeksy Gregoriana i
Hermogeniana, Sentencje Paulusa + zwyczaje germańskie
- późniejsza działalność ustawodawcza: z dzieła Cassidora Variae
- B u r g u n d o w i e : V w., Lex Burgundionum, po zmianach: Lex Gundobada; król Gundobad
- dla ludności rzymskiej: Lex Romana Burgundionum – Kodeks Teodozjański, Instytucje Gaiusa,
Sentencje Paulusa
Prawo longobardzkie
- 643 – Edykt Rotara, pierwszy oficjalny zbiór prawa longobardzkiego; ściśle germański charakter
- VIII w. – Edykt Liutpranda – z uwzględnieniem prawa rzymskiego
Prawo frankońskie
- zasada personalności prawa – utrzymano moc obowiązującą praw szczepowych i związków
plemiennych; professio iuris – formalne oświadczenie, wg jakiego prawa ma być dana osoba
sądzona; potrzeba wprowadzenia norm kolizyjnych
- z zanikiem więzi rodowych – lokalne prawa zwyczajowe, ewolucja w kierunku zasady
terytorialności prawa
- Leges barbarorum – prawo zwyczajowe jako podstawowe źródło prawa w monarchii frankońśkiej
- Lex Salica – spis prawa zwyczajowego Franków salickich, o charakterze rdzennie germańskim; Lex
Ribuaria – spis prawa Franków rypuarskich, VIII w.; wpływy ustawodawstwa królewskiego,
Kościoła, prawa rzymskiego; Lex Alamanorum – VIII w., wpływ duchowieństwa, prawo
południowogermańskich Alamanów; Lex Baiuvariorum – VIII w., wzorowany na prawie
alamańskim, zapożyczenia z Kodeksu Euryka, wpływ Kościoła; Lex Saxonum – IX w., spis prawa
Sasów; Ewa Chamaworum – spis prawa Franków Chamawskich; Lex Frisionum – prawo Fryzów;
prawa Anglów, Warnów, Turynków
- Leges Romanae – spis prawa rzymskiego dla ludności miejscowej: Lex Romana Visigothorum
- kapitularze królewskie: ustawy monarsze pod nazwą kapitularzy, dla których podstawą był tzw.
bannus królewski – prawo wydawania nakazów i zakazów pod wysoką karą grzywny; podział
kapitularzy na świeckie, kościelne, mieszane; dodawane były do poszczególnych spisów prawa
zwyczajowego lub stanowiły samodzielny wyraz prawotwórczej działalności; także: instrukcje dla
wysłanników królewskich; najważniejsze, Karola Wielkiego, dodane do prawa rypuarskiego i prawa
bawarskiego
- dokumenty praktyki: w związku z jakąś czynnością prawną; królewskie (o mocy dowodowej),
prywatne; od VI w. – sporządzanie wzorów aktów, zbiorów formuł (formularzy) – określanych
nazwiskiem autora lub nazwiskiem uczonych, którzy zbiór odnaleźli, miejscowości, z której
pochodziły
Italia
- prawo longobardzkie, lenne: spisy prawa wypierane przez kapitularze królewskie
- X w. – zbiór kapitularzy wydany w Pawii, Capitulare Longobardorum
- XI w. – opracowanie z el. prawa longobardzkiego i norm pochodzących z kapitularzy – Liber
Papiensis + romanizująca glosa
- XII w. – Lombarda – podstawa nauki prawa longobardzkiego, systematyczne opracowanie zbioru
prawa
- równocześnie – prywatny zbiór zwyczajów prawa lennego, uzupełniony ustawami ces. niemieckich,
orzeczeniami sądów lennych miast północnowłoskich oraz literaturą z Lombardy – Libri Feudorum,
z glosą Accursiusa z XIII w. pn. Vulgata; włączone do Corpus iuris civilis
- statuty miejskie: źródłem początkowo spisy zwyczajów miejscowych, orzeczenia sądowe (moc
precedensów) oraz ustawy rad miejskich
- autonomia miast włoskich (XI – XV w.) – możność stanowienia prawa (ius statuendi)
- regulacja w drodze statutów niemal wszystkich dziedzin prawa; elementy germańskie i rzymskie
- statuty morskie – z dziedziny żeglugi i handlu morskiego; podstawą rozwoju dla prawa morskiego:
Libro del Consolat del mar – zbiór hiszpański z XIV w. na podstawie statutów włoskich
- ustawodawstwo cesarzy: Fryderyk I i II – ustawodawstwo włączone do kodyfikacji justyniańskiej
(Authenticae Fredericianae)
- Fryderyk II – zebranie ustaw własnych i poprzedników w Kr. Sycylijskim: Constitutiones Regni
Siciliae, Liber Augustalis, ogłoszony na zjeździe w Melfi w 1231 r.; zbiór oparty na prawie
rzymskim, sankcjonujący pewne normy longobardzkie
Niemcy
- partykularyzm prawny na terenie Rzeszy; także: partykularyzm personalny
- dominacja prawa zwyczajowego, nikła działalność ustawodawcza władców w skali ogólnej
- jedynymi ustawami ogólnymi: ustawy o pokoju ziemskim (Landfrieden, constitutiones pacis) –
ograniczanie dochodzenia sprawiedliwości drogą wojen prywatnych, wróżd (Fehde)
- tendencje unifikacyjne – w XVI wieku: wydanie ogólnoniemieckiego kodeksu karnego, Caroliny; w
dziedzinie prawa prywatnego – recepcja prawa rzymskiego
- źródła prawa ziemskiego: Zwierciadło saskie, 1220-1235, prawo zwyczajowe wschodniej Saksonii,
autorstwa Eike von Repkova: prawo ziemskie (Landrecht), prawo lenne (Lehnrecht), uwzględnienie
także ustaw cesarskich oraz przepisów prawa kanonicznego
- koniec XIII w.: zbiór prawa zwyczajowego południowych Niemiec, Zwierciadło Szwabskie: także
normy p. rzymskiego i kanonicznego
- źródła prawa miejskiego: najwcześniejsze: przepis w przywilejach czy aktach lokacyjnych; od XIII
w. – praktyka nadawania nowym miastom prawa miast już istniejących
- Magdeburg – jedno z najważniejszych miast-matek; system filialny: nowe źródła prawa miejskiego:
p o u c z e n i a p r a w n e (Weisthumer), orzeczenia sądowe sądów miast macierzystych w
sprawach przysyłanych przez miasta filialne – o r t y l e
- źródłem prawa – miejskie ustawy, w i l k i e r z e
- ogólnie uznawanym źródłem prawa – p r e j u d y k a t y (wyroki sądów miejskich)
- tendencja do kompletowania, ujednolicania i układania w systematyczne, oficjalne zbiory –
s t a t u t y miejskie
- zbiory prywatne, w praktyce sądowej uznane za obowiązujące: Weichbild Saski (Magdeburski) –
zbiór prawa magdeburski oparty na Zwierciadle Saskim i pouczeniach prawnych (głównie dla
Wrocławia)
- recepcja prawa rzymskiego
- oficjalne uznanie p. rzymskiego za prawo obowiązujące i stosowane w praktyce wymiaru
sprawiedliwości
- wczesna recepcja – klerycy wykształceni na uniwersytetach włoskich; w sądownictwie duchownym
- recepcja właściwa – II poł. XV w.
- przyczyny materialne: rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, potrzeba ujednolicania i
uzupełniania praw zwyczajowych
- uzasadnienie formalne: kontynuacja Imperium rzymskiego (teoria z czasów Ottona I); prawo
rzymskie = prawo cesarskie
- dwa czynniki przenikania p. rzymskiego: S ą d K a m e r a l n y R z e s z y
(Reichskammergericht) (od 1495) – wspólny dla spraw cywilnych, miał opierać się w wyrokowaniu
na ustawach Rzeszy oraz „prawie powszechnym” – rzymskim; w przypadku powoływania się na
prawo rzymskie nie zachodziła potrzeba udowadniania istnienia danego przepisu – za nim fundata
intentio – domniemanie prawne powagi norm p. rzymskiego; f a k u l t e t y p r a w n e – ze
zwyczaju przeysłania akt spraw szczególnie trudnych uniwersytetom (opinie uczonych jurystów –
communis opinio doctorum, oparte na prawie rzymskim)
- przedmiotem recepcji – części kodyfikacji justyniańskiej zawarte w Digestach, będących
przedmiotem zainteresowania glosatorów i komentatorów
- recepcja – nie tyle przejmowanie, co wykorzystywanie w nauce prawa siatki pojęć rzymskiej
jurysprudencji
- przystosowanie wzorów romanistycznych do aktualnych potrzeb – uzasadnienie instytucji w
normach p. rzymskiego; przerobione i zmodernizowane p. rzymskie – jako prawo powszechne
(Gemeines Recht), posiłkowe w stosunku do norm partykularnych praw zwyczajowych
- od XVII w. – rozbudowy przez doktrynę system: usus modernus pandectarum
- Constitutio Criminalis Carolina – 1532, uchwalona przez Sejm Rzeszy, ogłoszona przez Karola V,
219 artykułów, dot. procesu karnego i prawa karnego materialnego
- wzorowana na ustawie karnej bp bamberskiego (1507) kanclerza Jana Schwarzenberga
- w tekście – klauzula salwatoryjna – nadająca ustawie jedynie moc posiłkową w stosunku do norm
partykularnych
Francja
- szczególny partykularyzm norm: północna Francja – k r a j e p r a w a z w y c z a j o w e g o
(lokalne prawa w liczbie ok. 360, wywodzące się po części z tradycji szczepowych), południowa
Francja – k r a j e p r a w a p i s a n e g o – prawo oparte na prawie rzymskich, traktowanym jako
„pisana racja” (ratio scripta), na podstawie Breviarum Alarici
- spisy prawa: od XIII wieku; najdawniejszy, ok. 1200 – Najstarszy spis prawa zwyczajowego
Normandii – zastąpiony Wielką Księgą Prawa Zwyczajowego Normandii – obowiązujący w
praktyce zbiór prawa, stosowana do dziś jako prawo posiłkowe na wyspach anglonormandzkich
należących do Anglii
- ok. 1280 – spis prawa zwyczajowego okręgu Clermont, Coutumes de Beauvaisis, Filip de
Beaumanoir
- stopniowa unifikacja coutume’ów – ordonans Karola VII (1454)
- w w. XVI – unifikacja większych praw zwyczajowych: paryskiego, orleańskiego, normandzkiego,
nirveńskiego itd.; Coutume de Paris służył (od 1580) jako wzór do dalszych prac redakcyjnych, a
także do interpretacji i uzupełniania luk innych coutume’ów
- myśl unifikacji: w dziele Oratio de concordia et unione (XVI w.) Karola Dumoulin’a, podobnie
Franciszek Hotman (XVI w.) – Antitribonian
- ujednolicanie i harmonizowanie praw zwyczajowych, formułowanie w doktrynie pojęć ogólnych,
tworzenie ogólnej systematyki: Jan Domat (XVII), Robert Pothier (XVIII)
- prawo rzymskie: działalność glosatorów w Montpellier: Rogeriusa, Placentinusa; brak recepcji z
powodów politycznych, teza o królu – imperatorze w królestwie; żadne prawo obce nie uzyska na
terenie Francji mocy obowiązującej; przyznanie prawu rzymskiemu waloru „pisanej racji” (ratio
scripta), stosowane we Francji: non ratione imperii, sed imperio rationis
- 1219 – zakaz nauczania prawa rzymskiego w Paryżu (bulla Super specula Honoriusza III)
- rozwój naukowego, nie praktycznego, zainteresowania spuścizną rzymskiej jurysprudencji: Cujacius
(XVI), Hugo Donellus (XVII), Dionizy Gothofredus (XVI/XVII), Jakub Gothofredus (XVI/XVII) –
nowy kierunek badań – m o s g a l l i c u s (czysto naukowe i teoretyczne podejście do dziedzictwa
rzymskiego) – szkoła w Bourges
- ustawodawstwo królewskie: ordonanse, o charakterze norm ogólnych (w przeciwieństwie do
przywilejów); regulowały kwestii z dziedziny ustroju politycznego
- ordonanse z Villers-Cotterets (1539) – inspiracja do opracowania przez Jana Imberta dzieła z
zakresu postępowania karnego i cywilnego Institutiones forenses; i z Moulins (1560)
- J. Bodinus – źródłem prawa wola absolutnego monarchy, za czasów Ludwika XIV: ordonans o
postępowaniu cywilnym z 1667 roku, ordonans o postępowaniu karnym z 1670 r.; ordonans o
handlu z 1673 r. – Kodeks Savary’ego; ordonans o marynarce z 1681 (przepisy z dziedziny handlu
morskiego), czarny kodeks (code noir) z 1685 r. – stanowisko prawne Murzynów w koloniach
- Ludwik XV: z dziedziny prawa prywatnego, zw. z nazwiskiem kanclerza Daguesseau: ordonans o
darowiznach (1731), ordonans o testamentach (1735), ordonans o substytucjach fideikomisarnych
(1747)
Hiszpania
- prawo wizygockie – prawo religii mahometańskiej – lokalne prawa zwyczajowe (wpływ tradycji
germańskich oraz prawa rzymskiego)
- wpływy Islamu: podstawowym źródłem prawa: Koran (prawdy objawione i nauki Mahometa
przekazane ustnie) złożony ze 144 sur, podzielonych na 6200 wersetów – przepisy religijne, moralne
i prawne, nieusystematyzowane + relacje świadków, objawienia pośrednie – sunna
- uciekanie się sędziów do własnego rozsądku i poczucia sprawiedliwości – decyzje na podstawie
„opinii” (ra’j) – decyzją kalifów wydobywano elementy rozstrzygnięć przypadków podobnych –
pojęcie analogii (kijas), ogólnej zgody (idżma) do stosowania pewnych reguł; od VIII w. –
działalność szkół prawniczych, zakaz twórczej interpretacji źródeł od X w. (prawnicy –
naśladowanie (taklid) zasad wypracowanych w jurysprudencji, składających się na stały, zamknięty i
niezmienny system); wiek XIX – modernizacja prawa, recepcja kodyfikacji europejskich
- Aragon: compilatio maior z XII w.
- Leon i Kastylia: Siete Partidas, Alfons X Mądry, 7 części, el. prawa rzymskiego, kanonicznego,
miejscowego: przepisy z dziedziny organizacji i nauki Kościoła, p. administracyjnego, wojskowego,
ustroju sądów, postępowania, p. rodzinnego, zobowiązań, spadkowego i karnego
- 1255 – skrócona i zmodyfikowana wersja – Fuero Real
- kanclerz Montalvo (XV w.) – zebranie istniejących źródeł prawa: 1485: Ordenanzas, 1505: Leyes de
Toro (obow. do XIX w.) – pierwszeństwo ustawodawstwa królewskiego nad prawami
zwyczajowymi
- 1567 – Neuva Recopilation (Filip II) – zbiór prawa kościelnego, państwowego, administracyjnego,
prywatnego i karnego
Anglia
- prawo zwyczajowe Anglów, Sasów, Jutów – bez wpływów rzymskich
- istotna rola ustawodawstwa królewskiego – ok. 600 ustawa Etelberta (władcy Kentu) – przepisy z
dziedziny prawa karnego i rodzinnego; IX w. – Alfred Wielki (król Wessexu) – kodyfikacja dla całej
Anglii, oparta na dotychczasowych ustawach królewskich i Piśmie Św.; ustawa Kanuta Wielkiego
(ok. 1030)
- leges barbarorum – spisane nie po łacinie, ale w języku rodzimym (old english)
- system common law: różnorodne lokalne prawa zwyczajowe, prawo zwyczajowe Normandów –
pod wpływem działalności sądów królewskich – jednolity, powszechny system
- źródłem rozstrzygnięć – precedensy sądowe (orzeczenia uprzednio zapadłe w podobnych sprawach);
walor ten miały szczególnie wyroki królewskich sądów centralnych, tzw. s ą d ó w
w e s t m i n s t e r s k i c h : Sądu ławy Królewskiej (spr. karne), Sądu Spraw Pospolitych (cywilne),
Exchequeru (skarbowe)
- common law – ze swego pochodzenia i charakteru – prawem precedensowym, powszechnym
- niewielki wpływ prawa rzymskiego, mimo obecności na studiach prawniczych (Liber pauperum
Vaccariusa); czerpanie z p. rzymskiego i kanonicznego el. metody prawniczej, niektórych zasad
ogólnych przy odrzucaniu treści pozytywnej – w czasach infiltracji prawa rzymskiego Anglia
posiadała już własny system prawny, sędziowie angielscy kształcili się nie na uniwersytetach, ale w
korporacjach o charakterze szkół zawodowych, praktycznych (gospodach prawniczych – Inns),
nowym potrzebom gospodarczym sprostał system rozstrzygania wg zasad słuszności
- equity law – konieczność uelastycznienia reguł common law, dostosowania ich do zmieniających się
okoliczności – działalność Sądu Kanclerskiego, niezwiązanego regułami prawa powszechnego; w
orzeczeniach kierował się względami słuszności
- statute law – ustawy: asyzy, konstytucje, statuty – wydawane przez kancelarię królewską pisemne
rozkazy – ryty; przodująca rola parlamentu, którego ustawodawstwo mogło zmieniać i uchylać
normy prawa powszechnego
- zbiory wyroków: records – urzędowe protokoły rozpraw sądowych z wyrokami; ich uzupełnieniem
– reports – szczegółowe motywy wyroków z prawną argumentacją; sprawozdania te publikowane w
Yearbooks, od XVI w. ukazywały się drukiem jako Reports, początkowo anonimowe, później
nazwiska autorów – najznakomitszy: Edward Coke (XVI/XVII)
- źródłem poznania – księgi prawne i literatura prawnicza; szybkie pojawienie się prywatnych
kompilacji: XII – Ranulf Glanvill (De Legib us et consuetundinibus Angliae tempore Henrici
secundi), XIII – Henryk Bracton (De legibus et consuetudinbus Angliae libri quinque); XV – Jan
Fortescue (De laudibus legum Angliae)
- niektóre księgi – oficjalne źródło prawa (Books of Authority) – dzieła Edwarda Coke’a (Institutes of
the Law of England), Williama Blackstone’a (Commentaries in the Law of England)
Czechy i Węgry
Czechy
- prawo zwyczajowe w czasach pierwszych Przemyślidów
- 1189 – statut Konrada Ottona (Statuta ducis Ottoni) – zagadnienia postępowania sądowego i prawa
karnego
- XIV – Księga Rożemberska sporządzona z inicjatywy Piotra z Rozenburgu – spis prawa
zwyczajowego, gł. dot. procesu sądowego
- XIV – Ordo iudicii terrae – postępowanie przed sądem ziemskim
- prywatny spis prawa ziemskiego – (1400) – Vyklad na pravo zeme ceske Andrzeja z Dube
- ok. 1300 – Ius regale montanorum Gocjusza z Orvieto, wydana z inicjatywy Wacława II; Maiestas
Carolina – (XIV) – całość prawa ziemskiego i sądowego; stosowane w praktyce, choć
nieobowiązujące formalnie
- Ordynacja Ziemska Królestwa Czeskiego (XV/XVI) – normy prawa zwyczajowego, uchwały
sejmów oraz ustawodawstwo królewskie dot. szlachty, zatwierdzony przez Ferdynanda I w 1527
jako Iura et constitutiones Regni Bogemiae
- Wiktor Kornelius – (1508) – O prawach ziemi czeskiej ksiąg dziewięć
Węgry
- prawo zwyczajowe, plemienno-szczepowe, bardzo jednolite wobec nierespektowania zwyczajów
ludności miejscowej i istnienia silnej władzy centralnej
- Dekrety Świętego Stefana – zawierające rozporządzenia królewskie wydawane na zjazdach
nadwornych; Dekrety Świętgo Władysława (XI), Dekrety Kalmana (XI/XII)
- początkiem oficjalnego ustawodawstwa królewskiego: Złota Bulla Andrzeja II z 1222 – gwarancje
dotychczasowych przywilejów szlachty, sprawy z dziedziny prawa prywatnego i karnego
- zbiór wszystkich praw i zwyczajów: Decretum Maius (1486) Macieja Korwina – na miejsce prawa
zwyczajowego prawo pisane (ius scriptum), mające moc ustawy obowiązującej wieczyście
- Stefan Werboczy – Tripartitum opus iuris consuetundinarii inclyti regni Hungariae, zbiór prawa
zwyczajowego – źródło prawa w praktyce
Ruś Kijowska i Rosja
- traktaty Rusi z Bizancjum (Olega, Igora i Światosława) – źródło poznania najdawniejszego prawa
ruskiego; powoływanie się na Zakon ruski – istnienie na Rusi określonego systemu prawa
- prawo zwyczajowe i ustawodawstwo książęce – zebranie przekazów źródłowych – Ruska Prawda,
analogiczny z frankońskim poziom rozwoju prawa
- dwie redakcje Ruskiej Prawdy: Krótka Prawda (przepisy głównie prawa karnego i procesu, zł. z
Prawdy Jarosława oraz Prawdy Jarosławiczów; wyraźnie feudalny charakter prawa, instytucja prawa
jako przywileju) i Obszerna Prawda (XII, przepisy Krótkiej Prawdy oraz Statut Włodzimierza
Monomacha)
- XV w. – Skrócona Prawda (wyciąg z Prawdy Obszernej z przeróbkami)
- ustawy cerkiewne: wydawane przez książąt w celu regulowania spraw kościelnych: Statut księcia
Włodzimierza o sądach cerkiewnych, Statut księcia Jarosława
- infiltracja prawa bizantyjskiego – zbiory cesarzy tłumaczone na staroruski – n o m o k a n o n y
(zbiór Jana Scholastyka): Nomokanon 50 rozdziałów (wyciąg kodyfikacji justyniańskiej,
przetłumaczony przez św. Metodego na j. słowiański), Zbiór Focjusza (IX w., kodyfikacja prawa
kościelnego, zbiór prawa Kościoła Wschodniego); Nomokanon 14 rozdziałów (zastosowanie w
praktyce sądownictwa cerkiewnego, VII) – Księga Wytyczna (Kormczaja Kniga) (w nich: Ekologa,
Procheiron – jako Gradskij zakon) oraz Zakon Sundyj Liudem (gł. na postanowieniach Eklogi).
- ustawodawstwo ogólnorosyjskie: 1498 – pierwszy zbiór (Iwan III) – Sudiebnik – prawo
zwyczajowe i Ruska Prawda, przywileje terytorialne (Ustawny Gramot) – regulował organizację
sądów i postępowanie sądowe; Carski Sudiebnik (1550), Sobornoje Ułożenije (1649) cara Aleksego
Michajłowicza – zbiór opracowany przez komisję pod przew. ks. Odojewskiego na podstawie
Sudiebnik, ukazów carskich, prawa bizantyjskiego i III Statutu Litewskiego
Litwa
- prawo zwyczajowe – do końca XV roku
- 1468 – Sudiebnik K. Jagiellończyka
- statuty litewskie: 1529 – I Statut Litewski – prawo sądowe, ustrój państwowy i organizacja
społeczeństwa (p. zwyczajowe, stanowione – polskie, litewskie, ruskie); II Statut Litewski (1566) –
nowa systematyzacja materiału prawnego, większy wpływ polskiego prawa, III Statut Litewski –
(1588) odrębność prawa litewskiego, wyłączność terytorialna jego obowiązywania

HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO


Prawo prywatne w średniowieczu
Prawo osobowe i rodzinne
- z d o l n o ś ć p r a w n a – tylko ludzie wolni; niewolni – traktowani jako rzeczy ruchome bądź
nieruchome
- charakter i zakres zdolności prawnej – uzależniony od przynależności stanowej danej jednostki;
stanowy charakter zdolności prawnej
- cudzoziemcy – nie posiadali podmiotowości prawnej (początkowo); wraz z rozwojem kontaktów –
pod opieką panującego; wyrobienie zasad gościnności, które obejmowały cudzoziemców pewną
opieką prawną; ius albinagii – prawo władcy do objęcia spadku po zmarłym cudzoziemcu
- zdolność prawna uzależniona od dobrej sławy – ograniczenia zdolności jako konsekwencja
wykonywania pewnych zawodów (hańbiących, niesławnych), dzieci nieślubnych czy z powodu
utraty czci
- ograniczona zdolność prawna kobiet – w zakresie dziedziczenia czy sprawowania opieki
- zdolność prawna – uzależniona od stanu zdrowia: kalek, karłów, potworków, chorych, zdrowia
psychicznego
- nabycie zdolności prawnej – w momencie przyjęcia do rodziny (w formie symbolicznej przez
podniesienie dziecka przez ojca – sublatio); płód w łonie – nie posiadał zdolności, ale otaczany był
specjalną ochroną prawną
- utrata zdolności prawnej – z chwilą śmierci fizycznej i fikcyjnej (cywilnej) – wyjęcie osoby spod
prawa (wywołanie) – utrata wszelkich praw cywilnych = pozbawienie wszelkiej ochrony prawnej
(mógł wywołaniec zostać bezkarnie zabity)
- z d o l n o ś ć d o c z y n n o ś c i p r a w n y c h – uzależniona od wieku i płci
- mężczyźni – dojście do pełnoletności (pierwotnie – z osiągnięciem dojrzałości fizycznej – na
podstawie oględzin; w demokracji wojennej – zdolnością do posługiwania się bronią) – między 12 a
15 rokiem życia
- kobiety – ograniczone w zdolności do czynności prawnych – w ciągu całego życia; pełnoletniość –
opieka (mundium) ojca, męskiego krewnego lub męża – ograniczenia z powodu „słabości
przyrodzenia” (infirmitas sexus); asystencja opiekuna w procesie; z powodu „kruchości
przyrodzenia” otoczone wyższą ochroną prawną
- ograniczenia: zdrowie fizyczne, umysłowe, rozrzutność
- małżeństwo: pierwotna forma zawarcia: p o r w a n i e (raptus) – przekształcone w zwyczaj
k u p n a ż o n y – następnie w drodze umowy (oddanie narzeczonej „za” dary – cena kupna –
pretium emptionis); kupno żony – w kupno władzy, opieki (opłata – wieno, wittum, meta – z czasem
jako zabezpieczenie materialne żony na wypadek owdowienia)
- zawarcie (wczesne średniowiecze): akt ś w i e c k i ; zmówiny (wstępna umowa ślubna, regulująca
warunki i termin zawarcia) oraz zdawiny (uroczysta; zazwyczaj przeniesienie się panny młodej do
domu męża oraz pokładziny) – początkowo nie uwzględniano woli kobiety
- do Soboru Trydenckiego: brak wymagań Kościoła co do określonej formy małżeństwa, decydowała
zgodna wola stron (consensus facit nuptias); przekształcenie zmówin w zaręczyny (sponsalia de
futuro) – zamiar zawarcia związku małżeńskiego w przyszłości; od Soboru Laterańskiego (1215) –
obowiązek publicznych zapowiedzi
- przeszkody małżeńskie: zrywające (ich naruszenie – małżeństwo nieważne) i wzbraniające (nie
czyniły małżeństwa nieważnym); zrywające: pokrewieństwo (impedimenta consanguintatis) –
początkowo – do VI st. k o m p u t a c j i r z y m s k i e j (wg urodzeń), później k o m p u t a c j a
k a n o n i c z n a (w X w. – do VII st., 1215 – do IV stopnia); ponadto: powinowactwo,
pokrewieństwo sztuczne, duchowe, śluby zakonne, występki cudzołóstwa; także: różnica wiary –
przejmowane z p. kanonicznego przez p. świeckie
- ponadto: różnica pochodzenia, różnica stanu (zakaz małżeństw między wolnymi a niewolnymi,
między członkami stanu)
- rozwiązanie małżeństwa: za obopólną zgodą lub jednostronnie (z reguły wyłącznie mężowi –
cudzołóstwa, nastawania na jego życie) – przez proste oddalenie z domu; Kościół – zakazy
ponownego małżeństwa za życia drugiego z małżonków; zasada bezwzględnej nierozerwalności
związku małżeńskiego
- małżeństwa wdów: początkowo – zwyczaj grzebania wraz z mężem; później – obowiązek określonej
zapłaty, długie okresy żałoby (jako środki zapobiegające niepewności pochodzenia dziecka);
Kościół – jako rodzaj bigamii
- stosunki osobiste: pod dominującą pozycją męża (głowa rodziny) – obowiązek wierności,
posłuszeństwa, wspólnego zamieszkania, prawo męża do cielesnego karcenia; niekiedy – np. prawo
klucza (prawo kierowania całym gospodarstwem domowym i czeladzią); w XIII w. – podlegały
jurysdykcji sądów duchownych
- stosunki majątkowe małżeńskie
- wyprawa (paraphernalia) – początkowo: przedmioty osobistego użytku kobiety; z czasem – część
majątku należąca do córki w spadku – własność żony, mogła nią samodzielnie rozporządzać
- posag (dos) – nie był początkowo wyodrębniony, stanowił część wyprawy; uiszczana przez ojca
(opiekuna) część majątkowa jako jej wyposażenie z majątku rodzinnego (otrzymanie – pozbawiało
spadku)
- wiano (dotalitium) – pierwotnie cena kupna żony; w pl. germańskich – zabezpieczenie materialne
żony na wyp. owdowienia; instytucja darowizny przedślubnej (ustanawiane w ruchomościach,
później – nieruchomościach) – stało się odpowiedzią na posag, polegało na ustanawianiu przez męża
w swym majątku o p r a w y (augmentatio dotis) – zabezpieczenie posagu i odwzajemnienie męża;
także: podarek poranny (donum matutinum, wynagrodzenie utraconego dziewictwa) oraz podarek
poślubny (donum nuptiale, płacony jednorazowo lub corocznie jako wyraz szczególnej miłości do
żony)
- dominująca pozycja męża w zakresie zarządzania i rozporządzania majątkiem
- system pełnej wspólności – cały majątek (wniesiony i uzyskany) – wspólną własnością (swoboda
decyzyjna odnośnie ruchomości, nieruchomości – zgoda żony, po śmierci – cały na drugiego
małżonka); system ograniczonej wspólności (utrzymanie odrębnej własności wniesionych do
małżeństwa np. nieruchomości; zarząd częścią wspólną i rozdzielną – do męża, 2-za zgodą żony);
system jedności zarządu majątkowego (żona właścicielką nieruchomości, jak i ruchomości
wniesionych do małżeństwa – zarząd i użytkowanie – mąż); Francja – rząd posagowy (przyznający
mężowi wyłączne prawo zarządzania nieruchomościami żony – przy całkowitym zakazie alienacji i
obciążania długami); zasady majątkowe – w drodze umów małżeńskich
- w sprawach małżeńskich – jurysdykcja sądów świeckich
- rodzice i dzieci – ród – wszyscy mężczyźni od wspólnego przodka (kobiety poprzez małżeństwo +
osoby przyjmowane do wspólnoty rodowej) – więzy pokrewieństwa tylko przez linię męską (system
agnacyjny); z czasem – system kognacyjny (rzeczywiste więzy krwi, wszyscy krewni – od strony
ojca – po mieczu; i matki – po kądzieli)
- ewolucja od wielkich, patriarchalnych rodzin do małych wspólnot
- na czele – ojciec z władzą nad wszystkimi domownikami (szczególnie szeroka nad dziećmi
prawymi, łącznie z prawem życia i śmierci – ius vitae ec necis – ograniczanym) – pozostałości:
prawo karcenia domowego, prawo ożenienia syna i wydania za mąż córki bez względu na ich wolę
- demokracja wojenna – koniec z chwilą uznania za zdolnego do noszenia broni, z biegiem – zasada –
wraz z gospodarczym usamodzielnieniem)
- wspólnoty domowe – n i e d z i a ł y ojcowskie (całe gospodarstwo tworzyło wspólną własność ojca
z synami)
- dzieci nieprawe – początkowo nie podlegały daleko idącej dyskryminacji; wpływ Kościoła –
nieprawe nie wchodziło do rodziny ojca, w stosunku pokrewieństwa tylko z matką, nie miało prawa
do nazwiska, praw spadkowych (odmawianie zdolności do czynności prawnych)
- pokrewieństwo sztuczne – przysposobienie (adopcja, afatomia), początkowo uroczysty akt –
później – instytucja o charakterze majątkowym (umożliwienie ustanowienia określonej osoby
spadkobiercą w celu przekazania po śmierci)
- opieka – wszelkie prawa i obowiązki związane z pieczą nad pewną osobą z powodu płci, zdrowia,
nieobecności itd.: nad małoletnimi, ojcowska, jeżeli nie krewny – opiekun urzędowy; prawo
średniowieczne w zasadzie wykluczało sprawowanie opieki przez kobiety
- pierwotni – opieka rodu, z reguły krewny z linii męskiej – opiekun przyrodzony (tutoir legitimus),
opieka zwierzchnia – osoby opiekuna/ów
Prawo rzeczowe
- do prawa rzeczowego – normy regulujące takie społeczne formy korzystania z rzeczy, które
ukształtowane są jako p r a w a p o d m i o t o w e b e z w z g l ę d n e (skuteczne erga omnes)
- wczesne średn.: „rzeczy” – przedmioty materialne, zmysłowo postrzegalne – z czasem – renesans
kategorii rzeczy niezmysłowych (res incorporales)
- podstawowe znaczenie: podział na ruchomości i nieruchomości
- ziemia otoczona szczególną ochroną prawną, natomiast rzeczy ruchome – liche (res mobilis, res
vilis)
- pierwotnie – zabudowania jako rzeczy ruchome; niektóre ruchomości – zaliczane do nieruchomości
(ze względu na przeznaczenie) – ruchomości unieruchomione (ryby w stawie, zboże na pniu itd.);
nieruchomościami rzeczy szczególnie wartościowe
- prawo najdawniejsze: ruchomości związane z osobą – zerwanie związku z osobą – zerwanie
prawnych więzów – w razie dobrowolnego oddania poszukiwać można było rzeczy wyłącznie u
tego, kto ją przyjął, nie u osób trzecich
- nieruchomości – podział na dobra d z i e d z i c z n e (rodowe, bona hereditaria) i dobra n a b y t e
(bona acquisita)
- posiadanie – własność: wczesne Ś. – brak ścisłego rozgraniczenia między faktycznym władztwem
(posiadaniem), a władztwem prawym (własnością) – każde władztwo nad rzeczą rozumiane jako
prawo do niej
- władztwo nad ziemią: tenuta (od trzymać – tenere), inwestytura (od ubierać), gewere (pilnować,
strzec), saisine (sezyna, od obejmować) – później termin possessio
- posiadanie – ruchomości: wyłącznie faktyczna detencja, trzymanie rzeczy w swoim władaniu – stąd
przywiązywanie w czynnościach prawnych podstawowej wagi do aktów o charakterze zmysłowo
postrzegalnym; posiadanie nieruchomości – nie wymagało faktycznej detencji, jego istotą było
pobieranie pożytków z nieruchomości
- posiadaczami gruntu – bezpośrednio nim władający (bezpośredni) oraz ci, którzy tylko pobierali
korzyści (czynsz etc.) – pośredni – możność jednoczesnego posiadania nieruchomości przez wiele
osób (w ł a s n o ś ć p o d z i e l o n a )
- władność – początkowo nie stanowiła odrębnej kategorii prawnej; uważana za najwyższy stopień
posiadania (za najpełniejsze władztwo nad rzeczą) – konkretyzacja w praktyce sądowej; początkowo
stosowano najpierw terminy określające posiadanie (z podkreśleniem wieczystego czy
dziedzicznego charakteru) – później termin dominium (władztwo) lub proprietas
- odróżnienie włąsności od posiadania – w sferze procesu sądowego: strona wyzuta z posiadania
występowała z zarzutem bezprawnego posiadania (malo ordine possidere), oskarżony –
udowodnienie swego prawa: rozstrzyganie kwestii posesoryjnych (wyzucie czy naruszenie) i
petytoryjnych (stwierdzenie prawa do)
- podstawę stosunków produkcji doby feudalnej stanowiła własność pana feudalnego w stosunku do
ziemi, połączona z określonym władztwem nad bezpośrednimi wytwórcami (chłopami) – proces
stopniowego uzależniania: komendacja (z instytucji praecarium) – prośba o użytkowanie cudzej
rzeczy; chłop-prekarzysta oddawał swoją ziemię, by otrzymać ją z powrotem w użytkowanie w
zamian za świadczenia i ciężary (r e n t a f e u d a l n a )
- postępujące zróżnicowanie w ramach samej własności feudalnej, jej warunkowy charakter –
własność powstawała w drodze nadań dokonywanych przez władcę jako beneficjum (nadanie o
charakterze czasowym) – z czasem nabrały charakteru dziedzicznego, stając się lennami – prawa
feudałów do ziemi nie tylko jako wartość ekonomiczna, ale jako wykładnik ich pozycji społeczno-
politycznej
- własność bezwarunkowa, wolna – alodialna
- feudalna własność – powiązana ze stanową strukturą społeczeństwa; była w zasadzie własnością
szlachty; wiązała się najczęściej z władztwem o charakterze publiczno-prawnym – właściciel miał
jednocześnie uprawnienia zwierzchnie nad osiadłą na jego gruntach ludnością (z tytułu własności –
prawo do renty feudalnej; z tytułu zależności osobistej chłopa – zakaz opuszczania gruntu, wymóg
zezwolenia pana na małżeństwo) – władza administracyjno-policyjna i sądownicza właściciela
(sądownictwo dominialne)
- własność podzielona – podział własność lenna między nadającego ziemię (seniora), zachowującego
własność zwierzchnią (dominium directum, eminens) i wasala-lennika, który otrzymywał własność
podległą, użytkową (dominium utile); podział praw do ziemi między właścicielami a jej
bezpośrednimi użytkownikami – konstrukcja – dziełem glosatorów
- n i e d z i a ł y rodzinne – pozostałość w zakresie nieruchomości dawnej wspólnoty rodowej –
utrzymanie wspólnego władania ziemią przez ojca z synami czy samych braci (bracia niedzielni –
fratres indivisi) – wspólna własność – własnością pospólnej ręki (manus communis) – udział
każdego z członków wspólnoty nie dawał się wyrazić w części ułamkowej; uczestnik nie miał prawa
dysponowania swym udziałem, w razie jego śmierci prawa nie na spadkobierców, tylko powiększały
majątek wspólny
- charakterystyczne – związanie własności feudalnej (ograniczenia i wzajemne zależności między
podmiotami prawa własności – np. ograniczenia w zakresie swobody alienacji ziemi)
- własność w doktrynie wieków średnich: krytyka własności prywatnej (Izydor z Sewilli), św. Tomasz
– własność – prawem naturalnym, jego prawa naturalne związane z naturalnymi obowiązkami
(wobec potrzeb innych członków społeczeństwa) – własność jako funkcja społeczna
- ograniczenia alienacji: tendencja do utrzymania nieruchomości w rodzinie – początkowo
konieczność uzyskania p r z y z w o l e n i a najbliższym krewnych (laudatio parentum) na alienację
dóbr nieruchomych; zakaz rozporządzania majątkiem tak, by miało to uszczuplać lub pozbawiać
najbliższej rodziny praw z tyt. dziedziczenia (prawo wyczekiwania – ograniczające jednostkę w
dysponowaniu mieniem)
- z czasem – zawężenie ograniczeń do dóbr rodowych, nie nabytych
- uprawnienia w stosunku do dóbr rodowych – z prawa bliższości (ius propinquitatis) –
wyłączającego z dziedziczenia osób obcych (jeżeli istnieli krewni): np. w formie retraktu (wykupu)
rodzinnego – uprawnieni krewni mogli dokonać w określonym terminie odkupu sprzedanej
nieruchomości ; prawo pierwokupu – wobec chęci sprzedaży dóbr konieczność zaoferowania ich w
pierwszej kolejności krewnym; ograniczenia z tytułu sąsiedztwa – prawo retraktu nabliższych
sąsiadów (retractus ex iure vicinitatis); w stosunkach lennych – prawo retraktu lennego
(przysługujące seniorowi w wypadku alienacji przez wasala dóbr lennych); ograniczenia
wprowadzane przez monarchę z tytułu jego praw zwierzchnich w postaci regale ziemi
- nabycie własności:
- p i e r w o t n e – nabywca nie wywodził swego prawa od poprzednika, nabycie niezależne od
czyichkolwiek uprawnień – zawłaszczenie, znalezienie rzeczy, łupy wojenne, własność rzeczy
wyrzuconych na brzeg z rozbitego okrętu, w czasach pierwotnych – zasiedzenie; nieruchomości –
poprzez karczunek i trwałą uprawę gruntu; zapowiedź – interdicto – zakaz wstępu i korzystania z
ziemi przez inne osoby
- p o c h o d n e – przeniesienie prawa własności z jednej na drugą osobę – na podstawie kupna-
sprzedaży, darowizny lub zamiany; początkowo przez fizyczne wręczenie przedmiotu; 2 akty:
u m o w a r e a l n a (sala, traditio, wzdanie), połączone z wywiązaniem się zbywcy (evacuatio,
resignatio); realny charakter, istotą – przeniesienie władzy nad rzeczą; w e j ś c i e w
p o s i a d a n i e (investitura, intromissio, wwiązanie) poprzez symboliczne gesty i czynności w celu
uwidocznienia faktu przejścia posiadania na nabywcę
- początkowo oba akty jednocześnie, później zwyczaj zawierania umowy poza gruntem wobec osób,
które mogły poświadczyć jej dojście do skutku
- pod wpływem Kościoła – nabycie własności przez wręczenie dokumentu (traditio per cartam) w
obecności świadków – uzupełnione przedmiotami symbolizującymi grunt i władzę nad nim
- dążenie do uzyskania nienaruszalnego świadectwa nabycia nieruchomości – fikcyjny proces przed
sądem między stronami
Zobowiązania
- cechą – względny charakter, skuteczność tylko między stronami zobowiązania (inter partes)
- w prawie średniowiecznym – nie zawsze przestrzegany rozdział między prawem rzeczowym a
zobowiązaniowym
- zobowiązania – pierwotnie – z czynów niedozwolonych (deliktów) – nie odróżniano skutków
cywilnych i karnych
- drugim źródłem – umowy: formalne i realne
- formalne: zobowiązanie się kogoś do świadczenia w przyszłości, dokonywanego drogą uroczystego
przyrzeczenia – ślubowania wiary (fides facta); przysięga + gesty symbolizujące oddanie się w razie
niewypełnienia umowy w moc wierzyciela: złożenie ręki w dłoń wierzyciela (przybicie), przez
wręczenie laski (festuca) czy innego przedmiotu związanego z osobą dłużnika wierzycielowi
(w a d i a c j a – vadiatio)
- realne: zobowiązanie się jednej ze stron wynikało z faktu przyjęcia świadczenia, otrzymania rzeczy
od drugiej strony – dłużnikiem przez przyjęcie świadczenia od jakiejś osoby; kupno-sprzedaż
(zapłacenie – obowiązek sprzedawcy), z czasem – przyjęcie zadatku (arrha) – zobowiązanie
wydania rzeczy, zobowiązanie do uiszczenia ceny w określonym czasie; do realnych: darowizna (bo
prawo średniowieczne łączyło darowiznę z obowiązkiem wręczenia darczyńcy daru wzajemnego),
zamiana
- odpowiedzialność: zakres szeroki, dotykał osoby dłużnika – niewypłacalny jako krzywoprzysięzca,
wyjęty spod prawa (mógł być bezkarnie zabity), z czasem łagodzenie odpowiedzialności cielesnej –
dłużnik popadał w niewolę, z której mógł się pracą wykupić; z czasem zastąpienie
odpowiedzialności osobą odpowiedzialnością majątkiem
- sama umowa – powinność jej wypełnienia, ale nie rodziła odpowiedzialności prawnej – dopiero
przyjęcie odpowiedzialności (w określonej formie) – utwierdzenie umowy – dłużnik odpowiedzialny
(przysięga lub wręczenie festuki); rozdział między długiem a odpowiedzialnością (niekiedy na kim
innym ciąży dług, a na kim innym odpowiedzialność)
- zabezpieczenie wierzytelności: środki umacniania umów: zakładnictwo, rękojemstwo, zastaw,
załoga, łajanie
- zakładnictwo: z reguły krewny dłużnika więźniem do czasu wypełnienia zobowiązania (zakładnik
utrzymywany przez wierzyciela, nie mógł być zmuszany do pracy, w razie niewykonania
zobowiązania – przechodził pod władzę wierzyciela, na niego przechodziła odpowiedzialność
dłużnika)
- rękojemstwo: odpowiedzialność na inną osobę (ręczyciela, z reguły krewnego), który ręczył osobą i
majątkiem, ale do czasu wykonania pozostawał na wolności, dopiero w razie niewypełnienia –
dostawał się pod władzę wierzyciela; z biegiem czasu – stał się pośrednikiem między dłużnikiem a
wierzycielem (mediator) – ustanawiany w drodze wadiacji; rękojemstwo własne – dłużnik sam
swoim ręczycielem
- zastaw: dla wierzyciela na cudzej rzeczy, z której mógł zaspokoić wierzytelność – ograniczone
prawo rzeczowe (władza wierzyciela miała charakter bezwzględny, skuteczny erga omnes)
- ustanowienie zastawu: w drodze umowy (umowny, dany), bez umowy i bez woli dłużnika (zastaw
wzięty, ustawowy) lub wskutek decyzji sądu (sądowy) – genezą wziętego: przysługująca pierwotnie
wierzycielowi możność stosowania samopomocy
- przedmiot zastawu: pierwotnie – ruchomości (szczególnie najściślej związane z samą osobą
dłużnika) – zastaw ruchomy zastawem ręcznym, z dzierżeniem (w razie zwrotu długu – zwrot
zastawu), zastaw na upad, w razie niezwrócenia długu – przedmiot przechodził na własność
wierzyciela (mógł go sprzedać lub zatrzymać), z czasem zastaw zaczął spełniać rolę dodatkowego
zabezpieczenia wierzytelności
- mógł spełniać funkcję zakładu (vadium) – ustanowienie obowiązku dłużnika zapłaty na wypadek
niewywiązania się ze zobowiązania (przypadającej wierzycielowi jako kara umowna – poena
vallata, bez zmniejszania zobowiązania głównego)
- zastaw nieruchomości – najpierw także zastawem z dzierżeniem – przeniesienie własności
nieruchomości na zastawnika, po zwrocie długu własność przechodziła z powrotem na zastawcę; z
czasem – na wierzyciela tylko użytkowanie nieruchomości (zastaw użytkowy); użytkowanie
połączone z prawem do pobierania pożytków (zastaw antychretyczny)
- zastaw użytkowy czysty – pobierane pożytki nie zaliczane na poczet długu, spełniały rolę odsetek;
zastaw do wydzierżenia (ad extenutationem) – pożytki zarachowane na poczet należności
- załoga (obstagium) – dłużnik lub poręczyciel zobowiązywał się w razie niewypełnienia
zobowiązania w terminie udać się do gospody wraz z całym orszakiem, przebywać tam i ucztować
na własny koszt do czasu uiszczenia długu
- łajanie (increpatio) – w razie niewypłacalności wierzyciel miał prawo wystawić cześć i dobre imię
dłużnika na publiczne zniewagi (obelżywe słowa, pisemne paszkwile, ośmieszające ryciny etc.)
Spadkobranie
- dziedziczenie – wraz z pojawieniem się indywidualnej własności
- początkowo – bez możliwości swobodnego dysponowania mieniem na wypadek śmierci –
dziedziczenie wg określonego prawnie porządku (w zależności od bliskości pokrewieństwa) – znane
tylko dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato)
- przedmiotem spadkobrania – początkowo ruchomości
- ogólne ograniczenie kobiet, zwłaszcza w zakresie dziedziczenia nieruchomości (niekiedy prawa
ograniczane do dóbr macierzystych, pochodzących od matki), wpływ także względów społecznych
- porządek dziedziczenia – regulowany przez prawa zwyczajowe na określonych zasadach bliskości
pokrewieństwa po zmarłym; najbliższymi spadku – synowie, w przypadku kilku – podział w
równych częściach
- nieznane prawo wyobrażenia (ius repraesentationis) – potomkowie wcześniej zmarłego syna
spadkodawcy wchodzący na jego miejsce
- tendencja do rozszerzania kręgu osób dopuszczonych do spadku – w celu zapobieżenia objęcia
spadku bezdziedzicznego przez władcę – kaduka; inaczej w realiach wiejskich
- w prawie frankońskim – dziedziczenie wg parantel (I – zstępni, II – wstępni wywodzący się od ojca
spadkodawcy, III – od dziada etc., bliższa parantela wykluczała dalszą, w ramach tej samej –
pierwszeństwo bliższych pokrewieństwem)
- Zwierciadło Saskie – podział na koła: ściślejsze i obszerniejsze (do VII st. komputacji rzymskiej)
- niekiedy odmienne spadkobranie dóbr ojcowskich i macierzystych – prawo powrotu – w braku
zstępnych dobra do krewnych linii, z której pochodziły (paterna-paternis, materna-maternis)
- niedopuszczanie do dziedziczenia współmałżonka lub wyznaczanie go w dalszej kolejności
- nabycie spadku: przez samą śmierć (mortuus saisit vivum) – spadkobierca wwiązany w spadek z
mocy samego prawa; stopniowo – zasady formalnego obejmowania spadku w posiadania, z czasem
– sądowe wwiązanie
- dziedziczenie testamentowe
- prawo wyczekiwania, jedynie osoby bezdzietne – majątek obcym (w formie fikcyjnej adopcji) –
zmiany pod wpływem Kościoła: wykształcenie się pojęcia „części swobodnej” spadku – uzależniona
od liczby synów (część jaka przypadałaby jeszcze jednemu: przy 2 – 1/3, przy 3 – 1/5 etc.); zasada
„adopcji Chrystusa” – początek zasadzie swobodnego dysponowania na wypadek śmierci częścią
majątku
- na Rusi – instytucja testamentu (riad) – w nim spadkodawca ustalał wysokość części majątku
przypadającej na każdego z synów
- przedmiotem – początkowo ruchomości, nieruchomości – nabyte; dysponowanie dobrami rodowymi
– z uwzględnieniem praw spadkowych najbliższych krewnych – dziedziców koniecznych
- testament nie wymagał ustanowienia dziedzica, zawierał po prostu dyspozycję majątku lub jego
części
- zasada niepodzielności lenn – wprowadzenie sukcesji jednostkowej
- w prawie francuskim: fraragium (najstarszy syn – większa część, mniejsza – podlenno młodszym),
paragium (wewnętrzny podział lenn, ale na zewnątrz całość reprezentowana przez najstarszego z
braci)
- tendencja do utrzymania lenn w rękach męskich przedstawicieli rodu
- odsuwanie od dziedziczenia krewnych wstępnych – zasada „lenno nie idzie w górę”
Zmiany w prawie prywatnym od schyłku średniowiecza
Wpływ prawa rzymskiego
- wulgaryzacja – przemiany w prawie rzymskich, które nastąpiły w czasach poklasycznych; prawo
wulgarne podstawą dla Brewiarza Alaryka
- działalność glosatorów i komentatorów: w Italii (od Pawii w X wieku, następnie w Bolonii
Irnerius i uczniowie, quattuor doctores: Martinus, Bulhgarus, Jacobus, Hugo) – egzegeza tekstów,
objaśnienia (glosy), uogólnienia całej legis (summa), dokonywanie zestawień wszystkich
postanowień Corpus Iuris Civilis odnoszących się do danej kwestii
- wypracowanie teorii własności podzielonej: wykorzystanie rzymskiej nauki o skargach –
konstrukcja własności użytkowej (dominium utile) jako własność podległa własności zwierzchniej
podmiotów, którym przysługiwała skarga windykacyjna wprost – stąd własność główna (dominium
directum); wola posiadania dla siebie podciągane pod pojęcie possessio civilis, przyznawane
włąścicielowi zwierzchniemu, posiadacz – possessio naturalis – posiadanie tylko corpore
- komentatorzy: oparcie na udoskonalonej metodzie dialektycznej – naginanie prawa rzymskiego do
potrzeb życia
- zajmowanie się także sprawami prawu rzymskiemu nieznanymi: m.in. wypracowanie norm
kolizyjnych między przepisami miast włoskich – teoria statutowa Bartolusa de Saxoferrato –
początek prawa międzynarodowego prywatnego; opracowanie teorii umów nieformalnych („gołych
umów – pacta nuda) –dojście do skutku umowy przez samo porozumienie stron
- naukowe opracowanie teorii spółek handlowych na podstawie nowych ich form: komandytowych, z
ograniczoną odpowiedzialnością; wyodrębnienie prawa wekslowego
- formalna recepcja prawa rzymskiego w Niemczech: z idei kontynuacji cesarstwa rzymskiego;
przyczyny materialne – rozwój gospodarczy
- czerpanie samych form, siatki pojęć i konstrukcji prawnych
- także za pośrednictwem nauki – twórcza adaptacja pojęć rzymskich do rodzimych instytucji i do
potrzeb praktyki sądowej
- zmodernizowane prawo na romanistycznych podstawach: prawo powszechne (Gemeines Recht) lub
pospolite – formalnie moc posiłkowa w stosunku do praw terytorialnych, jednak w praktyce
wypierało prawo miejscowe – „nowoczesne stosowanie prawa rzymskiego” – usus modernus
Zmiany w prawie osobowym i rodzinnym
- zdolność do czynności prawnych – wraz z osiągnięciem odpowiedniego wieku – określane
ustawowo
- trzy kategorie wieku: małoletniość (do osiągnięcia lat sprawnych, dla dziewcząt granica niższa), lata
sprawne, lata roztropne (całkowita pełnoletniość)
- małoletni – pozbawieni zdolności do czynności prawnych; lata sprawne – ograniczona zdolność do
czynności prawnych (możność podejmowania niektórych działań prawnych za zgodą lub w
asystencji)
- ograniczenia wynikające z przynależności stanowej – np. zakaz nabywania dóbr ziemskich przez
mieszczan; zakazy trudnienia się przez szlachtę rzemiosłem lub handlem; ograniczenia chłopów w
sferze stosunków majątkowych, jak i życia osobistego)
- ograniczenia praw cudzoziemców (zakaz nabywania dóbr, wywozu majątku)
- wyznanie – zakazy małżeństw między wyznawcami różnych religii; wyłączanie niechrześcijan od
możliwości występowania w charakterze świadków etc.; pozbawienie potomków heretyków praw
dziedziczenia
- ograniczenia zdolności do czynności prawnych kobiet; upośledzenie prawne dzieci nieślubnych (nie
przyznawano im prawa stanu – przynależności do rodziny ojca, prawa do nazwiska, praw
spadkowych)
- ograniczenia osób stanu duchownego (w zakresie testowania, nabywania praw spadkowych,
sprawowania opieki)
- ograniczenia ze względu na stan zdrowia fizycznego (kalectwo, ciężka choroba fizyczna),
psychicznego, uznanie za marnotrawcę – powoływanie kuratorów
- osoby prawne: odróżnianie osób fizycznych, naturalnych od osób sztucznych (zbiorowości, którym
prawo nadawało cechy podmiotów prawa) – wkład kanonistyki z teorią osoby moralnej (persona
moralis); glosatorzy – osobowość prawna danego okręgu miejskiego jako odrębnego podmiotu
stosunków prawnych
- związki osób (korporacje, universitas personarum) oraz związki o charakterze majątkowym
(fundacje, universitas rerum) – najwcześniej pierwsze: zw. polityczne (gminy, miasta), religijne
(klasztory, kolegiaty etc.), zawodowe (gildie, cechy), humanitarne (bractwa), naukowe; dla drugich
– podstawą fundacje kościelne, osobowość prawna związków typu zakładowego, których podstawą
był substrat majątkowy
- małżeństwo: decydujący wpływ Kościoła – związek nierozerwalny, monogamiczny, ustanowiony
jako sakrament, w którym umowa stanowiła tylko formę objawienia woli, nie istotę – wyłączność
Kościoła w kwestii uregulowania związku, jak i jurysdykcji sądowej
- gallikanizm – próba połączenia idei religijnego charakteru małżeństwa z kompetencjami państwa w
tym zakresie
- od Soboru Trydenckiego (1563) – jedynie wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa przez ślub
(declaratio consensus) – zgodne oświadczenie woli obojga nupturientów w obecności proboszcza i
dwóch świadków, poprzedzony zapowiedziami (denuntiationes matrimoniales, bannae)
- egzamin przedślubny – ze znajomości zasad religii chrześcijańskiej
- małżeństwo niezawarte w formie kościelnej uważane za nieważne ze względu na przeszkodę
tajności
- rozbudowany katalog przeszkód: zrywające – pozostawanie w związku małżeńskim, pokrewieństwo
naturalne, cywilne, duchowe, śluby zakonne, różność religii, cudzołóstwo, uprowadzenie, przymus,
błąd + różnica stanów (w praktyce sądownictwa kościelnego – jako błąd co do przymiotu osoby)
Zmiany w prawie majątkowym
- przeprowadzenie rozróżnienia między faktycznym władztwem nad rzeczą a prawnym tytułem do
niej
- określenie posiadania przez dwa elementy: faktyczne władztwo (corpus), wola posiadania (animus)
- specjalne formy sądowej ochrony posiadania i powstanie odrębnego procesu posesoryjnego –
ochrona posesoryjna z rzymskich interdyktów posesoryjnych i na podstawie skarg wykształconych
w prawie kanonicznym (skarga spoliacyjna, przyznająca bp wyzutemu z majątku i urzędu na skutek
skargi karnej możność domagania się przywrócenia utraconego posiadania)
- nowa kategoria – posiadanie praw (possessio iuris) – posiadanie w zakresie jakiegoś prawa
(rzeczowego, obligacyjnego, czy o charakterze niemajątkowym – familijnych, funkcji, godności etc.;
uprawnienia Kościoła – beneficja, dziesięciny; prawa prawnych osób wobec Kościoła) – odróżnienie
od posiadania rzeczy (possessio rei)
- przemiany własności: własność o charakterze podzielonym między kilka podmiotów – własność
użytkowa (dominium utile), podległa – do użytkownika lenna, wasala, własność zwierzchnia
(dominium directum eminens) – w rękach seniora – z tego tytułu miał prawo do opłat (często
symbolicznych), prawo retraktu feudalnego
- w miejscach, gdzie zachowały się silne wpływy prawa rzymskiego – występowała własność o
charakterze alodialnym
- dążenie do przekształcenia własności podzielonej we własność zupełną dotychczasowych
użytkowników – ordonans (wszystkie ziemie muszą mieć pana zwierzchniego –nulle terre sans
seigneur) – opozycja – wszelka własność jest wolna, o ile pan zwierzchni nie wykaże tytułu (nul
seigneur sans tire)
- dziedziczne prawo chłopa do uprawianej ziemi – w czasach recepcji ujmowaną jako emfiteuza;
chłop zależny ekonomicznie i ograniczony w prawach do ziemi – poddaństwo gruntowe
- Europa Środkowa – „wtórne poddanie”, radykalne pogorszenie położenia prawnego chłopów,
rozwój gospodarki pańszczyźnianej – poddaństwo osobiste podstawową formą zależności
- wzrost znaczenia ruchomego kapitału kupieckiego kosztem ziemi – rozwój stosunków
ekonomicznych
- nabycie nieruchomości – rozpowszechnił się zwyczaj sądowego przenoszenia własności; instytucja
ksiąg, w których wpisywano treść dokumentu transakcji
- wpis: konstytutywny (decydował o przeniesieniu tytułu na nabywcę) lub deklaratoryjny (tylko
potwierdzał dokonanie przeniesienia własności – księgi w celu rejestracji umów, transkrypcji)
- teoria tytułu i prawnego sposobu nabycia nieruchomości: do przeniesienia własności nieruch.
potrzeba było podstawy prawnej – tytułu nabycia (określonej czynności prawnej – np. umowy) oraz
tradycji (przeniesienia posiadania wraz ze zgodną wolą przeniesienia własności – sposób nabycia,
modus); w prawie francuskim – w drodze tylko umowy, wystarczał sam tytuł, bowiem posługiwano
się fikcją przeniesienia posiadania
- stopniowe ograniczanie ograniczeń w zakresie alienacji dóbr dziedzicznych (najdłużej w stosunkach
wiejskich)
- zabezpieczenie podstaw majątkowych dla utrzymania świetności rodów szlacheckich – przez
zakładanie fideikomisów familijnych (ordynacji rodowych) – na podstawie aktu fundatora
stanowiącego, że dany majątek ma pozostać przy danym rodzie jako całość niezbywalna,
niepodzielna, powierzana następcy wg określonego porządku sukcesji – instytucja powiernictw
rodzinnych (Hiszpania – zakładanie majoratów)
- ciężary realne – obciążające daną nieruchomość, powtarzające się świadczenia na rzecz określonych
podmiotów – od służebności różniły się obowiązkiem świadczeń pozytywnych (w pieniądzu,
naturze, prac, usług, ciężarów przymusowych) – renty (obciążające nieruchomości świadczenia
pieniężne w zamian za uzyskanie określonego kapitału)
- omijanie kanonicznego zakazu lichwy – instytucja kupna renty (dysponujący kapitałem przekazywał
właścicielowi nieruchomości sumę pieniężną, w zamian za to kupował prawo do renty obciążającej
dany grunt) – niekiedy ustanawiana przez wpis do ksiąg i wystawienie dokumentu (listu rentowego)
– z czasem uzyskał charakter papieru wartościowego; pierwotnie – wieczysty charakter renty, z
czasem – renta wykupna – wyderkaf
- zastaw bez dzierżenia – zastawiony przedmiot przy dłużniku, wierzyciel nabywał prawo zastawu
przez wpis wierzytelności do ksiąg – w razie nieuiszczenia zastaw na własność wierzyciela lub
dokonywano sprzedaży publicznej
- hipoteka – zastaw umowny, zabezpieczenie zobowiązań, przedmiot zastawu w ręku dłużnika –
wprowadzenie jawności hipotecznej (tajność w prawie rzymskim) – obowiązek wpisu – kwestia
ewentualnej kolizji między wierzycielami (zasada pierwszeństwa), zasada szczegółowości (dokładne
określenie wysokości sumy wierzytelności i dóbr obciążonych)
- prawo zobowiązań: odchodzenie od formalizmu i symboliki; przesunięcie odpowiedzialności w
razie niewywiązania się z zobowiązania z osoby na majątek dłużnika
- areszt za długi jako środek przymusu osobistego wobec opieszałych i niewypłacalnych dłużników
- majątkowe zabezpieczanie umów – stosowanie różnego rodzaju kar konwencjonalnych,
pochodzących z instytucji zakładu
- rozwój kontraktów konsensualnych, dochodzących do skutku przez samo oświadczenie woli (solo
consensu) – przy niektórych – ważność zależna od np. wpisu do ksiąg czy rejestrów
- obrót samymi umowami – uzasadnienie w rzymskiej cesji
- skrypt dłużny – na jego podstawie wierzyciel ponosi swoje uprawnienia na rzecz osoby trzeciej (zw.
z dopuszczalnością zmiany podmiotu zobowiązania) – z czasem w formie listów na okaziciela
(prototyp weksli)
- nowe rodzaje umów lub istniejące zmieniały charakter: darowizna (umowa, której treścią –
przysporzenie majątkowe na rzecz innej osoby nieodpłatnie, bez świadczenia wzajemnego), z najmu
wyodrębniono umowę pożyczki (jej przedmiotem pieniądze lub inne rzeczy zamienne – najczęściej
umacniana zastawem ręcznym; w operacjach handlowych – wystawienie przez dłużnika weksla)
- złagodzenie zakazu lichwy (usura) – pobieranie procentów, o ile kredyt przeznaczony był na cele
handlowe lub przemysłowe; wymóg umiarkowanej wysokości odsetek
- najem nieruchomości – dzierżawa (arenda)
- najem usług – locatio-conductio operarum – forma regulacji prawnej pracy najemnej
- spółki (zawiązywanych w celach handlowych lub wytwórczych przez osoby dysponujące
odpowiednimi środkami finansowymi lub ich wkład stanowiła praca/wiedza fachowa): jawne
(wszyscy uczestnicy dzielili się na równi zyskami, ponosi równy udział w stratach i
odpowiedzialności), komandytowa (obok wspólników odpowiadających wobec osób trzecich bez
ograniczeń – wspólnicy odpowiadający tylko do wysokości wkładu), z ograniczoną
odpowiedzialnością (wszyscy odpowiadali tylko swoim wkładem)
- umowa depozytu (wiernej ręki) – powierzano pewnej osobie przechowanie rzeczy ruchomej lub
nieruchomej, osoba ta zobowiązywała się zwrócić rzecz w nieuszczuplonym stanie; sekwestr –
przechowanie rzeczy, do której rościły sobie prawo dwie lub więcej osób
- dziedziczenie – przyjmowanie porządku dziedziczenia z regulacji justyniańskiej: zstępni, wstępni (+
rodzeństwo i ich dzieci), rodzeństwo przyrodnie i jego dzieci, pozostali krewni bez ograniczenia
(bliżsi wyłączają dalszych) – równouprawnienie płci w dziedzinie spadkobrania – w praktyce
modyfikowane wg zwyczajów miejscowych
- rozwój spadkobrania testamentowego – przejęcie rozwiązań rzymskich – konieczność ustanowienia
spadkobiercy, dziedzica
- 2 formy testamentu: publiczny (złożony ustnie do ksiąg lub pisemnie przed sądem) i prywatny (w
obecności określonej liczby świadków)
- inne formy: wspólny (więcej osób ustanawiało wspólnego spadkobiercę), wzajemny (dwie osoby
ustanawiały się wzajemnie spadkobiercami)
- prawo najbliższych krewnych (dziedziców koniecznych) do określonego udziału w części spadku –
zachowek
- zanik pierwotnych ograniczeń w dziedziczeniu lenn, utrzymały się jednak odrębne zasady –
longobardzki system dziedziczenia lenn – dopuszczanie podzielności, uznawanie krewnych
bocznych, w praktyce sądowej – dopuszczanie kobiet
- dziedziczenie ordynacji rodowych (fideikomisów familijnych) – sukcesja jednostkowa, zasada
primogenitury, majoratu (najbliższy stopniem, najstarszy męski krewny), senioratu (najstarszy
żyjący członek rodu)
- w dziedziczeniu gospodarstw rolnych – jednostkowe, zasada majoratu bądź minoratu
HISTORIA PRAWA KARNEGO
Prawo karne w średniowieczu
Wczesne średniowiecze
- w społeczeństwie pierwotnym – karanie w ramach rodu i siłami społ. rodowej
- najwcześniejszy – podział przestępstw na naruszające interesy ogółu (szkodliwe dla społeczeństwa) i
naruszające interesy jednostki i jej rodu
- przestępstwa związane z powstaniem organizacji państwowej: zdrada kraju, zbiegostwo z wojska,
zbrodnie religijne (krzywoprzysięstwo, świętokradztwo) – sądzone na zgromadzeniach ludowych
- kara – charakter sakralny (przebłaganie bóstwa) – ofiara z przestępcy, zwyczaj niszczenia rodziny i
majątku winowajcy
- przestępca – łamał mir (pokój publiczny) – wykluczenie ze społeczności, „nosił głowę wilka” (caput
gerat lupinum)
- w przestępstwach naruszających interesy jednostki i rodu – sprawiedliwość dochodzona drogą
sądową lub przez samopomoc (zemstę rodową) – przy mężobójstwie – pomsta krwawa – zbrojne
wystąpienie przeciw rodowi zabójcy
- z czasem – zadośćuczynienie w formie okupu (compositio) jako środka wykupienia się od zemsty
- poszerzanie katalogu przestępstw naruszających interesy ogółu – publicznych, ściganych przez
aparat państwowy, zagrożonych karami publicznymi
- ich ściganie – oparte na koncepcji złamania miru; panujący na straży pokoju powszechnego – on
publicznym mścicielem wobec pokój gwałcących
- rodzaje miru: miejscowy (zapewnienie szczególnej ochrony pewnym miejscom – drogom
królewskim, dworowi, targom, kościołom), osobowy (szczególna ochrona pewnych osób –
członków drużyny, kobiet, sierot, duchownych)
- w razie naruszenia miru łamiący zawsze ponosił karę publiczną
- zaliczanie do przestępstw publicznych czynów godzących w interesy materialne władzy; najwyższe
kary za przestępstwa przeciw religii
- przestępstwa prywatne – krzywdy wyrządzone jednostce i jej rodzinie, dochodzone na drodze
sądowej lub przez samopomoc – zastępowanej okupem – wykształcenie się kar kompozycyjnych
- wczesne średniowiecze: przestępstwa przeciw państwu i panującemu, przeciw religii, przeciw życiu
i zdrowiu, przeciw mieniu, przeciw moralności
- ograniczanie krwawej zemsty – ewolucja w kierunku wojen prywatnych
- zemsta krwawa – w stan wrogości rodów, wojen, wróżd (faida)
- interwencje władzy w spory prywatne – ustawowe nakazywanie pojednania (przez przysięgę –
zerwanie porozumienia karane jako krzywoprzysięstwo), przyjęcia okupu pod karą państwową za
naruszenie miru królewskiego
- powstanie instytucji pośredników (arbitri, mediatores)
- ograniczenia co do miejsca – instytucja azylu kościelnego, naruszający go podlegał karze za
zbezczeszczenie miejsca poświęconego; ochrona we własnym domu, także miejsca odbywania
sądów, młyn, prom, droga publiczna
- ograniczenia co do czasu – rozejmy boże (treuga Dei) – zakaz wojen w czasie uroczystości
kościelnych, świąt, wielkiego postu; wprowadzenie przedawnienia dochodzenia krzywd
- ograniczenia co do osób – zawężanie kręgu krewnych po stronie ofiary, jak i sprawcy – związane
ogólnie z ograniczaniem odpowiedzialności zbiorowej; regułą jednak obowiązek ponoszenia
ciężarów okupu przez krewnych sprawcy, który mógł przechodzić także na spadkobierców
- Pojęcie przestępstwa: nie przeprowadzono ścisłego odróżnienia między przestępstwem a czynem
naruszającym prawo prywatne
- przestępstwem – każdy akt wyrządzenia szkody, niezależnie od tego, na skutek czego powstał –
ujmowane jako krzywda, dochodzona jednakowymi środkami
- tendencja do uznawania za przestępstwa takich czynów, które wywoływały zmiany w świecie
zewnętrznym i ich oceniania od strony wywołanego skutku zewnętrznego – nie zajmowano się z
reguły podmiotową stroną przestępstwa (subiektywną), ujmowane było obiektywnie – od strony
zewn. przejawów
- nie brano pod uwagę nastawienia psychicznego sprawcy, istnienia lub braku złego zamiaru;
odpowiedzialność za szkodę w ramach przypadku
- formalne ujmowanie związku między działaniem lub zaniechaniem a szkodą
- nie odróżniano pojęcia odpowiedzialności karnej od cywilnej
- tendencje do subiektywizacji odpowiedzialności: św. Augustyn (przestępstw = grzech, a więc
zawinione naruszenie prawa boskiego) – Edykt Rotara, prawo wizygockie
- zaczątki uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa: przesądzenie z góry faktu działania
umyślnego – ukrywanie, zatajenie przestępstwa; okoliczności powodujące bezkarność – działania
przeciwko temu, który sprowokował zajęcie – instytucja początku – stąd instytucja obrony
koniecznej
- bezkarnym zabójstwo w czasie wróżdy, zabójstwo wyjętego spod prawa, dokonane w czasie
pojedynku sądowego
- niekiedy – zabicie schwytanego na gorącym uczynku – np. nocnego złodzieja czy gwałciciela
- utrzymanie odpowiedzialności zbiorowej – rodziny, nawet sąsiadów – obowiązek krewnych spłaty
okupu; w państwach słowiańskich – odpowiedzialność całej gminy (opola) w razie niewykrycia
przestępcy; wymierzanie kar rodzinie: infamia, wygnanie, nawet śmierć
- stopniowo ograniczana – najdłużej utrzymała się odpowiedzialność głowy domu za przestępstwa
domowników pod jego władzą; tendencja do indywidualizacji odpowiedzialności – pod wpływem
Kościoła
- traktowanie wszystkich biorących udział w przestępstwie na równi i jednakowe ich karanie;
najwcześniej zaczęto odróżniać współsprawstwo i poplecznictwo (pomoc w dokonaniu
przestępstwa)
- nie ponoszono odpowiedzialności za usiłowanie przestępstwa – nie znano konstrukcji usiłowania;
jedynie usiłowanie otrucia (prawo salickie, Edykt Rotara), wyciąganie miecza w celu ugodzenia
(prawo burgundzkie)
- k a r y p a ń s t w o w e – dążenie do obejmowania przestępstw godzących w interesy ogółu
własnym systemem kar publicznych
- kary jako odpłaty za wyrządzone zło – odwet, zasada talionu lub kary odzwierciedlające
- stopniowe rozpowszechnianie idei okupu – jako majątkowej rekompensaty wyrządzonej szkody
- podstawową karą publiczną – kara śmierci, w różnych formach – w celu odstraszenia oraz prewencji
szczególnej (generalnej) – uniemożliwienia dalszych przestępstw
- kary mutylacyjne – kary okaleczenia, jako kary odzwierciedlające, samoistne, dodatkowe, np.
zaostrzające karę śmierci, bądź zastępcze
- kary: śmierci i okaleczenia – kary krwi
- wyjęcie spod prawa – proskrypcja (proscriptio) – możliwość bezkarnego zabicia sprawcy; wygnanie
z kraju (exilium) – wobec właścicieli ziemskich w razie darowania im kary śmierci, połączona z karą
konfiskaty bądź zniszczeniem majątku; kara „złupienia”
- z idei okupu – możliwość wykupienia się od kary publicznej – kary pieniężne na rzecz panującego
lub sądu, jako formy rekompensaty za przestępstwa publiczne – niekiedy uzależniona od woli
panującego, w przypadkach wyjątkowo ciężkich – niedopuszczalna, także przy istnieniu szczególnie
obciążających okoliczności przy zagrożeniu karą śmierci
- k a r y p r y w a t n e – forma rekompensaty za wyrządzoną krzywdę – okup
- system kar kompozycyjnych, ustalanych pierwotnie każdorazowo przez strony, mediatorów lub
sąd; później – ustawowe taksowanie szkód
- dwa elementy kary kompozycyjnej: suma płacona na rzecz pokrzywdzonego lub rodziny –
główszczyzna bądź w razie okaleczenia – pokutne; dopełnieniem – opłata na rzecz władcy (fredus,
mulkta) – jako forma publicznej kary pieniężnej
- główszczyzna (wergeld) – suma płacona za „głowę” zabitego – stanowy charakter, wysokość
uzależniona także od płci i wieku
- wysokość pokutnego (Busse) – w zależności od wielkości zranienia, rodzaju uszkodzenia ciała
- okup na rzecz państwa – fredus, wira (na Rusi) – albo stanowił określoną część główszczyzny, albo
wyznaczany był w stałej sumie pieniędzy – przejaw obejmowania karania przestępstw prywatnych
- obowiązek zapłaty kompozycji – także na krewnych i spadkobiercach; jeżeli sprawca nie mógł się
wykupić – płacił życiem
Rozwój średniowiecznego prawa karnego
- ograniczanie wojen prywatnych – ustawy: „ustawy pokoju” (constitutiones pacis), „pokoje
ziemskie” (Landfrieden) – szczegółowo regulujące warunki i formy zemsty prywatnej
- ograniczanie czasu wojen – rozejm boży; we Francji – tzw. czterdziestodniówka królewska (zakaz
atakowania przez 40 dni krewnych nieprzyjaciela, którzy nie byli przy wybuchu sporu)
- regulacja warunków prowadzenia walki i sposobów pojednania; instytucja p r z e d a w n i e n i a
możności dochodzenia krzywd drogą zemsty prywatnej; wprowadzenie obowiązku
z a p o w i e d z e n i a odwetu („odpowiedź” – deffidatio hostilitatis); sposobem pojednania –
zapłacenie okupu oraz akt pokory w uroczystej formie (wśród szlachty francuskiej – publiczny akt
upokorzenia się – amende honorable)
- klasyfikacja przestępstw: sprawy królewskie (cas royaux) we Francji – przestępstwa skierowane
przeciw interesom króla, sądzone przez organa królewskie; szeroka interpretacja – rozszerzanie
katalogu przestępstw
- wymierzanie kary pieniężnej na rzecz monarchy lub sądy równolegle z prywatnym rozwiązaniem
sporu – jako kara za naruszanie ustalonego porządku publicznego, przyczyny fiskalne – zacieranie
się granicy między przestępstwami prywatnymi i publicznymi
- podział ze względu na wagę czynu: casua maiores (przestępstwa większe) i causa minores
(mniejszej wagi); wyróżnienie zbrodni i przekroczeń – kryterium podziału: wielkość szkody,
stopień naruszenia porządku, grożąca kara; w Zwierciadle Saskim – próba określenia tego kryterium
za pomocą woli; w prawie francuskim – podział przestępstw na g a r d ł o w e i n i e g a r d ł o w e
(w zależności od rodzaju sankcji karnej)
- w prawie angielskim: wg sposobu karania – podział na zbrodnie (felony) i wykroczenia
(misemeanour); przy zbrodni – zawsze kara śmierci z konfiskatą mienia, przy wykroczeniu –
swoboda wyboru środka karnego przez sędziego; zbrodnia zdrady (treason) – wyłącznie śmierć,
przy zdradzie głównej – kwalifikowana kara śmierci; podział ze względu na stopień uszkodzeń ciała
- crimen leasae maiestatis – obrazy majestatu, najcięższe przestępstwo spośród tych przeciwko
państwu; szeroko interpretowana; wzrost znaczenia represji karnej za przestępstwa przeciw
interesom skarbowym
- wyróżnianie przestępstw przeciwko władzom i sądom
- duże znaczenie herezji – zbrodnia obrazy majestatu boskiego: ekskomunika, konfiskata majątku i
spalenie żywcem
- przestępstwa przeciw czci – obraza czynna (spoliczkowanie, targanie za włosy) lub słowna
(zniewaga – obraźliwe słowa, lub potwarz – zarzucenie komuś przestępstwa)
- subiektywizacja odpowiedzialności – kazuistyczne określanie i wyodrębnianie w źródłach
pewnych stanów faktycznych; spowodowanie śmierci przez niedbalstwo lub z przypadku –
główszczyzna w miejsce kary śmierci; zranienie w czasie zabawy – nawiązka zamiast kary
państwowej
- nadal okoliczności wyłączające przestępność czynu – ujmowane w sposób obiektywny – wyłączając
bezprawność czynu, a nie umniejszając lub wyłączając winę
- warunki wyższej karalności – nadal w sposób obiektywny: naruszenie miru
- bezprawność czynu – początek
- tendencja do indywidualizacji odpowiedzialności: zasada ponoszenia odpowiedzialności przez
samego sprawcę (przy wielu wyjątkach); nadal obowiązek krewnych do ponoszenia kary pieniężnej
ze sprawcą lub w jego miejsce; rozciąganie np. kary infamii na krewnych; odpowiedzialność karna
panów za przestępstwa sługi; niekiedy nadal odpowiedzialność zbiorowa związków terytorialnych
- klasyfikacja kar – prawo niemieckie: kary na gardle i ręku (zbrodnie; kary śmierci, okaleczenia –
możliwość wykupienia od kary śmierci), na skórze i włosach (za przekroczenia; kary hańbiące:
chłosta, stanie pod pręgierzem, noszenie kamieni) – rozpowszechnienie kar na czci (szczególnie
wobec szlachty)
- kary pieniężne – jako wykupienie się od kary cielesnej lub jako kary samoistne; kary pieniężne –
zróżnicowanie ze względu na pozycję społeczną pokrzywdzonego; regułą zasądzenie, obok kary
prywatnej, kary publicznej; niekiedy specjalne kary pieniężne
- okup na rzecz władzy państwowej – przekształcał się w karę majątkową (grzywnę, konfiskatę);
okup jako kara prywatna – odszkodowanie
Prawo karne Italii
- działalność glosatorów (Azo), kanonistów (Durantis), komentatorów (Bartolus de Saxoferrato,
Baldus de Ubaldis, Albertus Gandinus), XVI w. – Tiberius Decianus, Julius Clarus, Prosper
Farinaccius
- oddziaływanie prawa rzymskiego, germańskiego, kanonicznego, rozwiązań poszczególnych praw
statutowych; wpływ lokalnych uwarunkowań
- rozpowszechnienie się zasady publicznoprawnej – uznawanie każdego przestępstwa za czyn
naruszający interes ogółu i zakłócający ustalony przez państwo porządek publiczny – związane z
ogólnym wzrostem czynnika państwowego
- prawo karne jako jeden z ważniejszych instrumentów zabezpieczania ustalonego przez rządzących
ładu – wymierzenie kary winowajcy jako sprawa władzy państwowej, niekiedy jej wyłączny atrybut
- pojednanie między sprawcą a pokrzywdzonym bądź rodziną pokrzywdzonego nie chroni przed karą
publiczną
- wkroczenie rzymskiego systemu kar cielesnych, przy cięższych przestępstwach obligatoryjnych
- klasyfikacja: w oparciu o grożącą za nie karę – najcięższe (crimina atrocissima), ciężkie (atrocia),
lekkie (levia); podział w zależności od tego, czy przestępstwo występowało w przepisach czy nie:
zwyczajne (ordinaria), nadzwyczajne (extraordinaria)
- uznanie podmiotowej strony przestępstwa za podstawę odpowiedzialności; czynniki subiektywne
(wewnętrzne nastawienie sprawcy do czynu, jego świadomość, zamiar, wola popełnienia
przestępstwa) przesłankami odpowiedzialności karnej; wpływu nauki Kościoła o woli popełnienia
czynu (animus) jako czynniku decydującym o grzechu
- dolus – działanie umyślne świadome – zamiar, wola wywołania skutku przestępnego, a niekiedy
nawet samo wyobrażenie skutku
- wina nieumyślna – brak świadomości przestępstwa – wszelkie działania z niedbalstwa
- odróżnianie winy nieumyślnej, nawet minimalnej, od przypadku (casus; sytuacja, w której sprawca
nie mógł przewidzieć skutku przestępnego nawet przy zachowaniu należytej staranności) – sprawca
nie ponosił odpowiedzialności
- znaczne ograniczenie odpowiedzialności zbiorowej, choć niekiedy utrzymanie odpowiedzialności
zbiorowości (universitas) w przypadku nieujęcia sprawcy, ponadto relikty odpowiedzialności karnej
ojca za przestępstwa domowników pozostających pod jego władzą
- zrównanie odpowiedzialności karnej kobiet i mężczyzn – różnice jedynie w zakresie wymiaru kary;
odpowiedzialność sądowa kobiet, niekiedy tylko karcenie domowe
- odpowiedzialność karna nieletnich: nie można im przypisywać takiej samej winy, jak dorosłym, ze
względu na ograniczoną poczytalność – brano pod uwagę stopień rozwoju umysłowego jednostki,
stopień świadomości czynu przestępnego (capacitas doli)
- bezkarność (okoliczności, w których dany czyn nie nosił znamion przestępstwa – nie rozstrzyganie,
czy chodzi o braki w elemencie subiektywnym, czy obiektywnym – czyli wyłączające bezprawność)
- obrona konieczna (defensio) – siłę wolno odeprzeć siłą (inculpata tutela – odparcie napaści): obrona
musiała być u m i a r k o w a n a : czyn dokonany w rzeczywistej obronie tylko z powodu napaści
(circa causam), reakcja powinna nastąpić natychmiast (circa tempus), powinna dokonana zostać
środkami odpowiadającymi środkom użytym przez napastnika (circa modum) – niezachowanie
któregoś elementu – przekroczenie granic obrony koniecznej (karalne)
- pomoc konieczna – działania w celu udzielenia pomocy napadniętemu
- pomoc własna – egzekwowanie przez jednostkę swych praw w drodze samopomocy –
niedopuszczalna; jedynie zemsta na złodzieju przyłapanym nocą w domu
- niekiedy – bezkarność czynów popełnionych w afekcie (stanie silnego wzburzenia umysłu,
ograniczającego świadomość) – zabójstwo cudzołóżcy schwytanego na gorącym uczynku
- bezkarna kradzież z nędzy (pod wpływem nauki św. Tomasza) – pod warunkiem szczególnych
okoliczności (zaspokojenie natychmiastowej potrzeby, w okresie głodu etc.)
- wyłączenie przestępności czynu: zabicie wyjętego spod prawa, działanie osób sprawujących funkcje
urzędowe (rozkaz), działanie na rozkaz przełożonego, lekkie uszkodzenie cielesne dokonane w
czasie gry czy zabawy (causa ludi)
- usiłowanie – rozpowszechnianie się poglądu, że o przestępstwie decydować powinien zamiar, a nie
skutek zewnętrzny;
- rozwój nauki o stopniach usiłowania – stadiach czynu przestępnego
- nauka o trzech elementach karalnego pojęcia usiłowania: sam zamysł, zły zamiar (cogitare),
przystąpienie do działania (czynności przygotowawcze – agitare), niedoprowadzenie do skutku –
stąd nauka o trzech stopniach usiłowania (contactus): oddalonym (remotus), bliskim (propinquus),
najbliższym (proximus)
- niekaralność samego zamiaru: kanoniczne, doktryna świecka (Ulpian); drugi stopień usiłowania
(bliskiego), wskazujący zły zamiar – w niektórych statutach karalne
- odpowiedzialność za udział – bez opracowania def. udziału, kazuistyczne określenie
- niektóre statuty: odpowiedzialność każdego za cały czyn, inne (Rzymu z 1362) – określenie
odpowiedzialności poszczególnych uczestników
- mandat (polecenie lub nakaz popełnienia przestępstwa; odpowiedzialność zleceniodawcy i
wykonawcy jednakowa), consilium (udzielenie rady, pomocy moralnej), auxilium (pomoc natury
fizycznej, poplecznictwo – z reguły ujmowane jako odrębne przestępstwo); odrębne – spisek
(conspiro) – zmowa, sprzysiężenie, tajne zebranie – niebezpieczne dla porządku publicznego
- system kar: uznanie publicznoprawnego charakteru kary, wypieranie kar kompozycyjnych przez
kary na życiu i ciele
- teorie dot. celu kary – jako konieczność odpłaty, unieszkodliwienia, satysfakcji, zapewnienia
porządku publicznego, odstraszenia; dwoistość ujęcia kary w doktrynie chrześcijańskiej
- od kompozycji (okupu prywatnego) i grzywny (bannus – kara publiczna) – kary cielesne: charakter
subsydiarny
- w XII – obligatoryjne kary cielesne; stopniowo stawały się karami o charakterze podstawowym;
tendencja do wzmocnienia represji karnych oraz całkowitego wypierania kar kompozycyjnych;
karanie jako wyraz omnipotencji państwowej (przede wszystkim funkcja odstraszenia) – Galeazzo
Visconti – twórca krwawego systemu karnego (z „wielkim postem”)
- wymiar kary: kary ściśle oznaczone lub możliwość stosowania kar arbitralnych
- układanie taryf karnych, ściśle sędziego wiążących
- o k o l i c z n o ś c i o b c i ą ż a j ą c e : przestępstwo w nocy, na cmentarzu, w kościele, w czasie
świąt – podwojenie kary (duplicatio poenae); także w przypadku recydywy bądź w przypadku
popełnienia przez osobę piastującą urząd publiczny; zwiększenie kary ze względu na przynależność
stanową
- o k o l i c z n o ś c i ł a g o d z ą c e : pojednanie, przyznanie się do winy
- kary arbitralne, wymierzane w wysokości określonej swobodnym uznaniem sędziego – w sytuacji
obniżania lub podwyższania kary; stosowanie kar w drodze analogii, wg sądu (za czyny
nieprzewidziane w statutach) – wyróżnianie kar zwyczajnych (poena ordinariae) oraz nadzwyczajne
(extraordinariae)
XVI-XVII w.
- potrzeba unifikacji prawa, likwidacji partykularyzmu prawnego
- wyrazem omnipotencji władzy absolutnej – obejmowanie reglamentacją prawną wszelkich dziedzin
życia
- działania w celu skodyfikowania prawa karnego (procesowego i materialnego)
- okres ordynacji karnych
- C o n s t i t u t i o C r i m i n a l i s C a r o l i n a – kodeks karny Karola V z 1532 roku:
zwycięstwo
- publicznoprawny charakter przestępstwa – każde przestępstwo narusza w jakiejś mierze porządek
w państwie – zwalczanie przestępstw w interesie ogółu
- brak możliwości wykupienia się od kary
- pojednanie, ugoda między sprawcą a pokrzywdzonym (rodziną) nie uwalniała od odpowiedzialności
- zasada winy jako podstawy odpowiedzialności – o przestępstwie nie skutek zewnętrzny, ale
zamiar
- zakres odpowiedzialności – w zależności od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy –
wyodrębnienie różnych stopni winy: odróżnienie czynu w złym zamiarze (umyślnie) od
popełnionego nieumyślnie; wyodrębnienie morderstwa (mężobójstwa umyślnego, kryminalne) od
zabójstwa (nieumyślnego, cywilnego, karanego mniej okrutną śmiercią); szczegółowy rozdział
między winą umyślną (dolus) a nieumyślną (culpa), przypadkiem (casus, nie podlegający karze
publicznej, a jedynie obowiązkowi odszkodowania pieniężnego)
- nakaz uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstw; szczegółowe opracowanie okoliczności
wyłączających przestępność: niezawiniony przez sprawcę błąd (error), przymus (vis) fizyczny,
niedojrzałość psychiczną; choroba umysłowa, niedojrzały wiek; działanie w obronie koniecznej
- konstrukcja stanu wyższej konieczności – działanie spowodowane koniecznością życiową,
nieodpartą potrzebą (przymus psychiczny)
- brak kar prywatnych; wszystkie publiczne – głównym celem odstraszenie (prewencja generalna)
- system kar – wysoki stopień okrucieństwa, rozbudowany katalog; kara sprawiedliwa – dostosowana
do stopnia ciężkości i charakteru czynu; tendencja do upodobnienia kar do przestępstw (drogą
talionu lub kar odzwierciedlających)
- osiem rodzajów kary śmierci (spalenie, ścięcie, ćwiartowanie, łamanie kołem, powieszenie,
utopienie, zagrzebanie żywcem, wbicie na pal), kwalifikowane kary śmierci, zaostrzane (wleczenie
końmi, szarpanie ciała rozpalonymi kleszczami); kary mutylacyjne, kara chłosty, stania pod
pręgierzem, wygnanie, konfiskata; wzmianka o więzieniu (np. jako kwalifikowana kara śmierci lub
przetrzymywanie przed wyrokiem)
- we Francji – kara dożywotniej pracy na galerach; w Rosji (Soborjnoje Ułożenije – 1649) – kary bicia
knutem, kara zesłania, katorga (zesłanie z ciężkimi robotami)
- arbitralność – przyznanie dużej swobody sędziemu; dopuszczenie zasady analogii (karalność
czynów niewymienionych, a podobnych do uwzględnianych przez prawo; stosowanie kar
nadzwyczajnych, z reguły łagodniejszych)
- wskazówki nakazujące wzięcie pod uwagę okoliczności oraz stanowiska prawnego pokrzywdzonego
i sprawcy
- liczne odwołania do prawa cesarskiego (rzymskiego), fakultetów, prawniczych, opinii znawców
- okoliczności łagodzące: upływ czasu, przyznanie się do winy, wykazanie skruchy, przebaczenie
pokrzywdzonego, zwrot skradzionego przedmiotu, zły stan zdrowia, pochodzenie szlacheckie
- okoliczności obciążające: przyłapanie na gorącym uczynku, recydywa, czyn przeciw krewnym,
przełożonym, osobom wyższego stanu; nagminność danego przestępstwa
- nowe kierunki i prądy: Anglia (sankcje przeciwko włóczęgostwu, żebractwu); masowe „polowania
na czarownice” (czary jako zbrodnie obrazy majestatu boskiego – spalenie żywcem na stosie; w
dobie reformacji) – 1487 (Kolnia): J. Sprenger, H. Kramer „Młot na czarownice”; zwalczający
czarownice: B. Carpzow (Lips), komentator Caroliy, „Practica nova imperialis...” – szczególnie
okrutne środki wobec czarownic; obrońcy – F. Spee „Cautio criminalis”, D. Wisne (PL)
HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO
Proces w średniowieczu
- powstanie procesu związane z powstaniem organizacji państwowej i specjalnych organów
- w czasach przedpaństwowych – samopomoc; zemsta prywatna; karanie wewnątrz rodu
- z czasem – umowa o oddanie sprawy sądowi (na zgromadzeniach, jawnie, ustnie)
- brak rozróżnienia bezprawia karnego od cywilnego – w tym samym trybie dochodzone czyny o z
zakresu p. karnego, jak i cywilnego
- wspólny cel – ukaranie sprawcy; każdy proces w swej istocie procesem karnym
- rozróżnienie przestępstw naruszających interesy ogółu od przestępstw prywatnych; kryterium
odróżnienia: element procesowy: publiczne dochodzone z urzędu, prywatne w drodze postępowania
skargowego
- arbitralne działania władcy wobec naruszeń spokoju publicznego; gniew władcy wyrażający gniew
ogółu – proces przed królem, urzędnikami (rugowy) lub w postępowaniu zwyczajnym
- p r o c e s z w y c z a j n y : skargowość – postępowanie tylko wtedy, gdy ktoś wystąpił ze skargą,
wnoszoną przed sędziego wraz z wezwaniem przeciwnika do stawienia się w sądzie (pozew –
citatio; zastąpił umowę między stronami; początkowo o charakterze prywatnym)
- z czasem zastąpienie pozwu prywatnego (mannitio) przez pozew sądowy (bannitio) – urzędowy i
zagwarantowany środek przymusu państwowego, formułowany na podstawie wniesionej skargi
- nieuzasadnione niestawiennictwo – początkowo grzywna, kolejne – tymczasowe zajęcie dóbr
(missio in bannum), wyjęcie spod prawa; odrodzenia rozprawy – odkłady (dylacje)
- początkowo – wymóg osobistego stawiennictwa, nie dot. osób, którym prawo odmawiało zdolności
procesowej (możności podejmowania działań w procesie i czynności procesowych – małoletni,
kobiety; w ich imieniu przedstawiciele ustawowi)
- ustność i jawność: postępowanie z chwilą stawienia się powoda (actor) i pozwanego (reus); spór
od skargi pozwanego, poprzedzonej przysięgą od lekkomyślności, lub dowodu przestępstwa –
wezwanie do odpowiedzi
- formalizm – konieczność przestrzegania symboli, gestów, formuł – każda pomyłka = przegranie
sporu – instytucja pomocników, rzeczników stron (prolocutores) – przekształconych w zastępców
procesowych (prowadzących sprawy w imieniu i z upoważnieniem podsądnych)
- kontradyktoryjność – sporność, wolna rozprawa stron; proces jako spór dwóch stron, którego sąd
był obserwatorem (biernym) – orzeczenie, która strona przedstawiła więcej argumentów, po czyjej
stronie stoi prawo, bez dociekania rzeczywistego stanu rzeczy (prawdy materialnej) – oparcie tylko
na argumentach i danych przedstawionych przez strony
- wyrok merytoryczny – jeżeli pozwany uznał skargę lub potrafił odrzucić pretensje niepodważalnym
świadectwem
- wyrok warunkowy, dowodowy, końcowy – otwierający następny etap procesu – postępowanie
dowodowe; określenie, która ze strona ma „bliższość w dowodzie” – pierwszeństwo w jego
przeprowadzeniu (miało to znaczenie wobec istnienia przysięgi oczyszczającej jako sposobu
oczyszczenia się z zarzutu) – instytucja „ciężaru dowodu (onus probandi) nie tyle obowiązkiem, co
przywilejem – przeprowadzenie przeciwdowodu tylko wtedy, gdy strona z pierwszeństwem w
dowodzie upadła
- regułą – pierwszeństwo w dowodzie pozwanego; pierwszeństwo wyższego stanem
- bierna pozycja sędziego w procesie
- ś r o d k i d o w o d o w e : irracjonalny charakter, pierwiastki sakralne, zabobonów, symbolika,
formalizm, najskuteczniejsza: interwencja sił nadprzyrodzonych
- przysięga – charakter s a m o p r z e k l e ń s t w a ; jako sposób oczyszczenia z zarzutu
(oczyszczająca – iuramentum puragorium), gdy prawo przyznawało bliższość do dowodu;
oskarżająca (accusatorium) – składana przez powoda jako dowód popełnienia przestępstwa; z
reguły przysięga wraz ze współprzysiężnikami (coniuratores, consarcamentales) – od 2 do 72,
nieskładającymi przysięgi co do prawdziwości twierdzenia (faktów będących przedmiotem
dowodu), ale stwierdzających (pod groźbą narażenia własnej osoby) przysięgę strony za czystą i
prawdziwą; początkowo musieli należeć do rodu, później dobierani z sąsiedztwa
- świadkowie – podobna rola jak współprzysiężników, ograniczone znaczenie; początkowo tylko ci,
którzy byli specjalnie zaproszeni do uczestniczenia w jakimś akcie (co świadczyli – świadkowie
przywołani – testes rogati), nie zaś przypadkowi uczestniczy wydarzeń; zeznania w formie przysięgi
na potwierdzenie podanej przez stronę tezy (iuramentum assertorium) – czysto formalny charakter
zeznań, bez możliwości zmiany czy uzupełniania
- ordalia, Sądy Boże (iudicia Dei) – siły pozaziemskie udzielają pomocy słusznej sprawie; wpływ
Kościoła; zakaz uczestniczenia duchowieństwa od 1215 (S. Laterański); jednostronne (próba zimnej
wody, gorącej wody, rozpalonego żelaza, poświęconego kęsa – kawałek chleba bez zakrztuszenia) i
dwustronne (pojedynek sądowy – iudicium pugnae, zwycięstwo w bezp. walce najlepszym
sposobem udowodnienia racji; możliwość powołania zastępcy; próba krzyża)
- dokumenty – wchodzące stopniowo; pełna moc dokumentów królewskich, dokumenty prywatne
mogły być zaczepione przez odmówienie im wiarygodności lub uroczyste przedziurawienie
(perforatio cartae), przedarcie przed sądem; z czasem potwierdzeniem autentyczności – wpis do
księgi
- n a g a n a w y r o k u : przysługująca każdemu uczestnikowi procesu – zarzut, że wyrokujący
świadomie złamał prawo (nagana sędziego) – powodowała powstanie sporu między naganiającym a
sędzią, rozstrzygany w drodze pojedynku sądowego
- z czasem – rozstrzyganie nagany przed innym sądem, z reguły wyższym – początek toku instancji
- początki badania merytorycznej strony sprawy – cechy apelacji; we Francji – nagana przywilejem
właścicieli ziemskich, stan rycerski – prośby o poprawienie wyroku
- p o s t ę p o w a n i e z u r z ę d u : najpoważniejsze przestępstwa – prawo karania przez
monarchę, niezwiązanego istniejącymi procedurami ani normami materialnymi
- karanie – wg uznania monarchy, postępowanie arbitralne – szybkość i dowolność represji karnej
- jako przejaw zemsty publicznej, „gniewu” panującego
- w postępowaniu królewskim czy przed sądem królewskim – silniejsze przejawy sędziowskiego
kierowania procesem (wszelkie decyzje w drodze urzędowego nakazu, karanego w przypadku
złamania), postępowanie dowodowe z urzędu – przesłuchanie inkwizycyjne
- postępowanie rugowe w monarchii frankońskiej – przybywający na dany teren urzędnicy wybierali
najpoważniejszych spośród mieszkańców (rugowników) – ich zadaniem było ujawnianie
przestępstw i wskazywanie podejrzanych, poprzedzone przysięgą – zeznania zastępowały skargę
prywatną
- szczególna rola w Anglii – rozwój sądownictwa przysięgłych w sprawach karnych; Henryk II (XII
w.) – w sprawach karnych (rozbój, mężobójstwo, kradzież, podpalenie, fałszerstwo monet)
sędziowie prowadzili dochodzenie z urzędu na podstawie opinii publicznej (fama publica) z pomocą
dwunastu przedstawicieli danego hrabstwa (zeznający pod przysięgą, czy opinia publiczna obwinia
kogoś o dokonanie danego przestępstwa) – wskazanie danej osoby formalnym oskarżeniem
publicznym
- proces wydobywczy – proces o zwrot skradzionego przedmiotu (gonienie śladem – okradziony
mógł ruszyć śladem złodzieja przy udziale domowników, krewnych i sąsiadów wezwanych na krzyk
(clamor), Ruska Prawda – obowiązek uczestniczenia; znalezienie rzeczy – postępowanie zwane
licowaniem rzeczy (intertiatio) – wstępny akt procesowy; oskarżony mógł wskazać tego, od kogo
nabył – zachodźcę, postępowanie między okradzionym a ostatnim z zachodźców)
- proces o zbiegłych poddanych – wykluczający stosowanie w tych sprawach samopomocy
- w przypadku dostarczenia do sądu winowajcy przyłapanego na gorącym uczynku i przedstawienia
świadków zdarzenia – brak możliwości zaprzeczenia czy oczyszczenia z zarzutu pozwanego
- e g z e k u c j a w y r o k ó w : początkowo pozostawiona samym zainteresowanym, o charakterze
pozasądowym, dochodzona w drodze pomocy własnej
- sam wyrok – nie stanowił prawa do przeprowadzenia egzekucji; wpierw przyrzeczenie zwrotu przez
dłużnika – w razie niedopełnienia – władza nad osobą dłużnika; po przejściu na odpowiedzialność
majątkową – wierzyciel mógł za zgodą sądu zając ruchomości dłużnika (najczęściej żywy
inwentarz) – jako środek wywarcia presji
- wykształcanie się egzekucji sądowej – ograniczona początkowo do ruchomości, z czasem
przeprowadzana w dobrach nieruchomych, jeżeli ruchomości nie wystarczały; sekwestr jako sposób
wywarcia presji; zaspokojenie pretensji przez wwiązanie wierzyciela w daną nieruchomość
- niedopuszczanie do egzekucji – kary pieniężne, ostatecznie – usunięcie siłą z nieruchomości
- t e n d e n c j e r o z w o j o w e , p o d z i a ł s k a r g : stopniowe wyodrębnianie procesu
cywilnego i karnego; najwcześniej w prawie angielskim (postępowanie w sprawie przestępstw z
urzędu, z udziałem przysięgłych – z biegiem czasu sądzących i orzekających o prawdzie;
postępowanie w sprawach cywilnych – przysięgli, początkowo świadkowie czynności lub faktu, stali
się ciałem badającym dowody, orzeczenie o prawdzie podstawą wyroku)
- podział skarg w zależności od celu: cywilne (odszkodowanie w postaci zasądzenia kwoty bądź
zwrotu rzeczy), karne (ukaranie sprawcy), mieszane (odszkodowanie + ukaranie sprawcy)
- rozpowszechnianie pisemności postępowania, system zarzutów procesowych (ekscepcji) –
oddalanie pretensji powoda lub odraczanie sprawy; początki apelacji; rozszerzenie katalogu spraw
badanych z urzędu, przenikanie elementów postępowania inkwizycyjnego
- procesy szczególne: postępowaniem przeciw szkodliwym ludziom (nocivi terrae, Niemcy) – jako
narzędzie walki z wystąpieniami pospólstwa i włóczęgostwem; w Rosji – przeciwko lichym ludziom
- proces gościnny (Gastprozess) – dla cudzoziemców w celu ułatwienia ściągania wierzytelności; bez
znaczenia błędy formalne, brak wymogu współprzysiężników, dopuszczalność zastępstwa stron,
skrócenie terminów procesowych, usprawnienie postępowania egzekucyjnego
- postępowanie zapobiegawcze – przeciw obcemu kupcowi-dłużnikowi (podejrzenie zamiaru
ucieczki)
- postępowanie upadłościowe (konkurs) wobec niewypłacalnych dłużników
Od schyłku średniowiecza
Proces cywilny
- p r o c e s w ł o s k i : podstawą odrodzenie zasad procesu rzymskiego, działalność glosatorów,
komentatorów i kanonistów: proces rzymsko-kanoniczny
- rozpowszechnienie pisemności; toczony głównie poprzez wymianę pism procesowych
- proces skargowy – zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) – tylko od woli strony zależało
rozpoczęcie procesu – nemo iudex sine actore
- zasada kontradyktoryjności (sporności) – do samych stron należało gromadzenie i przedstawienie
materiału procesowego; sędzia w ogóle nie działał z urzędu, jedynie na wniosek strony; w
wyrokowaniu opierał się jedynie na materiale zgromadzonym przez strony i żądań powoda
- zasada prawdy formalnej – nie mógł dociekać rzeczywistego stanu rzeczy, nie mógł brać pod
uwagę okoliczności znanych, ale nie zawartych w aktach – co nie jest zawarte w aktach, nie istnieje
w ogóle (non est in actis, non est in mundo); przy ocenie dowodów nie mógł się sędzia kierować
własnym przekonaniem, musiał trzymać się określonych reguł z góry określających wartość
poszczególnych środków dowodowych: legalna teoria dowodowa (teoria dowodów formalnych)
- stadia procesu: 2 etapu przedzielone wdaniem się w spór – litis contestatio;
- pierwsze: wniesienie pozwu (citatio) z pisemną skargą (libellus actionis) – nazwisko, przedmiot
roszczenia, określenie sądu, podstawa prawna, nazwisko pozwanego (quirs, quod, coram quo, quo
iure, a quo); spełnienie wymogów formalnych – wezwanie przez sędziego pozwanego, ten mógł
złożyć pisemną obronę (defensio) podnosząc zarzuty (ekscepcje)
- ekscepcje zwalniające od wdania się w spór – deklinatoryjne: sprawa już prawomocnie osądzona
(rei iudicatae), w danej sprawie zawarto ugodę (litis finitae) – wnoszone przed rozpoczęciem
procesu
- ekscepcje niweczące pretensje powoda – peremptoryjne: przedawnienie, nastąpiło zaspokojenie
roszczeń powoda – wnoszone w trakcie procesu
- ekscepcje zmierzające do odroczenia sporu – dylatoryjne – niewłaściwość sądu, niesprawność
pozwu
- na obronę – replika, na replikę – duplika
- po wdaniu się w spór – merytoryczny rozbiór sprawy: odtąd spór umocniony przed sądem (stronom
nie wolno się było z niego wycofać czy zmieniać treści skargi)
- wymiana pism procesowych – badanie sprawy przez ustalanie faktów wymagających udowodnienia:
metoda wyodrębniania pozycji spornych, wymagających udowodnienia w postaci artykułów
dowodowych (articuli probandi) – przedstawianie przez powoda skargi na piśmie w postaci krótkich
zdań (pozycji) zawierających jeden fakt
- ciężar dowodu spoczywał na tym, który twierdził
- środki dowodowe: przyznanie się strony, przysięga stron, zeznania świadków i dokumenty
- po zakończeniu – wyrok stanowczy (sententia definitiva), w odróznieniu do przedstanowczego
(interlocutoria) – wydawanego w toku procesu w kestiach incydentalnych
- środkiem odwoławczym: apelacja – odwołanie do sądu wyższej instancji, od nowa zajmująca się
merytorycznym rozpatrywaniem sprawy (każda ze stron – 2 krotna apelacja; dopiero 3
jednobrzmiące wyroki – ostateczne rozwiązanie sprawy)
- wzrost roli zastępców procesowych: adwokatów (doradcy prawni, przygotowujący pisma
procesowe) i prokuratorów (w imieniu stron występujących w sądzie)
- pełnomocny wyrok – tytułem egzekucyjnym; egzekucja – przez specjalnego urzędnika; egzekucja na
ruchomościach – nieruchomościach (subhastacja – sprzedaż na licytacji) – przymus osobisty (areszt
za długi)
- postępowanie przewlekłe; w komunach miejskich – skrócony tryb postępowania – sumaryczny –
wpływ sędziego na tok postępowania, wybór i ocenę środków dowodowych; skrócone, uproszczone,
bez litiskontestacji, art. dowodowych i apelacji od wyroków przedstanowczych
- p o w s z e c h n y n i e m i e c k i p r o c e s c y w i l n y : połączenie pierwiastków procesu
rodzimego i rzymsko-kanonicznego
- zasada ewentualności – przezorności – strona zobowiązana była do przedstawienia od razu
wszystkich twierdzeń i zaprzeczeń, z jakimi miała w trakcie procesu wystąpić);
- wymiana pism procesowych ograniczona do czterech: skargi, odpowiedzi, repliki, dupliki;
- wyrok na dowód – otwierający nowe stadium procesu – postępowanie dowodowe: co ma być
dowiedzione, która ze stron i w jakim terminie dowód ma przeprowadzić) – na podstawie akt post.
dowodowego – wyrok ostateczny;
- sędzia krępowany zasadą prawdy formalnej (wyrokowanie na podstawie przedstawionych danych,
niezależnie od własnego przekonania o wartości dowodów i znajomości faktów);
- odwołanie – przez apelację, od wyroku ostatecznego – rewizja (wysłanie akt do fakultetu
prawnego)
- F r a n c j a : połączenie pisemności z ustnością oraz zasadą sporności
- I stadium: pisemne pozwanie, wymiana pism (skarga, zarzuty, prośba o wyznaczenie terminu)
- II stadium: stan sprawy zawisłej – nie można zmieniać skargi, nie można prowadzić układów – ustna
rozprawa stron przed sądem i przedstawianie dowodów; przedmiot i rodzaj dowodu ustalany przez
same strony
- podstawą wyrokowania – referat sędziego-sprawozdawcy na podst. akt sprawy
- apelacja; środki nadzwyczajne: opozycja przeciw wyrokowi zaocznemu; restytucja (prośba o
uchylenie wyroku w ostatniej instancji i przywrócenia stanu poprzedniego); kasacja (skarga przeciw
wyrokowi składa do Rady Stanu z powodu naruszenia prawa materialnego lub uchybień formalnych)
– nie można było zmienić wyroku na drodze kasacji, bo nie badano wyroku pod kątem
merytorycznym
Proces karny
- p r o c e s k a r n y w ł o s k i : przekonanie, że każde przestępstwo narusza porządek publiczny i
podlega państwowemu karaniu
- zapowiedzią procesu inkwizycyjnego – postępowanie z doniesienia (per denuntiationem)
- postępowanie inkwizycyjne – z sądownictwa kościelnego (konieczność zwalczania ruchów
heretyckich – instytucja inkwizytorów, sędziów śledczych o specjalnych uprawnieniach;
postępowanie wszczynane na podstawie denuncjacji – obowiązku wszystkich wiernych; dopuszczało
stosowanie tortur; skodyfikowane przez Innocentego IV w bulli „Ad extirpanda” 1252)
- wdrożenie postępowania – z urzędu
- funkcje prowadzącego dochodzenie, oskarżyciela i wyrokującego – w jednym ręku
- oskarżony nie był stroną, a przedmiotem postępowania; pozbawiony był prawa do obrony i apelacji
- proces proces tajny, utrwalany w pisemnych protokołach – podstawa wyroku
- postępowanie oparte na teorii dowodów formalnych, dopuszczenie stosowania tortur
- trzy stadia: postępowanie informacyjne (inkwizycja generalna – zbieranie wiadomości i
gromadzenie materiału), właściwego śledztwa (inkwizycja specjalna – podejrzany osadzany w
zamknięciu, poddawany szczegółowemu badaniu – ułożonemu w formie krótkich pozycji,
spisywanie odpowiedzi, powtarzanie pytań w celu wyłowienia ew. sprzeczności; legalna teoria
dowodowa – przyznanie się jako królowa dowodów; stosowanie tortur) oraz osądzenia
- postępowanie – od wdrożenia śledztwa z urzędu przez sędziego-inkwirenta (na podstawie powzięcia
wiadomości, otrzymania informacji lub wieści publicznej)
- rozwój postępowania inkwizycyjnego: zwycięstwo tej formy związane z rozwojem absolutyzmu
- Carolina – utrzymywała jeszcze postępowanie sądowe; ale wszczęcie ze skargi związane z dużym
ryzykiem
- we Francji – ordonans z Villers-Cotteret z 1539, szczegółowo rozbudowane z ordonansie z 1670; w
Rosji – „rozysk”, a rozwinięty – za Piotra I
- wszędzie wszczynany z urzędu lub przez specjalny organ, na podstawie wiadomości, doniesień,
informacji, famy publicznej, schwytania na gorącym uczynku
- odrodzenie się instytucji rugowników
- zasady wspólne dla wszystkich krajów
- teoria dowodów formalnych – wiązała sędziego w zakresie oceny ich wartości, klasyfikacja
dowodów wg ich wartości; zeznania świadków oceniane przez pryzmat pozycji społ., do dowodów
domniemanych (pośrednich): poszlaki (indicia)
- zwolnienie z tortur osób wyższych stanów
- w razie nieudowodnienia – uwolnienie od sądu, możliwość wznowienia w każdej chwili
postępowania w razie pojawienia się nowych dowodów czy poszlak; w prawie niemieckim, przy
dowodach częściowych (o wartości ½ pełnego dowodu) – kara z podejrzenia, łagodniejsza
- rozprawa końcowa – ustna i jawna, z reguły czysta formalność
- ograniczona możliwość odwołania się od wyroku
- specjalny tryb w procesach o czary: do wszczęcia jakiekolwiek doniesienia, nawet nominacja –
wskazanie imienia na torturach przez skazaną czarownicę; do wyroku skazującego – dowody
domniemane; brak ograniczeń co do świadków; rozbudowany system tortur; środkiem dowodowym
– zwyczaj „pławienia” domniemanych czarownic; metoda szukania na ciele diabelskich znaków za
pomocą nakłuć; w czasie procesu przetrzymywanie w beczkach

PRAWO W CZASACH NOWOŻYTNYCH I NAJNOWSZYCH

PROGRAM KODYFIKACJI PRAWA


- wiek Oświecenia – wiekiem kodyfikacji
- twórca terminu „kodyfikacja” – J. Bentham (1748-1832)
- postulat nowego, oderwanego od średniowiecznego, porządku prawnego, zbudowanego od podstaw
- podstawą ideologiczną kodyfikacji – filozofia prawa natury (odwoływanie się do pewnych stałych,
niezmiennych, „naturalnych” wartości o charakterze absolutnym; człowiek jako cząstka wielkiego
mechanizmu Natury, porządek społeczny z poznawalnych rozumem praw przyrody)
- egalitaryzm i liberalizm; w prawie karnym – humanitaryzm, bezpieczeństwo prawne jednostki
- twórca nowożytnego prawa natury – H. Grocjusz (1583-1645) – stałe, niezmienne, wynikające z
natury człowieka zasady: dotrzymywania umów, naprawienia szkody, nienaruszalności własności,
karania pewnych czynów
- 2 etapy: absolutnego (oderwana od praktyki spekulacja filozoficzna, prawa naturalne jako
zamknięty, absolutny i uniwersalny system praw rozumowych, stanowiących rządzący światem
porządek nadrzędnych) i względnego prawa natury (relatywizacja; przenikanie prawa natury do
każdego z ustawodawstw jako czynnika służącego przebudowie porządku prawnego bądź
weryfikacji istniejącego)
- prawo natury – jako czynnik pozwalający oceniać prawo wg kryteriów rozumu, reguł etyki czy
sprawiedliwości
- przekonanie o konieczności podporządkowania przyszłych dzieł ustawodawczych zasadom prawa
natury
- teza o deklaratoryjnym charakterze funkcji prawodawcy – odkrywania ideałów prawnonaturalnych,
przyswojenie i ogłoszenie w odpowiedniej formie
- prawo świeckie – zerwanie z metodą scholastyczną, ze średniowieczną identyfikacją p. natury z p.
boskim
- założenia programu kodyfikacji: stworzenie całkowicie nowego systemu; zerwanie z feudalnym
partykularyzmem – jednolity zbiór; wyłączne obowiązywanie kodeksów; zerwanie z niepewnością
prawną, partykularyzmem, samowolą, nadużyciami – pewność prawa (ius certum) – rozstrzyganie
wszelkich możliwych sytuacji, bez dowolności wyrokowania; zupełność kodeksów, bez luk
(szczególnie na gruncie prawa karnego); kodeks – krótki, jasny, powszechnie zrozumiały –
nieufność wobec prawników, rola sędziego – subsumcja (podciąganie stanu faktycznego pod
odpowiedni przepis); odwołania do „powszechnej szczęśliwości jako nadrzędnego celu
prawodawczego – kodeks sprawiedliwy, służący idei dobra powszechnego;
- pierwszy program kodyfikacji – W.G. Leibniz – plan wprowadzenia nowego kodeksu
ogólnoniemieckiego, opartego na założeniach słuszności naturalnej, zwięzłego, jasnego, zupełnego,
kończącego stan niepewności prawnej
- B a w a r i a : - za panowania Maksymiliana Józefa III; inicjatorem i realizatorem – wicekanclerz
W.X.A. Kreittmayr
- Codex Iuris Bavarici Criminalis 1751 – kodeks karny
- procedury sądowej 1753
- Codex Maximilianeus Bavaricus Civilis – 1756 – kodeks cywilny
- próby operowania językiem prostym i zrozumiałym, odstępowanie od zagmatwanej kazuistyki,
wpływy Oświecenia
- n a u k a i n a u c z a n i e p r a w a : filozofia prawa natury – negacja zastanych urządzeń i
niepotwierdzonych rozumem prawd; prawo profesorskie – oderwana od praktyki rozumowa
spekulacja
- w założeniach – prawo uniwersalne
- nowa dyscyplina: prawo narodów (ius gentium) jako zbiór norm prawnych obowiązujących między
państwami
- podejmowanie badań szczegółowych nad systemami prawnymi różnych ludów i epok – program
uniwersalnej historii prawa
- powstanie prawoznawstwa porównawczego (Monteskiusz – O duchu praw)
- wprowadzanie do nauczania uniwersyteckiego prawa natury: Heidelberg (Pufendorf), Uppsala,
Paryż, Halle, Wittenberga etc.
- systematyka prawa nowożytnego – kształtowanie się: ścisły rozdział pomiędzy sferą praw
jednostkowych i ogólnych – odrodzenie rzymskiego podziału na prawo prywatne i publiczne
- początkowo – pod uwagę brano trójpodział z Instytucji; Landrecht: o prawach indywidualnych i
społecznych
- prawo prywatne – jako całokształt stosunków osobistych i majątkowych między jednostkami; w
XIX wieku – stosunki osobisto-majątkowe w ogóle (prawo cywilne) i wyodrębnienie prawa
handlowego – tylko stosunki majątkowe; pozostałe prawa – prawo publiczne
- s y s t e m p r a w n y A n g l i i : podstawą rozstrzygnięć – prawo precedensowe
- prawo precedensowe (common law), uzupełniane normami słuszności (equity) – prawo sędziowskie
- rolą sędziego – wyłonienie (z precedensów czy poczucia słuszności) reguły prawnej
- norma prawna – jako konkretne, jednostkowe rozstrzygnięcie o charakterze ściśle praktycznym –
każdorazowo w danej sprawie formułowana
- normy tworzone przez sędziów; ustawy – zbiór abstrakcyjnych zasad, które nabierają treści wraz z
dokonaniem wykładni przepisu w konkretnym przypadku
- statuty – w celu porządkowania, uzupełniania i unowocześniania prawa tradycyjnego – od XIX
wieku – Condolidations Acts
- k o d y f i k a c j a p r a w a k a n o n i c z n e g o : niekodyfikowany od Clementinae z 1317
- postulat wysunięty w czasie I Soboru watykańskiego
- powołanie specjalnej komisji papieskiej (sekretarzem P. Gasparri), wspieranej przez Kolegium
Konsultorów – Kodeks Prawa Kanonicznego, promulgowany bullą Benedykta XV w 1917 roku –
wyłączna i pełna kodyfikacja; I – normy ogólne, II – przepisy o osobach, III – o rzeczach, IV – o
procesach, V – o przestępstwach i karach;
- pozytywizm prawniczy, jurysprudencja pojęciowa
- nowy Kodeks prawa kanonicznego dla Kościoła łacińskiego – 1983, Jan Paweł II
HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO
Źródła prawa cywilnego i handlowego
Landrecht pruski – 1794 r.
- prace rozpoczęte za panowania Fryderyka Wilhelma II, zlecone Ch. Thomasiusowi
- Fryderyk II Wielki – zlecenie opracowania kodyfikacji K.G. Svarezowi i E.F. Kleinowi
- na podstawie praw dotychczasowych i prawa natury, po niemiecku, dokładny, pozbawiony luk,
wykluczający możliwość sporów interpretacyjnych – wymogi stawiane przez Fryderyka
- wszedł w życie w związku z rozbiorami, jako zbiór praw o charakterze posiłkowym
- zamiarem – skodyfikowanie całości prawa materialnego; 19 187 paragrafów, przepisy prawa
państwowego, administracyjnego, sądowego (prywatnego i karnego)
- obszerność – miał zawierać pewne i niezawodne rozwiązania dla każdego przypadku – zupełność
drogą kazuistycznego gromadzenia jak największej ilości rozwiązań szczegółowych
- oparty na ideologii Oświecenia, prawie natury, ale regulował także instytucje feudalne, typowe dla
społ. stanowego i absolutyzmu policyjnego
- obowiązywał do wydania ogólnoniemieckiego kodeksu cywilnego
Kodeks cywilny austriacki z 1811 r. (ABGB)
- próby kodyfikacji za rządów Marii Teresy – projekt Codex Theresianus
- prace kodyfikacyjne zrealizowane w niewielkim stopniu za rządów Józefa II – 1786: pierwsza część
kodeksu, obejmująca prawo osobowe – Kodeks Józefiński
- Leopold II – działalność Karola v. Martiniego – 1797 – Kodeks cywilny zachodniogalicyjski –
tereny porozbiorowe jako „pole doświadczalne” – oparty na fil. prawa natury, nieliczne przepisy o
char. feudalnym; 1852 – wprowadzony na krótko na Węgrzech, od 1855 – w Krakowie
- Allgemeines Burgerliches Gesetzbuch (ABGB) – 1502 paragrafy, podzielony na 3 części: o prawie
osobowym, rzeczowym, przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym
- oparty na konstrukcjach prawnonaturalnych – równości podmiotów prawa, wolnej własności i
swobody umów
- instytucje prawne dot. ustroju społ.-ekonomicznego poza kodeksem
- sformułowania krótkie, proste, wyraziste, odwołania do zdrowego rozsądku, zasad słuszności, ujęcie
ogólne na tyle, by podciągnąć pod nie jak najwięcej przypadków
- nawiązywał do prawa rzymskiego
- zmiany w ciągu XIX wieku: wraz ze zniesieniem feudalizmu, stosunków poddańczych na wsi
(objęcie normami własności chłopskiej), wraz z rozwojem kapitalizmu – potrzeba wydawania ustaw
szczegółowych; w latach 80. – hasła solidaryzmu społecznego
- trzy nowele: I – 1914 (pr. osobowe, rzeczowe, spadkowe), II – 1915 (sprostowanie i odnowienie
granic), III – 1916 (zmiana przep. p. zobowiązań)
- do dziś w Austrii, po I wojnie św. w niektórych państwach powstałych po rozpadzie monarchii
austro-węgierskiej
Kodeks Napoleona
- działalność komisji pod przewodnictwem J.J. Cambaceresa
- 1800 – komisja powołana przez Napoleona spośród prawników ancien-regime’u – opracowanie
kodeksu
- Kodeks cywilny Francuzów 1804 r., w 1807 otrzymał nazwę Kodeksu Napoleona
- 36 ustaw; 2281 artykułów, trzy księgi: I – o osobach; II – o majątkach i różnych rodzajach
własności; III – o różnych sposobach nabywania własności – formalnie nawiązywała do Instytucji
justyniańskich
- usankcjonowanie trzech wolności: osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego; centralnym
pojęciem – instytucja własności
- założenia prawnonaturalne, realizacja postulatów burżuazji (pełna swoboda jednostki i jej inicjatyw
gospodarczych)
- charakter antyfeudalny; opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu
- nawiązywał do dawnego prawa francuskiego (połączenie dawnego prawa zwyczajowego F.
północnej, prawa rzymskiego pisanego i prawa rewolucyjnego – przede wszystkim w zakresie prawa
majątkowego)
- w prawie osobowym element dawnej epoki: patriarchalna koncepcja legalnej rodziny
- zwięzły, prosty język, jasny; bez kazuistyki i zbyt abstrakcyjnych, teoretycznych konstrukcji
- światowy zasięg, wprowadzany we wszystkich krajach z orbity Grand Empire’u
- ważniejsze nowelizacje: okres IV, V Republiki – zmiany dot. głównie prawa osobowego i
rodzinnego; niewielkie zmiany, aktywność ustawodawcza w znacznej mierze poza materią kodeksu
- zadanie modernizacji – orzecznictwo
Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego
- próby za panowania Piotra I i Katarzyny II
- właściwy ruch kodyfikacyjny – w XIX wieku, działalność M. Sperańskiego
- plan ułożenia kodeksów dla wszystkich dziedzin prawa; za Mikołaja I – zebranie całego materiału w
jednym zbiorze: Pełnym Zbiorze Praw Cesarstwa Rosyjskiego – podstawy dla Zwodu Praw
Cesarstwa Rosyjskiego z 1835 r. (ukończony w 1832)
- 15 tomów, kompilacja obejmująca niemal wszystkie dziedziny prawa
- charakter feudalno-stanowy, w niewielkim stopniu uwzględniający interesy mieszczaństwa;
kompilacja prawa w jego dotychczasowej formie; błędy techniczne (luki, sprzeczności, kazuistyka,
niejednolita terminologia)
Kodeks cywilny niemiecki (BGB) – 1896 (z mocą obowiązującą od 1900)
- projekt A.F.J. Thibauta – program opracowania ogólnoniemieckiej kodyfikacji
- F.K. Savigny – prawo, jak i język, obyczaje, jest produktem wewnętrznego, organicznego rozwoju
historycznego społeczeństwa, a nie wyrazem woli suwerena
- po zjednoczeniu Niemiec – komisja od 1874
- 2385 paragrafów
- pandektowa systematyka prawa: część ogólna, prawo zobowiązań, rzeczowe, rodzinne, spadkowe
- pozytywizm prawniczy, szczytowe osiągnięcie jurysprudencji pojęciowej
- oparty na założeniach liberalno-indywidualistycznych, mimo pewnych akcentów anty
- ustawa wprowadzająca kodeks utrzymała w niektórych miejscach instytucje feudalne
- abstrahował w przepisach od zagadnień pozaprawnych, sytuacji społ.-gosp. – ustępstwem – liczne
klauzule generalne
Kodeks cywilny szwajcarski (ZGB) – 1907 (wszedł w życie w 1912)
- kodyfikacja – pod wpływem pandektystyki; hasła unifikacji w XIX wieku
- 1881 – ogólnoszwajcarski kodeks zobowiązań
- działalność E. Hubera – projekty częściowe, podstawa kodyfikacji
- kodeks cywilny 1907 + inkorporacja kodeksu zobowiązań z 1881
- kombinacja systemu pandektowego i Instytucji: wstęp, I – prawo osobowe, II – prawo rodzinne, III –
prawo spadkowe, IV – prawo rzeczowe, prawo zobowiązań jako faktyczna ks. V
- tendencje egalitarne i liberalne zmodernizowane w interesie społecznym i z uwzględnieniem sytuacji
słabszych uczestników życia gospodarczego
- prosty język, krótkie artykuły (tylko ogólne wskazówki), nie szafuje się klauzulami generalnymi
- elementy postulatów szkoły wolnego prawa – art. 1: upoważnia sędziego (w razie luk) do
rozstrzygania wg reguł, które by ustanowił, gdyby sam był ustawodawcą
II Rzeczpospolita
- 4 systemów prawnych; ziemie zab. rosyjskiego – KN ze zmianami; zabór pruski – BGB; zabór
rosyjski – ABGB; na Kresach Wschodnich – tom. X cz. I Zwodu Praw, na obszarze Spiszu i Orawy
– prawo węgierskie
- działalność w 2 etapach: unifikacji i kodyfikacji
- 1926 (projekt F. Zolla) – ustawy z zakresu prawa międzynarodowego i międzydzielnicowego
prywatnego; ustawa o prawie autorskim, o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, z 1928 – o ochronie
wynalazków, wzorów etc.
- 1929 – projekt prawa małżeńskiego K. Lutostańskiego – świecki charakter instytucji, fakultatywna
forma zawarcia (cywilna lub kościelna), jurysdykcja sądów powszechnych, równouprawnienie
małżonków – protesty duchowieństwa i konserwatystów
- ukazały się tylko projekty S. Gołąba o stos. prawnych między rodzicami i dziećmi (1934) oraz o
urzędzie opiekuńczym (1938)
- prawo rzeczowe: komisja – F. Zoll, J. Wasilkowski, prawo spadkowe – H. Konic, S. Wróblewski, K.
Przybyłowski; część ogólna – I. Koschembar-Łyskowski
- wyodrębnienie zobowiązań: E. Till (projekt, kontrprojekt L. Domańskiego); komisja – referent
główny R. Longchamps de Berier; ogłoszony w formie rozporządzenia Prezydenta z 1933 Kodeksu
zobowiązań (moc od 34) – przepisy kodeksów dzielnicowych + szwajcarskiego kodeksu i
francusko-włoskiego projektu
Anglia
- wzrost roli statutów – uzupełnienie i modernizacja prawa precedensowego
- w dziedzinie obrotu handlowego: ustawa wekslowa (1892), o spółkach zwykłych (1890), o
sprzedaży (1893), o handlu i marynarce (1894);
- ustawa o sytuacji prawnej małoletnich (1874), o własności (1925)
Źródła prawa handlowego
- pierwsza kodyfikacja – we Francji, ordonans o handlu (1673) i o marynarce (1681)
- pierwszy nowożytny kodeks handlowy – code de commerce z 1807
- ks. I – prawo handlowe i wekslowe; II – prawo morskie; III – prawo upadłościowe; IV – jurysdykcja
i organizacja sądów handlowych
- oparty na zasadzie przedmiotowej – zaliczał do prawa handlowego normy, które dot. obrotu
handlowego; wyodrębnienie norm uznanych przez prawo za handlowe, bez względu na to, kto je
wykonywał
- 1861 – projekt kodeksu w Norymberdze – wprowadzony w 1862 w Austrii (do 1938); w 1871 dla
całego Ces. Niemieckiego; oparty także na zasadzie przedmiotowej
- kodeks handlowy niemiecki z 1897 (HGB) – I – sytuacja prawna kupca, II – spółki handlowe, III –
czynności handlowe; IV – handel morski
- nurt socjalny; kryterium podmiotowe – prawo handlowe jako prawo kupców
- Polska: prace komisyjne, referencji: A. Doliński, A. Górski; w latach 30. – T. Dziurzyński; projekt +
wcześniejsze ustawy szczegółowe jako I część kodeksu handlowego – ogłoszony rozporządzeniem
Prezydenta z 1934 (kodeks handlowy polski)
- prawo handlowe dot. kupców oraz czynności handlowych; ks. I – dot. kupców; księga II – czynności
handlowych;
- uchylony w 1964 z pozostawieniem niektórych przepisów
Instytucje prawa prywatnego
Pierwszy okres rozwoju
- założenia prawnonaturalne: hasła wolności, własności, umowy
- silne akcenty patriarchalne, antyegalitarne
- w prawie majątkowym – indywidualizm i liberalizm
- idea autonomii woli jednostki w sferze prywatnoprawnej
- zasada wolnej, nieograniczonej własności prywatnej, zasada swobody umów
Drugi okres rozwoju
- reformy w duchu społecznym, hasła solidaryzmu społecznego
- ochrona słabszych jednostek
- uwzględnianie interesu społecznego – odwrót od liberalizmu
- interwencjonizm państwowy
- okres publicyzacji prawa prywatnego – do wewnątrz systemu publicznoprawne metody regulacji
stosunków prywatnoprawnych
Prawo osobowe i rodzinne
Osoby fizyczne
- punktem wyjścia – konstrukcja praw podmiotowych – ze sfery naturalnej wolności jednostki
- przeciwstawienie się ograniczeniom z epoki feudalnej
- zajmowanie się sytuacją prawną osób fizycznych, jednostek
- w epoce liberalizmu: powszechność praw cywilnych i równość podmiotów
- odstępstwa od zasady równości – ograniczenia praw cywilnych dot. szczególnie kobiet (prawo
francuskie – szczególna pozycja mężczyzny w rodzinie – władza mężowska; upośledzenie we
władzy rodzicielskiej) i dzieci nieślubnych (prawo francuskie – odmawiało praw wynikających ze
stos. rodzinnych i pokrewieństwa)
- ograniczenia z przyczyn wyznaniowych (np. Żydów w prawie austriackim)
- ograniczenia natury faktycznej – uzależniające wykonywanie niektórych praw cywilnych od
czynników natury moralnej (godność osobista, walory charakteru); wpływ mógł wywierać również
stan majątkowy danej osoby (ABGB, BGB)
- zdolność prawna – z chwilą urodzenia; zapewnienie ochrony dzieci poczętych, a nienarodzonych
(np. przez ustanowienie kurateli ventris nomine)
- koniec – wraz ze śmiercią; nie tylko śmierć naturalna – KN – śmierć cywilna (na skutek skazania na
pewne kary, powodowała utratę praw cywilnych, majątkowych i osobistych)
- zdolność do czynności prawnych – zależała od wieku (najczęściej – 21 lat, p. szwajcarskie – 20),
stanu psychicznego (niedorozwój, choroby umysłowe – ograniczanie zdolności), płci (upośledzenie
kobiet), trybu życia (pozbawienie zdolności marnotrawców czy alkoholików)
Osoby prawne
- negatywny stosunek do osób prawnych – F.K. v Sacigny – teoria fikcji prawnej – wszelkie
zbiorowości jako twory sztuczne, nieposiadające bytu realnego, uznawane za podmioty prawa na
mocy fikcji; teoria interesu R. Iheringa – wiązała pojęcie prawa podmiotowego jako chronionego
prawem interesu tylko z osobami fizycznymi, nie zaś prawnymi (uważanymi za wytwór techniki
prawniczej)
- pierwsze kodeksy – jedynie wzmianki; ściślejsze uregulowanie – BGB (69 paragrafów)
- romaniści, przedstawiciele pandektystyki – teorie fikcji; germaniści (odłam jurysprudencji
niemieckiej) – realny byt osób prawnych (O. v Gierke) – teoria organiczna: osoba prawna
przyrównywana do żywego organizmu ludzkiego, obdarzonego wolą, rozumem, organami,
zdolnością do działań prawnych
- zasadniczy podział: na osoby prawne prawa prywatnego (tworzone przez samych zainteresowanych;
umowa bądź akt założycielski, regulowane normami p. prywatnego) i prawa publicznego
(powoływane przez ustawę – fiskus, zakład użyteczności publ.)
- z czasów rzymskich podział na: korporacje (stowarzyszenia funkcjonujące jako zbiorowość osób
będących członkami osoby prawnej, realizujących wspólne cele) i fundacje (zakłady, których
podstawą był substrat majątkowy)
- wyróżnianie również: osób prawnych o charakterze majątkowych i o charakterze niezarobkowym
(altruistyczne)
- dwa systemy powstawania (nabywania zdolności prawnej) osób prawnych: system koncecyjny –
historycznie wcześniejszy (powstanie osoby prawnej uzależnione od zezwolenia władz) i system
normatywny (dana zbiorowość nabywała osobowość przez wypełnienie wszystkich wymogów, przy
samym wpisie do rejestru)
- we Francji – 1901 – ustawa Waldeck-Rousseau – swoboda zakładania stowarzyszeń dozwolonych
przez prawo, przyznająca osobowość prawną z mocy ustawy (z wyj. zw. religijnych)
- kodeks cywilny niemiecki – ingerencja państwowa w proces powstawania osób prawnych
- kodeks szwajcarski – osobowość prawna z mocy samego prawa – system normatywny
Małżeństwo
- tendencja do nadania instytucji świeckiego charakteru i objęcia ustawodawstwem państwowym
- od Grocjusza, prawo natury – małżeństwo jako umowa cywilna
- patent Józefa II o małżeństwie (Ehepatent) z 1783 – małżeństwo umową cywilną, reg. przepisami
państwowymi, jurysdykcja sądów państwowych
- podobnie Landrecht
- laicki model małżeństwa: Kodeks Napoleona, BGB
- wyznaniowy model: prawo rosyjskie (Zwód Praw)
- mieszany model: ABGB – małżeństwo jako umowa, laickie określenie zasad dot. istoty małżeństwa,
zdolności do jego zawarcia, przeszkód; jurysdykcja świecka; zawarcie w formie alternatywnej:
wyznaniowej lub świeckiej; separacja (rozłączenie) dla wszystkich, rozwód tylko dla niekatolików;
odrębne regulacje małżeństw żydowskich; instytucja małżeństwa cywilnego z konieczności
(Notzivilehe)
- stosunki małżeńskie – dominująca pozycja męża (KN), władza mężowska nad żoną (pozbawienie jej
samodzielnej zdolności do działań prawnych)
- na zasadzie zwierzchnictwa również stosunki majątkowe
- ustrój małżeński ustawowy i kilka rodzajów ustrojów umownych: system ogólnej wspólności (całe
mienie małżonków jako majątek wspólny) i system całkowitej rozdzielności (majątki małżonków
rozdzielone)
- Kodeks Napoleona – wspólność ustawowa (ruchomości, mienie nabyte w czasie małżeństwa, zarząd,
użytkowanie i rozporządzanie – do męża)
- zasada rozdzielności – ABGB (domniemanie, że mąż jako ustawowy zastępca zarządza majątkiem
żony), kodeks cywilny niemiecki (BGB) – system zarządu i pobierania pożytku (mąż)
Rodzina
- cechy patriarchalne
- KN – dążenie do zapewnienia nienaruszalności, utrzymania silnej, patriarchalnej władzy ojca
- domniemanie ślubnego pochodzenia dziecka; zakaz poszukiwania ojcostwa; upośledzenie dzieci
nieślubnych
- dzieci pozamałżeńskie: „zwykłe”, naturalne (mogły zostać uprawnione przez małżeństwo lub
uznane, mogły dochodzić sądownie swego pochodzenia – proces o poszukiwanie stanu – utrudniony,
tylko dochodzenie macierzyństwa; mimo uznania nie wchodziły do rodziny, uzyskiwały tylko
ograniczone prawa spadkowe) oraz dzieci ze związków cudzołożnych i kazirodczych (nie mogły
zostać nigdy uznane ani uprawnione, zakaz poszukiwania stanu, pozbawione praw spadkowych,
jedynie uprawnienia alimentacyjne)
- silna władza ojcowska – władza nad dziećmi (wyłączna), wyłączny zarząd majątkiem dziecka;
możność stosowania wobec dziecka przymusu fizycznego
- tendencje: indywidualizacja i liberalizacja przepisów antyegalitarnych i patriarchalnych; tendencja
do wprowadzenia nowych ograniczeń – wzrost ingerencji państwa
- ABGB – prawo małoletniego niepozostającego na utrzymaniu rodziców do samodzielnego
zobowiązywania się do świadczenia usług
- BGB – samodzielność małoletnich (w sferze majątkowej, pod pewnymi warunkami – prowadzenie
przedsiębiorstwa zarobkowego), ułatwienie zaciągania się do rpacy
- wzrost roli kobiet we władzy rodzicielskiej; polepszenie sytuacji dzieci nieślubnych
- wzrost ingerencji państwa: francuska ustawa z 1889 – ingerencja sądu we wszystkich sytuacjach
uzasadniających obawę o „zdrowie, moralność i edukację”; nowela I ABGB – decyzja sądowa w
sprawach ograniczania lub pozbawiania władzy rodzicielskiej, w sprawach losów dzieci w razie
separacji czy rozwodu; BGB – kontrola nad sprawowaniem przez ojca funkcji przedstawiciela
ustawowego, wykonywaniem władzy ojcowskiej, zarządzaniem majątkiem dzieci
- zmiany w instytucji opieki – nadzór nad wykonywaniem do organów publicznych (nowela I –
opieka generalna), BGB – kontrola opieki
Prawo majątkowe
Własność
- przejęcie konstrukcji własności z prawa rzymskiego jako możliwie najpełniejszego,
nieskrępowanego władztwa jednostki nad rzeczą; prawnonaturalne hasła nienaruszalności własności
prywatnej
- własność jako prawo przyrodzone, dające jednostce władzę absolutną i wyłączną nad dobrami do
niej należącymi; nieskrępowany obrót i pomnażanie zysków
- Landrecht, ABGB, Zwód Praw – przy jednoczesnym sankcjonowaniu istnienia własności feudalnej;
obok def. własności pełnej – własność podzielona; Landrecht – przepisy o lennach, fideikomisach,
dobrach dziedziczno-czynszowych; ABGB – def. własności podzielonej, polegającej na oddzieleniu
prawa do istoty rzeczy i prawa do pożytków; Zwód Praw – pojęcie własności niepełnej,
ograniczonej przez czyjeś inne, niepełne prawa do majątku
- wyliczanie uprawnień właściciela pełnego – określenie własności w sposób pozytywny
- Kodeks Napoleona – zerwał z pozostałościami feudalnymi; instytucja nieograniczonej i
nienaruszalnej własności prywatnej na czele całego systemu prawno-majątkowego
- własność jako „prawo używania rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony,
byleby nie czyniono z nich użytku przez ustawy lub urządzenia zabronionego”
- pełnia własności, absolutny charakter; treść ujmowana negatywnie – wolno czynić z własnością
wszystko, byle w zakreślonych przez prawo granicach
- właściciel nie może wykonywać prawa własności w sposób naruszający interesy innych osób –
określanie granic wykonywania prawa własności
- wywłaszczenie – ze względów dobra publicznego – tylko w wypadkach wyjątkowych, za „słusznym
i uprzednim” odszkodowaniem
- w dobie reform społecznych – hasła solidaryzmu społecznego – teoria własności jako funkcji
społecznej – nacisk nie na prawa, a obowiązki właściciela – uzasadniona przez Leona Duguita
(własność przestała być absolutnym i nienaruszalnym prawem podmiotowym)
- teoria funkcjonalizmu – w nauce społecznej Kościoła; Rerum Novarum 1891 Leona XIII;
nawiązanie do nauki św. Tomasza z Akwinu – własność nienaruszalnym dobrem indywidualnym,
ale jednocześnie o charakterze społecznym
- orzecznictwo sądowe – dostosowywanie norm kodeksowych do wymagań społecznych – wymóg, by
właściciel przy wykonywaniu prawa nie czynił użytku sprzecznego z ustawami i interesami osób
trzecich – interpretowane rozszerzające, w duchu słuszności i dobra ogólnego – konstrukcja
nadużycia prawa podmiotowego
- BGB – tradycyjna definicja prawa własności, zaznaczenie istnienia granic wykonywania prawa,
rozbudowane przepisy dot. ograniczeń wykonywania prawa własności z tyt. prawa sąsiedzkiego;
ogólny zakaz szykany (wykonywania prawa własności w celu szkodzenia innemu) – podobne
przepisy w Noweli III ABGB i innych kodeksach
- wzrost interwencjonizmu – wzrost liczby przepisów administracyjnych ograniczających
właścicieli; po I wojnie – nacjonalizacja niektórych gałęzi przemysłu i transportu
Zobowiązania
Umowy
- zasada swobody umów – przyznanie jednostce pełnej autonomii woli w dziedzinie prawa cywilnego
(kształtowania stosunków umownych) – najpełniej Kodeks Napoleona
- dowolne kształtowanie treści i formy umów, byle nie naruszały porządku publicznego ani dobrych
obyczajów
- kodeksy – na straży ważności umów – tylko w wyjątkowych okolicznościach nieważne
- jednostka jako pan swoich czynów w zakresie zawiązywania stosunków umownych – postulaty
liberalizmu gospodarczego i zasady wolnej gry sił na rynku
- zniesienie zakazu pożyczek lichwiarskich
- ograniczenie możności zerwania umowy z powodu pokrzywdzenia; z ograniczeniami – justyniańska
zasada możności rozwiązania umowy w przypadku nadmiernego uszczerbku (laesio enormis)
- nowa polityka społeczna – podporządkowanie swobody umów racjom dobra ogólnego i ochronie
„małych ludzi” – naprzeciw: orzecznictwo sądowe – badanie umów nie tylko od strony
kodeksowych przesłanek ważności, ale również społecznego oddziaływania
- klauzule generalne – badanie z zasadami „dobrych obyczajów”, „zwyczajów uczciwego obrotu”,
„porządku publicznego” – ocena ważności umów w duchu słuszności; etyka materialna w sferę
stosunków umownych (względy słuszności, moralności czy sprawiedliwości jako uzasadnienie
nieważności umów zawartych z pokrzywdzeniem strony)
- niekiedy ustawowe zakazy lichwy
- BGB – nieważna czynność, przez którą ktoś wyzyskując przykre położenie, lekkomyślność lub brak
doświadczenia chce osiągnąć materialne korzyści
- umowy o pracę – początkowo na założeniach abstrakcyjnej równości stron i ich autonomii woli;
praca jako towar, nabywany za określoną cenę (zgodnie z warunkami popytu i podaży) – oparcie na
rzymskiej konstrukcji locatio-conductio operarum – najmu usług, przy pominięciu społ. aspektów
- Landrecht – charakter feudalny przepisów; ABGB – ogólne ujęcie jako kontrakt pracy – również
umowa o dzieło; w istocie usunięto problematykę z kodeksu; w praktyce pozostawienie przepisów o
char. feudalnym kodeksu zachodniogalicyjskiego
- Kodeks Napoleona – pominięcie problemu pracy najemnej, ignorowanie jej społ. skutków; ujęte jako
najem usług – w przepisach o najmie; nie można zobowiązywać się do usług inaczej, jak na pewien
czas lub do oznaczonych zatrudnień; wyłom od kontraktu na niekorzyść pracownika (w razie sporu
wiara oświadczeniom pracodawcy)
- reformy socjalne – ochrona publicznoprawna pracowników; poza kodeksami – ustawy dot.
pracowników najemnych; powstanie nowej gałęzi – prawa pracy
- w kierunku ograniczania swobody umów w zakresie treści i sposobu; nowe kategorie umów
(kierowane, taryfowe, adhezyjne – skutki z góry uregulowane i niezależne od woli kontrahentów i
rozciągały się na osoby trzecie)
Podstawy odpowiedzialności cywilnej
- podstawą – wina; nie ponosiły odpowiedzialności osoby nieświadome swych działań (małoletni,
chory umysłowo)
- odstępowanie od zasady winy, gdy nie można było przypisać winy osobom trzecim – obowiązek
zapłaty odszkodowania ze względów słuszności (ABGB, Zwód Praw, BGB)
- za sprawcą – domniemanie braku winy – konieczność dowodu
- niekiedy uzależnianie zakresu odpowiedzialności od stopnia winy – ABGB: za zły zamiar (dolus)
lub rażące niedbalstwo (culpa lata) – zupełne zadośćuczynienie, za zwykłe niedbalstwo (culpa levis)
– jedynie naprawienie szkody rzeczywistej
- odpowiedzialność za szkody wyrządzone czynem własnym – odpowiedzialność za inne osoby,
zwierzęta i rzeczy – pojęcie winy – w braku dozoru (culpa in custodiendo) lub nieodpowiednim
doborze osoby (culpa in eligendo)
- odpowiedzialność za czyny drugiego – powołani z mocy ustawy lub umowy do nadzoru oraz ci,
którzy posługiwali się osobami nadzorowanymi; KN: ojciec, matka, panowie i zleceniodawcy,
nauczyciele i rzemieślnicy – zaostrzona odpowiedzialność tych grup, założenie domniemania winy
- odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy – początkowo na zasadzie winy z braku dozoru;
przerzucenie ciężaru dowodu na osobę odpowiedzialną; wyjątkowo – odpowiedzialność obiektywna
- obciążanie osób posługujących się urządzeniami technicznymi odpowiedzialnością za skutek –
obiektywna – „czyj zysk tego i strata” (eius damnum cuius commodum) – osoby podejmujące dla
własnej korzyści działalność niebezpieczną dla otoczenia powinny ponosić ryzyko z tym związane
(KZ z 1933)
- rozwój ubezpieczeń od odpowiedzialności cywilnej – wskutek rozciągania obowiązku
wynagrodzenia szkody na osoby, które szkody wyrządziły lub instytucje, które zawodowo
zajmowały się pokrywaniem szkód
Spadkobranie
- zasada formalnej powszechności praw spadkowych
- zasada równości w dziedziczeniu
- Francja: zniesienie przywilejów starszeństwa i płci w dziedziczeniu, zniesienie dziedziczenia
jednostkowego
- wyłomy od zasady równości – prawa spadkowe dzieci nieślubnych, gorsza pozycja małżonka
- zagwarantowanie w dziedziczeniu interesów rodziny – instytucja zachowku
- z indywidualizmu: zasada podzielności spadków – zakaz zmuszania spadkobierców do
pozostawania w niepodzielności majątkowej – w każdej chwili mogli żądać udziału spadkowego w
naturze
- z liberalizmu: zasada swobody testowania, początkowa przewaga dziedziczenia testamentowego
nad ustawowym
- dziedziczenie testamentowe: każdy miał zdolność testowania (ograniczenia dot. zdolności do
czynności prawnych) przy wyjątkach, np. dot. osób duchownych (prawo austriackie, rosyjskie),
marnotrawców (ABGB – rozporządzanie tylko połową majątku),
- w zasadzie swoboda dokonywania rozporządzeń na rzecz każdego, z wyjątkami (KN): opiekunowie
(od małoletnich czy podopiecznych), lekarze, aptekarze, duchowni
- zastrzeżenie, że swoboda testowania nie może naruszać praw spadkowych osób najbliższych –
dziedziców koniecznych (przede wszystkim krewni, później – małżonek)
- system zachowku (ABGB, BGB) – nawiązujący do rzymskiej instytucji części obowiązkowej (pars
legitima); osoby uprawnione nie otrzymywały konkretnego udziału w spadku, a jedynie roszczenie
do spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej równą wartością do należnej im części obowiązkowej
(legitymy)
- spadkobiercy konieczni – wierzycielami dziedzica testamentowego, ten nie był zobowiązany do
działu spadku in natura
- wysokość zachowku – połowa części, która przypadałaby w dziedziczeniu ustawowym
- pozbawienie prawa do zachowku (wydziedziczenie) tylko z przyczyn w ustawie wymienionych
- w prawie francuskim – system rezerwy: podział spadku na 2 idealne części: rozporządzalną i
rezerwę, spadkodawca mógł swobodnie rozporządzać pierwszą
- dziedzice konieczni – rzeczywistymi spadkobiercami (służyło im prawo o charakterze
bezwzględnym do określonej części)
- w prawie rosyjskim podział na dobra rodowe i nabyte (nimi można było swobodnie dysponować)
- dziedziczenie ustawowe – początkowo bardzo szeroki krąg, upośledzona pozycja małżonka i dzieci
nieślubnych (KN)
- KN – krewni do XII stopnia komputacji rzymskiej; dopiero w braku – małżonek, dzieci nieślubne
uznane, państwo
- ABGB – system parantel, krewni do szóstej linii wg tego systemu; upośledzenie dzieci nieślubnych,
małżonka
- w prawie rosyjskim – brak ograniczenia dziedziczenia krewnych co do stopni, dziedziczenie dz.
nieślubnych tylko po matce, upośledzenie małżonków
- tendencja do ograniczania kręgu spadkobierców ustawowych, polepszania praw dz. nieślubnych i
małżonków
- likwidacja sukcesji jednostkowej na rzecz równego udziału wszystkich spadkobierców; Francja –
zakaz substytucji fideikomisarnych (podstawienia powierniczego)
- Napoleon – instytucja majoratów, jako niepodzielnych i niezbywalnych majątków ziemskich –
podstawy ekonom. nowej arystokracji
- ABGB – przepisy o fideikomisach familijnych, dziedziczenie w linii męskiej – ale jako „obce ciało”
w systemie spadkobrania; ogólne założenie równości praw spadkowych; pozostałe sprawy poza
regulacjami kodeksowymi (np. dziedziczenie gospodarstw włościańskich); zagwarantowanie
równych udziałów w spadkach – podział spuścizny in natura
- tendencja do ochrony niepodzielności własności – ochrona przed podziałem ziem (reforma KN z
1938)
- reformy – niektóre kraje Rzeszy: dziedziczenie przez jednego spadkobiercę dóbr w specjalnych
rejestrach
- BGB – romanistyczne ujęcie; ale instytucja zachowku jako formy ochrony przed podziałami;
przepisy umożliwiające zawieszanie na dłuższy czas działów spadkowych
- w Austrii – ustawa ramowa z 1889 – niepodzielne dziedziczenie niektórych gospodarstw rolnych
(Tyrol, Karyntia, Czechy)
Instytucje prawa handlowego
- proces wyodrębniania norm należących do obrotu handlowego – prawa handlowego
- prawo handlowe – jako prawo szczególne wobec norm ogólnych prawa cywilnego
- kryteria: podmiotowe (osoba kupca) i przedmiotowe (obrót handlowy) – trzy systemu: podmiotowy,
przedmiotowy i mieszany
- najwcześniejszy w systemie kapitalistycznym – system przedmiotowy, utrata korporacyjnego
charakteru wraz ze zniesieniem podziałów stanowych; handel – jako każde pośrednictwo w obrocie
dóbr; każdy akt – do prawa handlowego; każdy podejmujący czynność – charakter kupca – code de
commerce z 1807
- z rozwojem nurtu socjalnego – kryterium podmiotowe – ujęcie prawa handlowego jako prawa
właściwego dla osób trudniących się zawodowo czynnościami handlowymi – kodeks handlowy
niemiecki z 1897 r.; polski kodeks handlowy z 1934
- system mieszany – kodeks handlowy austriacki z 1862 – podmiotowo-przedmiotowe ujęcie;
czynności handlowe niezależne od podmiotu wykonującego oraz takie, które uznawane były za
handlowe tylko w przypadku wykonywania przez kupca
- rozwój spółek handlowych, szczególnie spółek akcyjnych – zw. ze skoncentrowanym kapitałem
- nowe znaczenie giełdy jako instytucji, w której dokonywał się obrót wartościami pieniężnymi i
towarowymi; ustalanie skali cen i kursów
- prawo wekslowe, regulujące instytucję weksla jako papieru wartościowego zawierającego
przyrzeczenie zapłaty ściśle określonej sumy
- prawo czekowe, instytucja czeku – dokumentu zawierającego polecenie zapłaty, środka
bezgotówkowego dokonywania operacji pieniężnych
Kierunki myśli cywilistycznej
- pozytywizm prawniczy – nurt klasyczny, dogmatyczny: ograniczenie badań nad prawem do
dogmatycznej analizy tekstów, kult litery prawa w oderwaniu od pozaustawowych czynników
- sprowadzenie roli nauki prawa do systematycznej analizy norm prawa pozytywnego
- badanie ogólnych pojęć prawnych przy zastosowaniu metody formalno-dogmatycznej
- szkoła egzegezy, Francja – sucha egzegeza przepisów Kodeksu Napoleona; kodeks cywilny jako
zamknięta i kompletna całość dostarczająca rozwiązań dla wszystkich przypadków; kult przepisu
prawnego, tworzenie abstrakcyjnych, oderwanych od realiów życia konstrukcji logicznych – szczyty
rygoryzmu formalnego; rola sędziego – mechaniczne stosowanie przepisów do stanów faktycznych;
wykładnia – uściślanie tekstu drogą operacji logicznych i ustalania zakresu obowiązywania norm
kodeksowych
- na gruncie austriackim: F. Zeiller – wyłącznie dogmatyczna analiza norm kodeksowych;
bezkrytyczny kult litery prawa
- na gruncie niemieckim: wobec braku ogólnoniemieckiej kodyfikacji – pozytywizm naukowy,
rozwijał się na bazie nauki prawa – recypowanego prawa rzymskiego (pandektystyki) – B.
Windscheid – jurysprudencja pojęć – skrajny przejaw metody formalno-dogmatycznej
- naturalizm prawniczy – potrzeba nasycenia prawa pozytywnego elementami zaczerpniętymi z
nauk społecznych (nawet ścisłych); przeciw metodologicznym podstawom pozytywizmu, metodzie
formalno-dogmatycznej i jurysprudencji pojęć
- jurysprudencja interesów – F. Heck; R. Ihnering – twórca jurysprudencji celowościowej; prawo –
rola służebna wobec interesów społecznych czy jednostkowych, interesy te określają zarówno treść
przepisów prawnych i należytą wykładnię
- prawo nie rozwija się przez mechaniczne tworzenie pojęć, ale jest odbiciem celów jednostkowych
lub społecznych; przedmiotem wykładni – nie tylko literalne brzmienie ustawy, ale jej społeczny cel
- nowa metoda interpretacji prawa – teleologiczna, celowościowa
- jurysprudencja interesów – zapełnianie luk w prawie ustalaniem woli ustawodawcy wg kryterium
interesów, które legły u podstaw wydania normy
- szkoła wolnego prawa (Francja – szkoła wolnych poszukiwań naukowych) – H. Kantorowicz, F.
Geny, E. Huber (Szwarcaria); nieuchronność luk w prawie – ich wypełnianie drogą prawotwórczej
działalności sędziego; sąd nie tylko związany prawem pozytywnym, ale może działać w sposób
wolny
- francuska szkoła: normy pisane nie odpowiadają porządkowi prawnemu; istniejące luki – zapełniane
przez twórczą interwencję sędziego – dokonywaną wg obiektywnych wskazówek nauki i
wspomaganych właściwą techniką prawa
HISTORIA PRAWA KARNEGO
Założenia programu kodyfikacji
- szkoła humanitarna
- postulaty reformy – filozofia Oświecenia (Ch. Thomasius), dzieła Monteskiusza, Woltera
- C. Beccaria – 1764: „O przestępstwach i karach” – wykład postulatów humanitaryzmu
Program humanitaryzmu:
- dot. głównie procesu oraz prawa karnego materialnego
- walka z arbitralnością sędziów – samowolą i bezprawiem w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości
- zakaz analogii w prawie karnym – jako pewność prawna jednostki
- ogłoszenie kodyfikacji prawa karnego – określenie wszystkich przestępstw; zupełność kodyfikacji
- zasada formalnej równości wobec prawa karnego – ustawa obowiązywać miała wszystkich
jednakowo
- pełna subiektywizacja odpowiedzialności karnej – zerwanie z odpowiedzialnością obiektywną
- indywidualizacja odpowiedzialności – zniesienie odpowiedzialności zbiorowej i przejawów represji
karnej wobec niewinnych
- przewartościowanie dóbr chronionych represją karną – m.in. przeciw religii; walka z zabobonami,
irracjonalnością; zniesienie karalności czarów i magii; zniesienie karalności samobójstw
- nowe założenia represji karnej i uzasadnienie sensu kary: utylitaryzm – istotą kary osiągnięcie
pożytecznych dla społeczeństwa celów: zapobieganie dalszym przestępstwom, praca na rzecz
społeczeństwa; najbardziej celowa i użyteczna – kara pozbawienia wolności połączona z
obowiązkiem pracy
- niektórzy – kwestionowanie sensu i skuteczności kary śmierci; bardziej dotkliwa – kara ciężkich
robót
- żądania zniesienia kar okrutnych, połączonych z męczarnią skazanego: kwalifikowanych kar śmierci
czy kar mutylacyjnych
- ekonomia kar – wymierzana tylko w granicach i sposobami nieodzownymi do osiągnięcia
skuteczności
- kara – określona ustawowo, współmierna do przestępstwa, relatywna
- o jej skuteczności, sprawiedliwości i użyteczności decyduje szybkość zastosowania oraz
nieuchronność
Założenia kodyfikacji
- zasada legalizmu (ustawowości) w prawie karnym – przestępstwem tylko czyn zabroniony pod
groźbą kary w ustawie (nullum crimen sine lege)
- zasada formalnej równości wobec prawa karnego
- dążenie do pełnej subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności
- ostateczne usankcjonowanie zasady prawnopublicznego charakteru przestępstwa
- cele i charakter represji: względy utylitaryzmu, racjonalizacji i laicyzacji
- czysto racjonalny charakter przestępstw przeciwko religii, usunięcie z katalogu przestępstw czarów,
samobójstwa
- ochrona własności indywidualnej
- tendencja do zniesienia kar okrutnych i hańbiących, ograniczenie stosowania kary śmierci,
rozbudowanie systemu kar pozbawienia wolności, opory wobec kary konfiskaty mienia
- technika kodyfikacyjna: część ogólna (ogólne założenia odpow. karnej, przestępstwa i kary) i
szczególna; całkowite rozgraniczenie prawa materialnego i procesowego
- odejście od kazuistyki – normy abstrakcyjne, zwięzłe i najbardziej ogólne
- kodeksy epoki feudalnej: kodyfikacja bawarska Maksymiliana, Theresiana
- kodeksy epoki przejściowej: Josephina, Landrecht pruski, kodeksy rosyjskie
- kodeksy epoki konstytucjonalizmu: Code penal i bawarski kodeks z 1813
Źródła prawa karnego
- Francja
- na podstawie Deklaracji PCiO – zasada równości, określenie przestępstwa od strony materialnej i
formalnej (zasada legalizmu)
- 1791 – Kodeks karny – dot. głównie zasad wymiaru kary i rodzajów kar; brak kwalifikowanych kar
śmierci, kar mutylacyjnych, konfiskaty; główną karą – pozbawienie wolności; kara śmierci
utrzymana w wyjątkowych przypadkach
- 1795 – Kodeks o przestępstwach i karach – 646 artykułów, dot. w szczególności reformy procesu
- 1810 – Code penal – wyłącznie przepisy prawa materialnego
- rozdział wstępny i 4 części: 2 o char. ogólnym i 2 o szczególnym
- jasne i precyzyjne sformułowania
- trójpodział przestępstw na: zbrodnie (kary dręczące i hańbiące – kara śmierci, dożywotnie lub
czasowe roboty, ciężkie więzienie, deportacja), występki (kary poprawcze – dom poprawy,
pozbawienie praw obywatelskich i cywilnych, grzywna), wykroczenia (kary policyjne – grzywna,
areszt, orzekane przez sądy policji)
- surowość kar – w celu odstraszenia; powrót do stosowania kar śmierci, przywrócenie konfiskaty
majątku, piętnowanie skazanego przez wypalanie znaków na ciele; śmierć cywilna – podlegające
zmianom i ograniczeniom w XIX w. i później
- Austria
- 1768 – Theresiana – kodeks karny Marii Teresy; feudalny charakter, na podstawie Caroliny; prawo
materialne i formalne; publicznoprawny charakter przestępstwa; wyróżnienie drobnych przestępstw,
dochodzonych w postępowaniu cywilnym (prywatnych); kategoria przestępstw mieszanych; podział
kar na bardzo ciężkie, ciężkie, lekkie; analogia, wymierzanie kar arbitralnych, uwzględnianie różnic
stanowych; wyłącznie odstraszający charakter kary; okrutne, kwalifikowane kary śmierci
- 1786 – Leopoldina – Leopolda II – kodeks karny wydany dla Toskany; pierwszy pod bezpośrednim
wpływem Beccarii – skreślenie kary śmierci, kar okrutnych i hańbiących; podstawową – kara
pozbawienia wolności
- 1787 – Josephina – Józefa II – dot. prawa materialnego; I – o przestępstwach i karach kryminalnych,
II – o przestępstwach i karach politycznych;
- kodeksowe rozróżnienie między przestępstwami ciężkimi i mniejszej wagi
- 264 paragrafy, bez kazuistyki, jasny i prosty język
- formalna definicja przestępstwa – przestępstwem tylko taki czyn, który uznany jest w kodeksie za
przestępstwo
- zniesienie arbitralności sądów – stosowanie tylko kar przewidzianych w kodeksie
- bez zróżnicowania odpowiedzialności ze względu na stan społeczny
- subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności
- zrównanie usiłowania z dokonaniem przestępstwa
- pominięcie przedawnienia
- zniesienie karalności czarów, karalność pojedynków, przestępstwa przeciwko religii – „polityczne”,
mniejszej wagi; pozostawienie karalności samobójstw
- zniesienie kary śmierci w postępowaniu zwyczajnym; podstawowe kary – pozbawienia wolności (z
ew. obostrzeniami)
- 1795 – przywrócenie kary śmierci za zdradę główną
- 1796 – (moc od 1797) – Ustawa karna dla Galicji Zachodniej – podstawa dla następnej kodyfikacji
- 1803 – Franciscana Franciszka II
- ścisły podział przestępstw na dwie kategorie: zbrodnie (księga I; karane przez władze sądowe) i
ciężkie przestępstwa policyjne (księga II, karane przez władze administracyjne; także przestępstwa z
działania lub zaniechania popełnione nieumyślnie, lżejsze uszkodzenia ciała, czyny naruszające
dobre obyczaje)
- przywrócenie przedawnienia
- rozszerzenie katalogu przestępstw wobec władzy, samo pojęcie zdrady głównej
- zbrodniami przestępstwa przeciw religii i obyczajowe
- wprowadzenie kary śmierci za najcięższe przestępstwa;
- zniesienie kary konfiskaty majątku; złagodzenie kary więzienia
- możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary i przedterminowego zwolnienia z więzienia
- przeróbka w 1852 i ujęcie w formalne ramy kodeksu karnego – usunięcie przepisów z dziedziny
procedury; trójpodział przestępstw (francuski)
- Niemcy
- pierwszą pełną kodyfikacją – Landrecht z 1794
- kazuistyka, brak ścisłego odróżnienia norm prawnych od moralno-obycajowych
- nullum crimen sine lege
- dopuszczenie stosowania środków zabezpieczających (np. zamykanie w domach pracy) po odbyciu
kary: recydywistów, włóczęgów, żebraków
- utrzymanie karcenia domowego, stanowy charakter przestępstw przeciw czci; ochrona karna honoru
stanów uprzywilejowanych
- 1851 – Kodeks karny pruski
- wzorowany na Code penal; trójdzielny podział przestępstw
- nullum crimen sine lege, formalna równość wobec prawa karnego
- ochrona interesów społ.-gosp. posiadaczy – rozbudowanie przepisów z zakresu ochrony praw
majątkowych
- przepisy o charakterze absolutystyczno-policyjnym
- Bawaria: 1751 Codex Iuris Criminalis Bavarici Makymiliana II Józefa – rozwój pojęć ogólnych,
subiektywizacja odpowiedzialności, udoskonalona technika legislacyjna
- 1813 – kodeks karny Anzelma Feuerbacha – 459 artykułów; część ogólna i szczególna; trójpodział
przestępstw (francuski); syntetyczne normy, bez kazuistyki i wątków pozaustawowych, język
prawniczy, jednolita terminologia
- A. Feuerbach – klasyczna szkoła prawa karnego; twórca nowoczesnej doktryny penalistycznej –
pierwszy: nullum crimen sine lege
- ograniczenie swobody decyzji sędziowskiej – sankcje bezwzględnie oznaczone; rola sędziego –
automatyczne wymierzanie kary
- represyjny system kar, kara śmierci, kara więzienia z obostrzeniami, instytucja śmierci cywilnej,
kary cielesne – teoria przymusu psychologicznego: samo zagrożenie karą miało odstraszyć od
popełnienia przestępstwa
- 1871 – Kodeks karny ogólnoniemiecki – przepisy wstępne i 2 części (ogólna i szczególna)
- ograniczenie i złagodzenie karalności przestępstw przeciw państwu
- ograniczenie kary śmierci, skrócenie maksymalnej wysokości kary więzienia (do 15 lat), warunkowe
zwolnienie po 3/4 kary
- ustawodawstwo karne – w ustawach szczególnych
- III Rzesza – rozrost działania prawa karnego, 1935 – dopuszczenie analogii; rozbudowanie systemu
środków zabezpieczających i poprawczych; penalizacja życia – wzrost liczby czynów karalnych,
zaostrzenie represji karnej; rozbudowanie katalogu czynów karanych śmiercią
- Rosja
- 1767 – Instrukcja Katarzyny II – zbiór zasad dla komisji kodyfikacyjnej prawa karnego (oparta na
ideologii Oświecenia, dziełach Monteskiusza, Beccarii) – celem p. karnego: zapobieganie
przestępstwom, kara – zło konieczne, wymierzana tylko ze względów i w granicach określonych
dobrem ogółu, proporcjonalna, szybka, nieuchronna
- działalność M. Sperańskiego – usystematyzowanie prawa karnego w XV t. Zwodu Praw z 1832
- 1845 – Kodeks Kar Głównych i Poprawczych (moc od 1846) – M. Sperański, D. Błudow, R. Hube
(PL)
- 2224 artykuły
- dopuszczenie analogii, szerokie ujęcie zamiaru przestępnego, karalnego udziału w przestępstwie;
kilka stopni usiłowania – karalność czynności przygotowawczych, nawet samo „przestępne
zamierzenie”
- rozbudowane przestępstwa przeciwko władzy państwowej; rozbudowany katalog przestępstw
przeciwko porządkowi publicznemu (wystąpienia robotników i chłopów poddanych)
- podział kar na główne (pozbawienie wszelkich kar, kara śmierci, zesłanie na katorgę, zesłanie na
Syberię lub Zakaukazie, niekiedy obostrzane) i poprawcze (zesłanie krótkotrwałe, osadzenie w
twierdzy, więzienie, kary cielesne, grzywna)
- stanowy charakter kar
- 1863 – Aleksander II – zniesienie kar cielesnych
- 1864 – ustawa zawierająca przepisy o wykroczeniach przeciw porządkowi publicznemu,
obyczajności, własności
- rewizja KKGiP w 1866
- 1903 – projekt kodeksu karnego N.G. Tagancew i I.J. Fojnicki: zwięzły, założenia szkoły klasycznej;
trójpodział przestępstw (francuski), nowoczesne ujęcie zasad odpowiedzialności, tendencja do
kazuistyki – wprowadzony omyłkowo w 1915 na terenach b. Królestwa PL przez władze okupacyjne
- II Rzeczypospolita
- utrzymana moc kodeksów karnych państw zaborczych (kodeksu karnego austriackiego z 1852,
kodeksu karnego niemieckiego z 1871, kodeksu Tagancewa z 1903, ustawy karnej węgierskiej z
1878)
- komisja: J. Makarewicz, W. Makowski, E.S. Rappaport (oraz E. Ettinger, E. Krzymuski, W.
Miklaszewski, A. Mogilnicki, F. Nowodworski, W. Prądzyński, Z. Rymowicz)
- 1932 – Kodeks karny, rozporządzenie Prezydenta RP
- jasny, precyzyjny język
- podział na część ogólną i szczególną – podział na zbrodnie (kara więzienia od 5 lat do kary śmierci)
i występki; drobniejsze – uregulowane odrębnym prawem o wykroczeniach
- nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori
- formalna równość wobec prawa karnego
- zasada subiektywizmu – odpowiedzialność wyłącznie od strony subiektywnego stosunku sprawcy do
czynu; ściśle uzależniona od poczytalności i swobody kierowania wolą; konstrukcja winy –
odpowiedzialność za czyny zamierzone i przewidywane; odpowiedzialność warunkowa nieletnich
(13-17 lat)
- indywidualizm – odpowiedzialność podżegacza i pomocnika; odpowiedzialność w granicach swego
zamiaru; nakaz uwzględniania okoliczności mających wpływ na wymiar kary
- zasada humanitaryzmu – kara w granicach i środkami niezbędnymi dla uzyskania przewidzianych
celów; kara śmierci jako środek wyjątkowy (w 5 przypadkach); w stosunku do nieletnich – kary
poprawcze z możliwością zamiany na środki wychowawcze
- nadzwyczajne złagodzenie kary, warunkowe zawieszenie wykonania kary, warunkowe zwolnienie,
rehabilitacja ustawowa i sędziowska, zatarcie skazania
- zasada środków zabezpieczających – izolowanie pewnych kategorii przestępców w specjalnych
zakładach po odbyciu kary (nieodpowiedzialnych z powodu choroby psychicznej, alkoholików,
narkomanów, recydywistów)
- Anglia
- nie doszło do skodyfikowania prawa karnego
- J. Bentham – program przebudowy prawa karnego z punktu widzenia użyteczności jednostkowej i
społecznej
- ustawodawstwo – dot. zmian systemu karania; nieliczne zmiany w katalogu przestępstw; skłonność
do kazuistyki; ujmowanie zjawisk prawnych od strony konkretnych rozwiązań w celach
praktycznych
- „ustawy Roberta Peela” – przestępstwa przeciwko osobie -1828, fałszowania monet – 1832 etc.
- akty konsolidacyjne – z 1861: regulacja przestępstwa kradzieży, uszkodzenia cudzego mienia,
fałszerstwa, fałszowania monet, przestępstwa przeciwko osobie
- zniesienie kary deportacji do koloni – przymusowe roboty karne; system progresywnego odbywania
kary; warunkowe zwolnienie od kary; system probacji
- ustawy odnoszące się do poszczególnych rodzajów przestępstw (o alkoholikach, włóczęgostwie,
ochronie dzieci, zwalczaniu handlu kobietami, kuplerstwa i sutenerstwa, o krzywoprzysięstwie, o
fałszerstwie, krzadzieży)
Charakterystyka prawa karnego XIX i XX wieku
Obowiązywanie ustawy karnej
- postulat wyłącznego obowiązywania kodeksu w dziedzinie karnej – zupełność formalna
- zupełność pod względem treści – materialna;
- legalizm
- powszechność obowiązywania ustawy karnej; stosowanie jednakowych zasad
- zasada formalnej równości – likwidowanie pozostałości feudalnych różnic stanowych
- nierówność faktyczna
- zasada, że przestępstwem jest czyn zagrożony karą przez ustawę obowiązującą w czasie jego
popełnienia – zasada, że ustawa karna nie działa wstecz (lex retro non agit) – odstępstwa:
pierwszeństwo ustawy nowej do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie, gdy jest
względniejsza dla sprawcy lub nie uznaje już danego czynu za przestępstwo
- formalna definicja przestępstwa, dominująca w ustawodawstwie
- w dobie Oświecenia – ujmowanie przestępstwa za pomocą pewnych kryteriów materialnych (przez
wymienianie rodzaju zamachów, które powinny być uznane za przestępstw i wywoływać reakcję
karną państwa); elementy materialne w Theresianie i Landrechcie
- u schyłku XIX wieku – odwrót od formalnej konstrukcji przestępstwa w kierunku pojęć bezprawia
materialnego; rezygnacja z badań samego przestępstwa; przedmiotem zainteresowania – nie czyn, a
osoba przestępstwa
- dwa elementy decydujące o przestępności danego zachowania ludzkiego: obiektywny (fakt, czy
dany czyn był zabroniony – jego bezprawność) i subiektywny (wewnętrzny stosunek sprawcy do
czynu – zawinienie)
- utrwalenie pojęcia publicznoprawnego charakteru przestępstwa – każde przestępstwo wyrazem
nieposłuszeństwa – odpowiedź ze strony państwa w postaci represji karnej; czyn rodził po stronie
państwa prawo karne podmiotowe – tytuł do ukarania)
- przestępstwa dochodzone w innym trybie niż publicznoskargowym, zależnym od inicjatywy osoby
prywatnej – obraza, drobne kradzieże domowe, niektóre przestępstwa obyczajowe – dochodzone z
oskarżenia prywatnego (samej osobie pokrzywdzonej jako oskarżycielowi pozostawiona decyzja co
do wniesienia, popierania przed sądem czy wycofania skargi), ścigane z upoważnienia
pokrzywdzonego, ścigane na wniosek danej osoby (droga pośrednia między publiczno- i
prywatnoskargowym trybem postępowania; pokrzywdzony – prawo inicjatywy, z chwilą wszczęcia
postępowania inicjatywę przejmowało państwo)
- podstawowy podział przestępstw: ze względu na rodzaj i wysokość sankcji karnej –wg stopnia
natężenia reakcji społ.: model francuski: zbrodnie, występki, wykroczenia, zależnie od rodzaju i
wysokości kar – w kodeksie niemieckim (1871), kodeksie rosyjskim (1903),
- dwupodział – kategoria wykroczeń poza kodeksem: polski kodeks karny (1932)
Subiektywne przesłanki odpowiedzialności - wina
- zasada subiektywizmu – uzależnienie odpowiedzialności od subiektywnego stosunku sprawcy do
czynu, od indywidualnej winy – nullum crimen sine culpa
- podstawowy: podział na winę umyślną i nieumyślną
Wina umyślna
- wyrażana w różnych postaciach złego zamiaru – cechy świadomości i woli, oba czynniki skierowane
na osiągnięcie skutku przestępnego
- zawsze – gdy sprawca działał w zamiarze popełnienia czynu przestępnego – zamiar mógł wyrażać
się w postaci bezpośredniej chęci popełnienia czynu zabronionego lub w przewidywaniu możliwości
jego popełnienia i godzenia się na to
- zamiar bezpośredni (dolus directus)
- zamiar ewentualny (dolus eventualis) – gdy świadomość sprawcy i jego wola nie są nastawione
bezpośrednio na popełnienie przestępstwa, ale przewiduje on możliwość i godzi się z
ewentualnością jego popełnienia
- zamiar pośredni (dolus indirectus) – zasada, że sprawcy działający w złym zamiarze przypisuje się
wszystkie, nawet niezamierzone następstwa czynu; wola sprawcy skierowana na osiągnięcie skutku
mniej przestępnego
- inne: dolus praemeditatus (po namyśle co do celu i sposobu urzeczywistnienia), dolus repentinus
(pod wpływem nagłego impulsu), dolus generalis (skierowany na osiągnięcie skutku przestępnego
ogólnie tylko określonego), dolus alternativus (zamiar skierowany zamiennie na różne rodzaje
skutku przestępnego)
Wina nieumyślna
- gdy sprawca działał bez złego zamiaru, mając świadomość, że działanie jego wywoła skutek
przestępny – bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie lub w ogóle nie miał świadomości
przestępności skutków działania (choć mógł i powinien wiedzę takową posiadać)
- lekkomyślność (luxuria) – wina nieumyślna, świadoma – sprawca przewiduje możliwość
popełnienia przestępstwa, ale przypuszcza lekkomyślnie, że go uniknie
- niedbalstwo (negligentia) – wina nieumyślna, nieświadoma – nie przewiduje możliwości
popełnienia czynu zabronionego, choć mógł i powinien to przewidzieć
- w systemie angielskim: wyróżnienie form winy: zamiar, lekkomyślność, niedbalstwo – płynne
granice, interpretacja – umowna; operowanie domniemaniem złego zamiaru
- koncepcja oparta na odpowiedzialności obiektywnej
Czynniki wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność
- poczytalność (zdolność rozpoznawania własnych motywów postępowania i należytego nimi
kierowania) – niepoczytalność czynnikiem wyłączającym
- niepoczytalność z przyczyn psychicznych: badana metodą biologiczno-psychiatryczną (racje
medyczne – typy schorzeń: obłąkanie, demencja, niedorozwój, choroba psychiczna), metodą
psychologiczną (tylko następstwa psychologiczne nienormalności) lub metodą mieszaną
(psychiatryczno-psychologiczną – KK z 1932)
- poczytalność uzależniona od stopnia dojrzałości psychicznej, nabywanej z wiekiem
- okolicznością wyłączającą winę – nieletniość (nie uświadamia sobie z pełni znaczenia swoich
czynów, nie ma dostatecznie rozwiniętej woli) – konieczność stosowania innych środków karnych
(zmierzających do wychowania i poprawy)
- system trzech okresów: okres dzieciństwa – bezwarunkowa odpowiedzialność; niedojrzałość –
odpowiedzialność warunkowa, o ile działał z rozeznaniem (miał możliwość rozpoznania znaczenia
czynu i kierowania swym postępowaniem); dojrzałość – pełna odpowiedzialność, bezwarunkowa
(kodeksy: niemieckie, rosyjski z 1903, polski z 1932
- nieletni, jeżeli nie działali z rozeznaniem – środki wychowawcze; z rozeznaniem – łagodniejsze kary
bądź specyficzne środki poprawcze
- system pośredni trzech okresów – (kodeks austriacki) – w fazie środkowej sprawca podlegał
odpowiedzialności bezwarunkowej, ale częściowej
- system dwóch okresów – (francuski Code penal) – do 16 roku życia nieletni odpowiada
warunkowo, o ile działał z rozeznaniem; zreformowane w 1912 w kierunku trzech okresów
Kara
- twórca nowożytnej teorii kary – H. Grocjusz: oparcie na dwóch podstawach – słuszności i
użyteczności – bezwzględność kary opartej tylko na pierwszym uzasadnieniu, absolutny charakter,
cel sam w sobie; kara użyteczna – względny charakter, uzależniony od celów
- z tego rozdziału – teorie kar bezwzględnych i względnych
- teorie bezwzględne: z teorii odwetu moralnego Kanta (kara z kategorycznego nakazu bezwzględnej
powinności) oraz teorii odwetu dialektycznego Hegla (związek pomiędzy przestępstwem a karą z
logiki: przestępstwo – negacją prawa; kara jako negacja bezprawia)
- teorie utylitarne, względne: celem kary – zapobieganie nowym przestępstwom; teoria odstraszenia
(K. Filangieri), teoria przymusu psychologicznego (A. Feuerbach), teoria zapobieżenia (ogólnego i
szczególnego: zagrożenie – jako narzędzie prewencji ogólnej; wykonanie – środkiem prewencji
szczególnej; J. Bentham)
- kary na interesie przestępcy – teoria poprawy (sprawiedliwa kara – zdolna doprowadzić do
odrodzenia moralnego przestępcy i wyrobienia w nim potrzeby poszanowania porządku prawnego)
- teorie mieszane – połączenie idei odwetu ze względami utylitarnymi (E. Krzymuski)
System kar
- podział stopnia surowości z przyjętego podziału przestępstw
- podział kar wg stopnia samodzielności: zasadnicze (właściwy środek represji karnej, wymierzane
samoistnie) i dodatkowe (nie mogły być wymierzane samoistnie, tylko w połączeniu z karą
zasadniczą) – operowanie w kodeksach karami ściśle oznaczonymi
- wymierzanie dodatkowych dolegliwości zw. z represją karną – z mocy ustawy w postaci skutków
skazania
- równość w zakresie karania
- stosowanie kar indywidualnych, w zależności od czynników określających status osoby ukaranego
- podział ze względu charakteru dobra, które dotknięte było karą:
- kara śmierci – ograniczana, niekiedy całkowicie zniesiona; z reguły o charakterze środka
alternatywnego, nie stosowana wobec przestępców młodocianych, wobec kobiet, starców; usunięcie
pozostałości kwalifikowanych kar śmierci
- kary cielesne – kaleczące (mutylacyjne) – usunięte z kodeksów (piętnowanie wyjątkiem), zwykłe
(chłosta) – do poł. XIX wieku
- kara pozbawienia wolności – podstawowy środek represji karnej; kara więzienia – jako samoistny
środek karny ukrócający dobra prawnego – wolności jednostki
- prototypy zakładów karnych – angielskie i holenderskie zakłady domy pracy
- celem – poprawa przestępcy, „leczenie” środkami oddziaływania religijnego
- twórcą nowożytnego programu więziennictwa – J. Howard
- system pensylwański – najskuteczniejszym środkiem uszlachetnienia moralnego więźniów –
odcięcie od wszelkich wpływów: pełne osamotnienie – więzienie budowane sposobem celkowym,
izolującym skazanych
- system auburnski (system odosobnienia) – dopuszczał wspólną pracę więźniów w całkowitym
milczeniu
- system progresywny – podział więźniów zależnie od wysokości kary, wieku, cech indywidualnych;
stopniowe przechodzenie więźniów od odosobnienia, przez wspólną pracę do pobytu w więzieniu o
reżimie półwolnościowym
- system klasyfikacyjny – dzielący więźniów na klasy w zależności od dobrego sprawowania
- kara deportacji do kolonii, w Rosji – zesłanie na katorgę lub osiedlenie się
- kary majątkowe – zaprzeczające prawnonaturalnym hasłom nienaruszalności własności prywatnej,
sprzeczne z zasadą równości (jako niewspółmierna dolegliwość dla bogatych i biednych); po
pierwotnym usunięciu – idee nawrotu stosowania kar pieniężnych jako elastycznych i korzystnych
finansowo dla państwa
- z reguły karę grzywny można było zamienić na karę pozbawienia wolności
- kara utraty praw – w skrajnej postaci charakter śmierci cywilnej (pozbawienie jednostki wszelkich
praw stanu)
- nabrała charakteru środka dodatkowego – utrata praw publicznych, obywatelskich, honorowych,
niektórych cywilnych (praw rodzicielskich) czy prawa wykonywania zawodu + nagana sędziowska,
obowiązek wystąpienia z prośbą o przebaczenie, ogłoszenie wyroku skazującego w pismach – kary
na czci
Środki zabezpieczające
- teoria środków zabezpieczających – kara nie jest wystarczającym sposobem zabezpieczenia
społeczeństwa, nie wpływa ona na zahamowanie przestępczości
- ścisły determinizm – całkowita zależność woli człowieka i jego działania od czynników
biologicznych i społecznych – odrzucenie winy i kary: prawo miał zajmować się sposobami
zabezpieczenia społeczeństwa w zależności od stopnia zagrożenia
- przepisy mające na celu izolację jednostek niebezpiecznych i niepożądanych dla społeczeństwa
- systemem objęci mieli być sprawcy niepoczytalni oraz niepoprawni; osoby, których tryb życia lub
nałogi są społecznie niepożądane i niebezpieczne
- środki lecznicze – wobec sprawców psychicznie chorych, alkoholików, narkomanów
- środki poprawczo-zabezpieczające – zamknięcie w domach pracy przymusowej, zakładach dla
niepoprawnych + represje o charakterze kary dodatkowej (odebranie praw rodzicielskich, prawa
wykonywania zszawodu, przepadek przedmiotów majątkowych i narzędzi) – stosowane poprzez
przedłużanie okresu odbywania kary (system norweski) bądź umieszczania pewnych kategorii
przestępców od razu w zakładach ochronnych (szwajcarski) lub poprzez połączenie kary ze
środkiem ochronnym
Główne kierunki doktryny
- szkoła klasyczna – przejęcie idei humanitarystów, ujmowanie w postaci abstrakcyjnych konstrukcji
prawnych, w oderwaniu od realiów życia społecznego
- formalne opracowanie równości wobec prawa i zasady legalizmu
- formalna definicja przestępstwa – jako zjawisko prawne – jest to przekroczenie abstrakcyjnej normy
prawnej; abstrahowanie od społecznych elementów (materialnych)
- abstrakcyjny charakter teorii odpowiedzialności karnej – podstawa: wina jednostki, obdarzonej
niczym nieskrępowaną wolą
- teorie bezwzględne kary – sprawiedliwy odwet, funkcje prewencyjne
- badanie norm z pomijaniem czynników pozanormatywnych
- kierunek normatywny – kontynuacja szkoły klasycznej – ustawa jako samodzielny, realny twór,
istniejący niezależnie od wszelkich czynników pozaprawnych; analiza metodami formalno-
dogmatycznymi
- szkoła antropologiczna – C. Lombroso: skłonność do przestępstwa jako wrodzona cecha natury
ludzkiej, od czasów pierwotnych, hamowana rozwojem cywilizacji i kultury
- ludzie rodzą się obarczeni instynktem zbrodni – wyróżnia ich szczególna budowa ciała (deformacja
czaszki, niskie czoło, mańkuctwo) – wykrywanie i unieszkodliwianie za pomocą pomiarów
antropologicznych
- szkoła socjologiczna – F. Liszt, A. Prinz, G. A. van Hamel – odejście od formalizmu szkoły
klasycznej; odrzucenie skrajnie biologicznego punktu szkoły antropologicznej
- przestępstwo – jako zjawisko społeczne; podstawowym zadaniem nauki – jakie czynniki rodzą
przestępstwo i jakimi środkami należy je zwalczać
- przestępstwo – nie tyle z indywidualnych cech, ile ze społecznych warunków egzystencji; nie jako
przejaw woli jednostki, ale nieuniknione następstwo uwarunkowań społ., rezultat oddziaływania
środowiska o kryminogennym charakterze
- kara – nie jako sprawiedliwa odpłata, ale pełniła funkcje ochronne lub celowe; główny cel – ochrona
społeczeństwa – stąd system środków zabezpieczających
- F. von Liszt – uznawany za twórcę nowoczesnej polityki kryminalnej; w PL: J. Makarewicz, W.
Makowski, B. Wróblewski, E. Rappaport
- szkoła socjalistyczna – przestępczość jako wytwór istniejących stosunków społ.-gospodarczych;
produkt kapitalistycznej organizacji społeczeństwa, kapitalistycznej gospodarki – reformy
nieskuteczne dopóki nie ulegnie zmianie cały istniejący porządek
HISTORIA POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO
Proces cywilny
Austria
- 1781 – Powszechna Ordynacja Sądowa Józefa II
- 1796 – Powszechna Ordynacja Sądowa dla Galicji Zachodniej
- oparte na wzorach niemieckich – idee prawa natury, polityki oświeconego absolutyzmu
- wymiana pism procesowych, zachowanie ścisłego formalizmu, zasada sporności
(kontradyktoryjności), przezorności (ewentualności)
- utrzymanie systemu dowodów formalnych
- zasada wolnej rozprawy stron – całkowita swoboda stron nad materią i przebiegiem procesu;
drobiazgowość
- wniesienie pisemnej skargi – początek postępowania – wysłanie przez sąd pozwanemu
(wyznaczenie terminu ekscepcji), replika, duplika; termin złożenia akt – na ich podstawie sąd
wydawał niepubliczny i nieumotywowany wyrok stanowczy lub przedstanowczy (postanowienie o
dopuszczeniu dowodów)
- środki dowodowe: przyznanie, dokumenty, świadkowie, opinia znawców, przysięga
- w sprawach drobnych – postępowanie ustne
- 1873 (J. Glaser) – w sprawach drobiazgowych: jawność, ustność, zasada bezpośredniości, zasada
swobodnej oceny dowodów przez sąd
- 1895 – procedura cywilna „kleinowska” (F. Klein):
- zasada pisemności, ustności, jawności, bezpośredniości postępowania
- kontradyktoryjność uzupełniana zasadą instrukcyjną
- zasada swobodnej oceny dowodów
- proces cywilny –jako funkcja społeczna
- wniesienie skargi – doręczenie pozwanemu – wyznaczenie terminu I rozprawy – na niej próba
pojednania, rozstrzyganie zarzutów procesowych (ekscepcji) i ew. wydanie wyroku (w razie uznania
skargi lub zrzeczenia się przez powoda) – kolejny termin (złożenie pisemnej odpowiedzi na skargę)
– rozprawa główna: sąd mógł żądać wyjaśnień w celu ustalenia okoliczności, osobistego
stawiennictwa, zarządzać ekspertyzy, przesłuchania świadków, przedłożenie dokumentów;
koncentracja materiału procesowego (możliwość odrzucania twierdzeń i dowodów przytaczanych w
celu przewlekania procesu, grzywna za pieniactwo)
Niemcy
- 1793 – Powszechna Ordynacja Sądowa dla Państw Pruskich
- skasowanie instytucji adwokatury (w to miejsce – urzędnicy sądowi w charakterze asystentów stron)
- zniesienie zasady kontradyktoryjności (wolnej rozprawy stron) – zasada śledcza – sędzia z urzędu
mógł dochodzić okoliczności sprawy (nawet wbrew stanowisku stron)
- 2 stadia: instrukcji procesu (postępowanie ze stronami, przesłuchania, wyjaśnianie luk, sprzeczności
w zeznaniach i oświadczeniach) i wyrokowania (wydanie orzeczenia na podstawie referatu sędziego
prowadzącego instrukcję)
- 1877 – niemiecka procedura cywilna
- zasada ustności i kontradyktoryjności
- sąd przy orzekaniu opierać mógł się jedynie na materiale przedstawionym w formie ustnej
- zasada autonomii stron w procesie – wyłączna inicjatywa stron w zakresie dysponowania materiałem
procesowym
- wyrok na podstawie dowodów dostarczonych przez strony
- w sprawach małżeńskich, o ubezwłasnowolnienie, ustalenie ojcostwa – zasada oficjalności i
inicjatywy sądu
- zniesienie ścisłego podziału na stadia: I posiedzenie (ekscepcje) – postępowanie przygotowawcze (w
sprawach zawiłych) – rozprawa główna: jawna, ustna
- zasada przeprowadzania dowodu przez sam skład orzekający
- zasada swobodnej oceny dowodów
- adwokaci – zastępujący strony przed sądami kolegialnymi
- środki przeciw wyrokowi: odwołanie (dot. ustalenia faktycznego, jak i podstawy prawnej), rewizja
(do sądów apelacyjnych – dot. przyjętej w orzeczeniu podstawy prawnej)
Francja
- 1806 – Code de procedure, na podstawie ordonansu z 1667
- zasada równości stron, kontradyktoryjności, dyspozycyjności, koncentracji materiału
procesowego, ustności, swobodnej oceny dowodów, formalizmu
- wytoczenie powództwa – konieczność poprzedzenia próbą pojednania (sędzia pokoju) – wytoczenie
za pośrednictwem pełnomocnika sądowego, pozwany – również dobierał pełnomocnika – ustne lub
pisemne pertraktacje pełnomocników – wniosek jednego z nich o wpis na wokandę – I posiedzenie:
zgłaszanie konkluzji (wniosków i zarzutów) – kolejne: ustne debaty z udziałem stron lub
adwokatów; materiał dow. dostarczany przez strony, sąd miał w pewnym zakresie inicjatywę własną
(uzupełnienie, przesłuchanie stron, ekspertyzy); postępowanie dowodowe – prowadzone przez
delegowanego sędziego
- ocena dowodów – wg swobodnego przekonania;
- wyrok na podstawie materiałów w formie krótkiej sentencji; motywy – sporządzane później, na
wniosek strony
- w przypadku nieustanowienia obrońcy lub niestawiennictwa – wyrok zaoczny (przeciw niemu
opozycja)
- środki odwoławcze: apelacja (zwyczajny, wg zasad I instancji), nadzwyczajne: opozycja trzeciego
(zaskarżenie wyroku przez osobę, która nie brała udziału w postępowaniu, o ile wyrok naruszał jej
prawa), restytucja (zaskarżenie wyroku ostatecznego, żądanie wznowienia postępowania – zarzut
naruszenia ustawy lub błędnego ustalenia faktów); kasacja – uregulowana poza kodeksem
Rosja
- w t. X cz. II Zwodu Praw z 1832 – postępowanie tajne, pisemne, wyrokowanie bez styczności ze
stronami na podstawie streszczenia pism procesowych dokonywanego przez kancelarię sądową
- wg legalnej teorii dowodowej – sąd mógł z własnej inicjatywy zbierać informacje dot. sprawy
- 1864 – procedura cywilna w ramach ustaw sądowych – XVI tom Zwodu Praw
- zasada kontradyktoryjności, elementy instrukcyjności (sąd mógł zadawać pytania stronom i
wskazywać potrzebę uzupełnienia materiału dowodowego)
- zasada ustności połączona z pisemnością
- zasada publiczności i bezpośredniości – wprowadzenie wymogu przeprowadzania dowodów i
przesłuchiwania świadków na posiedzeniu publicznym
- wniesienie pozwu – doręczenie pozwanemu (zgłoszenie zarzutów, zgromadzenie dowodów na I
rozprawę) – rozprawa jawna, ustna
- dowód ze świadków, przesłuchania okolicznych mieszkańców, dokumentów, z przysięgi (za zgodą
obu stron)
- wyrokowanie na podstawie swobodnej oceny dowodów
- środki odwoławcze: apelacja (merytoryczne rozpatrywanie sprawy przez sąd wyższej instancji),
skarga kasacyjna (od wyroków sądów apelacyjnych – widoma obraza prawa materialnego lub
formalnego)
II Rzeczypospolita
- prace unifikacyjne, kodyfikacyjne, z udziałem Tow. Prawniczego (Kraków) – K. Fierich
- Komisja Kodyfikacyjna, sekcja postępowania cywilnego: K. Fierich, J.J. Litauer, M. Allerhand, T.
Dziurzyńki, S. Gołąb, A. Parczewski, K. Stefka
- 1930 – kodeks postępowania cywilnego – rozporządzenie Prezydenta RP (moc od 1933)
- koncepcje indywidualistyczno-liberalne: celem prawa procesowego – ochrona interesów
prywatnych, procesowe gwarancje autonomii jednostki w dziedzinie praw podmiotowych
- zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) – materialnej (możność dysponowania przedmiotem
procesu) i formalnej (dysponowanie środkami walki procesowej)
- zasada równości stron – równe prawa uczestników procesu; strony korzystały z jednakowych
możliwości w zakresie przedstawiania twierdzeń, sąd musiał wysłuchać drugiej strony – jedynie
gwarancje formalne: stąd instytucja prawa ubogich – zwolnienie od kosztów sądowych osób
pozbawionych środków materialnych
- zasada kontradyktoryjności (sporności) – przygotowanie i gromadzenie materiału procesowego –
do samych stron; sąd biernym widzem walki procesowej – jedynie ocena przedstawionego materiału
- el. zasady instrukcyjnej – materialne kierownictwo procesu przez sąd – czynny udział w
wyjaśnianiu okoliczności sprawy (wyjaśnienia, przedstawienie dowodów na poparcie twierdzeń,
dopuszczanie dowodów niepowołanych przez strony, przesłuchiwanie świadków); odróżnienie
instrukcyjności od zasady oficjalno-śledczej (dochodzenie i ustalanie przez sąd okoliczności
faktycznych wszelkimi dostępnymi środkami)
- sędzia miał dążyć do poznania rzeczywistego stanu rzeczy, ustalenia prawdy obiektywnej
(materialnej) – nałożono na niego obowiązek wyjaśniania wszystkich punktów spornych sprawy
- zasada swobodnej oceny dowodów – o wiarygodności i wadze materiału dowodowego decyduje
przekonanie sędziowskie
- w praktyce dominująca zasada prawdy formalnej (prawniczej) – sąd dokonywał ustaleń na
podstawie danych podawanych przez strony za prawdziwe, bez sprawdzania z rzeczywistym stanem
rzeczy
- zasada jawności, ustności rozprawy, bezpośredniości (orzekanie na podstawie wiadomości z
pierwszego źródła i osobistego kontaktu z materiałem dowodowym)
- koncentracja materiału procesowego – skupianie materiału faktycznego w celu wyjaśnienia
okoliczności sprawy w ramach jednego posiedzenia
- kierownictwo formalne procesu przez sąd – dbałość o legalność i prawidłowość czynności
procesowych
- wyłączna inicjatywa sądu w zakresie toku postępowania
Tendencje rozwojowe:
- zagwarantowanie pełnej kontradyktoryjności; jawności, ustności, bezpośredniości, swobodnej oceny
dowodów – jako środki zabezpieczające możliwie bezstronny i bezpośredni kontakt składu
orzekającego ze stronami i materiałem dowodowym
- idee liberalizmu i indywidualizmu – postępowanie służyło wyłącznie realizowaniu przez jednostki
ich indywidualnych praw prywatnych; autonomia jednostki – od jej woli urzeczywistnienie praw
podmiotowych
- zasada dyspozycyjności
- zasada równouprawnienia stron
- prawda formalna, prawnicza, mimo wysiłków w kierunku odkrywania prawdy obiektywnej
- przewlekłość, wysokie koszty
- hasła socjalizacji: proces – funkcje społeczne: zasada instrukcyjności (niekiedy nawet oficjalno-
śledcza), zjawisko publicyzacji procesu cywilnego (podporządkowanie względom interesu ogólnego,
państwowego)
Proces karny
- reforma oświeceniowa: krytyka inkwizycyjnego postępowania dowodowego – postulat zniesienia
tortur (najwcześniej w Prusach, Austrii, Polsce)
- celem postępowania – dochodzenie do prawdy obiektywnej, materialnej
- zakwestionowanie przez humanitarystów legalnej teorii dowodowej
- wzorowanie na instytucjach angielskich
- instytucja przysięgłych – ze świadków oskarżających w sędziów wyrokujących, niezawisłych w
swych orzeczeniach
- skargowy charakter – na podstawie skargi popularnej (sądowej lub policyjnej)
- postępowanie w trybie skargowym, przyznanie oskarżonemu równych praw procesowych –
gwarancje nietykalności osobistej jednostki; reguły, w jakich miało odbywać się aresztowanie,
zapobieganie przetrzymywaniu w więzieniach – oddanie pod sąd w najkrótszych terminach
- prawa oskarżonego: gwarancje przeciw samowolnemu uwięzieniu, prawo do obrony, zapewnienie
ochrony prawnej, traktowanie jako niewinnego do momentu udowodnienia winy – domniemanie
niewinności
Francja
- na podstawie DPCiO – zasada domniemania niewinności; oskarżony jako podmiot postępowania
- dekrety Konstytuanty z 1793 – jawność, prawo do obrony z prawem do wyboru obrońcy; ustność,
swobodna ocena dowodów
- wprowadzenie udziału przysięgłych: ława oskarżająca (8) i orzekająca (12)
- 1795 – Kodeks o przestępstwach i karach – 3 stadia procesu: śledztwo wstępne (z urzędu, w sposób
tajny i pisemny), postawienie w stan oskarżenia, rozprawa właściwa (ustna, jawna,
kontradyktoryjność)
- 1808 – Kodeks postępowania karnego – 646 artykuły, 2 księgi: I (dot. dochodzenia wstępnego), II
(kwestie wyrokowania i wymiaru kary)
- proces mieszany w sprawach karnych; odróżnienie postępowania wstępnego (zgodnie z zasadami
procesu inkwizycyjnego – tajne, bez obrońcy, czynności podzielone między prokuratora –
inicjatywa ścigania i wszczęcia śledztwa, oraz – sędziego śledczego – prowadzenie śledztwa w
wypadku podejrzenia o zbrodnię) i głównego
- rozdział funkcji ścigania, śledztwa, sądzenia – każda w innych rękach
- na zasadach procesu skargowego, jawności, ustności, swobodnej oceny dowodów,
kontradyktoryjności
- oskarżony stroną w procesie
- zmiany: nadanie postępowaniu wstępnemu cech skargowości (udział obrońcy, wgląd do akt)
Austria
- 1768 – Theresiana Marii Teresy; całkowite oparcie na procesie inkwizycyjnym
- 1776 – zniesienie tortur
- 1788 – ordynacja procesowa Józefa II
- w pełni proces inkwizycyjny; zasada tajności, pisemności, pośredniości
- oskarżony – przedmiotem postępowania, bez prawa obrony
- legalna teoria dowodowa – pozytywna teoria dowodów formalnych: sędzia musiał wydać wyrok
skazujący, jeżeli przeciwko oskarżonemu przemawiała określona ilość i jakość dowodów
- nowe sposoby przymuszania: kary za nieposłuszeństwo (chłosta, post) – za odmowę zeznań lub
zeznania kłamliwe;
- kary nadzwyczajne – rodzaj kar z podejrzenia – przy niewystarczającej ilości zebranych dowodów
- uwolnienie z instancji – z jednoczesnym pozostawieniem w podejrzeniu
- 1796 – ustawa karna zachodniogalicyjska – jako podstawa dla Franciscany
- 1803 – Franciscana – połączenie przepisów postępowania karnego z prawem materialnym
- proces inkwizycyjny, oskarżony – przedmiotem postępowania, bez prawa do obrony
- negatywna teoria dowodowa – w braku określonej liczby dowodów nie mogło nastąpić skazanie
- przyznanie – choć dowód najlepszy – miał być rozpatrywane na podstawie całokształtu okoliczności
sprawy
- zniesienie podziału na inkwizycję generalną i ściślejszą
- wymóg, by wyrok wydany był przez kolegium sędziowskie
- ograniczone środki odwoławcze od wyroku – rekurs; nie można było zaostrzyć kary przy odwołaniu
- 1850 – ustawa o postępowaniu karnym – wzorowana na procedurze francuskiej
- proces mieszany, zasada skargowości, ustności, jawności, swobodnej oceny dowodów
- 1873 – nowa procedura karna „glaserowska” – J. Glaser; 494 paragrafy
- regulowała prócz zasad organizacji i właściwości sądów – organizację prokuratury – na wzór
francuski
- proces mieszany, dochodzenie z urzędu (z wyjątkiem prywatnoskargowych i ściganych z
upoważnienia – na wniosek)
- zasady inkwizycyjne w śledztwie wstępnym (z urzędu, tajne)
- rozprawa główna – wg zasady skargowości
- równa pozycja stron procesowych, rozprawa jawna, ustna
- swoboda oceny dowodów
- kierownicze stanowisko sędziego; możność gromadzenia materiału dowodowego z urzędu
- środki odwoławcze: zwyczajne: zażalenie nieważności, odwołanie (apelacja), nadzwyczajne: prośba
o wznowienie i rewizję nadzwyczajną
Niemcy
- 1805 – Pruska ordynacja kryminalna
- 638 paragrafów
- na zasadach procesu inkwizycyjnego – zniesienie podziału na inkwizycję generalną i ścisłą
- formy przesłuchiwania podsądnego: badanie sumaryczne, wg z góry ułożonych pytań, ostateczne
przesłuchanie
- pozytywna teoria dowodowa; samo przyznanie się, wymuszane karami za nieposłuszeństwo, nie
zwalniało od dalszego poszukiwania dowodów winy
- pełny dowód – kara zwyczajna; część dowodu – kara z podejrzenia
- tymczasowe uniewinnienie – oddanie pod dozór policyjny
- udział obrońcy w procesie – udział ograniczony do przedstawiania sądowi na piśmie argumentów i
okoliczności korzystnych dla oskarżonego
- możność odwołania się od wyroku, prośba o darowanie lub złagodzenie kary
- zmiany: udział oskarżyciela publicznego (prokuratora), jawna i publiczna rozprawa, zniesienie form
stosowania przymusu, rozszerzenie zakresu środków odwoławczych – 1810 – kasacja od wyroków
ostatecznych
- 1849, 1852 – reformy na wzór francuski
- 1877 – ogólnoniemiecka ordynacja procedury karnej (moc od 1879) – 506 paragrafów, zasady
procesu zreformowanego, nawiązujące do modelu francuskiego, ale z rozszerzeniem zasady
skargowości
- podział na 3 stadia: postępowanie wstępne (dochodzenie przygotowawcze i śledztwo wstępne),
postępowanie przejściowe (przygotowania do rozprawy), postępowanie główne (sama rozprawa)
- ściganie przestępstw – do prokuratury (na wzór francuski)
- prokurator – na zasadzie legalności – o ile zachodziły przewidziane w prawie warunki do
wystąpienia z oskarżeniem
- wyjątkowo – zaniechanie oskarżenia (oportunizm)
- jawność wewnętrzna w toku śledztwa – udział obrońcy
- rozprawa – pełna skargowość; równość stron procesowych
- jawna, ustna, nieprzerwanie w tym samym składzie
- zmierzanie do wykrycia prawdy materialnej – swobodna ocena dowodów
- odwołanie (przeciwko wyrokom ławniczym) i rewizja (przeciwko wyrokom sądów krajowych,
sądów przysięgłych – podstawą naruszenie ustawy)
Rosja
- 1832 – t. XV cz. II Zwodu Praw
- proces inkwizycyjny
- 1802 – zniesienie tortur; obowiązek sądu wyższej instancji zapytywania, w jaki sposób zmuszany
był do udzielenia oznaczonych odpowiedzi
- 1864 – Ustawa postępowania karnego – wstęp ogólny i 3 księgi
- proces zreformowany, z dużymi koncesjami na rzecz zasady śledczej
- stadia postępowania: dochodzenie wstępne (władze policyjne), śledztwo wstępne (w sprawach
większej wagi), oddanie pod oskarżenie, rozprawa główna
- rozprawa ustna, jawna, równouprawnienie stron, ważna rola przyznania się do winy
- następnie wywody stron – sporządzenie na piśmie pytań stawianych sędziom co do faktu
przestępstwa i winy oskarżonego na podstawie akt i wyników rozprawy
- środki przeciw wyrokowi: odwołanie (apelacja) od wyroków bez udziału przysięgłych; zażalenie
nieważności w trybie kasacji od wyroków sądów przysięgłych apelacyjnych
II Rzeczypospolita
- 1928 – Kodeks postępowania karnego (moc od 1929) – rozporządzenie Prezydenta RP; E.
Krzymuski, A. Mogilnicki, J. Rymowicz
- tendencje liberalizmu – zabezpieczenie praw jednostki w postępowaniu – gwarancje procesowe
- proces mieszany: inkwizycyjno-skargowy
- większość przestępstw – ścigana z urzędu
- I faza: postępowanie przygotowawcze: dochodzenie (policja na żądanie prokuratora) i śledztwo
(przez sędziego śledczego pod nadzorem prokuratora) – prowadzone na zasadzie śledczej; przeciw
osobie podejrzanego – możność zastosowania środków zapobiegawczych: poręczenia, kaucji,
tymczasowego aresztowania
- rozprawa główna – na zasadach skargowych; trójpodmiotowy charakter (oskarżyciel- oskarżony-
sędzia), strony równouprawnione
- celem – dojście do prawdy materialnej
- swobodna ocena dowodów – możliwość kwestionowania materiału dowodowego, możliwość
uzupełniania z urzędu; przyznanie do winy – jeżeli nie budziło wątpliwości i strony wyraziły zgodę
- zasada domniemania niewinności (praesumptio boni viri) – oskarżony niewinny, dopóki nie
udowodniona zostanie wina; wszelkie wątpliwości – na korzyść obwinionego
- zasada wieloinstancyjności – apelacja (odwołanie dot. strony faktycznej wyroku), kasacja (zarzuty
dot. natury prawnej)
- nowele – z 1932, oraz 1938 – „lex Grabowski” – tendencja do pogorszenia sytaucji oskarżonego
Tendencje rozwojowe
- zasada presumpcji niewinności
- zasada obustronnego posłuchania (sędzia nie mógł przyjąć za słuszną tezy po wysłuchaniu jednej
strony)
- zasada równości broni
- zasada ostatecznego załatwienia procesu (rozstrzygnięcie definitywne), bezwzględnej sankcji,
czystości wyroków karnych (prawidłowości)
- przejście od procesu inkwizycyjnego do procesu mieszanego, inkwizycyjno-skargowego
- oparcie o zasadę skargowości
- trójpodmiotowość – rozdzielenie funkcji oskarżenia, obrony i sędziego
- równouprawnienie stron, ta sama pozycja procesowa, te same uprawnienia co strona przeciwna,
dostęp do wszystkich czynności procesowych
- jawność zewnętrzna i wewnętrzna, ustność, bezpośredniość – możność zetknięcia się sędziego z
całym materiałem procesowym, wyrokowanie na podstawie własnych spostrzeżeń zmysłowych
- zasada koncentracji – obecność tego samego składu sędziowskiego; wyrokowanie bezpośrednio po
zakończeniu rozprawy
- zasada swobodnej oceny dowodów – ocena materiału dowodowego wg swobodnego przekonania
sędziego
- naczelny cel – dotarcie do prawdy materialnej

You might also like