Professional Documents
Culture Documents
ŹRÓDŁA PRAWA
Źródła u Germanów i w pastwie frankońskim
- spisy praw szczepowych germańskich – Leges barbarorum
Wizygoci, Ostrogoci, Burgundowie
- W i z y g o c i (sprzymierzeńcy Rzymu) – utrzymali moc obowiązującą prawa rzymskiego;
dwoistość prawa: Wizygoci – prawo zwyczajowe, miejscowa ludność – p. rzymskie
- V w. – Codex Euricianus króla Euryka, znamiona wpływów romanistycznych
- dla ludności rzymskiej: 506, Alaryk II, zbiór prawa rzymskiego Lex Romana Visigothorum,
Breviarum Alarici – oparty na postanowieniach Kodeksu Teodozjańskiego, Sentencjach Paulusa,
Instytucjach Gaiusa (Epitome Gai)
- zlikwidowanie dualizmu w nowelizacji Kodeksu Euryka z 654 roku przez króla Rekkeswinda – Lex
Visigothorum Reccescindiana (Liber Iudiciorum) – terytorialny zasięg kodyfikacji
- O s t r o g o c i : utrzymanie rzymskich urządzeń ustrojowych i prawnych
- VI w. – Edykt Teodoryka (Edictum Theodorici regis) – Kodeks Teodozjański, kodeksy Gregoriana i
Hermogeniana, Sentencje Paulusa + zwyczaje germańskie
- późniejsza działalność ustawodawcza: z dzieła Cassidora Variae
- B u r g u n d o w i e : V w., Lex Burgundionum, po zmianach: Lex Gundobada; król Gundobad
- dla ludności rzymskiej: Lex Romana Burgundionum – Kodeks Teodozjański, Instytucje Gaiusa,
Sentencje Paulusa
Prawo longobardzkie
- 643 – Edykt Rotara, pierwszy oficjalny zbiór prawa longobardzkiego; ściśle germański charakter
- VIII w. – Edykt Liutpranda – z uwzględnieniem prawa rzymskiego
Prawo frankońskie
- zasada personalności prawa – utrzymano moc obowiązującą praw szczepowych i związków
plemiennych; professio iuris – formalne oświadczenie, wg jakiego prawa ma być dana osoba
sądzona; potrzeba wprowadzenia norm kolizyjnych
- z zanikiem więzi rodowych – lokalne prawa zwyczajowe, ewolucja w kierunku zasady
terytorialności prawa
- Leges barbarorum – prawo zwyczajowe jako podstawowe źródło prawa w monarchii frankońśkiej
- Lex Salica – spis prawa zwyczajowego Franków salickich, o charakterze rdzennie germańskim; Lex
Ribuaria – spis prawa Franków rypuarskich, VIII w.; wpływy ustawodawstwa królewskiego,
Kościoła, prawa rzymskiego; Lex Alamanorum – VIII w., wpływ duchowieństwa, prawo
południowogermańskich Alamanów; Lex Baiuvariorum – VIII w., wzorowany na prawie
alamańskim, zapożyczenia z Kodeksu Euryka, wpływ Kościoła; Lex Saxonum – IX w., spis prawa
Sasów; Ewa Chamaworum – spis prawa Franków Chamawskich; Lex Frisionum – prawo Fryzów;
prawa Anglów, Warnów, Turynków
- Leges Romanae – spis prawa rzymskiego dla ludności miejscowej: Lex Romana Visigothorum
- kapitularze królewskie: ustawy monarsze pod nazwą kapitularzy, dla których podstawą był tzw.
bannus królewski – prawo wydawania nakazów i zakazów pod wysoką karą grzywny; podział
kapitularzy na świeckie, kościelne, mieszane; dodawane były do poszczególnych spisów prawa
zwyczajowego lub stanowiły samodzielny wyraz prawotwórczej działalności; także: instrukcje dla
wysłanników królewskich; najważniejsze, Karola Wielkiego, dodane do prawa rypuarskiego i prawa
bawarskiego
- dokumenty praktyki: w związku z jakąś czynnością prawną; królewskie (o mocy dowodowej),
prywatne; od VI w. – sporządzanie wzorów aktów, zbiorów formuł (formularzy) – określanych
nazwiskiem autora lub nazwiskiem uczonych, którzy zbiór odnaleźli, miejscowości, z której
pochodziły
Italia
- prawo longobardzkie, lenne: spisy prawa wypierane przez kapitularze królewskie
- X w. – zbiór kapitularzy wydany w Pawii, Capitulare Longobardorum
- XI w. – opracowanie z el. prawa longobardzkiego i norm pochodzących z kapitularzy – Liber
Papiensis + romanizująca glosa
- XII w. – Lombarda – podstawa nauki prawa longobardzkiego, systematyczne opracowanie zbioru
prawa
- równocześnie – prywatny zbiór zwyczajów prawa lennego, uzupełniony ustawami ces. niemieckich,
orzeczeniami sądów lennych miast północnowłoskich oraz literaturą z Lombardy – Libri Feudorum,
z glosą Accursiusa z XIII w. pn. Vulgata; włączone do Corpus iuris civilis
- statuty miejskie: źródłem początkowo spisy zwyczajów miejscowych, orzeczenia sądowe (moc
precedensów) oraz ustawy rad miejskich
- autonomia miast włoskich (XI – XV w.) – możność stanowienia prawa (ius statuendi)
- regulacja w drodze statutów niemal wszystkich dziedzin prawa; elementy germańskie i rzymskie
- statuty morskie – z dziedziny żeglugi i handlu morskiego; podstawą rozwoju dla prawa morskiego:
Libro del Consolat del mar – zbiór hiszpański z XIV w. na podstawie statutów włoskich
- ustawodawstwo cesarzy: Fryderyk I i II – ustawodawstwo włączone do kodyfikacji justyniańskiej
(Authenticae Fredericianae)
- Fryderyk II – zebranie ustaw własnych i poprzedników w Kr. Sycylijskim: Constitutiones Regni
Siciliae, Liber Augustalis, ogłoszony na zjeździe w Melfi w 1231 r.; zbiór oparty na prawie
rzymskim, sankcjonujący pewne normy longobardzkie
Niemcy
- partykularyzm prawny na terenie Rzeszy; także: partykularyzm personalny
- dominacja prawa zwyczajowego, nikła działalność ustawodawcza władców w skali ogólnej
- jedynymi ustawami ogólnymi: ustawy o pokoju ziemskim (Landfrieden, constitutiones pacis) –
ograniczanie dochodzenia sprawiedliwości drogą wojen prywatnych, wróżd (Fehde)
- tendencje unifikacyjne – w XVI wieku: wydanie ogólnoniemieckiego kodeksu karnego, Caroliny; w
dziedzinie prawa prywatnego – recepcja prawa rzymskiego
- źródła prawa ziemskiego: Zwierciadło saskie, 1220-1235, prawo zwyczajowe wschodniej Saksonii,
autorstwa Eike von Repkova: prawo ziemskie (Landrecht), prawo lenne (Lehnrecht), uwzględnienie
także ustaw cesarskich oraz przepisów prawa kanonicznego
- koniec XIII w.: zbiór prawa zwyczajowego południowych Niemiec, Zwierciadło Szwabskie: także
normy p. rzymskiego i kanonicznego
- źródła prawa miejskiego: najwcześniejsze: przepis w przywilejach czy aktach lokacyjnych; od XIII
w. – praktyka nadawania nowym miastom prawa miast już istniejących
- Magdeburg – jedno z najważniejszych miast-matek; system filialny: nowe źródła prawa miejskiego:
p o u c z e n i a p r a w n e (Weisthumer), orzeczenia sądowe sądów miast macierzystych w
sprawach przysyłanych przez miasta filialne – o r t y l e
- źródłem prawa – miejskie ustawy, w i l k i e r z e
- ogólnie uznawanym źródłem prawa – p r e j u d y k a t y (wyroki sądów miejskich)
- tendencja do kompletowania, ujednolicania i układania w systematyczne, oficjalne zbiory –
s t a t u t y miejskie
- zbiory prywatne, w praktyce sądowej uznane za obowiązujące: Weichbild Saski (Magdeburski) –
zbiór prawa magdeburski oparty na Zwierciadle Saskim i pouczeniach prawnych (głównie dla
Wrocławia)
- recepcja prawa rzymskiego
- oficjalne uznanie p. rzymskiego za prawo obowiązujące i stosowane w praktyce wymiaru
sprawiedliwości
- wczesna recepcja – klerycy wykształceni na uniwersytetach włoskich; w sądownictwie duchownym
- recepcja właściwa – II poł. XV w.
- przyczyny materialne: rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, potrzeba ujednolicania i
uzupełniania praw zwyczajowych
- uzasadnienie formalne: kontynuacja Imperium rzymskiego (teoria z czasów Ottona I); prawo
rzymskie = prawo cesarskie
- dwa czynniki przenikania p. rzymskiego: S ą d K a m e r a l n y R z e s z y
(Reichskammergericht) (od 1495) – wspólny dla spraw cywilnych, miał opierać się w wyrokowaniu
na ustawach Rzeszy oraz „prawie powszechnym” – rzymskim; w przypadku powoływania się na
prawo rzymskie nie zachodziła potrzeba udowadniania istnienia danego przepisu – za nim fundata
intentio – domniemanie prawne powagi norm p. rzymskiego; f a k u l t e t y p r a w n e – ze
zwyczaju przeysłania akt spraw szczególnie trudnych uniwersytetom (opinie uczonych jurystów –
communis opinio doctorum, oparte na prawie rzymskim)
- przedmiotem recepcji – części kodyfikacji justyniańskiej zawarte w Digestach, będących
przedmiotem zainteresowania glosatorów i komentatorów
- recepcja – nie tyle przejmowanie, co wykorzystywanie w nauce prawa siatki pojęć rzymskiej
jurysprudencji
- przystosowanie wzorów romanistycznych do aktualnych potrzeb – uzasadnienie instytucji w
normach p. rzymskiego; przerobione i zmodernizowane p. rzymskie – jako prawo powszechne
(Gemeines Recht), posiłkowe w stosunku do norm partykularnych praw zwyczajowych
- od XVII w. – rozbudowy przez doktrynę system: usus modernus pandectarum
- Constitutio Criminalis Carolina – 1532, uchwalona przez Sejm Rzeszy, ogłoszona przez Karola V,
219 artykułów, dot. procesu karnego i prawa karnego materialnego
- wzorowana na ustawie karnej bp bamberskiego (1507) kanclerza Jana Schwarzenberga
- w tekście – klauzula salwatoryjna – nadająca ustawie jedynie moc posiłkową w stosunku do norm
partykularnych
Francja
- szczególny partykularyzm norm: północna Francja – k r a j e p r a w a z w y c z a j o w e g o
(lokalne prawa w liczbie ok. 360, wywodzące się po części z tradycji szczepowych), południowa
Francja – k r a j e p r a w a p i s a n e g o – prawo oparte na prawie rzymskich, traktowanym jako
„pisana racja” (ratio scripta), na podstawie Breviarum Alarici
- spisy prawa: od XIII wieku; najdawniejszy, ok. 1200 – Najstarszy spis prawa zwyczajowego
Normandii – zastąpiony Wielką Księgą Prawa Zwyczajowego Normandii – obowiązujący w
praktyce zbiór prawa, stosowana do dziś jako prawo posiłkowe na wyspach anglonormandzkich
należących do Anglii
- ok. 1280 – spis prawa zwyczajowego okręgu Clermont, Coutumes de Beauvaisis, Filip de
Beaumanoir
- stopniowa unifikacja coutume’ów – ordonans Karola VII (1454)
- w w. XVI – unifikacja większych praw zwyczajowych: paryskiego, orleańskiego, normandzkiego,
nirveńskiego itd.; Coutume de Paris służył (od 1580) jako wzór do dalszych prac redakcyjnych, a
także do interpretacji i uzupełniania luk innych coutume’ów
- myśl unifikacji: w dziele Oratio de concordia et unione (XVI w.) Karola Dumoulin’a, podobnie
Franciszek Hotman (XVI w.) – Antitribonian
- ujednolicanie i harmonizowanie praw zwyczajowych, formułowanie w doktrynie pojęć ogólnych,
tworzenie ogólnej systematyki: Jan Domat (XVII), Robert Pothier (XVIII)
- prawo rzymskie: działalność glosatorów w Montpellier: Rogeriusa, Placentinusa; brak recepcji z
powodów politycznych, teza o królu – imperatorze w królestwie; żadne prawo obce nie uzyska na
terenie Francji mocy obowiązującej; przyznanie prawu rzymskiemu waloru „pisanej racji” (ratio
scripta), stosowane we Francji: non ratione imperii, sed imperio rationis
- 1219 – zakaz nauczania prawa rzymskiego w Paryżu (bulla Super specula Honoriusza III)
- rozwój naukowego, nie praktycznego, zainteresowania spuścizną rzymskiej jurysprudencji: Cujacius
(XVI), Hugo Donellus (XVII), Dionizy Gothofredus (XVI/XVII), Jakub Gothofredus (XVI/XVII) –
nowy kierunek badań – m o s g a l l i c u s (czysto naukowe i teoretyczne podejście do dziedzictwa
rzymskiego) – szkoła w Bourges
- ustawodawstwo królewskie: ordonanse, o charakterze norm ogólnych (w przeciwieństwie do
przywilejów); regulowały kwestii z dziedziny ustroju politycznego
- ordonanse z Villers-Cotterets (1539) – inspiracja do opracowania przez Jana Imberta dzieła z
zakresu postępowania karnego i cywilnego Institutiones forenses; i z Moulins (1560)
- J. Bodinus – źródłem prawa wola absolutnego monarchy, za czasów Ludwika XIV: ordonans o
postępowaniu cywilnym z 1667 roku, ordonans o postępowaniu karnym z 1670 r.; ordonans o
handlu z 1673 r. – Kodeks Savary’ego; ordonans o marynarce z 1681 (przepisy z dziedziny handlu
morskiego), czarny kodeks (code noir) z 1685 r. – stanowisko prawne Murzynów w koloniach
- Ludwik XV: z dziedziny prawa prywatnego, zw. z nazwiskiem kanclerza Daguesseau: ordonans o
darowiznach (1731), ordonans o testamentach (1735), ordonans o substytucjach fideikomisarnych
(1747)
Hiszpania
- prawo wizygockie – prawo religii mahometańskiej – lokalne prawa zwyczajowe (wpływ tradycji
germańskich oraz prawa rzymskiego)
- wpływy Islamu: podstawowym źródłem prawa: Koran (prawdy objawione i nauki Mahometa
przekazane ustnie) złożony ze 144 sur, podzielonych na 6200 wersetów – przepisy religijne, moralne
i prawne, nieusystematyzowane + relacje świadków, objawienia pośrednie – sunna
- uciekanie się sędziów do własnego rozsądku i poczucia sprawiedliwości – decyzje na podstawie
„opinii” (ra’j) – decyzją kalifów wydobywano elementy rozstrzygnięć przypadków podobnych –
pojęcie analogii (kijas), ogólnej zgody (idżma) do stosowania pewnych reguł; od VIII w. –
działalność szkół prawniczych, zakaz twórczej interpretacji źródeł od X w. (prawnicy –
naśladowanie (taklid) zasad wypracowanych w jurysprudencji, składających się na stały, zamknięty i
niezmienny system); wiek XIX – modernizacja prawa, recepcja kodyfikacji europejskich
- Aragon: compilatio maior z XII w.
- Leon i Kastylia: Siete Partidas, Alfons X Mądry, 7 części, el. prawa rzymskiego, kanonicznego,
miejscowego: przepisy z dziedziny organizacji i nauki Kościoła, p. administracyjnego, wojskowego,
ustroju sądów, postępowania, p. rodzinnego, zobowiązań, spadkowego i karnego
- 1255 – skrócona i zmodyfikowana wersja – Fuero Real
- kanclerz Montalvo (XV w.) – zebranie istniejących źródeł prawa: 1485: Ordenanzas, 1505: Leyes de
Toro (obow. do XIX w.) – pierwszeństwo ustawodawstwa królewskiego nad prawami
zwyczajowymi
- 1567 – Neuva Recopilation (Filip II) – zbiór prawa kościelnego, państwowego, administracyjnego,
prywatnego i karnego
Anglia
- prawo zwyczajowe Anglów, Sasów, Jutów – bez wpływów rzymskich
- istotna rola ustawodawstwa królewskiego – ok. 600 ustawa Etelberta (władcy Kentu) – przepisy z
dziedziny prawa karnego i rodzinnego; IX w. – Alfred Wielki (król Wessexu) – kodyfikacja dla całej
Anglii, oparta na dotychczasowych ustawach królewskich i Piśmie Św.; ustawa Kanuta Wielkiego
(ok. 1030)
- leges barbarorum – spisane nie po łacinie, ale w języku rodzimym (old english)
- system common law: różnorodne lokalne prawa zwyczajowe, prawo zwyczajowe Normandów –
pod wpływem działalności sądów królewskich – jednolity, powszechny system
- źródłem rozstrzygnięć – precedensy sądowe (orzeczenia uprzednio zapadłe w podobnych sprawach);
walor ten miały szczególnie wyroki królewskich sądów centralnych, tzw. s ą d ó w
w e s t m i n s t e r s k i c h : Sądu ławy Królewskiej (spr. karne), Sądu Spraw Pospolitych (cywilne),
Exchequeru (skarbowe)
- common law – ze swego pochodzenia i charakteru – prawem precedensowym, powszechnym
- niewielki wpływ prawa rzymskiego, mimo obecności na studiach prawniczych (Liber pauperum
Vaccariusa); czerpanie z p. rzymskiego i kanonicznego el. metody prawniczej, niektórych zasad
ogólnych przy odrzucaniu treści pozytywnej – w czasach infiltracji prawa rzymskiego Anglia
posiadała już własny system prawny, sędziowie angielscy kształcili się nie na uniwersytetach, ale w
korporacjach o charakterze szkół zawodowych, praktycznych (gospodach prawniczych – Inns),
nowym potrzebom gospodarczym sprostał system rozstrzygania wg zasad słuszności
- equity law – konieczność uelastycznienia reguł common law, dostosowania ich do zmieniających się
okoliczności – działalność Sądu Kanclerskiego, niezwiązanego regułami prawa powszechnego; w
orzeczeniach kierował się względami słuszności
- statute law – ustawy: asyzy, konstytucje, statuty – wydawane przez kancelarię królewską pisemne
rozkazy – ryty; przodująca rola parlamentu, którego ustawodawstwo mogło zmieniać i uchylać
normy prawa powszechnego
- zbiory wyroków: records – urzędowe protokoły rozpraw sądowych z wyrokami; ich uzupełnieniem
– reports – szczegółowe motywy wyroków z prawną argumentacją; sprawozdania te publikowane w
Yearbooks, od XVI w. ukazywały się drukiem jako Reports, początkowo anonimowe, później
nazwiska autorów – najznakomitszy: Edward Coke (XVI/XVII)
- źródłem poznania – księgi prawne i literatura prawnicza; szybkie pojawienie się prywatnych
kompilacji: XII – Ranulf Glanvill (De Legib us et consuetundinibus Angliae tempore Henrici
secundi), XIII – Henryk Bracton (De legibus et consuetudinbus Angliae libri quinque); XV – Jan
Fortescue (De laudibus legum Angliae)
- niektóre księgi – oficjalne źródło prawa (Books of Authority) – dzieła Edwarda Coke’a (Institutes of
the Law of England), Williama Blackstone’a (Commentaries in the Law of England)
Czechy i Węgry
Czechy
- prawo zwyczajowe w czasach pierwszych Przemyślidów
- 1189 – statut Konrada Ottona (Statuta ducis Ottoni) – zagadnienia postępowania sądowego i prawa
karnego
- XIV – Księga Rożemberska sporządzona z inicjatywy Piotra z Rozenburgu – spis prawa
zwyczajowego, gł. dot. procesu sądowego
- XIV – Ordo iudicii terrae – postępowanie przed sądem ziemskim
- prywatny spis prawa ziemskiego – (1400) – Vyklad na pravo zeme ceske Andrzeja z Dube
- ok. 1300 – Ius regale montanorum Gocjusza z Orvieto, wydana z inicjatywy Wacława II; Maiestas
Carolina – (XIV) – całość prawa ziemskiego i sądowego; stosowane w praktyce, choć
nieobowiązujące formalnie
- Ordynacja Ziemska Królestwa Czeskiego (XV/XVI) – normy prawa zwyczajowego, uchwały
sejmów oraz ustawodawstwo królewskie dot. szlachty, zatwierdzony przez Ferdynanda I w 1527
jako Iura et constitutiones Regni Bogemiae
- Wiktor Kornelius – (1508) – O prawach ziemi czeskiej ksiąg dziewięć
Węgry
- prawo zwyczajowe, plemienno-szczepowe, bardzo jednolite wobec nierespektowania zwyczajów
ludności miejscowej i istnienia silnej władzy centralnej
- Dekrety Świętego Stefana – zawierające rozporządzenia królewskie wydawane na zjazdach
nadwornych; Dekrety Świętgo Władysława (XI), Dekrety Kalmana (XI/XII)
- początkiem oficjalnego ustawodawstwa królewskiego: Złota Bulla Andrzeja II z 1222 – gwarancje
dotychczasowych przywilejów szlachty, sprawy z dziedziny prawa prywatnego i karnego
- zbiór wszystkich praw i zwyczajów: Decretum Maius (1486) Macieja Korwina – na miejsce prawa
zwyczajowego prawo pisane (ius scriptum), mające moc ustawy obowiązującej wieczyście
- Stefan Werboczy – Tripartitum opus iuris consuetundinarii inclyti regni Hungariae, zbiór prawa
zwyczajowego – źródło prawa w praktyce
Ruś Kijowska i Rosja
- traktaty Rusi z Bizancjum (Olega, Igora i Światosława) – źródło poznania najdawniejszego prawa
ruskiego; powoływanie się na Zakon ruski – istnienie na Rusi określonego systemu prawa
- prawo zwyczajowe i ustawodawstwo książęce – zebranie przekazów źródłowych – Ruska Prawda,
analogiczny z frankońskim poziom rozwoju prawa
- dwie redakcje Ruskiej Prawdy: Krótka Prawda (przepisy głównie prawa karnego i procesu, zł. z
Prawdy Jarosława oraz Prawdy Jarosławiczów; wyraźnie feudalny charakter prawa, instytucja prawa
jako przywileju) i Obszerna Prawda (XII, przepisy Krótkiej Prawdy oraz Statut Włodzimierza
Monomacha)
- XV w. – Skrócona Prawda (wyciąg z Prawdy Obszernej z przeróbkami)
- ustawy cerkiewne: wydawane przez książąt w celu regulowania spraw kościelnych: Statut księcia
Włodzimierza o sądach cerkiewnych, Statut księcia Jarosława
- infiltracja prawa bizantyjskiego – zbiory cesarzy tłumaczone na staroruski – n o m o k a n o n y
(zbiór Jana Scholastyka): Nomokanon 50 rozdziałów (wyciąg kodyfikacji justyniańskiej,
przetłumaczony przez św. Metodego na j. słowiański), Zbiór Focjusza (IX w., kodyfikacja prawa
kościelnego, zbiór prawa Kościoła Wschodniego); Nomokanon 14 rozdziałów (zastosowanie w
praktyce sądownictwa cerkiewnego, VII) – Księga Wytyczna (Kormczaja Kniga) (w nich: Ekologa,
Procheiron – jako Gradskij zakon) oraz Zakon Sundyj Liudem (gł. na postanowieniach Eklogi).
- ustawodawstwo ogólnorosyjskie: 1498 – pierwszy zbiór (Iwan III) – Sudiebnik – prawo
zwyczajowe i Ruska Prawda, przywileje terytorialne (Ustawny Gramot) – regulował organizację
sądów i postępowanie sądowe; Carski Sudiebnik (1550), Sobornoje Ułożenije (1649) cara Aleksego
Michajłowicza – zbiór opracowany przez komisję pod przew. ks. Odojewskiego na podstawie
Sudiebnik, ukazów carskich, prawa bizantyjskiego i III Statutu Litewskiego
Litwa
- prawo zwyczajowe – do końca XV roku
- 1468 – Sudiebnik K. Jagiellończyka
- statuty litewskie: 1529 – I Statut Litewski – prawo sądowe, ustrój państwowy i organizacja
społeczeństwa (p. zwyczajowe, stanowione – polskie, litewskie, ruskie); II Statut Litewski (1566) –
nowa systematyzacja materiału prawnego, większy wpływ polskiego prawa, III Statut Litewski –
(1588) odrębność prawa litewskiego, wyłączność terytorialna jego obowiązywania