WYBRANE ZAGADNIENIA

pod redakcj
Ryszarda Tytko

Kraków 2005
 Ryszard Tytko

Odnawialne ródła Energii

wybrane zagadnienia

Skrypt dla uczniów i słuchaczy

kształc cych si w zawodzie technik elektryk

Kraków 2005
Redaktor: Ryszard Tytko

ODNAWIALNE RÓDŁA ENERGII

Opiniodawca:
dr Antoni Rumi ski – Akademia Pedagogiczna w Krakowie

Redaktor techniczny, opracowanie elektroniczne oraz współpraca redakcyjna:

Maciej Ksi ek

Korektor: mgr Barbara Wro ska

W zwi zku z zatwierdzeniem i skierowaniem do realizacji programu nauczania

(311[08]/SP/MEN/2001.06.12), opracowanego przez nauczycieli Zespołu Szkół
Elektrycznych Nr 1 w Krakowie, dla zawodu technik elektryk, specjalizacja:
odnawialne ródła energii (O E) zaistniała konieczno przygotowania skryptu dla
słuchaczy Szkoły Policealnej realizuj cych wy ej wymieniony program.
Jego zało enia uwzgl dniaj nowe dot d nie upowszechniane w takim stopniu
dziedziny wiedzy, dlatego autor odwołał si do dost pnej literatury przedmiotu.
Wykorzystał zatem informacje zamieszczone w publikacjach naukowych, artykułach
prasowych i na stronach internetowych. Dokonuj c kompilacji dost pnych
opracowa , skupił uwag przede wszystkim na pracy redakcyjnej i w zwi zku z tym
nie przypisuje sobie ich autorstwa.
Skrypt jest uzupełnieniem literatury zalecanej przez autorów programu i wobec
szybkich zmian technologicznych w zakresie O E nale y przewidywa jego
aktualizacj .
Zgodnie z Rozporz dzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 wrze nia
2000r. (Dz.U. Nr 60 Poz. 1000) w sprawie warunków i trybu dopuszczenia do u ytku
szkolnego programów nauczania i podr czników oraz zalecenia rodków
dydaktycznych opracowanie to nie zostało jeszcze dopuszczone do u ytku szkolnego
przez MEN.
 Spis tre ci
Przedmowa........................................................................................................................................13
1. Wprowadzenie ..............................................................................................................................15
2. Rodzaje i zakres wykorzystania O E w Polsce............................................................................16
2.1. Biomasa................................................................................................................................16
2.1.1. Słoma ............................................................................................................................16
2.1.2. Drewno .........................................................................................................................17
2.1.3. Gaz z czynnych składowisk odpadów ..........................................................................17
2.1.4. Gaz z fermentacji osadów i cieków ............................................................................18
2.2. Energetyka wodna................................................................................................................18
2.3. Energia geotermalna ............................................................................................................18
2.4. Energetyka wiatrowa............................................................................................................19
2.5. Energetyka słoneczna...........................................................................................................19
3. Prognozy .......................................................................................................................................19
4. Cel strategiczny dla Polski............................................................................................................21
5. Finansowanie przedsi wzi z zakresu odnawialnych ródeł energii ..........................................21
6. Podsumowanie ..............................................................................................................................22
7. Wnioski.........................................................................................................................................22
ENERGIA SŁONECZNA ...............................................................................................................25
1. wiatowy rozwój fotoogniw i kolektorów słonecznych...............................................................25
2. Wiadomo ci wst pne z optoelektroniki........................................................................................27
2.1. Wprowadzenie .....................................................................................................................27
2.2. Półprzewodnikowe detektory promieniowania....................................................................29
2.2.1. Fotodiody......................................................................................................................30
2.2.2. Ogniwa fotoelektryczne................................................................................................32
2.2.3. Wybrane wyniki bada fotoogniw uzyskane w laboratorium O E ZSE Nr 1 w
roku szkolnym 2003/2004 przez słuchaczy szkoły policealnej O E. ..........................35
3. Sposoby produkcji energii elektrycznej z wykorzystaniem energii słonecznej ...........................37
3.1. Metoda heliotermiczna.........................................................................................................37
3.2. Metoda helioelektryczna ......................................................................................................38
3.3. Przykłady zastosowana fotoogniw.......................................................................................38
3.3.1. Elektrownie fotowoltaiczne ..........................................................................................39
3.3.2. Zasilanie domów mieszkalnych i biurowców ..............................................................39
3.3.3. Elektroniczny sprz t powszechnego u ytku.................................................................40
3.3.4. Zasilanie sygnalizacji drogowej ...................................................................................40
3.3.5. Zasilanie systemów telekomunikacyjnych ...................................................................41
3.3.6. Zasilanie systemów ostrzegania ...................................................................................41
3.3.7. Transport kolejowy.......................................................................................................41
3.3.8. Rolnictwo i hodowla.....................................................................................................42
3.3.9. Wykorzystanie modułów fotowoltaicznych do zasilania parkomatów, automatów
sprzedaj cych bilety, zegarów itp.................................................................................42
3.3.10. Zasilanie pojazdów kosmicznych .................................................................................42
4. Rozwi zania konstrukcyjne baterii słonecznych (fotomodułów).................................................43
4.1. Firma Solarex.......................................................................................................................43
4.1.1. Baterie słoneczne Solarex serii MSX ...........................................................................43
4.1.2. Baterie słoneczne Solarex serii VLX............................................................................44
4.2. Bateria słoneczne firmy Webasto-Schade GmbH................................................................45
4.3. Baterie słoneczne firmy Sun Set – seria SM i SML ............................................................46
4.3.1. Seria SM .......................................................................................................................46
5
 4.3.2. Seria SML .................................................................................................................... 47
4.4. Bateria słoneczna AstroPower AP-1206 ............................................................................. 48
5. Baterie słoneczne wykonane w formie modułów okr głych ....................................................... 49
6. Parametry fotomodułów produkowanych przez firmy: Solarex, Astro Power, Webeso –
Schode gmbh, Sun-Set ................................................................................................................. 50
7. Parametry osprz tu dodatkowego ................................................................................................ 50
7.1. Regulatory ładowania.......................................................................................................... 50
7.1.1. SOLARIS 3,5/10/12 (3,5/10/24).................................................................................. 50
7.1.2. SOLARIS 20/12 (15/24) .............................................................................................. 51
7.2. Przetwornice napi cia.......................................................................................................... 51
8. Dobór baterii słonecznych............................................................................................................ 51
9. Płaskie kolektory słoneczne ......................................................................................................... 53
9.1. Budowa kolektorów płaskich .............................................................................................. 53
9.1.1. Powietrzne.................................................................................................................... 54
9.1.2. Cieczowe ...................................................................................................................... 55
10. Kolektory słoneczne skupiaj ce ................................................................................................... 56
10.1. Budowa pró niowych rurowych kolektorów słonecznych.................................................. 57
11. Kolektory słoneczne firmy VITOSOL......................................................................................... 58
11.1. Kolektor słoneczny VITOSOL 100.................................................................................... 58
VITOSOL 100 ........................................................................................................................... 58
11.2. Kolektor tubowy VITOSOL 300......................................................................................... 59
VITOSOL 300 ........................................................................................................................... 59
11.3. Kolektor S 200 S/L.............................................................................................................. 60
12. Słoneczne instalacje grzewcze ..................................................................................................... 60
12.1. Bezpo rednie ....................................................................................................................... 61
12.1.1. Układ do podgrzewania wody bez zasobnika .............................................................. 61
12.1.2. Układ do podgrzewania wody z zasobnikiem.............................................................. 61
12.2. Po rednie ............................................................................................................................. 61
12.2.1. Układ grawitacyjny ...................................................................................................... 61
12.2.2. Układ pompowy ........................................................................................................... 61
13. Instalacja solarna dla ciepłej wody u ytkowej............................................................................. 62
14. Instalacja solarna dla ciepłej wody u ytkowej i wspomagania ogrzewania budynku ................ 63
15. Instalacja solarna z kolektorami słonecznymi dla basenu k pielowego ...................................... 64
16. Typowe elementy słonecznej instalacji grzewczej....................................................................... 65
16.1. Zbiornik na wod ................................................................................................................. 65
16.2. Zasobniki pionowe .............................................................................................................. 65
16.3. Zasobniki poziome .............................................................................................................. 66
16.4. Wymiennik ciepła................................................................................................................ 67
16.5. Regulator ............................................................................................................................. 67
16.5.1. Regulator R1 ................................................................................................................ 67
16.5.2. Pompka i Panel steruj cy PER..................................................................................... 67
16.6. Dane techniczne kolektora KS-2000S, urz dzenia współpracuj ce.................................... 68
16.6.1. Uchwyty dachowe kolektora........................................................................................ 68
16.6.2. Oblachowanie kolektorów ........................................................................................... 69
16.6.3. Tablica regulacyjna ...................................................................................................... 69
16.6.4. Sterownik ró nicowy ................................................................................................... 69
16.6.5. rubunek ...................................................................................................................... 70
16.6.6. Korek czujnika temperatury......................................................................................... 70
16.6.7. Czwórnik ...................................................................................................................... 71
16.6.8. Redukcja izolacyjna ..................................................................................................... 71
16.6.9. Wymiennik basenowy.................................................................................................. 71
16.6.10. Grzałka elektryczna...................................................................................................... 71

6
17. Miejsce monta u kolektora...........................................................................................................72
17.1. Przykłady monta u kolektorów słonecznych:......................................................................72
18. Dobór wielko ci instalacji ............................................................................................................73
18.1. Dobór wielko ci kolektora ...................................................................................................73
18.2. Dobór wielko ci zasobnika ..................................................................................................74
18.3. Lokalizacja zasobników wody u ytkowej i zbiorników akumulacyjnych...........................74
18.4. Wykonanie instalacji rurowej ..............................................................................................74
19. Teoretyczne obliczenia dotycz ce doboru kolektorów słonecznych............................................74
ENERGIA GEOTERMALNA ........................................................................................................77
1. Wst p ............................................................................................................................................77
1.1. Zasoby geotermalne .............................................................................................................78
1.2. ródła energii geotermalnej .................................................................................................78
1.3. Gejzery jako ródła energii geotermalnej ............................................................................78
1.4. Gor ce suche skały–kolejne ródło energii geotermalnej....................................................79
1.5. Dobrodziejstwa płyn ce z wykorzystania energii geotermalnej..........................................80
1.6. Zagro enia wynikaj ce z wykorzystania energii geotermalnej ...........................................80
2. Energia geotermalna na wiecie ...................................................................................................80
2.1. Bezpo rednie zastosowania energii geotermalnej................................................................82
2.2. Po rednie zastosowania energii geotermalnej......................................................................82
3. Wykorzystanie energii geotermalnej ............................................................................................83
4. Sposoby wykorzystania energii geotermalnej w Polsce ...............................................................84
5. Pompy ciepła.................................................................................................................................85
5.1. Zasada działania pompy ciepła ............................................................................................85
5.2. Wykorzystanie energii rozproszonej....................................................................................86
5.3. Zastosowanie pomp ciepła ...................................................................................................86
5.4. Geotermalne pompy ciepła ..................................................................................................87
5.5. Zagospodarowanie wód o temperaturze rz du 20 oC...........................................................87
6. Sondy ciepła..................................................................................................................................88
6.1. Sondy ciepła jako odbiorniki energii geotermalnej .............................................................88
6.1.1. Przypowierzchniowe sondy ciepła ...............................................................................89
6.1.2. Gł bokie sondy ciepła ..................................................................................................89
7. Elektrownie i ciepłownie geotermalne .........................................................................................90
7.1. Wykorzystanie energii geotermalnej w siłowniach i ciepłowniach.....................................90
8. Energia geotermalna w Polsce......................................................................................................93
8.1. Bezpo rednie wykorzystanie energii geotermalnej..............................................................94
8.2. Stan wykorzystania energii geotermalnej w Polsce w latach 1995-1999 ............................94
8.3. Zasoby geotermalne .............................................................................................................95
9. Instalacje geotermalne w Polsce ...................................................................................................96
9.1. Funkcjonuj ce zakłady geotermalne....................................................................................97
9.2. Zakład w Mszczonowie .......................................................................................................97
9.3. Ciepłownia w Pyrzycach......................................................................................................97
10. Geotermia na Podhalu...................................................................................................................98
11. Pierwszy zakład geotermalny w Polsce ......................................................................................100
12. Wnioski.......................................................................................................................................102
13. Schemat zagospodarowania wód geotermalnych w Ba skiej Ni nej.........................................103
14. Kaskadowy system wykorzystania energii geotermalnej ...........................................................104
15. System wykorzystania niskotemperaturowej wody geotermalnej do celów ciepłowniczych
i konsumpcyjnych w mie cie Słomniki ......................................................................................105
ENERGIA WIATRU ....................................................................................................................107
1. Wst p ..........................................................................................................................................107
2. Wiatr i jego zasoby energetyczne ...............................................................................................107
2.1. Wpływ czynników rodowiskowych .................................................................................108

7
 2.1.1. Ró a wiatrów ............................................................................................................. 109
2.1.2. rednie pr dko ci wiatru na terenie Euroregionu Niemen ........................................ 111
2.1.3. Zasoby ........................................................................................................................ 112
2.2. Szorstko terenu............................................................................................................... 112
2.2.1. Podstawowe dane o atmosferze i wietrze. ................................................................. 114
3. Podstawa działania elektrowni wiatrowej. ................................................................................. 114
3.1. Podstawowe informacje o krzywej mocy.......................................................................... 115
3.2. Silniki wiatrowe................................................................................................................. 116
3.3. Poziom hałasu.................................................................................................................... 118
4. Budowa elektrowni wiatrowej. .................................................................................................. 119
4.1. Metody regulacji mocy oddawanej przez elektrownie wiatrowe ...................................... 121
4.1.1. Koncepcje pracy siłowni wiatrowej ........................................................................... 121
4.1.2. Parametry pracy siłowni wiatrowych......................................................................... 121
4.1.3. Regulacja ustawieniem elektrowni w kierunku wiatru (Yaw Control)...................... 122
4.1.4. Regulacja k ta ustawienia łopat (Active Pitch Regulation)....................................... 122
4.1.5. Regulacja przez zmian pr dko ci obrotowej generatora.......................................... 122
4.1.6. Regulacja przez zmian obci enia (Load Control) .................................................. 123
4.1.7. Regulacja przez "przeci gni cie" (Stall Regulation) ................................................. 123
4.1.8. Regulacja lotkami łopat wirnika (Aileron Control) ................................................... 123
4.2. Generatory ......................................................................................................................... 123
4.3. Krótka charakterystyka nowych konstrukcji ..................................................................... 125
5. Elektrownie wiatrowe na wiecie............................................................................................... 126
6. Energetyka wiatrowa w Polsce. ................................................................................................. 130
6.1. Zasady tworzenia regionalnych planów inwestowania w energetyk wiatrow ............... 130
6.2. Warunki rozwoju energetyki wiatrowej (EW) .................................................................. 130
6.3. Gmina i energetyka wiatrowa............................................................................................ 131
6.3.1. Wariant oboj tny........................................................................................................ 131
6.3.2. Wariant pasywny........................................................................................................ 132
6.3.3. Wariant aktywny ........................................................................................................ 132
6.3.4. Wariant uczestnictwa ................................................................................................. 132
6.4. Cele i zadania tworzenia planów....................................................................................... 132
6.5. Korzy ci z wdra ania energetyki wiatrowej na terenie gminy.......................................... 133
6.6. Zasady tworzenia gminnych planów rozwoju energetyki wiatrowej ................................ 133
6.7. Działania zwi kszaj ce atrakcyjno inwestycyjn gminy ............................................... 135
6.7.1. Rozmieszczenie elektrowni pracuj cych w Polsce .................................................... 136
7. Dane techniczne, parametry i zasada działania elektrowni produkowanych w Polsce.............. 137
7.1. Przedsi biorstwo Expom S.A............................................................................................ 138
7.2. Przedsi biorstwo Nowomag S.A....................................................................................... 139
7.3. Przedsi biorstwo Dr.Z ber ................................................................................................ 140
7.3.1. Elektrownia wiatrowa „Zefir-6” 5kW........................................................................ 140
7.3.2. Elektrownia wiatrowa „Zefir 12A” – 30kW .............................................................. 141
7.3.3. Elektrownia wiatrowa „Zefir 16A” 160 kW .............................................................. 142
8. Optymalizacja warunków pracy silnika wiatrowego ................................................................. 143
9. Systemy sterowania w elektrowni wiatrowej............................................................................. 144
9.1. Sterowniki.......................................................................................................................... 144
9.2. Zdalne sterowanie.............................................................................................................. 146
10. Program "Elektrownia wiatrowa" .............................................................................................. 147
11. Podsumowanie ........................................................................................................................... 148
ENERGIA WODY........................................................................................................................ 149
1. Wst p.......................................................................................................................................... 149
2. Parametry elektrowni wodnych.................................................................................................. 150
3. Rozwi zania elektrowni wodnych ............................................................................................. 150

8
 3.1. Budowle hydrotechniczne, elementy elektrowni wodnych, urz dzenia mechaniczne ......150
3.2. Elektrownie przepływowe i zbiornikowe ..........................................................................151
3.3. Elektrownie pompowe .......................................................................................................151
3.4. Dane techniczne wybranych elektrowni wodnych.............................................................153
4. Mała energetyka wodna ..............................................................................................................155
5. Opisy typów turbin wodnych......................................................................................................156
5.1. Rozwi zania tradycyjne z turbinami Francisa ...................................................................156
5.2. Rozwi zania współczesne z turbinami Francisa................................................................158
5.3. Współczesne rozwi zania z turbinami Kaplana.................................................................158
5.4. Rozwi zania z turbinami rurowymi...................................................................................159
5.5. Rozwi zania z innymi turbinami (Banki, Peltona) ............................................................162
6. Pr dnice elektryczne ...................................................................................................................164
6.1. Wielko ci i parametry pr dnicy .........................................................................................164
6.2. Pr dnice asynchroniczne (indukcyjne) ..............................................................................164
6.3. Pr dnice synchroniczne (hydrogeneratory) .......................................................................165
7. Regulatory turbin wodnych ........................................................................................................166
7.1. Regulatory obrotów............................................................................................................166
7.2. Regulatory mocy ................................................................................................................168
7.3. Elektrohydrauliczny regulator pr dko ci obrotowej turbiny lub jej mocy. .......................169
8. Sposoby przekazywania nap du z turbiny na pr dnice ..............................................................171
8.1. Bezpo rednie sprz gni cie wału z pr dnic .......................................................................171
8.2. Przekazywanie nap du przez przekładnie..........................................................................172
8.3. Przekładnie z bate..............................................................................................................172
8.4. Przekładnie pasowe............................................................................................................173
9. Pomocnicze wyposa enie mechaniczne ....................................................................................174
9.1. Kraty na uj ciach wody i czyszczenie ...............................................................................174
9.2. Zamkni cie dopływu wody do turbin ................................................................................174
10. Wyposa anie budynków elektrowni w d wignice......................................................................175
11. Systemy pracy MEW ..................................................................................................................176
12. Zabezpieczenia urz dze elektroenergetycznych.......................................................................177
12.1. Zabezpieczenia bloków w pr dnicach synchroniczno – transformatorowych o mocy do
5000 kVA...........................................................................................................................177
12.2. Zabezpieczenia pr dnic asynchronicznych o mocy do 250 kVA i napi ciu do 1000V,
zasilaj cych bezpo rednio szyny zbiorcze.........................................................................177
12.3. Zabezpieczenia bloków pr dnica asynchroniczna – transformator o mocy do 250kVA..178
12.4. Zabezpieczenia turbozespołów ..........................................................................................178
12.5. Ochrona przeciwpora eniowa............................................................................................179
12.6. Ochrona od przepi oraz instalacje piorunochronne ........................................................181
12.7. Sygnalizacja zakłóce pracy ..............................................................................................181
13. Pomiary.......................................................................................................................................181
14. Potrzeby własne elektrowni ........................................................................................................182
15. Uziomy........................................................................................................................................183
16. Procesy ruchowe w MEW ..........................................................................................................183
16.1. Zakres i stopie automatyzacji procesów rozruchowych ..................................................184
17. Automatyzacja procesów ruchowych MEW ..............................................................................184
17.1. Układ sterowania łopatek turbiny (USW)..........................................................................184
17.2. Automatyczny regulator pr dko ci k towej turbiny (ART.) .............................................184
17.3. Układ sterowania aparatu kierowniczego turbiny (USK) ..................................................185
17.4. Układ automatycznej regulacji napi cia pr dnicy synchronicznej (ARN). .......................185
17.5. Automatyczny synchronizator pr dnicy synchronicznej (ASG) .......................................186
17.6. Układ automatycznego sterowania procesami rozruchowymi turbozespołu (USR) .........186
17.7. Układ automatycznego sterowania procesami odstawiania turbozespołu (USO) .............186

9
 17.8. Układ automatycznej regulacji poziomu wody(ARP)....................................................... 186
17.9. Auto operator(AOP) .......................................................................................................... 186
17.10. Układ sterowania zamkni wlotowych wody do turbiny (USZ) ..................................... 186
17.11. Układ programuj cy prac szczytow MEW (UPP) ......................................................... 187
17.12. Przykładowe rozwi zania układu sterowania.................................................................... 187
18. Wybrane elementy dokumentacji małej elektrowni wodnej Zakopane - Olcza......................... 188
18.1. Opis techniczny, charakterystyka elektrowni.................................................................... 188
18.1.1. Hydrozespół nr.1 ........................................................................................................ 188
18.1.2. Hydrozespół nr.2 ........................................................................................................ 188
18.2. Powi zanie elektrowni z sieci ......................................................................................... 188
18.3. Pomiary i zabezpieczenia .................................................................................................. 189
18.4. Sterowanie i regulacja ....................................................................................................... 189
18.5. Potrzeby własne elektrowni............................................................................................... 190
ENERGIA BIOMASY................................................................................................................... 193
1. Poj cie biomasy.......................................................................................................................... 193
2. Drewno jako biopaliwo .............................................................................................................. 195
2.1. Wierzba energetyczna ....................................................................................................... 196
2.2. Gazyfikacja biomasy ......................................................................................................... 198
2.3. Kotły do spalania drewna .................................................................................................. 198
2.4. Przykładowe rozwi zanie konstrukcyjne kotła do spalania drewna ................................. 198
2.5. Piec MS ............................................................................................................................. 199
2.6. Kotłownie Golem .............................................................................................................. 199
2.6.1. Paliwo......................................................................................................................... 200
2.6.2. Zastosowania kotłowni Golem................................................................................... 200
2.6.3. Budowa kotłów GOLEM ........................................................................................... 200
2.7. Kotły Verner...................................................................................................................... 201
2.7.1. Budowa kotłów .......................................................................................................... 203
2.7.2. Obsługa ...................................................................................................................... 203
2.8. Piece kominkowe............................................................................................................... 203
2.8.1. Bezpiecze stwo.......................................................................................................... 205
3. Słoma jako biopaliwo................................................................................................................. 205
3.1. Kotły małej mocy na słom ............................................................................................... 206
3.2. Kotłownie du ej mocy....................................................................................................... 206
3.3. Wnioski.............................................................................................................................. 207
4. Osady ciekowe (analog torfu) i kotły na osady ciekowe ........................................................ 208
5. Biogaz z oczyszczalni cieków .................................................................................................. 209
5.1. Gospodarka energi elektryczn i ciepłem na przykładzie oczyszczalni cieków
„Kujawy" w Krakowie ...................................................................................................... 209
5.2. Wst p................................................................................................................................. 209
5.3. Opis działania oczyszczalni............................................................................................... 209
5.4. Wytwarzanie biogazu ........................................................................................................ 210
5.5. Generatory zasilane biogazem........................................................................................... 210
6. Biogaz wysypiskowy z odpadów ............................................................................................... 211
7. Elektrownia biogazowa – wysypisko Gda sk - Szadółki .......................................................... 213
7.1. Koncepcja .......................................................................................................................... 213
7.2. Wykonanie......................................................................................................................... 213
7.2.1. Korzy ci ..................................................................................................................... 215
7.2.2. Mała Elektrownia Biogazowa (MEB)........................................................................ 215
7.3. Produkcja energii elektrycznej i cieplnej .......................................................................... 216
7.4. Efekt ekonomiczny i ekologiczny ..................................................................................... 216
8. Skojarzone wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła w oparciu o paliwa biogazowe –
agregaty kogeneracyjne. Aspekt techniczny i ekonomiczny ........................................................ 217

10
 8.1. Geneza................................................................................................................................217
9. Kontenerowe bloki energetyczne PRO-2 ...................................................................................218
10. Odsiarczanie biogazu..................................................................................................................220
10.1. Technologia BIOSULFEX – firmy Promis .......................................................................220
10.2. Koncentrat Biocat ..............................................................................................................220
10.3. Zalety stosowania technologii BIOSULFEX.....................................................................220
11. Bioetanol, biodiesel i metanol ....................................................................................................220
12. Efekty ekonomiczne stosowania biomasy w energetyce............................................................221
13. Podsumowanie ............................................................................................................................222
13.1. Mo liwo ci produkcji energii z biomasy ...........................................................................223
13.2. Odpady komunalne jako ródła energii .............................................................................224
13.2.1. Wprowadzenie: ...........................................................................................................224
13.2.2. Warto opałowa odpadów komunalnych. .................................................................224
13.2.3. Spalanie odpadów w systemie zdalaczynnego ogrzewania miast - wiede ski
system zaopatrzenia miasta w ciepło..........................................................................225
14. Wymagania prawne w zakresie wykorzystania biomasy w agroelektrowniach,
agrociepłowniach i agrorafineriach ..........................................................................................227
14.1. Deklaracje polityczne w Polsce i w Unii Europejskiej ......................................................227
14.2. Postanowienia dyrektywy 2001/77/EC w sprawie promocji energii elektrycznej ze
ródeł odnawialnych ...........................................................................................................227
14.3. Postanowienia dyrektywy 2003/30/EC w sprawie promocji biopaliw do celów
transportowych...................................................................................................................228
14.4. Konsekwencje rozporz dzenia Rady Ministrów nr 971/2003 ...........................................229
Prawo energetyczne odno nie elektrowni niekonwencjonalnych ....................................................230
MATERIAŁY RÓDŁOWE ........................................................................................................235

11
12
Przedmowa
Nikt nie ma w tpliwo ci, e odnawialne ródła energii zyskuj coraz wi ksze mo liwo ci
zastosowa jako ekologicznie czyste dodatkowe ródła pozyskiwania energii. Perspektywy
wyczerpania si zasobów kopalnych oraz obawy o stan rodowiska naturalnego w ostatnim
dziesi cioleciu znacznie zwi kszyły zainteresowanie O E.
Technologie odnawialnych ródeł energii rozwin ły si ju do takiego stopnia, e mog
konkurowa z konwencjonalnymi systemami energetycznymi.
O E s ródłami lokalnymi tote mog zwi kszy poziom bezpiecze stwa energetycznego,
mog stanowi istotny udział w bilansie energetycznym poszczególnych gmin czy nawet
województw, stworzy nowe miejsca pracy, promowa rozwój regionalny. Zakłada si , e
głównymi odbiorcami energii ze ródeł odnawialnych b dzie rolnictwo, mieszkalnictwo,
komunikacja. W ostatnich latach obserwuje si w kraju dynamiczny rozwój firm zajmuj cych si
monta em i eksploatacj O E, przykładem mo e by krakowska firma KFAP – WSK produkuj ca
pompy ciepła, oraz Zakład Geotermalny PAN Ba ska – Ni na – dostarczaj cy ciepł wod
uzyskan ze złó geotermalnych dla potrzeb komunalnych m.in. Zakopanego.
Wspólnoty lokalne mog i powinny inicjowa i wspiera przedsi wzi cia maj ce na celu budow
instalacji O E, we współpracy z agendami, społeczno ciami lokalnymi pa stw UE . Dobrym
przykładem takiej współpracy jest realizacja programu SCORE w regionie radomskim, którego
efektem jest prawdziwy impuls dla społeczno ci lokalnej i decydentów w dowarto ciowaniu
tematu: racjonalne gospodarowanie energi , a tak e promowa alternatywne, naturalne ródła jej
pozyskiwania.
Program finansowany jest przez Rz d Królestwa Holandii.
Federacja Zwi zku Gmin i Powiatów RP poprzez realizacj programu "Ochrona rodowiska" -
działalno samorz dów terytorialnych w aspekcie integracji z Uni Europejsk wł czy si równie
w promocj O E by pomóc polskim samorz dom w wykonywaniu zada zwi zanych
z dostosowaniem do standardów ekologicznych obowi zuj cych w Unii Europejskiej.
W celu kształcenia młodzie y zgodnie ze zmianami zachodz cymi na rynku pracy, oraz
potrzeb zdynamizowania zastosowa O E opracowano i wdro ono program nauczania dla zawodu
technik elektryk, specjalizacja: budowa i eksploatacja O E.
Zawarte w podr czniku tre ci kształcenia s uzupełnieniem informacji potrzebnych słuchaczom
i nauczycielom w procesie kształcenia na poziomie szkoły policealnej.
Ksi ka b dzie równie przydatna dla licznego grona do wiadczonych techników
elektryków, zainteresowanych pogł bieniem swojej wiedzy oraz dla tych Czytelników, którzy
zamierzaj w przyszło ci budowa i eksploatowa urz dzenia O E.
Przykłady wybranych praktycznych rozwi za urz dze O E, wkomponowane w tekst rozdziałów,
stanowi uzupełnienie ich tre ci.

Kazimierz Barczyk

Przewodnicz cy Federacji Zwi zków Gmin i Powiatów RP

13
14
1. Wprowadzenie
Racjonalne wykorzystanie energii ze ródeł odnawialnych tj. energii rzek, wiatru,
promieniowania słonecznego, energii geotermalnej lub biomasy, jest jednym z istotnych
komponentów zrównowa onego rozwoju przynosz cym wymierne efekty ekologiczno-
energetyczne. Wzrost udziału odnawialnych ródeł energii w bilansie paliwowo-energetycznym
wiata, przyczynia si do poprawy efektywno ci wykorzystania i oszcz dzania zasobów surowców
energetycznych, poprawy stanu rodowiska, poprzez redukcj zanieczyszcze do atmosfery i wód
oraz redukcj ilo ci wytwarzanych odpadów. W zwi zku z tym wspieranie rozwoju tych ródeł
staje si coraz powa niejszym wyzwaniem dla niemal wszystkich pa stw wiata. Znaczny wzrost
zainteresowania odnawialnymi ródłami energii nast pił w latach dziewi dziesi tych, szacuje si ,
e od roku 1990 wiatowe wykorzystanie energii promieniowania słonecznego wzrosło około
dwukrotnie, a energii wiatru około czterokrotnie. W najbli szych latach nale y si spodziewa
dalszego rozwoju odnawialnych ródeł energii. Wynika to z korzy ci jakie przynosi ich
wykorzystanie zarówno dla lokalnych społeczno ci (zwi kszenie poziomu bezpiecze stwa
energetycznego, stworzenie nowych miejsc pracy, promowanie rozwoju regionalnego), jak równie
korzy ci ekologicznych – przede wszystkim ograniczenia emisji dwutlenku w gla. Zwłaszcza
konieczno realizacji zobowi za mi dzynarodowych, wynikaj cych z Ramowej Konwencji
Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu oraz podpisanego w Kioto Protokołu do tej
konwencji, odno nie redukcji dwutlenku w gla, stwarza du szans dla rozwoju odnawialnych
ródeł energii.
Odnawialne ródła energii mog stanowi istotny udział w bilansie energetycznym
poszczególnych gmin, czy nawet województw naszego kraju. Mog przyczyni si do zwi kszenia
bezpiecze stwa energetycznego regionu, a zwłaszcza do poprawy zaopatrzenia w energi na
terenach o słabo rozwini tej infrastrukturze energetycznej. Potencjalnie najwi kszym odbiorc
energii ze ródeł odnawialnych mo e by rolnictwo, a tak e mieszkalnictwo i komunikacja.
Szczególnie dla regionów, dotkni tych bezrobociem, odnawialne ródła energii stwarzaj nowe
mo liwo ci, w zakresie powstawania nowych miejsc pracy. Natomiast tereny rolnicze, które
z uwagi na silne zanieczyszczenie gleb, nie nadaj si do uprawy ro lin jadalnych, mog by
wykorzystane do uprawy ro lin przeznaczonych do produkcji biopaliw. Istnieje niemal powszechna
zgoda, e rozwój energetyki opartej na ródłach odnawialnych mo e przyczyni si do rozwi zania
wielu problemów ekologicznych stwarzanych przez energetyk konwencjonaln – równie
w przypadku Polski.
Wzrost zapotrzebowania na energi , spowodowany szybkim rozwojem gospodarczym,
ograniczona ilo zasobów kopalnych, a tak e nadmierne zanieczyszczenie rodowiska,
spowodowały w ostatnich latach, du e zainteresowanie odnawialnymi ródłami energii. Udział
odnawialnych ródeł energii w bilansie paliwowo-energetycznym wiata wynosi około 18 proc.
Wielko ta wynika zarówno z rozwoju nowych technologii wykorzystuj cych odnawialne ródła
energii jak równie z faktu, e cz ludno ci wiata nie ma dost pu do konwencjonalnych ródeł
energii. Wspieranie rozwoju odnawialnych ródeł energii stało si wa nym celem polityki Unii
Europejskiej. Wyrazem tego stała si opublikowana w 1997 roku strategia rozwoju odnawialnych
ródeł energii w krajach Unii Europejskiej, która została uznana za podstaw działa na poziomie
unijnym. Obecnie udział energii ze ródeł odnawialnych w zaspokojeniu zapotrzebowania Unii
Europejskiej na energi pierwotn wynosi 6 proc. W 1995 roku udział energii odnawialnej
w pa stwach Unii Europejskiej wynosił : w Szwecji –25,4 proc., w Austrii –24,3 proc., w Danii –
7,3 proc., we Francji –7,1 proc., Niemczech –1,8 proc., Holandii –1,4 proc. Du e ró nice
w wykorzystaniu energii odnawialnej w poszczególnych pa stwach europejskich wynikaj przede
wszystkim z mo liwo ci wykorzystania energii wodnej w krajach górzystych (np. w Szwecji
i Austrii energia produkowana z energii wodnej stanowi około 95 proc. wykorzystania ródeł
odnawialnych ).
Ilo ciowe oszacowanie wykorzystania energii odnawialnej w Polsce jest obecnie rzecz
bardzo trudn , poniewa informacje na temat s dost pne jedynie za po rednictwem specjalnych
15
bada ankietowych. Wielko udziału energii odnawialnej w bilansie paliwowo-energetycznym
kraju, szacowana jest przez ró ne instytucje krajowe, takie jak Główny Urz d Statystyczny,
Ministerstwo Gospodarki, Europejskie Centrum Energii Odnawialnej. Warto ci podawane przez te
instytucje nie s zgodne, co jest tak e przyczyn trudno ci w oszacowani prawidłowego
wykorzystania energii odnawialnej w kraju. W wyniku przeprowadzonej analizy mo na uzna , e w
Polsce udział energii odnawialnej w zu yciu energii pierwotnej wynosi w granicach 2,5 proc. (przy
całkowitym zu yciu energii pierwotnej w 1998 r. około 4 tys. PJ).
Obecnie podstawowym ródłem energii odnawialnej wykorzystywanym w krajach jest biomasa
oraz energia wodna ( wg danych z 1999 r.÷99,88 proc. ), natomiast energia geotermalna, energia
wiatru, promieniowania słonecznego, ma mniejsze znaczenie. W latach dziewi dziesi tych
w Polsce nast pił stopniowy wzrost udziału energii ze ródeł odnawialnych. Przyczyniło si do tego
mi dzy innymi :
− znacz ce zwi kszenie wykorzystania drewna, odpadów drewna i odpadów z przeróbki drzewnej
(głównie przez ludno wiejsk );
− uruchomienie lokalnych ciepłowni na słom ;
− uruchomienie dwóch ciepłowni geotermalnych;
− uruchomienie kilku elektrowni wiatrowych;
− uruchomienie licznych małych elektrowni wodnych;
− uruchomienie ciepłowni i elektrowni zasilanych biogazem z wysypisk odpadów komunalnych
oraz z oczyszczalni cieków.

Tab.1. Wykorzystanie energii odnawialnej w Polsce w 1999 roku na podstawie danych

Europejskiego Centrum Energii Odnawialnej.
Produkcja energii ze ródeł
ródło energii odnawialnych w 1999 roku
PJ Proc.
Biomasa 101,8 98,05
Energia wodna 1,9 1,83
Energia geotermalna 0,1 0,1
Energia wiatru 0,01 0,01
Energia promieniowania słonecznego 0,01 0,01
Ogółem 103,82 100

2. Rodzaje i zakres wykorzystania O E w Polsce.

2.1. Biomasa
Najwi ksze nadzieje na wykorzystanie, jako odnawialne ródło energii, s wi zane
z biomas . Jej udział w bilansie paliwowym energetyki odnawialnej w Polsce ro nie z roku na rok.
Biomasa mo e by u ywana na cele energetyczne w procesie bezpo redniego spalania biopaliw
stałych (drewna, słomy), gazowych –w postaci biogazu lub przetwarzania na paliwa ciekłe (olej,
alkohol). W warunkach polskich, w najbli szej perspektywie mo na spodziewa si znacznego
wzrostu zainteresowania wykorzystaniem biopaliw stałych – drewna i słomy.

2.1.1. Słoma

Polskie rolnictwo produkuje rocznie ok. 25 mln ton słomy (głównie zbo owej i rzepakowej)
oraz siana. Od 1990 r. rosn nadwy ki słomy, wyst puj one przede wszystkim w gospodarstwach
rolnych północnej i zachodniej Polski. Nadwy ki słomy mog by wykorzystane dla celów
energetycznych, przynosz c dodatkowe dochody lub oszcz dno ci gospodarstwom rolnym.
Obecnie słoma na cele energetyczne wykorzystywana jest w ok. 10 ciepłowniach osiedlowych
16
o ł cznej mocy zainstalowanej nie przekraczaj cej 13 MW. Zainstalowane moce eksploatowanych
kotłowni wahaj si od 0,5 do 5,5 MW. Szacuje si , i do ko ca 1998 r. zainstalowano około 75
kotłów na słom w gospodarstwach rolnych o ł cznej mocy 10 MW. Znaczna cz nadwy ek
wypalana jest na polach, co powoduje powa ne zagro enie dla rodowiska i zdrowia mieszka ców.

2.1.2. Drewno

Lasy stanowi 28,8 proc. powierzchni kraju, z tego lasy pa stwowe zajmuj 7,4 mln ha.
W 1997 r. w Lasach Pa stwowych pozyskano 21,6 mln m3 drewna, w tym 2,5 mln m3 drewna
opałowego . Generalna Dyrekcja Lasów Pa stwowych szacuje, e dalsze 2-2,5 mln m3 odpadów
drzewnych pozostaje w lasach ze wzgl du na ograniczony popyt. Znaczne potencjalne ilo ci
odpadów drzewnych powstaj tak e w przemy le drzewnym. Wykorzystanie drewna na cele
opałowe w Polsce ma dług tradycje. Liczb instalacji opalanych drewnem szacuje si na ponad
100.000 szt. W tej liczbie mieszcz si zarówno małe, nowoczesne kotły do zgazowania drewna
z kontrolowanym procesem spalania (kilka tysi cy sztuk), jak tzw. kotły „wielopaliwowe” lub
kotły w glowe z dopuszczeniem stosowania drewna jako paliwa zast pczego, stosowane zazwyczaj
w gospodarstwie domowym i rolnym oraz ok. 70 wi kszych kotłowni przemysłowych ( o mocach
w zakresie 0,1-40 MW ) stosowanych w zakładach przerobu drewna i w przemy le meblarskim.
Najwi ksze moce kotłów i bloków energetycznych oraz najwi ksze zu ycie odpadów drzewnych
produkcyjnych wyst puje w zakładach przemysłu celulozowo-papierniczego. W sektorze
komunalnym istnieje zaledwie kilka ciepłowni bazuj cych na odpadach pozyskiwanych
w gospodarce le nej (o mocach 0,5-2,5 MW ). Na pocz tku 1998 r. całkowit moc nowoczesnych
kotłów na drewno w gospodarstwach domowych, przemy le drzewnym oraz sektorze komunalnym
w Polsce oceniano na ok. 600 MW.

2.1.3. Gaz z czynnych składowisk odpadów

W Polsce zarejestrowanych jest obecnie ok. 700 czynnych składowisk odpadów, przy czym
na wi kszo ci z nich nie ma pełnej kontroli emisji gazu wysypiskowego, który dostaj c si do
rodowiska powoduje m.in. wiele zagro e dla zdrowia i ycia ludzi i w sposób znacz cy wpływa
na pogł bianie si efektu cieplarnianego. Główny potencjał techniczny gazu wysypiskowego
w Polsce zwi zany jest z ok. 100 wi kszych wysypiskach komunalnych. Z powodu cz stego braku
odpowiednich uszczelnie masy składowanych odpadów, zasoby gazu wysypiskowego mo liwe do
pozyskania nie przekraczaj 30-45proc. ich całkowitego potencjału technicznego powstaj cego na
wysypisku. Najlepszym sposobem ograniczenia zagro e dla rodowiska spowodowanych
emisjami gazu wysypiskowego jest zbudowanie instalacji do jego odzysku i ewentualnego
energetycznego wykorzystania.
Obecnie technologie energetycznego wykorzystania gazu wysypiskowego (głównie do
produkcji energii elektrycznej lub w skojarzeniu z produkcj energii cieplnej) nale do najszybciej
rozwijaj cych si gał zi energetyki odnawialnej na wiecie. W Polsce jeszcze w 1996 r. działało
tylko kilka instalacji, w ostatnich dwóch latach liczba ta zacz ła si szybko zwi ksza , dochodz c
w ko cu 1998 r. do 16. Pierwsze wdro enia dotyczyły jak dot d instalacji produkcyjnych tylko
energi elektryczn , za moc zainstalowana na poszczególnych składowiskach na ogół nie
przekraczała 200 kW. Aktualnie istnieje tendencja budowy instalacji wi kszych (powy ej 1 MW)
lub zwi kszania mocy instalacji ju istniej cych. Energia cieplna jest najcz ciej zu ywana na
potrzeby własne operatora wysypiska, lub jest sprzedawana do miejskiej sieci ciepłowniczej b d
innych odbiorców (np. du e kompleksy szklarni). W maju 1999 r. ł czna moc instalacji
wykorzystuj cych gaz wysypiskowy wynosiła 5,44 MW elektrycznych i ponad 3,5 MW cieplnych.

17
2.1.4. Gaz z fermentacji osadów i cieków

Potencjał techniczny wykorzystania biogazu z oczyszczalni cieków do celów

energetycznych jest bardzo wysoki. Do bezpo redniej produkcji biogazu najlepiej dostosowane s
oczyszczalnie biologiczne, stosowane we wszystkich oczyszczalniach cieków komunalnych oraz
w cz ci oczyszczalni przemysłowych. Oczyszczalnie cieków maj stosunkowo wysokie
zapotrzebowanie własne zarówno na energi ciepln i elektryczn , dlatego wykorzystanie biogazu
z fermentacji osadów ciekowych mo e w istotny sposób poprawi ich rentowno . W Polsce od
roku 1994 zainstalowano 20 biogazowni w miejskich oczyszczalniach cieków z blokami
energetycznymi do produkcji energii elektrycznej, a w budowie s nowe. Obecnie eksploatuje si
ok. 30 instalacji. Całkowita moc wszystkich instalacji biogazowych na oczyszczalniach cieków
w Polsce z ko cem 1999r. wynosiła 14,5 MW elektrycznych i ok. 24,4 MW cieplnych.
Potencjał techniczny biopaliw ciekłych otrzymanych z konwersji biomasy, takich jak benzyna
z dodatkiem etanolu jak i paliwo otrzymywane z tłuszczów ro linnych lub zwierz cych, szacuje si
na 12-17 PJ/rok. Obecnie zgodnie z polskimi normami, etanol mo e stanowi jedynie 5 proc.
dodatek do paliwa tradycyjnego. Do produkcji alkoholu etylowego mo na stosowa : zbo e,
ziemniaki, buraki, melas . Od roku 1996 produkcja bioetanolu (odwodnionego alkoholu etylowego
pochodzenia ro linnego) w wysoko ci około 110 mln litrów prawie w cało ci wykorzystywana jest
do celów przemysłowych jako dodatek do paliw.

2.2. Energetyka wodna

Najwi ksze tradycje ma w Polsce energetyka wodna. Energetyczne zasoby wodne Polski s
niewielkie ze wzgl du na niezbyt obfite i niekorzystne rozło one opady, du przepuszczalno
gruntu i niewielkie spadki terenów. Ł czna moc zainstalowana du ych elektrowni wodnych wynosi
około 630 MW, a małych 160 MW. Nale y zauwa y , e moc aktualnie istniej cych elektrowni
wodnych mo e by zwi kszona o 20-30 proc. poprzez modernizacj agregatów pr dotwórczych.
Energetyka wodna w Polsce, wobec obecnie niewielkiego stopnia wykorzystania istniej cego
potencjału technicznego ma szanse w przyszło ci na dalszy rozwój. Praktycznie jedynymi
obiektami hydroenergetycznymi, których ilo stale wzrasta, głównie za spraw inwestorów
prywatnych, s małe elektrownie wodne, budowane przewa nie na istniej cych (cz sto
zdewastowanych) stopniach wodnych. Do grupy małych elektrowni wodnych zalicza si obiekty
o mocy zainstalowanej poni ej 500 kW, jednak niewielkie zasoby wodne Polski powoduj , i
znaczna cz małych elektrowni wodnych dysponuje mocami zainstalowanymi poni ej 100 kW.
W ostatnich latach uruchomiono szereg tego typu elektrowni, i tak: w 1996 r. – 23 obiekty,
1997 r. – 19 obiektów, 1998 r. – 29 obiektów.

2.3. Energia geotermalna

Wody geotermalne na obszarze Polski wykorzystywane były od dawna do celów

leczniczych. W ostatnich latach w kraju zostały przeprowadzone badania, maj ce na celu okre lenie
mo liwo ci wykorzystania wód geotermalnych do celów grzewczych. O ile potencjał techniczny
wód geotermalnych został dokładnie zbadany to nale y zauwa y , e istnieje potrzeba prowadzenia
dalszych bada w zakresie odprowadzania do górotworu wykorzystanych wód.
Główne zasoby wód geotermalnych koncentruj si na obszarze ni owym, zwłaszcza
w pasie od Szczecina do Łodzi, w rejonie grudzi dzko-warszawskim oraz w rejonie
Przedkarpackim. Cech charakterystyczn wszystkich inwestycji geotrmalnych jest ich wysoki
koszt pocz tkowy, zwi zany z konieczno ci odwiercania otworów wiertniczych, których koszt
szacuje si na ok. 50-60 proc. wszystkich nakładów na realizacj całej inwestycji. Sfinansowanie za
zgod Ministra rodowiska, ze rodków NFO iGW (pochodz cych z opłat eksploatacyjnych), prac
geologicznych zwi zanych z wykorzystaniem odwiertów eksploatacyjnych i chłonnych inwestycji
18
w Pyrzycach i na Podhalu w bardzo znacz cy sposób przyczyniło si do powstania tam pierwszych
w Polsce ciepłowni geotermalnych.
Ograniczone rodki finansowe jakimi dysponuje Minister rodowiska nie pozwalaj jednak
na pozytywne zaopiniowanie wszystkich wpływaj cych do NFO iGW wniosków o dofinansowanie
prac geologicznych zwi zanych z budow ciepłowni geotermalnych. W Polsce działaj obecnie
instalacje geotermalne w Ba skiej na Podhalu (o mocy 4,5 MW – docelowo 70 MW), w Pyrzycach
koło Szczecina (15 MW – docelowo 50 MW), a tak e ostatnio uruchomiona trzecia instalacja
w Mszczonowie koło Warszawy (o mocy 7,3 MW).

2.4. Energetyka wiatrowa

Energetyka wiatrowa w naszym kraju zacz ła rozwija si dopiero na pocz tku lat
dziewi dziesi tych, głównie na wybrze u. Rejonami najbardziej uprzywilejowanymi do
wykorzystania energii wiatru s Wybrze e Morza Bałtyckiego, Suwalszczyzna i Równina
Mazowiecka. Do ko ca 1999r. uruchomiono 14 sieciowych ferm wiatrowych o ł cznej mocy
zainstalowanej ponad 3,5 MW. Ponadto funkcjonuje około 50 małych autonomicznych siłowni
wiatrowych. Obserwuje si du e zainteresowanie inwestorów instalacjami wiatrowymi szczególnie
w północno-zachodniej Polsce, gdzie na ró nych etapach przygotowania realizowanych jest około
10 inwestycji o planowanych mocach 600 kW.

2.5. Energetyka słoneczna

Energetyka słoneczna praktycznie jest najmniej wykorzystan w Polsce form energii.
Warunki meteorologiczne w Polsce charakteryzuj si bardzo nierównym rozkładem
promieniowania słonecznego w cyklu rocznym, ok. 80 procent całkowitej rocznej sumy
nasłonecznienia przypada na sze miesi cy sezonu wiosenno-letniego. Charakter rozkładu g sto ci
strumienia energii promieniowania, jego struktura wskazuj na pewne ograniczenia
w mo liwo ciach jego wykorzystania, zwłaszcza w okresie zimowym. W kilku regionach kraju
stosowne s kolektory słoneczne (powietrzne i cieczowe). Kolektory powietrzne maj najcz ciej
zastosowanie w rolnictwie do suszenia płodów rolnych. Ogóln ich ilo ocenia si na 50-60 szt.,
a ich powierzchni na 6000m2. S one wykorzystywane rednio przez 300-600 godzin rocznie.
Kolektory cieczowe znajduj zastosowanie przede wszystkim do podgrzewania wody
w mieszkaniach, domkach kempingowych, letniskowych obiektach sportowych i rekreacyjnych,
w budynkach inwentarskich, paszarniach, a tak e do podgrzewania wody w zbiornikach, basenach
oraz wody technologicznej w małych zakładach przemysłowych. Do tej pory zainstalowano
w Polsce ok. 1000 instalacji słonecznego podgrzewania wody u ytkowej o ł cznej powierzchni
kolektorów przekraczaj cej 1000 m2.
Ogniwa fotowoltaiczne, w których dokonuje si konwersji promieniowania słonecznego na
energi elektryczn w Polsce u ytkowane s w niewielkim zakresie.

3. Prognozy
Istniej znaczne rozbie no ci w ocenie potencjału technicznego odnawialnych ródeł energii
wyst puj cych w Polsce. Zgodnie z ekspertyz Europejskiego Centrum Energii Odnawialnej pt.
„Ekonomiczne i prawne aspekty wykorzystania odnawialnych ródeł energii
w Polsce” (EC BREC, 2000 r.), rzeczywisty potencjał techniczny odnawialnych ródeł energii
w Polsce wynosi około 2514 PJ/rok co przy pełnym wykorzystaniu stanowiłoby prawie 60 proc.
krajowego zapotrzebowania na energi pierwotn .
Aby móc wykorzysta istniej cy potencjał techniczny odnawialnych ródeł energii nale y
stworzy odpowiednie warunki sprzyjaj ce ich rozwojowi, zwi kszy nakłady finansowe na
badania i rozwój technologii oraz stworzy system dofinansowania przedsi wzi z zakresu

19
odnawialnych ródeł energii. W działaniach nale y przede wszystkim wzorowa si na Unii
Europejskiej, która od szeregu lat wspiera rozwój odnawialnych ródeł energii.
Analizuj c potencjał techniczny w krajach UE i Polsce mo na zauwa y , e potencjał
techniczny odnawialnych ródeł energii w Polsce jest relatywnie du y (np. znacznie wi kszy od
potencjału technicznego Danii i Szwecji). Teoretycznie najwi kszy potencjał techniczny tkwi
w promieniowaniu słonecznym, niestety nie jest realne, aby w najbli szym czasie nast pił znaczny
wzrost wykorzystania energii promieniowania słonecznego w naszym kraju. W porównaniu
z innymi krajami Unii Europejskiej nale y przede wszystkim zwróci uwag na fakt, e posiadamy
du y potencjał techniczny biomasy, jak te znaczne zasoby energii geotermalnej.

Tab.2. Przewidywany poziom 7,5% energii elektrycznej z O E w 2010 r.

Ł czna roczna Ł czna roczna
Ł czna roczna
Dodatkowa moc produkcja produkcja Udział energii
produkcja
zainstalowana energii energii cieplnej wyprodukowanej
Technologia O E w latach 2000- elektrycznej z zO Ew
energii z O E z O E w 2010,
w Polsce w [%]
2010, [MW] O E w Polsce Polscew 2010,
2010, [TJ]
w 2010, [GWh] [TJ]
Elektrownie wiatrowe 600 1200 0 4320 2,5
Małe elektrownie
wodne
200 800 0 2880 1,2
Systemy
fotowoltaiczne
2 2 0 7,2 0,0
Biogazownie
komunalne
500 2000 5000 12200 5,2
Biogazownie rolnicze 30 120 150 582 0,2
Gaz wysypiskowy 60 360 420 1716 0,7
Kolektory słoneczne
powietrzne
100 0 200 200 0,1
Kolektory słoneczne
wodne
700 0 2100 2100 0,9
Ciepłownie
automatyczne na 4700 0 47000 47000 20,0
drewno
Ciepłownie
automatyczne na słom
2200 0 22000 22000 9,4
Kotły indywidualne na
biomas
8900 0 71200 71200 30,3
Elektrociepłownie na
drewno
1200 9600 24000 58560 24,9
Ciepłownie
geotermalne
400 0 2400 2400 1,0
Metyloestry oleju rzepakowego 2000 0,9
Bioetanol 8000 3,4
RAZEM 19592 14082 174470 235000 100,0

wiatowa Komisja Rady Energetycznej przewiduje do roku 2020 wzrost udziału energii
odnawialnej w zale no ci od scenariusza rozwoju do 21,3 proc. (scenariusz pesymistyczny) lub
nawet do 29.6 proc. (scenariusz optymistyczny). Eksperci energetyczni zaproszeni na wiatowy
Kongres Energii Odnawialnej w Denwer w 1996 roku prognozowali, e w 2070 roku udział
odnawialnych ródeł energii wyniesie od 60% do 80%. W bli szej perspektywie, Unia Europejska
do roku 2010 zakłada udział energii odnawialnej w bilansie paliwowo-energetycznym w wysoko ci
12 proc. Dla Polski okre lono, e w 2010 roku w wariancie maksymalnie korzystnym udział energii
odnawialnej w zu yciu energii pierwotnej wyniesie 5,5 proc. (248,8 PJ).
Z prac prognostycznych wykonanych przez polskich specjalistów (Zało enia polityki
energetycznej Polski do roku 2020) wynika, e w 2010 roku w Polsce udział energii odnawialnej
w zu yciu energii pierwotnej b dzie wynosił od 5,06% do 5,74% (233,3-263,8 PJ) w zale no ci od
20
przyj tego scenariusza makroekonomicznego. Odsetek ten jest około dwukrotnie ni szy od
zalecanego przez Uni Europejsk , dla krajów członkowskich. Nie jest jednak mo liwa realizacja
takich samych zada – warto ciowo i terminowo – co do udziału energii odnawialnej w bilansie
paliwowo – energetycznym jakie stawia sobie Unia Europejska, zwłaszcza w krótkim okresie do
roku 2010. Jest to spowodowane przede wszystkim wieloletnim opó nieniem naszego kraju do Unii
w systemowym stosowaniu mechanizmów wspieraj cych rozwój odnawialnych ródeł energii.
Natomiast w perspektywie długoterminowej, maj c na uwadze podobny potencjał techniczny
powinni my d y do osi gni cia zbli onego udziału energii odnawialnej w bilansie energetyczno-
paliwowym kraju jaki b dzie krajom członkowskim stawia Unia Europejska.

4. Cel strategiczny dla Polski

Celem strategicznym jest zwi kszenie udziału energii ze ródeł odnawialnych w bilansie
paliwowo-energetycznym kraju do 7,5 proc. w 2010 i do 14 proc w 2020 roku w strukturze zu ycia
pierwotnych no ników energii.
Analizuj c informacje dotycz ce potencjału technicznego odnawialnych ródeł energii,
a tak e prognozy dotycz ce mo liwo ci ich wykorzystania wydaje si mało mo liwe w chwili
obecnej przyj cie na 2010 rok takiego celu jaki postawiła Unia Europejska tzn. 12 proc. udziału
odnawialnych ródeł energii. Strategia i plan działa w dziedzinie odnawialnych ródeł energii
przedstawiony w Białej Ksi dze Komisji Europejskiej wymusiły na wszystkich krajach
członkowskich podejmowanie działa wspieraj cych odnawialne ródła energii, takich jak:
inwestowanie w badania, zwolnienia podatkowe, gwarantowane ceny energii, subsydia
inwestycyjne itp. Sama Komisja Europejska od ponad dziesi ciu lat wspiera badania i rozwój
odnawialnych ródeł energii w ramach kolejnych Ramowych Programów Bada i Rozwoju.
W porównaniu z Uni Europejsk krajowy rozwój odnawialnych ródeł energii jest wspierany
w znacznie mniejszym stopniu, a tak e napotyka bariery utrudniaj ce jego rozwój.
W Polsce stosowanie systemów wykorzystuj cych odnawialne ródła energii jak na razie
w wielu przypadkach nie znajduje bezpo redniego uzasadnienia ekonomicznego. Wieloletnia
tradycja stosowania w gla jako głównego paliwa ekonomicznego, stosowane w przeszło ci dotacje
do energetyki i niskie ceny tradycyjnych no ników energii znacznie utrudniały wprowadzenie
energii ze ródeł odnawialnych (poza energetyk wodn ). Barier trudn do przezwyci enia s
wysokie nakłady inwestycyjne. Uwzgl dniaj c aspekt ekonomiczny, (warunkuj cy osi gni cie
licz cego si udziału w bilansie energetycznym energii ze ródeł odnawialnych) trzeba wzi pod
uwag , e wy sza cena energii wyprodukowanej ze ródeł odnawialnych (w porównaniu
z klasycznymi ródłami) przy ich lokalnym wykorzystaniu, mo e by przynajmniej cz ciowo
pomniejszona o koszt zb dnej transmisji (przesyłu). Tym niemniej w szeregu przypadków nale y
liczy si z kosztami rezerwowania dostaw energii z systemu elektroenergetycznego i/lub
gazowniczego.

5. Finansowanie przedsi wzi z zakresu odnawialnych ródeł

energii
Obecnie działa w kraju kilka instytucji finansowych wspieraj cych odnawialne ródła
energii, nale do nich: Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej,
EkoFundusz, Fundusz Termomodernizacji, wojewódzkie fundusze, ochrony rodowiska
i gospodarki wodnej. Istniej te organizacje finansowe, które mog udziela wsparcia dla
projektów wykorzystania odnawialnych ródeł energii je eli przyczyniaj si do rozwoju terenów
rolniczych – Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Agencja Własno ci Rolnej Skarbu
Pa stwa, Fundacja Rolnicza. Instytucje te udzielaj preferencyjnych po yczek oraz dotacji,
wynosz cych zazwyczaj nie wi cej ni 50 proc. kosztów projektu. Niezale nie od rodków na
rozwój energetyki odnawialnej dost pnych w kraju, rosn mo liwo ci wykorzystania pomocy
21
zagranicznej w tym zakresie. Oprócz Banku wiatowego i znanych europejskich banków
finansowych coraz wi ksze znaczenie w zakresie finansowania projektów energetyki odnawialnej
w Polsce b d miały celowe programy Komisji Europejskiej takie jak: Altener II, Synergy, Life, 5
Program Ramowy o Współpracy Technologicznej i Preferencji. W wielu przypadkach te fundusze
i programy umo liwiaj pozyskanie dotacji na przygotowanie projektów inwestycyjnych i na
budow instalacji pokazowych. W zwi zku z trwaj cym procesem integracji z Uni Europejsk
znaczenie mo e mie fundusz PHARE, a tak e fundusze przedakcesyjne ISPA, SAPARD.
Uzupełnieniem funduszy mi dzynarodowych w finansowaniu energetyki odnawialnej s fundusze
mo liwe do pozyskania w ramach współpracy bilateralnej z pa stwami zachodnimi np. Dania,
Niemcy, Szwecja.

6. Podsumowanie
W ci gu najbli szych lat energia ze ródeł odnawialnych stanowi b dzie znaczny składnik
wiatowego bilansu energetycznego oraz bilansu Unii Europejskiej. Rozpocz ty proces integracji
z Uni Europejsk z jednej strony zobowi zuje nasz kraj do podejmowania działa na rzecz
rozwoju, wykorzystania odnawialnych ródeł energii, z drugiej strony daje szanse na skorzystanie
z istotnej pomocy Unii Europejskiej w tej dziedzinie w okresie ju przedakcesyjnym. Nasz cel
strategiczny dotycz cy udziału energii odnawialnej w bilansie paliwowo-energetycznym w 2010
jest prawie o połow mniejszy od zadania jakie postawiła sobie Unia Europejska. Jednak e
prognozy co do udziału energii odnawialnej w bilansie paliwowo-energetycznym kraju nie
wskazuj , aby udział ten do 2010 roku mógł by wi kszy ni 7,5 proc. W tym czasie zostan
sprawdzone i zweryfikowane – zaproponowane w przekładanej strategii – mechanizmy
i przygotowane nowe rozwi zania. Jednocze nie, z uwagi na specyficzne uwarunkowania,
bezzwłocznie nale y przyst pi do opracowania programów rozwoju dla poszczególnych rodzajów
odnawialnych ródeł energii, które przyczyniłyby si do lepszej realizacji celów strategicznych.
Działania te powinny pozwoli na podwojenie udziału energii odnawialnej w bilansie paliwowo-
energetycznym kraju w perspektywie roku 2020 i uzyskanie tej warto ci na poziomie 14 proc.
Na koniec nale y jeszcze raz przypomnie , e rozwój odnawialnych ródeł energii stwarza
szans szczególnie dla lokalnych społeczno ci na utrzymanie niezale no ci energetycznej, rozwoju
regionalnego i nowych miejsc pracy, a tak e na proekologiczn modernizacj , dywersyfikacj
i decentralizacj krajowego sektora energetycznego. Nale y pami ta , e im szybciej Polska
zaanga uje si w rozwój wykorzystania odnawialnych ródeł energii, tym szybciej krajowy
przemysł energetyki odnawialnej, a w szczególno ci małe i rednie przedsi biorstwa stan si
równorz dnym uczestnikiem wiatowego rynku technologii odnawialnych ródeł energii.
Posiadany w kraju potencjał techniczny odnawialnych ródeł energii zobowi zuje do realizacji
zada maj cych na celu jego jak najlepsze wykorzystanie, a na obecnym etapie, bez wsparcia ze
strony pa stwa, szybki rozwój energetyki odnawialnej nie jest mo liwy.

7. Wnioski
- Krajowy potencjał techniczny odnawialnych ródeł energii jest porównywalny z potencjałem
technicznym krajów Unii Europejskiej. Ró ni mog si potencjały techniczne
poszczególnych rodzajów energii w naszym kraju i pa stwach członkowskich.
- Rozwi zania systemowe wspieraj ce rozwój odnawialnych ródeł energii funkcjonuj w Unii
Europejskiej od pi tnastu lat. W naszym kraju dopiero od niedawna zaczyna si prowadzi
działania maj ce na celu wsparcie rozwoju energetyki odnawialnej dlatego trudno jest do
2010 roku osi gn cel postawiony przez Uni Europejsk .
- W zwi zku z du ym opó nieniem we wprowadzeniu w kraju mechanizmów wspieraj cych
odnawialne ródła energii, pierwszy okres t.j. do roku 2010, realizacji strategii nale y

22
 traktowa jako czas wprowadzenia zaproponowanych rozwi za , oceny tych rozwi za oraz
ich weryfikacji.
- W pierwszym okresie realizacji strategii opracowane zostan tak e programy rozwoju
poszczególnych rodzajów energii odnawialnej. Wdro enie tych programów jest wa nym
elementem realizacji strategii rozwoju energetyki odnawialnej. W pocz tkowym okresie
wzrasta b dzie, przede wszystkim wykorzystanie biomasy.
- Podj te działania powinny doprowadzi co najmniej do udziału energii odnawialnej
w bilansie paliwowo-energetycznym kraju w perspektywie roku 2020 na poziomie 14 proc.

23
24
 ENERGIA
I SŁONECZNA

1. wiatowy rozwój fotoogniw i kolektorów słonecznych.

Zainteresowanie systemami fotowoltaicznymi (PV) szybko wzrasta na wiecie ze wzgl du na

to, e przetwarzaj one promieniowanie słoneczne bezpo rednio na energi elektryczn , bez
ubocznej produkcji zanieczyszcze , hałasu i innych czynników wywołuj cych niekorzystne zmiany
rodowiska. Produkcja modułów fotowoltaicznych, drugiego najszybciej rosn cego odnawialnego
ródła energii w latach 1990 – 98 zwi kszała si rednio o 25% rocznie. W 1998 wyniosła ona 152
MW (przyrost o 30% wzgl dem 1997), a w 2003 spodziewane jest, e produkcja osi gnie poziom
800 MW.
Około 50% rynku wiatowego jest ulokowana w zastosowaniach nie doł czonych do sieci
elektroenergetycznej, takich jak telefony awaryjne, stacje telekomunikacyjne, pompy wody itp.,
gdzie jedyn alternatyw s kosztowne systemy z generatorami dieslowymi. Zastosowania
w urz dzeniach powszechnego u ytku takich jak zegarki, kalkulatory, itp. wykorzystuj 20%
zainstalowanej mocy. Jednak e obecny gwałtowny wzrost produkcji zwi zany jest
z zastosowaniami w budownictwie (pozostałe 30%). Systemy fotowoltaiczne maj ogromny
potencjał do zasilania urz dze na obszarach nie podł czonych jeszcze do sieci
elektroenergetycznej. Ocenia si , e ok. kilka milionów gospodarstw domowych na całym wiecie
korzysta obecnie z systemów fotowoltaicznych do pokrycia wi kszo ci lub cało ci swojego
zapotrzebowania na energi elektryczn .
Jednak e w ostatnich latach du y nacisk, szczególnie w krajach wysoko uprzemysłowionych,
kładziony jest na rozwój systemów fotowoltaicznych podł czonych do sieci elektroenergetycznej,
poniewa zapewniaj one najwy szy potencjał na długofalow redukcj zu ycia paliw kopalnych
i zmniejszenie emisji dwutlenku w gla.
W Niemczech, po sukcesie programu „1000 słonecznych dachów”, realizowanego w latach
1991-1995 (do 1995 r. zainstalowano 2200 instalacji o ł cznej mocy 5,3 MW), rz d federalny
ogłosił w ko cu 1998 r. program 100.000 dachów. Szybki rozwój fotowoltaiki w Niemczech
wynika z dotacji rz dowych i wysokiej ceny energii elektrycznej oferowanej przez zakłady
energetyczne. Wykorzystuj c obecny boom budowlany, w Berlinie zainstalowano systemy
fotowoltaiczne w Parlamencie, Ministerstwie Gospodarki, stacji kolejowych i budynkach
mieszkalnych. W Monachium na dachu hali targowej zainstalowano system o mocy 1 MW.
Rz d japo ski ma bardzo ambitne plany, które spowodowały dynamiczny rozwój PV
w ostatnich dwóch latach. Dzi ki nowemu prawu dotycz cemu zakupu energii i 50% dotacji
rz dowej zainstalowano 9400 systemów w 1997 r. i ok. 14000 w 1998 r. Japo ski program
spowodował, e produkcja modułów PV wzrosła 2,5-krotnie w ostatnich dwóch latach do prawie 50
MW rocznie. Celem programu koordynowanego przez Ministerstwo Handlu i Przemysłu (MITI)
Japonii była instalacja ponad 70000 dachowych systemów PV do roku 2000. Zakłada si , e te

25
systemy słoneczne stan si całkowicie konkurencyjne do roku 2003, w którym to roku zamierza
si znie bezpo rednie dotacje do programu.
Z informacji przekazanych przez firm Sharp wynika, e wyprodukuje ona w najbli szych
latach tak ilo fotoogniw, e instalacje wykorzystuj ce energi słoneczn b d montowane
w 60000 nowych domów w ci gu roku, co stanowi b dzie 10% całkowitej ilo ci budowanych
rocznie domów w Japonii.
W wielu krajach, głównie takich jak Bangladesz, Chiny, Indie, Wietnam uruchomiono nowe
systemy po yczek na budow systemów słonecznych w domach. Np. w 1996 roku w Indiach bank
i firma „Solar Electric Light Company” zaoferowały ludziom kredyt na budow domowego
systemu słonecznego oraz serwis tego systemu po uruchomieniu. W celu poparcia „przemysłu
słonecznego” Bank wiatowy zatwierdził w 1997 roku program „Rynek Transformacji
i Inicjatywy Wykorzystania Energii Słonecznej”, przyznaj c 30 mln dolarów rocznie dla firm
i konsorcjów, które przedstawi i b d upowszechnia rozwój „energii słonecznej” m.in.
w Indiach, Kenii i Maroku.
Przed konferencj klimatyczn w Kioto Stany Zjednoczone i Unia Europejska ogłosiły miałe
programy „Miliona dachów słonecznych”, których zamiarem jest dynamiczny wzrost wielko ci
rynku słonecznego i uzyskanie szerokiego poparcia społecze stw dla tej technologii.
Plan ameryka ski zakłada szerokie wł czenie władz stanowych i lokalnych, organizacji
społecznych i zakładów energetycznych do realizacji wytyczonych celów. Program europejski
zaczyna si rozwija i wydaje si , e ma wystarczaj co silne poparcie finansowe i polityczne, aby
zrealizowa swoje ambitne cele. Niemcy, Holandia, Włochy, Szwajcaria realizuj równie ambitne
plany instalacji systemów PV w budownictwie. Najwi ksz moc uzyskiwan ze ródeł PV
w przeliczeniu na jednego mieszka ca na koniec 2003 roku posiadała Szwajcaria.
Gwałtowny wzrost zapotrzebowania rynku na systemy fotowoltaiczne przy piesza
inwestowanie w technologie słoneczne w ostatnich dwóch latach. Kilka du ych koncernów
energetycznych (Canon, British Petrolium, Shell) zwi kszyło inwestycje w tej dziedzinie. Nowe
linie produkcyjne s uruchamiane przez firmy Kyocera (najwi kszy producent wiatowy) w Japonii,
Photowatt we Francji, Siemens i Solarex w USA, BP w Australii i Indiach. Shell Solar buduje
najwi ksz (25 MW/rok) fabryk modułów fotowoltaicznych w Niemczech.
Koszt wytwarzania ogniw fotowoltaicznych maleje z powodu zwi kszania skali produkcji, jak
równie na skutek optymalizacji procesu wytwarzania ogniw. Chocia ceny rynkowe na skutek
du ego popytu s obecnie stałe i wynosz ok. 4 USD/W, to spodziewany jest ich spadek poni ej
2 USD/W w ci gu obecnej dekady. Uczyni to energi słoneczn konkurencyjn nawet z wieloma
systemami konwencjonalnymi doł czonymi do sieci elektroenergetycznej.
Technologia słonecznych kolektorów termicznych jest ju prawie całkowicie dojrzała. Tym
niemniej istniej mo liwo ci dalszej obni ki kosztów produkcji w przypadku wielkiej skali
produkcji oraz poprawy zarówno procesu produkcji jak i marketingu. W chwili obecnej w krajach
Unii Europejskiej istnieje ok. 300 małych przedsi biorstw działaj cych w tym sektorze,
bezpo rednio zatrudniaj cych ok. 10000 osób. Ogrzewanie przy pomocy słonecznych kolektorów
termicznych jest konkurencyjne do ogrzewania elektrycznego, szczególnie na południu Europy.
W 1995 r. było zainstalowanych ok. 6,5 mln m2 kolektorów słonecznych w krajach Unii
Europejskiej. Roczny przyrost rz du 1 mln m2 koncentruje si w 3 krajach – Austrii, Niemczech
i Grecji.
Eksperci Banku wiatowego uwa aj , e najracjonalniejszym sposobem wykorzystania
energii cieplnej sło ca jest budowa du ych instalacji kolektorów słonecznych stosowanych np.
w miejskich systemach grzewczych. Tego typu rozwi zania b d stymulowały dalszy rozwój tej
technologii.

26
2. Wiadomo ci wst pne z optoelektroniki

2.1. Wprowadzenie
Optoelektronika jest działem elektroniki i technologii elektronowej obejmuj cym wzajemne
oddziaływanie energii promieniowania elektromagnetycznego w zakresie widzialnym,
nadfioletowym, podczerwonym i energii elektrycznej oraz wykorzystanie tego oddziaływania
w elementach optoelektronicznych. Optoelektronika zajmuje si przede wszystkim przetwarzaniem
sygnałów elektrycznych na sygnały optyczne i odwrotnie - wytwarzaniem, przetwarzaniem
i magazynowaniem informacji niesionych przez promieniowanie wietlne.
Jak pami tamy z fizyki, promieniowanie elektromagnetyczne od nadfioletu do podczerwieni
obejmuje zakres promieniowania o długo ci fal od ok. 1 nm do ok. l mm, przy czym nadfioletowa
cz widma zawiera si w zakresie 1 ÷ 380 nm, a podczerwona - w zakresie 780 nm ÷ 1 mm.
Promieniowanie w zakresie 380 nm ÷780 nm jest promieniowaniem widzialnym. Długo fali
i cz stotliwo f s zwi zane znan zale no ci

C0 = ·f

przy czym: C0 - pr dko wiatła w pró ni

W zakresie widzialnym, w zale no ci od długo ci fali otrzymuje si ró ne barwy widma.

Poszczególnym długo ciom fali odpowiadaj nast puj ce składowe widma:

380 ÷ 450 nm - fioletowa cz widma,

450 ÷ 490 nm - niebieska cz widma,
490 ÷ 565 nm - zielona cz widma,
540 ÷ 560 nm - zielono ółta cz widma,
565 ÷ 590 nm - ółta cz widma,
590 ÷ 650 nm - pomara czowa cz widma,
650 ÷ 780 nm - czerwona cz widma.

Promieniowanie widzialne, wywołuj ce u ludzi i zwierz t wra enia wzrokowe, jest

nazywane wiatłem. Stopie reakcji oka ludzkiego na wiatło monochromatyczne zale y od
długo ci fali . Na osi rz dnych (Rys. 2.) naniesiono czuło oka ludzkiego w jednostkach
wzgl dnych, tzn. w odniesieniu do czuło ci maksymalnej. Maksimum tej charakterystyki wyst puje
przy długo ci fali S = 555 nm, a wi c odpowiada barwie zielono ółtej i ma warto S( )rel = 1.
Czuło maleje do zera przy długo ci fali 1 = 400 nm i 2 = 700 nm. Oko ludzkie jest wi c filtrem
o charakterystyce podobnej do charakterystyki amplitudowej obwodu rezonansowego.
W oddziaływaniu wiatła z materi , w tym i z półprzewodnikami, uwidaczniaj si jego
wła ciwo ci falowe i korpuskularne (cz steczkowe). Wła ciwo ci falowe dominuj
w oddziaływaniach biernych jak: odbicie, załamanie, dyfrakcja, interferencja, rozproszenie,
polaryzacja; natomiast w oddziaływaniach czynnych, jak: absorpcja, emisja i luminescencja -
dominuj wła ciwo ci korpuskularne. Wła ciwo ci falowe, czy korpuskularne wiatła,
przejawiaj si w ró nym stopniu, zale nie od długo ci fali. W przypadku fal krótkich przewa aj
wła ciwo ci korpuskularne, w przypadku fal długich – wła ciwo ci falowe.
Promieniowanie wietlne opisuje si wielko ciami energetycznymi i wielko ciami
wietlnymi. Strumie wietlny i dalsze jednostki wietlne s wielko ci pochodn od strumienia
energetycznego. Jednak e temu samemu co do warto ci strumieniowi energetycznemu mog
odpowiada ró ne warto ci strumienia wietlnego i odwrotnie – ten sam strumie wietlny mo e
by wywołany ró nymi strumieniami energetycznymi. Zale y od rozkładu energetycznego widma
promieniowania.

27
 W optoelektronice obecnie wykorzystuje si przede wszystkim elementy
półprzewodnikowe. Elementy te mo na podzieli na: fotodetektory promieniowania, ródła
promieniowania (fotoemitery) i transoptory. Du grup elementów optoelektronicznych stanowi
powszechnie stosowane wska niki odczytowe, do których nale zarówno wska niki
półprzewodnikowe (cyfrowe i alfanumeryczne), jak i wska niki ciekłokrystaliczne, czy te
starszego typu wska niki jarzeniowe i elektroluminescencyjne.

Rys.1. Widmo promieniowania elektromagnetycznego.

Rys.2. Charakterystyka widmowa wzgl dnej czuło ci oka.

28
Tab.3. Wielko ci opisuj ce promieniowanie
Wielko ci energetyczne
Jednostka
Wielko Symbol
nazwa symbol
Energia promieniowania Q, W, U D ul J
Moc promieniowania
Pe, e Wat W
(strumie energetyczny)
Nat enie
Ie Wat na steradian W / sr
promieniowania
Wat na steradian i
Luminacja energetyczna Le W / (sr*m2)
metr kwadratowy
Wat na metr
Egzytancja eneregtyczna Me W / m2
kwadratowy

Wielko ci wietlne
Jednostka
Wielko Symbol
nazwa symbol
Ilo wiatła Qv Lumenosekunda lm * s

Strumie wietlny v Lumen lm

wiatło Iv Kandela cd = lm / sr
Kandela na metr
Luminacja Lv cd / m 2
kwadratowy
Lumen na metr
Egzytancja wietlna Mv lm / m2
kwadratowy
Nat enie o wietlenia Ev Lux lx

2.2. Półprzewodnikowe detektory promieniowania

Półprzewodnikowe detektory promieniowania, nazywane tak e fotodetektorami, s
elementami fotoczułymi, reaguj cymi na promieniowanie elektromagnetyczne w zakresie
widzialnym lub podczerwonym. Przekształcaj one energi tego promieniowania w energi
elektryczn .
W fotodetektorach jest wykorzystywane wewn trzne zjawisko fotoelektryczne. Je eli przez
półprzewodnik zostanie pochłoni ty (zaabsorbowany) foton o energii W=hf (h – stała Plancka)
wi kszej od szeroko ci przerwy energetycznej Wg, to powstanie dodatkowa para no ników elektron-
dziura. W wyniku o wietlenia nast pi wi c wzrost koncentracji no ników ładunku
w półprzewodniku i zwi zany z tym wzrost konduktywno ci - zjawisko fotoprzewodnictwa, b d
te nast pi samoistna polaryzacja zł cza PN, wskutek czego stanie si ono ródłem siły
elektromotorycznej – zjawisko fotowoltaiczne. Oba zjawiska zale od mocy padaj cego
promieniowania.
Fotodetektory s wykonywane jako elementy obj to ciowe, np. fotorezystory lub jako
elementy zł czowe ze zł czem PN – fotodiody, fototranzystory, fototyrystory, fotoogniwa itp.
Elementy wykorzystuj ce zjawisko fotowoltaiczne, tzw. fotoogniwa nie wymagaj dodatkowego
zasilania, poniewa same wytwarzaj sił elektromotoryczn .

29
S one przetwornikami generacyjnymi. Pozostałe elementy nale do przetworników
parametrycznych. Oprócz fotodetektorów b d cych odr bnymi elementami, tzw. fotodetektorów
dyskretnych, s stosowane fotodetektory scalone, obejmuj ce matryce fotodetektorów,
fotodetektory segmentowe i przetworniki obrazu.

2.2.1. Fotodiody

Fotodioda jest zbudowana podobnie jak zwykła dioda krzemowa, z tym e w obudowie
znajduje si soczewka płaska lub wypukła, umo liwiaj ca o wietlenie jednego z obszarów zł cza.

Rys.3. Fotodioda a) zasada działania b) struktura.

Fotodioda pracuje przy polaryzacji w kierunku zaporowym. Przy braku o wietlenia przez
fotodiod płynie niewielki ciemny pr d wsteczny IR0, który tworz głównie no niki
mniejszo ciowe. Przy o wietleniu fotodiody, w pobli u jej powierzchni s generowane pary
no ników dziura-elektron. Obszar ładunku przestrzennego i zwi zana z nim bariera potencjału
uniemo liwiaj przepływ no ników wi kszo ciowych, natomiast no niki mniejszo ciowe (tj. dziury
w obszarze N i elektrony w obszarze P) dyfunduj do obszaru ładunku przestrzennego, s
przyspieszane i pokonuj zł cze. Przez zł cze płynie dodatkowy pr d fotoelektryczny Ip. pr d
o wietlonego zł cza, tzw. pr d jasny IR(e) składa si wi c z pr du fotoelektrycznego Ip i pr du
ciemnego IR0.

IR(e) = Ip - IR0

Rozdzielenie (redystrybucja) no ników ładunku powoduje jednocze nie powstanie

dodatkowej ró nicy potencjałów, obni aj cej istniej c w zł czu barier potencjału. Niektóre
no niki wi kszo ciowe pokonuj t obni on barier potencjału. Przechodz (s wstrzykiwane) do
s siednich obszarów, gdzie staj si no nikami mniejszo ciowymi i rekombinuj . Napi cie
powstałe na zaciskach zł cza nazywa si napi ciem fotoelektrycznym lub napi ciem
fotowoltaicznym Up.

Wskutek generacji pr du fotoelektrycznego lub powstania napi cia fotoelektrycznego,

charakterystyki pr dowo – napi ciowe ulegaj zmianie (Rys. 4.).
Pr d fotodiody wzrasta proporcjonalnie do mocy promieniowania Pe. Czuło na moc
promieniowania SPe, b d ca stosunkiem zmiany pr du do mocy padaj cego promieniowania jest
wi c stała i to w szerokim zakresie. Zakres ten obejmuje 8 dekad zmian mocy promieniowania. Jest
to jedn z zalet fotodiod.

30
Rys.4. Charakterystyki pr dowo – napi ciowe fotodiody.

Istotn zalet fotodiod jest równie du a cz stotliwo pracy. Mog one przetwarza
sygnały wietlne o cz stotliwo ci do kilkudziesi ciu MHz.
Fotodiody wykonuje si z krzemu lub arsenku galu. Czuło widmowa fotodiod
krzemowych ma maksimum przy długo ci fali 700 ÷ 900 nm, co pokrywa si z maksimum
promieniowania fotoemiterów wykonywanych z arsenku galu. Typowe parametry fotodiod s
nast puj ce: maksymalne napi cie wsteczne URmax = 10 ÷ 500 V, maksymalny pr d ciemny
IR0max = 1 ÷ 100 nA, czuło na moc promieniowania SPe = 0,3 ÷ 1 A/W, czuło na nat enie
o wietlenia SEv = 10 ÷ 100 nA/lx.
Fotodiody s stosowane w urz dzeniach komutacji optycznej, w układach zdalnego
sterowania oraz w szybkich przetwornikach analogowo-cyfrowych. Jednak najbardziej typowymi
przykładami ich zastosowa s układy pomiarowe wielko ci elektrycznych i nieelektrycznych, np.
do pomiaru wymiarów, odległo ci, st e i zanieczyszcze roztworów, cz stotliwo ci i amplitudy
drga , napr e itd.
Znacznie wi ksz czuło ci i szybko ci działania ni fotodiody konwencjonalne
charakteryzuj si fotodiody PIN. W fotodiodach tych dwa silnie domieszkowane obszary P i N s
rozdzielone szerok warstw wysokorezystywnego półprzewodnika samoistnego I (rys.5a).
Padaj ce promieniowanie generuje dodatkowe no niki przede wszystkim w obszarze I.
W obszarze tym, przy polaryzacji zaporowej istnieje silne pole elektryczne, a wi c no niki
poruszaj si z du pr dko ci , co zmniejsza czas ich przelotu. W rezultacie fotodiody PIN maj
bardzo du e cz stotliwo ci graniczne, dochodz ce do 10 GHz.
Fotodiody PIN stosuje si w m. in. w systemach telekomunikacji wiatłowodowej
i w układach detekcji promieniowania laserowego.
Równie du czuło ci i szybko ci działania charakteryzuj si fotodiody lawinowe
(Rys.5b, c). Wykorzystuje si w nich wewn trzne zjawisko fotoelektryczne oraz zjawisko
lawinowego powielania no ników. Dzi ki lawinowemu powielaniu no ników pr d fotoelektryczny
ulega wzmocnieniu. Miar tego wzmocnienia jest współczynnik powielania lawinowego M,
nazywany te wzmocnieniem sygnału Gp., maksymalne wzmocnienie jest rz du 10 000.
Praktycznie wykorzystuje si wzmocnienie 100 ÷ 500.
Fotodiody lawinowe stosuje si do detekcji szybkozmiennych impulsów wietlnych
o bardzo małej mocy, np. w ł czach wiatłowodowych, w układach automatyki oraz w sprz cie
wojskowym. Wad fotodiod lawinowych jest skomplikowany układ ich zasilania oraz zło ona
technologia wytwarzania.

31
Rys.5. Fotodioda PIN i lawinowa: a) struktura fotodiody PIN; b) struktura fotodiody lawinowej; c) charakterystyka
pr dowo – napi ciowa fotodiody lawinowej.

2.2.2. Ogniwa fotoelektryczne

Ogniwo fotoelektryczne (fotoogniwo) jest elementem ze zł czem PN, w którym pod

wpływem promieniowania powstaje napi cie fotoelektryczne Up, które to mo na wyznaczy
korzystaj c z zale no ci:
Ip – pr d fotoelektryczny [A]
kT Ip IR(e) – pr d jasny (o wietlonego zł cza) [A]
Up = ln( 1 + )
q I sat Isat – pr d nasycenia zł cza [A]
Up – napi cie fotoelektryczne

Fotoogniwo jest przetwornikiem generacyjnym. Nie wymaga wi c adnej polaryzacji napi ciem
zewn trznym. Rzeczywistemu fotoogniwu mo na przyporz dkowa schemat zast pczy
przedstawiony na rys. 6.

RS IR(e)

Ip Up Ri Ci Uwy R0

Rys.6. Schemat zast pczy fotoogniwa:

Rj – rezystancja zł cza, Rs – rezystancja półprzewodnika i doprowadze , Ro – rezystancja obci enia, Cj –
pojemno zł cza.

32
Rys.7. Charakterystyki pr dowo – napi ciowe fotoogniwa

Napi cie na rezystancji obci enia:

Uwy = Up – IR(e)RS

jest mniejsze od napi cia fotowoltaicznego o spadek napi cia na rezystancji RS. Je eli rezystancja
obci enia b dzie równa niesko czono ci, to napi cie na zaciskach obwodu rozwartego Uwy = U0
b dzie równe Up, natomiast przez zwarte ko cówki fotoogniwa popłynie pr d zwarciowy IK ≈ Ip.
Charakterystyki zewn trzne fotoogniwa zale równie od rezystancji obci enia. Zale no t
zobrazowano na rys. 7., który przedstawia charakterystyki zewn trzne fotoogniwa, zale zatem
równie od rezystancji obci enia. Na wykres (rys.7.) naniesiono tak e proste obci enia,
odpowiadaj ce rezystancji R0. Przeci cie prostej obci enia z odpowiedni charakterystyk daje
punkt pracy fotoogniwa.
Zale no pr du zwarciowego od mocy promieniowania jest liniowa, natomiast napi cie Up
jest logarytmiczn funkcj mocy promieniowania. Dlatego na przykład w układach pomiarowych
fotoogniwo pracuje zwykle przy zwarciu. Przy wykorzystaniu fotoogniwa jako ródła energii d y
si do optymalizacji rezystancji obci enia w zale no ci od mocy promieniowania.
Fotoogniwa s wytwarzane głównie z krzemu, rzadziej z arsenku galu. Przy stosowaniu fotoogniw
krzemowych uzyskuje si wiekszy pr d fotoelektryczny, ale przy mniejszym napi ciu
fotowoltaicznym (dla fotoogniw z Si warto Up = 0,6V,dla fotoogniw z GaAs warto Up = 0,9V).
Ich czuło widmowa osi ga maksimum przy długo ci fali ok. 900nm.
Fotoogniwa dzieli si na dwie podgrupy: fotoogniwa pomiarowe i fotoogniwa zasilaj ce.
Fotoogniwa pomiarowe pracuj jako ródła sygnałów sterowane promieniowaniem i s stosowane
np. do pomiarów mocy promieniowania emitowanego przez ródła arowe, lasery, diody
elektroluminescencyjne itp. Fotoogniwa zasilaj ce s stosowane głównie jako baterie słoneczne.
Parametry ich optymalizuje si w celu otrzymania du ej wyj ciowej mocy elektrycznej. Sprawno
przemiany energii fotoogniw krzemowych zawiera si w zakresie 6 ÷ 15% (teoretycznie do ok.
20%). Oznacza to, e z baterii słonecznej o pow. 1m2 mo na otrzyma około 100W mocy
elektrycznej.

33
Rys.8. Zale no parametrów fotoogniwa od nat enia o wietlenia
Ropt - optymalna rezystancja obci enia
Popt - moc maksymalna
– sprawno energetyczna

Podstawowymi parametrami fotoogniwa s :

fotoelektryczna siła elektromotoryczna - Up
pr d zwarcia fotoogniwa - Izw
sprawno energetyczna -
Warto siły elektromotorycznej zale y od rodzaju materiału półprzewodnikowego i jego
domieszkowania oraz od nat enia o wietlenia. Przy wzro ie nat enia o wietlenia (przy bardzo
małych warto ciach nat enia) siła elektromotoryczna pocz tkowo ro nie liniowo, potem zaczyna
narasta logarytmicznie, by wreszcie (przy znacznych warto ciach nat enia o wietlenia - około
800 lx) osi gn warto nasycenia równ 450 mV. Natomiast pr d zwarcia fotoogniwa zmienia si
proporcjonalnie do zmian nat enia o wietlenia.
Sprawno energetyczna fotoogniwa (zdolno przetwarzania promieniowania energii na
energi elektryczn ) zwi ksza si wraz ze wzrostem nat enia o wietlenia i wynosi od kilku do
kilkunastu procent.
Wa nym zagadnieniem dla prawidłowej pracy fotoogniwa jest okre lenie warto ci
rezystancji obci enia (rezystancja dopasowania). Warto rezystancji dobiera si na podstawie
wykresu lub katalogu tak, aby przy danej warto ci nat enia o wietlenia uzyska maksymaln moc
fotoogniwa.
Parametrami optycznymi fotoogniwa s :
zakres długo ci fal promieniowania, przy których wzgl dna warto czuło ci wynosi 50% swej
maksymalnej warto ci ( 2 - 1 jest rz du 50 nm);
długo fali promieniowania, przy której wyst puje maksimum czuło ci (mo na j przesun
w stron fal krótszych lub dłu szych, stosuj c odpowiednie technologie).
Charakterystyka czuło ci widmowej fotoogniwa S( ) jest analogiczna do charakterystyki
widmowej przedstawionej na rys. 2., jej kształt zale y od k ta padania promieniowania na
powierzchni wiatłoczuł .
Fotoogniwa mo na ł czy szeregowo, równolegle lub szeregowo-równolegle, w zale no ci od
danej warto ci siły elektromotorycznej i pr du obci enia (mo na otrzyma fotoogniwo o mocy
od kilku do kilkudziesi ciu watów).

34
2.2.3. Wybrane wyniki bada fotoogniw uzyskane w laboratorium O E ZSE Nr 1 w roku
szkolnym 2003/2004 przez słuchaczy szkoły policealnej O E.

Stan obci enia fotoogniwa SML (wym. 0,4 x 0,2 m) zgodnie ze schematem:
Lx
odbiorniki
A W pr. słoneczne W A

rzutnik
~0÷230V V arówka V M

Pomiary parametrów fotoogniwa Obliczenia I2 – pr d obci enia [mA]

L.p α I2 U2 E P2 η U2 – napiencie odbiornika [V]
o
mA V lx mW % η− sprawno fotoogniwa [%]
1 0 9,2 1,3 900 11,9 1,2 P2 – moc odbiornika [mW]
2 15 9,5 2,2 1600 20,9 3,2 – k t nachylenia fotoogniwa
3 30 10,5 4 2100 42 5,4 w stosunku do ródła
4 45 11,4 5,8 2500 66,1 6 wiatła
5 60 11,7 6,5 2900 76 7,5 E – nat enie o wietlenia [lx]
6 75 12 7 2950 84 8,3
7 90 12,3 8,3 3100 102 8,6
I [mA] α)
I=f(α
14 obci enie fotoogniwa: rezystor

12

10

0
α [ο]
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

U [V] α)
U=f(α
obci enie fotoogniwa: rezystor
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
α [ο]
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

35
 P [mW] η=f(α
P,η α)
η [10-3%]
obci enie fotoogniwa: arówki
120 50
100 P 40
80
30
60
20
40
η 10
20
0 0
o
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 α [ ]

P [mW] α)
P=f(α
obci enie fotoogniwa: rezystor
120

100

80

60

40

20

0
α [o]
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

I [mA] I=f(E)
obci enie fotoogniwa: silniczek bez akumulatora
16
14
12
10
8
6
4
2
E [lx]
0
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500

I [mA] I=f(E)
16
obci enie fotoogniwa: silniczek z akumulatorem
14
12
10
8
6
4
2
0
E [lx]
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500

36
3. Sposoby produkcji energii elektrycznej z wykorzystaniem energii
słonecznej
Energia słoneczna ogrzewa kul ziemsk moc rz du ok. 81000*106 MW, z tego
27000*106MW przypada na l dy. wiatowe zu ycie wszystkich postaci energii wynosi
ok. 10*106MW. Te liczby uzmysławiaj mo liwo ci energetyczne sło ca. Jednak do wytworzenia
mocy 4 000 MW trzeba zbudowa ogniwa słoneczne o powierzchni 400km2 w najbardziej
nasłonecznionej cz ci USA – w Kalifornii. W celu pokrycia potrzeb energetycznych wiata
wynosz cych 3500*1012 kWh/a potrzebna byłaby powierzchnia 40*106km2 pokryta ogniwami
słonecznymi.
140

120

100

80
2
kWh/m

60

40

20

0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
miesi ce

Rys.9. Efektywno wykorzystania energii cieplnej w zale no ci od pory roku.

3.1. Metoda heliotermiczna

6 9

4 5

Rys.10. Schemat elektrowni słonecznej

1-zwierciadła sterowane komputerami; 2-absorber; 3-zbiornik nagrzanego sodu; 4-pompa; 5-wytwornica
pary; 6-turbina parowa; 7-skraplacz pary; 8-chłodnica; 9-generator elektryczny.

Metoda heliotermiczna polega na przemianie promieniowania słonecznego w ciepło,

doprowadzane nast pnie do turbiny nap dzaj cej generator, produkuj cy energi elektryczn .
Elementami w niej stosowanymi s : heliostaty – zwierciadła ogrzewane energi sło ca i kieruj ce
37
odbite jego promienie na umieszczony centralnie na wysokiej wie y absorber, składaj cy si z rurek
ogniskuj cych na sobie odbite od heliostatów promieniowanie słoneczne. Wewn trz rurek
absorbera kr y czynnik roboczy (sód, lit, azotan potasu), którego pary nap dzaj turbin .
Najwi ksz elektrowni słoneczn działaj c na tej zasadzie jest elektrownia Barstow o mocy
10MW pracuj ca w Kalifornii (USA). W projekcie takiej elektrowni o mocy 100MW wie a
absorbera ma wysoko 225 m, heliostaty za s umieszczone w polu o promieniu 450, temperatura
czynnika roboczego dochodzi do 530oC. Inny ameryka ski projekt elektrowni słonecznej o mocy
250 MW przewiduje zbudowanie jej na pustyni, gdzie moc promieniowania słonecznego dochodzi
do 900 W/m2. Uzyskane parametry czynnika roboczego wynios 15Mpa, 500 C. Schemat ideowy
takiej elektrowni przedstawiono na rys.10. Szwajcarski projekt takiej elektrowni o mocy 50 MW
przewiduje rozmieszczenie heliostatów na południowych zboczach górskich.
Odmian tego typu elektrowni s liniowe kolektory słoneczne w postaci paraboloidów,
w których ogniskowych s umieszczone rurowe absorbery z przepływaj cym czynnikiem
roboczym. Moc uzyskiwana z takiego rozwi zania dochodzi do 1 MW. Koszty budowy elektrowni
słonecznych wynosz 3000 - 4500 dol./kW (1984).
Płaskie i skupiaj ce kolektory słoneczne znalazły zastosowanie do podgrzewania wody
u ytkowej, ogrzewania domów, podgrzewania wody w basenach ,rolnictwie itd. W opracowaniu
tym przedstawiono: budow , parametry, zastosowanie kolektorów słonecznych z przeznaczeniem
dla odbiorców indywidualnych, oferowanych przez kilka firm krajowych.

3.2. Metoda helioelektryczna

Metoda helioelektryczna polega na bezpo redniej przemianie energii promieniowania
słonecznego w energi elektryczn za pomoc ogniw fotoelektrycznych. Ogniwa takie przemieniaj
w energi elektryczn nie tylko bezpo rednie promieniowanie sło ca, lecz równie promieniowanie
rozproszone (przy zachmurzeniu).
Ogniwa fotoelektryczne s wykonane z krystalicznego krzemu, arsenku galu lub siarczanu
kadmu. Moc elektrowni fotoelektrycznych wynosi 20-17 000kW. Przoduj w ich budowie USA,
Japonia i Francja. Najwi ksz produkuj c w 1985 r. elektrowni tego typu jest elektrownia Carissa
Plainas w Kalifornii o mocy 6,5MW. Planuje si budow elektrowni tego rodzaju o mocy 10MW.
Stosuje si w nich koncentracj promieniowania słonecznego przez zastosowanie zwierciadeł
parabolicznych lub soczewek Frensela. Ogniwa fotoelektryczne zajmuj wielk powierzchni .
Elektrownia o mocy 1000 MW wymagałaby powierzchni 50km2. sprawno ogniw
fotoelektrycznych jest mała i wynosi od 10%(ogniwa z krzemem polikrystalicznym) do 12-16%
(ogniwa z krzemem monokrystalicznym) i 23% (ogniwa z arsenku galu). Koszt elektrowni
z ogniwami fotoelektrycznymi w 1985 r. wynosił 5 000 dol./kW. Znalazły one szerokie
zastosowanie w technice kosmicznej.
Planuje si budow słonecznych elektrowni kosmicznych na satelitach geostacjonarnych
wykorzystuj cych fakt, e promieniowanie słoneczne na orbicie takiego satelity pozwala na
uzyskanie od 10 razy wi cej energii ni na Ziemi. Energia ta w postaci fal ultrakrótkich byłaby
przesyłana na Ziemi , gdzie za pomoc falowników byłaby przemieniana na pr d przemienny. Jest
to jednak technika XXI wieku – uruchomienie takiej instalacji planuje si na ok. 2030r.
Fotomoduły znajduj równie szersze zastosowanie do wytwarzania energii elektrycznej dla
potrzeb odbiorców indywidualnych. Poni ej przedstawiono kilka ofert firm produkuj cych baterie
słoneczne z przeznaczeniem do zasilania energi elektryczn domów, samochodów, łodzi,
pojazdów kempingowych itd.

3.3. Przykłady zastosowana fotoogniw

Głównymi dziedzinami zastosowa fotoogniw s :
− Elektrownie fotowoltaiczne,
− układy pomiarowe mocy promieniowania ródeł wiatła,
38
− pomiary mocy (lub nat enia) promieniowania,
− badania stało ci i przebiegu zmian o wietlenia ró nego rodzaju ródeł wiatła,
− układy pomiarowe st e roztworów, zanieczyszcze w gazach lub cieczach itp.,
− układy pomiarowe dawki promieniowania j drowego (poprzez pomiar wiecenia
pobudzonych próbek) itp..
− cele wojskowe i kosmiczne.
Ogniwa fotowoltaiczne maja nast puj ce zalety:
− energia elektryczna wytwarzana jest bezpo rednio;
− sprawno przetwarzania energii jest taka sama, niezale nie od skali produkcji;
− moc jest wytwarzana nawet w pochmurne dni przy wykorzystaniu wiatła rozproszonego;
− obsługa i konserwacja wymagaj minimalnych nakładów,
− „czysta” energia.
Rynek wykorzystania fotoogniw jest zró nicowany, w 2003 roku około 45%
wyprodukowanych fotoogniw wykorzystano do elektryfikacji domów i osiedli, systemów
pompowania wody (pompownie), 36% wykorzystano w komunikacji, 14% wykorzystano
w ogólnopa stwowym systemie energetycznym, a 5% w urz dzeniach elektronicznych.
Przykładowe zastosowania:

3.3.1. Elektrownie fotowoltaiczne

3.3.2. Zasilanie domów mieszkalnych i biurowców

39
3.3.3. Elektroniczny sprz t powszechnego u ytku

Zegarki, kalkulatory, ładowarki do baterii.

3.3.4. Zasilanie sygnalizacji drogowej

• Sygnalizacji ostrzegawczej,
• O wietlania znaków drogowych,
• Telefonów awaryjnych na autostradach.

40
 3.3.5. Zasilanie systemów telekomunikacyjnych

stacja nadawczo-odbiorcza stacja przeka nikowa radiowo-telewizyjna

3.3.6. Zasilanie systemów ostrzegania

wodny znak nawigacyjny morska radiolatarnia kolejowy fotowoltaiczny

system sterowania

3.3.7. Transport kolejowy

• Awaryjne zasilanie kolejowych systemów sterowania,

• Telefony awaryjne.

41
3.3.8. Rolnictwo i hodowla

Zasilanie urz dzenia do pompowania wody

3.3.9. Wykorzystanie modułów fotowoltaicznych do zasilania parkomatów, automatów

sprzedaj cych bilety, zegarów itp..

3.3.10. Zasilanie pojazdów kosmicznych

42
4. Rozwi zania konstrukcyjne baterii słonecznych (fotomodułów)

4.1. Firma Solarex

4.1.1. Baterie słoneczne Solarex serii MSX

Profesjonalne, specjalnie zaprojektowane baterie słoneczne firmy SOLAREX typu MSX-5L,

MSX-10L, MSX-20L i MSX-30L s przeznaczone do u ycia w pojazdach kempingowych, łodziach
i jachtach oraz pojazdach z nap dem elektrycznym. Ich cech charakterystyczn jest pokrycie
górnej powierzchni laminatem.

Rys.11. Bateria słoneczna MSX

Tab.4. Dane techniczne

Dane elektryczne MSX-30 MSX-20 MSX-10
Moc nominalna [W] 30 19,4 10
Pr d zwarcia [A] 1,82 1,25 0,60
Napi cie bez obci enia [V] 21.3 21,1 21,0
Napi cie pod obci eniem [V] 17,8 16,8 17,5
Pr d obci enia [A] 1,68 1,15 0,57
Wsp. temp. pr du [mA/OC] 1,5 1,2 0,7
Wsp. temp. napi cia [mV/OC] -72 -72 -72
Wymiary
Długo [mm] 616 444 444
Szeroko [mm] 495 495 267
Grubo baterii [mm] 38 38 38
Wys. w miejscu przył cz.
[mm] 11 11 11
przewodu
Długo przewodu [m] ok. 3 ok. 3 ok. 3
Ci ar [kg] 2,20 1,49 0,82

43
4.1.2. Baterie słoneczne Solarex serii VLX

Do wykonania tych baterii ameryka ska firma SOLAREX wykorzystała wieloletnie

do wiadczenie zdobyte przy produkcji przemysłowych baterii serii MSX, jak te najnowsze
osi gni cia w technologii ich wytwarzania i wiele opatentowanych rozwi za , co umo liwiło
obni enie ceny przy zachowaniu wypróbowanej niezawodno ci. Ich cech charakterystyczn jest
pokrycie górnej powierzchni szkłem hartowanym.

Rys.12. Baterie słoneczne SOLAREX serii VLX

Tab.5. Dane techniczne

Dane elektryczne (12V) VLX 20 VLX 32
Moc maksymalna [W] 20 32
Napi cie bez obci enia [V] 20,8 21,3
Pr d zwarcia [A] 1,27 2,01
Napi cie obci enia [V] 17,1 17,2
Pr d obci enia [A] 1,17 1,86
Wymiary
Ci ar [kg] - 35
Wysoko [mm] 423 592
Szeroko [mm] 500 500
Gr. Całkowita [mm] 23 50
Gr. Ramki [mm] 23 226

Współczynnik temp. – 73 mV/°C

Temp. składniowa -40° C do +85° C
Temp. otaczaj cego powietrza -40° C do +50° C
Maks. nacisk na powierzchni do 2400 N/m²
Maksymalny k t skr cenia 1,2°

44
4.2. Bateria słoneczne firmy Webasto-Schade GmbH

Rys.13. Przykład zastosowania baterii słonecznych firmy WS GmbH

Cechy charakterystyczne:
Elastyczne – lekkie – łatwa instalacja – du a sprawno , niska cena, fotomoduły foliowe

Tab.6. Dane techniczne

Dane elektryczne 36-5000 36-3402
Moc maksymalna [W] 26 17
Napi cie bez obci enia [V] 21 21
Pr d zwarcia [A] 1,65 1,05
Napi cie pod obci eniem [V] 17 17,1
Pr d obci enia [A] 1,55 0,99
Wymiary
Długo [mm] 530 705
Szeroko [mm] 450 246
Wysoko [mm] 300 300

Ka dy moduł ma podł czony kabel zasilaj cy, a sposób jego podł czenia zapewnia
odporno ; długo kabla wynosi około 1,5 m.

45
4.3. Baterie słoneczne firmy Sun Set – seria SM i SML
4.3.1. Seria SM

Moduły z serii SM maj frontow cz pokryt specjalnym hartowanym szkłem, o wysokiej

przezroczysto ci. cianka tylna jest wykonana z tedlaru i trwale poł czona ze szkłem. Moduł
obudowany jest usztywniaj c ramk , wykonan z oksydowanych profili aluminiowych. Zapewnia
to modułowi dobr sztywno i odporno klimatyczn .

Rys.14. Bateria słoneczna SM

Tab.7. Dane techniczne

Dane elektryczne M10 M15 M20 M30 M45 S 6506 S 8005
Moc maksymalna [W] 10 15 20 30 45 65 80
Napi cie bez obci enia [V] 20,8 20,8 20,8 20,8 20,9 21,2 21,5
Pr d zwarcia [A] 0,64 0,96 1,28 1,93 2,78 4,1 4,95
Napi cie pod obci eniem [V] 17,2 17,3 17, 17,3 17,6 17,3 17,3
Pr d obci enia [A] 0,58 0,87 1,16 1,74 2,65 3,75 4,60
Wymiary
Długo [mm] 434 444 685 658 640 773 1200
Szeroko [mm] 234 294 340 340 530 660 526
Wysoko [mm] 200 200 200 200 200 350 350

46
4.3.2. Seria SML

Moduły z serii SML maj frontow cz pokryt specjalnym tworzywem, natomiast tylna
cz jest wykonana z blachy aluminiowej, która jest elementem no nym i usztywniaj cym. Dzi ki
takiej konstrukcji mo liwe jest niewielkie ugi cie modułu, tak aby przymocowa go do powierzchni
o niewielkiej krzywi nie.

Rys.15. Bateria słoneczna SML

Tab.8. Dane techniczne

Dane elektryczne SM 15L SM 30L SL 45L
Moc maksymalna [W] 15 30 45
Napi cie bez obci enia [V] 20,8 20,8 20,9
Pr d zwarcia [A] 0,96 1,93 2,78
Napi cie pod obci eniem [V] 17,3 17,3 17,6
Pr d obci enia [A] 0,87 1,74 2,65
Wymiary
Długo [mm] 381 681 645
Szeroko [mm] 336 336 535
Wysoko [mm] 80 80 120

47
4.4. Bateria słoneczna AstroPower AP-1206

Baterie słoneczne AP-1206 s zbudowane z 36 wysokiej jako ci i sprawno ci płytek

z krzemu monokrystalicznego. Te 6 – calowe płytki AstroPower nale do najwi kszych
spotykanych na rynku modułów. Dzi ki dobrze przemy lanemu wykonaniu, nale one do
najbardziej korzystnych pod wzgl dem ceny za wat energii.

Rys.16. Bateria słoneczna AP–1206

Tab.9. Dane techniczne

Dane elektryczne AP-1206
Moc maksymalna [W] 120
Napi cie bez obci enia [V] 21
Pr d zwarcia [A] 7,7
Napi cie pod obci eniem [V] 16,9
Pr d obci enia [A] 7,1
Wymiary
Długo [mm] 1477
Szeroko [mm] 660
Wysoko [mm] 350

48
5. Baterie słoneczne wykonane w formie modułów okr głych
Okr głe moduły (baterie słoneczne), ze wzgl du na zastosowanie ogniw z krzemu
monokrystalicznego, charakteryzuj si bardzo du sprawno ci i trwało ci .
Pojedyncze moduły zbudowane s z 18 płytek krzemowych, natomiast podwójne składane s
z 16 płytek. Płytki te s ze sob poł czone i pokryte warstw antyrefleksyjn . Cało jest okryta
prze roczystym tworzywem sztucznym co zapewnia odporno na wpływy atmosferyczne. Moduły
s w szarej obudowie z tworzywa sztucznego.

Rys.17. Bateria słoneczna w formie modułów okr głych

Tab.10. Dane techniczne

Dane elektryczne Pojedynczy Podwójny
Moc maksymalna [W] 2 3,5
Napi cie pod obci eniem [V] 8,6 7,6
Pr d obci enia [A] 0,23 0,46
Wymiary
rednica [mm] 155 155
Najwi kszy wymiar [mm] 181 330

Pojedyncze moduły maj podstawk , umo liwiaj c ustawianie ich prostopadle do sło ca.
Podwójne moduły na czas eksploatacji rozkłada si , a do transportu składa co zmniejsza ich wymiar
i chroni płytki przed porysowaniem.
Nale y pami ta , by chroni moduły przed porysowaniem prze roczystej osłony, pod któr
znajduj si krzemowe płytki jak równie przed przegrzaniem, gdy wtedy spada ich wydajno .

49
6. Parametry fotomodułów produkowanych przez firmy: Solarex,
Astro Power, Webeso – Schode gmbh, Sun-Set
Tab.11. Parametry oprzyrz dowania oraz przykładowe ceny
Lp Kod Nazwa Cena Netto (zł)
Fotomoduły laminowane ( jachty, przyczepy kempingowe, ekspedycje)
1. 6V/2W Okr gły moduł 6V/2W 118
2. MSX-5L MSX-5L, fotomoduł 5W, 12V, Solarex 279
3. MSX-10L MSX-10L, fotomoduł 10W, 12V, Solarex 441
4. MSX-20L MSX-20L, fotomoduł 20W, 12V, Solarex 836
5. MSX-30L MSX-30L, fotomoduł 30W, 12V, Solarex 721
6. SM 15L SM 15L, 15W/12V, mono, SUNSET, laminat 653
7. SM 30L SM 30L, 30W/12V, mono, SUNSET, laminat 702
8. SM 45L SM 45L, 45W/12V, mono, SUNSET, laminat 870
9. WEBASTO 17 Webasto 17W, 12V, do przyklejenia 890
10. WEBASTO 26 Webasto 26W, 12V, do przyklejenia 898
Fotomoduły pokryte szkłem ( instalacje stacjonarne )
11. SM 10 SM 10, 10W/12V, monokrystal. SUNSET 584
12. SM15 SM 15, 15W/12V, monokrystal. SUNSET 612
13. SM 20 SM 20, 20W/12V, monokrystal. SUNSET 874
14. SM 30 SM 30, 30 W/12V, monokrystal. SUNSET 804
15. SM 45 SM 45, 45W/12V, monokrystal. SUNSET 849
16. VLX-20 VLX-20, fotomoduł, 20W, 12V, Solarex USA 651
17. VLX-80 VLX-80, fotomoduł, 80W, 12V, Solarex USA 1212
18. AS 6506 AS 6506 65W/12V, monokrystal. SUNSET 1405
19. AS 8005 AS 8005 80W/12V, monokrystal. SUNSET 1506
20. AP-1206 AP-1206 fotomod. 120W/12V, Astropower USA 1508
Regulatory ładowania
21. SOL 15A/12V Reg. Solaris 15A/12V-200W 86
22. SOL 3,5/12 Reg. Solaris 3,5/12/10, 3,5A, 12V 61
23. SOL 3,5/24 Reg. Solaris 3,5/24/10, 3,5A, 24V 61

7. Parametry osprz tu dodatkowego

7.1. Regulatory ładowania

7.1.1. SOLARIS 3,5/10/12 (3,5/10/24)

Regulator ładowania SOLARIS 3,5/12 ( 3,5/24 ) jest przeznaczony do systemów, dla których
ródłem s moduły fotoelektryczne. Chroni on akumulator przed niezamierzonym gł bokim
rozładowaniem i zapewnia optymalne ładowanie. Jest on przeznaczony do instalacji o napi ciu
nominalnym 12V (24V). Pr d zainstalowanych modułów nie powinien przekracza 3,5 A (ł czna
moc około 50W). Podł czone w obwodzie odbiorniki nie mog pobiera wi cej ni 10A pr du
w sposób ci gły (240W).
Dane techniczne:
Napi cie nominalne 12 [V] (24[V])
Pr d pobierany przez regulator <1,5 [mA]
Maksymalny pr d modułów fotoelektrycznych. 3,5 [A] / maksymalny pr d odbiornika 10 [A]
Wymiary (mm) 120 x 74 x 30

50
7.1.2. SOLARIS 20/12 (15/24)

Wszystkie funkcje regulatora dla wersji 12V i 24V s takie same, jednak e dane podane
dotycz wersji regulatora 24V. Zasada działania jest taka sama jak regulatora opisanego powy ej
ró ni si one jedynie dopuszczaln moc .

Dane techniczne:
Napi cie nominalne 12v (24V)
Pr d pobierany przez regulator <1,5 mA
Maks. Pr d modułów fotoelektr. 20 A (15A)
Maks. Pr d odbiorników 20 A (15A)
Wymiary (mm) 150 x 80 x 53

7.2. Przetwornice napi cia

Przetwornice napi cia s u ywane do zamiany napi cia stałego 12V lub 24V na napi cie
220V. Parametrem charakterystycznym jest moc trwała i szczytowa. Zasadniczo przetwornice
pobieraj z akumulatora napi cie 220V powi kszon o straty, to jest ok. 10-20%. Dost pne typy
przetwornic s umieszczone w cenniku, jednak jest mo liwe wykonanie zgodnie ze specjalnymi
yczeniami klienta.
Fotomoduły mog by u ywane przez cały rok. Najwi ksza efektywno przypada natomiast
na okres od kwietnia do wrze nia.

8. Dobór baterii słonecznych

Baterie do zastosowa stacjonarnych charakteryzuj si tym, e górna powierzchnia pokryta
jest specjalnym, hartowanym szkłem. S one obudowane profilowan ram ułatwiaj c monta do
stela a. Przewa nie typ ten jest montowany na dachu domu, którego spadzisty dach jest skierowany
na południe. W polskich warunkach optymalny k t pochylania baterii dla całorocznej instalacji
wynosi około 65o do horyzontu, a przy eksploatacji letniej 35o - 45o. Nie zaleca si montowania
baterii poziomo, gdy nie wykorzystuje si efektu myj cego deszczu.
Do zastosowania na jachcie lub poje dzie campingowym zaleca si zastosowa baterie
pokryte laminatem. Przewa nie ten typ umo liwia lekkie ich wyginanie w celu dopasowania do
kształtu podło a, jak te dopuszcza si wchodzenie na nie pod warunkiem, e podło e, do którego
s mocowane jest w stanie przenie takie obci enie. Ich monta polega na przykr ceniu lub
przyklejeniu do podło a. Baterie tego typu przewa nie s odporne na wod morsk . Niektóre firmy
oferuj mo liwo wykonania ich „na wymiar” lub w specjalnym wykonaniu.
Prosta instalacja, w której stosuje si baterie słoneczne, składa si z:
a) Baterii słonecznej lub zestawu baterii - celem zwi kszenia mocy mo na baterie ł czy
szeregowo i/lub równolegle. Ilo energii elektrycznej (Wh), któr mo na otrzyma z baterii
słonecznej, zale y bezpo rednio od ilo ci energii dostarczonej jej przez sło ce (W/m2). Zale y to od
szeroko ci geograficznej, pory roku i ustawienia baterii w stosunku do sło ca, no i oczywi cie od
pogody. Moc podawana przez producenta dotyczy sytuacji, gdy bateria jest o wietlona przez sło ce
energi 1000 W/m 2 przy temperaturze 25oC. W Polsce takie warunki wyst puj przy pi knej
słonecznej - bezchmurnej - pogodzie w maju, czerwcu lub w zimie w górach podczas zalegania
niegu. Typowa sprawno fotoogniw zbudowanych na krzemie krystalicznym wynosi ok. 14%.
W tab.10 podano przybli on ilo energii w Ah (12V) otrzymywan w ci gu przeci tnego dnia
w naszej strefie klimatycznej w zale no ci od k ta ich nachylenia w stosunku do horyzontu.

51
Tab.12. Przykłady działania baterii słonecznych typu SM w zale no ci od pochylenia
Moc max. [W] 120 50 30 19.5 10 4.7
Napi cie mocy max. [V] 17.1 17.1 17.1 16.8 17.1 16.5
Pr d mocy max. [A] 7 2.92 1.75 1.16 0.58 0.29
Okres K t Przybli ona ilo energii dostarczanej w ci gu przeci tnego dnia (Ah)
pochylenia
Od marca do 450 29.8 12.41 7.45 4.47 2.48 1.24
pa dziernika
Cały rok 650 21.88 9.12 5.47 3.28 1.82 0.91
Od marca do 00 27.42 11.43 6.86 4.13 2.30 1.14
pa dziernika (poziomo)

b) Akumulatora lub zestawu akumulatorów. Parametrem charakteryzuj cym akumulator,

oprócz napi cia pracy, które musi by zgodne z napi ciem nominalnym baterii słonecznej, jest jego
pojemno (Ah). Rola baterii słonecznej generalnie sprowadza si do uzupełniania pobranej
z akumulatora przez odbiorniki energii (Wh), czyli Ah · napi cie (np. 12V) = Wh. Cykl
uzupełniania pojemno ci mo e by kilkugodzinny, dzienny ale i np. tygodniowy.
c) Odbiorników energii elektrycznej. Znaj c moc odbiornika (W) oraz czas jego u ytkowania
mo emy oszacowa zapotrzebowanie na energi w Wh, któr ma uzupełni bateria. Tak wi c
baterie słoneczne musz wyprodukowa co najmniej tyle energii Wh w bilansowanym okresie, ile
wyniosło zapotrzebowanie.
d) Regulatora ładowania akumulatora.

Zawsze gdy oka e si to konieczne, po zmontowaniu zestawu mo liwe jest powi kszenie
sumarycznej mocy. Mamy tu do czynienia z sytuacj , gdy le oszacowany wybór (zbyt mało
zakupiono modułów) nie powoduje dodatkowych kosztów zwi zanych z korekt . Nale y jednak
pami ta , e przy ł czeniu szeregowym, celem zwi kszenia napi cia, mo na ł czy tylko moduły
o tej samej mocy.

Proste zestawy bazuj na napi ciu 12V lub 24V. Rozwi zanie to ma zasadniczo dwie zalety:
- napi cia 12V i 24V nale do napi "bezpiecznych",
- składniki instalacji elektrycznej s powszechnie dost pne.

Ogromna liczba urz dze elektrycznych, które trzeba u y w warunkach terenowych, pracuje
przy napi ciu zmiennym 220V. W celu zamiany pr du stałego o napi ciu 12V lub 24V na zmienny
220V stosuje si przetwornice napi cia. Nale y tu zwróci uwag , e np. przetwornica o mocy 700
W, pracuj ca z pełn moc , b dzie pobiera z akumulatora12V pr d rz du 70A. Oznacza to, e
w ci gu 1 godziny pobierze 70Ah. Nale y to uwzgl dni przy doborze akumulatora. W tym
przypadku nale ałoby zastosowa dobrej jako ci akumulator o pojemno ci około 200Ah. Podczas
pracy z przetwornic nale y sprawdza napi cie na akumulatorze, gdy rozładowanie akumulatora
mo e na przykład uniemo liwi uruchomienie silnika samochodu! S te dost pne przetwornice
w wersji odwracalnej, to znaczy e mog pracowa jako przetwornice napi cia 12/220V gdy jest
brak napi cia w sieci 220V i jako prostownik do ładowania akumulatora, z którego zasilana jest
przetwornica w czasie gdy jest napi cie w sieci.

52
9. Płaskie kolektory słoneczne

Rys.18. Ogólna budowa płaskiego kolektora słonecznego:

1 – pokrycie, 2 – płyta pochłaniaj ca, 3 – rama, 4 – izolacja cieplna, 5 – odprowadzenie ciepła przez czynnik
roboczy

Płaskie kolektory słoneczne traktuje si jako specjalne wymienniki ciepła, w których

nast puje przetwarzanie energii promieniowania słonecznego w ciepło (konwersja termiczna).
Wykorzystywane s do celów grzewczych w szerokim zakresie. Jako medium po rednicz ce
w przekazywaniu energii stosuje si strumie powietrza lub wody, ewentualnie płynu nie
zamarzaj cego.
W zale no ci od budowy, kolektory mo na podzieli na trzy grupy:
− niskotemperaturowe (temperatura czynnika roboczego do 100 oC – kolektory płaskie),
− redniotemperaturowe (temperatura czynnika roboczego 100-200 oC – kolektory skupiaj ce),
o
− wysokotemperaturowe (temperatura czynnika roboczego 200-3000 C – kolektory
skupiaj ce).
Podstawowym elementem typowego kolektora jest: płyta pochłaniaj ca czyli absorber, na
którego powierzchni pochłaniane jest promieniowanie słoneczne i nast puje konwersja termiczna
energii promieniowania słonecznego. Najprostszym przykładem absorbera jest płyta poł czona
kanałami, przez które przepływa czynnik roboczy. W skład absorbera wchodz :
1. pokrycie przezroczyste chroni ce absorber przed stratami cieplnymi do atmosfery;
2. izolacja cieplna chroni ca od spodu i z boków absorber przed stratami cieplnymi do
otoczenia;
3. obudowa zewn trzna kolektora (metalowa, plastikowa itp.)
4. kanały doprowadzaj ce i odprowadzaj ce czynnik roboczy.
W kolektorach płaskich w zasadzie nie wyst puje koncentracja energii promieniowania
słonecznego, jednak w niektórych typach tych kolektorów mog znajdowa si pewne układy
koncentruj ce. Kolektory płaskie mog absorbowa promieniowanie słoneczne bezpo rednie
i rozproszone, cechuj si prost konstrukcj i nisk cen .

9.1. Budowa kolektorów płaskich

1. Przezroczysta pokrywa – najcz ciej wykonana ze szkła o niskiej zawarto ci tlenków
elaza. Raczej nie stosuje si pokryw z tworzyw sztucznych, gdy niszcz si stosunkowo szybko
pod wpływem wysokich temperatur, promieniowania UV oraz mog na nich powstawa
53
zarysowania, które obni aj przepuszczalno promieni słonecznych. Zastosowanie pryzmatycznej
szyby szklanej mo e znacznie polepszy wydajno kolektorów.
2. Absorber – główny element kolektora słonecznego. Powinien by wykonany z metalu
dobrze przewodz cego ciepło; najcz ciej jest to mied lub aluminium. Metal ten jest pokryty
substancjami tworz cymi jego powłok . W zale no ci od rodzaju kolektora mo e by to powłoka
nieselektywna (bardzo dobrze absorbuje ciepło, ale tak e du o go emituje) lub selektywna (równie
bardzo dobrze absorbuje ciepło, a jednocze nie ogranicza emisj ). Powłoki nieselektywne
wykonuje si z czarnych lakierów, a selektywne w wyniku galwanicznego nało enia czarnego
chromu. Oczywi cie powłoki selektywne s znacznie lepsze. Do płyty absorbera przylutowane s
rurki, przez które przepływa ciecz robocza.
3. Izolacja i obudowa – aby kolektor nie oddawał ciepła do otoczenia, musi by izolowany.
Jako izolator stosuje si najcz ciej wełn mineraln lub poliuretan. Cało mie ci si w obudowie
kolektora ( najcz ciej aluminiowej ), która powinna by szczelna.

warstwa antyrefleksyjna
szyba
warstwa refleksyjna dla
promieniowania podczerwonego

izolacja transparentna

powierzchnia selektywna
absorbera

absorber

izolacja cieplna
Rys.19. Nowoczesne technologie w budowie kolektora słonecznego

9.1.1. Powietrzne

W powietrznych kolektorach słonecznych energia pochłoni ta przez absorber jest oddawana

w postaci ciepła strumieniowi przepływaj cego powietrza w odpowiednio ukształtowanym kanale
kolektora. Z uwagi na to, e powietrze jako czynnik odbieraj cy ciepło jest mniej agresywne i mniej
niebezpieczne w przypadku nieszczelno ci ni woda lub inne ciecze stosowane w kolektorach
wodnych, wymagania technologiczne i materiałowe s w tym przypadku ni sze. Tego typu
kolektory mog by produkowane seryjnie przez przedsi biorstwa przemysłowe, ale cz ciej s
wykonywane samodzielnie przez u ytkownika. Podobnie jak kolektory wodne maj kształt
niezale nych modułów skrzynkowych, mog by budowane jako elementy pokry cian i dachów.

54
Rys.20. Schematy powietrznych kolektorów słonecznych wykonanych z folii i tworzyw
sztucznych.

9.1.2. Cieczowe

Zadaniem najcz ciej stosowanego płaskiego kolektora słonecznego jest podgrzanie

czynnika roboczego (wody lub mieszaniny wody i czynników zabezpieczaj cych przed
zamarzni ciem) dla celów u ytkowych (ogrzewanie pomieszcze , basenów k pielowych, ciepła
woda u ytkowa itd..) przy wykorzystaniu energii promieniowania słonecznego bezpo redniego,
rozproszonego i odbitego.

Rys.21. Widok i przekrój poprzeczny kolektora cieczowego

Podstawowym elementem kolektora słonecznego cieczowego jest absorber. Stanowi go płyta,

do której przytwierdzone (np. przylutowane) s kanały przepływowe czynnika lub dwie płyty
tłoczone poł czone ze sob (np. zgrzewane) z układem kanałów mi dzy nimi. Geometria absorbera
mo e by ró na jak i sposób poło enia i ł czenia jego kanałów ze sob .

55
 Absorber z kanałami pionowymi, o takich samych oporach przepływu dla ka dego kanału jest
najbardziej przydatny dla wszystkich mo liwych zastosowa (układ z pomp cyrkulacyjn lub
działaj cy na zasadzie cyrkulacji naturalnej czynnika roboczego).
Blacha absorbera pokryta jest odpowiednim materiałem (czarna farba lub inne zwi zki chemiczne)
charakteryzuj cym si du ym współczynnikiem pochłaniania promieniowania słonecznego.
Kanały, którymi przepływa czynnik w absorberze podł czone s do kanałów zbiorczych
dostarczaj cych i odbieraj cych czynnik z kolektora. Kanały zbiorcze pokrywane s tym samym
materiałem co płyta absorbera zwi kszaj c maksymalnie czynn powierzchni kolektora
promieniowania słonecznego. Cz przepływowa kolektora umieszczona jest w obudowie
izolowanej od spodu i z boku materiałem o małym współczynniku przewodzenia ciepła (wełna
mineralna, pianka poliuretanowa, itp.). Przestrze woln nad absorberem zamyka najcz ciej jedna
szyba. Zadaniem tego w miar mo liwo ci jak najbardziej szczelnego zamkni cia jest
minimalizacja strat ciepła przez konwekcj od powierzchni absorbera. Kolektory z dwoma szybami
s rzadziej stosowane, szczególnie w polskich warunkach klimatycznych. Mała ilo energii
słonecznej dost pnej w okresie niskich temperatur zewn trznych (zima) nie zach ca do stosowania
kosztownych rodków (dodatkowa szyba, wi ksza i ci sza obudowa), które zwi ksz ilo
pozyskiwanej energii zim , ale latem mog by przyczyn ogranicze w pozyskiwaniu ciepła.
Dodatkowa szyba zmniejsza ilo promieniowania docieraj cego do absorbera, dodatkowo za
zwi kszaj ca si w tym przypadku grubo kolektora zmniejsza czynn powierzchni absorbera
przy promieniowaniu nie prostopadłym do jego powierzchni czołowej (zacienienie przez boki
kolektora). Dlatego najcz ciej stosowane jest jedno przykrycie prze roczyste.
Post p technologiczny umo liwia ró norodn budow kolektorów słonecznych
(przedstawiono je na rys. 20, 21). Zastosowanie najnowocze niejszych rozwi za powinno mie
uzasadnienie ekonomiczne w aspekcie spełnianych przez kolektor funkcji.
Kolektor stanowi moduł o powierzchni najcz ciej około 1–2 m2. Moduły takie mog by
szeregowo lub równolegle ł czone ze sob w celu uzyskania okre lonej powierzchni absorbuj cej
energi promieniowania słonecznego dla pokrycia zało onego zapotrzebowania na ciepło (np. przy
przygotowaniu ciepłej wody u ytkowej). Ł cz c kolektory miedzy sob , powinny by zapewnione
równe opory przepływu czynnika poprzez jednakowe moduły, dla uzyskania jednakowych nat e
przepływu.
Kolektory s urz dzeniami produkowanymi przemysłowo, ale mo na je wykonywa
sposobem tzw. „domowym”, licz c si jednak w tym przypadku z mo liwo ci uzyskania gorszych
parametrów cieplnych (np. gdy absorber nie jest pokryty powłok selektywn ).

10. Kolektory słoneczne skupiaj ce

W kolektorach skupiaj cych stosuje si ró ne układy luster lub soczewek do zwi kszenia
g sto ci strumienia promieniowania słonecznego, padaj cego na powierzchni pochłaniaj c
promieniowanie, wykonan w formie płaskich lub rurkowych pochłaniaczy. Oprócz zwierciadeł
parabolicznych stosuje si zwierciadła płaskie lub cylindryczne. Kolektory skupiaj ce
charakteryzuj si małymi wymiarami gabarytowymi. Musz by ustawiane prostopadle do
kierunku padania promieni słonecznych, w zwi zku z tym musz by wyposa one w urz dzenia
umo liwiaj ce ich obrót wraz z ruchem sło ca. Kolektory skupiaj ce umo liwiaj uzyskanie mocy
od kilkudziesi ciu do kilkuset W. Energia ta mo e by przekształcana w energi ciepln ,
wykorzystywan do podgrzewania wody.
Czynnikiem roboczym w kolektorach skupiaj cych jest najcz ciej ciecz.

56
Rys.22. Kolektory słoneczne skupiaj ce

10.1. Budowa pró niowych rurowych kolektorów słonecznych

Nieco inn konstrukcj maj kolektory rurowe pró niowe płaskie lub skupiaj ce. Składaj
si z dwóch koncentrycznych szklanych rur (rury w rurze). Miedzy nimi jest pró nia stanowi ca
doskonał izolacje. Rura wewn trzna pokryta jest warstw silnie absorbuj c energi słoneczn ,
charakteryzuj c si szczególnie nisk emisj . Dodatkowo z tylu ka dej rury znajduje si wysoko
refleksyjne, odporne na niekorzystne warunki pogodowe lustro paraboliczne, co gwarantuje
absorbowanie promieniowania słonecznego padaj cego nawet pod ostrym katem, dodatkowo
skupiaj c promienie słoneczne na znajduj cych si w pró niowych rurach elementach
absorbuj cych. Niektóre firmy od trzech lat produkuj tez pró niowe kolektory płaskie.
Czynnikiem roboczym w tego typu kolektorach mo e by powietrze lub ciecz.
Pró niowe kolektory rurowe posiadaj najwy sz sprawno energetyczn (ok. 85% w pracy
całorocznej) spo ród omawianych kolektorów.

57
11. Kolektory słoneczne firmy VITOSOL

11.1. Kolektor słoneczny VITOSOL 100

Dost pny jest w dwóch wersjach o powierzchni grzewczej jednego panela 1,7 i 2,5m2 -
absorber miedziany pokryty warstw o wysokiej selektywno ci, gwarantuj cy du absorbcj
promieniowania słonecznego, lecz niewielkie wypromieniowanie ciepła na zewn trz otoczenia.
Absorber posiada przymocowan w ownic (register), którym transportowany jest niezamarzaj cy
czynnik roboczy. Powłoka szklana charakteryzuje si niewielk zawarto c elaza, pozwalaj c na
obni enie strat odbicia.

Rys.23. Przykład zastosowania kolektora słonecznego firmy VITOSOL 100

Tab.13. Dane techniczne

Dane operacyjne VITOSOL 100
Powierzchnia grzewcza [m2] 1,7 2,5
Temperatura absorbera [oC] 190 190
Maksymalne ci nienie [bar] 6 6
Sprawno [%] 82 82
Wymiary
Szeroko [mm] 753 1138
Długo [mm] 2385 2385
Gł boko [mm] 102 102
Masa [kg] 44 60
rednica rurek ł cz cych [mm] 22 22

58
11.2. Kolektor tubowy VITOSOL 300
Jest to kolektor z przepływem bezpo rednim, oparty na zasadzie szklanej rury, w rodku
której umieszczony jest absorber z rurk metalow , wewn trz której umieszczona jest jeszcze jedna
rurka. Ciecz płynie do kolektora wewn trzn rurk i wpływaj c od dołu do zewn trznej rurki,
nagrzewa si przejmuj c ciepło od absorbera. Ten typ kolektora charakteryzuje si najwy sz
sprawno ci ok. 83% w pracy całorocznej.

Rys.24. Fotografia oraz przykład zastosowania kolektora tubowego

Tab.14. Dane techniczne

Dane operacyjne VITOSOL 300
2
Powierzchnia grzewcza [m ] 2,0 3,0
Temperatura absorbera [oC] 278 278
Maksymalne ci nienie [bar] 6 6
Sprawno [%] 86 86
Wymiary
Szeroko [mm] 1450 2159
Długo [mm] 2024 2024
Gł boko [mm] 128 138
Masa [kg] 45 68
rednica rurek ł cz cych [mm] 22 22

59
11.3. Kolektor S 200 S/L
Kolektor ten charakteryzuj si wysok sprawno ci energetyczn , solidn budow ,
długotrwałym u ytkowaniem, estetycznym wygl dem, łatwo ci monta u w dowolnym miejscu,
niewielkim ci arem własnym, wysok odporno ci na korozj i stłuczenia, wydajn prac
w ujemnych temperaturach oraz nisk cen gwarantuj c szybki zwrot kosztów.

Rys.25. Kolektor S200 S/L

Tab.15. Dane techniczne

Dane operacyjne S 200 S/L
Ci nienie robocze [bar] 1,5 - 6
Temperatura pracy [oC] max. 180
Sprawno ogólna 0,80
Współczynnik absorbcji 0,94
Współczynnik emisji 0,06
Dane konstrukcyjne
Konstrukcja aluminium lakierowane farb proszkow
Izolacja wełna mineralna
Strona słoneczna [mm] 4, szkło solarne wklejone hermetycznie
Absorber miedziany pokryty warstw selektywn
Warstwa selektywna chrom
W ownica miedziana
Monta w połaci dachowej lub na stela u
Wymiary
Długo [mm] 2030
Szeroko [mm] 1025
Wysoko [mm] 90
Powierzchnia absorbera [m] 1,8
Pojemno cieczy [l] 1,8
Waga bez cieczy [kg] 43

12. Słoneczne instalacje grzewcze

Instalacja solarna stanowi zespół dobranych do siebie urz dze takich jak: kolektory
słoneczne, panele steruj co-zabezpieczaj ce i pojemno ciowe zasobniki wody u ytkowej lub
zasobniki buforowe z przepływowymi wymiennikami ciepła. Odpowiednio dobrane i wykonane
instalacje solarne znajduj zastosowanie zarówno w gospodarstwach domowych jak i w hotelach,
pensjonatach, o rodkach wypoczynkowych, ubojniach i masarniach, klubach sportowych
i rekreacyjnych, basenach k pielowych, a tak e w rolnictwie i zakładach produkcyjnych.
Najcz ciej instalacje solarne s wykorzystywane do podgrzewania wody u ytkowej. Pozwalaj
zaoszcz dzi rocznie ok. 60% energii potrzebnej do podgrzewania wody w basenach k pielowych.
Prawidłowo opracowana instalacja w okresie od maja do wrze nia niemal całkowicie mo e pokry
zapotrzebowanie na ciepło u ytkowe bez konieczno ci stosowania dodatkowych ródeł energii.

60
12.1. Bezpo rednie

12.1.1. Układ do podgrzewania wody bez zasobnika

W układzie tym nie ma mo liwo ci regulacji temperatury wody i jest ona funkcj chwilowej
g sto ci promieniowania słonecznego. Układy takie maj zastosowanie do podgrzewania wody
w basenach k pielowych lub np. do pojenia bydła.

12.1.2. Układ do podgrzewania wody z zasobnikiem

W układzie tym zasobnik wyrównuje zmiany temperatury wody spowodowane chwilowym

poborem.

12.2. Po rednie

W układach tych woda lub inny czynnik roboczy przepływaj cy przez kolektory nie miesza si
z czynnikiem u ytecznym. Urz dzenia s eksploatowane w czasie całego roku oraz spowalniaj
proces korozji. Obieg w układzie mo e by grawitacyjny lub wymuszony działaniem pompy.
Zasobnik, w zale no ci od potrzeby, mo e by wyposa ony w dodatkowe ródło ciepła np. grzejnik
elektryczny.

12.2.1. Układ grawitacyjny

Je li zasobnik jest umieszczony blisko kolektora - nieco powy ej - obieg wody mo e by

grawitacyjny, to znaczy wykorzystuj cy ró nic g sto ci wody - zimnej i ciepłej, która wpływa do
zasobnika: zimna woda przepływa przez kanaliki w absorberze, a po ogrzaniu samoczynnie
przepływa do zasobnika, sk d płynie dalej do sieci.

12.2.2. Układ pompowy

Je li jednak kolektor znajduje si na dachu, a zasobnik ciepłej wody w piwnicy domu, konieczne
staje si zastosowanie układu pompowego. Pomp cyrkulacyjna wł cza automat, gdy woda
w absorberze jest gor ca.
Opisany układ ma prost budow , lecz nie nadaje si do u ytku w zimie: woda mo e
zamarza , a wi c na zim takie kolektory trzeba opró nia . Dlatego korzystniejszym rozwi zaniem
jest monta wymiennika ciepła, w którym woda ogrzewa si po rednio od niezamarzaj cego płynu
przepływaj cego z absorbera przez wymiennik. Dopiero ta woda płynie dalej do sieci do u ytku
domowników. W takim systemie w samym absorberze nale y u ywa płynu z atestem PZH
o niskiej temperaturze krzepni cia, dochodz cej do -36 oC, i wysokiej temperaturze odparowania -
do + 200 oC. S to kolektory całoroczne.
W praktyce kolektor słoneczny słu cy podgrzewaniu wody u ytkowej powinien by
stosowany wraz z dodatkowym ródłem ciepła (kotłem elektrycznym, gazowym, olejowym itp.):
układ kolektora i dodatkowego ródła ciepła podł cza si do zbiornika z podwójn w ownic
o minimalnej pojemno ci 300 l. W tak poł czonym systemie na doln w ownic pracuje kolektor
słoneczny, na górn - dodatkowe ródło ciepła, które wł cza si wtedy, gdy kolektor nie jest
w stanie podgrza dostatecznej ilo ci wody do zadanej temperatury.

61
Rys.26. Schemat ogólny działania układu pompowego.

Maksymalne wykorzystanie energii słonecznej zapewniaj jedynie układy, które słu do

magazynowania energii w okresach letnich. Przykładem najnowszego rozwi zania s zbiorniki
ładowane i rozładowywane warstwowo. Woda w zbiorniku układa si warstwami o ró nych
temperaturach, dzi ki czemu wykorzystanie energii słonecznej jest maksymalne.

Tak jak w ka dej instalacji grzewczej, tak i w systemie wykorzystuj cym energie słoneczn musza
si znajdowa : naczynie zbiorcze przeponowe (tzn. przyjmuj ce nadmiar podgrzanego płynu),
zawór napełniaj cy, spustowy, zwrotny, pompa, odpowietrznik oraz odpowiednie sterowanie całym
układem.

13. Instalacja solarna dla ciepłej wody u ytkowej.

Jednym z najpowszechniejszych i najefektywniejszych sposobów wykorzystywania energii
słonecznej jest ogrzewanie wody u ytkowej. Propozycja ta opiera si na wykorzystaniu
podgrzewacza typu BS-DSF z dwoma wymiennikami ciepła. W przypadku istniej cej instalacji
nale y przewidzie zastosowanie dodatkowego zasobnika z jednym wymiennikiem montowanego
przed wła ciwym dogrzewaniem wody. Dolny wymiennik podgrzewacza, w strefie napływu zimnej
wody, przeznaczony jest do współpracy z kolektorami słonecznymi. W przypadku nie uzyskania
wymaganej temperatury, uruchamiany jest kocioł, który dogrzewa wod w górnej cz ci zasobnika.
Przy temperaturze mierzonej czujnikiem CT1 wy szej o nastawion warto w stosunku do
temperatury w zasobniku mierzonej czujnikiem CT2, sterownik S uruchamia pomp obiegow P.
Na wyj ciu z podgrzewacza zaleca si zainstalowanie zaworu mieszaj cego, który wobec
mo liwo ci wyst pieniu wysokich temperatur, zabezpieczy nas przed oparzeniem i pozwoli na
oszcz dniejsze zu ycie ciepłej wody.

62
Rys.27. Instalacja solarna dla ciepłej wody u ytkowej.

14. Instalacja solarna dla ciepłej wody u ytkowej

i wspomagania ogrzewania budynku

Rys.28. Instalacja solarna dla ciepłej wody u ytkowej i wspomagania ogrzewania

Kolektory mog by równie wykorzystane do instalacji wspomagaj cych ogrzewanie budynku.

Nale y zwróci jednak uwag na nast puj ce uwarunkowania:
- aby udział energii z kolektorów w ogrzewaniu był znacz cy, budynek powinien zapewnia
niskie straty energii cieplnej do otoczenia;
- zastosowany system ogrzewania powinien opiera si na niskich parametrach
temperaturowych ( np. ogrzewanie podłogowe);
63
 - ze wzgl du na konieczno zastosowania wi kszej ilo ci kolektorów, nale y przewidzie
mo liwo wykorzystania nadwy ki ciepła w okresie letnim np. do ogrzewania basenu
k pielowego, co spowoduje popraw wska nika nakładów inwestycyjnych do uzyskanego
efektu.

Podobnie jak w poprzednim przypadku podstawowym zadaniem kolektorów jest ogrzewanie wody.
Dodatkowo jednak proponuje si zastosowanie zbiornika pełni cego role akumulatora ciepła. Po
uzyskaniu nastawionej w sterowniku S1 temperatury w podgrzewaczu Z1, nast puje podgrzewanie
wody w zasobniku Z2. Zgromadzone tam ciepło mo e by wykorzystywane do podniesienia
temperatury wody powracaj cej z instalacji, co do kotła. Odpowiedni kierunek przepływu wody
w instalacji jest wymuszany zaworem trójdrogowym, którego pole enie jest ustalane sterownikiem
ró nicowym S2. Dodatkowo, szczególnie w okresie letnim, za po rednictwem wymiennika
W i pompy obiegowej P3, ciepło jest przekazywane do wody w podgrzewaczu Z1
np. w przypadkach zwi kszonego poboru wody lub mniej korzystnych warunków pogodowych.

15. Instalacja solarna z kolektorami słonecznymi dla basenu

k pielowego
Z uwagi na niskie parametry pracy, kolektory znakomicie nadaj si do ogrzewania wody
w basenach k pielowych zarówno krytych jak i otwartych przedłu aj c okres ich wykorzystania.
Z powodu konieczno ci uzdatniania wody basenowej, zdecydowanie zaleca si stosowanie
wymienników ciepła

Rys.29. Instalacja solarna z kolektorami słonecznymi dla basenu k pielowego

64
 16. Typowe elementy słonecznej instalacji grzewczej

16.1. Zbiornik na wod

Mo e to by dowolny, typowy bojler z wymiennikiem ciepła. Je eli kolektory maj by podł czone
do tego samego zbiornika, co piec c.o., potrzebny b dzie zbiornik z dwoma wymiennikami.
Bojlery, produkowane specjalnie na potrzeby słonecznych instalacji grzewczych, umo liwiaj
podł czenie nawet trzech ródeł ciepła (3 wymienniki) np. kolektorów słonecznych, pieca c.o.
i pompy ciepła. Najcz ciej stosowane s zasobniki
dwustrefowe, których wysoko jest przynajmniej trzykrotnie
wi ksza od rednicy. Takie proporcje powoduj
rozwarstwienie temperatury wody na dwie strefy, dolna
o ni szej i górna o wy szej temperaturze.
No nik ciepła z kolektora poprzez wymiennik podgrzewa
wod pobieran z dolnej strefy zasobnika. Woda jest
dodatkowo ogrzewana w kotle i powraca do zasobnika,
zasilaj c w ciepło górn stref gdzie znajduje si w ownica
wymiennika ciepła instalacji c.w.u. Nieco ni ej, bli ej rodka
zbiornika, znajduje si zasilanie niskotemperaturowej instalacji
c.o.
Zasobniki c.w.u. standardowo stosowane w systemach
Rys.30. Przekrój solarnego słonecznych PE Solar posiadaj dwa spiralne wymienniki
zasobnika c.w.u. ciepła do współpracy z instalacj słoneczn i kotłem c.o. lub
1) warstwa ochronna zasobnika, pomp ciepła. Zasobniki zabezpieczone s przed korozj
2) wymiennik wody kotłowej, poprzez pokrycie wewn trznej powierzchni emali
3) otulina z pianki i dodatkowo zastosowan anod magnezow . Przed utrat
poliuretanowej, 4) wymiennik
instalacji słonecznej
ciepła zasobniki chronione s 7 centymetrow warstw bez
freonowej pianki poliuretanowej. W systemach słonecznych
PE Solar wykorzystywane s zasobniki o pojemno ciach od 100 do 5000l. Czasami pracuj
w poł czeniu z zewn trznymi przepływowymi wymiennikami ciepła.

16.2. Zasobniki pionowe

ZABEZPIECZENIA:
KOMFORT:
- specjalna powłoka antykorozyjna
- wysokiej jako ci izolacja cieplna
- najwy szej jako ci emalia szklista
- estetyczny wygl d
- du a anoda magnezowa
- łatwy i szybki monta
- powłoka cynkowa

65
16.3. Zasobniki poziome

W tym modelu zasobnika w ownica ma kształt litery "U", aby zwi kszy powierzchni grzewcz
w ownicy.

Rys.31. Obieg w zasobniku poziomym

Dodatkowo niektóre modele posiadaj specjalny płaszcz – wymiennik, przez który przepływa
gor ca woda z sieci. Takie rozwi zanie pozwala na szybkie podgrzanie wody w całym zbiorniku.
Maj c w pami ci klasyczne zbiorniki wodne u ywane dotychczas w instalacjach centralnego
ogrzewania wiemy jak długo trzeba czeka na ogrzanie wody. Wymienniki ciepła, grzałki
umieszczone w dolnej cz ci zbiornika ogrzewaj wod w dolnej jego cz ci. Ruch ciepła bardzo
wolno nast puje w gór zbiornika ogrzewaj c po drodze cał mas wody zawart w zbiorniku.
W efekcie ciepł wod uzyskujemy po do znacznym czasie dlatego, e woda w zbiorniku
nagrzewa si od dołu do góry W zbiornikach z warstwowym rozkładem temperatury
proponowanych przez firm "BACHUS" zasada działania jest dokładnie odwrotna ni
w klasycznych. Prze led my sposób ogrzania wody z rys. 31. W dolnej cz ci zbiornika
umieszczony jest wymiennik ciepła z instalacji solarnej, który w momencie pojawienia sło ca
oddaje ciepło uzyskane w kolektorach słonecznych. Wymiennik ten otoczony jest kloszem, który
powy ej dolnej kraw dzi wymiennika separuje w cz ci mas wody. Tak ogrzana woda
natychmiast w druje do górnej cz ci zbiornika rur przymocowan do klosza. Masy zimnej wody
zalegaj ce górn cz zbiornika s wypierane przez ciepł wod przesuwaj c si w dół. Mo na
powiedzie , e zbiornik tak skonstruowany nagrzewa si od góry w dół, daj c po niedługim czasie
ciepł wod u ytkow . Sprawno tych zbiorników jest wi ksza od klasycznych ze wzgl du na
ogrzewanie ci głe zimnej masy wody napływaj cej z górnej jego cz ci. W momencie gdy w dzie
woda w zbiorniku nagrzeje si ju znacznie, mo na cz ciepła odzyska do ogrzania
pomieszczenia np. w systemie podłogowym. Wymiennik ciepła umieszczony w górnej cz ci
zbiornika jest równie otoczony kloszem jak ten dolny - rys. 31. Odebranie ciepła przez górny

66
 wymiennik powoduje schłodzenie wody w kloszu, która w druje rur w dół. Na miejsce
schłodzonej wody napływa ciepła z dolnych partii zbiornika.

W tak konstruowanych zbiornikach przy dobrze dobranych parametrach (np. wielko w stosunku
do potrzeb, powierzchnia wymiany ciepła wymienników) dolna cz zbiornika powinna by
chłodniejsza ni górna a znaczne ogrzanie dolnej cz ci wskazuje na nadwy ki energii
zgromadzonej w zbiorniku.

16.4. Wymiennik ciepła

To bardzo wa ny element całej instalacji. Wymiennik to spiralna, ebrowana rura (najcz ciej
miedziana), umieszczona w zbiorniku wody. Przepływa przez ni ciecz robocza, ogrzewaj c przy
tym wod w zbiorniku.

16.5. Regulator

Steruje cało ci i wł cza pompk , gdy temperatura w kolektorze jest

wy sza ni temperatura wody w zbiorniku oraz wykonuje inne funkcje
regulacyjne. Regulator R1 i R2

16.5.1. Regulator R1

Regulator ten jest elektronicznym regulatorem ró nicowym

temperatury dla dwusystemowego podgrzewania c.w.u. Posiada
cyfrowy wy wietlacz z mo liwo ci odczytu jednocze nie temperatury
czynnika grzewczego w kolektorze słonecznym i w zasobniku wody
u ytkowej lub buforowym. Wyposa ony jest standardowo
w ogranicznik temperatury maksymalnej i mo liwo płynnej regulacji
temperatury w czasie pracy instalacji solarnej. Regulator R2 ma
dodatkowo mo liwo sterowania podgrzewaniem wody w kilku
zasobnikach, podgrzewaniem wody w basenie k pielowym lub
Rys.32. Regulator R1 podgrzewaniem wody grzewczej do c.o. w zasobniku buforowym.

16.5.2. Pompka i Panel steruj cy PER

Mo na wykona instalacj o obiegu
grawitacyjnym, ale efekty s lepsze w
instalacji z obiegiem wymuszonym. Pompka
pompuje ciecz robocz przez kolektory
i wymiennik ciepła.
Panel steruj cy zabezpieczaj cy PE R posiada
wszystkie wymagane podzespoły steruj ce,
zabezpieczaj ce i funkcyjne takie jak: zawór
bezpiecze stwa, naczynie przeponowe, pompa
obiegowa, zawór zwrotny, zawory odcinaj ce
i manometr, a tak e elektroniczny regulator
temp. R1 lub R2. Wszystkie elementy
umieszczone s w jednym kompaktowym
zestawie ułatwiaj cym monta i bie c
obsług instalacji solarnej.
Rys.33. Panel steruj cy PE R

67
16.6. Dane techniczne kolektora KS-2000S, urz dzenia współpracuj ce
1. Długo : 2,030m
2. Szeroko : 1,025m
3. Wysoko : 0,087m
4. Ci ar(bez cieczy) : 43kg
5. Pojemno cieczowa : 1,47l
6. Ci nienie robocze : 0,6Mpa
7. Powierzchnia absorbera : 1,8m2
Aktualnie kolektory KS słoneczne s produkowane w nast puj cych wersjach:
KS-2000 S - Kolektor o obudowie w kolorze naturalnego aluminium
KS-2000 S/L - Kolektor o obudowie lakierowanej w kolorze RAL 8014
(br z)
KS-2000 S/P - Kolektor o obudowie w kolorze naturalnego aluminium
z szyb pryzmatyczn OPTISOL-THERM
KS-2000 S/L/P - Kolektor o obudowie lakierowanej w kolorze RAL 8014
(br z) z szyb pryzmatyczn OPTISOL-THERM
Kolektory słoneczne obj te s 10-letnim okresem gwarancji.

16.6.1. Uchwyty dachowe kolektora

W celu ułatwienia monta u kolektorów na dachach budynków oferowane s odpowiednie

uchwyty. S one przystosowane do ró nego rodzaju pokry dachowych (dachówka, blacha,
pokrycia bitumiczne). Uchwyty te tworz ram i nadaj si na dachy o nachyleniu w granicach
30°-60°. Mo liwe jest wykonanie mocowania zwi kszaj cego nachylenie o około 7°. Uchwyty
wykonane s z kształtowników stalowych cynkowanych ogniowo, co gwarantuje im odpowiedni
trwało . Najmniejszy zestaw mocowania obejmuje dwa kolektory i mo e by rozbudowywany
o kolejne w zale no ci od potrzeb. Podstawow cech proponowanych uchwytów jest prosty
i pewny monta .
Konstrukcja wolnostoj ca. W przypadku konieczno ci monta u kolektorów na dachach
płaskich lub bezpo rednio na ziemi mo liwa jest do nabycia konstrukcja wolnostoj ca. Konstrukcja
ta umo liwia wybór odpowiedniego nachylenia kolektorów w granicach 30° do 45°. Podobnie jak
w przypadku uchwytów podstawowy zestaw obejmuje dwa kolektory słoneczne z mo liwo ci
rozbudowy o dowoln ilo . Wykonana jest z kształtowników stalowych cynkowanych ogniowo.

Rys.34. Uchwyty dachowe kolektora

68
16.6.2. Oblachowanie kolektorów

Kolektory te przystosowane s do zabudowy na dachu budynku jako fragment jego pokrycia.

Słu y temu specjalny zestaw oblachowa dekarskich dla dowolnej wielko ci baterii kolektorów.
Oblachowanie to wykonywane jest z blachy aluminiowej i ołowianej w kolorze br zowym RAL
8014. Podstawowy komplet stanowi okucie blacharskie dla jednego kolektora, które nast pnie
mo na powi ksza o kolejne w zale no ci od potrzeb. Ten sposób monta u kolektorów
słonecznych jest polecany dla budynków nowo budowanych na etapie wykonywania pokrycia
dachu, szczególnie w przypadku blachodachówki, która mo e stwarza pewne problemy przy
monta u uchwytów kolektorowych.

16.6.3. Tablica regulacyjna

Stanowi ona komplety zestaw

niezb dny w instalacji solarnej z
obiegiem wymuszonym. Przystosowana
jest ona do monta u na cianie w
okolicy podgrzewacza wody. W skład
zestawu wchodz :
1. pompa obiegowa UPS 25-40
2. sterownik kolektora SBR- G41-01
3. naczynie przeponowe ERC 18
4. zawory odcinaj ce ze rubunkami
5. zawór zwrotny
6. zawór bezpiecze stwa 6 bar
7. manometr
8. zawory spustowe

Rys.35. Tablica regulacyjna

16.6.4. Sterownik ró nicowy

Przeznaczony jest on do sterowania prac pompy oraz do stabilizacji temperatury

z wykorzystaniem kolektora słonecznego. Układ został wykonany w technice mikroprocesorowej
przy zastosowaniu automatycznego monta u powierzchniowego. Specjalny uchwyt pozwala
zamocowa go w dowolnym miejscu na cianie lub w obudowie. Dopuszczalna obci alno wyj
wynosi 4A, co odpowiada silnikowi pompy 750W.Nastawiane parametry to:
- ró nica temperatur w granicach od 1°C do 15°C
- histereza zał czenia pompy od 1°C do10°C
- zwłoka w zał czeniu pompy od 1 min do 10 min
- maksymalny czas, po którym powinna wzrosn temperatura w zbiorniku od 0 do 60 min
(potwierdzenie prawidłowego działania instalacji) 0 - oznacza brak testu
- temperatura maksymalna zbiornika od 10°C do 99°C, powy ej której zostanie wył czona
pompa i zał czony alarm.
Sterownik wyposa ony jest w wy wietlacz, który wskazuje:
- temperatur wody w zasobniku
- temperatur kolektora
69
 - ró nic temperatur
- warto ci nastawionych parametrów
- sygnalizacj r cznego zasterowania pompy
- sygnalizacj pracy pompy w automatyce
- sygnalizacj stanu alarmowego

Rys.36. Sterownik ró nicowy

16.6.5. rubunek

Aby ułatwi ł czenie kolektorów miedzy sob stosuje si specjalnie wykonany rubunek.
Posiada on z dwóch stron gwint zewn trzny 3/4" odpowiadaj cy wyprowadzeniom z kolektorów
słonecznych. rubunek jest skompletowany z odpowiednimi uszczelkami i izolacj termiczn do
zało enia po jego skr ceniu.

Rys.37. rubunek Rys.38. Czujnik temperatury

16.6.6. Korek czujnika temperatury

Jest to osłona czujnika temperatury sterownika ró nicowego b d termostatu:

- Korek z gwintem 3/4" i uszczelk słu y do bezpo redniej zabudowy w wyj ciu z kolektora.
70
 - Korek z gwintem 3/4" przeznaczony jest tak e do zabudowy w oferowanych zasobnikach
ciepłej wody.
- Korek z gwintem 1/2" mo e by wykorzystany przy zabudowie czujnika w czwórniku
bezpo rednio na wylocie czynnika grzewczego z kolektora.

16.6.7. Czwórnik

Słu y on do zabudowy na wylocie z kolektora. Posiada dwa gwinty wewn trzne 1/2" do
zamontowania zaworu odpowietrzaj cego i korka czujnika temperatury oraz dwa gwinty
zewn trzne 3/4" do wkr cenia w kolektor i przył czenia rur instalacyjnych.

Rys.39. Czwórnik Rys.40. Redukcja izolacyjna

16.6.8. Redukcja izolacyjna

W przypadku wykonywania instalacji z miedzi w celu ochrony instalacji i zbiornika przed

korozj elektrochemiczn , w miejscu ich ł czenia zaleca si stosowanie redukcji izolacyjnej
wykonanej z tworzywa o gwintach 1"\3/4".

16.6.9. Wymiennik basenowy

W przypadku budowy instalacji basenowej proponuje si zastosowanie wymienników ciepła

przystosowanych do zabudowy na obiegu filtrowania wody. W zale no ci od ilo ci kolektorów
dobiera si odpowiednie wielko ci wymiennika.

Rys.41. Wymiennik basenowy

16.6.10. Grzałka elektryczna

W przypadku zastosowania jako ródła dogrzewaj cego wod w zasobniku proponuje si grzałk
elektryczn o mocy 2000 W, wyposa on w termostat z regulacj wymaganej temperatury.
71
Rys.42. Grzałka elektryczna

17. Miejsce monta u kolektora

Kolektory słoneczne mo na instalowa wsz dzie, w dowolnej konfiguracji. Mog by instalowane
zarówno na dachu jak i na ziemi - na stojaku. Aby jednak otrzyma najlepsze efekty, warto trzyma
si nast puj cych wskazówek:

− Kolektor powinien by zwrócony stron szklan na południe.

− Kolektor powinien by pochylony o ok. 45 stopni wzgl dem poziomu - jest to k t idealny
przy wykorzystaniu kolektora od lutego do listopada.
− Je eli kolektor ma by u ywany tylko w miesi cach letnich (np. do ogrzewania wody
w basenie lub do domku letniego), nale y go zainstalowa pod k tem 30 stopni.
− Kolektory nale y instalowa w miejscu niezacienionym przez drzewa, krzaki itp.
− Wskazane jest stosowanie - jako czynnika roboczego - specjalnych cieczy. Ograniczaj one
odkładanie si minerałów na kolektorze i eliminuj zagotowanie si cieczy.

Cały system wykorzystywania energii słonecznej instaluje si w domu. Kolektory montuje si na

wspornikach ponad dachem, w odległo ci około 15 cm od połaci dachu pochyłego. Natomiast na
dachach płaskich na specjalnych stojakach, o wła ciwym k cie i kierunku. Umieszczaj c kolektory
na dachu, nale y pami ta , e ka dy metr kwadratowy wa y około 35 kg i e trzeba zapewni
doj cie w razie potrzeb modernizacji.

17.1. Przykłady monta u kolektorów słonecznych:

a) wolno stoj ce

72
b) na budynkach

18. Dobór wielko ci instalacji

Orientacyjne zu ycie energii na przygotowanie ciepłej wody na jedna osob w domu
jednorodzinnym na dob - 5 kWh; chwilowe zapotrzebowanie mocy - nawet powy ej 20 kW (je li
np. w dwóch łazienkach, jednocze nie szykuje si k piel, a w kuchni odbywa si zmywanie
naczy ). Orientacyjne zu ycie cieplej wody w ci gu doby: Zlewozmywak w kuchni - 30 l (temp.
wody 50oC); umywalka - 10l; wanna - 150l; prysznic - 50l (temp. wody 40oC). Zu ycie cieplej
wody w budownictwie wielorodzinnym na jednego mieszka ca: przyjmuje si : rednio-110l,
maksymalnie - 130l. W mieszkaniach z kabin prysznicow , zlewozmywakiem i umywalk rednio
90l; maksymalnie 110l. Woda w punkcie czerpalnym powinna mie temp. nie ni sz ni 45 oC.

18.1. Dobór wielko ci kolektora

Rys.43. Zale no ilo ci kolektorów od ilo ci osób

W instalacjach domowych wody u ytkowej nale y kierowa si wska nikiem 1-1,5m2 powierzchni
absorbera przypadaj c na 1 osob . Poni szy rysunek przedstawia wykres doboru ilo ci kolektorów
w zale no ci od ilo ci osób i wymaganego stopnia pokrycia zapotrzebowania na ciepln energi ze
sło ca.
UWAGA! Na wykresie przyj to, i jedna osoba zu yje dziennie 50l wody o temperaturze 45 oC.
73
Dla czteroosobowej rodziny powierzchnia kolektora słonecznego płaskiego powinna wynosi 6-10
m kw., a kolektora rurowego pró niowego - ok. 3,2 m kw. Zasobnik cieplej wody u ytkowej
powinien mie pojemno co najmniej 300 litrów, a najlepiej 400-600 l.

18.2. Dobór wielko ci zasobnika

Ze wzgl du na konieczno zapewnienia odpowiedniej zdolno ci do gromadzenia energii

odbieranej przez kolektory słoneczne zaleca si przyj cie na 1 kolektor około 80-100 litrów
obj to ci zasobnika c.w.. Ze wzgl du na mo liwo doprowadzenia do zbyt wysokich temperatur
obj to ta nie powinna by mniejsza ni 50 litrów/1 kolektor.

18.3. Lokalizacja zasobników wody u ytkowej i zbiorników akumulacyjnych

Najlepiej wewn trz budynku w dowolnie wybranym miejscu. Zaleca si najni sze kondygnacje
budynku najlepiej w pobli u kotła c.o.

18.4. Wykonanie instalacji rurowej

Zgodnie z ogólnymi zasadami budowy instalacji rurowych cieplnych. Przewody ł cz ce baterie

kolektorów z zasobnikami ciepła nale y wykona z miedzi i izolowa cieplnie. Przy doborze
rednicy rur nale y kierowa si przepływem w wysoko ci v = 1,0 - 1,8 l/min na 1 kolektor KS-
2000S.

19. Teoretyczne obliczenia dotycz ce doboru kolektorów

słonecznych
Bilans energii dla układu kolektor – zasobnik bez płynu po rednicz cego w wymianie ciepła

∆Qz = Qu − Ls − Qstrat zasobika

∆Qz = mz * c p * (Tz ,τ + ∆τ − Tz ,τ ) = Ac * FR * [ S − U1 (Tz ,τ − Tot ) * 3600] − mcwu * c p *
λiz * Az
* (Tz ,τ − Tw, z ) − * (Tz ,τ − Tot ) * 3600
δ iz

Je eli dla uproszczenia przyjmujemy, e zasobnik jest doskonale zaizolowany to:

λ12 * Az
(Tz ,τ − Tot ) * 3600 ≈ 0
δ12
∆Qz = Ac * FR * [ S − U1 (Tz ,τ − Tot )3600 − mcwu * C p (Tz ,τ − Twz )]
zmian temperatury w zasobniku mo na obliczy z przekształconego wzoru

Ac * FR *[ S − U1 (Tz ,τ − Tot ) * 3600] − mcwu * c p * (Tz ,τ − Tw, z )

Tz ,τ + ∆τ = Tz ,τ +
mz * c p

Dogrzewanie wody przez dodatkowe ródło ciepła (kolektor słoneczny) wł czony szeregowo z
zasobnikiem
Qbr = mcwu * c p * (Tcwu − Twz )
Qd = mcwu * c p * (Tcwu − Tz ,τ )

74
Efektywno układu
Q − Qd
ε = br
Qbr
Równania bilansowe kolektora
Qu = Ac [ S − U 1 (T p − Tot ) * 3600] * FR
Qu = Ac * FR * [ S − U 1 (Tin − Tot ) * 3600]
Qu
η=
Ac * I t

Oznaczenia:
mz – masa wody w zasobniku
mcwu – masa wody uzupełniaj cej zasobnik (równa masie ciepłej wody pobranej z zasobika)
Tz,τ - temperatura wody w zasobniku na pocz tku analizowanego przedziału czasu (1h)
Tz,τ+∆τ - temperatura wody w zasobniku po upływie przedziału czasu ∆τ
Tw,z - temperatura wody zimnej uzupełniaj cej
Tot - temperatura otoczenia
λiz - współczynnik przewodzenia ciepła izolacji zasobnika
δ - grubo izolacji zasobnika
Az - pole powierzchni zewn trznej zasobnika
Ac - pole powierzchni kolektorów
Tp - temperatura płyty absorpcyjnej
Tin - temperatura płynu na wlocie do kolektora
η - sprawno energetyczna kolektora
FR - współczynnik przeliczeniowy
U1 – współczynnik strat ciepła kolektora (przez pokryw szklan oraz zaizolowany spód i brzegi)
Qbr – ilo ciepła wymagana dla podgrzania ciepłej wody u ytkowej bez udziału kolektora
Tcwu – wymagana temperatura ciepłej wody u ytkowej
It – nat enie promieniowania

75
76
 ENERGIA
II GEOTERMALNA

1. Wst p
Energia ta jest energi wn trza Ziemi zgromadzon
w skałach i wodach podziemnych. Ciepło we wn trzu
Ziemi jest po cz ci ciepłem pierwotnym, które powstało
w trakcie formowania naszej planety, a cz ciowo jest
ciepłem pochodz cym głównie z rozpadu pierwiastków
promieniotwórczych takich jak uran, tor czy potas.
Temperatura zwi ksza si z gł boko ci , w j drze Ziemi
osi gaj c ponad 6000 oC.
Pod skorup ziemsk znajduje si warstwa gor cych
i roztopionych skał zwanych magm . Czasami gor ca
magma wydostaje si
Rys.44. Przekrój przez Ziemi na powierzchni ,
gdzie znamy j jako
law . Magma, której temperatura osi ga nawet 1400 oC
ogrzewa otaczaj ce skały i zawarte w nich wody. Ilo ciepła
zmagazynowana we wn trzu Ziemi jest ogromna: do 10km
przekracza 50 000- krotnie ilo ciepła zgromadzon we
wszystkich zło ach gazu ziemnego i ropy naftowej na wiecie.
Wody opadowe Rys.45. Schemat zło a
przenikaj w gł b geotermalnego
Ziemi, gdzie ogrzewane s przez ciepło pochodz ce z jej
wn trza. W niektórych miejscach zło a ciepłych i gor cych
wód oraz par znajduj si na tyle blisko powierzchni Ziemi
(do 3km), e mog by wydobywane za pomoc otworów
wiertniczych. Cz gor cej wody poprzez uskoki
(struktury powstaj ce w wyniku przemieszczania si skał) i
szczeliny wydostaje si na powierzchni Ziemi jako
Rys.46. Reykiawik, model Wielkiego gor ce ródła albo gejzery. Jednak wi kszo wody
Gejzera oraz zbiorniki z wod pozostaje gł boko pod ziemi w szczelinach
geotermaln i porach skał. Takie naturalne nagromadzenia wody i pary
wodnej nazywane s zbiornikami lub zło ami geotermalnymi. Najwy sze temperatury wzgl dne
zwi zane s z obszarami, gdzie zjawiska wulkaniczne wyst puj współcze nie lub te miały one
miejsce w niedalekiej przeszło ci geologicznej. Obszary takie okre lane s jako „gor ce plamy”, a
grubo skorupy ziemskiej jest tam najmniejsza. Tworz one tak zwany „pier cie ognia”

77
przebiegaj cy wzdłu łuków wysp wulkanicznych na Pacyfiku i wzdłu zachodnich wybrze y
Ameryki Północnej i Południowej.

1.1. Zasoby geotermalne

Dzielimy je na hydrotermiczne i petrotermiczne. Zasoby hydrotermiczne odnosz si do
wody, pary lub mieszaniny parowo-wodnej, które wyst puj w szczelinach skalnych, yłach
wodnych lub w warstwach wodono nych. S one wykorzystywane obecnie. Zasoby petrotermiczne
s zmagazynowane w warstwach skalnych i maj znaczenie perspektywiczne. Sposób
wykorzystania zasobów geotermalnych zale y od temperatury czynnika grzejnego. Przyj to, e
przy temperaturze powy ej 120 - 150°C opłaca si go wykorzysta do produkcji energii
elektrycznej. Przy ni szych temperaturach czynnika grzejnego wchodzi w rachub wykorzystanie
do celów ciepłowniczych, klimatyzacyjnych, wytwarzania ciepłej wody u ytkowej w systemach
miejskich i przemysłowych, do ogrzewania szklarni, hodowli ryb, do celów balneologicznych
i rekreacyjnych.

1.2. ródła energii geotermalnej

Według aktualnego stanu wiedzy ródła energii geotermalnej mo na podzieli ze wzgl du
na stan skupienia no nika ciepła, a tak e na wysoko temperatury, na nast puj ce grupy:
- grunty i skały do gł boko ci 2500m, z których ciepło dla celów grzejnych z wykorzystaniem
pomp ciepła pobierane jest przy pomocy specjalnych sond, zwanych sondami ciepła
- wody gruntowe jako dolne ródło ciepła dla pomp grzejnych w zastosowaniu do celów
grzejnych
- wody gor ce i ciepłe, wydobywane przy pomocy wywierconych otworów eksploatacyjnych
(w przypadku mineralizacji wody, wtłaczane s z powrotem do zło a po ich wykorzystaniu
energetycznym)
- para wodna, wydobywana przy pomocy otworów wiertniczych eksploatacyjnych znajduj ca
zastosowanie w elektrowniach geotermalnych do wytwarzania energii elektrycznej
- wysady solne, z których energia odprowadzana jest przy pomocy solanki lub przy pomocy
cieczy oboj tnych wobec soli, głównie w glowodorów, np. izobutanu
- gor ce skały, z których energia odbierana jest przez wod cyrkuluj c pod wysokim ci nieniem
przez system szczelin naturalnych lub wytworzonych sztucznie w kompleksach skalnych, na
du ych gł boko ciach. Energia ta wykorzystywana jest w elektrowniach goetermalnych do
wytwarzania energii elektrycznej oraz do celów grzejnych
Oprócz wy ej wymienionych ródeł istniej jeszcze sztuczne geologiczne zbiorniki ciepła
powstaj ce w suchych gor cych skałach (hot dry rock). Tworz si one w wyniku utworzenia
systemu szczelin podczas eksplozji ładunków wybuchowych o du ej mocy.

1.3. Gejzery jako ródła energii geotermalnej

Jednym ze ródeł energii zamkni tej gł boko w Ziemi s gejzery, czyli wybuchaj ca para
wodna o wysokiej temperaturze, któr mo na wykorzysta do produkcji energii. Gejzery s
spektakularnymi zjawiskami obserwowanymi tylko w kilku rejonach wiata. Ich ojczyzn jest
Islandia sk d pochodzi nazwa gejzer (z j zyka islandzkiego „Geysa” znaczy „wylewa si ”,
„wytryskiwa ”). Poza Islandi te gor ce „fontanny” mo emy zobaczy równie w takich miejscach
jak: okolice Rotorua w Nowej Zelandii, Park Narodowy Yellowstone w USA, wulkaniczna
Kamczatka, spotkamy je tak e w Japonii, Indonezji, Ameryce rodkowej i Południowej. Najwy ej
poło onym regionem wybuchaj cych ródeł jest Płaskowy EI Tation w Chile le cy na wysoko ci
4300m n.p.m. Wybuchom gejzerów cz sto towarzysz niebezpieczne wyziewy truj cych gazów
zawieraj cych dwutlenek w gla, dwutlenek siarki, kwas solny, siarkowodór.
78
Rys.47. Gejzer w Islandii

1.4. Gor ce suche skały–kolejne ródło energii geotermalnej

W tym wypadku wykorzystywana jest energia nagromadzona w skałach na du ych

gł boko ciach. Na pocz tku lat siedemdziesi tych w Stanach Zjednoczonych została opracowana
koncepcja wykorzystania tej energii bazuj ca na sztucznie wytworzonych szczelinach, w wyniku
eksplozji ładunków wybuchowych du ej mocy na gł boko ci kilku tysi cy metrów. Do tak
otrzymanych rozległych sieci szczelin w kompleksie skalnym wprowadza si otworem
zatłaczaj cym pod wysokim ci nieniem wod , która w wyniku cyrkulacji pobiera energi gor cych
skał i po uzyskaniu odpowiedniej temperatury wyprowadzana jest otworem eksploatacyjnym.
Wyprowadzona na powierzchni ziemi gor ca woda, przy takim ci nieniu aby nie nast piło jej
odparowanie, słu y do wytwarzania pary wodnej w obiegu wtórnym, gdzie jest odpowiednio ni sze
ci nienie albo gdzie czynnikiem cyrkulacyjnym jest ciecz nisko wrz ca.
Powy szy sposób wytwarzania energii elektrycznej z gor cych skał nosi nazw Technologii
Hot Dry Rock (HDR). Technologia ta jest ekologicznie czysta, wykorzystuje ona praktycznie
niewyczerpalne zasoby energii dost pne w dowolnym czasie, w ka dym miejscu na ziemi.
Zło a gor cych skał przy zastosowaniu technologii HDR powinny spełnia warunki:
- w celu odebrania dla celów przemysłowych wymaganej ilo ci ciepła od skał, których
przewodno cieplna jest na ogół niska, nale y zapewni odpowiednio rozległe zło a o du ej
powierzchni wymiany ciepła;
- opory przepływu cieczy w zło u powinny by tak niskie, aby zapotrzebowanie energii do
nap du pomp było mniejsze od 10% otrzymywanej energii elektrycznej brutto;
- z bada modelowych oraz eksperymentów w skali naturalnej wynika, e rednia szeroko
szczelin w całym zło u powinna wynosi 1-2mm;
- koszty wiercenia do gł boko ci, przy której temperatury skał s tak wysokie, e pozwalaj na
przemysłowe wykorzystanie energii geotermalnej (ogrzewanie, energia elektryczna) powinny
by ekonomicznie opłacalne. Koszty wiercenia rosn z gł boko ci wykładniczo, a temperatura
zmienia si liniowo.
Najistotniejsz charakterystyk ródła geotermalnego jest jego temperatura Tp., ilo
rozpuszczalnych soli okre lonych moralno ci roztworu, zawarto rozpuszczonych gazów oraz
ci nienie na dnie studni geotermalnej Pr. Te parametry fizyczne decyduj o porównawczym
wska niku energetycznej warto ci studni geotermalnej. Do porównania potencjalnych mo liwo ci
termodynamicznych u ywa si poj cia egzergii geopłynu na powierzchni studni. Wielko ta jest
iloczynem strumienia masy m i egzergii wła ciwej e.

79
 E = me
gdzie:
e = h – ho – To (s – so)

Wielko ci h i s oznaczaj entalpi wła ciw i entropi wła ciw dla warunków na powierzchni
studni. Wielko ci opatrzone indeksem (o) odnosz si do warunków atmosferycznych panuj cych
w obr bie studni, T jest temperatur . W przypadku produkcji energii elektrycznej, niezale nie od
szczególnych rozwi za siłowni, tylko cz egzergii zamienia si w prac elektryczn

Wele=Eηυ

Gdzie ηu jest sprawno ci wykorzystania ródła geotermalnego (ang. resource utilization

efficiency). Jest ona definiowana inaczej ni sprawno termiczna obiegu, ale podobnie jak ta
ostatnia zale y głównie od temperatury płynu geotermatnego na powierzchni studni T i wybranego
obiegu cieplnego. Przy temperaturze T= 170°C i temperaturze dolnego ródła To=10°C, ηu wynosi
około 50 - 60% dla dobrze zaprojektowanej siłowni z turbin kondensacyjn . Odpowiada to zu yciu
pary około 8 kg/kWh. Z literatury fachowej po wi conej energetyce geotermalnej wynika, e
powy ej 120°C opłaca si eksploatacja ródła geotermalnego dla celów produkcji energii
elektrycznej. Istniej , równie ogólnikowe doniesienia o wykorzystaniu geopłynu o ni szych
temperaturach, tj. około 80°C w zastosowaniu do binarnych siłowni energetycznych.

1.5. Dobrodziejstwa płyn ce z wykorzystania energii geotermalnej

W co najmniej 64 krajach na całym wiecie ludzie korzystaj z dobrodziejstw geotermii.

Stopie wykorzystania tego typu energii na wiecie waha si jednak e w szerokich granicach.
Krajem, w którym zakres zastosowa jest najszerszy jest Islandia, gdzie 50% całkowitego zu ycia
energii pochodzi z systemów geotermalnych. Całkowity udział energii geotermalnej
w ciepłownictwie wynosi 86% w skali kraju, a około 14% w produkcji energii elektrycznej. Energia
geotermalna jest tak e stosowana w uprawach szklarniowych, w przemy le, hodowli ryb,
odtapianiu lodu i w k pieliskach. Tak wi c, energia geoternalna nie tylko poprawiła stan
rodowiska naturalnego, ale i znacznie poprawiła standard ycia mieszka ców.

1.6. Zagro enia wynikaj ce z wykorzystania energii geotermalnej

Eksploatacja energii geotermalnej stwarza tak e problemy ekologiczne, z których
najwa niejszy polega na kłopotach zwi zanych z emisj szkodliwych gazów uwalniaj cych si
z geopłynu. Dotyczy to przede wszystkim siarkowodoru H2S, który na przykład zgodnie z prawem
ameryka skim musi by pochłoni ty w odpowiednich instalacjach, podra aj cych oczywi cie koszt
produkcji energii elektrycznej. Inne potencjalne zagro enie dla zdrowia powoduje radon, produkt
rozpadu radioaktywnego uranu, wydobywaj cy si wraz z par ze studni geotermalnej.
Ograniczenie szkodliwego oddziaływania tego gazu na rodowisko naturalne stanowi otwarty, nie
rozwi zany do tej pory problem techniczny.

2. Energia geotermalna na wiecie

Pierwsza elektrownia geotermalna powstała w 1904 roku w Larderello we Włoszech.
Obecnie elektrownie takie działaj w 21 krajach, mi dzy innymi na Islandii, Nowej Zelandii,
Filipinach, w USA, Japonii i Indonezji. Energi geotrmaln wykorzystywano od zarania dziejów
(Etruria, Chiny, Japonia, Rzym). W czasach nowo ytnych, w XIV w. we Francji energi
geotermaln ogrzewano kilka budynków mieszkalnych. Pierwsze instalacje geotermalne powstały
w XIX wieku, w Klamath Falls (USA) i na W grzech. Jednak na szersz skal geotrmia zacz ła by

80
stosowana od lat 70-tych, od czasów kryzysu paliwowego. Obecnie wykorzystuje si j głównie do
celów ciepłowniczych.

Rys.48. Mapa wiata z zaznaczonymi krajami wykorzystuj cymi energi geotermaln

Ponad 20 krajów wykorzystuje pary

geotermalne do generowania energii elektrycznej,
ponad 40 korzysta z par i wód w tzw. wykorzystaniach
bezpo rednich.
Najwi kszym na wiecie obszarem
ogrzewanym (od 1930 roku) energi geotermaln jest
Reykiavik stolica Islandii - 180 000 mieszka ców.
Innymi miejscami gdzie równie wykorzystuje si
energi geotermaln s mi dzy innymi: Francja (Basen
Paryski, Akwita ski), USA (Klamath Falls, Reno),
Rys.49. Elektrownia geotermalna na
Japonia, Włochy, Chiny, Turcja, W gry, Rumunia.
Islandii
W ostatnich latach do tych pa stw doł czyła równie
Polska.
Wody geotermalne s równie na szerok skal wykorzystywane do celów leczniczych
i rekreacyjnych. W wielu miejscach na wiecie powstały kompleksy wypoczynkowe
i balneologiczne wykorzystuj ce wody geotermalne (np. Japonia, Islandia, USA, Filipiny, W gry).
Eksploatacj tzw. wodno - dominuj cych studni geotermalnych rozpocz to uruchomieniem
w 1958 roku siłowni o mocy 50 MW w Nowej Zelandii.
Wi kszo obecnie pracuj cych studni geotermalnych pochodzi z lat 70 i 80. tego stulecia, kiedy to
rozwój metod poszukiwa geologicznych oraz technik wiertniczych wpłyn ł na obni enie kosztów
kapitałowych, a kryzysy energetyczne spowodowały wzrost cen paliwa konwencjonalnego. Jednym
ze ródeł energii geotermalnej s suche i gor ce skały. Najbardziej znanym miejscem
wykorzystania jest sztuczny geologiczny zbiornik ciepła w Los Alamos (USA), utworzony w
skałach o temperaturze 200°C, na gł boko ci 2000m. Francja i Niemcy zawarły umow (dla celów
energetyki) na ekstrakcj energii suchych i gor cych skał o temperaturze 150°C, wyst puj cych w
rejonie anomalii geotermicznej wschodniej Bawarii, na gł boko ci 1800 do 2004m. Obecnie coraz
powszechniej stosowane s pompy cieplne umo liwiaj ce korzystanie z energii geotermalnej
niskotemperaturowej. Energia geotermalna niskotemperaturowa wyst puje ju poni ej gł boko ci
1m. w skałach i wodach je wypełniaj cych. Pompy cieplne uruchamiane energi elektryczn lub
gazow pozwalaj na zamian niskich temperatur uzyskiwanych z ziemi (10°C - 30°C) do
temperatury przydatnej w ciepłownictwie (45°C - 80°C).
Powszechno wyst powania energii geotermalnej pozwala ywi nadziej , e w przyszło ci
stanie si ona głównym ródłem ogrzewania budynków wolnostoj cych, odległych od
scentralizowanych systemów ciepłowniczych, tak jak to jest obecnie w USA, Szwajcarii, Szwecji i

81
w wielu innych rozwini tych krajach wiata. W roku 1986 ł czna moc czynnych na wiecie
elektrowni geotermalnych wynosiła około 5000 MW.

2.1. Bezpo rednie zastosowania energii geotermalnej

Bezpo rednie zastosowania energii geotermalnej obejmuj szeroki zakres, np.

ogrzewanie/chłodzenie pomieszcze , przemysł, ogrodnictwo szklarniowe, hodowla ryb,
uzdrowiska. Na ogół wi si one z wykorzystaniem istniej cych technologii i prostej in ynierii.
Na całym wiecie ten rodzaj pozyskiwania energii charakteryzuje si du niezawodno ci i ma
ogromne zalety technologiczne, ekonomiczne i ekologiczne. W ród sposobów wykorzystania
dominuje ciepłownictwo (37%), jakkolwiek popularne s takie zastosowania jak:
k pieliska/pływanie/balneologia (22%), pompy ciepła do chłodzenia i ogrzewania (14%), szklarnie
(12%), hodowle ryb (7%), przemysł (7%).
W ostatnich latach wzrósł wzgl dny udział Azji w produkcji energii geotermalnej do zastosowa
bezpo rednich. Szacuje si , e w roku 1997 osi gn ł on 32% i obecnie wynosi 44%. Udział Europy
spadł z 52 do 37%, podczas gdy w Ameryce wzrósł z 10 do 14% (głównie z uwagi na dynamiczny
rozwój zastosowania pomp ciepła).
Zastosowania bezpo rednie bazuj zarówno na zasobach wysoko, jak i niskotemperaturowych,
dlatego ich zasi g na wiecie jest du o wi kszy ni w przypadku produkcji energii elektrycznej.
Z kolei zastosowania takie s silniej zwi zane z wymogami lokalnego rynku energii, gdy
niezwykle rzadko podejmuje si decyzj o przesyle pary lub wody do miejsc znacznie oddalonych
od miejsc eksploatacji energii geotermalnej czy te zakładów geotermalnych. Najdłu szy ruroci g
przesyłowy gor cej wody geotermalnej ma 63 km długo ci i znajduje si na Islandii. Koszt
produkcji 1 kWh do zastosowa bezpo rednich jest bardzo zró nicowany, najcz ciej jednak
kształtuje si poni ej 2 centów US.
W tab.16. przedstawiono zainstalowan moc oraz produkcj energii w pi tnastu krajach na
wiecie przoduj cych w bezpo rednim wykorzystaniu energii geotermalnej.
W Chinach wody geotermalne wyst puj niemal we wszystkich prowincjach. W skali roku
odnotowuje si tam 10-procentowy wzrost zastosowa bezpo rednich – głównie w ciepłownictwie
(zast powanie ogrzewania w glowego), k pieliskach oraz hodowli ryb. Równie Japonia obfituje
w du e zasoby wód geotermalnych, z których blisko 80% wykorzystywanych jest w k pieliskach,
rekreacji, turystyce i do produkcji energii elektrycznej. Pozwoliło to znacznie podnie poziom
ycia ludno ci, jednak e jest to ci gle jedynie nieznaczna cz mo liwych do wykorzystania
zasobów energii geotermalnej. W ostatnich latach Turcja bardzo dynamicznie weszła do czołówki
krajów zajmuj cych si bezpo rednim wykorzystaniem energii geotermalnej. W ród krajów
tropikalnych Meksyk posiada znaczny udział w zastosowaniach bezpo rednich. Do wiatowej
czołówki doł czyły w ostatnich latach Szwecja i Szwajcaria, poprzez szerokie zastosowanie pomp
ciepła odzyskuj cych ciepło gruntu, wód gruntowych przypowierzchniowych partii górotworu.

2.2. Po rednie zastosowania energii geotermalnej

Energia geotermalna wykorzystywana jest do produkcji pr du elektrycznego (pary o temp.
powy ej 120 oC) i bezpo rednio w ciepłownictwie (pary i woda o temperaturach poni ej 120 oC).
Prowadzone s równie badania nad wykorzystaniem ciepła geotermalnego zgromadzonego
w gor cych suchych skałach.

82
Tab.16. Pi tna cie krajów wiata przoduj cych w bezpo rednim zastosowaniu energii geotermalnej
Zainstalowana moc Produkcja
[MW] [GWh/rok]
Chiny 2814 8724
Japonia 1159 7500
USA 5366 5640
Islandia 1469 5603
Turcja 820 4377
Nowa Zelandia 308 1967
Gruzja 250 1752
Rosja 307 1703
Francja 326 1360
W gry 391 1328
Szwecja 377 1147
Meksyk 164 1089
Włochy 326 1048
Rumunia 152 797
Szwajcaria 547 663

3. Wykorzystanie energii geotermalnej

Rys.50. Podstawowe sposoby wykorzystania energii geotermalnej.

83
 Energi geotermalna wykorzystuje si w wielu dziedzinach gospodarki. Wody i pary
geotermalne wydobywa si otworami wiertniczymi (otwory eksploatacyjne). Po odebraniu ciepła
woda zatłaczana jest otworem chłonnym z powrotem do zło a (system dwuotworowy) lub
odprowadzana do cieków powierzchniowych (system jednootworowy). Najgł bsze otwory
geotermalne si gaj 5km, a najwy sze pomierzone temperatury w tych otworach osi gaj 400 oC,
natomiast w obszarach wulkanicznych dochodz do 700 oC.

4. Sposoby wykorzystania energii geotermalnej w Polsce

Tab.17. Bezpo rednie wykorzystywanie energii geotermalnej (koniec 2003r.)
Maksymalne
Roczne wykorzystanie
wykorzystanie
Sposób rednia Współczyn-
Wydaj- Zu ycie
wyko- Temperatura wydaj- 3) nik
Miejscowo no energii
rzyst. [°°C] no wykorzysta-
[kg/s] [TJ/r.]
[kg/s] nia
wej cie wyj cie
Ba ska B.
d+g+f+a a) 16 82 58 11 21,0 0,4
Dunajec
Zakopane b 36 26-36 25 18 14
0,6
Pyrzyce d 103 61 25 51 100 0,3

Cieplice Zdr. b 7,5 36-39 b) 26 6,8 10 0,8

L dek Zdr. b 11 20-28 20 10,8 16,8 0,8

Duszniki o c) 5,5 19-21 19-21 5,5 0,3 0,5

Ciechocinek b 56,8 27-29 20 4,2 2,8 0,1

Konstancin b 2,5 29 12 0,1 0,2 0,1

Ustro b 0,9 28 11 0,4 0,58 0,3

Iwonicz o d) 3 21 10 0,4 0,58 0,2

Mszczonów D 11 40 15 11 5,0 -
1)
i- procesy przemysłowe, c – klimatyzacja, a – suszenie produktów rolnych,
f – hodowla ryb i innych zwierz t, d – ciepłownictwo ,
b – k pieliska, pływalnie, balneologia, g – szklarnie , o – inne ;
3)
zu ycie energii [TJ/r.] = rednia roczna wydajno wody [kg/s] x x (temp. na wej ciu [°C] – temp. na
. wej ciu [°C] x 0,1319
a) Zakład Ba skie – Biały Dunajec pracuje w systemie kaskadowym: centralne ogrzewanie [d] stosuje
ciepło odzyskiwane bezpo rednio z wody geotermalnej (17 TJ/r.), podczas gdy inne sposoby (a,f,g)
bazuj na cieple zawartym w wodzie powrotnej z sieci c.o. (4 TJ/r.) ;
b) Mieszanina wód o temp.20 - 62°C ze ródeł i otworów;
c) Odzysk CO2 z ciepłej solanki;
d) Produkcja soli jodowo – bromowych i kosmetycznych;

84
Tab.18. Zestawienie bezpo redniego wykorzystania energii geotermalnej (koniec 2003r.)
ZAINSTALOWANA
SPOSÓB ZU YCIE ENERGII 2)
MOC CIEPLNA 1)
WYKORZYSTANIA [TJ/r.]
[MWt]
Ciepłownictwo 23,0 122,0
K pieliska/balneologia 20,0 44,4
A+G+F (kaskadowe) 1,0 4,0
Zast. Przemysłowe _ _
Klimatyzacja _ _
Inne a) 0,3 1,0
Razem 44,3 171,4
Pompy ciepła 26,2 108,3
Razem 70,5 279,7

1)
Zainstalowana moc cieplna (MWt) = max wydajno wody [kg/s] x (temp. na wej ciu [oC] –temp. na
wyj ciu [oC]) x 0.004184;
2)
Zu ycie energii[TJ/r] = rednia roczna wydajno wody [kg/s] x (temp. na wej ciu [oC] – temp. na wyj ciu
[oC]) x 0,1319
a)
Odzysk CO2 i soli z solanek geotermalnych.

5. Pompy ciepła

5.1. Zasada działania pompy ciepła

Pompy ciepła s urz dzeniami grzejnymi działaj cymi na zasadzie odwrotnej ni lodówki, a energia
elektryczna odgrywa w nich role pomocnicz . Pompa jest rodzajem transformatora ciepła z obszaru
o ni szej temperaturze (ziemia, powietrze, wody powierzchniowe) do pomieszcze ogrzewanych.
Do najpopularniejszych nale pompy spr arkowe i absorpcyjne, głownie ze wzgl du na ich
efektywno techniczn i ekonomiczn .Pompa spr arkowa składa si z czterech podstawowych
elementów: spr arki, parownika, skraplacz i zaworu rozpr nego, pracuj cych w obiegu
zamkni tym, w którym kr y czynnik chłodniczy o okre lonych wła ciwo ciach
termodynamicznych. Parownik stanowi zespół rurek umieszczonych w tzw. dolnym ródle, czyli
obszarze o ni szej temperaturze, ale du ej energii. W budownictwie krajów zachodnich najcz ciej
jest on montowany w ziemi na gł boko ci 2 – 3 metra, gdzie wahania temperatury s niewielkie.
Czynnik chłodz cy w parowniku ma ci nienie na tyle niskie, ze jego temperatura parowania jest
ni sza ni temperatura rodowiska. Powoduje to proces parowania czynnika i pobierania ciepła
z otoczenia. Powstaj ca para jest zasysana przez spr ark i tłoczona do skraplacza. Skraplacz jest
zbudowany z radiatorów rozmieszczonych w ogrzewanych pomieszczeniach (najcz ciej jako
ogrzewanie podłogowe). W skraplaczu ci nienie czynnika roboczego jest wysokie i jego
temperatura skraplania przewy sza temperatur panuj c w ogrzewanych pomieszczeniach. Na
wskutek ró nicy temperatury nast puje proces skraplania czynnika, któremu towarzyszy
wydzielanie ciepła. Nast pnie czynnik chłodniczy jest rozpr any w zaworze rozpr nym
i transportowany do parownika, gdzie mo e ponownie pobiera ciepło.

85
5.2. Wykorzystanie energii rozproszonej
Mówi c o energii geotermalnej nie sposób pomin zagadnienia pomp cieplnych, urz dze
słu cych do zwi kszania poziomu energetycznego energii cieplnej. Zasada ich działania
odpowiada odwróconemu obiegowi Carnota: ciepło o ni szej temperaturze, dzi ki wło onej pracy
mechanicznej staje si ciepłem
o wy szej temperaturze. Pierwsz
pomp ciepln do ogrzewania domu
zbudowano jednak dopiero w 1982r.
w Wielkiej Brytanii. Pompy te
pozwalaj wykorzysta ciepło
odpadowe z ró nych procesów
technologicznych, niskotemperaturowe
wody geotermalne, a nawet wody
o temperaturze poni ej 20°C.
Urz dzenia te pracuj stosunkowo
cicho i nie wydzielaj adnych
zanieczyszcze . Obecnie koszt
Rys.51. Zasada działania spr arkowej pompy ciepła: instalacyjny pompy ciepła jest o 30 -
1-parownik, 2_zawór rozpr ony, 3-skraplacz, 40% wy szy, ni instalacji opalanej
4-spr arka, 5-pomieszczenie ogrzewane, 6- ródło w glem, olejem, czy gazem, lecz jej
energii (ziemia), Q1-ciepło doprowadzone, Q2- koszty eksploatacyjne s znacznie
ciepło uzyskane
ni sze. Pompa cieplna mo e tak e
znale zastosowanie przy wykorzystaniu ciepła rozproszonego w wodach powierzchniowych,
podziemnych ciekach wodnych, a nawet w gruncie. Stosuje si wówczas system rur z substancjami
freonopodobnymi, pobieraj cymi ciepło z tych o rodków. Maksymalna temperatura, do jakiej
mo na nagrza t metod wod wynosi 55°C, jednak w takich warunkach urz dzenie nie działa
zbyt sprawnie. Pompa najlepiej sprawdza si dostarczaj c ciepło w poł czeniu
z niskotemperaturowym systemem ogrzewania, np. podłogowym lub ciennym. Specjali ci
twierdz , e ka da dostarczona do pompy kilowatogodzina pr du elektrycznego oddaje minimum
trzy kilowatogodziny energii cieplnej, a w optymalnych warunkach dostarcza nawet 4,5 razy wi cej
ciepła ni pobiera pr du. W praktyce oszcz dno ci energii nie s tak wysokie, ale nadal warte
inwestycji. Zastosowanie pompy cieplnej do wykorzystania tzw. energii rozproszonej zawartej w
gruncie, przez Łom y sk Spółdzielni Mieszkaniow przyniosło 28% oszcz dno ci w wymiarze
finansowym oraz wymierne efekty ekologiczne, polegaj ce na redukcji emisji wszystkich
zanieczyszcze jakie pojawiaj si przy spalaniu paliw kopalnych.

5.3. Zastosowanie pomp ciepła

Do niedawna energi geotermaln interesowano si jedynie wtedy, gdy zasoby wód lub par
znajdowały si na gł boko ciach do 3km, przy czym ich zło a miały ograniczon obj to
(analogicznie jak w przypadku złó ropy naftowej). W ostatnim okresie podej cie to uległo zmianie,
dzi ki u yciu pomp ciepła wykorzystuj cych grunt i płytkie partie górotworu jako tzw. dolne ródło
ciepła lub te miejsce, gdzie mo na odprowadzi nadmiar ciepła w procesie chłodzenia (zale nie od
pory roku). Umo liwiło to zastosowanie ciepła Ziemi we wszystkich krajach do ogrzewania
i/lub chłodzenia, w zale no ci od potrzeb. Nale y podkre li , e pompy ciepła mo na wykorzysta
w zasadzie wsz dzie. W ostatniej dekadzie wiele krajów zach cało wła cicieli indywidualnych
domów do instalowania pomp ciepła do ogrzewania swych gospodarstw w okresie zimowym i (w
miar potrzeb) chłodzenia (klimatyzacji) w lecie. Opracowano projekty zach t finansowych
(zazwyczaj pokrywanych z puli rz du lub elektrowni) wzmagaj cych zainteresowanie
instalowaniem tych urz dze , przyczyniaj si one bowiem do ograniczania problemu zwi zanego
86
z zasilaniem w energi elektryczn w okresach szczytowego zapotrzebowania i jego pokrywania
poprzez energi uzyskiwan wła nie z pomp. W czołówce wiatowej znajduj si Stany
Zjednoczone z 600 000 pomp ciepła (ok. 5800 MWt) i produkcj energii równ 4300 GWh/rok
(stan w 2003r.). Roczny wzrost produkcji energii przy zastosowaniu pomp ciepła wynosi 10%.
Innymi krajami wiod cymi w tej bran y s Szwajcaria, Szwecja, Niemcy, Austria i Kanada.

5.4. Geotermalne pompy ciepła

W ostatnich kilku latach wzrosło w Polsce zainteresowanie stosowaniem pomp ciepła
bazuj cych na cieple gruntu, wód gruntowych i cieple geotermalnym. W ciepłowni w Pyrzycach
działaj dwie geotermalne pompy (20,4 MWt), które produkuj 40 TJ/rok ciepła. W 1997r.
zainstalowano na Górnym l sku pierwsz pomp ciepła o mocy 0,06 MWt wykorzystuj c jako
ródło dolne powietrze wentylacyjne o temperaturze 16 – 19°C z kopalni w gla kamiennego.
W 2003r. na terenie kraju funkcjonowało co najmniej 1400 pomp ciepła bazuj cych na cieple
gruntu i wód gruntowych. Ich ł czn moc oszacowano na 36 MWt , a produkcj ciepła na
223TJ/rok .

Tab.19. Geotermalne pompy ciepła ( koniec 2003r.)

Produkowana
Dolne ródło Moc pompy
energia
Miejscowo ciepła (na wej ciu)
cieplna
[°°C] [MWt]
[TJ/rok]
Pyrzyce a) 40 20,4 40,0

Podhale a) ~20 0,01 0,1

L dek Zdrój 32 0,20 5,2

Piekary l skie b) 16 - 19 0,06 0,96

Pompy bazuj ce na cieple
(-7 ) - 10 15,5 176,0
gruntu i wód gruntowych c)

a)
Pompy ciepła w ciepłowniach geotermalnych.
b)
Powietrze wentylacyjne z kopalni w gla jako dolne ródło pompy ciepła.
c)
Sumaryczne warto ci dla pomp ciepła bazuj cych na cieple gruntu i wód gruntowych.

5.5. Zagospodarowanie wód o temperaturze rz du 20 oC

Budowa zakładu geotermalnego w klasycznym rozwi zaniu, tj. odwiert produkcyjny,
wymienniki ciepła, odwiert chłonny, zwi zana jest z problemem bardzo du ych nakładów
finansowych niezb dnych do poniesienia na etapie inwestycji. Koszty te s na tyle wysokie, e
maj c nawet na uwadze fakt niskich kosztów produkcji ciepła, wpływaj hamuj co na rozwój
wykorzystania geotermalnych ródeł ciepła.
Koszt wykonania otworu jest bezpo rednio zale ny od jego gł boko ci. Dlatego te w celu
obni enia kosztów postanowiono rozpozna mo liwo ci uj cia płytkich poziomów wodono nych.
Z tym jednak e wi e si pozyskanie wzgl dnie niskich temperatur niemo liwych do
bezpo redniego wykorzystania w instalacji c.o., a nawet do produkcji c.w.u. Temperatury te s
mo liwe do zagospodarowania przy wykorzystaniu pomp ciepła.
Urz dzenia te s od wielu lat stosowane na wiecie i do intensywnie wprowadzane
obecnie na rynek polski. Umo liwiaj wykorzystanie ródeł ciepła o niskiej temperaturze przy
zachowaniu opłacalno ci ekonomicznej.

87
 System którego schemat pokazano na Rys. 53, ma
za zadanie pokry całoroczne zapotrzebowanie na
c.w.u oraz dodatkowo w sezonie grzewczym
ogrza dom jednorodzinny, dwukondygnacyjny
o powierzchni około 240(m2). Aby zabezpieczy
si przed niedoborem mocy grzewczej
w szczególnie niekorzystnych warunkach
atmosferycznych lub na skutek awarii którego
z urz dze grzewczych, przewidziano wyposa enie
zbiornika c.w.u w awaryjny grzejnik elektryczny.
Przewiduje si e w okresie letnim podstawowym
ródłem ciepła b dzie kolektor słoneczny
o całkowitej powierzchni 8m2, a pompa ciepła
b dzie urz dzeniem wspomagaj cym w okresach
długotrwałego braku nasłonecznienia.
Rys.52. Schemat ideowy pompy ciepła W przypadku uzyskania nadwy ek energii cieplnej
wytwarzanej w kolektorze słonecznym mo liwa
jest w niej akumulacja w gruncie , który stanowi dolne ródła ciepła dla pompy ciepła.
W sezonie grzewczym głównym ródłem ciepła b dzie pompa ciepła o mocy 12(kW).Tak e w tym
okresie strumie ciepła pozyskiwany przez kolektory w dni słoneczne b dzie stanowił znacz c
cz zapotrzebowania na energie ciepln .

Rys.53. Schemat układu skojarzonego z kolektorem słonecznym i pompa ciepła.

1. Zbiornik c.w.u, 2. Zbiornik c.o, 3. Pompa ciepła,4. Kolektor słoneczny, 5. W ownica grzewania
podłogowego, 6. Wymiennik gruntowy, 7. Grzejnik elektryczny

6. Sondy ciepła

6.1. Sondy ciepła jako odbiorniki energii geotermalnej

Sondy ciepła jak u ywane s , do pobierania ciepła z gruntów i skał do gł boko ci 2500m.
Sondy ciepła dzielimy ze wzgl du na temperatur gruntu, przy której ciepło jest przez czynnik
odbierane na:
a) przypowierzchniowe sondy ciepła;
b) gł bokie sondy ciepła;

88
6.1.1. Przypowierzchniowe sondy ciepła

Przypowierzchniowe sondy ciepła mog by umieszczone w ziemi poziomo na niedu ych

gł boko ciach (do ok. 2m). Nazywamy je wtedy kolektorami ziemnymi. Sondy te mog by
równie umieszczone pionowo (do ok. 150-200m).

Zasobnik
wody ciepłej
Niskotemperaturowe
Pompa ciepła ogrzewanie podłogowe

Sonda ziemna

Odbiór ciepła

Rys.54. U ycie s dy ciepła w systemach grzewczych podłogowych

Sposoby wykorzystania przypowierzchniowej energii geotermicznej dzielimy na systemy

zamkni te i otwarte. W systemach zamkni tych pobieranie energii przez no niki ciepła realizowane
jest w umieszczonym w gł bi otworu odpowiednim wymienniku ciepła, a oddawanie energii
odbywa si na powierzchni ziemi. Natomiast w systemach otwartych pobieranie energii zwi zane
jest z bezpo rednim wydobywaniem wody z obszaru, gdzie umieszczone s sondy. Czynnikiem
obiegowym jest tutaj woda z dodatkiem 25 - 30% rodka przeciwzamarzaj cego, solanka lub
czynnik chłodniczy w przypadku bezpo redniego odparowania Przypowierzchniowe sondy ciepła
u ywane s w systemach grzewczych podłogowych (rys. 54.), gdzie temperatura dolotowa powinna
wynosi co najmniej 35°C, a tak e wykorzystywane s w innych rodzajach ogrzewania,
z temperatur co najmniej 60°C- 75°C w zale no ci od stanu izolacji ogrzewanych budynków.

6.1.2. Gł bokie sondy ciepła

Wy sze temperatury skał na wi kszych gł boko ciach pozwalaj na zastosowanie dwóch

sposobów pozyskania zakumulowanej w nich energii dla celów grzejnych. Pierwszym z nich jest
pozyskanie energii jako ródła ciepła dla pompy grzejnej, pracuj cej optymalnie przy danej
temperaturze ródła albo te maksymalnego wykorzystania sondy ciepła. Drugim sposobem jest
uzyskanie energii jako ródła ciepła dla sond (wymienników ciepła) umieszczonych na du ych
gł boko ciach (powy ej 2km) pozwalaj cych na uzyskanie odpowiedniej temperatury wody dla
celów grzejnych. W przypadku gł bokich sond ciepła mo liwe jest wykorzystanie istniej cych
89
otworów np. badawczych lub te wiercenie nowych co wi e si z wi kszymi kosztami. Istotn rol
przy odprowadzaniu energii odgrywa, oprócz temperatury eksploatowanego zło a, tak e długo
aktywnej cz ci sondy. Dłu sza sonda przy danej rednicy, ze wzgl du na wi ksz powierzchni
pozwala odprowadzi wi ksz ilo ciepła.

7. Elektrownie i ciepłownie geotermalne

7.1. Wykorzystanie energii geotermalnej w siłowniach i ciepłowniach

Woda geotermalna mo e by wykorzystywana jako jedyne ródło ciepła grzejnego lub

w skojarzeniu z innymi ródłami energii (kocioł, elektrociepłownia, silnik spalinowy, pompa
grzejna itp.) Elektrownie geotermalne mog pracowa jako jedno lub dwu czynnikowe.
W przypadku elektrownii dwu czynnikowej woda geotermalna z otworu wydobywczego kierowana
jest do wymiennika ciepła, gdzie oddaje ciepło czynnikowi termodynamicznemu wła ciwego
obiegu, dla którego wymiennik ten spełnia rol kotła. Ochłodzona w wymienniku woda
geotermalna otworem zatłaczaj cym kierowana jest ponownie do zło a gor cych skał. Schemat
i zasad działania elektrowni geotermalnych przedstawiaj poni sze rysunki (rys. 55, 56).

Rys.55. Schemat elektrowni geotermalnej

90
Rys.56. Schemat elektrowni geotermalnej dwuczynnikowej.

Obecnie w praktyce stosuje si dwie metody konwersji energii z hydrotermicznych wolno

dominuj cych ródeł na energi elektryczn . Pierwsza metoda polega na separacji fazy parowej
z przepływu dwufazowego, który pojawia si na powierzchni eksploatowanej studni geotermalnej
lub na poł czeniu separacji i dalszym dławieniu płynu geotermalnego (ang. flashing), w wyniku
czego powstaje para, kosztem obni enia ci nienia mieszaniny dwufazowej. Drugi sposób konwersji
energii korzysta z gor cego płynu jako medium grzejnego dla obiegu z czynnikiem niskowrz cym,
w którym realizowany jest obieg Rankine'a (siłownia binarna). Pierwsza tego typu siłownia
powstała w USA w roku 1979. Geopłyn wydobywa si na powierzchni przy u yciu pomp
umieszczonych poni ej poziomu wrzenia w przypadku studni samo wypływaj cej. Dzi ki temu na
jej powierzchni wypływa ciecz oddaj ca ciepło do izobutanu w wymienniku ciepła, który spełnia
rol wytwornicy pary z podgrzewaczem. Przegrzana para izobutanu kierowana jest do turbiny,
a nast pnie w skraplaczu pierwszego obiegu oddaje ciepło wykorzystane dalej na wytworzenie par
propanu w drugim obiegu siłowni binarnej.
Ta dwustopniowa siłownia zasilana płynem geotermalnym o temperaturze 182°C
i stosunkowo wysokiej temperaturze dolnego ródła ciepła 27°C, uzyskuje sprawno
wykorzystania ródła ηu = 52%. Turbina w obiegu izobutanowym osi ga sprawno wewn trzn
η = 77%, natomiast turbina w obiegu propanowym η = 86%.
W przypadku elektrowni geotermalnych wykorzystuje si par wodn uzyskan przy
rozpr aniu wody geotermalnej o wysokiej temperaturze i ci nieniu. Schematy takich elektrowni
przedstawione zostały poni ej (rys. 57, 58).

91
Rys.57. Elektrownia geotermalna wykorzystuj ca par wodn uzyskan przy rozpr aniu wody
geotermalnej o wysokiej temperaturze i ci nieniu (obieg wtórny zamkni ty)

Rys.58. Elektrownia geotermalna wykorzystuj ca par wodn uzyskan przy rozpr aniu wody
geotermalnej o wysokiej temperaturze i ci nieniu (obieg wtórny otwarty)

Przy ni szej temperaturze wody mo na zastosowa obieg, w którym czynnikiem roboczym

jest ciecz o niskiej temperaturze wrzenia, np. freon lub amoniak. Woda geotermalna słu y wówczas
do wytwarzania pary, czynnika roboczego kierowanej nast pnie do turbiny parowej i skraplacza.
Schemat takiej elektrownii przedstawiony jest na rys. 59.
Cech charakterystyczn ciepłowni geotermalnych jest niski koszt eksploatacji, ze wzgl du
na niewielkie zu ycie paliwa w szczytowym ródle ciepła, niski koszt obsługi (pełna
automatyzacja), niewielka opłata za zanieczyszczenie rodowiska itp. Do wiadczenia zagraniczne
oraz obliczenia wykonane dla warunków polskich wykazuj , e jednostkowy koszt pozyskania
ciepła geotermalnego jest ni szy ni w ciepłowniach konwencjonalnych.

92
Rys.59. Schemat elektrowni geotermalnej wykorzystuj cy wod geotermaln do wytwarzania
pary, czynnika roboczego kierowanego nast pnie do turbiny parowej i skraplacza.

8. Energia geotermalna w Polsce

W Polsce wody geotrmalne maj na ogół temperatury nie przekraczaj ce 100 oC. Wynika to
z tzw. stopnia geotermicznego, który w Polsce waha si od 10 do 110m, na przewa aj cym
obszarze kształtuje si na poziomie 35-70m. Warto ta oznacza, e temperatura wzrasta o 1 oC na
ka de 35 - 70m. Całkowita obj to wód geotermalnych w Polsce wynosi około 6,7 x 103 km3.
Zasoby cieplne wód geotermalnych na terenie Polski oszacowane zostały na około 4 mld Mg
toe (paliwo przeliczone na rop naftow ). Wody zawarte w poziomach wodono nych
wyst puj cych na gł boko ciach 100 - 4000m mog by gospodarczo wykorzystane jako ródła
ciepła praktycznie na całym obszarze Polski. Stosowanie ich jest technologicznie mo liwe, wymaga
natomiast zró nicowanych, niekiedy wysokich, nakładów finansowych.

Rys.60. Szkic prowincji i okr gów geotermalnych Polski oraz potencjalne zasoby wód
geotermalnych (R. Ney, J. Sokołowski 1987, Nauka Polska Nr6)

93
Tab.20. Obj to ci wód geotermalnych dla poszczególnych obszarów.
Obj to wód
Nazwa regionu/okr gu Obszar [km2] Formacje geologiczne
geot. [km3]
Grudz dzko-Warszawski Kreda / Jura 2766
70 000 Trias 344
Razem 3100
Szczeci sko-Łódzki Kreda / Jura 2580
67 000 Trias 274
Razem 2854
Sudecko- wi tokrzyski 39 000 Perm / Trias 155
Pomorski 12 000 Perm / Karbon / Dewon / Jura / Tria 21
Lubelski 12 000 Karbon / Dewon 30
Przybałtycki 15 000 Kambr / Perm / Mezozoik 38
Podlaski 7 000 Kambr / Perm / Mezozoik 17
Przedkarpacki 16 000 Trias / Jura / Kreda / Trzeciorz d 362
Karpacki 13 000 Trias / Jura / Kreda / Trzeciorz d 100

Najbardziej zasobne w wody regiony to region grudz dzko-warszawski oraz szczeci sko-
łódzki. Te dwa regiony zajmuj około 1/2 obszaru Polski, natomiast ilo zawartych w nich wód
wynosi blisko 90% wszystkich zasobów geotermalnych w Polsce. Obecnie, ze wzgl dów
ekonomicznych tylko cz zasobów ciepła zawartych w wodach geotermalnych nadaje si do
wykorzystania.

8.1. Bezpo rednie wykorzystanie energii geotermalnej

Według danych z ko ca 2003r. zainstalowana moc cieplna wszystkich instalacji

wykorzystuj cych energi geotermaln w Polsce wynosiła około 44 MWt, a produkcja energii
cieplnej osi gn ła około 171 TJ/rok (tab.18). W latach 1995 - 1999 energia geotermalna stosowana
była w bardzo ograniczonym okresie, gdy Polska nale y ci gle do grupy krajów, które dopiero
rozpoczynaj rozwój w tej dziedzinie. Zagospodarowanie energii geotermalnej było
skoncentrowane na ciepłownictwie (ok. 23 MWt zainstalowanej mocy i 122 TJ/rok zu ywanej
energii), balneologii i k pieliskach, do innych celów (ogrodnictwo szklarniowe, suszenie, hodowla
ryb) energia geotermalna była natomiast wykorzystywania jedynie na skal do wiadczaln czy te
półtechniczn . Obecnie funkcjonuj trzy ciepłownicze zakłady geotermalne: na Podhalu,
w Pyrzycach i w Mszczonowie.

8.2. Stan wykorzystania energii geotermalnej w Polsce w latach 1995-1999

Polska nale y do krajów europejskich posiadaj cych najwi ksze zasoby geotermalne
o niskiej entalpii (czyli zasoby wód geotermalnych). Szersze zainteresowanie badaniami
i praktycznym wykorzystaniem energii geotermalnej rozpocz ło si w latach osiemdziesi tych.
Pierwszy Do wiadczalny Zakład Geotermalny PAN uruchomiono w 1993r. na Podhalu. Zakład ten
otworzył drog dla dalszych działa , co przejawiło si szczególnie w przekazaniu do u ytku
w 1996r. drugiego zakładu geotermalnego w Pyrzycach. W latach 1995-1999 na Podhalu trwała
realizacja du ego projektu geotermalnej sieci ciepłowniczej, a równolegle prowadzone były badania
podstawowe i prace nad zastosowaniem ciepła geotermalnego w systemie kaskadowym. Trzeci
w Polsce zakład geotermalny działa w Mszczonowie od ko ca 1999r. Przygotowano tak e wiele
kolejnych studiów opłacalno ci i projektów wykorzystania energii geotermalnej.
Podobnie jak w przypadku innych krajów, oficjalne prognozy zakładaj lokalny udział
energii geotermalnej w rynku energetycznym w Polsce. Główne korzy ci wynikaj ce z jej
94
stosowania b d zwi zane z ochron rodowiska naturalnego, gdy zostanie ograniczona ilo
zanieczyszcze produkowanych przez tradycyjne systemy ciepłownicze bazuj ce na w glu. Energia
geotermalna powinna by promowana w Polsce tak e m.in. w zwi zku ze staraniami o przyj cie do
Unii Europejskiej, poniewa w ród wielu warunków, jakie kraj nasz powinien spełni , znajduje si
praktyczne stosowanie energii odnawialnych.

8.3. Zasoby geotermalne

Generalnie, obszar Polski charakteryzuje si niskimi i umiarkowanymi warto ciami

głównych parametrów geotermalnych. Powierzchniowy strumie cieplny wynosi 20-90 W/m2,
podczas gdy gradienty geotermalne wynosz 1-4°C/100 m. Na obszarze kraju wyró niono trzy
główne prowincje geotermalne, w skład których wchodz rozległe baseny sedymentacyjne
zawieraj ce liczne zbiorniki wód geotermalnych (rys. 61.). Ł czna powierzchnia tych prowincji
wynosi około 250 000 km2, co stanowi blisko 80% powierzchni kraju.

Zakłady geotermalne
Funkcjonuj ce (2000 r)
Planowane do realizacji w najbli szych latach
Inne planowane do realizacji
Uzdrowiska stosuj ce wody geotermalne ze ródeł i otworów

Rys.61. Zasoby geotermalne, funkcjonuj ce i planowane zakłady geotermalne w Polsce (podział

na prowincje i regiony geotermalne)

Krótk charakterystyk tych jednostek mo na przedstawi nast puj co:

– Prowincja Ni u Polskiego ( rodkowoeuropejska). Zajmuje powierzchni
222 000 km2 i zawiera siedem regionów geotermalnych (zbudowanych ze skał wieku od
paleozoiku do kredy). Temperatury zło owe wynosz od 30 do 130°C (gł boko ci 1-3 km).

95
 Mineralizacja ogólna wód waha si w szerokim zakresie od l do 300 g/l. Zasoby
geotermalne zostały oszacowane na ponad 6225 km3 wód zawieraj cych energi ciepln
równowa n 32 458 mln ton paliwa umownego.
– Prowincja przedkarpacka. Zajmuje powierzchni 17 000 km2. Wody geotermalne wyst puj
w skałach mezozoiku i trzeciorz du. Temperatury zło owe wynosz od 25 do 50°C. Minera-
lizacja ogólna wód jest zmienna, waha si od l do 100 g/l. Zasoby geotermalne zostały
oszacowane na ponad 361 km3 wód zawieraj cych energi ciepln równowa n 1555 mln
ton paliwa umownego.
– Prowincja karpacka. Zajmuje powierzchni 12 000 km2. Wody geotermalne wyst puj
w skałach mezozoiku i trzeciorz du. Mineralizacja ogólna wód zmienia si w zakresie od
0,1 do 100 g/l. Zasoby geotermalne zostały oszacowane na ponad 100 km3 wód
zawieraj cych energi ciepln równowa n 714 mln ton paliwa umownego.
Spo ród innych obszarów w Polsce, interesuj ce perspektywy geotermalne posiadaj Sudety, gdzie
wody geotermalne wyst puj w szczelinowanych partiach skał krystalicznych i metamorficznych
prekambru i paleozoiku.
Dla oszacowania podanej ilo ci ciepła mo liwego do odebrania z wód geotermalnych
znajduj cych si w formacjach zalegaj cych do gł boko ci 3km przyj to, e ciepło b dzie
odbierane do temperatury 20°C, a schłodzone wody nie b d zatłaczane z powrotem do zło a.
Zatwierdzone zasoby eksploatacyjne wód geotermalnych wydobywanych z otworów wynosz od
kilku do 50-150 l/s.
Bior c pod uwag aktualne ceny tradycyjnych no ników energii, opłacalne pod wzgl dem
ekonomicznym zakłady i instalacje geotermalne mo na budowa na około 40% powierzchni kraju.
Najlepsze warunki geotermalne wyst puj na rozległym obszarze Ni u Polskiego, podczas gdy
w innych prowincjach s na ogół gorszej jako ci, z wyj tkiem szczególnych przypadków, do
których nale y zwłaszcza rejon Podhala.

9. Instalacje geotermalne w Polsce

Rys.62. Mapa zakładów geotermalnych w Polsce eksploatuj cych wody z gł boko ci 1600-3000m

96
9.1. Funkcjonuj ce zakłady geotermalne

Wody geotermalne o temperaturach do 100°C wyst puj praktycznie na całym obszarze kraju.
Przyj ta w Prawie Geologicznym nomenklatura mówi, e wody termalne to te, które wyst puj
w ci le okre lonych horyzontach wodono nych, i których temperatura przekracza 20°C. Około 2/3
powierzchni Polski uznawane jest za perspektywiczne pod wzgl dem mo liwo ci technologicznych
zagospodarowania potencjału geotermalnego, a około 40% powierzchni kraju ma korzystne
warunki dla budowy ekonomicznych instalacji, tj. takich, w których cena energii b dzie ni sza od
ceny energii konwencjonalnej. W ostatniej dekadzie wybudowano i uruchomiono w Polsce trzy
zakłady geotermalne.

9.2. Zakład w Mszczonowie

Zakład Geotermalny w Mszczonowie – zbudowany przez Geotermi Mazowieck S.A.
wykorzystuje wody geotermalne wydobywane z otworu Mszczonów IG-1 do celów grzewczych
i pitnych. Odwiert został wykonany w 1977 roku, a nast pnie zrekonstruowany przez IGSMiE PAN
w 1997 roku. Wody pochodz z gł boko ci 1600-1700m i maj temperatur ok. 40 oC. Zakład
działa jako zintegrowany, tzn. ciepło uzyskiwane jest z wód geotermalnych, absorpcyjnych pomp
ciepła i kotłów gazowych.
Zakład w Mszczonowie (6 000 mieszka ców) został otwarty pod koniec 1999 r.
Geotermalny poziom wodono ny znajduje si w piaskowcach dolnej kredy. Mineralizacja wody
geotermalnej nie przekracza 1 g/l.

Charakterystyka zło a w otworze Mszczonów

– zło e dolna kreda
– gł boko stropu/sp gu 1602/1714 m ppt.
– mi szo 112m
– temperatura 40oC
– wydajno 60m3/h
– mineralizacja ok. 0,5 g/l (woda słodka)
Zakład o mocy 2 MWt wykorzystuje wod o temperaturze 40°C wydobywan z wymienionego
otworu zarówno do celów ciepłowniczych jak i pitnych.
Moc szczytowa zakładu pracuj cego w układzie sprz onych trzech ródeł ciepła (woda
geotermalna absorpcyjne pompy ciepła - kotły olejowo-gazowe), wynosi 12 MW, z docelow
roczn produkcj ciepła ok. 100 tys. GJ.

9.3. Ciepłownia w Pyrzycach

Ciepłownia Geotermalno – Gazowa w Pyrzycach – drugi w Polsce zakład geotermalny
zbudowany przez Geotermi Pyrzyck Sp z o. o., funkcjonuje od 1996 roku w 14-tysi cznym
zabytkowym mie cie w pobli u Szczecina. Moc cieplna zakładu wynosi 50 MWt z czego 13 MWt
pochodzi z wód geotermalnych, co stanowi ponad 26%. Pozostał moc zapewniaj kotły gazowe
i pompy ciepła. Zakład zaopatruje w centralne ogrzewanie (95/45 oC) i ciepł wod u ytkow
(55 oC) 12 tysi cy mieszka ców.
Wyeliminowała około 20 000 ton w gla spalanego rocznie w tradycyjnych ciepłowniach.
Geotermalny poziom wodono ny (zwi zany z piaskowcami dolnej jury znajduj cymi si na
gł boko ci 1,5 – 1,6 km) jest udost pniony do eksploatacji za pomoc dwóch otworów
wydobywczych i dwóch chłonnych.

97
Skrótowa charakterystyka uj cia wody geotermalnej przedstawia si nast puj co:
− zło e geotermalne lias
− gł boko zło a-strop 1489m
− mi szo zło a 64oC
− mineralizacja wody zło owej 121 g/dm3
− liczba otworów wydobywczych 2 szt
− liczba otworów zatłaczaj cych 2 szt
− strumie wody geotermalnej 340 m3/h
− moc cieplna z wody zło owej 14,8 MW
− odległo mi dzy otworami 1,5 km

Maksymalna wydajno z dwóch otworów produkcyjnych osi ga 103 l/s wody o temperaturze
61°C. Mineralizacja ogólna wody wynosi 120 g/l.

Podstawowe parametry ciepłowni i sieci s nast puj ce

− 2 kotły gazowe niskotemperaturowe 20 MW
− 2 chłodnice spalin ze skraplaniem pary 2,2 MW
− 2 kotły gazowe(ok. 160oC) 16 MW
− wymiennik bezpo redni – I st. 7,2 MW
− wymiennik pracuj cy z APG – II st. 7,6 MW
− czynnik ogrzewczy: woda 95/40oC
− strumie masy wody ogrzewczej 340 t/h
− długo sieci ciepłowniczej 15 km
− maks. rednica ruroci gów magistrali 450mm

Roczna produkcja ciepła w 1999r. wyniosła 100 TJ. Przewiduje si rozszerzenie zakresu stosowania
ciepła geotermalnego do celów rekreacyjnych i rolniczych. Według informacji uzyskanych ze
Spółki Geotermia Pyrzyce sp. z o o, całkowity koszt inwestycji w 1992 r. wyniósł 53 mln zł, z
czego budowa i wyposa enie – 27 mln zł, a inwestycja ciepłownicza 26 mln zł.
Koszt wyprodukowania 1 GJ energii cieplnej w Ciepłowni Geotermalnej wyniósł 25 zł, podczas
gdy cena energii z kotłowni w glowych ok. 29 zł/GJ

10. Geotermia na Podhalu

Podhale jest unikatowym w skali Polski regionem o du ych walorach turystycznych
i krajobrazowych, co zwi zane jest z corocznymi wizytami turystów. Zakopane i okoliczne
miejscowo ci rozbudowywuj si , z czym poł czony jest wzrost wykorzystania paliw do celów
ciepłowniczych. Poziom zanieczyszczenia rodowiska wielokrotnie przekracza dopuszczalne
normy. Jednym z zasadniczych sposobów ograniczenia szkodliwych emisji do atmosfery jest
wykorzystanie czystych ekologicznie no ników energii wykorzystuj c jeden z nich – energi
geotermaln – buduje si geotermaln sie ciepłownicz w dolinie rzeki Biały Dunajec (Zakopane –
Nowy Targ). Głównym celem projektu jest zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych powstaj cych
w procesach spalania paliw kopalnych, a w lad za tym – poprawa stanu rodowiska naturalnego.
Projekt geotermalnego uciepłownienia Podhala jest przewidziany do wdro enia w 4 etapach.
Obecnie czynne s ju dwa etapy geotermalnej sieci grzewczej: 1 – obszar wsi Ba ska Ni na,
2 – fragment Zakopanego. Kolejne dwa etapy s w fazie realizacji.

98
Rys.63. .Lokalizacja obszarów pomiarów zanieczyszcze na tle działaj cej i planowanej sieci
geotermalnej

W celu okre lenia wpływu stosowania ogrzewania geotermalnego na popraw stanu

rodowiska przyrodniczego a zwłaszcza jako ci powietrza atmosferycznego prowadzone s badania
emisji dwutlenku w gla w wytypowanych obszarach. Jednym z nich jest rejon miasta Zakopane,
drugim – rejon wsi Biały Dunajec. Przedstawiony wykres ilustruje planowany efekt ekologiczny
wprowadzenia ogrzewania geotermalnego w dolinie Białego Dunajca.

Rys.64. Wielko zanieczyszczenia [Mg/rok] powietrza atmosferycznego na Podhalu w wyniku

spalania tradycyjnych paliw w ciepłownictwie.

99
11. Pierwszy zakład geotermalny w Polsce
Wody geotermalne Podhala były wykorzystywane ju w II połowie XIX w., ze ródła
w Zakopanem – Jaszczurówce. W 1963 r. Odwiert Zakopane IG – 1 udost pnił wody
o temperaturze 36 oC, wykorzystywane w basenie k pielowym. W latach 1981 – 1997 wykonano na
Podhalu 10 otworów wiertniczych. We wszystkich na gł boko ciach 1800 – 3600 m stwierdzono
wyst powanie wód geotermalnych, o temperaturach 60 - 90 oC, wydajno ciach 90 – 550 m3/h,
ci nieniach 2,0 – 2,7 MPa. Główny geotermalny zbiornik wodono ny stanowi wapienie i zlepie ce
eoce skie, dolomity i wapienie triasowe oraz lokalnie piaskowce jurajskie.
Skały te w Tatrach wyst puj na powierzchni i s tam zasilane wodami opadowymi.
W rejonie Ba skiej – Białego Dunajca znajduj si na gł boko ci ok. 2 – 3 km i tworz zbiornik
artezyjski (wody wypływaj samoczynnie na powierzchnie).
W pierwszym w Polsce Zakładzie Geotermalnym Ba ska – Biały Dunajec instalacja
geotermalna wykorzystuje dwa otwory: Ba ska IG – 1 (otwór wydobywczy) i Biały Dunajec PAN
– 1 (otwór chłonny). System eksploatacji działa w obiegach zamkni tych. Pierwszy obieg – to obieg
wody geotermalnej, która z otworu produkcyjnego kierowana jest do wymienników ciepła, gdzie
oddaje ciepło wodzie sieciowej (obieg drugi) na cele ogrzewania i sporz dzania ciepłej wody
u ytkowej. Schłodzona w wymiennikach ciepła woda geotermalna jest zatłaczana do zło a poprzez
otwór chłonny. Trzeci obieg – to obieg wody w
instalacji centralnego ogrzewania u odbiorcy.
Badania realizowane na obszarze Niecki
Podhala skiej od 1981r. pozwoliły wst pnie oceni zasoby
geotermalne i ilo mo liwego do pozyskania ciepła.
Pierwsz w Polsce instalacj geotermaln wykonano w
ramach realizowanego w latach 1989-1994 programu pt.
„Do wiadczalny Zakład Geotermalny Ba ska-Biały
Dunajec", którego kierownikiem był prof. Sokołowski.
Efektem realizacji prac programu była instalacja geotermalna
funkcjonuj ca w oparciu o dublet otworów Ba ska IG-1 (otw.
eksploatacyjny) i Biały Dunajec PAN-1 (otw. chłonny)
uzupełniona o do wiadczalne obiekty odbioru ciepła.
Od grudnia 1994r. w miejsce zako czonego programu,
w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi
zostało powołane Laboratorium Geotermalne. Kontynuuje
ono rozpocz te badania i uruchomiło nowe programy
i instalacje badawcze na Podhalu jak równie w innych
regionach Polski. Wa nym zagadnieniem w działalno ci
Laboratorium Geotermalnego jest edukacja geotermalna,
ekologiczna. W ramach tej działalno ci m.in. młodzie ze
szkół rednich bierze udział w konferencjach organizowanych
Rys.65. Schemat systemu na terenie laboratorium przez Pani dr in . Kempi sk .
geotermalnego Ba ska Komercyjnym wykorzystaniem i rozbudow instalacji na
IG-1 – Biały Dunajec Podhalu zaj ła si specjalnie powołana spółka funkcjonuj ca
PAN-1 dzisiaj pod nazw PEC Geotermia Podhala ska SA.

Pomierzone parametry zło owe istniej cego systemu s nast puj ce:
– temperatura 86°C
– ci nienie 2,5 MPa
– wydajno otwór Ba ska IG-1 120 n^/h
– chłonno otwór Biały Dunajec PAN-1- 200 m3/h

100
Obecnie gotowe s do pracy:
– 2 otwory eksploatacyjne: Ba ska IG-1 i Ba ska PGP-1, o sumarycznych zasobach
eksploatacyjnych 670 m3/h,
– 2 otwory chłonne: Bały Dunajec PAN-1 i Biały Dunajec PGP-2, o chłonno ci 400 m3/h.
Maksymalna moc cieplna systemu (przy odbiorze ciepła do 20°C) jest rz du
33 MW. Obecnie ciepło z tego systemu geotermalnego dostarczane jest do około 220 odbiorców
we wsi Ba ska Ni na i w Białym Dunajcu. Realizacja tej inwestycji przez PEC Geotermi
Podhala sk SA prowadzona jest w czterech fazach:
Faza l - wybudowanie przez Polsk Akademi Nauk zakładu geotermalnego w wersji
do wiadczalnej oraz wybudowania sieci grzewczej do 6 gospodarstw (zrealizowana w latach 1989-
1994).
Faza 2 - przewiduje:
− odwiercenie dubletu geotermalnego: otwory Ba ska PGP-1 o gł boko ci 2960 m
i Biały Dunajec PGP-2 o gł boko ci 2450m (zako czone w 1998 r.)
− wybudowanie ciepłowni geotermalnej o przewidywanej wydajno ci około 200- 300 m3/h
wody geotermalne, o mocy 2 x 7,1 MW (budowa zako czona w 1998r.)
− poło enie ruroci gu magistralnego DN 500 i DN 400 ł cz cego ciepłowni geotermaln
z Centraln Kotłowni w Zakopanem, do ko ca 1997 r. Wykonano 4 km ciepłoci gu
w Białym Dunajcu oraz 1,5 km w Zakopanem (w realizacji)
− poło enie w Białym Dunajcu sieci dystrybucji do 300 odbiorców
− podł czenie domów i zainstalowanie w złów cieplnych
− wybudowanie centralnej kotłowni szczytowej w Zakopanem opalanej gazem o mocy 20 MW
(budowa zako czona w 1998)
− poło enie sieci dystrybucyjnej w Zakopanem ł cz cej centraln kotłowni szczytow z
w złami powstałymi z konwersji obecnych kotłowni PEC Tatry i odbiorców
wielkoskalowych (w trakcie realizacji)

Rys.66. Szkic geologiczny Podhala i lokalizacja otworów, w których stwierdzono wody

geotermalne

101
Faza 3 – odwiercenie dwóch kolejnych dubletów, zako czenie budowy sieci przesyłowej
w kierunku Zakopanego, zako czenie budowy sieci rozprowadzaj cej w Zakopanem i podł cze do
około 7000 odbiorców.
Faza 4 – rozbudowa systemu geotermalnego w kierunku Nowego Targu, wiercenie trzech kolejnych
dubletów, poło enie sieci przesyłowej do Nowego Targu, budowa kotłowni szczytowej, sieci
rozprowadzaj cej i podł czenie kolejnych 7000 odbiorców.

12. Wnioski
Prof. dr hab. Ludwik Zawisza oraz dr hab. in Stanisław Nagy z Wydziału Wiertwnictwa Nafty i
Gazu AGH w Krakowie w opracowaniu dotycz cym mo liwo ci wykorzystania wód termalnych w
okolicach Sochaczewa zwracaj uwag na nast puj ce zagadnienia zwi zane z wykorzystaniem
wód geotermalnych:

a) kryteria odno nie wykorzystania energii wód termalnych zwi zane z: odległo ci do ródła
zbytu, dost pno ci do zbiornika wód termalnych na gł boko ci wi kszej ni 2 km (lub o
temperaturze powy ej 60°C), własno ciami hydrogeologicznymi tych zbiorników. Jako
pomocnicze kryteria wyró ni nale y: wła ciwo ci korozyjne wód, stan otworów, potencjał
wytr cania si osadów mineralnych. Zastosowanie pomp ciepła pozwala na u ycie wody
termalnej o ni szej temperaturze (np.40°C)
b) pierwszym wska nikiem do oceny przydatno ci otworu (niezale nie od przyj tych kryteriów
geotermalnych) do zastosowania dla potrzeb eksploatacji geotermalnej jest spełnienie przez
niego kryterium ekonomicznego zwi zanego z konieczno ci budowy infrastruktury
powierzchniowej ł cz cej istniej ce otwory z pobliskimi odbiorcami energii oraz oszacowaniem
zapotrzebowania energii na ciepło.
c) z uwagi na du e koszty inwestycyjne nale y rozwa a wył cznie dostaw ciepła dla du ych
odbiorców- np. ciepłownie miejskie (miasto o wielko ci co najmniej 10 tys. mieszka ców). To z
kolei implikuje konieczno ci lokalizacji, co najmniej dwóch otworów w rejonie o dobrych
własno ciach hydrogeologicznych na gł boko ciach powy ej 2000m ppt (lub o temperaturze
powy ej 60°C) w bliskiej odległo ci od takich miast.
d) wydajno otworu rz du 150-180m3/h jest górn mo liw granic wydobycia dla dubletu w
uwagi na wzrastaj ce zapotrzebowanie pompy w otworze eksploatacyjnym na moc elektryczn ,
a tak e z uwagi na ograniczenia zwi zane z procesem zatłaczania.
e) w trakcie zatłaczania wód do otworu chłonnego specjaln uwag nale y zwróci na problemy
depozycji minerałów w otworze i w zło u. Zjawiska te mog mie silny wpływ na techniczn i
ekonomiczn sprawno systemu eksploatacyjno - chłonnego.
f) zatłaczanie wód silnie korozyjnych do istniej cego wyposa enia wgł bnego mo e okaza si
ródłem wielu kłopotów technicznych (m.in. utrat chłonno ci), dlatego nale y zwróci du
uwag na procedury minimalizacji procesów korozji.
g) zastosowanie otworów wiertniczych jako wymienników ciepła pozwala uzyska od 100-150
kW ciepła(w poł czeniu z wykorzystaniem pomp ciepła) do ogrzewania pojedynczych
budynków (szkoły, hotele, itp.).

102
13. Schemat zagospodarowania wód geotermalnych w Ba skiej
Ni nej

103
 14. Kaskadowy system wykorzystania energii geotermalnej
Istniej ce zakłady geotermalne na Podhalu, w Pyrzycach i w Mszczonowie eksploatuj
ciepło dla potrzeb produkcji ciepłej wody u ytkowej. Zakłady te posiadaj niezagospodarowane
nadwy ki ciepła pochodz ce z wód o temperaturach rz du 20 – 50 oC. W przypadku instalacji
geotermalnej w Ba skiej Ni nej stwierdzono znaczny zapas mocy cieplnej mo liwej do
wykorzystania. Temperatura wód zatłaczanych do otworu chłonnego Biały Dunajec PAN – 1
wynosi około 55 oC i nadaje si do racjonalnego wykorzystania.
W IGSMiE PAN, w ramach projektu finansowanego przez KBN, opracowano i wdro ono
kaskadowy system wykorzystania energii geotermalnej. System ten pozwala na wykorzystanie
wi kszego zakresu temperatur wody geotermalnej. Woda o najwy szej temperaturze (85 – 75 oC)
kierowana jest do wymienników ciepła gdzie nast puje schłodzenie o około 30 oC. Ciepło wody
zrzutowej 40 – 45 oC, wykorzystywane jest do intensywnego chowu ryb ciepłolubnych i hodowli
warzyw w podgrzewanej glebie w tunelach foliowych.

Rys.67. Kaskadowy system odbioru ciepła w Laboratorium Geotermalnym w Ba skiej Ni nej

104
15. System wykorzystania niskotemperaturowej wody geotermalnej
do celów ciepłowniczych i konsumpcyjnych w mie cie Słomniki
Projekt ten pozwala na postawienie „Studium zagospodarowania wód geotermalnych
w województwie krakowskim”. Zostało ono wykonane przez Instytut Gospodarki Surowcami
Mineralnymi i Energi PAN na zlecenie Wydziału Ochrony rodowiska Urz du Wojewódzkiego
w Krakowie.
Przeprowadzone prace badawcze pozwoliły zlokalizowa i rozpozna kompleksy
geotermalne na terenie województwa krakowskiego oraz wskaza rejony, gdzie przedsi wzi cia
geotermalne maj uzasadnienie ekonomiczne.
Jednym z tych obiektów było miasto Słomniki, gdzie czterema otworami rozpoznano dwa
kompleksy wód geotermalnych: kompleks cenoma ski wyst puj cy na gł boko ci około 150-200m
ppt. i kompleks doggeru wyst puj cy na gł boko ci około 600m ppt. Na ocen potencjału cieplnego
obu kompleksów wpływa przewidywana temperatura wód. Sytuacj obrazuje zamieszczona krzywa
profilowania termicznego (rys.70.) wykonana w otworze Słomniki IG-1. Odczytujemy z niej, e
temperatura na gł boko ci 200m (wód kompleksu cenoma skiego) wynosi około 20°C natomiast na
gł boko ci 600m (kompleks doggeru) około 23°C. Wraz ze zmian gł boko ci o około 400m
uzyskujemy wzrost temperatury jedynie o 3°C. Wzrost ten nie rekompensuje wi kszych nakładów
niezb dnych do poniesienia, w celu udost pnienia poziomu doggeru.
Oszacowany potencjał cieplny systemu geotermalnego wynosi 1,1-2,2 MW.
Warto ci te s bardzo interesuj ce w aspekcie lokalnego wykorzystania, a przeprowadzone wst pne
analizy ekonomiczne wydaj si bardzo obiecuj ce. Prace zwi zane z realizacj tego projektu s
obecnie kontynuowane. W 1999r. uzyskano dofinansowanie z Komitetu Bada Naukowych na
wykonanie prac badawczo-rozwojowych w ramach projektu celowego pn. „Kaskadowy system
wykorzystania niskotemperaturowej wody geotermalnej dla celów ciepłowniczych
i konsumpcyjnych w rejonie Słomnik". Temat wykorzystania energii geotermalnej jest tak e bardzo
istotny dla Władz Samorz dowych i Rz dowych województwa małopolskiego. Wyrazem tego,
oprócz poparcia wniosków kierowanych do instytucji finansowych, s konkretne rodki finansowe
na rozpoznanie i przebadanie poziomu wodono nego w zasi gu województwa zadeklarowane przez
Urz d Marszałkowski

30
28
26
24
Temperatura [ C]
o

22
20
18
16
14
12
10
0 200 400 600 800 1000 1200
Gł boko [m]

Rys.68. Krzywa profilowania termicznego

105
106
 ENERGIA
III WIATRU

1. Wst p
Energia ruchu atmosfery, czyli energia wiatru jest przekształcon form energii słonecznej.
Wiatr jest wywołany przez ró nic w nagrzewaniu l dów i mórz, biegunów i równika czyli przez
ró nic ci nie mi dzy poszczególnymi strefami cieplnymi oraz przez sił Coriolisa zwi zan
z obrotowym ruchem Ziemi. Ocenia si , e ok. 1-2% energii słonecznej dochodz cej do Ziemi
ulega przemianie na energi kinetyczn wiatru, stanowi to 2700 TW. 25% tej energii przypada na
stumetrowej grubo ci warstw powietrza atmosferycznego otaczaj cego bezpo rednio powierzchni
Ziemi. Wiatry wiej ce nad powierzchni l dów, je li uwzgl dni si ró ne rodzaje strat oraz
mo liwo ci rozmieszczenia instalacji wiatrowych, maj potencjał energetyczny o mocy 40 TW.
Tylko 10% tej warto ci przewy sza cały potencjał ródl dowej energii wodnej i wynosi 20 razy
wi cej ni obecna moc zainstalowanych na wiecie elektrowni.
Zasoby energii wiatru s niewyczerpalne poniewa wiatry s stale podtrzymywane przez
Sło ce. W przypadku wiatrów wiej cych nad otwartym morzem, tam gdzie gł boko pozwala na
instalowanie siłowni wiatrowych, ich moc energetyczn ocenia si na 20 TW. Szerokie
wykorzystanie energii wiatru przez człowieka nast piło nie pó niej ni 5000 lat temu, w rejonie
Morza ródziemnego, gdzie udokumentowano istnienie pierwszych okr tów aglowych. Natomiast
pierwsze wzmianki o wiatrakach datuj si na 400 lat przed narodzeniem Chrystusa. Hinduska
ksi ga Arthasatha of Kantilya opisuje u ycie wiatraków do pompowania wody.
Wiatr, z punktu widzenia mo liwo ci wykorzystania go do celów energetycznych,
charakteryzuj dwie wielko ci: pr dko i powtarzalno . Poniewa pr dko wiatru jest
najmniejsza przy ziemi i wzrasta wraz z wysoko ci , silniki wiatrowe umieszcza si na wysoko ci
od kilkunastu do 100m. Optymalna rednia pr dko wiatru wynosi 4 - 25 m/s. Ograniczenia ze
wzgl du na pr dko wiatru wynikaj z: minimalnej pr dko ci, przy której wytworzony zostanie
odpowiednio du y moment obrotowy (siła aerodynamiczna), oraz maksymalna pr dko , po
przekroczeniu której wytworzony moment obrotowy mo e spowodowa mechaniczne uszkodzenie
wiatraka.
Powtarzalno jest to suma godzin, podczas których w okresie roku wieje wiatr z okre lon
pr dko ci . Jest ona bardzo istotnym wynikiem decyduj cym o celowo ci budowania elektrowni
wiatrowych (budowa opłacalna jest przy powtarzalno ci ok. 2000 h/rok lub wi kszej).
Do obliczania zasobów energetycznych wiatru potrzebne s dokładne wieloletnie pomiary
meteorologiczne. W pierwszym etapie ocenia si zasoby regionalne (w mezoskali), a dopiero
potem, po uwzgl dnieniu wielu wyników, w skali lokalnej.

2. Wiatr i jego zasoby energetyczne

Energi mo na okre li w całym zakresie pr dko ci wiatru uzyskuj c warto ci zwane
energi brutto lub te przyjmuj c dowolny próg pr dko ci wiatru. Do oceny zasobów energii wiatru
107
w mezoskali posługuje si u yteczn energi wiatru, która okre la dolne ograniczenie pr dko ci
v > 4 m/s. Energi wiatru mo na obliczy nast puj cym, uproszczonym wzorem:

E=q·v³·t·1,34·10-7
gdzie: E – wydajno energetyczna wiatru [kWh/m²]
q - g sto powietrza [kg/m3]
v - pr dko [m/s]
t - czas [s]
Znaj c powierzchni skrzydeł mo na ju w prosty sposób obliczy wydajno energetyczn
siłowni:
-7
Es=η·E·A=η·q·v³·t·A·1,34·10
gdzie: -η sprawno układu turbiny wiatrowej i nap dzanej przez ni pr dnicy
E - wydajno energetyczna wiatru [kWh/m²]
A - powierzchnia skrzydeł siłowni [m2]
Es – wydajno energetyczna siłowni [kWh/rok]
Kolejnym etapem poznania zasobów energii wiatru jest jej ilo ciowa ocena dla wybranego
w skali regionalnej korzystnego miejsca, uwzgl dniaj ca warunki terenowe tego miejsca, by
uzyska jej rzeczywiste wielko ci. Problem ten mo na rozwi za np. przy u yciu du skiego modelu
programowego WAsP (Wird Analysis and Application Programme).
W wyniku oblicze (po wprowadzeniu do programu wszystkich rzeczywistych parametrów: mapy
topograficznej, szorstko ci podło a i danych meteorologicznych) uzyskuje si :
• energi wiatru na dowolnej wysoko ci w zakresie 10 - 100 m npg dla miejsca lokalizacji siłowni
w kWh/m2
• znaj c krzyw mocy proponowanej siłowni i jej powierzchni łopat, ilo energii w MWh/rok.
Całkowite zasoby energii wiatru dla Polski zostały zbadane i dobrze rozpoznane przez doc.
dr Halin Lorenc z Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Wieloletnie badania
pozwoliły na sporz dzenie map kierunku i siły wiatru oraz jego potencjału energetycznego
(dobowego, miesi cznego i rocznego) przydatnych dla potrzeb lokalizacji siłowni wiatrowych i ich
pó niejszej eksploatacji. Klasyfikacj obszaru Polski pod wzgl dem mo liwo ci wykorzystania
wiatru jako ródła energii przedstawia rys.71.

2.1. Wpływ czynników rodowiskowych

Dominuj cy wpływ redniej długoterminowej pr dko ci wiatru na koszt własny podlega
dyskusji. Wzrost pr dko ci wiatru o 10% (z 5.26 m/s do 5.8 m/s) powoduje obni enie kosztów
własnych o 20% (tj. z ok. 0.34 [PLN/kWh] do ok. 0.27 [PLN/kWh]), i odwrotnie obni enie
pr dko ci wiatru o 10% do 4.7 m/s poci ga za sob wzrost kosztów wytwarzania energii o ponad
30% tj. do poziomu niemal 0.45 [PLN/kWh]. Cz sto nie przywi zuje si nale ytej wagi do pokrycia
terenu w otoczeniu elektrowni wiatrowej charakteryzowanego za pomoc tzw. "klasy terenu". Jest
to czynnik maj cy istotny wpływ na wydajno energetyczn EW poprzez redni pr dko na
wysoko ci osi wirnika. Przy tej samej lokalizacji w "skali mezo", instalacja EW na terenie kl. 2
powoduje, e koszt wytwarzania energii wzrasta o ok. 30% w stosunku do lokalizacji na terenie kl.
1. Wypada podkre li , e wybór wła ciwej lokalizacji EW jest najskuteczniejszym i zwykle
bezinwestycyjnym sposobem zmniejszenia kosztów własnych. Wpływ parametrów
konstrukcyjnych, wzrost rednicy wirnika jest bardzo skutecznym sposobem zmniejszenia kosztu
wytwarzania energii. Ze wzrostem powierzchni wirnika wydajno EW ro nie znacznie szybciej ni
nakłady inwestycyjne i koszty bie ce ł cznie. Widoczna od lat tendencja do budowania coraz
wi kszych elektrowni jest tego potwierdzeniem. Wyniki uzyskano przy zało eniu, e przy zmianie
rednicy wirnika moc znamionowa EW nie ulega zmianie. Podobny skutek ma wzrost wysoko ci
wie y co równie znajduje odzwierciedlenie we współczesnych tendencjach budowy EW. Wpływ
108
mocy znamionowej elektrowni jest, w rozpatrywanym przypadku, bardzo nieznaczny. Wynika to
z dwóch okoliczno ci: pr dnica ma stosunkowo mały (6.8 %) udział w nakładach inwestycyjnych,
a wpływ umiarkowanych zmian mocy znamionowej na wydajno energetyczn jest tu niewielki;
dzieje si tak dlatego, e w przypadku bazowym i jego otoczeniu elektrownia bardzo rzadko osi ga
moc znamionow . Z przytoczonych wyników wida , e zmniejszenie mocy znamionowej pr dnicy
z 600 [kW] do ok. 400 [kW] nie wpłynie na koszt wytwarzania energii. Jednak e po uwzgl dnieniu
wpływu takiej zmiany na cen układu przeniesienia mocy oraz wirnika wie y mogło by okaza si ,
e zmniejszenie mocy znamionowej ma wyra nie korzystny skutek. Do du a warto "obci enia
wirnika" w przypadku bazowym - 0.413 kW/m2, wiadczy o przeznaczeniu tej siłowni do pracy
w lepszych warunkach wiatrowych ni te z przypadku bazowego, i to tłumaczy omawiany efekt.
Wpływ parametrów ekonomicznych zarówno koszty bie ce, towarzysz ce nakłady inwestycyjne
jak i inflacja maj umiarkowany wpływ na koszt wytworzenia energii, co wynika z udziału tych
czynników w kształtowaniu si kosztów, a współczynnik gotowo ci EW odgrywa decyduj c rol
w kształtowaniu si kosztów własnych. W przypadku bazowym zało ono Wg = 0.98. Jest to
warto wysoka, wymieniana przez producentów w ostatnich latach. O tym, e osi gni cie tej
warto ci jest trudne wiedz dobrze u ytkownicy EW. Miesi czny przestój elektrowni w ci gu roku
powoduje wzrost kosztów własnych o ok. 10% lub wi cej je li uwzgl dni fakt, e nie planowane
przestoje maj zwykle miejsce w sezonie zimowym, charakteryzuj cym si wi kszymi
pr dko ciami wiatrów.
• I - wybitnie korzystna,
• II - korzystna,
• III - do korzystna,
• IV - niekorzystna,
• V - wybitnie
niekorzystna,
• VI – tereny wył czone
- szczytowe partie gór

Rys.69. Klasyfikacja obszaru Polski pod wzgl dem mo liwo ci wykorzystania wiatru jako ródła
energii.

2.1.1. Ró a wiatrów

Jednym ze sposobów przedstawiania siły i kierunku wiej cego wiatru, u ywanym cz sto
w meteorologii jest graficzny wykres kołowy zwany ró wiatrów.

109
Rys.70. Ró a wiatrów

Ró a wiatrów pokazuje nam z jak pr dko ci i z jakiego kierunku na danym obszarze wieje
wiatr. Zazwyczaj jest ona podzielona na 8 do 16 sektorów obrazuj cych poszczególne kierunki.
Promie wypełnienia poszczególnych sektorów obrazuje jak cz sto z danego kierunku wieje wiatr
(obszar czerwony). Wynik jest normalizowany do 100 %. Na przedstawionej obok ró y wiatrów
(wykonanej na podstawie pomiarów w północnej Polsce) mo emy stwierdzi , e przewa aj tam
wiatry z kierunku W (zachodni) i WWS (zachodni ku południowemu) oraz NE (północno -
wschodni) i E (wschodni). Dodatkowo obszar zielony obrazuje niesion przez wiatr energi .
Otrzymuje si to poprzez pomno enie czasu w jakim wiał wiatr z danego kierunku przez redni
sił wiatru wiej cego w tym kierunku. Analiza wyników jest przydatna przy podejmowaniu decyzji
inwestycyjnych dotycz cych budowy EW. Całkowita energia wiatru jest zwi zana z kwadratem jej
pr dko ci.
Wewn trzny kr g oznacza warto zerow , natomiast zewn trzny warto 20%. W ró nych
systemach pomiarowych mo e to ulec zmianie. Pomiary powinny by wykonywane przez cały rok
w celu u rednienia wyników.

Rys.71. Procentowy rozkład pr dko ci wiatru na danym terenie podczas czasu trwania pomiarów
wraz z g sto ci energii

110
2.1.2. rednie pr dko ci wiatru na terenie Euroregionu Niemen

Poni ej przedstawiona jest rednia pr dko wiatru na wysoko ci 50 m nad poziomem

gruntu dla ró nych warunków topograficznych oraz wielko mocy generowanej przez wiatr, które
s wyró nione w tab.74. i dotycz Euroregionu Niemen.

Rys.72. rednia pr dko wiatru na wysoko ci 50 m.n.p.g. dla Euroregionu Niemen

Tab.21. Moc generowana przez wiatr na terenie Euroregionu Niemen

! "! ! #! " $ # %%! %#

! & %! & !& " & # & & % & % &

' &! ( &"
! "! #! $ # %%! %#
(!& % & !!& & " & ( & #!&
&' ! &( " &%
! %! ! " # %

'!& (!& ! & !!& &

! &% % & %! & ! " &#! ( &"
(! !! " (

)'! )! )(! ) )! )%! )!! ) )" )(

111
2.1.3. Zasoby

Zasoby energetyczne wiatru w Polsce ocenia si na 10 %

obecnego zapotrzebowania na energi elektryczn .
Najkorzystniejszy dla lokalizacji wiatraków obszar to wybrze e
Bałtyku. Obecnie pracuje w Polsce 14 elektrowni wiatrowych
o ł cznej mocy 3.5 MW. Prognozy Komisji Energetycznej UE
przewiduj wzrost wykorzystania energii wiatru do 600 MW
w roku 2005. Prognoza taka pozostaje jednak w du ym kontra cie
z ocenami polskich ekspertów, którzy rozwój ten szacuj na
poziomie 200 MW. Pozostaje pytanie - dlaczego istniej tak du e
rozbie no ci w ocenie? Potencjał energetyczny wiatru w np.
Czerniawie, wyliczony dla 50 m nad gruntem wahał si w latach
1993 -1995 mi dzy 304 a 339 W/m2 co porównywalne jest
z warunkami sakso skimi. Taki potencjał w zale no ci od rodzaju
i mocy zainstalowanej siłowni mógłby dostarczy do sieci
energetycznej ró ne ilo ci energii. Hipotetyczna roczna produkcja
energii dla dwóch wybranych elektrowni wiatrowych firmy
Vestas wynosiłaby przykładowo w roku 1995 odpowiednio 505
MWh/rok (dla małej siłowni 225 kW) i 1022 MWh/rok (dla
redniej o mocy 500 kW). Pami ta jednak nale y, e opracowane
wyniki dotycz jedynie miejsca, gdzie zlokalizowany był maszt
pomiarowy. Aby okre li warunki energetyczne w s siedztwie
niezb dne jest rozpatrzenie szeregu czynników, takich jak forma terenu, przeszkody terenowe
i szorstko podło a.
Potencjał energetyczny wiatru w Lubawce przy redniej rocznej pr dko ci wiatru 5,7 m/s
na wysoko ci 50 m nad gruntem oceni mo na na 225 W/m2 i kształtuje si on na poziomie
dobrym. W ramach projektu badawczego policzono hipotetyczn wielko produkcji energii dla
ró nych typów elektrowni wiatrowych przy ró nych wariantach wysoko ci zawieszenia osi wirnika.
Tak wi c potencjalnie mo na było w badanym okresie odprowadzi do sieci energetycznej od 300
do 826 MWh/rok.
Oczywi cie lokalizacja turbiny wiatrowej wzbudza emocje zwłaszcza w ród tzw.
ortodoksyjnej cz ci ekologów. Przyczyn jest kilka. Dziwne kształty zakłócaj naturalny krajobraz,
skrzydła wirnika szumi , przeszkadzaj ptakom. Problemem mo e by równie migotaj cy cie .
Do wiadczenia w Niemczech i Danii jakie zebrano w dyskusjach i sporach pomi dzy
inwestorami a ekologami, pozwalaj na unikni cie nieporozumie i jednocze nie u wiadamiaj
w tpliwo ci, które nale y bra pod uwag . Zawsze płacimy jak cen za poziom swego standardu
ycia. Chodzi tylko o to aby cena ta była jak najni sza i kształtowana w zrównowa onej egzystencji
człowieka w rodowisku naturalnym.

Dla celów energetycznych interesuj ce s dopiero pr dko ci powy ej 4 m/s. Prawie 2/3
obszaru kraju ma korzystne warunki wiatrowe dla celów energetycznych.
W podobnych warunkach klimatycznych i wiatrowych eksploatuj i rozwijaj energetyk
wiatrow takie kraje europejskie jak Niemcy, Holandia, Szwecja czy Włochy. Wykorzystanie
zasobów wiatrów jest w nich znacznie wi ksze ni w Polsce, co ukazuje Tab. 19. Pokazuje ona moc
turbin wiatrowych współpracuj cych z sieci zawodow i nie uwzgl dnia mocy turbin pracuj cych
indywidualnie.

2.2. Szorstko terenu

Nawet wysoko ponad poziomem ziemi, na wysoko ci 1 km wiatr jest zakłócany przez
ukształtowanie terenu. Im bli ej powierzchni tym te zakłócenia s wi ksze. Tak wi c rodzaj
112
powierzchni, stopie zabudowania i jej ukształtowanie ma wpływ na pr dko wiatru - wi ksze
przeszkody np. budynki, ujemnie wpływaj na przepływ wiatru. Szorstko terenu mo emy okre li
na podstawie danych zebranych z masztów pomiarowych lub na podstawie obserwacji (przybli one
warto ci).

Tab.22. Skala szorstko ci

Klasa Szorstko
Rodzaj terenu Energia (%)
szorstko ci długo [m]
Powierzchnia wody 0 0.0002 100
Całkowicie otwarty teren np. betonowe lotnisko,
0.5 0.0024 73
trawiasta łaka itp.
Otwarte pola uprawne z niskimi zabudowaniami
1 0.03 52
(pojedynczymi).Tylko lekko pofalowany teren.
Tereny uprawne z nielicznymi zabudowaniami i 8
metrowymi ywopłotami oddalonymi od siebie o 1.5 0.055 45
ok. 1250 metrów.
Tereny uprawne z nielicznymi zabudowaniami i 8
metrowymi ywopłotami oddalonymi od siebie o 2 0.1 39
ok. 500 metrów.
Tereny uprawne z licznymi zabudowaniami i
sadami lub 8 metrowe ywopłoty oddalone od 2.5 0.2 31
siebie o ok. 250 metrów.
Wioski , małe miasteczka , tereny uprawne z
3 0.4 24
licznymi ywopłotami , las lub pofałdowany teren.
Du e miasta z wysokimi budynkami. 3.5 0.8 18
Bardzo du e miasta z wysokimi budynkami i
4 1.6 13
drapaczami chmur.
Szorstko ma wpływ na rozkład pr dko ci wiatru
w funkcji wysoko ci. Im wi ksza szorstko tym wi kszy
wzrost pr dko ci wraz z wysoko ci . Mo na to doskonale
zaobserwowa na obszarach o ró nej szorstko ci.
Klasyfikacja terenu do odpowiedniej klasy szorstko ci
pozwala oszacowa optymaln wysoko wie y, na której
zostanie osadzona turbina wiatrowa. Nale y wzi jednak
pod uwag tak e rosn ce gwałtownie koszty zwi zane
z podwy szaniem wie y.
Jak wynika z rysunku po prawej podstaw do tworzenia
map wietrzno ci jest posiadanie masztów pomiarowych. S
one niezb dne do okre lenia podstawowych parametrów
meteorologicznych na przyległym terenie. Powinny one
by zlokalizowane w miejscach typowych dla danego
obszaru i prowadzi pomiary kompleksowe na kilku
wysoko ciach np. 10, 20, 30, 40 metrów. Jest to konieczne
do okre lenia szorstko ci terenu. Konieczne przy
opracowaniu atlasów jest posiadanie dokładnych danych
o zabudowaniach znajduj cych si na danym obszarze.
Powoduj one cz sto turbulencje o rozmiarach znacznie
wi kszych od obszarów zajmowanych przez zabudowania.
Kolejn wa n spraw jest posiadanie danych o typie
podło a, rozmiarach i lokalizacji przeszkód terenowych.
Jest to istotne przy okre leniu szorstko ci. Wa ne aby dane
były aktualne, gdy nowe budynki całkowicie mog
zmieni przepływ wiatru.
113
2.2.1. Podstawowe dane o atmosferze i wietrze.
1 m/s = 3.6 km/h = 2.187 mph = 1.944 w zła
1 w zeł = 1 mila morska/godzin = 0.5144 m/s = 1.852 km/h = 1.125 mph

Tab.23. Pr dko wiatru - Skala pr dko ci

Pr dko wiatru na wys. 10m Skala
Wiatr
m/s w zły Beauforta
Spokój 0.0-0.4 0.0-0.9 0
0.4-1.8 0.9-3.5 1
Lekki 1.8-3.6 3.5-7.0 2
3.6-5.8 7-11 3
redni 5.8-8.5 11-17 4
Umiarkowany 8.5-11 17-22 5
11-14 22-28 6
Silny
14-17 28-34 7
17-21 34-41 8
Sztorm
21-25 41-48 9
25-29 48-56 10
Silny sztorm
29-34 56-65 11
Huragan >34 >65 12

Tab.24. Siła wiatru

m/s W/m2 m/s W/m2 m/s W/m2
0 0 8 314 16 2509
1 1 9 447 17 3009
2 5 10 613 18 3572
3 17 11 815 19 4201
4 39 12 1058 20 4900
5 77 13 1346 21 5672
6 132 14 1681 22 6522
7 210 15 2067 23 7452
Dane dla T=15*C i g sto ci 1.225 kg/m3

3. Podstawa działania elektrowni wiatrowej.

Podstaw działania wirnika elektrowni wiatrowej jest wytworzenie ró nicy ci nie pomi dzy
doln i górn powierzchni łopaty. Powstaje ona dzi ki odpowiedniemu ukształtowaniu łopaty;
jedna (górna) powierzchnia jest dłu sza, wiatr przepływaj c ma dłu sz drog ni strumie
opływaj cy doln cz łopaty. Dzi ki temu wytwarza si nad górn powierzchni ni sze ci nienie
w porównaniu z doln łopat . Ró nica ci nie wytwarza sił ci gu kierowan w stron ni szego
ci nienia (łopata zostaje zassana przez obszar o ni szym ci nieniu). Siła ta powoduje w przypadku
skrzydeł samolotowych poderwanie samolotu z ziemi. Jednak w przypadku elektrowni wiatrowej
bardziej zale y nam na ruchu obrotowym migła, a minimalizowaniu siły ci gu , która d y do
wyrwania rotora z gondoli. Siła popychaj ca łopat do ruchu obrotowego jest wynikiem d enia do
wyrównania ci nie . Powietrze szybciej przepływa nad górnym płatem ni dolnym wytwarzaj c
sił popychaj ca łopat do ruchu obrotowego. Obecnie d y si do takiego projektowania łopat, aby
siła popychaj ca była du a kosztem zmniejszenia siły ci gu.

114
Rys.73. Podstawa działania elektrowni wiatrowej

3.1. Podstawowe informacje o krzywej mocy

Moc wyj ciowa elektrowni wiatrowej

zmienia si wraz ze zmiana pr dko ci
wiatru. Zale no t obrazuje wła nie
krzywa mocy. Jest to jedna z podstawowych
danych, na któr powinni my zwróci
uwag przy planowaniu budowy elektrowni.
Bardzo istotne jest, aby krzywa była jak
najbardziej stroma i osi gała max. przy jak
najni szej pr dko ci wiatru. Nowoczesne
elektrownie po osi gni ciu maksimum (na
rys.74. ok. 30m/h) utrzymuj stały, wysoki
Rys.74. Idealna krzywa mocy elektrowni wiatrowej
poziom produkcji energii.

Wa na jest tak e:
- pr dko zał czenia (im ni sza tym lepsza) ; cut-in - pr dko przy jakiej rozpoczyna si
produkcja,
- pr dko wył czenia (zazwyczaj 25m/s); cut-out - pr dko przy jakiej elektrownia wył cza
si - ochrona przed uszkodzeniem przez zbyt silny wiatr
Moc produkowana wzrasta z sze cianem pr dko ci wiatru (2-krotny wzrost pr dko ci wiatru
wytwarza 8-krotnie wi ksz moc). Krzywa mocy pozwala nam ustali produkcj elektrowni na
podstawie uzyskanych z pomiarów rednich pr dko ci wiatru.

115
3.2. Silniki wiatrowe
Zamiana energii kinetycznej wiatru na energi mechaniczn nast puje przy u yciu silników
wiatrowych. Typowy silnik wiatrowy ma wirnik z łopatkami, który nap dza pr dnic i ster
kierunkowy zapewniaj cy ustawienie silnika „pod wiatr”.
Podstawowe wielko ci, które je charakteryzuj , to:
1. Moc u yteczna, zale na od:
• powierzchni omiatanej przez wirnik silnika,
• pr dko ci obliczeniowej wiatru,
• współczynnika wykorzystania (zahamowania) wiatru,
• sprawno ci aerodynamicznej.

Współczynnik wykorzystania wiatru e jest to stosunek energii kinetycznej wykorzystanej

w wiatraku do pełnej energii wiatru i wynosi 0,3 - 0,4.
2. Wyró nik szybkobie no ci zn b d cy stosunkiem pr dko ci liniowej, uzyskiwanej przez ko ce
płata wirnika, do pr dko ci wiatru.
Ze wzgl du na wyró nik szybkobie no ci silniki wiatrowe dzieli si na:
a) wolnobie ne o zn < 1,5;
b) redniobie ne o 1,5 < zn < 3,5;
c) szybkobie ne o zn > 3,5;
Porównuj c dwa silniki wiatrowe o podobnej mocy, gdzie pierwszy ma mały wyró nik
szybkobie no ci (du o łopat), a drugi ma du y wyró nik szybkobie no ci (mało łopat), wi kszym
momentem siły b dzie si charakteryzował pierwszy.
Silniki wiatrowe dzieli si te ze wzgl du na uło enie osi obrotu wirnika na silniki o:
• poziomej osi obrotu - rys.75.
• pionowej osi obrotu - czyli szybkoobrotowe silniki wiatrowe o pionowej osi obrotu

Rys.75. Wiatrak o poziomej osi obrotu

W ród silników wiatrowych wolnobie nych wyró nia si silniki:
• b bnowe
• karuzelowe - rys.76a.
• rotorowe - rys.76b.
116
Rys.76. Rodzaje silników wiatrowych: a) karuzelowy, b) rotorowy,

Silniki tej grupy maj du y moment obrotowy, jednak ze wzgl du na małe pr dko ci
obrotowe znalazły zastosowanie jedynie do nap dów mechanicznych.
Do silników rednio bie nych zalicza si :
• silniki wielopłatowe - rys.77.

Rys.77. Silnik wielopłatowy

• wiatraki
Silniki te charakteryzuj si tym, e ich o obrotu jest równoległa do przepływu wiatru.
Silniki wiatrowe szybkobie ne:
• silniki migłowe

Do celów energetycznych stosowane s w zdecydowanej wi kszo ci migłowe silniki szybkobie ne

o poziomej osi obrotu. Silniki migłowe s silnikami o poziomo usytuowanej osi obrotu wirnika,
który mo e mie jedn (12< zn <18) dwie (8< zn <12) lub trzy (3,5 < zn < 8) łopaty typu migła
lotniczego. Łopaty tych wirników wykonywane s z tworzyw sztucznych, wzmocnionych włóknem
szklanym b d w glowym. W pierwszych polskich konstrukcjach stosowane były łopaty metalowe,
co powodowało zwi kszenie masy wirnika i pogorszenie parametrów technicznych elektrowni.

Rys.78. Sylwetki silników wiatrowych ró nej mocy.

117
3.3. Poziom hałasu

Pracuj ca elektrownia wiatrowa wytwarza hałas. Pochodzi on głównie od obracaj cych si

łopat wirnika (opory aerodynamiczne) i w mniejszej cz ci z generatora i przekładni. Przy
planowaniu budowy nale y uwzgl dni poziom d wi ku i dotycz ce tych poziomów normy.
Poni ej przedstawiamy rozkład nat enia d wi ku dla elektrowni firmy Vestas.

Dodatkowo firma Vestas oferuje w swoich wyrobach mo liwo wyciszenia pracy elektrownii
kosztem nieznacznego obni enia mocy wyj ciowej. Np. dla turbiny V52-850 kW spadek 4.5 dB
kosztem ok. 3-5% mocy.

Rys.79. Poziom hałasu wokół 1650 kW turbiny wiatrowej

Dla porównania inne poziomy nat enia d wi ków :

- faluj ce li cie: 10 dB
- cichy szept: 20 dB
- dom (wewn trz): 50 dB
- biuro: 60 dB
- samochód (wewn trz): 70 dB
- przemysł ( rednio): 100 dB
- młot pneumatyczny: 120 dB

Jak wida elektrownia nie wytwarza d wi ku o du ym nat eniu. Problemem jest bardziej
monotonno d wi ku i jego długo czasowe oddziaływanie na psychik człowieka. Stref ochronn
powinien by obj ty obszar ok. 500m od masztu elektrownii, jednak wszystko zale y od
ukształtowania terenu w pobli u elektrownii. Innym, cz sto pomijanym problemem jest efekt
odbijania promieni słonecznych od łopat i okresowego przesłaniania sło ca przez łopaty. Powoduje
to zm czenie osób nara onych na ten efekt. Jednak łatwo temu przeciwdziała poprzez
odpowiedni lokalizacj i „zasłoni cie” wirnika drzewami posadzonymi wokół elektrownii
(pochłaniaj tak e znaczne nat enie d wi ku).

118
4. Budowa elektrowni wiatrowej.
Budow elektrowni wiatrowej ilustruje rys. 80., natomiast na rys. 81. przedstawiono budow
profesjonalnej elektrowni wiatrowej o mocy 2 MW pracuj cej na potrzeby sieci energetyki
zawodowej.

Rys.80. Podstawowe wyposa enie nowoczesnej elektrowni wiatrowej

Najwa niejszym elementem siłowni wiatrowej jest wirnik przekształcaj cy energi wiatru
w energi mechaniczn przekazywan do generatora. Zazwyczaj wykonuje si wirniki trójpłatowe
(rzadziej dwupłatowe). Wi kszo płatów wykonana jest z włókna szklanego wzmocnionego
poliestrem.

119
Rys.81. Budowa profesjonalnej elektrowni wiatrowej (model V80-2.0MW firmy Vestas)
1) kontroler, 2) siłownik mechanizmu przestawiania łopat, 3) główny wał, 4) chłodnica oleju, 5) skrzynia
przekładniowa, 6) wieloprocesorowy układ sterowania, 7) hamulec postojowy, 8) d wig dla obsługi, 9)
transformator, 10) piasta łopaty, 11) ło ysko łopaty, 12) łopata, 13) układ hamowania wirnika, 14) układ
hydrauliczny, 15) tarcza hydraulicznego układu hamowania wirnika, 16) pier cie układu kierunkowania,
17) fundament, 18) koła z bate układu kierunkowania, 19) generator, 20) chłodnica generatora powłok
przymocowanych do belki no nej.

W niektórych rozwi zaniach istnieje ponadto mo liwo zmiany k ta ustawienia łopat

wirnika dzi ki zastosowaniu siłowników hydraulicznych (0°- 80°). Wirnik osadzony jest na wale
wolnoobrotowym, którego obroty poprzez skrzyni przekładniow przekazywane s do wału
szybkoobrotowego. Wał szybkoobrotowy poł czony jest z wałem generatora. Spotykane s te
układy pracuj ce bez przekładni. Najcz ciej wirnik obraca si z pr dko ci (15-30) obr./min.,
przekładnia zwi ksza t pr dko obrotow 50-krotnie do 1500 obr./min. Stopie przeło enia
zale y od typu pr dnicy zastosowanej w elektrowni. Jako generatory pracuj najcz ciej pr dnice
asynchroniczne.

Mikroprocesorowy system sterowania monitoruje stan siłowni i pobiera dane do oblicze

i sterowania. Generator, transformator, przekładnia i urz dzenia steruj ce umieszczone s
w gondoli. Ponadto gondola zawiera układy smarowania, chłodzenia, hamulec tarczowy itp.
Gondola i wirnik obracane s w kierunku wiatru przez silniki i przekładni z bat znajduj c si na
szczycie wie y, na której umieszczona jest gondola. Wie a jest stalowa, w kształcie rury, rzadziej
o konstrukcji kratownicowej. Urz dzenia niewielkich mocy, przeznaczone dla małych,
indywidualnych u ytkowników charakteryzuj si znacznie prostsz budow . Nie maj
mechanizmów zmiany k ta ustawienia łopat, gondola jest zintegrowana z chor giewk kierunkow .
Cz sto konstrukcja ich wie y umo liwia tak e ustawienie wirnika w osi pionowej, co jest
równoznaczne z wył czeniem elektrowni.

120
Rys.82. Głowica elektrowni wiatrowej w fazie budowy.

4.1. Metody regulacji mocy oddawanej przez elektrownie wiatrowe

4.1.1. Koncepcje pracy siłowni wiatrowej

Wyró nia si dwie koncepcje pracy siłowni wiatrowej:

- ze stał pr dko ci obrotow
- ze zmienn pr dko ci obrotow

Ponadto mo na mówi o regulacji aktywnej lub o samoczynnym (pasywnym) dostosowaniu

pr dko ci obrotowej turbiny i kierunku ustawienia do wiatru. Samoczynne okre lenie punktu pracy
polega na zastosowaniu profilu płata, który powoduje utkni cie (zahamowanie) wirnika przy
du ych pr dko ciach wiatru. Regulacja aktywna to zmiana k ta ustawienia płatów i kierunku
ustawienia elektrowni za pomoc siłowników. Generalnie wszystkie sposoby regulacji mocy
oddawanej przez elektrowni wiatrow maj na celu wytworzenie danego poziomu mocy przy
satysfakcjonuj cej jako ci energii elektrycznej i minimalizacji przej ciowych przeci e
mechanicznych wirnika oraz wału ł cz cego wirnik z generatorem (co ma wpływ na wydłu enie
czasu pracy elektrowni).

4.1.2. Parametry pracy siłowni wiatrowych

Wszystkie siłownie wiatrowe charakteryzuj takie parametry pracy jak moc: zał czania, nominalna,
wył czania.

Zał czanie odbywa si przy pr dko ciach wiatru (2-6,5) m/s, nominalne warunki pracy to
wiatry o pr dko ciach (9-16) m/s, pr dko wiatru 25 m/s powoduje wył czenie elektrowni. Dopóki
wiatr nie osi gnie pr dko ci nominalnej dla danego typu elektrowni, strategia sterowania polega na
wytworzeniu maksymalnej mo liwej mocy. Po wej ciu w zakres normalnej pracy d y si do
utrzymania wytwarzanej mocy na nominalnym poziomie.

121
Rys.83. Zakres pracy i moc generowana przez siłowni w funkcji .pr dko ci wiatru

4.1.3. Regulacja ustawieniem elektrowni w kierunku wiatru (Yaw Control)

Regulacja ta polega na obrocie gondoli i tym samym osi obrotu wirnika elektrowni
wzgl dem kierunku napływaj cego wiatru. Mo e ona by zrealizowana w sposób aktywny lub
pasywny. Kierunkowanie pasywne jest zapewnione przez umieszczenie chor giewki kierunkowej
na gondoli. Daje to efekt w postaci ustawienia wirnika na wprost kierunku wiatru. Rozwi zanie
takie stosowane jest tylko w niewielkich urz dzeniach pracuj cych dla małych odbiorców.
W du ych instalacjach o mocach kilkudziesi ciu kilowatów do kilku megawatów, wymagane jest
stosowanie aktywnej regulacji kierunku ustawienia. Na szczycie wie y znajduje si z baty
pier cie , który poł czony jest z kołem z batym osadzonym na wale silnika kierunkowego. Silnik
obracaj c si powoduje ustawienie turbiny w odpowiednim kierunku. Poniewa moc zale y od
powierzchni zarysu wirnika, odsuni cie siłowni od głównego kierunku wiatru powoduje
zmniejszenie u ytecznej powierzchni zarysu wirnika i ograniczenie oddawanej mocy.

4.1.4. Regulacja k ta ustawienia łopat (Active Pitch Regulation)

Regulacji mocy przez zmian k ta natarcia ustawia łopaty na podstawie informacji

o wielko ci oddawanej mocy i pr dko ci wiatru. Zazwyczaj w czasie gdy wirnik obraca si płaty
przestawiane s o ułamki stopnia. Regulacja taka wpływa na wielko ci sił no nych
i hamuj cych działaj cych na łopaty wirnika. Pozwala ona na utrzymywanie stałej pr dko ci
obrotowej wirnika. Jest równie stosowana w siłowniach o zmiennej pr dko ci obrotowej turbiny.
Jednym z rozwi za regulacji k ta łopat jest układ OptiTip firmy Vestas. Mechanizm regulacji tego
układu znajduje si w pia cie wirnika i składa si z oddzielnych siłowników hydraulicznych dla
ka dej łopaty. Stanowi on jednocze nie potrójny system hamulców bezpiecze stwa. System
OptiTip ustawia płaty w celu optymalnego wykorzystania turbiny i zarazem minimalizacji poziomu
hałasu. OptiTip współdziała z innymi systemami firmy Vestas: OptiSlip oraz OptiSpeed. Wad
systemu aktywnej regulacji ustawienia łopat jest istnienie ruchomych cz ci w konstrukcji turbiny
co zwi ksza mo liwo wyst pienia awarii.

4.1.5. Regulacja przez zmian pr dko ci obrotowej generatora

Regulacja przez zmian pr dko ci obrotowej generatora polega na równoczesnym

kontrolowaniu zmian pr dko ci wirnika i generatora oraz k ta natarcia łopat wirnika. Ma to na celu
eliminacj fluktuacji wytwarzanej mocy i ochron elementów konstrukcji siłowni podczas nagłych
porywów wiatru.

Do stosowanych rozwi za nale układy OptiSlip i OptiSpeed firmy Vestas. W klasycznym

układzie regulacji generator asynchroniczny pracuje z pr dko ci obrotow w zakresie (100-101) %
nominalnej pr dko ci, co dla maszyny 4 - biegunowej oznacza obroty (1500 do 1515) obr/min przy
122
cz stotliwo ci 50 Hz. Jest to tzw. praca ze stał pr dko ci obrotow . Układ OptiSlip pozwala
zmienia po lizg maszyny indukcyjnej do 10 % (pr dko (1500-1650) obr/min). Podczas porywu
wiatru regulator nieznacznie zwi ksza obroty generatora. Jednocze nie zmniejszany jest k t
natarcia łopat wirnika, co zmniejsza obroty turbiny. Skutkiem jest ograniczenie przeci e wirnika
i systemu mechanicznego oraz gładki przebieg pr du oddawanego do sieci. Rozwini ciem układu
OptiSlip jest OptiSpeed. Pozwala on zmienia pr dko turbiny i generatora do 60 %.

4.1.6. Regulacja przez zmian obci enia (Load Control)

Metoda ta polega na zmianie rezystancji stanowi cej obci enie generatora. W ten sposób
"przenosi si " punkt pracy siłowni z jednej charakterystyki mechanicznej na inn , bardziej
korzystn dla aktualnie panuj cych warunków (pr dko ci i kierunku wiatru). Zmiana rezystancji
musi odbywa si łagodnie, zbyt gwałtowny wzrost momentu obci enia mógłby spowodowa
uszkodzenie turbiny, wału, ło ysk itp.

4.1.7. Regulacja przez "przeci gni cie" (Stall Regulation)

Jest to metoda pasywna polegaj ca na wykorzystaniu naturalnej charakterystyki

aerodynamicznej wirnika, którego aerodynamiczne wła ciwo ci ograniczaj moment nap dowy
przy wy szych pr dko ciach wiatru. Płaty wchodz w zakres przeci gni cia (utykaj ) gdy
laminarny przepływ powietrza nad płatem załamuje si i płat traci sił no n . Jest to sytuacja
analogiczna do przeci gni cia skrzydeł samolotu, kiedy brak jest wystarczaj cej siły no nej do
pokonania sił grawitacji. Płaty s zaprojektowane tak, e stan przeci gni cia post puje od osi
obrotu płata. Im wi ksza jest pr dko wiatru, tym wi ksza cz płata jest w stanie utykania.
Zalet tej formy regulacji jest brak ruchomych cz ci w konstrukcji wirnika (płaty przymocowane
s pod stałym k tem) oraz układów aktywnej automatycznej kontroli. Upraszcza to znacznie
budow siłowni. Problemem jest redukcja drga płatów powstaj cych przy utykaniu i zapewnienie
stabilnej krzywej mocy. Ponadto wa nym czynnikiem jest brak mo liwo ci ustawienia płatów
w tzw. "chor giewk " przy zbyt du ych pr dko ciach wiatru, kiedy wirnik powinien by
zatrzymany.

4.1.8. Regulacja lotkami łopat wirnika (Aileron Control)

Jest to rzadko spotykany sposób regulacji, który był stosowany w pocz tkach rozwoju
energetyki wiatrowej. Polega on na zmianie charakterystyki aerodynamicznej łopat przez korekcj
ustawienia tzw. lotek. Regulacja taka znajduje natomiast powszechne zastosowanie w lotnictwie
podczas startu i l dowania samolotu.

4.2. Generatory
Rodzaj zastosowanego generatora zale y od wielko ci siłowni wiatrowej i celu jakiemu ma
ona słu y . Wyró ni mo na dwa rozwi zania: elektrownie pracuj ce na sie wydzielon oraz
elektrownie przył czone do sieci energetyki zawodowej. Systemy izolowane s całkowicie
niezale nymi ródłami energii, w których stosowane s pr dnice pr du stałego lub małe trójfazowe
pr dnice, cz sto z magnesami trwałymi. Pracuj one przy zmiennej pr dko ci obrotowej. Układy
takie zawieraj najcz ciej bateri akumulatorów do gromadzenia energii, regulatory napi cia,
falowniki do inwersji pr du stałego na jedno- lub trójfazowy. Elektrownie z pr dnic pr du stałego
wymagaj zastosowania regulatora napi cia oraz akumulatorów do gromadzenia energii (rys. 86.),
a tak e dodatkowo falownika, aby uzyska pr d zmienny (rys. 87.).

123
Rys.84. Przykładowe schematy układów pracy systemów autonomicznych z pr dnic pr du
stałego

Rys.85. Przykładowe schematy układów pracy systemów autonomicznych z pr dnic pr du

stałego i falownikiem

U ycie generatora pr du zmiennego pozwala równie na uzyskanie odpowiedniej jako ci energii

pr du stałego po uprzednim wyprostowaniu i regulacji napi cia, co ilustruje rys. 88. Poniewa
pr dko obrotowa turbin elektrowni autonomicznych zmienia si wraz ze zmianami pr dko ci
wiatru, nie mog one zapewni napi cia zmiennego o odpowiedniej, niezmiennej warto ci
cz stotliwo ci i amplitudy. Dlatego musz one mie po redni obwód pr du stałego i falownik, dla
uzyskania odpowiednich parametrów napi cia zmiennego (rys. 89.). Zakres napi nominalnych
przy jakich pracuj układy autonomiczne to (12-230 V) pr du stałego b d zmiennego.

Rys.86. Przykładowe schematy układów pracy systemów autonomicznych z pr dnic pr du

zmiennego

Rys.87. Przykładowe schematy układów pracy systemów autonomicznych z pr dnic pr du

zmiennego

W elektrowniach lub farmach wiatrowych pracuj cych na potrzeby energetyki zawodowej

najcz ciej wykorzystywana jest pr dnica asynchroniczna (rys. 90.).

124
Rys.88. Schemat najcz ciej stosowanego układu w energetyce zawodowej

Energia elektryczna produkowana w takich elektrowniach musi mie takie same parametry
(cz stotliwo i napi cie) jak sie , z któr elektrownia wiatrowa współpracuje. Zwykle pr dko
obrotowa turbiny utrzymywana jest na stałym poziomie, jednak stosuje si te układy pracuj ce ze
zmienn pr dko ci obrotow . Dla zwi kszenia rocznej produkcji energii stosowane s dwa
generatory, z których jeden pracuje przy du ych pr dko ciach wiatru, za drugi przy słabszych
wiatrach. Inne rozwi zanie to generatory o przeł czanej (regulowanej) liczbie par biegunów. Daje
to równie mo liwo pracy przy ró nych pr dko ciach obrotowych generatora.

4.3. Krótka charakterystyka nowych konstrukcji

Współczesna generacja turbin wiatrowych charakteryzuje si przede wszystkim aerodynamicznym
kształtem łopat wykonanych z wysoko przetworzonych komponentów oraz najwy szym poziomem
rozwi za technicznych zastosowywanych w konstrukcjach układów mechanicznych siłowni oraz
jej wyposa enia kontrolnego. Proces produkcyjny turbin wiatrowych stał si niezwykle wysoko
specjalistyczny, wyodr bniaj c, jako całkiem autonomiczn , produkcj łopat (np. LM Glasfiber),
elektronicznych urz dze kontroluj cych, wie , czy te mechanizmów przekładniowych.
Wybór rozwi zania 3-łopatowego we
współczesnej turbinie wiatrowej jest wyrazem
kompromisu pomi dzy wy sz wydajno ci
urz dzenia (konstrukcje wielołopatowe),
a stabilno ci i długim okresem funkcjonowania łopat
(1 i 2 łopatowe). Jednak e wielu producentów rozwija
technologie dwułopatowych wirników (USA,
Holandia), a nawet ci gle produkuje si turbiny
1-łopatowe (Włochy). Najcz ciej spotykanym
modelem turbiny jest turbina o 3 aerodynamicznych
łopatach wykonanych z włókien szklanych lub
w glowych, o długo ci 20-30 m, wie a natomiast 40-
70 m wysoko ci wykonana najcz ciej ze stali
(tubularna lub rzadziej kratowa), ale tak e czasem
jako konstrukcja elbetowa. Łopaty s montowane na
wale nap dowym, który zazwyczaj poł czony jest ze
skrzyni biegów i generatorem w czaszy gondoli
obracaj cej si tak, by jak najkorzystniej ustawi
wirnik do kierunku wiatru. Kształt łopaty
wypracowany jest poprzez zaawansowane
trójwymiarowe modelowanie z zadan pr dko ci
wiatru oraz weryfikacj podczas testów w wiatrowym
tunelu. Przy ka dym z wybranych projektów łopat dokonywany jest pewien kompromis;
maksymalna moc na zadanej pr dko ci oraz wysoka wydajno na pr dko ciach ró nych od
zało onej pr dko ci preferencyjnej. Dlatego te w ka dym przypadku przedsi wzi cia na polu
aeroenergetyki ekstremalnie wa ne s dwie rzeczy:
125
- wła ciwe zdiagnozowanie zasobów wiatru na terenie przyszłej inwestycji (pomiar pr dko ci
wiatru w okresie minimum 1 roku na poziomie osi wirnika lub przynajmniej 30 m),
- wła ciwy dobór turbiny wiatrowej, odpowiadaj cej najcz ciej spotykanym w danej lokalizacji
wiatrom.
Powy sze wymogi s cz sto niedoceniane przez inwestorów, a ka da ró nica w warto ciach
redniej pr dko ci rocznej wiatru, nawet je li to jest 0,3 m/s daje olbrzymie dysproporcje
w uzyskiwaniu energii w skali kilku lat.
Nie jest mo liwa zmiana profilu łopaty w danej siłowni, ka da łopata mo e jednak w niektórych
modelach turbin obraca si wokół własnej osi, tak ustawiaj c k t natarcia wiatru na sw
powierzchni , by okazał si on najbardziej korzystny w danym przedziale pr dko ci (pitch
regulation).
Wi kszo producentów turbin wiatrowych nie zaadaptowała jednak tej technologii, z uwagi
na fakt, i znikoma jest warto dodatkowego uzyskiwania energii w porównaniu z kosztami
produkcyjnymi zastosowania tej technologii, stosuj c profil niezmienny (stall regulation). Przy
niezmiennym profilu łopat (SR) całkowita moc turbiny po przekroczeniu pr dko ci nominalnej
wiatru (najcz ciej jest to ok. 14 m/s) osi ga swoje maksimum, cz sto wy sz od warto ci
nominalnej, a nast pnie maleje.
Inaczej dzieje si z turbinami o zmiennym k cie natarcia łopat (PR) - po osi gni ciu
maksimum, pomimo wy szej warto ci pr dko ci wiatru, moc nominalna pozostaje utrzymana a do
całkowitego wył czenia turbiny.
Jedynie najprostsze elementy i etapy realizacji projektu EW mog by wykonane przez
lokalnych przedsi biorców (jak np. fundament, zagospodarowanie placu budowy, podł czenie
energetyczne, itp.).

5. Elektrownie wiatrowe na wiecie.

Niewyczerpalne ródła zasobów
energetycznych wiatru, a tak e łatwo
wykorzystania tych zasobów spowodowały, e
wiele pa stw na wiecie wykorzystuje t
ekologiczn metod wytwarzania energii
elektrycznej. Oprócz pojedynczych elektrowni
wiatrowych s budowane tzw. farmy wiatrowe,
tj. zespoły wiatrowych zespołów
pr dotwórczych, zajmuj cych zwarty obszar
o du ej lokalnej pr dko ci wiatru. Farma
wiatrowa ma pewne elementy wspólne, jak
transformatory ł cz ce j z sieci , drog
dojazdow . Jest ona centralnie nadzorowana
i sterowana. Moc zespołów zainstalowanych na
farmach bywa ró na.
Aby unikn zakłócania sobie wzajemnie
strumieni powietrznych wykorzystywanych
przez ka dy zespół, odległo mi dzy wie ami
jest zwykle wi ksza ni 10 rednic wirników
turbin powietrznych. Podstawow wad farm
wiatrowych jest zakłócanie odbioru
telewizyjnego. Za perspektywiczne uwa a si
umieszczanie instalacji wiatrowych na otwartym
morzu. Jest to podyktowane nast puj cymi Rys.89. Przykład elektrowni wiatrowej
wzgl dami: pracuj cej w Malm (Szwecja)
• na morzu mo liwe jest uzyskanie
126
 wi kszej mocy z 1 m2 powierzchni koła roboczego, gdy wraz o oddalaniem od brzegu
wzrastaj rednie roczne pr dko ci wiatru, co zwi zane jest z mniejszym tarciem powietrza
o powierzchni wody ni l du. Oddalenie instalacji o 40 km od brzegu daje wzrost
pr dko ci wiatru o 20-25% co oznacza prawie dwukrotny wzrost produkcji energii, bowiem
jest ona proporcjonalna do trzeciej pot gi pr dko ci wiatru.
• szczególnie korzystne jest zasilanie w ten sposób oddalonych od l du wysp oraz platform
wydobywczych.
• na l dzie istnieje czasami trudno ze znalezieniem terenów pod budow bardzo du ych
instalacji wiatrowych.
Istniej równie plany elektrowni wiatrowych zakotwiczonych u wybrze y oceanicznych, z których
wytwarzana elektryczno byłaby doprowadzona do podwodnych elektrolizerów wytwarzaj cych
wodór, który miałby by przesyłany ruroci gami na l d i tam wykorzystany jako paliwo.
W budowie wiatrowych zespołów pr dowych przoduje Dania. Od roku 1989 pracuje
w Esbjerg w Danii elektrownia wiatrowa o mocy 2MW. Wirnik turbiny wiatrowej ma rednic 60
m. Wysoko wie y wynosi 57 m. Rotor turbiny wiatrowej ma mas 67 t. Koszt jej budowy
wyniósł 60 mln koron du skich. Koszt produkcji energii elektrycznej wynosi 0,9 korony du skiej
za 1 kW*h (rys. 90.).
W Danii istnieje tak e farma wiatrowa
w Velling Maersk, która składa si z 34
zespołów o mocy 90 kW i 2 zespołów
o mocy po 200 kW. Moc tej farmy
wiatrowej wynosi 3460 kW, a produkcja
roczna – 7.1 GW*h. W 1994 r. pracowało
3549 wiatrowych zespołów pr dowych
w Danii (moc 489 MW ). We wrze niu
1991 r. została uruchomiona w Vindeby
w Danii (koło Kopenhagi) morska farma
wiatrowa. Tworzy j 11 wiatrowych
zespołów pr dotwórczych o mocy po 450
kW, a wi c ma ona moc 4590 kW. Jest ona
zbudowana na platformach na morzu
o gł boko ci 2-5m. Produkowa ona b dzie
12GW*h, a koszt jej budowy wyniósł 12,5
mln dol. USA, tj. 2525 dol.USA/kW.
Koszty własne produkcji wynios 9,5
centa/kW. Koło Malm w Szwecji pracuje
elektrownia wiatrowa o mocy 3 MW.
rednica wirnika turbiny wynosi 78 m,
a wie a w postaci stalowego walca ma
wysoko 80 m. W Richborough, na
południowo-wschodnim wybrze u Anglii,
pracuje od 1989 r. najwi ksza w Wielkiej
Brytanii elektrownia wiatrowa o mocy
Rys.90. Budowa elektrowni wiatrowej w Esbjerg (Dania) 1MW. rednica trójskrzydłowej turbiny
wiatrowej wynosi 55 m. Jest ona umieszczona na stalowej wie y o wysoko ci 45 m. Wie a ma
u podstawy rednic 3 m. W tej okolicy pr dko wiatru dochodzi do 55 m/s. Turbina poprzez
przekładni 30/1000 obr/min nap dza generator o napi ciu 3,3kV. Wył cznik pró niowy generatora
jest umieszczony w podstawie wie y. Poprzez transformator o przekładni 3,3/11kV elektrownia
pracuje na sie 11kV. Sterowana jest komputerem (pracuje bez obsługi). Koszt jej budowy wyniósł
3 mln funtów szter.W Swarzewie (Koło Pucka) w 1991r. uruchomiono elektrownie wiatrow
z du skim agregatem pr dotwórczym o mocy 95kW (przy pr dko ci wiatru v=13m/s i liczbie
127
obrotów wirnika 44 obr/min). Moc maksymalna agregatu wynosi 108 kW. Wirnik o trzech
skrzydłach ma rednic 21.1m. Wraz z przekładni i pr dnic jest umieszczony na obracaj cej si
poziomo gondoli. Przy pr dko ci wiatru 4m/s nast puje automatyczny rozruch i zał cza si agregat
do pracy z sieci 0.4 kV. Przy pr dko ci wiatru wi kszej ni 25m/s, agregat jest wył czany. W
ci gu 2.5 roku elektrownia wyprodukowała 340MW*h. Nakłady inwestycyjne na budow wyniosły
2 mld zł (w cenach 1991r.), w tym połowa była darowizn rz du Danii.
W Holandii jest realizowany od 1986r. gigantyczny plan budowy elektrowni wiatrowych
o ł cznej mocy 3000MW. Elektrownie te b d zainstalowane na 6400 platformach, umieszczonych
na morzu, jeziorach i wydartych morzu polderach. Na l dzie – ze wzgl du na hałas – b d
umieszczone zespoły o mocy 500kW, na jeziorach – zespoły o mocy 500-2000kW, a na morzu –
zespoły o mocy 2MW i 5MW. Co rok s instalowane zespoły o mocy ok. 60 MW.
Koszt całej inwestycji jest szacowany na 5.1mld dol. USA, zatem koszt jednostkowy wyniesie
1700 dol. USA / kW. Energia b dzie produkowana po 5,4 centa/kW*h. W ramach tego planu
rozpocz to budow koło Hagi farmy wiatrowej, składaj cej si z 12 zespołów o mocy 750 kW na
platformach odległych od brzegu o 3 km, na morzu o gł boko ci 10 m.
Interesuj cym rozwi zaniem jest elektrownia wiatrowa w Przeł czy Altamont w górach
Diablo Range w Kalifornii (70 km na wschód od San Francisco ). Do ko ca 1985 wybudowano tam
5500 turbin wiatrowych na obszarze 6000 ha . Moc ich wyniosła 525MW. Zastosowano 19 typów
turbin wiatrowych o mocy 40-400kW. Przez przeł cz Altamont w górach Diablo Range (szczyty
o wysoko ci 1300 m ) płynie zimne powietrze od Pacyfiku ku Kotlinie Kalifornijskiej, gdzie jest
ogrzewane i tworzy pr dy wznosz ce. Od wschodu Kotlina Kalifornijska jest ograniczona górami
Sierra Nevada (szczyty o wysoko ci 4000m ). Te zimne wiatry spowodowały, e przeł cz Altamont
jest rzadko zaludniona i jest wykorzystywana do wypasu bydła, co nie koliduje z instalacjami turbin
wiatrowych.
W Tehachapi (120 km na północ od Los Angeles) jest instalowane 300 turbin wiatrowych
o mocy 250kW, tj. moc 75MW.
W Kalifornii pracowało w 1990 r. 15114 wiatrowych zespołów pr dotwórczych o ł cznej
mocy 1398 MW. rednia moc zespołu wynosiła 93kW. Budowa ich kosztowała 2.6 mln. USD,
1860 USD/kW. Zaj ta przez nie powierzchnia wynosi 2300ha, tj. 1,65ha/MW. Produkcja energii
elektrycznej 1990 r. wynosiła 2124GWh, a wi c roczny czas wykorzystania ich mocy
zainstalowanej wyniósł 1500h/rok. W 1994 r. pracowało tam 30000 elektrowni wiatrowych .
Na Hawajach pracuje elektrownia wiatrowa o mocy 3,2MW. rednica wirnika turbiny wynosi
122m; wysoko elbetowej wie y – równie 122m .
Kalkulacje zagraniczne wykazały, e najekonomiczniejsze s wiatrowe zespoły pr dotwórcze
o mocy 200-350kW. ywotno turbin wiatrowych szacuje si na 20 lat, a amortyzacja całych
elektrowni wiatrowych nast puje w ci gu 10 lat . Koszty eksploatacji elektrowni wiatrowych s
znikome. Remonty pochłaniaj rocznie do 1% nakładów inwestycyjnych.
Koszty budowy elektrowni wiatrowych zale od ich mocy i wynosz ok. 1500-
2500dol.USA/kW. Za redni koszt ich budowy mo na przyjmowa 2000 dol. USA/kW, a koszt
produkcji energii elektrycznej w wysoko ci 10 centów/kWh. W Niemczech koszty budowy
elektrowni wiatrowych wynosz 4000-5000 DM/kW, przy mocy 25-55kW i 2500 DM/kW przy
mocy 25kW. Energia elektryczna w elektrowni wiatrowej kosztuje tam 40 – 50 feningów/kWh
wobec 9 feningów/kWh z elektrowni w glowych opalanych drogim niemieckim w glem
kamiennym. Szacuje si e elektrownie wiatrowe b d konkurencyjne w porównaniu
z elektrowniami w glowymi, gdy ich roczny czas wykorzystania mocy zainstalowanej wzro nie do
3000h/rok, a okres amortyzacji wzro nie do 30 lat.
Rozpoczyna si budowa Energetycznej Farmy Wiatrowej w polskiej strefie Bałtyku.
Ekologiczna elektrownia b dzie zlokalizowana na sztucznej wyspie. Pierwsze wiatraki maj ruszy
w sierpniu. Elektrownia na morzu powstanie w okolicach Białogóry, powiat Puck. Docelowo farma
liczy b dzie minimum 49 turbin wiatrowych - generatorów o mocy po 2 MW ka da, wzniesionych
na stalowych wie ach. B d one posadowione na elbetowych fundamentach wspartych na
morskim dnie. Docelowo zainstalowanych mo e by nawet 61 generatorów. Koszt budowy

128
pierwszej na południowym Bałtyku platformy wiatrowej szacuje si na 140 milionów dolarów.
Projekt ostatecznie zostanie zako czony w 2003 roku. Farma wiatrowa zostanie podzielona na
7 grup. Wyprowadzenie mocy z farmy odb dzie si podmorsk lini kablow , która zakopana
zostanie na gł boko ci 1 metra pod dnem morskim.
Firma CLIPPER LLC (Santa Barbara, Kalifornia - USA) inwestuj ca w energetyk wiatrow ,
planuje budow du ej mocy farmy wiatrowej o mocy - 3000 MW. Projekt b dzie kosztował
7 miliardów dolarów. Farma wiatrowa b dzie si rozci gała na przestrzeni 500 mil wzdłu
Południowej Dakoty, Minnesoty oraz stanu Iowa. Projekt wymaga postawienia 2000 turbin.

Tab.25. Rozwój elektrowni wiatrowych na wiecie powi zanych z sieci energetyczn w latach
1990 – 2000

Kraj 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 2000

USA 1700 1700 1700 1700 1700 1655 1660 2800
Kanada 0 0 0 0 10 21 21 200
AMERYKA PN. 1700 1700 1700 1700 1710 1721 1681 3000
Niemcy 60 110 175 326 632 1136 1500 2000
Dania 343 413 458 487 539 619 733 1000
Holandia 40 83 106 132 162 236 277 500
Wlk. Brytania 8 12 50 130 170 200 269 800
Hiszpania 10 20 27 57 73 145 215 800
Szwecja 5 9 14 30 40 67 100 240
Włochy 2 5 8 18 20 25 25 100
Portugalia 0 2 6 8 9 13 13 100
Belgia 0 1 3 4 5 7 7 60
Czechy 0 0 0 1 4 7 7 50
Finlandia 0 0 1 4 4 7 8 40
Francja 0 0 3 5 6 7 10 50
Irlandia 0 0 1 7 7 8 8 100
Rosja 0 0 0 1 3 5 5 100
Norwegia 0 0 0 1 2 3 4 30
Austria 0 0 0 0 1 3 3 50
Łotwa 0 0 0 0 0 1 1 20
Ukraina 0 0 0 0 0 1 1 40
Polska 0 0 0 0 0 0 1 20
EUROPA 470 659 869 1237 1703 2509 3216 6250
AZJA 0 0 40 81 230 609 872 3600
AMERYKA ŁAC. 0 0 0 0 2 7 28 240
WIAT 2170 2360 2613 3026 3667 4840 5839 13570

129
6. Energetyka wiatrowa w Polsce.

6.1. Zasady tworzenia regionalnych planów inwestowania w energetyk

wiatrow
Wynikiem przemian demokratycznych w Polsce jest zasadnicze zwi kszenie roli
samorz dów (gmin, powiatów) w kształtowaniu polityki rozwoju regionalnego. Spowodowało to
konieczno przygotowania i wdra ania lokalnych planów rozwoju, zgodnych z potrzebami
i oczekiwaniami społeczno ci lokalnych. Plany te w du ej mierze znalazły swe odbicie
w perspektywicznych strategiach regionalnych (wojewódzkich). Fakt zgłoszenia przez Polsk
akcesu wst pienia do Unii Europejskiej wymaga by plany te odzwierciedlały przewidywane unijne
wymogi i zalecenia. Aktualnie tworzona strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego
wskazuje, e gminy planuj swój wzrost gospodarczy w powi zaniu z tradycyjnymi dla tego
regionu dziedzinami gospodarki: turystyk , rolnictwem, rybołówstwem, przemysłem drzewnym
i przetwórczym. W poszukiwaniu nowych kierunków działalno ci cz gmin z terenu Pomorza
dostrzegło swoj szans awansu społecznego i gospodarczego w rozwoju energetyki ze ródeł
odnawialnych, a w szczególno ci, uwzgl dniaj c warunki rodowiskowe regionu Pomorza
energetyki wiatrowej. Zadaniem gmin i samorz dów lokalnych jest tworzenie odpowiednich
warunków dla planowego rozwoju i zach cenie przedsi biorców chc cych inwestowa w czyst
energetyk .

6.2. Warunki rozwoju energetyki wiatrowej (EW)

Rozwój tej formy działalno ci gospodarczej wymaga kilku czynników niezb dnych dla sukcesu
przedsi wzi cia. S to:
1. dost pno i ilo surowca do produkcji energii - zasoby wiatru na danym terenie.
2. gwarancje zbytu produkcji energii elektrycznej.
3. mo liwo pozyskania odpowiedniego terenu dla realizacji inwestycji.
4. dost pno rodków finansowych dla przygotowania i realizacji inwestycji.
5. posiadanie nowoczesnej i wydajnej technologii produkcji.
Ad.1. Bezpiecze stwo finansowe inwestycji wymaga dokładnej znajomo ci zasobów wiatru.
Mniejsza, ni oczekiwana, np. o 10% rednia pr dko wiatru powoduje zmniejszenie produkcji
energii o 25-30%, tote okre lenie wietrzno ci danego obszaru jest podstawowym problemem
inwestorów. Dost pna dzi jedyna mapa wietrzno ci obszaru Polski stworzona przez prof.
H. Lorenz nie zapewnia zakresu oraz dokładno ci danych na poziomie wymaganym przez
inwestorów. Wielko ci uzyskane z mapy w znacz cy sposób rozró niaj si z wynikami
dost pnymi z istniej cych masztów pomiarowych. Dla du ych projektów budowy farm wiatrowych
pierwszym krokiem jest wi c wykonanie pomiarów wietrzno ci. Opó nia to o co najmniej rok
rozpocz cie przygotowa inwestycji i to bez adnych gwarancji uzyskania po danych wyników.
Brak profesjonalnej mapy wietrzno ci postrzegane jest dzi jako powa ny hamulec w rozwoju
energetyki wiatrowej.
Ad.2. Rozporz dzenie Ministra Gospodarki o obowi zku zakupu energii i okre leniu ceny
minimalnej zach ciło inwestorów do zainteresowania si energetyk ze ródeł odnawialnych. Du y
opór ze strony zakładów energetycznych przed przył czaniem ródeł czystej energii i zakupem
wytworzonej przez nie energii jest odzwierciedleniem faktu, e polityka pa stwa odno nie
energetyki niekonwencjonalnej jest realizowana ich kosztem. Brak spójnej, cało ciowej strategii
pa stwa jest przeszkod w długofalowym planowaniu rozwoju energetyki wiatrowej. Wszyscy
zainteresowani licz tu na zbli enie naszych rozwi za do obowi zuj cych w krajach Unii
Europejskiej.
Ad.3. W ostatnim okresie znacznie wzrosło zainteresowanie pozyskaniem terenów pod budow
elektrowni wiatrowych. Gwarancje zakupu energii, zapowied dalszych rozwi za prawnych
130
wspieraj cych eko-energetyk jest zach t do inwestycji w t now dziedzin aktywno ci
gospodarczej. Budowa elektrowni wiatrowych nie wymaga zmiany rolniczego przeznaczenia
gruntów, brak jest szczególnych ogranicze (poza ogólnobudowlanymi) dotycz cych lokalizacji
turbin. Równie ceny ziemi, ze wzgl du na du niepewno finansow inwestycji, s stosunkowo
niskie. Z tych te powodów urz dy gmin na Pomorzu s zasypywane propozycjami
udziału - najcz ciej w postaci aportu ziemi - w przedsi wzi ciach zwi zanych z budow farm
wiatrowych. Na obszarze samego województwa zachodniopomorskiego szacuje si mo liwo
posadowienia około 300 elektrowni wiatrowych w sposób akceptowalny przez społeczno ci lokalne
i bezpieczny dla rodowiska. Mo e by ich znacznie wi cej gdy inwestorzy nie b d przestrzega
podstawowych zasad lokalizacji i budowy turbin.
Ad.4. Obecnie jedynymi realnymi funduszami na budow elektrowni wiatrowych s rodki
własne przedsi biorców oraz kredyty komercyjne. Poziom inflacji w Polsce oraz obowi zuj ce
ceny energii praktycznie wykluczaj mo liwo domkni cia finansowego inwestycji w oparciu
o kredyty komercyjne za wsparcie ze strony funduszy proekologicznych czy kredytów
preferencyjnych jest iluzoryczne. Tym samym wa ne staje si prawidłowe zaprojektowanie
przedsi wzi cia tak by nakłady zwróciły si w rozs dnym czasie (do 10 lat).
Ad 5. Tempo rozwoju technologii turbin wiatrowych jest cz sto porównywane z tempem
rozwoju systemów komputerowych. Wła ciwie co roku producenci elektrowni oferuj nowe
modele coraz doskonalszych maszyn. Wielko turbin, sprawno w wytwarzaniu energii,
minimalizacja oddziaływa na rodowisko (hałas), bezawaryjno jest stale podnoszona
i udoskonalana. Urz dzenia s projektowane i wykonywane dla 20 letniego okresu nieprzerwanej
pracy. Cena jednego kilowata zainstalowanej turbiny systematycznie spada (ok. 800 – 850 $)
jednak ł czny koszt inwestycji jest znaczny i wynosi 2-3 mln zł dla jednej elektrowni wiatrowej.
Dla osób pragn cych sta si wła cicielem wiatraka "okazj " mog by pojawiaj ce si czasami
oferty turbin z odzysku. S to najcz ciej nie sprzedane w krajach Unii turbiny starszych generacji,
elektrownie zdemontowane w ramach modernizacji farm wiatrowych, nie w pełni sprawnych czy
oferowanych przez upadaj ce fabryki lub przedsi biorstwa. Urz dzenia o niskiej sprawno ci, cz sto
nie posiadaj ce gwarancji serwisu, cz ci zapasowych mog sta si ródłem strat nie tylko dla
kupuj cych. Te posadowione, marnej jako ci turbiny wiatrowe, których koszty eksploatacji mog
przekroczy wpływy z wytworzonej energii b d miały negatywny wpływ na rozwój całej
energetyki wiatrowej. W efekcie te "oszcz dno ciowe" rozwi zania mog okaza si wyj tkowo
kosztowne.

6.3. Gmina i energetyka wiatrowa

Ju dzi wi kszo gmin naszego regionu stan ło przed problemem podejmowania decyzji
zwi zanych z planami budowy elektrowni i farm wiatrowych. Zauwa y mo na cztery podstawowe
sposoby podej cia do tego zagadnienia.

6.3.1. Wariant oboj tny

Władze lokalne traktuj inwestycje energetyki wiatrowej jak inne przedsi wzi cia budowlane,
Inwestor zobowi zany jest skompletowa wszystkie wymagane prawem zezwolenia i dokumenty na
budow i eksploatacj elektrowni wiatrowej. Musi równie zainicjowa i sfinansowa procedur
zmiany planu zagospodarowania przestrzennego obszaru inwestycji o ile nie koliduje ona
z aktualnymi planami czy strategi rozwoju regionu. Jest to obecnie standardowy sposób obsługi
nowoprojektowanych turbin wiatrowych ze wzgl du na całkowity brak do wiadcze w planowaniu
i nadzorze nad tego typu inwestycjami. Powoduje to jednak, i ka dy potencjalny inwestor musi
pokona wszelkie wymogi formalno-prawne aby zrealizowa zamierzenie budowy elektrowni
wiatrowych. Brak do wiadczenia urz dów spowodowa mo e równie powstawanie bł dów
lokalizacyjnych powoduj cych niepotrzebne konflikty. Wariant ten b dzie w przyszło ci stosowany

131
w gminach nie przewiduj cych rozwoju energetyki wiatrowej na swoim terenie i pragn cych raczej
zniech ci przedsi biorców do powa niejszego w ni inwestowania.

6.3.2. Wariant pasywny

Gmina przewiduje rozwój energetyki wiatrowej na swym terenie i okre la zasady oraz obszar na
tego typu działalno (w ramach prawa lokalnego). W tym celu tworzony jest gminny/regionalny
plan inwestowania w energetyk wiatrow uwzgl dniaj cy obszary wył czone ze wzgl dów:
- społecznych - tereny w pobli u miast, wsi i zamieszkałych zabudowa ;
- gospodarczych - tereny przeznaczone pod inne typy działalno ci gospodarczej np. turystyka,
rekreacja;
- rodowiskowych - tereny rezerwatów, parków, obszarów chronionych;
- innych - ograniczenia ze strony lotnictwa, wojska itp.

6.3.3. Wariant aktywny

W wariancie tym gminy oprócz stworzenia planu podejmuj działania maj ce na celu
aktywizacj i zach cenie przedsi biorców do inwestowania w energetyk wiatrow na ich terenie.
B dzie to głównie przygotowanie informacji niezb dnych dla przyszłych inwestorów takich jak
okre lenie lokalnych zasobów wiatru, terenów pod przyszłe elektrownie wiatrowe, preferencji dla
osób i firm inwestuj cych w EW.

6.3.4. Wariant uczestnictwa

Najaktywniejsze gminy chc c bezpo rednio wykorzysta mo liwo ci stwarzane przez

energetyk niekonwencjonaln planuj budow własnych elektrowni wiatrowych lub udział
w przedsi wzi ciach organizowanych przez prywatnych inwestorów. Dobrym przykładem s tu
projekty turbin wiatrowych zrealizowane w gminach Kwilcz i Nowogard. Podstawowym
warunkiem zaanga owania gminy w przedsi wzi cia energetyczne jest mo liwo znacz cego
współfinansowania budowy ze rodków zewn trznych (dotacji funduszy ekologicznych, rodków
pomocowych Unii Europejskiej). Wytwarzana energia elektryczna mo e by bezpo rednio
wykorzystywana w gminnych obiektach przemysłowych (oczyszczalnie cieków) zmniejszaj c
w znakomity sposób koszty ich funkcjonowania. Rozwój energetyki wiatrowej na terenie gminy
mo e zosta równie skorelowany z lokalnymi potrzebami energetycznymi. Mo liwe jest tu np.
wykorzystanie infrastruktury sieci energetycznych wybudowanych na potrzeby elektrowni
wiatrowych do poprawy warunków zasilania odległych miejscowo ci i wsi.

6.4. Cele i zadania tworzenia planów

Celem podstawowym tworzenia planów jest przygotowanie gminy do przyjaznego

i bezpiecznego dla ludzi i rodowiska wdro enia energetyki wiatrowej. Zebrane i opracowane
w sposób kompleksowy dane niezb dne dla przyszłych inwestorów pozwol na bezproblemowy
rozwój energetyki wiatrowej w gminach. Podstawowym zało eniem jakie nale y przyj przy
tworzeniu gminnych planów i strategii jest wykorzystanie narz dzi, metod planowania
i prowadzenia tego typu inwestycji opracowanych w wiod cych w energetyce wiatrowej krajach
Unii Europejskiej (Niemcy, Dania, Wielka Brytania). Inne cele zwi zane z tworzeniem planów
rozwoju EW to:
- przygotowanie kompleksowego zakresu informacji niezb dnych dla wdro enia przyjaznej
ekologicznie technologii produkcji energii wiatrowej;
- przyci gni cie kapitału dla inwestycji w energetyk wiatrow ;
- otwarcie społeczno ci lokalnych gmin na ide wykorzystania odnawialnych ródeł energii;

132
- wdra anie zasad AGENDY 21 w rejonie Morza Bałtyckiego w zakresie sektora energetycznego
i przemysłowego;
- ochrona rodowiska naturalnego szczególnie w okresie rozwoju energetyki wiatrowej;
- aktywizacja gospodarcza gmin, zmniejszenie bezrobocia strukturalnego;
- dostosowanie metodologii planowania przestrzennego rozwoju do standardów stosowanych
w krajach Unii Europejskiej;
- zach cenie producentów turbin wiatrowych do rozwoju bazy wytwórczej EW, powi zanie
technologiczne i kapitałowe z polskimi producentami, kooperantami.

6.5. Korzy ci z wdra ania energetyki wiatrowej na terenie gminy

Po ytek jaki mo e przynie planowy rozwój energetyki wiatrowej w gminie zale y od stopnia
zaanga owania władz i społecze stwa lokalnego. Przyjmuj c maksymalne zaanga owanie gminy
(wariant uczestnictwa) do podstawowych korzy ci nale y zaliczy :

Dla gminy:
1 dochody czerpane ze sprzeda y energii elektrycznej wytworzonej przez elektrownie wiatrowe
zasilaj bud et gminy
2 malej wydatki ponoszone przez gmin na energi elektryczn oraz na zaopatrzenie w energi
podmiotów zarz dzanych przez gmin : szkół, placówek słu by zdrowia, zakładów bud etowych;
3 elektrownia wiatrowa mo e by uzupełnieniem zadania inwestycyjnego - gminnej oczyszczalni
cieków i w ogólnym rozrachunku przyczynia si do obni enia kosztów eksploatacji oczyszczalni;
4 wł czenie lokalnej siły roboczej, firm budowlanych i usługowych w proces budowy systemu
turbin wiatrowych i ma istotny wpływ na likwidacj bezrobocia, a tym samym na obni enie
kosztów społecznych
a) mo liwo sprzeda y nadwy ki energii elektrycznej Zakładowi Energetycznemu;
b) mo liwo pozyskania zewn trznych rodków finansowych na realizacj inwestycji;
c) korzy ci marketingowe:
- wykorzystanie nowoczesnych technologii dla dobra mieszka ców gminy
- budowa wizerunku gminy „przyjaznej” rodowisku

Dla społeczno ci lokalnej:

- wytwarzanie nowej warto ci oznacza wzrost zamo no ci regionu, to z jednej strony przyczynia
si do podniesienia jako ci ycia społecznego, a z drugiej - wzrostu atrakcyjno ci regionu dla
inwestorów
- mo liwo aktywizacji terenów słabo zaludnionych lub o ubogich glebach
- zaspokojenie rosn cych potrzeb energetycznych ludno ci poprzez rozwój ekologicznie czystej
energetyki ze ródeł odnawialnych a nie poprzez dalsz rozbudow niekorzystnych dla zdrowia
elektrowni tradycyjnych
- wzrost udziału energii uzyskiwanej ze ródeł odnawialnych w bilansie energetycznym gminy
poprawia jako ycia i zdrowia mieszka ców

6.6. Zasady tworzenia gminnych planów rozwoju energetyki wiatrowej

Gminne plany i strategie rozwoju energetyki wiatrowej s fragmentem cało ciowej strategii
rozwoju gospodarczego danego regionu. Powinny one w miar pełny sposób opisywa :
- przewidywany zakres inwestycji zwi zanych z energetyk wiatrow na terenie gminy
- proponowane obszary lokalizacji elektrowni i farm wiatrowych
- tereny wył czone spod tego typu działalno ci
- podstawowe zasady jakie nale y przyj przy projektowaniu przedsi wzi energetyki
wiatrowej

133
- ewentualne preferencje ze strony gminy dla firm i osób chc cych budowa elektrownie
wiatrowe
Do wiadczenia lokalnych władz samorz dowych w pa stwach Unii Europejskiej w rozwoju
energetyki wiatrowej jednoznacznie pokazuj , i przygotowane i skonsultowane z mieszka cami
gminy plany pozwalaj unikn wielu pomyłek i nieprawidłowo ci podczas kształtowania si
całkowicie nowej formy działalno ci gospodarczej. W Polsce nie s znane przykłady stworzenia
takich planów i strategii. Jednocze nie w gminach zainteresowanych t tematyk obserwuje si
du potrzeb poznania zasad jakimi powinna kierowa si administracja lokalna przy wydawaniu
warunków i pozwole na budow siłowni wiatrowych. Naprzeciw tym oczekiwaniom wychodzi
pismo Ministerstwa Ochrony rodowiska z dnia 16.06.99 b d ce informacj dla samorz dów
odno nie planów rozwoju energetyki wiatrowej. W pi mie tym minister R. Gawlik zach caj c
gminy do wspierania budowy elektrowni wiatrowych na swoim terenie wskazuje równie na
zagadnienia, które musz by wzi te pod uwag przy wydawaniu zezwole na budow siłowni.
Zalecenia te jedynie uzupełniaj przepisy prawa budowlanego oraz ustaw
o zagospodarowaniu przestrzennym jakim naturalnie podlega budowa siłowni wiatrowej. Pismo
zaleca planowanie budowy farm wiatrowych na terenach rolniczych i nieu ytkach nic
przewidzianych w przyszło ci do innych celów (budownictwo przemysłowe, mieszkalnictwo,
rekreacja). Ograniczenia lokalizacyjne winny obejmowa strefy ochrony przyrody, i obszary le ne.
Szczególny nacisk poło ony został na zachowanie odpowiedniej odległo ci planowanej lokalizacji
turbin od siedzib ludzkich. Minimalna odległo 200 m mo e zosta zmniejszona jedynie
w przypadkach budowy elektrowni na własnym terenie przez osob na nim zamieszkuj c .
Odległo ta wynika z technicznych uwarunkowa oraz do wiadcze zebranych w innych krajach
nad minimalizacj skutków s siedztwa farm wiatrowych w stosunku do stałych siedzib ludzkich.
Dotyczy to głównie oddziaływa typu hałas i efekt stroboskopowy oraz odczu mieszka ców na
temat ci głego przebywania w s siedztwie du ych poruszaj cych si elementów krajobrazowych.
Pismo omawia równie pewne warunki jakie gmina powinna nakłada na inwestuj cych
w energetyk wiatrow . S to m.in.:
- okre lenie minimalnej mocy znamionowej instalowanych turbin w farmie wiatrowej na 500 kW
oraz wymóg umieszczania elektrowni wiatrowych o mocach powy ej 100 kW na
konstrukcjach rurowych
- okre lenie koloru jakim powinny by pokryte konstrukcje turbin wiatrowych - biały lub biało-
szary, nie kontrastuj cy z otoczeniem
- okre lenie wymiarów i kolorów dodatkowych pomieszcze usytuowanych na farmie wiatrowej
o powierzchni do 15 m2, wysoko ci do 3m, pomalowane na kolor szary, br zowy lub zielony
- nie umieszczanie reklam na konstrukcjach elektrowni za wyj tkiem standardowych oznacze
producenta umieszczonych na gondoli

Inne warunki jakim powinny odpowiada nowobudowane farmy wiatrowe to:

- ujednolicenie typu elektrowni w ramach farmy
- ujednolicenie koloru elektrowni w ramach farmy
- okre lenie maksymalnej wysoko ci konstrukcji w zale no ci od lokalnych warunków
krajobrazowych
- nakazu usuni cia nieczynnych dłu ej ni rok elektrowni wiatrowych
Zawarte w pi mie ministerstwa wytyczne odno nie lokalizacji i warunków budowania siłowni
wiatrowych s podstawowymi zasadami obowi zuj cymi w wi kszo ci krajów rozwijaj cych
energetyk wiatrow . Dobrym narz dziem ułatwiaj cym planowanie inwestycji jest cyfrowa mapa
obszaru z naniesionymi informacjami odno nie zasad lokalizacji turbin i farm wiatrowych.
Generalnie warunki narzucane przez administracje lokalne zale od ogólnej polityki gminy
w stosunku do inwestycji wiatrowych. W regionach, które szczególnie chc zachowa warunki
krajobrazowe wi ksz uwag zwraca si na stron wizualn przedsi wzi - wysoko , kolor,
odpowiednie odległo ci pomi dzy turbinami, walory estetyczne konstrukcji itp. W gminach
nastawionych na rozwój przemysłu energetyki wiatrowej preferuje si maksymalizacj
134
efektywno ci produkcyjnej turbin (turbiny o du ych mocach), dobre lokalizacje minimalizuj ce
zajmowane przez farmy wiatrowe obszary, udział społecze stwa i firm lokalnych
w przedsi wzi ciach inwestycyjnych. We wszystkich jednak przypadkach plany te stanowi
podstaw strategii rozwoju energetyki wiatrowej na obszarze gminy.

6.7. Działania zwi kszaj ce atrakcyjno inwestycyjn gminy

Wykonanie planu rozwoju energetyki wiatrowej na terenie gminy jest pierwszym krokiem
dla otwarcia regionu na t form działalno ci gospodarczej. Gminy, które w aktywny sposób chc
kształtowa zainteresowanie potencjalnych przedsi biorców swoim terenem powinny podj
dodatkowe działania znacznie zwi kszaj ce atrakcyjno inwestycyjn . Do działa tych nale y:
- okre lenie zasobów wiatru na terenie gminy
- okre lenie wskaza lokalizacyjnych pod przyszłe elektrownie wiatrowe
- propozycje gminnych terenów umo liwiaj cych budow siłowni wiatrowych
- zaoferowanie mo liwo ci zakupu energii z elektrowni wiatrowych na potrzeby własne i inne
Ze wzgl du na obszerno zada i ich ponad gminny charakter prace te winny by
prowadzone (koordynowane) i współfinansowane przez wy sze szczeble administracji
samorz dowej - powiaty, województwa. Ten typ działa mo e przynie gminie i jej mieszka com
najwi cej korzy ci z wdra ania energetyki wiatrowej na ich terenie. Zakres prac mo liwych do
wykonania obejmuje :
- wykonanie kompleksowych bada zasobów energii wiatru na Pomorzu dla potrzeb energetyki
wiatrowej
- sporz dzenie analiz ekologicznych, wyznaczenie terenów wył czonych spod tego typu
inwestycji ze wzgl du na uwarunkowania ochrony rodowiska, ze wzgl dów społecznych
- stworzenie mapy (cyfrowej) prezentuj cej potencjalne tereny usytuowania elektrowni
wiatrowych, uwzgl dniaj cych niezb dn infrastruktur techniczn (linie energetyczne, drogi
itp.)
- stworzenie lub modyfikacja gminnych (powiatowych) strategii rozwoju i planów
zagospodarowania przestrzennego uwzgl dniaj cych rozwój energetyki wiatrowej
- działania informuj ce społeczno lokaln o zaletach i szansach zwi zanych z rozwojem
energetyki wiatrowej na terenie gminy
- działania promocyjne zach caj ce inwestorów do budowy siłowni wiatrowych na terenach
gmin obj tych programem
Pierwszym etapem działa s badania zmierzaj ce do okre lenia zasobów wiatru na terenie
gminy lub kilku s siednich gmin powiatu. W pomiarach zastosowa nale y metodologi bada
opracowan i stosowan w krajach Unii Europejskiej dla celów wi zanych z energetyk wiatrow .
Niezale nie, wykona trzeba analiz ekologicznych zasobów terenów uwzgl dniaj c
wyst powanie chronionych gatunków fauny i flory, trasy migracji ptaków oraz inne, istotne
z punktu widzenia ochrony rodowiska naturalnego lub krajobrazu elementy. Celem takiej analizy
jest okre lenie obszarów, które ze wzgl dów ekologicznych powinny by wył czone spod
działalno ci inwestycyjnej, obszarów, w których taka działalno mo e by prowadzona przy
zapewnieniu odpowiednich rodków chroni cych zasoby przyrody oraz wreszcie tych obszarów,
w których nie istniej ekologiczne ograniczenia rozwoju inwestycyjnego. Na podstawie tych
informacji, uzupełnionych o dane o miejscach nie podlegaj cych wykorzystaniu ze wzgl du na
blisko siedzib ludzkich, przyszłych inwestycji itp. wyznaczona zostanie mapa obszarów
odpowiednich do budowy elektrowni wiatrowych. Na mapy naniesione zostan istotne z punktu
widzenia przyszłych inwestorów informacje o istniej cej b d planowanej infrastrukturze
technicznej (linie energetyczne, drogi, wysokie przeszkody). Zaleca si wykonanie mapy zgodnej
z powszechnie stosowanym w krajach Unii Europejskiej standardem CIS. Kolejnym etapem prac
jest wyznaczenie obszarów, na których mo liwe b dzie budowanie elektrowni wiatrowych.
Wskazania lokalizacyjne ustalone b d w oparciu o wyniki bada kierunku i siły wiatru, rezultaty
analiz ekologicznych oraz długofalowe plany rozwoju regionalnego. Powy sze dane b d podstaw
135
do stworzenia przez zainteresowane gminy regionalnych strategii rozwoju gospodarczego,
lokalnych planów zagospodarowania przestrzennego i planów zaopatrzenia energetycznego,
uwzgl dniaj cych wykorzystanie energetyki wiatrowej. Przygotowane plany i strategie rozwoju po
konsultacjach ze społeczno ci lokaln i po pozytywnym zaopiniowaniu przez władze regionalne
(Sejmik Wojewódzki) powinny zosta opublikowane w folderach. materiałach promocyjnych
i informatorach skierowanych do potencjalnych inwestorów.
Przedstawione zagadnienia i informacje s jedynie prób nakre lenia problemów, szans
i zagro e z jakimi mog spotka si gminy w trakcie wdra ania energetyki wiatrowej na ich
terenie. Dzisiaj ju wida , i pytania stawiane przez lokalne samorz dy to nie „czy” rozwija czyst
energetyk , ale „jak” to robi by minimalizowa mo liwe negatywne skutki ich oddziaływa na
społeczno lokaln i rodowisko. Tak opracowane informacje daj du szans rozwoju dla
zainteresowanych gmin przy umiej tnym wykorzystaniu nadchodz cej koniunktury i mody na
inwestowanie w energetyk ze ródeł odnawialnych. Nie bez znaczenia pozostaje, nie omawiany
w tym artykule, fakt udost pniania dla regionów szerokiego strumienia rodków pomocowych
z Unii Europejskiej dla du ych i kompleksowych przedsi wzi rozwoju terenów rolniczych
z wykorzystaniem ekologicznych technologii. Energetyka wiatrowa jest tutaj najlepsz propozycj .

6.7.1. Rozmieszczenie elektrowni pracuj cych w Polsce

– eksploatowane elektrownie wiatrowe

– elektrownie wiatrowe w budowie

– elektrownie wiatrowe w fazie zało enia lub na etapie projektu

Rys.91. Rozmieszczenie elektrowni wiatrowych o mocy od 18 kW

136
Tab.26. Elektrownie pracuj ce w Polsce

! & "
Lp. " $ % " "
#"
Nordtank - Elektrownia
1 Lisewo / woj. Pomorskie 1 150 1991
Dania arnowiec
Swarzewo / woj. Folkecenter - Energa -
2 1 95 1991
Pomorskie Dania Gda sk
Nowomag -
3 Zawoja k. Bielsko-Białej 1 160 klasztor 1995
Polska
Nowomag -
4 Wrocki 1 160 prywatny 1995
Polska
Kwilcz / woj. Nowomag -
5 1 160 gmina 1996
Wielkopolskie Polska
Nowomag -
6 Słup k. Legnicy 1 160 gmina 1997
Polska
Rembertów / woj. Lagerway - Van Melle -
7 1 250 1997
Mazowieckie Holandia Poland
Kaszubski
Starbiewo / woj. Nordex -
8 1 250 Uniwer. 1997
Pomorskie Dania
Ludowy
Swarzewo / woj. Tacke - WestWind -
9 1 600 1997
Pomorskie Niemcy Poland
10 Rogo nik k. Wojkowic 1 30 Z ber - Polska prywatny 1997
Nowomag -
11 Rytro k.Nowego S cza 1 160 prywatny 1994
Polska
SeeWind -
12 Cisowo k. Darłowa 5 132 1999
Dania
13 Nowogard 1 255 Vestas gmina 2000
RAZEM 18 3690

7. Dane techniczne, parametry i zasada działania elektrowni

produkowanych w Polsce
Elektrownie wiatrowe ró ni si mi dzy sob wieloma parametrami technicznymi, takimi
jak: rednica wirnika, liczba łopat, moc generatora, rodzaj generatora, itp. Moce generatorów
produkowanych obecnie w Polsce elektrowni wiatrowych wahaj si w przedziale od 5kW do
600 kW. Elektrownie wiatrowe mo na podzieli na dwa sposoby pod wzgl dem rodzaju generatora:
• elektrownie z generatorem asynchronicznym, która przewidziana jest do współpracy z sieci
energetyki zawodowej
• elektrownie z generatorem synchronicznym pracuj ce na sie wydzielon (produkcja energii
elektrycznej na własne potrzeby np.: zasilanie obiektów do których nie jest doprowadzona sie
energetyki zawodowej )

137
Pojedyncza elektrownia wiatrowa mo e mie ró ne przeznaczenie i zastosowanie:

• produkcja energii elektrycznej na potrzeby własne i na sprzeda do sieci pa stwowej

• praca na sie wydzielon - o wietlenie, ogrzewanie pomieszcze mieszkalnych,
przemysłowych i rolniczych (domy mieszkalne, ko cioły, jednostki wojskowe, porty,
schroniska, zabudowania rolnicze)
• rolnictwo, zasilanie elektryczne maszyn i urz dze gospodarczych, zasilanie pomp
melioracyjnych (nawadnianie, odwadnianie)
• hodowla ryb, zasilanie urz dze do napowietrzania i rekultywacji zbiorników wodnych
(jeziora, stawy), podgrzewanie wody
• oczyszczalnie cieków - zasilanie urz dze elektrycznych oraz dotlenianie osadników
• rzemiosło - zasilanie elektryczne silników maszyn i urz dze
• ogrodnictwo - o wietlenie i ogrzewanie elektryczne w produkcji szklarniowej
• zasilanie elektryczne (małych) skupisk ludzkich w strefach odosobnionych lub ekologicznie
chronionych (stacje meteo, klasztory, latarnie morskie, stacje naukowe, jednostki wojskowe,
farmy hodowlane).

Wprawdzie energetyka wiatrowa jest w Polsce now bran , ale rozwija si pr nie. Prace
konstrukcyjno - wdro eniowe w zakresie budowy elektrowni wiatrowych prowadzone s w ró nych
zakładach przemysłowych, w ród których jedn z wa niejszych jest Pa stwowy O rodek
Maszynowy w Nowym Mie cie Lubaczowskim (obecnie przedsi biorstwo Expom S.A.) -
producent elektrowni wiatrowych typu WE - 8, WE – 10 (rys. 92), WE – 12 (rys. 93).

7.1. Przedsi biorstwo Expom S.A.

Rys.92. Elektrownie wiatrowe WE-8 i WE-10, Rys.93. Elektrownia wiatrowa WE-12 moc 30
moc 12 kW przy pr dko ci wiatru V = kW przy V = 12m/s
12-14 m/s.

138
7.2. Przedsi biorstwo Nowomag S.A.
Producentem nowocze niejszych elektrowni wiatrowych w kraju, jest Nowomag S.A. -
Nowos deckie Zakłady Maszyn Górniczych, które wytwarzaj cy skomputeryzowane elektrownie
wiatrowe o mocy 100 kW typ EW - 100-20-20 (Rys. 94.) i o mocy 160 kW, typ EW - 160-22-30
(rys. 95.).

Rys.94. Elektrownia wiatrowa EW 100-20-20 moc 30 kW przy v=14m/s:

1 - fundament, 2 - wie a, 3 - głowica, 4 - piasta wirnika, 5 - łopaty wirnika.

Rys.95. Elektrownia wiatrowa EW-160-22-30 moc 160 kW przy V=14m/s:

1 - fundament, 2 - wie a, 3 - piasta wirnika, 4 - łopaty wirnika, 5 – głowica z generatorem, 6 - komputerowy
system kontroli.

139
7.3. Przedsi biorstwo Dr.Z ber
Innym wa nym producentem elektrowni wiatrowych jest Przedsi biorstwo Produkcyjno -
Usługowe Dr.Z ber Nowy S cz, które opracowało skomputeryzowane elektrownie wiatrowe,
odpowiadaj ce standardom europejskim o mocy: 5kW typ Zefir 6, 30 kW typ Zefir 12A i 160kW.
Typ Zefir 16 A Dokumentacj dla tych siłowni opracował zespół konstruktorów kierowany przez
wymienionego ju dr in . Zdzisława Z bera.

7.3.1. Elektrownia wiatrowa „Zefir-6” 5kW

Elektrownia o mocy 5kW jest urz dzeniem na tyle małym,

e mo liwe jest jej przewiezienie i zmontowanie niemal e
w ka dych warunkach terenowych. Ponadto elektrownia ta nie
posiada klasycznego fundamentu – mo na powiedzie , e jest to
konstrukcja przeno na. Zalet takiego rozwi zania jest to, e
elektrownia nie wymaga zezwolenia na budow .
W przypadku wy ej wymienionego urz dzenia, nie s
konieczne kosztowne i długotrwałe badania pr dko ci wiatru (gdy
po pewnym czasie eksploatacji stwierdzimy, e wybrana lokalizacja
postawienia elektrowni nie jest najlepsza pod wzgl dem pr dko ci
wiatru, nie ma tragedii – przenosimy elektrowni w bardziej
wietrzne miejsce). W przypadku planowania postawienia na danym
terenie du ych elektrowni wiatrowych, lub całych farm wiatrowych
mo na uprzednio zainstalowa w tym terenie elektrowni 5kW.
Pozwoli to na bardzo dokładne okre lenie prognozowanej produkcji
energii przez du elektrowni lub farm , na podstawie energii rzeczywi cie wyprodukowanej
przez elektrowni 5kW.

Tab.27. Dane techniczne

Dane operacyjne
System regulacji - k tem nat. łopat wirnika
Pr dko obrotowa nominalna wirnika [obr/min] 187,5
rednica wirnika [m] 6
Liczba łopat - 3
Moc generatora [kW] 5
Rodzaj generatora - asynchr. lub synchr.
Napi cie pracy generatora asynchronicz. [V] 3x380
Napi cie pracy generatora synchronicz. [V] 220
Cz stotliwo sieci [Hz] 50
Pr dko obrotowa synchroniczna generatora [obr/min] 1500
Roboczy zakres pr dko ci wiatru [m/s] 4,25
Wymiary
Wysoko osi wirnika nad poziomem gruntu [m] 10
Masa całkowita elektrowni [kg] 500
Pr dko wiatru przetrwania konstrukcji [m/s] 60

140
7.3.2. Elektrownia wiatrowa „Zefir 12A” – 30kW

Elektrownia wiatrowa o mocy 30 kW i handlowej nazwie „Zefir 12A” opracowana została

w 1996r. Wielko 30kW wybrana została celowo uznaj c, e w wi kszo ci przypadków
elektrownia poł czona mo e by do sieci bez transformatora. To za wpływa bardo korzystnie na
okres spłaty inwestycji. Ponadto wi kszo zastosowanej w elektrowni aparatury elektrycznej nie
wymaga zakupu w oparciu o zamówienia u producenta lecz jest dost pna w handlu. To za ułatwia
serwis gwarancyjny i pogwarancyjny.

Tab.28. Dane techniczne

Dane operacyjne
rednica wirnika [m] 12
Liczba łopat - 3
System regulacji - K tem nat. łopat wirnika
Pr dko obrotowa nominalna wirnika [obr/min] 60
Moc generatora [KW] 30
Rodzaj generatora - Asynchroniczny
Napi cie pracy generatora [V] 3x380
Cz stotliwo sieci [Hz] 50
Pr dko obrotowa synchroniczna generatora [obr/min] 1500
Roboczy zakres pr dko ci wiatru [m/s] 4,25
Pr dko wiatru przetrwania konstrukcji [m/s] 60
Wymiary
Wysoko osi wirnika nad poziomem gruntu [m] 18
rednica wie y u dołu [mm] 508
rednica wie y u góry [mm] 324
Masa całkowita elektrowni (bez fundamentu ) [kg] 3680

141
7.3.3. Elektrownia wiatrowa „Zefir 16A” 160 kW

Tab.29. Dane techniczne

Dane operacyjne
Liczba łopat - 3
System regulacji - K tem nat. łopat wirnika
Pr dko obrotowa nominalna wirnika [obr/min] 46,6
Pr dko wiatru przetrwania konstrukcji [m/s] 60
Moc generatora [kW] 160
Rodzaj generatora - Asynchroniczny
Napi cie pracy generatora [V] 3x380
Cz stotliwo sieci [Hz] 50
Pr dko obrotowa synchroniczna generatora [obr/min] 1500
Roboczy zakres pr dko ci wiatru [m/s] 4,25
Wymiary
Wysoko osi wirnika nad poziomem gruntu [m] 30
rednica wie y u dołu [m] 2,3
rednica wie y u góry [m] 1
rednica wirnika [m] 22
Masa całkowita elektrowni(bez fundamentu ) [ton] 21

142
8. Optymalizacja warunków pracy silnika wiatrowego
Zasada działania sprowadza si głównie do: ustawienia silnika „pod wiatr" i regulacj
parametrami generatora.
Do uzyskania optymalnych warunków pracy silnika wiatrowego płaszczyzna obrotu migieł
wirnika musi by ustawiona prostopadle do kierunku wiatru. W mniejszych wiatrakach starego typu
stosuje si tylko pionowy ster umieszczony na wale wirnika, po stronie przeciwnej do skrzydeł.
Je eli wiatr zmieni kierunek, to w skutek jego działania na płaszczy nie steru powstaje siła
aerodynamiczna, która obraca wał wiatraka.
Ster tego typu jest jednak mało czuły na niedu e zmiany kierunku wiatru. Działa on zbyt
gwałtownie powoduj c powstanie du ych momentów yroskopowych, wywołuj cych zginanie
łopat. Z tego powodu przy silnikach o rednicy wirnika powy ej 12 m stosuje si zamiast steru dwa
dodatkowe wiatraki o rednicy 0,2 - 0,3 rednicy wirnika. Przykładami takich typów sterowania
mog by elektrownie WE - 8 i WE -10 (zastosowanie steru pionowego - rys. 92.) oraz WE - 12
(stosowanie dodatkowych wiatraków – rys. 93.).
Uniwersalnym rozwi zaniem mog wydawa si pnemony. W silnikach o pionowej osi
obrotu problem ustawienia wirnika „pod wiatr" nie istnieje. Niezale nie od kierunku wiatru (i jego
ewentualnych zmian) przy jego odpowiednio du ej pr dko ci wytwarzana jest siła aerodynamiczna
obracaj ca wirnik. Wła ciwy kierunek zapewniony jest przez odpowiednie uformowanie łopat.
W elektrowniach starego typu cały proces przemiany energii wiatru na energi elektryczn musi
by kontrolowany przez obsług . Wszelkie regulacje i zmiany ł czeniowe wykonywane s r cznie.
Nowoczesne elektrownie wiatrowe wyposa one s w mikroprocesorowy sterownik elektroniczny
nadzoruj cy prac istotnych jej podzespołów oraz steruj cy wł czaniem obci enia w zale no ci od
chwilowo rozwijanej mocy.
Maszynownia nowoczesnej elektrowni umieszczona jest w gondoli znajduj cej si na
szczycie wie y rurowej. Szafa wyprowadzenia mocy elektrycznej i zasilania nap dów potrzeb
własnych, do której sprowadzone s równie wszystkie sygnały sterowania i automatyki
zabezpieczeniowej oraz pomiarów znajduje si w dolnej cz ci wie y. Sterownik rejestruje
wszystkie operacje, zakłócenia sygnalizacyjne i awaryjne oraz wielko ci produkcyjne (rys. 96.).

Rys.96. Sterownik główny elektrowni wiatrowej

143
9. Systemy sterowania w elektrowni wiatrowej

9.1. Sterowniki.

Rys.97. Schemat elektrowni wiatrowej firmy ABB

G - generator trójfazowy, bezszczotkowy, U - przekształtnik statyczny, E - wzbudzenie generatora, Q1 -
wył cznik główny, D - wymiana danych, B - hamulec, R - regulacja k ta łopatek, n - pr dko obrotowa
turbiny, v - pr dko wiatru, x - warto aktualna, Is - nastawienie pr dowe, SPS - sterownik
programowalny

Sterowanie elektrowni wiatrowej jest w pełni automatyczne, a systemy sterowania

komputerowego na ogół obejmuj :

- automatyczne naprowadzanie wirnika na wiatr w celu maksymalnego wykorzystania

energii wiatru
- automatyczn płynn regulacj napi cia i cz stotliwo ci generatora pr du;
- zał czanie i wył czanie elektrowni
- odkr canie kabli wi zki energetyczno-sygnałowej
- współprac z kompleksem zewn trznym (monitoring, rozkazy)
- rejestracj i opracowanie statystyki pracy poszczególnych podzespołów elektrowni
- zatrzymywanie turbiny w przypadku awarii
- rejestracj zapisu, tzw. "czarnej skrzynki" dla sytuacji awaryjnych

W skład systemu sterowania komputerowego elektrowni wiatrowej wchodz systemy zabezpiecze ,

których zadaniem jest:

- automatyczna diagnostyka elektrowni, wykrywanie stanów awaryjnych elektrowni i jej

wył czanie
144
 - automatyczne zatrzymywanie pracy elektrowni dla wiatrów o pr dko ciach spoza
przedziału od 4-5 m/s do 25-30 m/s
- dwa niezale ne układy hamowania:

1. hamowanie aerodynamiczne (zmiana k ta nastawienia łopat).

2. hamulec tarczowy - uruchamiany przez sterownik mikroprocesorowy.

Przy pr dko ci wiatru wi kszej od 25-30 m/s pr dnice s wył czane automatycznie, a turbina
wiatrowa ustawiana jest równolegle do kierunku wiatru, w celu unikni cia zniszczenia.

Przykładem systemu sterowania komputerowego jest sterowanie turbin przy pomocy systemów
OptiTip i OptiSlip firmy Vestas:

Gdy turbina jest zatrzymana (PAUSE, STOP lub EMERGENCY STOP), łopaty s
ustawione pod k tem 90o wzgl dem płaszczyzny wirnika (czyli zgodnie z kierunkiem wiatru). Gdy
turbina pracuje w trybie RUN, jest w stanie produkowa energi elektryczn , ale jej ilo jest
determinowana przez chwilowe warunki wietrzne. Do sterowania prac turbiny słu systemy
steruj ce OptiTip i OptiSlip sterownika VMP (Vestas Multi Processor). Chwilowe warunki
wietrzne mog by podzielone na cztery kategorie, przedstawione na krzywej mocy:

1. Gdy wiatr jest bardzo słaby i wirnik nie obraca si , lub obraca si z bardzo niewielk pr dko ci ,
k t nachylenia łopat b dzie wynosił około 45o Daje to wirnikowi maksymalny moment rozruchowy,
pozwalaj cy na szybki start, gdy wzro nie pr dko wiatru. Wówczas sterownik ustawi łopaty pod
k tem 0o (zgodnie z wiatrem), pr dko obrotowa wirnika i generatora wzro nie do warto ci
nominalnej, któr sterownik VMP b dzie starał si utrzymywa . Taka sama sytuacja wyst puje, gdy
generator jest wł czony do sieci, a wiatr słabnie. Gdy produkowana moc stanie si ujemna,
wówczas generator zostanie odł czony od sieci, a sterownik VMP b dzie kontrolował pr dko .
Je eli wiatr osłabnie jeszcze bardziej, wówczas pr dko obrotowa spadnie poni ej warto ci
nominalnej i wirnik b dzie obracał si swobodnie.

2. Przy umiarkowanej pr dko ci wiatru pr dko obrotowa jest regulowana w kierunku warto ci
nominalnej i je eli mo liwe jest utrzymanie k ta nachylenia wynosz cego 5o (co oznacza, e wiatr
niesie wystarczaj c ilo energii), wówczas generator b dzie wł czony do sieci. Gdy generator jest
wł czony, ale wiatr nie ma pr dko ci wystarczaj cej do wytwarzania mocy nominalnej, k t
nachylenia łopat jest regulowany jako funkcja pr dko ci wiatru. Funkcja ta zastała bardzo
precyzyjnie obliczona, symulowana i oceniona przy pomocy pomiarów. Została ona nazwana
OptiTip. Jest ona zaimplementowana w turbinach Vestas w celu zapewnienia optymalizacji
aerodynamiki łopat, co w rezultacie daje optymaln produkcj energii. Sterownik VMP kontroluje
wytwarzan moc, tak aby pr dko wirnika była utrzymywana w w skim pa mie zwanym
„u lizgiem”, które jest procentow relacj pomi dzy rzeczywist a synchroniczn pr dko ci
obrotow . W tym zakresie sterowania u lizg jest utrzymywany na poziomie 2%. Sterownik VMP
turbiny V47-660/200 kW wybiera, który generator powinien by podł czony,
w oparciu o dane kryteria i dopasowuje do niego pr dko obrotow .

3. Je eli pr dko wiatru wzro nie i wytwarzana moc osi gnie warto nominaln , wówczas moc
b dzie utrzymywana na stałym poziomie dzi ki obu systemom sterowania. Relatywnie powolny
system sterowania nachyleniem łopat utrzymuje pr dko generatora na stałym poziomie, tak aby
u lizg wynosił około 4%. Moc b dzie utrzymywana na stałym poziomie odpowiadaj cym warto ci
nominalnej, o ile u lizg jest pomi dzy 1% a 10%. Je eli pr dko wiatru wzro nie, wówczas
pr dko wirnika i generatora równie wzro nie. Wtedy sterownik VMP obróci łopaty
w kierunku 90o, dzi ki czemu pr dko obrotowa ponownie spadnie do poziomu odniesienia. Je eli
pr dko wiatru spadnie, wówczas spadnie równie pr dko obrotowa wirnika. System
145
RCC/VRCC w szybki sposób steruje pr dem wirnika w generatorze, doł czaj c lub odł czaj c
zmienn rezystancj , w celu utrzymania u lizgu na poziomie 4%.

Je eli pr dko wiatru wzro nie powy ej warto ci granicznej, wówczas generator zostanie
odł czony i turbina zostanie zatrzymana z łopatami nachylonymi pod k tem ok. 90o Sterownik
VMP zaczeka, a pr dko wiatru spadnie poni ej limitu ponownego uruchomienia
i wówczas uruchomi turbin ponownie. System steruj cy, który kontroluje moc i pr dko
obrotow , jak równie generator ze zmiennym u lizgiem, nosi nazw OptiSlip.

Funkcja OptiSlip posiada trzy zalety:

- minimalizuje obci enia i wstrz sy mechanicznych cz ci turbiny,
- poprawia jako energii elektrycznej dostarczanej do sieci bez wi kszych waha ,
- ogólnie optymalizuje produkcj energii.

Układ sterowania kontroluje prac elektrowni poprzez pomiar podstawowych parametrów siłowni,
takich jak:

- kierunek wiatru
- pr dko wiatru;
- stan zu ycia hamulców tarczowych
- temperatura generatora, przekładni i sterownika
- obroty wału
- obroty generatora;
- napi cie generatora i pr dy fazowe
- kolejno faz
- k t natarcia łopat wirnika
- k t skr cania kabla w głowicy
- drgania własne
- napi cie zasilania układów wykonawczych
- moc generatora

9.2. Zdalne sterowanie

Turbiny wiatrowe Vestas mog by wyposa one w ró ne opcje zdalnego sterowania:

Mo liwe jest wykorzystanie koncentratora danych, je eli stacja monitoringu znajduje si

blisko turbiny, lub gdy z jednego pomieszczenia steruj cego monitorowanych jest wi cej turbin
(max. 20 na koncentrator danych). Dane mog by odczytywane z turbin i wy wietlane. Mo liwe
jest wysyłanie okre lonych komend do turbin przez naciskanie odpowiednich przycisków
w koncentratorze. Je eli jest taka potrzeba, mo liwe jest podł czenie drukarki lub terminala.
Podł czenie modemu pozwala na wysyłanie polece do koncentratora z dowolnego komputera PC
z modemem i standardowym oprogramowaniem komunikacyjnym (terminal VT100).

Sterownik telefoniczny jest urz dzeniem, które pozwala na wykorzystanie telefonu

z wybieraniem tonowym (DTMF) do odczytywania danych i wysyłania okre lonych polece do
turbiny. Jeden sterownik mo e obsługiwa maksymalnie 4 turbiny. Mo liwe jest wybieranie
zaprogramowanych numerów w przypadku awarii turbiny i drukowanie komunikatów na drukarce.

Panel zdalnego sterowania jest specjalnie opracowanym programem dla komputera PC,
słu cym do monitorowania pojedynczych turbin. Panel pozwala na wy wietlanie kopii normalnych
obrazów u ytkownika z turbin na ekranie PC i na wysyłanie polece do turbiny. Oprogramowanie

146
to wymaga oddzielnej linii telefonicznej do ka dej turbiny i modemu w turbinie i w PC. Turbina
ł czy si z komputerem w przypadku awarii lub bł dów i wysyła komunikat.

CMCS (centralny system monitorowania i sterowanie) jest systemem komputerowym

wykorzystywanym jako rozszerzenie rozwi zania z koncentratorem. Mo liwe jest wy wietlanie
i zapisywanie danych i prowadzenie ró nego rodzaju oblicze statystycznych.

Kanały wej ciowe

obrotowa generatora

Przetwornik nap du ukł. wyk.

obrotowa wirnika

Ko cówka skr cenia kabli

Temperatura przekładni
Temperatura generatora

Sygnały potwierdze
K t skr cenia kabla

Przyciski steruj ce
K t natarcia łopat

Stycznik główny
Kierunek wiatru
wiatru

Wył cznik
Pr dko

Pr dko

Pr dko
-

-
STEROWNIK MIKROPROCESOROWY

Kanały wej ciowe Opcjonalny monitoring pracy EW

Luzownik k ta natarcia łopat
Zmniejszenie k ta nat. łopat
Zwi kszenie k ta nat. łopat

Wska nik stanu elektrowni

Historia pracy elektrowni
Głowica w prawo

Hamulec wirnika
Stycznik główny
Głowica w lewo
1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Rys.98. Schemat blokowy układu sterowania elektrowni wiatrowej

10. Program "Elektrownia wiatrowa"

Program autorstwa Grzegorza Ingielewicza i Grzegorza Pikuły stanowi cz magisterskiej
pracy dyplomowej wykonanej pod kierunkiem dr in . Bogdana Broel-Platera w Instytucie
Automatyki Przemysłowej Politechniki Szczeci skiej. Symulacja siłowni wiatrowej nap dzaj cej
pr dnic pr du stałego zasilaj c wydzielony obwód umo liwia zapoznanie si z podstawowymi
zagadnieniami sterowania elektrowni wiatrow . Symulowany układ wykorzystuje technik
sterowania FUZZY-LOGIC, a tak e algorytm poszukiwania ekstremum mocy.

Zaproponowano zastosowanie metod logiki rozmytej do regulacji trzech wielko ci: k ta

ustawienia łopat turbiny (tzw. Pitch Regulation), k ta ustawienia wirnika i jego osi w stosunku do
kierunku wiatru (tzw. Yaw Control) oraz obci enia (tzw. Load Control). Zmiana k ta ustawienia
łopat, a co za tym idzie zmiana tzw. k ta natarcia wiatru na łopaty turbiny, pozwala na regulacj
oraz optymalizacj mocy pozyskiwanej z elektrowni wiatrowej. Regulacja k ta natarcia nale y do

147
najwa niejszych metod sterowania siłowni wiatrow . Kierunkowanie siłowni wiatrowych (Yaw
Control) jest równie powszechnie stosowan metod sterowania. Sterowanie przez zmian
obci enia nie nale y do popularnych metod regulacji. Oprócz regulatorów wykorzystuj cych
technik fuzzy-logic, w programie symulacyjnym wykonanym w ramach pracy dyplomowej, dla
porównania zamodelowano konwencjonalne regulatory PID. Program ten mo na otrzyma poczt
elektroniczn wysyłaj c danie pod adres ingielka@polbox.com

Rys.99. Wykresy parametrów: pr dko wiatru, mocy, k ta nachylenia, obrotów w funkcji czasu
dla zadanej siłowni wiatrowej – symulacja komputerowa

11. Podsumowanie
Cz sto zarzuca si elektrowniom wiatrowym, e s zbyt małej mocy, szpec krajobraz,
wytwarzaj podczas pracy hałas i mog spowodowa nowe, nie znane dot d zagro enia
ekologiczne. Wszystkie te zarzuty s jednak bezzasadne, poniewa energia wiatru jest niezale na
i dogodna do stosowania w oddalonych miejscach, jest powszechnie dost pna i uniezale niona od
importu. Rozwój techniki sprawia, e elektrownie wiatrowe s coraz doskonalsze, osi gaj coraz
wi ksze sprawno ci i coraz mniej agresywn , je li chodzi o hałas i zagro enie, prac dla
rodowiska. Poza tym, obiekty elektrowni konwencjonalnych o wiele bardziej szpec lokalny
krajobraz, nie mówi c ju o ska eniu jakie powoduj . Według danych zachodnich w rejonach
gdzie wiatr wieje ze redni roczn pr dko ci 8 m/s wielko oszcz dno ci paliwa dzi ki
wykorzystaniu instalacji zło onej ze stu siłowni o ł cznej mocy 300 MW jest równa zu yciu paliwa
w tradycyjnej elektrowni cieplnej o mocy 200 MW przy jej wykorzystaniu w ci gu 5500 h rocznie
tzn. jest równa 1,1 TWh (1015 J), w strefach o v r. rocznej 9-10 m/s oszcz dno zwi ksza si o 20-
30%. Siłownie wiatrowe, bez wzgl du na ich rodzaj, rozmiary czy te liczebno nie powoduj
ska e radioaktywnych, dewastacji terenu ani strat w naturalnych zasobach i zmian w rodowisku
naturalnym Ziemi. Poszukiwanie tanich i doskonalszych rozwi za prowadzi jednak do du ej
ró norodno ci projektów, co utrudnia produkcj seryjn . Powinni my traktowa wiatr jako
surowiec energetyczny, ze znacznie wi kszym rozmachem korzysta z tego ródła
o niewyczerpalnych zasobach. Energia wiatru nadaje si do natychmiastowego wykorzystania, a jej
przetworzenie np. na energi elektryczn jest do proste i nie wymaga stosowania zło onych
procesów. W wielu krajach w opanowaniu energii wiatru ju obecnie pokłada si du e nadzieje.
Miejmy nadziej , e niedługo nauczymy si lepiej korzysta z tych nieogarni tych zasobów energii.

148
 ENERGIA
IV WODY

1. Wst p
Podstawow rol w przemianie energii wody ródl dowej w elektrowni wodnej w energi
elektryczn odgrywa energia potencjalna. W turbinach wodnych nast puje zamiana energii
potencjalnej na energi kinetyczn , a ta nast pnie w pr dnicach elektrycznych (hydrogeneratorach)
jest zamieniana na energie elektryczn .
Warunkiem otrzymania du ej mocy jest koncentracja w mo liwie ograniczonym obszarze
du ej ró nicy poziomów oraz du ego przepływu masowego wody. Z uwagi na brak naturalnej
koncentracji spadu (wysokogórskich jezior o du ych zasobach wody dla elektrownii wodnych)
stwarza si sztuczne spady poprzez:
- spi trzenie górnego poziomu wody GW
- obni enie dolnego poziomu DW lub budow elektrownii podziemnej
- budow kanału skracaj cego, dzi ki czemu zmniejsza si straty przepływowe (znacznie krótsza
droga przepływu).
W praktyce stosuje si niektóre z tych sposobów jednocze nie.
Mimo, i energia wodna nie odegra decyduj cej roli w dalszym zwi kszaniu produkcji energii
elektrycznej z powodu ograniczonych zasobów wód nadaj cych si do wykorzystania w celach
energetycznych, trudnego do nich dost pu (du e odległo ci skupisk ludzkich od ródeł zasobów),
du ych kosztów budowli hydrotechnicznych i długich okresów realizacji inwestycji, to jednak
obserwuje si rozwój budownictwa elektrowni wodnych, zwłaszcza tam, gdzie zasoby s du e oraz
warunki hydrologiczne temu sprzyjaj . Najwi ksze zespoły s instalowane na wielkich rzekach
i osi gaj moce jednostkowe 500 - 700 MW. Najwi ksze elektrownie wodne na wiecie: Itaipu
(Brazylia/Paragwaj) 12600 MW (18*700 MW), Gran Coulee (USA) 9711 MW, Guri (Wenezuela)
9000 MW, Krasnojarska (Rosja) 6096 MW i Churchill Falls (Kanada) 5200 MW.
W ostatnich latach notuje si znaczny post p w budownictwie elektrownii pompowych. Moc
najwi kszych pompoturbin przekracza 250 MW. W Polsce najwi ksze elektrownie szczytowo-
pompowe, które odgrywaj decyduj c rol w ród elektrownii wodnych, osi gaj moce: ydowo
152 MW, Por bka- ar 500 MW (4*125 MW), arnowiec 680 MW (4*170 MW) i w przyszło ci
Młoty 750 MW (3*250 MW)

149
2. Parametry elektrowni wodnych
Najwa niejszymi parametrami elektrownii wodnej s : moc zainstalowana P[kW], przełyk
elektrownii Q[m³/s], spad u yteczny Hu[m], czas pracy w ci gu doby, tygodnia itp. oraz sprawno
ηe.

P = 9,81· Q · Hu · ηe

Przełyk elektrowni ma zasadniczy wpływ na wymiary turbin, budynku elektrowni, a tak e

wielko ci budowli hydrotechnicznych doprowadzaj cych wod do elektrowni. Dobór tej wielko ci
jest trudny, poniewa ci le zale y ona od warto ci, zmieniaj cej si w poszczególnych porach
roku, przypływów w rzece oraz od charakteru pracy elektrowni. Spad u yteczny elektrowni zale y
od warunków topograficznych cieku oraz od sposobu rozwi zania stopnia wodnego. Sprawno
elektrowni wodnej jest okre lana jako iloczyn sprawno ci turbiny, generatora i transformatora.
Elektrownie wodne cechuje wyj tkowa ró norodno rozwi za , wynikaj ca
z konieczno ci ka dorazowego dostosowania si do istniej cych warunków lokalnych. Elektrownie
wykorzystuj ce energi wód ródl dowych mo na podzieli na grupy według nast puj cych
kryteriów: warto ci spadu, sposobu pokrywania obci e w układzie elektroenergetycznym
i sposobu gospodarowania zasobami wodnymi. Podział według warto ci spadu jest najbardziej
istotny, ale do dowolny. Rozró nia si elektrownie niskospadowe, redniospadowe
i wysokospadowe. W warunkach polskich najsłuszniejszy jest podział na elektrownie o niskim
spadzie nie przekraczaj cym 15 m, rednim spadzie 15 - 50 m. oraz wysokim spadzie
przekraczaj cym 50 m.

3. Rozwi zania elektrowni wodnych

3.1. Budowle hydrotechniczne, elementy elektrowni wodnych, urz dzenia
mechaniczne
Inwestycje wodno-elektryczne, których celem jest wykorzystanie zasobów naturalnych, s
realizowane z reguły w ramach wielozadaniowych obiektów gospodarki wod , czyli s to
inwestycje gospodarki wodnej i energetycznej. Inwestycje te oprócz zada energetycznych maj
i inne, np.: opanowanie fal powodziowych, gromadzenie zasobów wody dla przemysłu, miast,
tworzenie stopni eglugowych. Zadania te mog by równie sprzeczne. Na przykład spi trzenie na
rzekach utrudnia w drówk ryb w gór rzeki. Tworzenie stopni eglugowych o małym spi trzeniu
jest ta sze inwestycyjnie dla eglugi, ale ogranicza wykorzystanie rzeki do celów
elektroenergetycznych.
Budowle hydrotechniczne, w zale no ci od przeznaczenia, mo na podzieli na:
− budowle pi trz ce, do których zaliczy nale y zapory i jazy,
− uj cia wody,
− budowle doprowadzaj ce i odprowadzaj ce wod , do których nale kanały, ruroci gi i sztolnie
wraz z budowlami towarzysz cymi,
− inne budowle, takie jak: luzy eglugowe, przepławki dla ryb, pochylnie dla tratew.

W budownictwie hydrotechnicznym wyró nia si zapory betonowe, zapory ziemne

i kanały. W Polsce najbardziej s rozpowszechnione zapory betonowe typu ci kiego. Zapory
ziemne s budowane na terenach nizinnych. W celu uj cia wody filtruj cej przez zapor stosuje si
system drena owy. Zapory s wykorzystywane cz sto jako drogi komunikacji publicznej. Kanały
energetyczne ł cz ce zbiornik z elektrowni s prowadzone w wykopie lub półwykopie.
Umocnienia kanałów wykonuje si płytami betonowymi, elbetonowymi lub asfaltobetonowymi.

150
Elektrownia wodna składa si z nast puj cych podstawowych elementów: blok elektrowni (cz
podwodna), hala maszyn, hala monta owa, pomieszczenia pomocnicze i ci gi komunikacyjne.
W elektrowni niskospadowej wi ksza cz bloku znajduje si pod wod i tworzy budowl
pi trz c wod . Wymiary bloku zale od sposobu doprowadzenia wody, zatem od rodzaju
i wielko ci turbiny.
Elektrownia wodna składa si z wielu współpracuj cych urz dze , od których jako ci zale y
niezawodno i efektywno jej pracy. Urz dzenia stanowi ce wyposa enie mechaniczne
elektrowni wodnej to:
a) zasuwy i zamkni cia przeznaczone do szybkiego (2÷3 min) zamkni cia dopływu wody
podczas awarii turbiny; mog to by zasuwy płaskie segmentowe sterowane poprzez
podno niki hydrauliczne (wci garki) oraz zawory motylowe i kulowe sterowane
siłownikami hydraulicznymi; na czas remontu u ywane s równie zasuwy remontowe
b) kraty wlotowe, których zadaniem jest ochrona turbiny przed przepływaj cymi
zanieczyszczeniami (drewno, lód, wodorosty) i dlatego musz by wyposa one
w urz dzenia do mechanicznego oczyszczania
c) urz dzenia podno nikowo-transportowe (suwnice, d wigi portalowe), niezb dne podczas
monta u i remontu hydrozespołu i urz dze wspomagaj cych, podnoszenia zasuw
remontowych, krat itp.
d) urz dzenia spr onego powietrza i odwodnie turbiny
e) urz dzenia gospodarki olejowej
f) system chłodzenia ło ysk, generatorów, transformatorów itp.
Spotykane rozwi zania hali maszyn mo na podzieli na trzy rodzaje: hala klasyczna, wyposa ona
w suwnic przeznaczon do monta u i remontu turbozespołu, hala o obni onej konstrukcji
(półhala), w której instaluje si d wig portalowy i rozwi zanie bezhalowe, w którym d wig porusza
si po masywie bloku, a generatory s osłoni te lekk obudow .

3.2. Elektrownie przepływowe i zbiornikowe

W warunkach polskich w grupie elektrowni przepływowych istotne znaczenie maj przede
wszystkim elektrownie niskospadowe z zaporami ziemnymi. Podstawowym wyposa eniem tych
elektrowni s : klasyczne turbiny Kaplana, turbiny rurowe i w przypadku bardzo małych mocy
rurowe z generatorem zewn trznym lub turbiny typu Banki-Michell.
W elektrowniach ustawionych na rzekach górskich woda do turbiny jest doprowadzana specjalnymi
ruroci gami ci nieniowymi (derywacja ci nieniowa).

3.3. Elektrownie pompowe

Wyró nia si dwa podstawowe rodzaje pracy głównych urz dze elektrowni pompowej: praca
turbinowa (generatorowa), tzw. zgromadzona w górnym zbiorniku woda nap dza turbin , oraz
praca pompowa (silnikowa). Pompa tłoczy wod ze zbiornika dolnego do górnego, w celu
magazynowania w nim energii potencjalnej wody.
Z punktu widzenia systemu elektroenergetycznego wyró ni mo na nast puj ce rodzaje
pracy elektrowni pompowych. Elektrownie te uczestnicz w wyrównaniu szczytowych
- maksymalnych i minimalnych obci e systemu elektroenergetycznego i w ci gu doby s
uruchamiane 1÷2 razy w cyklu pracy pompowej i turbinowej – ten rodzaj pracy nazywa si prac
programow .
W pracy programowej, elektrownia produkuje „drog ” szczytow energi elektryczn za pomoc
wody doprowadzonej do górnego zbiornika pompami pobieraj cymi „tani ” energi elektryczn
z systemu elektroenergetycznego w okresie jego małego obci enia w czasie doliny nocnej lub
dziennej, przy energii elektrycznej do nap du pomp dostarczaj elektrownie parowe, j drowe
i wodne przepływowe. W czasie szczytu obci enia elektrycznego woda jest doprowadzana do

151
turbiny wodnej, sprz gni tej bezpo rednio z synchroniczn maszyn elektryczn i nast puje
przetwarzanie nagromadzonej w górnym zbiorniku energii wody na energi elektryczn .
Elektrownia pompowa ze wzgl du na swoje dobre wła ciwo ci ruchowe mo e bra udział
w pokrywaniu szybkich zmian obci enia w systemie elektroenergetycznym – ten rodzaj pracy
nazywa si prac regulacyjn . Szeroko poj te zadania regulacyjne obejmuj równie stany awaryjne
systemu elektroenergetycznego (wypadni cia bloku w elektrowni cieplnej lub wył czenie du ego
odbioru), wymagaj ce interwencyjnego zwi kszenia mocy wydawanej lub pobieranej w systemie.
Elektrownia pompowa stanowi w tym przypadku rezerw interwencyjn i w razie nagłego deficytu
mocy jest uruchamiana do pracy turbinowej, a w przypadku nagłego nadmiaru mocy przechodzi do
pracy pompowej.
Ten rodzaj pracy nazywa si prac interwencyjn . Poza tym mo na wyró ni prac w tzw. rezerwie
wiruj cej, gdy nieobci ony hydrozespół wiruje i w ka dej chwili, zale nie od kierunku wirowania,
mo e przej do pracy turbinowej lub generatorowej.
Elektrownie pompowe, podobnie jak i inne elektrownie wodne, s ródłem mocy biernej podczas
pracy kompensatorowej. Praca kompensatorowa mo e odbywa si przy dowolnym kierunku
wirowania hydrozespołu. W tym przypadku czynnikiem nap dowym jest maszyna elektryczna
pracuj ca jako przewzbudzony silnik synchroniczny, zasilany z sieci, przy czym wirnik pompo
turbiny kr ci si w powietrzu (obni enie poziomu wody za pomoc spr onego powietrza).
Zbiornikami górnymi elektrowni pompowej mog by zbiorniki naturalne,
np. jeziora lub zbiorniki sztuczne. Jako zbiorniki dolne s stosowane jeziora, spi trzone doliny -
rzeki, stare sztolnie kopalniane lub specjalne budowane zbiorniki sztuczne. Przynajmniej jeden ze
zbiorników musi by uzupełniony wod naturalnego dopływu w celu pokrycia strat wynikaj cych
z odparowywania i przecieków wody.
W elektrowni pompowej, jak w adnej innej elektrowni wodnej, bardzo wa nym
parametrem jest spad Hu. Im wi kszy jest spad, tym dla okre lonej ilo ci energii jest wymagana
mniejsza pojemno zbiorników, co wpływa na zmniejszanie nakładów inwestycyjnych.
Pojemno ci zbiorników wystarczaj na 2÷6 godzinn prac turbinow . Elektrownie pompowe
w zasadzie powinny mie spady ponad 100 m, jednak s budowane z mniejszymi spadami.
Komora wyrównawcza chroni sztolni odprowadzaj c wod o znacznej długo ci przed
nagłym wzrostem ci nienia wody przy rozruchu turbiny i przeciwdziała oderwaniu si słupa wody
ze sztolni ( w rurze ss cej) przy zamkni ciu dopływu wody do turbiny.
Sprawno elektrowni pompowej jest czynnikiem decyduj cym o jej du ej opłacalno ci,
dlatego te zwraca si szczególn uwag na dobór maszyn i urz dze o najwi kszej sprawno ci.
Pierwsze elektrownie pompowe były wyposa one w układy trójmaszynowe, a nawet
czteromaszynowe: turbina – synchroniczna maszyna elektryczna (silnik elektryczny nap dzaj cy
pomp ) – pompa. Pomimo niew tpliwej korzy ci, jak jest du a operatywno układów
trójmaszynowych – krótkie czasy przej cia z pracy pompowej do pracy turbinowej i odwrotnie, ze
wzgl dów ekonomicznych zdecydowanie zostały wyparte przez dwumaszynowe turbozespoły
odwracalne (rewersyjne) – pompa, turbina. Koszty inwestycyjne elektrowni z pompo turbinami s
o 10÷15 % mniejsze ni z zespołami trójmaszynowymi.
Hydrozespoły elektrowni pompowych s zał czane do pracy do kilkunastu razy w ci gu
doby, dlatego wyst puje konieczno ich cz stego rozruchu (zarówno do pracy pompowej, jak
i turbinowej) oraz hamowania – przy odstawianiu i przy zmianie charakteru pracy, wymagaj cej
w przypadku zespołów odwracalnych zmiany kierunku wirowania. Ka dy z dwóch sposobów pracy
zespołu wymaga odmiennego sposobu rozruchu.
a) rozruch hydrozespołu do pracy przez podanie wody na łopatki wirnika
b) przy rozruchu do pracy pompowej jest wymagane rozp dzenie zespołu do pr dko ci
synchronicznej, przy której generator b dzie pracował jako silnik synchroniczny
Do rozruchu hydrozespołu do pracy pompowej i hamowania elektrycznego s stosowane trzy
metody:
1. Bezpo redni rozruch asynchroniczny polega na bezpo rednim zał czeniu maszyny
synchronicznej, która ma specjalnie wykonany wirnik (odpowiednia klatka tłumi ca), do sieci
152
i asynchronicznym rozp dzeniu maszyny. Hamowanie w tym układzie polega na zwarciu stojana
rezystorem przy jednoczesnym wzbudzaniu wirnika. Z uwagi na spadki napi cia podczas rozruchu,
metoda ta jest stosowana do mocy 25 MW. Sposób ten zastosowano w elektrowni Solina na Sanie
do rozruchu członu pompowego.
2. Rozruch nast puje za pomoc dodatkowego silnika indukcyjnego pier cieniowego
o mocy 5÷10 % PN generatora, nadbudowanego na wale hydrozespołu, silnik ma o jedn par
biegunów mniej od hydrogeneratora i poprzez zmian pr du za pomoc rezystora wodnego
(elektrolit) wł czanego w obwód wirnika silnika rozruchowego (odł czonego od napi cia
przemiennego) stałym napi ciem z prostownika. Energia kinetyczna wiruj cego hydrozespołu jest
tracona na rezystorze wodnym jako energia cieplna, w wyniku czego nast puje hamowanie zespołu.
Sposób ten jest zastosowany w elektrowniach Por bka- ar i arnowiec.
3. Rozruch synchroniczny cz stotliwo ciowy polega na zasilaniu maszyny synchronicznej
napi ciem o płynnie zwi kszanej cz stotliwo ci od zera do warto ci znamionowej. Jako ródło
napi cia o regulowanej cz stotliwo ci stosuje si obecnie statyczn tyrystorow przetwornic
cz stotliwo ci (prostownik – falownik). W procesie hamowania nast puje odwrócenie funkcji
prostownika i falownika. Sposób ten b dzie stosowany m.in. w elektrowni Młoty.
Cz stotliwo ciowe układy rozruchowe zu ywaj mniejsz ilo energii podczas rozruchu (bez
rezystora rozruchowego), a podczas hamowania zwracaj energi do sieci.

3.4. Dane techniczne wybranych elektrowni wodnych

Rys.100. Elektrownia Małomice

Jest najdalej poło on od uj cia Bobru elektrowni wodn . Zlokalizowana została na kanale
o ł cznej długo ci 1170 m. Budow siłowni zako czono w 1920 r. wyposa aj c j w turbiny
Francisa, które poprzez układy przekładni nap dzały ró ne urz dzenia w s siedniej fabryce
wyrobów blaszanych.
W okresie pó niejszym siłowni wyposa ono w przekładnie z z bami drewnianymi oraz
generatory, które wytwarzały energi elektryczn do 1990 roku, do czasu całkowitego
wyeksploatowania urz dze . Wówczas to zdecydowano o jej modernizacji, a wła ciwie całkowitej
przebudowie. W miejsce turbin Francisa, po zmianie kształtu rur ss cych wstawiono nowoczesne
turbiny Kaplana o rednicy wirnika 2100 mm i 150 obr/min produkcji Dozamet Nowa Sól,
sprz gaj c je bezpo rednio z synchronicznymi generatorami wyprodukowanymi w Dolmelu
Wrocław. Turbiny wyposa ono w elektrohydrauliczne regulatory przystosowuj c elektrowni do
pracy bezobsługowej. Producentem tych regulatorów jest Instytut Energetyki z Gda ska.
153
Zamontowano równie automatyczn czyszczark krat czyni c obsług tej elektrowni
zdecydowanie łatwiejsz . Wszystkie prace zwi zane z przebudow elektrowni wykonali
pracownicy Zespołu Elektrowni Wodnych Dychów, uruchamiaj c j ponownie w 1992 roku.

Dane techniczne:
moc instalowana 2 x 400 kW
moc osi galna 2 x 225 kW
przełyk instalowany 2x 15m³/s
spad nominalny 2,2 m
produkcja rednioroczna 2 200 MWh

Rys.101. Elektrownia Solina

W latach 1960-68 zrealizowano stopie wodny Solina, przyszłej kaskady rzeki San, ze
zbiornikiem wieloletniego wyrównania. Poni ej zapory powstał zbiornik wyrównania dobowego
w Myczkowicach. Elektrownia Solina została wyposa ona w nast puj ce urz dzenia:
- dwie turbiny Francisa o danych: moc turbiny Pt=46,8 MW, pr dko obrotowa n=136,5
obr/min, rednica wirnika D=4,1 m, spad redni H=57 m; turbiny nap dzaj pr dnice
synchroniczne (ze wzbudnic pr du stałego) o danych: S=52 MV·A, P=46,8 MW, cos =0,9,
U=10,5 kV ± 5%;
- dwie pompoturbiny o danych: stosunek mocy pracy turbinowej do mocy pracy pompowej
Pt/Pp=22,5 MW / 20 MW, n=136,5 obr/min, D=4,5 m, H=57 m; pr dnice / silniki synchroniczne
o danych: S=24,5 MV·A, Pt/Pp=21,8 MW / 20,7 MW i odpowiadaj ce temu warto ci
cos t / cos p=0,9 / 0,9poj, U=10,5 kV ± 5%;

154
4. Mała energetyka wodna
Spo ród wszystkich odnawialnych ródeł energii w warunkach naszego kraju najwi kszy
udział w produkcji energii elektrycznej maj i b d miały elektrownie wodne, w ród których do
tzw. małej energetyki zalicza si obiekty o mocy zainstalowanej do 500 kW. Niestety zasoby
energetyczne naszych rzek nie s wielkie, rz du 13,5 TWh/rok., ze wzgl du na to, e Polska jest
krajem nizinnym. W Polsce działa ok. 250 małych elektrownii wodnych. S to elektrownie
prywatne. Dla prowadz cego taki obiekt staje si opłacalny dopiero po uzyskaniu co najmniej
30kW mocy.
MEW (mała energetyka wodna) ma wiele zalet, m.in.:
- zwi ksza mał retencj wód
- zwi ksza znacznie ilo miejsc pracy
- jest przyjazna dla rodowiska, nie zmienia w znaczny sposób krajobrazu i rodowiska naturalnego,

Teoretyczne energia wody wyra a si wzorem

E = c·g·Q·H [kWh]
g - przyspieszenie ziemskie[m²/s]
Q - nat enie przepływu wody[m³/s]
H - spad, czyli ró nica pomi dzy górnym, a dolnym poziomem wody[m]
c – pr dko wody[m/s]
E – energia wody [kWh]

Rys.102. Schemat małej elektrownii wodnej Zakopane Olcza

Sprawno ηe MEW wynosi od 30 % dla prostych urz dze do 85 - 90 % dla skomplikowanych

technicznie. Elektrownia mo e pracowa od (5000 - 8000) h/rok.
MEW pracuje bez wi kszych remontów przez 15 lat. Amortyzacja mo e trwa od 3-15 lat.
Elektrownie wodne mo na podzieli ze wzg. na lokalizacj :
- przy jazie lub zaporze
- w miejscach, do których woda doprowadzana jest kanałem lub ruroci giem oddalonym od
budowli pi trz cej na rzece.
Najwa niejszymi urz dzeniami w MEW s : turbina, pr dnica, układ regulacyjny i sterowanie
turbozespołu oraz przekładnie.

155
5. Opisy typów turbin wodnych
Technologiczne rozwi zania małych elektrowni wodnych zale w głównej mierze od
sposobu doprowadzenia wody (kanałem otwartym lub przewodem ci nieniowym) oraz od typu
zastosowanego turbozespołu. Zwłaszcza ten drugi czynnik powoduje du ró norodno rozwi za .
Istnieje bowiem wiele typów turbozespołów małej mocy stosowanych w elektrowniach wodnych.
W dalszym ci gu przedstawiono wi kszo ze spotkanych przypadków poczynaj c od rozwi za
najstarszych.

5.1. Rozwi zania tradycyjne z turbinami Francisa

Najstarszym typem turbiny , która znalazła zastosowanie była turbina Francisa o osi
pionowej, a pó niej tak e poziomej, pracuj ca w otwartej prostok tnej komorze turbinowej.
Obecnie ten typ turbiny ust pił ju miejsca lepszym konstrukcjom, nale y mu jednak po wi ci
nieco miejsca ze wzgl du na to, e niemal we wszystkich istniej cych w Polsce siłowniach
mły skich i elektrowniach stosowano wła nie to rozwi zanie. Korzystano w tym przypadku
z maszyn firmy Kryzel i Wojakowski z Radomska, o mocy do 100 kW oraz maszyn ró nych
producentów niemieckich. Brak seryjnej i taniej krajowej produkcji bardziej nowoczesnego
oprzyrz dowania spowodował, e wi kszo uruchomionych w Polsce w latach osiemdziesi tych
małych elektrowni wodnych nale y wła nie do omawianego typu.
Budynki MEW z turbinami Francisa produkowanymi w Radomsku przedstawiono na rys. 103 i 104
Na wlocie do komór znajduj si zastawki remontowo – awaryjne oraz kraty czyszczone r cznie.
Dno komory zwykle oddziela si od dna rzeki lub kanału niewielkim progiem przeciw
rumowiskowym w celu ochrony turbiny przed napływem gruntu z dna kanału.

Rys.103. Budynek elektrowni z pionow turbin Francisa:

1-turbina, 2-regulator r czny, 3-przekładnia z bata,
4- przekładnia pasowa, 5-zamkniecie awaryjno-remontowe, 6-kraty wlotowe, 7-spust wody z komory
turbinowej, 8- cianka szczelna, 9-próg przeciw rumowiskowy, 10-sto kowa rura ss ca, 11-komora
odpływowa, 12- komora turbiny 13-hala maszyn.

Turbina pionowa jest umieszczona nad otworem w dnie komory i przytwierdzona do kilku lub
kilkunastu rub kotwi cych zabetonowanych w dnie. Krótka sto kowa rura ss ca przechodzi do
komory odpływowej. W przypadku posadowienia budynku na palach komora odpływowa mo e
zosta zamocowana do ciany oporowej od strony doprowadzenia wody i od strony budynku
elektrowni oraz do płyty chroni cej dno pod rur ss c przed rozmyciem. Taki rodzaj konstrukcji
stosowano zwykle w celu unikni cia prac betoniarskich lub murarskich poni ej zwierciadła wody
gruntowej, gdy grunt był bardzo nawodniony. Wał turbiny przechodzi przez pokryw , w której
znajduje si ło ysko prowadz ce przez strop do hali maszyn. W hali tej jest umieszczona k towa
156
przekładnia, zwykle o z bach drewnianych, zawieraj ca tak e ło ysko oporowe turbiny. Na wale
poziomym, za przekładni , znajduje si jeszcze koło pasowe, sk d nap d mo e by przekazany do
generatora.

W przypadku turbiny poziomej (rys. 104.) wał przechodzi przez cian komory, w której
zabetonowana jest tarcza stojana turbiny. Za cian komory znajduje si koło pasowe. Poniewa
turbiny o osi poziomej stosowano zwykle przy mniejszym przełyku i wi kszych obrotach ni
turbiny pionowe, cz sto zdarza si , e wystarczała przekładnia jednostopniowa, aby nap d z koła
pasowego przy turbinie mógł by przeniesiony bezpo rednio do generatora. W wyrobach innych
producentów stosowano cz sto układ odwrócony, w którym rura ss ca wychodzi przez cian poza
komor turbinow obejmuj c w pocz tkowym odcinku wał turbiny i odginaj c si w dół przed
kołem pasowym.

Rys.104. Mała elektrownia wodna z poziom turbin Francisa (Kryzel i Wojakowski).

1 – turbina, 2 – regulator r czny, 3 – przekładnia pasowa, 4 – generator, 5 – szafa sterowniczo-rozdzielcza, 6
– kraty wlotowe, 7 – zamkni cie awaryjno-remontowe, 8 – spust wody z komory turbinowej, 9- cianka
szczelna

Je eli elektrownia ma pracowa na sie wydzielon , to cz sto niezb dne jest doł czenie do
generatora koła zamachowego. Poniewa stare siłownie z turbinami Francisa podlegaj ró nym
modernizacjom, nale y pami ta o nast puj cych czynno ciach. Przede wszystkim nale y zbada
stan techniczny budynku. Konstrukcje drewniane lub z cegły po kilkudziesi ciu latach u ytkowania
nadaj si prawie bez wyj tku, do wyburzenia ju na podstawie pobie nych ogl dzin. W przypadku
komór betonowych, zwłaszcza zbrojonych istnieje du a szansa napotkania obiektu w dobrym stanie
– jednak i tu opinia in yniera budowlanego, najlepiej hydrotechnika, jest niezb dna. W przypadku
pozytywnego wyniku pozostaje do rozwa enia zagadnienie wyboru typu i przełyku turbozespołu.
Nale y tu stwierdzi , e w starych budynkach praktycznie nie mo na stosowa popularnych
ostatnio turbin rurowych. Nowe turbozespoły musz swym układem i wielko ci na ladowa stare.
W przeciwnym bowiem razie grozi w praktyce rozbiórka modernizowanego obiektu. Pewne
mo liwo ci daje te stosowanie układów zblokowanych, które cz sto mo na zainstalowa w starych
obiektach nawet w zupełnie nowych miejscach bez potrzeby wielkich przeróbek budowlanych.
Cz sto w praktyce zast puje si star turbin Francisa now turbin Kaplana, która przy tej samej
rednicy ma przełyk o ok. 25% wi kszy. Nale y si jednak liczy z tym, e rura ss ca turbiny
Kapłana jest dłu sza i wymaga cisłego zachowania projektowanego kształtu, co zwłaszcza
w przypadku betonowych rur zakrzywionych wymagałoby niedopuszczalnej ingerencji
w fundamenty starego obiektu. Wykonanie turbiny Kaplana na niewła ciwej rurze prowadzi do
odczuwalnego ograniczenia mocy nowej turbiny. Trzecim wyj ciem jest zainstalowanie
dodatkowego turbozespołu.

157
5.2. Rozwi zania współczesne z turbinami Francisa

Od wielu ju lat zastosowanie turbin Francisa ogranicza si do spadów rz du 10 m i wy szych.

W przypadku spadów mniejszych turbin t zast piono doskonalsz turbin Kaplana. Natomiast
przy spadach powy ej 10 m przewa a zaleta turbiny Francisa, mianowicie jest ona odporna na
kawitacj (zjawisko utraty ci gło ci przepływu cieczy), dzi ki czemu nie ma potrzeby gł bokiego
posadowienia wirnika (kłopotliwego ze wzgl dów budowlanych).

Typowe rozwi zanie małej elektrowni z turbozespołem Francisa przedstawiono na

rys. 107. Jest to urz dzenie z wytwórni KD Blansko o rednicy wirnika 500 – 1000 mm, spadach
5 – 3 m, przełykach 0,4 – 5m/s, mocach 15 – 1400 kW. Przed wlotem do turbiny znajduje si
szybkodziałaj ce zamkni cie awaryjne (klapa motylowa). Przedstawiony turbozespół nie ma
kierownicy z ruchomymi łopatkami, jak to si spotyka w wi kszych urz dzeniach. Sterowanie
przepływem odbywa si tu za pomoc oprofilowanej klapy, umieszczonej na pocz tku spirali, która
w tym przypadku ma przekrój prostok tny. W zale no ci od wielko ci spadu i pr dko ci obrotowej
generatora mo e on by nap dzany bezpo rednio lub przez przekładni (na ogół pasow ).

Rys.105. Współczesne rozwi zanie z turbin Francisa dla spadów rednich ( KD Blansko).
1 – turbina Francisa w spirali stalowej, 2 – łopatka regulacyjna wewn trz budowy turbiny, 3 – zawór na
ruroci gu doprowadzaj cym, 4 – przekładnia pasowa, 5 – pr dnica, 6 – szafa sterowniczo-rozdzielcza.

5.3. Współczesne rozwi zania z turbinami Kaplana

Turbiny Kaplana (a zwłaszcza ich wirniki z przestawnymi łopatkami) stanowi obecnie
wyposa enie niemal wszystkich nowo budowanych elektrowni, przy spadach od najni szych do
kilkunastu metrów (rys. 106). W przypadku du ych elektrowni granica stosowalno ci turbin
Kaplana jest nawet wy sza. Ich zalety w porównaniu z turbinami Francisa to zachowanie du ej
sprawno ci nawet przy znacznych wahaniach spadu i przełyku, du a pr dko obrotowa
pozwalaj ca na stosowanie zarówno jednostopniowej przekładni, jak i bezpo redni nap d
generatora oraz wi kszy przełyk przy tej samej rednicy. Dopiero przy spadach powy ej 8 – 10 m
(dla małych turbin) ujawnia si mankament w postaci erozji kawitacyjnej zmuszaj cej do
kosztownego wi zania, w których turbina, przekładnia i generator pozostaj osobnymi
urz dzeniami, układ elektrowni przypomina siłownie z turbinami Francisa.

158
Rys.106. Rozwi zanie MEW z turbinami Kaplana w komorach otwartych ( KD Blansko )
a ) z turbin pionow b ) z turbin poziom 1- turbina Kapłana, 2 – przekładnia k towa z bata, 3 -koło
zamachowe, 4 – pr dnica, 5 – kraty wlotowe, 6 – zamkni cie remontowo – awaryjne, 7 – wn ki zamkni cia
remontowego rury ss cej, 8 – przekładnia pasowa, 9 – regulator turbiny

Turbiny Kaplana mog by stosowane w miejsce turbin Francisa w przypadku

modernizowania starych elektrowni wodnych. Poniewa wymagaj one jednak dłu szych
i gł bszych rur ss cych, które trudno pomie ci w starej konstrukcji budynku, mo na stosowa
układ lewarowy. Polega to na wzniesieniu turbiny ponad dno komory tak, e rura ss ca mie ci si
pod ni bez powa niejszych rozku płyty dennej budynku. Aby jednocze nie unikn dostawania
si powietrza do turbiny umieszczonej wysoko nale y doprowadzi do całkowitego wypełnienia
komory wod a pod jej strop, przy czym w górnej cz ci komory wyst pi wówczas podci nienie.
Wymaga to odpowiedniego ukształtowania wlotu do komory i przebudowy stropu komory, w celu
wzmocnienia jego wytrzymało ci. Mimo znacznego zakresu przeróbek oszcz dno z powodu
unikni cia kosztownych prac w obr bie fundamentów jest godna uwagi.

5.4. Rozwi zania z turbinami rurowymi

Turbiny rurowe skonstruowano d c do uproszczenia i potanienia poprzednich konstrukcji. Wirnik

typu Kaplana (ewentualnie migłowy - o nie przestawnych łopatkach) umieszczono w przewodzie
o przekroju kołowym. Dzi ki temu zrezygnowano w porównaniu z analogiczn turbin Kaplana
z obszernych komór turbinowych lub skomplikowanych spiral wlotowych, spłycono posadowienie
elektrowni oraz zwi kszono obroty, przełyk i moc elektrowni (o kilka %).
159
W przypadku urz dze o mocy od kilkudziesi ciu do kilkuset kilowatów stosuje si cz sto wersj
uproszczon , mianowicie rezygnuje si z przestawnych łopatek kierownicy przed wirnikiem.
Wówczas regulacja odbywa si za pomoc łopatek wirnika, a nie na skutek braku mo liwo ci
zamkni cia wody. Niezb dne jest wi c zastosowanie przed turbin odpowiednio szybko
działaj cego zamkni cia lub umieszczenie turbiny w przewodzie lewarowym ponad poziomem
górnej wody. W ci gu ponad trzydziestu lat stosowania turbin rurowych pojawiło si wiele ró nych
rozwi za układów konstrukcyjnych elektrowni.
Urz dzenia elektrowni wbudowane s w próg jazu z zamkni ciem klapowym. Poniewa układ
gruszkowy ogranicza mo liwo doboru pr dnicy i przekładni (a zwłaszcza ich wymiarów) oraz
utrudnia rozwi zanie chłodzenia, smarowania, sterowania, uszczelnienia i napraw turbozespołu,
opracowano rozwi zania pozwalaj ce na usuni cie pr dnicy poza gruszk . Jedno z nich
przedstawiono na rys. 107.
W gruszce pozostała przekładnia k towa ło yska i elementy układu sterowania. W zale no ci od
rodzaju pr dnicy mo na jej nada poło enie pionowe lub poziome z boku turbiny. Istnieje te
rozwi zanie (firmy VOEST – ALPINE), w którym nap d z gruszki jest wyprowadzany do pr dnicy
za pomoc kilku pasków klinowych w szczelnej obudowie.
Jednym z najbardziej wyszukanych układów, pozwalaj cych na usuni cie pr dnicy poza
turbin rurow jest konstrukcja firmy ESCHER WYSS (znana jako STRAFLO) produkowana
obecnie przez ZAKŁADY ACEC (BELGIA).W konstrukcji tej fragmentem stalowej rury
stanowi cej obudow turbiny jest ruchomy pier cie zdylatowany w stosunku do poprzedniego,
tylnego fragmentu obudowy. Wewn trz pier cienia jest zamocowany wirnik turbiny o nie
przestawnych łopatkach, a na zewn trz znajduje si wirnik pr dnicy. Cało obraca si podczas
przepływu wody, generuj c pr d w nieruchomym stojanie pr dnicy. Turbozespoły takie produkuje
si dla znacznych mocy, przekraczaj cych 1 MW .Dla elektrowni o mocy 100 kW –2 MW w celu
typizowania pr dnic firma ACEC opracowała inne rozwi zanie, w którym zamiast wirnika
pr dnicy, na zewn trz ruchomego pier cienia osadzone jest koło pasowe przekładni (rys. 108.).
Drugie koło pasowe jest osadzone na zewn trz obudowy turbiny, a od niego prowadzi wał do
pr dnicy.
W obu przedstawionych przypadkach wymagana jest wysoka precyzja wykonania do
skomplikowanego uszczelnienia turbiny.

Rys.107. Turbozespół z przekładni k tow w „gruszce” (Elektrownia Ro cino po przebudowie)

1 - wirnik z przesławnymi łopatkami, 2 - przekładnia k towa z bata, 3 - pr dnica z kołem zamachowym,
4 - zamkni cie awaryjne ( zawór motylowy ), 5 - kraty wlotowe, 6 - wn ki zamkni cia remontowego wlotu,
7 - klapowe zamkni cie remontowe rury ss cej, 8 - klapowe zamkni cie jazu

160
Rys.108. Zmodyfikowane rozwi zanie turbozespołu STRAFLO z kołem pasowym na obr czy
wirnika (ACEC),
1 – wirnik turbiny (łopatki regulowane na stałe), 2 – obudowa ło ysk i elementów regulacji, 3 – stałe łopatki
kierownicze, 4 – system pier cieni uszczelniaj cych, 5 – koło pasowe na obwodzie wirnika, 6 – pas
transmisyjny, 7 – pr dnica, 8 – szafa sterowniczo-rozdzielcza, 9 – studzienka zbiorcza przecieków,
10 – przewody odwadniaj ce „gruszk ” i uszczelnienia wirnika, 11 – szybko opadaj ca zasuwa, 12 – wn ki
zamkni cia remontowego ruty ss cej, 13 – kraty wlotowe

Do najbardziej popularnych obecnie turbin rurowych nale turbiny kolanowe. Charakteryzuj si

tym, e stalowa rura ss ca jest wygi ta w dół (na podobie stwo kolana) co pozwala na
wprowadzenie wału poza obudow turbiny i do swobodny dobór typu i wielko ci przekładni oraz
pr dnicy. Poszczególne rozwi zania ró ni si mi dzy sob kształtem rury ss cej (wygi ta
pojedynczo lub podwójnie) poło eniem wału turbiny (poziomy lub odchylony od góry) kierunkiem
wyprowadzenia wału (ku wodzie dolnej lub górnej), lecz ogólne rozwi zania elektrowni pozostaje
jak na rys. 109, na którym przedstawiono elektrowni z turbin kolanow HNNY CKD Blansko
produkowan z wirnikiem o rednicy 1-3,5m, dla spadów 2-10 m, i przełyków 1,4-100 m/s i mocy
400-5000 kW. Na wlocie do turbiny zastosowano zawór motylkowy, który stosuje si tak e
w przypadku doprowadzenia wody za pomoc ruroci gu. W przypadku elektrowni przy
zbiornikowej lub elektrowni przy kanale otwartym wystarczy nieco ta sza zasuwa płaska. Na
wlocie do turbiny zastosowano zawór motylkowy, który stosuje si tak e w przypadku
doprowadzenia wody za pomoc ruroci gu.

Rys.109. Mała elektrownia wodna z turbin rurow kolanow ( KD),

1 – wirnik turbiny z przesuwanymi łopatkami, 2 – ło ysko oporowe turbiny, 3 – koło zamachowe, 4 –
przekładnia z bata, 5 – pr dnica, 6 – zawór awaryjny motylowy (nie wyst puje w przypadku regulowanych
łopatek kierownicy), 7 – wn ki zamkni cia remontowego wlotu, 8 – kraty wlotowe, 9 – czyszczarka krat, 10
– wn ki zamkni cia remontowego rury ss cej, 11 – agregat odwadniaj cy, 12 – suwnica monta owa, 13 –
luk nad płaszczyzn monta ow

Przy mniejszych turbozespołach mo e ona by nawet drewniana. Wi kszo wytwórni, zwłaszcza

w przypadku niewielkich turbin o rednicy 1-2 m rezygnuje z ruchomych łopatek kierowniczych
161
stosuj c pojedynczy system regulacji za pomoc łopatek wirnika. Elektrownie z turbinami
rurowymi b d szeroko stosowane w Polsce; Zakłady Remontowe Energetyki w Gda sku podj ły
si produkcji tych urz dze , istotn barier s jak dot d koszty.
Turbiny rurowe mog by te wykonywane w układzie pionowym. Na rys. 110.
przedstawiono takie obiekty firmy BOFORS-NOHAB, dla najmniejszych spadów ze szczeln
komor lewarow , dla du ych spadów z ruroci giem. To drugie rozwi zanie pozwala na unikniecie
awaryjnego zamkni cia na wlocie do turbiny, dopływ wody odcina si bowiem przez
napowietrzenie komory na skutek otwarcia zaworu w stropie.

Rys.110. Rozwi zania MEW z turbinami rurowymi w układzie pionowym (BOFORS-NOHAB):

a) z komor lewarow , b) z doprowadzeniem ruroci gami,
1 – wirnik turbiny z przestawnymi łopatkami, 2 – nieruchome łopatki kierownicy turbiny, 3 – obudowa
ło yska oporowego i przekładni z batej, 4 – pr dnica, 5 – szafy sterowniczo-rozdzielcze,6 - układ
odpowietrzania komory lewarowej, 7 – zawór awaryjny motylowy z zamkni ciem ci arowym, 8 – kraty
wlotowe, 9 – wn ki zamkni cia remontowego rury ss cej, 10 – ruroci g doprowadzaj cy, 11 – luk
monta owy

Spo ród turbin rurowych znane jest jeszcze jedno rozwi zanie, w którym pr dnica jest umieszczona
poza obudow prowadz c wod . Jest to wariant z pr dnic studniow , woda napływa do
elektrowni dwoma zamkni tymi kanałami opływaj cymi otwarte od góry w skie
pomieszczenie(studni ), w którym jest umieszczona pr dnica lub przekładnia.
Za tym pomieszczeniem kanały ł cz si w jeden przewód, w którym pracuje wirnik turbiny. Dalej
znajduje si rura ss ca opadaj ca sko nie w dół. Obecnie rozwi zanie to wyst puje rzadko.

5.5. Rozwi zania z innymi turbinami (Banki, Peltona)

Oprócz omówionych rozwi za wyst puj w małych elektrowniach wodnych, cho niezbyt cz sto,
jeszcze dwa typy turbin – Banki i Peltona.
Turbina Banki jest bardzo starym rozwi zaniem, opracowanym ostatnio na nowo przez
Instytut Maszyn Przemysłowych PAN w Gda sku (a za granic przez Zakłady Osbergera).
W Polsce zbudowano w latach osiemdziesi tych kilka obiektów z turbinami tego typu. Wirnik
(w kształcie walca) ma blaszan obudow , odpływ wody jest sterowany za pomoc oprofilowanej
klapy umieszczonej równie w obudowie przed wirnikiem. Je eli spad nie przekracza kilku metrów,
to klapa mo e by te jedynym zamkni ciem awaryjnym. Je li budynek znajduje si bezpo rednio
przy zbiorniku lub kanale, to wod do turbiny doprowadza si krótkim (1 – 2 m) przewodem
o przekroju prostok tnym. Przy wi kszych spadach doprowadza si ruroci giem i wtedy zwykle

162
przed turbin stosuje si zawór motylowy (rys. 111). Najcz ciej nie ma rury ss cej, wirnik pracuje
w powietrzu, a woda odpływa spod niego korytem otwartym.

Rys.111. Rozwi zanie MEW z turbin Banki

1-ruroci g doprowadzaj cy , 2-zawór motylowy z zamkni ciem ci arowym, 3-regulator turbiny, 4-turbina
Banki, 5-pas transmisyjny, 6-pr dnica, 7-szafa sterowniczo- rozdzielcza, 8-luk monta owy.

Elektrownie z turbinami Banki s technicznie i ekonomicznie uzasadnione przy spadach co

najmniej 3-5 m lub wi kszych. Przy spadach najmniejszych utrata cz ci spadku na skutek
wzniesienia wirnika ponad wod doln , przy braku w pełni warto ciowej rury ss cej, powoduje
wyra ne zmniejszenie i tak niewielkiej sprawno ci turbozespołu. Niewielka pr dko obrotowa
turbiny zmusza przy małych spadach do stosowania podwójnej przekładni pasowej.
Małe elektrownie z turbinami Peltona spotyka si w krajach wybitnie górzystych, przy spadach
ponad 50 m. W Polsce podobne warunki wyst puj niemal wył cznie na obszarach parków
narodowych, gdzie mogłyby one pracowa na potrzeby schronisk turystycznych, obecnie
funkcjonuj 2 takie obiekty. Ogólny układ elektrowni pozostaje taki jak z turbin Banki.

163
6. Pr dnice elektryczne
W małych elektrowniach wodnych stosowane s dwa typy pr dnic:
- pr dnice asynchroniczne (indukcyjne) trójfazowe pr du zmiennego;
- pr dnice synchroniczne trójfazowe pr du przemiennego.
W zale no ci od kompozycji turbozespołu, rodzaju i typu turbiny, pr dnice mog mie wał
poziomy, pionowy lub uko ny. Wał pr dnicy mo e by sprz ony bezpo rednio z wałem turbiny
przy u yciu sprz gła stałego, b d te za po rednictwem przekładni z batej lub pasowej. Sposób
sprz enia zale y od rodzaju turbiny i pr dnicy, ich pr dko ci obrotowych, mocy i ło yskowania.
Trójfazowe pr dnice instalowane w MEW, umo liwiaj stabiln prac elektrowni w sieci
wydzielonej. W przypadku przerwania tej sieci z innych ródeł MEW mo e stanowi rezerwowe
ródło zasilania dla wydzielonej grupy odbiorców.
Pr dnice asynchroniczne trójfazowego pr du przemiennego maj ograniczony zakres stosowania;
s instalowane w MEW, których zadaniem jest wył cznie wykorzystywanie nie
zagospodarowanych cieków wodnych, i które nie maj charakteru ródeł rezerwowego zasilania.
Energia wytworzona przez pr dnic asynchroniczn jest oddawana do lokalnej sieci
elektroenergetycznej zasilanej równolegle z innych ródeł.
Pr dnice synchroniczne jawnobiegunowe (wolnoobrotowe) znalazły zastosowanie w du ych
elektrowniach wodnych.

6.1. Wielko ci i parametry pr dnicy

Pr dko obrotowa pr dnicy w przypadku bezpo redniego sprz enia z turbin dobierana
jest do obrotów turbiny. Małe pr dnice synchroniczne maj wtedy nast puj ce obroty
znamionowe:500, 600, 750, 1000 i 1500.
Pr dnice asynchroniczne posiadaj obroty znamionowe wy sze ni pr dko pola
wiruj cego stojana (pr dko synchroniczna ns )

n>ns , s<0

W zale no ci od typów, spadów i przełyków turbin, pr dko ci te pozwalaj na bezpo rednie

sprz enie turbiny z pr dnic . Rozwi zanie to jest optymalne.
Je eli znamionowa pr dko turbiny jest mniejsza ni pr dko znamionowa pr dnicy,
to konieczne jest stosowanie przekładni podwy szaj cej. Przekładni obni aj cych nie stasuje si .
Stosowanie przekładni zmniejsza sprawno turbozespołu, zwi ksza jego koszt i poziom hałasu,
poza tym stanowi dodatkowy element obni aj cy pewno pracy turbozespołu. W przypadku
maszyn mniejszych mocy zaleca si , ze wzgl du na ich prostot , przekładnie pasowe. S one
wykonane z wielowarstwowych pasów płaskich i umo liwiaj w jednym stopniu przeło enie nawet
w stosunku 1:6. Wirnik i ło yska pr dnicy nap dzanej turbin wodn musz wytrzyma zwi kszon
pr dko obrotow (rozbieg) turbiny przynajmniej w ci gu 2 min.
Pr dnice o mniejszych mocach dla MEW s konstruowane na napi cia znamionowe 380V
i 400V, o wi kszych mocach na napi cia 3,15kV i 6,3kV.

6.2. Pr dnice asynchroniczne (indukcyjne)

Trójfazowa maszyna asynchroniczna, wiruj ca z pr dko ci nadsynchroniczn w stosunku do

wiruj cego pola, przechodzi w system pracy pr dnicowej i oddaje moc czynn . Do wytwarzania
strumienia magnetycznego w trójfazowej pr dnicy asynchronicznej niezb dny jest pr d
magnesuj cy. Pr d ten musi by pobierany z zewn trznego ródła. ródłem tym jest z zasady sie
elektroenergetyczna (zasilana równie z innych ródeł), z któr współpracuje pr dnica, wyj tkowo
mo e to by bateria kondensatorów.

164
 W celu unikni cia niebezpiecznych
przepi w takich układach trzeba
bezwzgl dnie wył czy baterie przy
wył czeniu pr dnicy. Przy stosowaniu
kondensatorów nale y ci le przestrzega
przepisów BHP w celu unikni cia
niebezpiecznych pora e . W warunkach
krajowych zakres stosowania pr dnic
asynchronicznych ogranicza si do
jednostek mniejszych mocy.
Jako pr dnice asynchroniczne mog by
stosowane konwencjonalne, katalogowe,
zwarte trójfazowe silniki asynchroniczne
(indukcyjne).W takim wypadku moc
znamionowa przy pracy pr dnicowej
maszyny indukcyjnej jest wi ksza od mocy
Rys.112. Charakterystyki ruchowe maszyny znamionowej przy pracy silnikowej
asynchronicznej o warto strat w systemie pracy
1-moc elektryczna, 2-pr d, 3-moment, 4-cosϕ, silnikowej.
5-moc mechaniczna O ile kierunki przepływu mocy czynnych
zale od systemu pracy maszyny indukcyjnej, to kierunki przepływu mocy biernych dla obu
systemów nie ulegaj zmianie. Moc bierna w obu systemach jest dostarczana z zewn trz.
Poniewa konstrukcje typowych silników asynchronicznych gwarantuj wytrzymało
mechaniczn ich wirników na podwy szon pr dko obrotow równ jedynie 1,2 pr dko ci
znamionowej, przed zainstalowaniem typowego silnika pracuj cego jako pr dnica asynchroniczna
nale y bezwzgl dnie uzyska od dostawcy gwarancj na wytrzymało silnika przy zwi kszonej
(rozbiegowej) pr dko ci obrotowej w czasie minimum 2 min.

6.3. Pr dnice synchroniczne (hydrogeneratory)

Trójfazowe pr dnice synchroniczne w MEW maj budow bardziej skomplikowan ni pr dnice

asynchroniczne. Wolnobie ne pr dnice synchroniczne nap dzane turbinami wodnymi maj wirniki
z biegunami wydatnymi. Przy pr dko ciach pr dnicy rz du kilkudziesi ciu obrotów na minut
liczba biegunów wynosi kilkadziesi t. rednice pr dnic dochodz do kilku metrów, wirniki maj
długo około 1m. Maszyny takie najcz ciej pracuj z walcem pionowym. Moce znamionowe
turbogeneratorów dochodz do kilkuset MW. Uzwojenie wirnika jest zasilane pr dem stałym
i stanowi magne nic pr dnicy. Stojan (twornik) ma uzwojenie trójfazowe, z którego wyprowadza
si energie elektryczn do sieci. Uzwojenie wirnika (wzbudzenia) jest zasilane pr dem stałym
o napi ciu nie przekraczaj cym zwykle 220V. Do najcz ciej stosowanych układów wzbudzenia
w elektrowniach wodnych nale :
- układ wzbudzenia ze wzbudnic pr du stałego (i ewentualnie z podwzbudnic ) osadzon na
wale pr dnicy (stosowany w starszych elektrowniach)
- statyczny tyrystorowy układ wzbudzenia
- bezszczotkowy układ wzbudzenia (wzbudnica pr du przemiennego z wiruj cymi diodami
osadzonymi na wale pr dnicy).

165
 3 4
U1 L1
F1 A

1 V1 L2
A

W1 L3
2 A
F2
A
V

Rys.113. Schemat poł cze pr dnicy synchronicznej przył czonej do sieci sztywnej.
1- pier cienie lizgowe, 2- szczotki, 3- uzwojenie wzbudzaj ce, 4-uzwojenie twornika

7. Regulatory turbin wodnych

Zadaniem regulatora turbiny wodnej jest utrzymywanie stałej pr dko ci obrotowej lub
sterowanie otwarciem kierownicy w zale no ci od dopływu wody. W zwi zku z tym regulatory
mo na podzieli na dwie grupy.
- do pierwszej zalicza si regulatory pr dko ci obrotowej stosowane w przypadku pracy
turbozespołu na wydzielon sie elektroenergetyczn .
- do grupy drugiej zalicza si regulatory współpracuj ce z lokaln sieci elektroenergetyczn tzw.
regulatory mocy. W tym przypadku nie wymaga si regulacji pr dko ci obrotowej, regulator
powinien natomiast tak sterowa otwarciem kierownicy turbiny, aby poziom górnej wody nie
zmieniał si . Z uwagi na znaczne siły wyst puj ce przy zmianie otwarcia kierownicy, do nap du
u ywa si zwykle siłowników hydraulicznych lub rzadziej silników elektrycznych. Przy stosowaniu
hydrauliki siłowej nale y elektrowni wyposa y w układ zasilania olejowego, zwany w skrócie
UOC (układ olejowo – ci nieniowy), dostarczaj cy olej pod ci nieniem. Przy zastosowaniu silnika
elektrycznego stosuje si baterie akumulatorów wraz z układem ich ładowania.

7.1. Regulatory obrotów.

Działanie regulatorów obrotów i

zjawiska wyst puj ce w procesach
regulacyjnych najlepiej jest pozna na
prostych przykładach układów
regulacyjnych.
Najprostszy regulator obrotów
mechaniczno – hydrauliczny
przedstawiono na rys. 114. Turbina
nap dza wahadło od rodkowe 1,
którego tuleja – poprzez d wigni 2 –
jest zwi zana z suwakiem 3
rozdzielacza oleju.
Układ przedstawiony na tym rysunku
Rys.114. Regulator obrotów z du ym statyzmem znajduje si w poło eniu równowagi
regulacji: tj. turbina 4 ma znamionowe obroty
1 - wahadło od rodkowe, 2 - dzwignia, 3 - rozdzielacz a jej moc jest równa mocy pr dnicy.
oleju, 4 - turbina, 5 - siłownik kierownicy, 6 - zasuwa W przypadku np. wzrostu obci enia,
obroty turbiny zmniejszaj si , tuleja
wahadła od rodkowego przesunie si
166
ku dołowi, a suwak rozdzielczy ku górze. Ci nienie oleju zostanie doprowadzone do lewej strony
cylindra siłownika kierownicy 5 (kierownic przedstawiono jako zasuw 6), a prawa strona cylindra
zostanie poł czona ze zlewem. Siłownik b dzie otwierał dopływ wody dopóty suwak nie wróci na
poprzednie miejsce w tzw. poło enie neutralne. Nast pi to wówczas, gdy turbina osi gnie
poprzedni pr dko obrotow , bo tylko przy tych obrotach suwak znajduje si w poło eniu
rodkowym. W regulatorze tym zastosowano sprz enie zwrotne w postaci układu mechanicznego,
ł cz cego tłoczysko siłownika kierownicy z punktem podparcia głównej d wigni regulatora. W tym
rozwi zaniu wyst puj znaczne zmiany pr dko ci obrotowej wraz ze zmian obci enia turbiny.
Miar tych zmian jest tzw. statyzm regulacji, który okre la procentowy wzrost obrotów turbiny po
jej całkowitym odci eniu. Im wi kszy jest statyzm regulacji, tym stabilniejsze
s obroty turbiny. Jednocze nie jednak wyst puj tam wi ksze ró nice obrotów przy zmianie
obci enia.
Regulator pracuj cy stabilnie,
a równocze nie maj cy mały (zerowy)
statyzm przedstawiono na rys.115.
W regulatorze tym punkt obrotu 7 głównej
d wigni regulatora podparto spr y cie
i zastosowano podatny dr ek w układzie
sprz enia zwrotnego. Dr ek ten stanowi
tłok
8 i cylinder 9 wypełniony olejem, który
przepływa mo e z jednej strony tłoka na
drug przez regulowany zawór dławi cy 10.
Urz dzenie to jest nazywane izodromem.
Przy zaworze otwartym tłok w cylindrze
przesuwa si swobodnie, punkt obrotu
Rys.115. Regulator obrotów z izodromem. d wigni zajmuje stałe poło enie i regulator
7-punkt obrotu głównej d wigni regulatora, 8-tłok, pracuje jak regulator podany na rys.114.
9-cylinder, 10-zawór dławi cy (izodrom) Przy zaworze zamkni tym tłok w cylindrze
nie przesuwa si , dr ek staje si sztywny, spr yna ugina si i regulator pracuje jak regulator
podany na rys.117. Je eli zawór zostanie nieznacznie uchylony, układ regulacji działa jak układ
o du ym (chwilowym) statyzmie - a wi c jest stabilny, powracaj c do statyzmu zerowego, przy
którym obroty turbiny s stałe bez wzgl du na obci enie.
W celu skrócenia czasu stabilizowania si obrotów turbozespołu stosuje si zawory
dławi ce, których stopie otwarcia jest proporcjonalny do odkształcenia spr yny, mianowicie im
wi ksze odkształcenie spr yny, tym zawór jest bardziej otwarty. Przy spr ynie nie odkształconej
zawór jest zamkni ty. Tego typu regulatory nadaj si wył cznie do sterowania turbozespołem
pracuj cym na sie wydzielon .
Regulator uniwersalny przedstawiono na rys.119. W regulatorze tym, przez zastosowanie
przesuwanego punktu 11 zamocowania spr yny izodromu, uzyskano trwały statyzm regulacyjny.
Najcz ciej warto tego statyzmu mo na dowolnie ustala w zakresie 0 – 10 %, np. przez zmian
długo ci krótszego ramienia 12 d wigni dwuramiennej. I tak np. gdy rami to ma zerow długo –
statyzm jest zerowy. Zwykle statyzm ustawia si na 5%.
W układ d wigni trwałego statyzmu regulacji został wbudowany mechanizm rubowy
13 który unosi d wigni w punkcie obrotu 14. Mechanizm ten słu y do zmiany pr dko ci obrotowej
turbiny (nastawnik obrotów). W przypadku pracy turbozespołu na lokaln sie elektroenergetyczn
ten sam mechanizm słu y do ustawiania otwarcia kierownicy (nastawnik otwarcia). Nale y
zaznaczy , e w warunkach eksploatacyjnych turbozespół nie mo e by przeci ony ponad moc
znamionow . W zwi zku z tym wskazane jest zainstalowanie w układzie kierowniczym
wył czników kra cowych do sygnalizacji przeci enia lub wprost do automatycznego wył czania
odbiorników energii według wa no ci potrzeb. Je eli dopływ wody jest mniejszy ni obci enie
maszyny, to na wskutek braku wody nast pi spadek obrotów. Nale y wi c zastosowa sygnalizacj

167
 zwi zan z poziomem górnej wody. Spadek
tego poziomu jest sygnałem nadmiernego
przeci enia turbiny. Sygnalizacja ta powinna
tak e sterowa wył czaniem odpowiednich
odbiorników energii elektrycznej.

7.2. Regulatory mocy

Regulator mocy znajduje

zastosowanie
w przypadku współpracy turbozespołu z
lokaln sieci elektroenergetyczn . Poniewa
w tych warunkach obroty maszyny s stałe, a
ci lej zale od cz stotliwo ci sieci, nie
wymaga si wi c ich regulowania. W
Rys.116. Regulator uniwersalny. zwi zku z tym, zadaniem regulatora jest
11 -punkt zamocowania spr yny izodromu, 12 - sterowanie obci eniem maszyny
d wignia dwuramienna, 13 - mechanizm rubowy, w zale no ci od aktualnego dopływu wody.
14 - punkt obrotu d wigni Miar zgodno ci dopływu z obci eniem
turbozespołu mo e by poziom górnej wody, który w przypadku równowagi nie zmienia si . Ze
wzgl du na pełniejsze wykorzystanie energii cieku d y si do utrzymywania wysokiego poziomu
górnej wody, który mo e by sygnałem steruj cym otwarcie kierownicy.

Rys.117. Regulator mocy z czujnikiem pływakowym.

Regulator mocy turbiny jest nastawnikiem otwarcia kierownicy ze sprz eniem zwrotnym
o rozwi zaniu podobnym do regulatora obrotów przedstawionego na rys. 117.
W miejsce czujnika pr dko ci obrotowej jest zainstalowany siłownik, który – reaguj c na zmian
poziomu górnej wody – przemieszcza proporcjonalnie koniec głównej d wigni regulatora. Do
pomiaru tego poziomu stosuje si czujniki pływakowe lub pneumatyczne. Regulator z czujnikiem
pływakowym przedstawiono na rys. 117. Na górnej wodzie zainstalowany jest pływak, który za
pomoc ci gna oddziałuje bezpo rednio na główn d wigni regulatora. Ka demu poło eniu
suwaka odpowiada okre lone otwarcie kierownicy. Przyjmuje si , e przy maksymalnym poziomie
wody kierownica jest całkowicie otwarta, za przy poziomie najni szym – całkowicie zamkni ta.
Układy te pracuj bardzo stabilnie, s jednak do kłopotliwe w eksploatacji z uwagi na pływak,

168
który zwykle jest umieszczony w specjalnej studzience, na skutek zanieczyszcze lub obmarzania
mo e działa niesprawnie.

Rys.118. Regulator mocy z czujnikiem pneumatycznym i siłownikiem membranowym

Rys.119. Regulator mocy z czujnikiem pneumatycznym i siłownikiem dzwonowym

Regulator z czujnikiem pneumatycznym przedstawiono na rys. 118 Czujnikiem poziomu górnej

wody jest rurka zanurzona w wodzie, do której w sposób ci gły doprowadzana jest ze specjalnej
spr arki powietrze. Ci nienie powietrza zale y od stopnia zanurzenia rurki, która si zmienia wraz
ze zmian poziomu wody. Siłownikiem wykonawczym mo e by urz dzenie membranowe
(rys.118), lub urz dzenie dzwonowe (rys.119). Rozwi zanie pneumatyczne jest pewniejsze
w działaniu, wymaga jednak dodatkowej instalacji spr onego powietrza.

7.3. Elektrohydrauliczny regulator pr dko ci obrotowej turbiny lub jej mocy.

Najbardziej uniwersalnymi regulatorami turbozespołów elektrowni wodnych s regulatory

elektrohydrauliczne. Współpracuj c z odpowiednimi miernikami, mog spełnia funkcj :

169
- regulacji pr dko ci obrotowej turbozespołu (utrzymywanie zadanej pr dko ci obrotowej
turbozespołu, czyli cz stotliwo ci wytwarzanego pr du), przy zmiennym obci eniu sieci
wydzielonej, na któr pracuje turbozespół
- regulacji mocy turbozespołu oddawanej do sieci elektroenergetycznej, odpowiednio
do przepływu w rzece w celu zachowania stałego poziomu górnej wody
- pracy turbozespołu na sie elektroenergetyczn z dan moc
- pracy turbozespołu na sie elektroenergetyczn z zadanym przełykiem (np. wymaganym ze
wzgl dów biologicznych w rzece poni ej elektrowni), przy zmieniaj cym si spadzie
- Regulatory elektrohydrauliczne umo liwiaj :
- jednoimpulsowe, programowe uruchomienie turbozespołu (automatycznie)
- uruchomienie wieloimpulsowe (r czne)
- uruchomienie awaryjne (r czne) przy braku zasilania elektrycznego
- jednoimpulsowe, programowe zatrzymanie turbozespołu (automatyczne)
- zatrzymanie wieloimpulsowe (r czne)
- zatrzymanie awaryjne (r czne)
- ograniczenie maksymalnego otwarcia aparatu kierowniczego turbiny

Uruchomienie i zatrzymanie r czne mo e nast pi w miejscu zainstalowania regulatora

i z pulpitu sterowniczego w nastawni, automatyczne za z pulpitu sterowniczego z nastawni
i zdalnie z innego miejsca. Na Rys.120. pokazano schemat funkcjonalny regulacji turbiny typu
Kaplana oraz innych urz dze współpracuj cych z turbozespołem.
Ka da MEW powinna by bezwzgl dnie zautomatyzowana w zakresie niezb dnym
technicznie, (jest to jednocze nie minimalny dopuszczalny zakres automatyzacji). Wymagaj tego
wzgl dy bezpiecze stwa pracy MEW oraz warunki eksploatacji narzucone tym elektrowniom. Dla
MEW bezobsługowych, z nadzorem okresowym, minimalny dopuszczalny zakres automatyzacji
jest jednocze nie zakresem maksymalnym (maksymalnie mo liwym). Natomiast dla MEW
z obsług stał lub z dy urem dowolnym, współpracuj cych z lokaln sieci elektryczn , niezb dny
technicznie minimalny zakres automatyzacji sprowadza si wył cznie do automatyzacji procesów
zatrzymania (odstawienia) turbozespołu w przypadku zadziałania zabezpiecze . W elektrowniach
tych mo na oczywi cie zastosowa tak e i szerszy zakres automatyzacji (nawet w zakres
maksymalny). O wyborze zakresu automatyzacji MEW szerszego ni niezb dny technicznie
decyduje ju wył cznie jej wła ciciel. Mo e on w tym celu posługiwa si ró nymi kryteriami, jak
np. kryterium wody lub kryterium opłacalno ci ekonomicznej.
W tym ostatnim przypadku ka de zwi kszenie zakresu automatyzacji ponad minimalny b dzie
uzasadnione tylko w tedy, gdy spowoduje ono zwi kszenie zysku przynoszonego przez MEW.
Nale y tutaj zwróci uwag na fakt, i wybór automatycznie uzasadnionego zakresu automatyzacji
MEW wi e si ci le z wyborem jej urz dze podstawowych (turbina pr dnica), dlatego dla nowo
budowanych MEW, wybór zakresu automatyzacji powinien by poł czony z wyborem urz dze
podstawowych. Wraz z wyborem automatyzacji nale y wybra rozwi zanie techniczne układów
automatyki.
Stosowane mog by trzy podstawowe rodzaje rozwi za technicznych automatyzacji
MEW:
- układy przeka nikowe
- układy bezstykowe
- układy mikroprocesorowe.
Najprostsze i najta sze s układy przeka nikowe. Wad tych układów jest do znaczna ich
zawodno , spowodowana głównie zabrudzeniami, korozj i odkształceniami styków.

170
Rys.120. Schemat hydromechaniczny turbozespołu,
I - turbina Kaplana, II - serwomotor aparatu kierownicy, III - serwomotor nastawiania łopat wirnika, IV -
stacja zasilania hydraulicznego, V - pr dnica synchroniczna, VI - pompy wody chłodz cej ło ysko pr dnicy,
VII - urz dzenia spr arkowe, VIII - stanowisko hamowania i podnoszenia zespołu wiruj cego, IX -
przeno ny olejowy agregat pompowy, X – układ smarowania ło yska turbiny

8. Sposoby przekazywania nap du z turbiny na pr dnice

8.1. Bezpo rednie sprz gni cie wału z pr dnic
Szeroko stosowanym sposobem przekazywania nap du z turbin wodnych na pr dnice jest
bezpo rednie poł czenie wału turbiny z wałem pr dnicy. Rozwi zane jest to najcz ciej w ten
sposób, e ko cówki wałów turbiny i pr dnicy maj odkute lub przyspawane kołnierze z zamkiem
centruj cym, które skr cane s rubami prasowymi.
W turbozespołach mniejszej mocy mo e by zastosowane typowe sprz gło sztywne wykonane wg
PN – 66/M-85251. Rozwi zanie pokazano na rys.121.

171
8.2. Przekazywanie nap du przez przekładnie
Przekazywanie nap du z turbiny niskoobrotowej na pr dnic
przez bezpo rednie sprz gni cie wałów mo e by niemo liwe
technicznie lub niekorzystne ekonomicznie, z uwagi na gabaryty,
mas i koszt pr dnicy niskoobrotowej.
W celu umo liwienia zastosowania pr dnicy o wy szych
obrotach, wały turbiny i pr dnicy ł czy si przez przekładnie
zwi kszaj ce obroty. Stosowane s wtedy pr dnice o obrotach 500,
600 i 750 obr/min.
W turbozespołach wodnych stosowane s przekładnie :
- z bate — w całym zakresie mocy turbozespołów małych
elektrowni, tj. 5MW;
- pasowe z pasami płaskimi — do ok. 1,5 MW przenoszonej
mocy z nowoczesnymi pasami
o du ej wytrzymało ci ;
- pasowe klinowe — do ok.. 0.5MW przenoszonej mocy.
Rys.121. Sprz gło sztywne
8.3. Przekładnie z bate

Zastosowanie przekładni z batej do

Rys.122. Przekazanie nap du z turbiny na
pr dnic za pomoc przekładni z batej
walcowej: poziomej, pionowej,
1 - turbina rurowa, 2 - przekładnia, 3 - pr dnica,
4 – sprz gło
172
przeniesienia nap du z turbiny na pr dnice
umo liwia rozwi zanie zwartej konstrukcji
cało ci turbozespołu w ró nych układach.
Pokazano je na rys.122
Przekładnie z bate w turbozespołach
wodnych mog stanowi konstrukcj wspóln
z turbin lub oddzielne urz dzenie poł czone
z turbin i pr dnic za pomoc sprz gieł,
z których przynajmniej jedno powinno by
podatne.
Rozwi zanie pierwsze pozwala na
optymalizacj gabarytów turbozespołu.
Rozwi zanie drugie umo liwia zastosowanie
przekładni typowych, produkowanych przez
zakłady wyspecjalizowane.
Przy doborze przekładni do
turbozespołu wodnego nale y uwzgl dni
wszystkie trzy czynniki decyduj ce o jej
trwało ci:
- wytrzymało z bów z uwagi na
przenoszony moment;
- cieranie si z bów z uwagi na naciski
mi dzyz bne i pr dko ci obrotowe kół;
- nagrzewanie si przekładni wskutek tarcia
pomi dzy z bami w ło yskach.
Przekładnie typowe nale y dobiera wg
zalece producenta, natomiast konstrukcja
przekładni wraz z turbin wymaga
odpowiedniej wiedzy konstruktora. Istotne
znaczenie dla trwało ci i cichobie no ci
przekładni z batej ma jako jej wykonania.
8.4. Przekładnie pasowe
Przekładnie pasowe przenosz moc dzi ki sile tarcia mi dzy wie cami kół
i współpracuj cym z nim pasem. Mog one by rozwi zane przez bezpo rednie osadzenie kół
pasowych na wałach turbiny i pr dnicy lub przez zastosowanie dodatkowego uło yskowania kół
pasowych. Wówczas wały kół pasowych s ł czone z wałami turbiny i pr dnicy za pomoc
sprz gieł sztywnych.
Pasy p dniane mog by płaskie lub klinowe. Koła do pasów płaskich s walcowe lub lekko
wypukłe, a do pasów klinowych – rowkowe.
Zalety przekładni pasowych : cichobie no i wysoka sprawno — płaskich ok. 99 %
i powy ej; klinowych ok. 98 % i wy sza.
Wady: konieczno uzyskania wi kszej ilo ci miejsca w maszynowni ni dla przekładni
z batej oraz konieczno stosowania regulacji odległo ci osi kół pasowych lub stosowania
specjalnego napinacza. Przykładowe rozwi zania przekładni pasowych pokazano na rys. 123, 124,
125.

Rys.123. Przekazanie nap du z turbiny na pr dnic za pomoc przekładni z pasami klinowymi w

układzie pionowym wałów turbiny i pr dnicy,
1 - turbiny rurowa, 2 - przekładnia, 3 - pr dnica, 4 – ło yska

1 3

Rys.124. Przekazanie nap du z turbiny na pr dnic za pomoc przekładni z pasami klinowymi w

układzie poziomym wałów turbiny i pr dnicy,
1 - wał turbiny, 2 - przekładnia. 3 – pr dnica

173
Rys.125. Przekazanie nap du z turbiny na pr dnic za pomoc przekładni z pasem płaskim z
pionowego wału turbiny na poziomy wał pr dnicy.
1 - wał turbiny, 2 - przekładnia, 3 – pr dnica, 4 - ło yska

9. Pomocnicze wyposa enie mechaniczne

9.1. Kraty na uj ciach wody i czyszczenie

Wloty uj wody do komór wodnych turbin lub uj do derywacji doprowadzaj cej do nich
wod s przesłaniane kratami. Ma to na celu zapobieganie przedostawaniu si do turbin wi kszych
zanieczyszcze napływaj cych z wod , a które mogłyby uszkodzi turbin lub obni y jej
parametry pracy. Kraty s wykonywane z płaskowników stalowych ł czonych w pola monta owe
za pomoc rub lub przez spawanie. Pola krat s wspierane na dolnym progu a mocowane do
górnego. Długie kraty mog by dodatkowo podpierane belkami poziomymi, usytuowanymi
pomi dzy górnym i dolnym progiem odpowiednio do obci enia.
Kraty w MEW s ustawione pochyło, pod k tem 5˚ - 20˚ do pionu, w celu zwi kszenia
powierzchni przepływu w ich przekroju.
Pr dko przepływu wody w przekroju netto krat, przy maksymalnym przełyku turbin nie powinna
przekracza 1 m/s z uwagi na straty spadu. Obliczenia wytrzymało ciowe i konstrukcja krat winny
by dokonane zgodnie z zaleceniem PN-80/B-03203.
Gromadz ce si na kratach zanieczyszczenia (napływa ich du o, zwłaszcza w elektrowniach
przepływowych) musz by usuwane mechanicznie lub ewentualnie r cznie z małych krat
(o wymiarach maks. 4x2 m.). Do mechanicznego usuwania zanieczyszcze stosowane s
czyszczarki, które mo na podzieli na stacjonarne i przejezdne. Te pierwsze s stosowane do 1 – 2
wlotów o szeroko ci ok. 6,0 m. ka dy, a przejezdne do wi kszej liczby wlotów. Konstruktorem
stacjonarnej czyszczarki jest Powogaz w Pniewicach k. Poznania, a przejezdnej Energoprojekt
Warszawa.

9.2. Zamkni cie dopływu wody do turbin

Na wlotach do komór wodnych turbin, które nie pracuj w układach lewarowych lub na
uj ciach do derywacji doprowadzaj cych do nich wod , s instalowane zamkni cia – niezb dne ze
wzgl dów ruchowych, bezpiecze stwa i remontowych.
Ze wzgl dów ruchowych s potrzebne zamkni cia na dopływie wody do turbin o konstrukcji
uproszczonej, z pojedyncz regulacj przepływu wody, tj. turbiny rurowe ze stałymi łopatkami
kierownicy oraz typu Reiffenstein’a. Zamkni cia te musz by zamykane i otwierane przy
uruchamianiu i zatrzymywaniu takich turbin.
Ze wzgl dów bezpiecze stwa niezb dne s zamkni cia na dopływie wody do turbin, których obroty
rozbiegowe osi gaj warto ci ponad dwukrotnie wy sze od obrotów znamionowych, a których
regulacja przełyku nie zabezpiecza przynajmniej dwóch niezale nych sposobów powstrzymania
przez nie przepływu wody w przypadku awaryjnego odci enia pr dnicy.
174
Ze wzgl dów remontowych konieczne jest odci cie dopływu wody do turbin zarówno od strony
wlotowej, jaki wylotowej (rury ssawnej).
Funkcje zamkni ruchowych i bezpiecze stwa (awaryjnych) najlepiej spełniaj zamkni cia:
– tablicowe – zawieszone na podno nikach hydraulicznych przed wlotami do prostok tnych lub
spiralnych komór turbinowych oraz na uj ciach do derywacji
– motylowe – otwierane podno nikiem hydraulicznym, a zamykane ci arem; instalowane na
ruroci gach derywacyjnych przed wlotami do blaszanych spiral turbin lub do turbin rurowych
z pojedyncz regulacj .
W wi kszo ci MEW zamkni cia te mog równie spełnia funkcj zamkni remontowych.
Jednak e przy du ych zasuwach tablicowych i gł bokim uj ciu, ich szczelno jest
niewystarczaj ca. Przed takimi zamkni ciami oraz na wlotach do komór wodnych turbin, które nie
wymagaj zamkni ruchowych czy awaryjnych, a tak e na wylotach z rur ssanych, stosowane s
zamkni cia w formie zastawek.
Zasuwy tablicowe i zastawki s najcz ciej stalowe, konstrukcji spawanej z blach i profili
walcowych, a uszczelnienia maj gumowe. W celu pewnego opadania zasuwy s wyposa one
w koła i poruszaj si w prowadnicach stalowych po szynach, zastawki natomiast po lizgach.
Do podnoszenia zasuw i otwierania zamkni motylowych s najcz ciej stosowane podno niki
hydrauliczne (serwomotory) z uwagi na ich funkcjonalno oraz prost i zwart konstrukcje.
Pewnym ich mankamentem mog by przecieki oleju nap dowego, które mog przedostawa si do
wody. Wła ciwe rozwi zanie uszczelnienia tłoczyska przy wyj ciu z cylindra minimalizuje ten
mankament.
Inne nap dy, np. linowe wci garki lub mechanizmy rubowe z nap dami elektrycznymi s bardziej
skomplikowane i mniej pewne ruchowo.
Zastawki stalowe s najcz ciej zakładane i wyjmowane za pomoc wci gników elektrycznych,
które w przypadku obsługi kilku wlotów s instalowane przejezdnie na belkach dwuteownikowych.
Jako zamkni cia remontowe najmniejszych wlotów i wylotów mog by zamkni cia szandorowe
(belki) drewniane zakładane r cznie (ich rozpi to maks. 2,0 m.).
Zamkni cia tablicowe i zastawki stalowe s konstruowane indywidualnie dla poszczególnych
elektrowni, np. przez Energoprojekt Warszawa, a wykonywane przez Zakłady Remontowe
Energetyki . Podno niki hydrauliczne o skoku 2,2 m. i wystarczaj co du ych ud wigach dla MEW
produkuje Hydroster w Słupsku, a zamkni cia motylowe – Chemar w Kielcach.

10. Wyposa anie budynków elektrowni w d wignice

W elektrowniach wodnych do monta u i demonta u urz dze , b d do ich obsługi
eksploatacyjnej, s stosowane suwnice pomostowe lub podwieszone do stropu oraz wci garki
z nap dami elektrycznymi lub w bardzo małych elektrowniach – z nap dami r cznymi.
Suwnice s stosowane w halach turbozespołów lub generatorów przy dwupoziomowym
posadowieniu turbozespołu. Suwnice nale y dobiera o ud wigu na maksymalny ci ar
monta owy, o rozpi to ci, wysoko ci podnoszenia i poło enia haka odpowiednio do gabarytów
maksymalnego elementu monta owego i rozmieszczenia urz dze w budynku.
Wci gniki s stosowane najcz ciej do zakładania i wyjmowania zastawek remontowych na
wlotach i wylotach z komór wodnych turbin. Ud wig takiego podno nika nale y dobiera do
maksymalnego ci aru zastawki z uwzgl dnieniem min. 25 % zapasu na tarcie w prowadnicach.
W przypadku obsługi przez wci gnik wi cej ni jednego wlotu lub wylotu nale y zawiesza
wci gnik przejezdny na belkach z odpowiedniego dwuteownika.
Urz dzenia d wigowe w MEW s produkowane w kraju w wystarczaj cym zakresie przez
kilku producentów, np. FUD w Mi sku Mazowieckim czy FAMAK w Kluczborku. Przy
instalowaniu i eksploatacji urz dze d wigowych nale y przestrzega przepisów Urz du Dozoru
Technicznego.

175
11. Systemy pracy MEW
Układy główne (schematy strukturalne) dla MEW zale od wielu czynników, przede wszystkim
od:
- systemu pracy elektrowni,
- wielko ci mocy pr dnic i całej elektrowni,
- rodzaju pr dnic,
- dost pnej aparatury i urz dze ,
Pod poj ciem systemu pracy elektrowni nale y rozumie :
a) współprac wył cznie z sieci wydzielon , tj. samotn prac elektrowni na wydzielone
odbiory zewn trzne i potrzeby własne elektrowni;
b) współprac wył cznie z rozdzielcz sieci elektroenergetyczn ;
c) mo liwo pracy mieszanej .
Wzgl dy konstrukcyjne pr dnic nie ograniczaj ich mocy na napi cie ok. 1,4 kV nawet do 2MW,
natomiast moc ta jest ograniczona przez urz dzenia rozdzielcze (rozdzielnice i aparatur
ł czeniow ) oraz linie przesyłowe 1,4 kV (ze wzgl du na dopuszczalne spadki napi cia).
Pr dnice o napi ciu 0,4 kV zainstalowane w elektrowniach i pracuj ce na szyny
rozdzielnicy 0,4 kV maj moc 800 kW (ok. 1000kVA) – ze wzgl du na dopuszczalne warunki
wytrzymało ci zwarciowej typowych rozdzielnic niskiego napi cia produkowanych w kraju których
moc wynosi 1280 kW (1600 kVA).W przypadku gdy pr dnica b dzie pracowa w bloku
z transformatorem bez stosowania rozdzielnicy na napi ciu pr dnicowym, moc ta jest
determinowana najwi ksz moc typowego transformatora o dolnym napi ciu 0,4 V, wynosz c
1600 kVA. Ze wzgl du na szeroki zakres mocy MEW od 5 kW do 5 MW istnieje wiele schematów
strukturalnego typu elektrowni. (przykład rys.126)

Rys.126. Schemat układu zasilania MEW OLCZA

176
12. Zabezpieczenia urz dze elektroenergetycznych
12.1. Zabezpieczenia bloków w pr dnicach synchroniczno –
transformatorowych o mocy do 5000 kVA

Do tej grupy zabezpiecze nale :

a) zabezpieczenie do przet e wywołanych zwarciami zewn trznymi – wykonane jako
zabezpieczenie nadmiarowo-pr dowe zwłoczne z blokad napi ciow (z rozruchem pod
napi ciowym) a gdy układ wzbudzenia pr dnicy nie zapewnia niezb dnego pobudzenia
pr dowego (np. przy zasilaniu wzbudzenia statycznego z odczepu pr dnicy) i przewiduje si
prac na sie wydzielon zaleca si zabezpieczenie nadmiarowo pr dowe (z rozruchem
pr dowym) trójfazowym podtrzymywaniem podnapi ciowym, przył czone do rzekładników
pr dowych od strony punktu zerowego pr dnicy
b) zabezpieczenie od podwy szenia (nadmiernego wzrostu) napi cia w uzwojeniu stojana –
nadnapi ciowe zwłoczne, przył czone do napi cia mi dzyprzewodowego.
c) zabezpieczenie od przet e wywołanych przeci eniami ruchowymi – nadmiarowo-
pr dowe zwłoczne
d) zabezpieczenie od zwar mi dzyfazowych w bloku pr dnica-transformator, obejmuj ce
ewentualnie odczep od zasilania potrzeb własnych i szyny lub kable bloku – stosowane gdy
napi cie pr dnicy jest wy sze od 1000 V lub gdy moc transformatora jest wi ksza od 315
kVA – ró nicowo-pr dowe wzdłu ne bezzwłoczne
e) urz dzenie odwzbudzaj ce dla pr dnic na napi cie powy ej 1000 V.
f) urz dzenie do kontroli izolacji lub sygnalizacja pierwszego zwarcia doziemnego
w obwodzie wzbudzenia
g) zabezpieczenie od skutków utraty synchronizmu przy współpracy z sieci
elektroenergetyczn
h) zabezpieczenie gazowo-przepływowe II-stopniowe dla transformatorów o mocy powy ej
1000 kVA
i) termiczne ze wska nikiem temperatury maksymalnej dla transformatorów o mocy powy ej
200 kVA
Zabezpieczenia omówione w punktach a), b), d), g), h) pobudzaj układ wył czenia
turbozespołu z ruchu oraz sygnalizacji awaryjnej, a omówione w punktach c), h) i f) pobudzaj
układ sygnalizacji ostrzegawczej, o ile wzgl dy konstrukcyjne (wytrzymało ło yska
promieniowego) nie stawiaj wymagania zastosowania zabezpieczenia przed skutkami pierwszego
zwarcia doziemnego obwodu wzbudzenia, powoduj cego wył czenie i odwzbudzenie pr dnicy.
W przypadku pr dnic na napi cie powy ej 1000 V, zabezpieczenia omówione w punktach a), b), d),
h) pobudzaj tak e układ odwzbudzenia pr dnicy – urz dzenie podane w punkcie e).

12.2. Zabezpieczenia pr dnic asynchronicznych o mocy do 250 kVA

i napi ciu do 1000V, zasilaj cych bezpo rednio szyny zbiorcze

Do tej grupy zabezpiecze nale :

a) zabezpieczenie od przet e wywołanych zwarciami w uzwojeniach pr dnicy
i w doprowadzeniach, realizowane przy u yciu aparatury dla pr dnic o mocy mniejszej
ni 100 kVA
b) zabezpieczenie od zaniku napi cia sieci – podnapi ciowe bezzwłoczne, dwa przeka niki
przył czone do dwóch ró nych napi mi dzyprzewodowych.
c) zabezpieczenie od asymetrii obci e reaguj ce na składow przeciwn pr du
(w uzasadnionych przypadkach)

177
 d) zabezpieczenie od przet e w uzwojeniu stojana, wywołanych przeci eniami ruchowymi,
wykonane jako wyzwalacze termo-bimetalowe zainstalowane w wył czniku lub styczniku,
albo zabezpieczenie nadmiarowo-pr dowe zwłoczne, współpracuj ce z wył cznikiem, gdy
wymagaj warunki pr dowe (normalne lub zwarciowe)
Zabezpieczenia omówione w punktach a), b), c) pobudzaj układ wył czenia turbozespołu z ruchu
oraz układ sygnalizacji awaryjnej, a omówione w punkcie d) pobudzaj układ sygnalizacji
ostrzegawczej.

12.3. Zabezpieczenia bloków pr dnica asynchroniczna – transformator

o mocy do 250kVA

Do tej grupy zabezpiecze nale :

a)zabezpieczenia od przet e wywołanych zwarciami zewn trznymi – nadmiarowo-pr dowe
zwłoczne, zainstalowane po stronie górnego napi cia transformatora blokowego.
b) zabezpieczenie od zwar mi dzyfazowych w uzwojeniach pr dnicy, transformatora
i doprowadzeniach – zabezpieczenie nadmiarowo-pr dowe bezzwłoczne , zainstalowane po
stronie górnego napi cia transformatora blokowego
c) zabezpieczenie od zaniku napi cia w sieci – podnapi ciowe bezzwłoczne,
dwa przeka niki podł czone do dwóch ró nych napi mi dzyprzewodowych .
d) zabezpieczenie od asymetrii obci e reaguj ce na składow przeciwn pr du
(w uzasadnionych przypadkach)
e) zabezpieczenie od przet e w uzwojeniu stojana wywołanych przeci eniami ruchowymi
– nadmiarowo-pr dowe zwłoczne
f) termiczne ze wska nikiem temperatury maksymalnej dla transformatorów o mocy od
200 kVA
Zabezpieczenia omówione w punktach a), b), c), d) pobudzaj układ wył czenia turbozespołu
z ruchu oraz układ sygnalizacji awaryjnej, a omówione w punkcie f) pobudzaj układ sygnalizacji
ostrzegawczej.

12.4. Zabezpieczenia turbozespołów

Turbozespoły wodne nale y wyposa y w komplet zabezpiecze mechanicznych zgodnie

z wymaganiami dostawcy turbiny, układów regulacji i zabezpiecze pr dnicy. Do podstawowych
zabezpiecze mechanicznych turbozespołu nale :
a) zabezpieczenie od skutków nadmiernego wzrostu pr dko ci obrotowej turbozespołu –
powinno by instalowane dla ka dego turbozespołu. Zwykle jest ono realizowane w postaci
pr dnicy tachometrycznej lub układu czujnik (indukcyjny) – koło z bate, pozwalaj cych na
pobudzenie układu kontroli nadmiernego wzrostu pr dko ci obrotowej. W wi kszych
jednostkach s instalowane wył czniki od rodkowe działaj ce przy nadmiernym wzro cie
pr dko ci obrotowej na układy elektryczne i hydrauliczne
Zabezpieczenie powinno działa na zamkni cie dopływu wody do turbiny, wył czenie pr dnicy,
a przy pr dnicach synchronicznych wyposa onych w układy odwzbudzenia – tak e na
odwzbudzenie pr dnicy.
b) zabezpieczenie termiczne ło ysk turbozespołu – jest stosowane wówczas, gdy wymaga tego
wytwórca turbozespołu. Zwykle s tu stosowane regulatory temperatury współpracuj ce
z rezystorami termo-metrycznymi lub stykowe termometry kapilarne. Je eli zabezpieczenie
jest dwustopniowe, to pierwszy stopie powinien działa na sygnalizacj , drugi na
wył czenie maszyny
c) zabezpieczenie od awaryjnego obni enia ci nienia w układzie regulacji turbiny. Wysoko
ci nienia jest kontrolowana za pomoc przeka nika ci nienia lub manometru stykowego.
Zabezpieczenie powinno działa na awaryjne zatrzymanie turbozespołu.
178
 d) zabezpieczenie od minimalnego poziomu oleju w zbiorniku zlewnym oleju regulacyjnego.
Do kontroli poziomu oleju słu y przeka nik poziomu. Zabezpieczenie powinno działa na
sygnalizacj ostrzegawcz
e) zabezpieczenie od zaniku wody chłodz cej turbozespołu lub wody smaruj cej ło ysko
turbiny. Przepływ wody jest kontrolowany przeka nikami przepływu działaj cymi na sygnał
lub zatrzymanie turbozespołu
f) zabezpieczenie od zanieczyszczenia krat na wlocie wody do turbin. Najcz ciej jest ono
wykonywane z zastosowaniem rezystancyjnego układu mostkowego porównuj cego poziom
wody przed krat i za krat . Zabezpieczenie powinno działa na sygnalizacj ostrzegawcz
Podane przykładowo przy omówieniu poszczególnych zabezpiecze sposoby ich działania
nale y korygowa w zale no ci od organizacji obsługi MEW. Zabezpieczenia urz dze
elektroenergetycznych MEW powinny odpowiada warunkom technicznym okre lonym przez
obowi zuj ce przepisy budowy urz dze elektroenergetycznych.

12.5. Ochrona przeciwpora eniowa

Ochrona przeciwpora eniowa w urz dzeniach elektroenergetycznych o napi ciach do 1 kV.

Obowi zuj ce przepisy PBUE o ochronie przeciwpo arowej w urz dzeniach o napi ciu do 1 kV
przewiduj nast puj ce rodzaje ochrony:
1) ochron przez zastosowanie napi bezpiecznych
2) ochron przed dotykiem bezpo rednim cz ci czynnych obwodu elektrycznego (ochrona
podstawowa)
3) ochron przed dotykiem po rednim cz ci przewodz cych dost pnych, na których
w wyniku uszkodzenia izolacji pojawiło si napi cie dotykowe o warto ci mog cej
spowodowa w danych warunkach rodowiskowych przepływ pr du ra eniowego (ochrona
dodatkowa)

W urz dzeniach elektroenergetycznych o napi ciu nie wy szym ni 1000V ochron

przeciwpora eniow zapewnia si poprzez równoczesne zastosowanie ochrony przed dotykiem
bezpo rednim i przed dotykiem po rednim (ochrona przez zastosowanie bardzo niskiego napi cia
SELV i PELV) lub ochrony przeciw pora eniowej podstawowej z co najmniej jednym ze rodków
dodatkowej ochrony przeciwpora eniowej.

Ad1. Do bezpiecznych ródeł zasilania mo na zaliczy :

- transformator bezpiecze stwa (transformatory ochronne)
- przetwornice bezpiecze stwa
- baterie akumulatorów
- urz dzenia elektroniczne
Ad2. Do rodków ochrony podstawowej zalicza si :
- izolacj robocz metalowych cz ci obwodu urz dze elektrycznych
- osłony gołych cz ci znajduj cych si pod napi ciem(np. zaciski maszyn elektrycznych )
- umieszczanie gołych cz ci b d cych pod napi ciem w trudno dost pnych miejscach
- zabezpieczanie przewodów ruchomych przed uszkodzeniami mechanicznymi
- stosowanie komór łukowych w aparatach elektrycznych
- osłony gołych przewodów wykonane z siatki lub płyt izolacyjnych
- wła ciwe odst py izolacyjne gołych szyn rozdzielni od jej metalowej obudowy
- por cze lub przegrody wykonane z materiałów nieprzewodz cych utrudniaj cych
niezamierzone dotkni cie gołych szyn lub zacisków w pomieszczeniu ruchu elektrycznego
Ad3. Do dodatkowych rodków ochrony przeciw pora eniowej nale :
- zerowanie
- uziemianie
- sie ochronna
179
 - wył czniki przeciwpora eniowe
- separacja odbiorników
- izolacja stanowiska
- izolacja ochronna
Zastosowanie wła ciwej ochrony przeciwpora eniowej zale y:
- od najwi kszej warto ci skutecznej napi cia roboczego wzgl dem ziemi w przypadku sieci
z uziemionym punktem zerowym,
- od najwi kszej warto ci skutecznej napi cia mi dzyprzewodowego w przypadku sieci bez
uziemionego punktu zerowego,
- od okoliczno ci wpływaj cych na zwi kszenie niebezpiecze stwa pora enia,
- od rodzaju odbiorników.
Rodzaj stosowanego rodka ochrony dodatkowej nale y uzgodni z wła ciwym zakładem
energetycznym.
W urz dzeniach elektroenergetycznych o napi ciu 0,4 kV zaleca si zerowanie, za dla urz dze
pr du stałego 110 lub 220 V – uziemienie. Ochronie podlegaj dost pne metalowe cz ci sprz tu
elektrycznego nie przeznaczone do pracy pod napi ciem , metalowe konstrukcje wsporcze
i metalowe osłony stykaj ce si ze sprz tem elektrycznym itp.
Zerowanie jest stosowane w urz dzeniach pr du przemiennego o napi ciu znamionowym
nie przekraczaj cym 500V. Wszystkie cz ci przewodz ce s przył czone do przewodu ochronnego
PE lub przewodu ochronno-neutralnego PEN. Przewód zerowy nie mo e mie adnych przerw na
całej swojej długo ci.
Uziemienie ochronne – polega na poł czeniu dost pnych cz ci metalowych urz dze
elektrycznych z uziomem. W małych elektrowniach wodnych z pr dnicami synchronicznymi
o napi ciu znamionowym 0,4 kV , zasilaj cych sie czteroprzewodow z systemem zerowania jako
ochrony od pora e , nale y zastosowa odpowiednie rodki ochronne (np. izolowanie stanowiska)
przed pojawieniem si niebezpiecznego napi cia dotykowego na przewodzie zerowym i obudowie
maszyny podczas awaryjnego wył czenia pr dnicy i gaszenia pola magnetycznego.
Ochrona przeciwpora eniowa w urz dzeniach elektroenergetycznych o napi ciu wi kszym
ni 1 kV.
Uziemieniu ochronnemu (zgodnie z PBUE, zeszyt 7) podlegaj metalowe cz ci urz dze ,
które mog si znale pod napi ciem wskutek zwarcia doziemnego, uszkodzenia izolacji lub
oddziaływania pola elektrycznego i magnetycznego.
Z uziemieniem ochronnym nie nale y ł czy szyn kolejowych na terenach ogrodzonych
stacji elektroenergetycznych oraz metalowych zewn trznych drzwi nie ogrodzonych stacji
wn trzowych. Uziemienie ochronne nale y wykona bezpo rednio (bez zastosowania przerw
iskrowych) za pomoc płaskownika stalowego, ocynkowanego, poł czonego z uziomem sztucznym
i uziomami naturalnymi.
Przepisy o ochronie przeciwpora eniowej w urz dzeniach o napi ciu ponad 1 kV okre laj
najwy sze dopuszczalne warto ci napi cia ra eniowego dotykowego i krokowego.
W stacjach 15 (20) kV przy MEW zaleca si ł czenie uziemie ochronnych urz dze
powy ej 1 kV z uziemieniami ochronnymi urz dze poni ej 1 kV oraz uziemieniami urz dze
ochrony odgromowej i przepi ciowej, pod warunkiem ograniczenia napi ra eniowych
dotykowych i krokowych do warto ci dopuszczalnych na całym terenie, na którym znajduj si
urz dzenia sieci o napi ciu do 1 kV. Praktyka wskazuje, e samo wyposa enie instalacji i urz dze
elektrycznych w rodki ochrony przeciwpora eniowej wg wymaga obowi zuj cych przepisów nie
eliminuje jeszcze zagro enia pora enia pr dem. Konieczne jest ponadto wykonanie bada
i pomiarów pomonta owych i eksploatacyjnych, dzi ki którym mo na oceni czy zastosowane
rodki ochrony s skuteczne.

180
12.6. Ochrona od przepi oraz instalacje piorunochronne

Ochron od przepi piorunowych przenoszonych przewodami roboczymi linii nale y

stosowa we wszystkich MEW poł czonych bezpo rednio z napowietrzn lini
elektroenergetyczn , przy u yciu odgromników zaworowych, kondensatorów i rezystorów.
Ochron od bezpo rednich uderze piorunów zaleca si instalowa we wszystkich MEW (ze
wzgl du na nieznaczny koszt tych instalacji w stosunku do kosztów urz dze zainstalowanych
w MEW) – zgodnie z PBUE.

12.7. Sygnalizacja zakłóce pracy

Zakłócenia w pracy MEW powinny pobudza układ sygnalizacji akustycznej i optycznej.
Układ ten powinien uwzgl dnia podział sygnałów na ostrzegaj ce o nienormalnej pracy urz dze
i awaryjne – zwi zane z ich wył czeniem z pracy. Sygnalizacja optyczna powinna wybiórczo
sygnalizowa działanie zabezpiecze lub grup zabezpiecze .
W małych elektrowniach wodnych wi kszej mocy, ze stałym dy urem, mog by stosowane
układy sygnalizacji optycznej z u yciem wiatła migowego i ci głego oraz sygnałów akustycznych
– ostrzegawczego i awaryjnego.
W małych elektrowniach wodnych z dy urem domowym mog by stosowane prostsze układy
optyczno-akustyczne z jednym sygnałem akustycznym. Zbiorczy sygnał optyczno-akustyczny
powinien by przekazywany do mieszkania dy urnego w celu przywołania do elektrowni.
Układ sygnalizacji w elektrowni powinien umo liwia jednoznaczn identyfikacj
urz dzenia.
W małych elektrowniach wodnych z nadzorem okresowo-dorywczym układ sygnalizacji
powinien przekazywa do u ytkownika informacj o samoczynnym wył czeniu z ruchu
turbozespołu a układ sygnalizacji optycznej w elektrowni powinien umo liwia jednoznaczn
identyfikacj przyczyny wył czenia. W mniejszych MEW, z pr dnicami o mocy poni ej 100 kVA,
instalowanie dodatkowych układów sygnalizuj cych zadziałania zabezpiecze jest zb dne je li
b dzie ono zasygnalizowane bezpo rednio w układzie zabezpieczaj cym.

13. Pomiary

Pr dnice asynchroniczne nale y wyposa y w nast puj c aparatur pomiarow :

- jeden amperomierz dla pr dnic do 40 kW
- trzy amperomierze dla pr dnic powy ej 40 kW o czteroprzewodowym układzie
- watomierz ( w zale no ci od potrzeby )
- miernik liczby obrotów
- licznik rozliczeniowy energii czynnej jedno lub dwufazowy, biernej pobieranej
pr dnice synchroniczne nale y wyposa y w nast puj c aparatur pomiarow :
- trzy amperomierze
- woltomierz z przeł cznikiem napi do pomiaru napi fazowych
i mi dzyprzewodowych
- amperomierz do pomiaru pr du wzbudzenia
- woltomierz do pomiaru napi cia wzbudzenia
- watomierz, waromierz
- cz sto ciomierz
- miernik liczby obrotów
- licznik rozliczeniowy energii czynnej jedno lub dwutaryfowy
- licznik rozliczeniowy energii oddawanej

181
 Rozdzielnice główne 0,4 kV lub 15 kV ( 20 kV ) – w ka dej sekcji nale y zainstalowa
woltomierz z przeł cznikiem do pomiaru napi fazowych i mi dzyprzewodowych oraz, w razie
potrzeby, wspóln dla rozdzielnicy kolumn synchronizacyjn
Rozdzielnice pr du stałego – w ka dej sekcji nale y zainstalowa woltomierz pr du stałego
a na zasilaniu szyn – amperomierz pr du stałego .
Transformatory potrzeb własnych – powinny by wyposa one w woltomierz z przeł cznikiem do
pomiaru napi fazowych i mi dzyprzewodowych oraz w amperomierz.
Linie elektroenergetyczne, linie wi ce MEW z sieci , elektroenergetyczn nale y wyposa y w:
- woltomierz z przeł cznikiem do pomiaru napi fazowych i mi dzyprzewodowych
- amperomierz
- licznik rozliczeniowy energii oddawanej z hamowaniem wstecznym jedno lub dwutaryfowy
- licznik rozliczeniowy energii pobieranej z hamowaniem wstecznym jedno lub dwutaryfowy.
Uwaga: Miejsce i rodzaje instalowanych liczników nale y uzgodni
z wła ciwym zakładem energetycznym
Linie zasilaj ce innych odbiorców energii wyposa a si w amperomierz, licznik
rozliczeniowy energii czynnej oraz licznik rozliczeniowy energii biernej.
Uwaga: Miejsce i rodzaj instalowanych liczników nale y uzgodni z odbiorc energii.
Pomiar energii elektrycznej w urz dzeniach elektroenergetycznych MEW powinien odpowiada
warunkom technicznym okre lonym przez obowi zuj ce przepisy budowy urz dze
elektroenergetycznych.
Pomiary wielko ci nieelektrycznych turbozespołu – nale y przewidywa zgodnie z wymaganiami
producenta. Mog one obejmowa pomiar temperatury: uzwoje pr dnicy, ło ysk oraz pomiar
liczby godzin przepracowanych w ruchu.

14. Potrzeby własne elektrowni

Układ potrzeb własnych MEW nale y rozwi za w sposób mo liwie najoszcz dniejszy.
Odbiory potrzeb własnych nale y ograniczy do niezb dnych odbiorów technologicznych
warunkuj cych programow produkcj energii elektrycznej, oraz przeprowadzenie drobnych
napraw, ewentualnie niezb dne ogrzewanie i wentylacj .
W małych elektrowniach wodnych z układami sterowania zasilanymi pr dem przemiennym –
nale y potrzeby własne ograniczy do obwodów pr du przemiennego 380/220V i 24V
(transformator bezpiecze stwa).
W małych elektrowniach wodnych z pr dnic na napi cie znamionowe 400 V i rozdzielnic główn
400 V – odbiory potrzeb własnych nale y zasili bezpo rednio z tej rozdzielnicy.
W małych elektrowniach wodnych z pr dnic na wysokie napi cie (np. 6,3 kV) lub MEW
pracuj cymi w układach blokowych na szyny rozdzielnicy 15 (20) kV – potrzeby własne pr du
przemiennego nale y zasili z przewidzianego do tego celu transformatora obni aj cego napi cie
do 0,4kV.
W małych elektrowniach wodnych z pr dnicami synchronicznymi przewidzianymi do
współpracy z sieci wydzielon lub gdzie zachodzi potrzeba uruchomienia czy zatrzymania
turbozespołu wodnego przy braku napi cia przemiennego z obcego ródła nale y stosowa
pomocnicze ródło pr du stałego w postaci baterii akumulatorowej. Bateria powinna pracowa
równolegle z prostownikiem przewidzianym do ładowania buforowego i poawaryjnego. Odbiory
potrzeb własnych pr du stałego nale y ograniczy do obwodów sterowania, zabezpiecze ,
sygnalizacji, wzbudzenia wst pnego i o wietlenia bezpiecze stwa lub ewakuacyjnego.
W małych elektrowniach wodnych mniejszych mocy zaleca si stosowanie pojedynczych
baterii akumulatorowych (zasadowych lub kwasowych w obudowie zamkni tej) o napi ciu
znamionowym 24 V. W wi kszych MEW nale y stosowa baterie akumulatorowe kwasowe
w naczyniach szklanych (otwartych) lub plastikowych (zamkni tych) o napi ciu 110/220V pr du
stałego. Szafy lub pomieszczenia z bateriami akumulatorowymi powinny mie wentylacj
naturaln , zapewniaj c wymian powietrza do dwu wymian na godzin .
182
15. Uziomy

Najcz ciej uziomy dzieli si na naturalne i sztuczne. Jako uziomy naturalne w MEW nale y
wykorzysta w maksymalnym stopniu metalowe ruroci gi wodne, metalowe podziemne
konstrukcje zbrojenia podziemnej elbetowej cz ci konstrukcyjnej (po odpowiednim zespawaniu
pr tów zbrojeniowych), stalowe cz ci wlotów, ruroci gów, turbin, rur ss cych itp.
Uziomy sztuczne wykonuje si z rur stalowych, pr tów, drutów lub ta m ocynkowanych.
Rury, kształtowniki i pr ty (o długo ci 2 – 6 m) wbija si pionowo w grunt i s to tzw. uziomy
pionowe. Druty i ta my układa si w gruncie poziomo na gł boko ci 0,5 – 0,8 m, s to tzw. uziomy
poziome.
Rezystancja uziemienia zale y od rezystywno ci gruntu i wymiarów geometrycznych
uziomu. Wymagana warto rezystancji uziomu wynika z wymaga przepisów ochrony
przeciwpora eniowej.

16. Procesy ruchowe w MEW

Procesy ruchowe w MEW wyposa onych w jeden turbozespół mo na podzieli na cztery
podstawowe grupy:
A. Procesy zwi zane z uruchomieniem turbozespołu, do których zalicza si :
A1. Procesy pomocnicze poprzedzaj ce uruchomienie turbozespołu z postoju ruchowego.
(Rozró nia si postoje turbozespołu: ruchowe, awaryjne, remontowe).
W zale no ci od konstrukcji turbozespołu i rodzaju jego wyposa enia mo na wyró ni nast puj ce
procesy pomocnicze:
A1a – uruchomienie olejowych układów zasilaj cych urz dzenia steruj ce
A1b – uruchomienie układu smarowania ło ysk
A1c – zwolnienie hamulców turbozespołu
A2. Proces rozruchu turbozespołu ko cz cy si doprowadzeniem pr dko ci k towej turbozespołu
do warto ci bliskiej synchronicznej.
A3. Proces synchronizacji pr dnicy ma miejsce tylko przy pr dnicach synchronicznych.
A4. Proces zał czenia pr dnicy do sieci.
B. Procesy zwi zane z obci eniem turbozespołu moc czynn :
B1. Otwarcie aparatu kierowniczego lub łopatek wirnika do warto ci, przy której turbozespół
wytworzy zadan moc czynn .
C. Procesy zwi zane z obci eniem turbozespołu moc biern (procesy te wyst puj wył cznie
w pr dnicach synchronicznych):
C1.Nastawienie odpowiedniego pr du wzbudzenia pr dnicy.
D. Procesy zwi zane z zatrzymaniem turbozespołu:
D1. Proces zdejmowania z turbozespołu mocy czynnej polegaj cy na zmniejszeniu nat enia
przepływu wody przez turbin do nat enia przepływu biegu luzem.
D2. Proces zdejmowania z turbozespołu mocy biernej polegaj cy na zmniejszeniu pr du
wzbudzenia pr dnicy do warto ci odpowiadaj cej napi ciu znamionowemu przy biegu luzem. (ma
to miejsce tylko przy pr dnicach synchronicznych).
D3. Wył czenie wył cznika głównego pr dnicy a przy pr dnicach synchronicznych na napi cie
znamionowe powy ej 1kV przy zadziałaniu zabezpiecze elektrycznych – wył czenie równie
wył czników wzbudzenia.
D4. Zmniejszenie do zera przepływu wody przez turbin (zamkni cie aparatu kierowniczego lub
łopatek kierowniczych, lub łopatek wirnika i ewentualnie zaworu motylowego).
D5. Zahamowanie turbozespołu i zablokowanie aparatu kierowniczego- procesy te wyst puj tylko
w niektórych turbozespołach.. Rozró nia si zatrzymanie normalne turbozespołu i zatrzymanie

183
awaryjne (spowodowane zadziałaniem zabezpiecze ). Proces zatrzymania normalnego przebiega
w kolejno ci D1 do D5. Przy zatrzymaniu awaryjnym, procesy D1 i D2 s pomijane.

16.1. Zakres i stopie automatyzacji procesów rozruchowych

Zakres automatyzacji okre la procesy obj te automatyzacj . Mo e wi c by zakres
automatyzacji ograniczaj cy si wył cznie do automatyzacji którego z procesów (A1 do A4, B, C,
D1 do D5) lub do automatyzacji kilku z nich, lub, do automatyzacji wszystkich. Rozró nia si przy
tym tzw. niezb dny technicznie zakres automatyzacji oraz tzw. uzasadniony zakres automatyzacji.
Ten ostatni jest zawsze nie wy szy ni niezb dny technicznie zakres automatyzacji. Zarówno
niezb dny technicznie, jak i uzasadniony zakres automatyzacji zale głównie od nast puj cych
czynników: a) funkcji MEW, b)rodzaju obsługi, MEW, ponadto ma na niego wpływ liczba
hydrozespołów w MEW oraz rodzaj turbin i pr dnic.
A. Wyró ni mo na nast puj ce funkcje MEW:
A1 - MEW mo e pracowa wył cznie przy współpracy z lokaln sieci elektroenergetyczn , przy
czym rozliczenia energi z sieci odbywaj si według taryfy niezale nej od pory doby – MEW
pracuje przepływowo.
A2 -jak A1, lecz rozliczenia energi z sieci elektroenergetyczn odbywaj si według taryfy
uzale niaj cej cen energi od pory doby – MEW mo e pracowa szczytowo.
A3 - jak A1, lecz MEW pełni dodatkowo rol rezerwowego ródła zasilania na okoliczno
wypadni cia z ruchu zasilania lokalnej sieci z systemu elektroenergetycznego.
A4 - jak A2, lecz podobnie jak w A3- MEW pełni dodatkowo role rezerwowego ródła zasilania.
A5 - MEW pracuje wył cznie na sie wydzielon .
Mała elektrownia wodna mo e pełni funkcj A2 lub A4 tylko wówczas, gdy b dzie miała
zbiornik o dostatecznie du ej pojemno ci wody (jest to warunek konieczny).
B. Rodzaje obsługi MEW- rozró nia si MEW z nast puj c obsług :
B1- MEW z tzw. dy urem domowym (obsługa mieszka w pobli u MEW i jest przywoływana
w razie potrzeby przez układ sygnalizacji).
B2 – MEW z tzw. nadzorem okresowym (obsługa nie mo e by przywołana, pojawia si okresowo
w celu dokonania niezb dnych zabiegów ruchowych).
B3 – MEW ze stał obsług .
Przy tym samym zakresie automatyzacji mo e by ró ny stopie automatyzacji. Rozró nia
si zasadniczo nast puj ce stopnie automatyzacji:
1) MEW nie zautomatyzowane – s to MEW wył cznie z r cznym sterowaniem procesów
A do D w warunkach pracy normalnej i z automatyzowanej wył czaniem turbiny i pr dnicy
(procesy od D3 do D5) w warunkach awaryjnych (przy zadziałaniu zabezpiecze hydrozespołu).
2) MEW półautomatyczne – s to MEW, w których poza zautomatyzowaniem procesów jak
1) s tak e zautomatyzowane niektóre z procesów od A do D.
3) MEW automatyczne – s to MEW, w których zautomatyzowane s wszystkie procesy A do D.

17. Automatyzacja procesów ruchowych MEW

17.1. Układ sterowania łopatek turbiny (USW)

Wykonanie i zadanie układu USW jest podobne jak układu USK, lecz dotyczy sterowania łopatek
wirnika turbiny.

17.2. Automatyczny regulator pr dko ci k towej turbiny (ART.)

Zadaniem regulatora pr dko ci k towej jest zapewnienie :

184
- utrzymania wymaganej cz stotliwo ci turbozespołu przy biegu jałowym i w procesie
synchronizacji pr dnicy synchronicznej,
- płynnej zmiany obci enia turbozespołu moc czynn ,
- stabilnej pracy turbozespołu we wszystkich stanach ruchowych , w tym i przy pracy pr dnicy
synchronicznej na sie wydzielon .

Układ
sterowania
Automatyczna
nadrz dnego
synchronizacja
i rozdziału
obci e

Pomiar
mocy
Układ
Statyczny układ automatycznego

steruj cych

Stacyjki sterowania miejsc

wzbudzenia i Pr dnica rozruchu
regulacji napi cia obci enia
i zatrzymania

{
turbozespołu
Pomiar oraz regulacji

i wyj
obrotów mocy w funkcji
poziomu wody

Blok wej
Regulator
obrotów turbiny Turbina

Pomiar
Regulator mocy otwarcia

Regulator Pomiar
poziomu wody poziomu wody

do regulatora mocy
turbin 2-4

Rys.127. Wybór zakresu; stopnia rozwi za technicznych automatyzacji.

17.3. Układ sterowania aparatu kierowniczego turbiny (USK)

Zadaniem USK jest zapewnienie automatycznego i r cznego otwierania i zamykania

aparatu kierowniczego turbiny we wszystkich procesach ruchowych (A-B,D oraz E i F). W układzie
USK mog by zastosowane siłowniki hydrauliczne lub elektryczne.

17.4. Układ automatycznej regulacji napi cia pr dnicy synchronicznej (ARN).

Układ ten powinien zapewni regulacj napi cia pr dnicy pracuj cej przy biegu jałowym,
w procesie synchronizacji oraz regulacj napi cia i mocy biernej przy pracy na sie wydzielon lub
przy współpracy z innymi pr dnicami lub z sieci elektroenergetyczn . Regulator napi cia

185
powinien by wyposa ony w ograniczniki regulacji (minimalnego i maksymalnego pr du
wzbudzenia) zapewniaj ce bezpieczn prac pr dnicy w całym zakresie zmian jej obci e .

17.5. Automatyczny synchronizator pr dnicy synchronicznej (ASG)

Zadaniem ASG jest:
- doprowadzenie cz stotliwo ci (za pomoc układów USK, USW lub ART.) i napi cia
pr dnicy (za pomoc ARN) do takich warto ci jakie maj cz stotliwo i napi cie
pr dnicy lub sieci elektroenergetycznej, z któr nast puje synchronizacja ,
- zał czenie pr dnicy do współpracy z drug pr dnic lub sieci elektroenergetyczn .

17.6. Układ automatycznego sterowania procesami rozruchowymi

turbozespołu (USR)
Zadaniem tego układu jest automatyczne zbieranie informacji o stanie procesu rozruchu i na
podstawie tych informacji generowanie krok po kroku , według przyj tego algorytmu, impulsów
steruj cych do układów USZ, USK, USW, ART., ARN, ASG, realizuj cych poszczególne operacje
rozruchowe od A do C (mi dzy innymi zale ne od typu pr dnicy). Układ USR mo e by wykonany
w technice przeka nikowej, półprzewodnikowo -bezstykowej b d z zastosowaniem
mikroprocesorów.

17.7. Układ automatycznego sterowania procesami odstawiania

turbozespołu (USO)
Wykonanie i zadania układu USO s podobne jak układu USR, lecz dotycz procesów odstawiania
turbozespołu.

17.8. Układ automatycznej regulacji poziomu wody(ARP)

Zadaniem układu ARP jest automatyczne sterowanie obci eniem turbozespołów w MEW
zapewniaj ce utrzymanie poziomu wody górnej lub wody dolnej na zadanej warto ci.

17.9. Auto operator(AOP)

Jest stosowany przy wi cej ni jednym turbozespole w MEW a realizuje nast puj ce czynno ci:

a) automatyczny wybór momentu czasowego i turbozespołu, który ma by uruchomiony

(zatrzymany)
b) automatyczny rozdział mocy czynnej obci enia i ewentualnie mocy biernej obci enia mi dzy
pracuj ce turbozespoły.

17.10. Układ sterowania zamkni wlotowych wody do turbiny (USZ)

Jako zamkni cia wlotowe wody do turbiny mog by stosowane zawory motylowe lub
zasuwy. Zadaniem układu USZ jest zapewnienie automatycznego i r cznego otwierania
i zamykania tych urz dze w procesie uruchamiania i zatrzymywania turbozespołów. Ponadto
układ USZ powinien zapewni samoczynne zamkni cie zaworu motylowego lub zasuwy
(ci arowe, hydrauliczne) w przypadku działania zabezpiecze na odstawienie turbozespołów.
Układ USZ powinien by stosowany wówczas, gdy wymaga tego instrukcja eksploatacji
turbozespołu.

186
17.11. Układ programuj cy prac szczytow MEW (UPP)

Współpracuje z zegarem przeł czaj cym taryf opłat licznikowych za energi , wysyła
impulsy do układów USR i USO (na uruchomienie i na zatrzymanie turbozespołu). Jest
wyposa ony w podukład blokuj cy uruchomienie i inicjuj cy zatrzymanie MEW w przypadku, gdy
poziom wody w zbiorniku jest niski.

17.12. Przykładowe rozwi zania układu sterowania

Przeł cznik Auto. R cz. R cz. Auto. R cz. Auto. R cz. Auto.
rodzaju Wybór
sterowania hydrozespołu Sterowanie Sterowanie Sterowanie Sterowanie
Stop-r cz-auto.- stycznikiem rozdzielni rozdzielni rozdzielni
Stop generatora awaryjn otwierania zamykania

Rys.128. Schemat układu regulacji MEW OLCZA

Dla elektrowni z pr dnicami asynchronicznymi proces automatycznego sterowania znacznie si

upraszcza. Nie ma bowiem potrzeby stosowania statycznego układu wzbudzania , automatycznego
synchronizatora, a w miejsce regulatora pr dko ci k towej jest stosowany znacznie prostszy
nastawnik otwarcia aparatu kierowniczego turbiny.

187
18. Wybrane elementy dokumentacji małej elektrowni wodnej
Zakopane - Olcza

18.1. Opis techniczny, charakterystyka elektrowni

MEW Olcza Ksi y Misjonarzy wybudowana jest w potoku Olczyskim poni ej MEW
OLCZA b d cej własno ci ZE Kraków. Elektrownia składa si z uj cia wody alpejskiego
poł czonego z budynkiem elektrowni ruroci giem betonowym o długo ci 1200m. W budynku
elektrowni przewidziano dwa hydrozespoły składaj ce si z turbin Francisa o mocach 30 i 90 kW
współpracuj ce z generatorami asynchronicznymi.
Dane techniczne hydrozespołów:

18.1.1. Hydrozespół nr.1

Turbina Francisa o wale poziomym o mocy około 30 kW prod. francuskiej.

Generator silnik asynchroniczny trójfazowy klatkowy typ Sg200L4 prod. CELMA Cieszyn.
Moc czynna 30 kW
Pr d znam. 56 A
Napi cie 380 V
cos 0,89
Pr dko ci obrotowa przy
obci eniu znamionowym 1020 obr/min

18.1.2. Hydrozespół nr.2

Turbina Francisa o wale poziomym o mocy około 90 kW prod. francuskiej

Generator asynchroniczny silnik trójfazowy klatkowy typ GA LAN 315-M2-6 prod. Francuskiej
Moc czynna 160kW
Pr d znam. 82A
Napi cie 380V
cos 0,86
Pr dko ci obrotowa przy
obci eniu znamionowym. 1020 obr/min

Elektrownia wyposa ona jest w układy elektrohydraulicznej regulacji turbiny opracowane

przez Instytut Energetyki Oddział w Gda sku oraz układy zabezpiecze i sygnalizacji
umo liwiaj ce prac bezobsługow elektrowni.

18.2. Powi zanie elektrowni z sieci

Zgodnie z warunkiem przył czenia MEW Olcza Ksi y Misjonarzy do sieci energetycznej
ZE Kraków przewidziano wprowadzenie mocy z proj. elektrowni lini kablow YAKY 4x240 mm2
poprowadzon od przył czenia kablowego usytuowanego na zewn trznej cianie budynku
elektrowni do rozdzielni n.n. stacji transformatorowej Olcza – Wie .
Wyposa enie elektryczne elektrowni umieszczone zostało w trzech szafach.W szafie nr 1
umieszczono urz dzenie zwi zane z hydrozespołem nr 1, w szafie nr 2 zwi zane z hydrozespołem
nr 2, natomiast w szafie nr 3 przewidziano usytuowanie regulatora poziomu wody, sterownika
mikro-procesowego oraz potrzeby własnych elektrowni. Rozliczeniowe układy pomiarowe energii
elektrycznej umieszczono w dzielnej szafie przewidzianej do plombowania.

188
18.3. Pomiary i zabezpieczenia
Hydrozespoły wyposa one zostały w nast puj ce układy pomiarowe:
- napi cia: woltomierze wraz z przeł cznikami woltomierzowymi
- pr dów fazowych: amperomierz
- mocy czynnej: watomierze
- wyprodukowanej energii czynnej: liczniki
- pr dko ci obrotowej: mierniki współpracuj ce z tachopr dnicami PT
Oprócz tego elektrownia wyposa ona jest w układ pomiarowy poziomu wody.
Wszystkie mierniki za wyj tkiem liczników wyprodukowanej energii elekt. umieszczone s
na drzwiach szaf sterowniczych. Rozliczeniowe układy pomiarowe produkowanej i pobranej
energii elektrycznej umieszczono w oddzielnej szafce przewidzianej do zaplombowania.
Hydrozespoły posiadaj nast puj ce zabezpieczenia:
1. zabezpieczenia zwarcia – bezpieczniki mocy
2. zabezpieczenie od pracy silnikowej – bloki KM w regulatorach elektrohydraulicznych turbin
3. zabezpieczenie przeciwrozbiegowe reaguj ce na zwy k pr dko ci obrotowej hydrozespołów
powy ej 150% obrotów znamionowych - bloki KO w regulatorach elektrohydraulicznych turbin
4. zabezpieczenia przed spadkiem ci nienia oleju w regulatorze hydraulicznym
5. zabezpieczenia przed obni eniem poziomu wody gro cym odsłoni ciem wlotu do ruroci gu na
uj ciu wody
6. zabezpieczenia przed zanikiem napi cia stabilizowanych w regulatorach turbiny (tylko podczas
pracy z zał czonymi regulatorami)
7. zabezpieczenia przeci eniowe zwłoczne trójfazowe – wył cznik termiczny typ TSA 63P
(nastawiony pr d zadziałania 56 A) - tylko dla hydrozespołu nr.1
8. zabezpieczenia przed wzrostem temp. ło yska oporowego turbiny - tylko dla hydrozespołu nr.2
Zadziałanie któregokolwiek z w/w zabezpiecze powoduje trwałe odstawienie hydrozespołu
i sygnalizacj awarii. Oprócz tego hydrozespoły posiadaj zabezpieczenia od zaniku napi
fazowych które powoduj odstawienie hydrozespołów przy zaniku napi cia w sieci oraz przy pracy
z zał czonymi regulatorami umo liwiaj automatyczny restart hydrozespołów.

18.4. Sterowanie i regulacja

W elektrowni przewidziano dwa rodzaje sterowania prac hydrozespołów:

- r czne
- automatyczne
Do wyboru rodzaju sterowania słu przeł czniki. Posiadaj one pozycje: R czna,
Automatyczna oraz dwie pozycje Stop umo liwiaj ce odstawienie hydrozespołów.
Do sterowania otwieraniem i zamykaniem aparatów kierowniczych turbin słu
elektrohydrauliczne regulatory turbin opracowane i wykonane przez Instytut Energetyki - Odział
Gda sk. Składaj si one z elektronicznych bloków steruj cych zako czonych listwami
zaciskowymi oraz z regulatora hydraulicznego w którego skład wchodz : zespół pompowy
nap dzany silnikiem elektrycznym, układ akumulatora hydraulicznego wraz z zespołem kontroli
ci nienia, dwóch zespołów sterowania siłownikami aparatów kierowniczych turbin. Do sterowania
otwieraniem aparatu kierowniczego słu elektrohydrauliczne rozdzielacze zaworowe RO,
natomiast zamykaniem aparatu kierowniczego steruj rozdzielacze RZ. Do awaryjnego odstawiania
hydrozespołów słu rozdzielacze RA. Wszystkie rozdzielacze posiadaj cewki na napi cie stałe
24V. Dlatego te obwody sterowania zaprojektowano na napi cie stałe 24V. Przy spełnianiu
wszystkich warunków do uruchomienia hydrozespołu pali si LED sygnalizuj c GOTOWO .
Przy sterowaniu r cznym aparat kierowniczy zacznie si otwiera po wci ni ciu przycisku
sterowniczego. Po osi gni ciu przez hydrozespół pr dko ci obrotowej zbli onej do znamionowej
nale y generator zał czy do sieci.

189
 Nast pnie zwi kszy obci enie otwieraj c dalej aparat kierowniczy. Podczas odstawiania
zamyka aparat kierowniczy. Przy mocy zbli onej do zera wył cza generator z sieci. Szybkiego
odci enia hydrozespołu mo na dokona przyciskiem awaryjnego odstawiania. Przy pracy
automatycznej sterowanie rozdzielaczami odbywa si z regulatora elektronicznego. Regulator
kontroluje pr dko obrotow i po przekroczeniu przez hydrozespół 0,9 warto ci obrotów
znamionowych powoduje zał czenie stycznika generatora. Zadan warto otwarcia ustawia si za
pomoc nastawnika. Przewiduje si , e elektrownia pracowa b dzie przepływowo dostosowuj c
moc hydrozespołów do aktualnego dopływu wody. W tym celu na uj ciu wody w komorze
wlotowej do ruroci gu zainstalowany zostanie hydrostatyczny czujnik pomiarowy poziomu wody
który b dzie ródłem sygnału pr dowego 4 – 20 mA. Sygnał ten jest doprowadzony lini kablow
do budynku elektrowni, gdzie w regulatorze poziomu wody (szafy Potrzeb Własnych) jest
przetwarzany na nast puj ce sygnały:
- analogowy sygnał ograniczaj cy zadane warto ci otwarcia regulatorów elektrohydraulicznych
turbin przy obni eniu si poziomu wody w komorze wlotowej poni ej przelewu
- dwustanowe sygnały cyfrowe informuj o tym e:
1. poziom wody jest mniejszy ni 8cm nad przelewem
2. poziom wody jest wi kszy ni 15cm nad przelewem
3. poziom wody jest wi kszy ni 4cm nad przelewem
Dodatkowo w regulatorach turbin wypracowane s nast puj ce sygnały dwustanowe:
- 01MAX – wiadcz cy, e otworem aparatu kieruje hydrozespół nr 1 >90%
- 02 MAX – wiadcz cy, e otworem aparatu kieruje hydrozespół nr 2 >90%
- 02 MIN – wiadcz cy, e otworem aparatu kieruje hydrozespół nr 2 <40%
W/w sygnały doprowadzone s do sterownika mikroprocesorowego dostarczonego przez
Instytut Energetyki, który na podstawie otrzymanych sygnałów z obiektu podczas pracy ze
sterowaniem automatycznym podejmuje decyzj , który z hydrozespołów ma by zał czony do
pracy. Sterownik umieszczony jest w szafie potrzeb własnych. Sterownik mo na wył czy
z działania.
Do sygnalizacji stanów pracy hydrozespołów słu zespoły sygnalizacji umieszczone na
drzwiach szaf sterowniczych. W projekcie przewidziano dwa obwody zbiorczej sygnalizacji
awaryjnego odstawania hydrozespołów. Pierwszy w budynku elektrowni – powoduje sygnalizacj
optyczn i akustyczn . Obwód drugi umo liwia zadan sygnalizacj akustyczn w pomieszczeniu
dy urnego.

18.5. Potrzeby własne elektrowni

Potrzeby własne pr du przemiennego elektrowni zasilane s z szyn zbiorczych szafy nr 3 poprzez
wył cznik główny oraz zabezpieczenia zwarciowe.
W skład zasilania potrzeb własnych wchodz nast puj ce obwody:
1. zasilanie pompy regulatora hydraulicznego
2. trójfazowe gniazdo siłowe
3. zasilania prostownika 24V
4. zasilania układu regulacji
5. zasilania sterownika
6. o wietlania wewn trznego, zewn trznego
7. gniazdo fazowe, rezerwa trójfazowa

190
 100
P=F(Q)

80

turbozespół du y
60
P[kW]

40
turbozespół mały

20

0
0 0,1 0,2 0,3 Q[m3/s] 0,4 0,5 0,6 0,7

100
P=f(otwarcia kierownicy)
90

80

70 turbozespół du y

60
P[kW]

50

40

30

20 turbozespół mały

10

0
0 20 40 60 80 100
otwarcie kierownicy [%]

80 sprawno n=f(Q)
turbozespół mały
70
turbozespół du y

60

50
n[%]

40

30

20

10

0
0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7
Q[m3/s]

Rys.129. Charakterystyki pracy generatorów w MEW OLCZA

191
192
 ENERGIA
V BIOMASY

1. Poj cie biomasy

Biomasa jest substancj organiczn pochodzenia ro linnego lub zwierz cego, albo te mo e
powstawa w wyniku tzw. metabolizmu społecznego. Wyst puje ona zwykle w formie drewna,
słomy, osadów ciekowych podobnych do torfu czy w formie odpadów komunalnych
zawieraj cych np.: makulatur . Biomasa gromadzona jest zwykle przy produkcji i przetwarzaniu
produktów ro linnych (słoma odpadowa w produkcji zbo owej, odpady drzewne w przemy le
drzewnym i celulozowo-papierniczym), albo jest to materiał ro linny hodowany wył cznie w celach
energetycznych, m.in. na plantacjach topoli czy wierzby. W ród odpadów pochodzenia zwierz cego
wymieni mo na mi dzy innymi biogaz pozyskiwany z fermentacji gnojowicy zwierz cej,
z fermentacji osadów w oczyszczalniach cieków czy z fermentacji odpadów organicznych na
wysypiskach mieci (tzw. gaz wysypiskowy). Spotyka si te biomas w formie gazowej jako tzw.
gaz pirolityczny (gaz drzewny powstaj cy przy utlenianiu drewna) do nap du silników spalinowych
lub do spalania w kotłach gazowych. Biomasa mo e te mie form ciekł , np. estry kwasów
tłuszczowych oleju rzepakowego (tzw. biodiesel), metanol lub alkohol etylowy nazywany zwykle
bioetanolem (do nap du silników samochodowych jako składnik benzyny).
Zgodne z propozycj Unii Europejskiej biomasa obejmuje materiał biodegradowalny pochodzenia
biologicznego (głownie ro linnego), który albo jest wytwarzany na specjalnych plantacjach
ro linnych, albo te jest to materiał odpadowy powstaj cy w le nictwie, przemy le drzewnym,
gospodarce komunalnej, rolnictwie i przemy le spo ywczym.
W uj ciu historycznym biomasa była od wieków u ytkowana w gospodarce wiejskiej jako drewno
opałowe oraz jako odpady organiczne. Zwykle 2 tony suchego drewna lub słomy s energetycznie
równowa ne jednej tonie w gla, a 1m³ biogazu jest równowa ny energetycznie 1 kg w gla. Polski
w giel ma na ogół parametry 25/22/0,8 (ciepło spalania 25 MJ/kg, 22% popiołu, 0,8% siarki),
natomiast biomasa ro linna (drewno lub słoma) 13/3/0,03. W suchych osadach ciekowych mamy
parametry 14/45/0,8, co przypomina nieco parametry mułów odpadowych powstaj cych przy
płukaniu w gla lub parametry miału z w gla brunatnego. Ten gorszy surowiec mo e by jedynak
równie wykorzystywany w miar potrzeby.
Tak wi c biomasa podzielona została na dwie grupy:
- energetyczne surowce pierwotne, czyli drewno, słoma i osady ciekowe (analog torfu)
- energetyczne surowce przetworzone, takie jak biogaz, etanol, metanol, estry oleju rzepakowego,
makulatura.

Du a ró norodno mo liwo ci, rodzajów i sposobów pozyskiwania biomasy, pozwala zaspokoi

potrzeby energetyczne lokalnych społeczno ci w tzw. czyst (prawie czyst ) energi . Czynnikami
przemawiaj cymi za wykorzystaniem biomasy jako no nika energii s oprócz walorów
ekologicznych, aspekty natury ekonomicznej i społecznej rodowisk lokalnych. Argumentami za
energetycznym wykorzystaniem biomasy mog by :
193
 - wystarczaj co zweryfikowane i nieuci liwe metody pozyskiwania energii z biomasy,
- biomasa mo e by produkowana i u ytkowana bez du ych inwestycji technologicznych,
- energia zawarta w biomasie jest najmniej kapitałochłonnym ródłem energii odnawialnej,
- wytwarzanie no nika energii w postaci biomasy powoduje o ywienie koniunktury lokalnej
szczególnie na terenach rolniczych (dodatkowy bodziec rozwoju gospodarczego regionu),
- wytwarzanie biomasy poprawia bilans paliwowy regionu (zmniejszenie uzale nienia
gospodarki regionu od dostawy ropy czy gazu),
- zdecentralizowane wytwarzanie z biomasy energii u ytkowej (elektrycznej czy cieplnej),
- wspomaganie dochodu na wsi, który jest trudny do uzyskania przy nadprodukcji ywno ci,
- tworzenie nowych miejsc pracy, szczególnie wa nych w zagro onych bezrobociem
gminach.

Z punktu ekologicznego:
- w konwencjonalnej energetyce wyst puj wysokie koszty oczyszczania spalin
pochodz cych z paliw kopalnych,
- w stosunku do spalania paliw kopalnych przy spalaniu biomasy wyst puje znaczne
zmniejszenie emisji SO2 i ilo ci powstaj cego popiołu oraz ograniczenie emisji CO2,
- biomasa i pochodz ce z niej biopaliwa czy biogaz s paliwami pod wzgl dem emisji CO2
neutralnymi, CO2 kr y w obiegu zamkni tym w odpowiednim cyklu czasowym.

Termin biomasa dotyczy całego szeregu odnawialnych technologii energetycznych obejmuj cych:

1. spalanie biomasy ro linnej

a) w sposób bezpo redni – w paleniskach otwartych (ogniska) lub zamkni tych (piece,
kotły)
b) przy wst pnej gazyfikacji w odr bnych gazyfikatorach
c) spalanie mieci komunalnych
2. wytwarzanie oleju opałowego z ro lin oleistych (np. rzepak)
3. fermentacj alkoholow trzciny cukrowej, ziemniaków lub dowolnego materiału
organicznego poddaj cego si takiej fermentacji
4. beztlenow fermentacj metanow odpadowej masy organicznej
5. energetyczne wykorzystanie gazu wysypiskowego

Ponad 98 % poda y energii ze ródeł odnawialnych w 2003 r. w Polsce pochodziło z biomasy

194
Mo liwo produkcji energii z surowców ro linnych przedstawiono schematycznie na poni szym
schemacie blokowym:

Pozostało ci Ro liny o du ej
Plantacje zawarto ci cukru Ro liny oleiste
i odpady energetyczne (rzepak itp.)
ro linne lub skrobi
(zbo a, buraki itp.)

Spalanie Ługowanie lub

Gazyfikacja Granulo- bezpo rednie fermentacja cukru Tłoczenie lub
Piroliza wanie ekstrakcja

Gaz No niki Alkohol, paliwo Paliwo z oleju

energii (biopaliwo) ro linnego

Ciepło, elektryczno , praca mechaniczna

Rys.130. Mo liwo ci produkcji energii z surowców ro linnych.

2. Drewno jako biopaliwo

W Polsce produkuje si ok. 23 mln m³ drewna roczne (w 2003r.), z czego ok. 3,5 mln m3
drewna opałowego pozyskiwanego z lasów, ok. 4/5 tarcicy staje si drewnem odpadowym w formie
trocin, zrzynów, wiórów itp., a 1/5 trafia na rynek jako ko cowe produkty (meble, okna, drzwi,
podłogi etc.).
Ceny drewna opałowego to ok. 50 zł/m3.
Analizy wskazuj , e nie ma w Polsce mo liwo ci pozyskania wi kszej ilo ci drewna odpadowego,
chyba, e po szerszym wprowadzeniu plantacji drzew szybko rosn cych (topola, wierzba
krzewiasta). Je eli z pozyskiwanych 23 mln m³ drewna rocznie odliczy si 4/5 na odpady, to
uzyskuje si 19mln m3 drewna rocznie do ewentualnego zagospodarowania jako paliwo. rednia
g sto drewna opałowego wynosi 450kg w 1m3, a wi c zasoby wynosz 7,2 mln ton drewna
rocznie czyli równowa no ok. 4mln ton w gla kamiennego. Wykorzystanie drewna na cele
energetyczne ocenia si w Polsce w roku 2003 na ponad 1,5mln ton.
Drewno jest niestety cz sto spalane w małych kotłach na w giel lub miał w glowy (ok. 100 000
szt.) o bardzo niskiej sprawno ci, o ł cznej mocy ok. 5000 MW.

195
2.1. Wierzba energetyczna

Z prognoz zmian intensywno ci wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynika, i

polskie rolnictwo stanowi b dzie w coraz szerszym zakresie ródło surowców dla przemysłu i
lokalnej energetyki. Pewn alternatyw s szybko rosn ce krzewiaste wierzby, których biomasa
mo e by wykorzystana do chemicznego przetwórstwa (celuloza, metanol) oraz jako odnawialne,
ekologiczne paliwo.

Uprawa wierzb krzewiastych na plantacjach polowych mo e da rolnikom wiele korzy ci ze

wzgl du na:

- niskie nakłady pracy,

- nisk energochłonno uprawy (małe zapotrzebowanie na nawozy i pestycydy),
- wysok produktywno ,
- mo liwo wykorzystania du ych powierzchni gleb do uprawy,
- mo liwo zastosowania standardowych maszyn do uprawy gleby, sadzenia i z drobnymi
adaptacjami do zbioru biomasy,
- nieograniczony rynek (przyszło ciowo),
- bezpieczna uprawa dla rodowiska (integracja celów społecznych: rolnictwa i rodowiska).

Plantacje wierzby energetycznej mog by lokalizowane w rejonach, w których gleby od marca do

ko ca pa dziernika s dostatecznie uwilgotnione.
Najodpowiedniejszymi do uprawy w Polsce s ró ne formy z gatunku Salix viminalis - wierzba
konopianka.
Wierzb rozmna a si wegetatywnie za pomoc zrzezów (sztobrów, sadzonek) tzn. kawałków
poci tego p du, które po wysadzeniu do gleby ukorzeniaj si , tworz c nowe ro liny. Materiałem
nasadzeniowym s zrzezy (sztobry), o parametrach:

- długo 20-25cm;
- grubo od 5 do 15mm;
- sadzonki wykonane z odrostów jednorocznych lub dwuletnich.

W warunkach polskich wysadza si od 20 do 60 tys. sadzonek na 1 hektar. Wysoko

trzyletnich p dów na czteroletniej karpie wahała si od 5,5 do 6,0m, a rednia grubo p du
wynosiła 30mm. Plon suchej masy drewna wierzby w jednym z bada wyniósł rednio 17,5
t/ha/rok.
Pozyskiwanie drewna rozpoczyna si zwykle po dwóch latach uprawy i mo e odbywa si
w cyklach: jednorocznych, dwuletnich lub trzyletnich. Całkowity okres u ytkowania karpy okre la
si na około 30 lat. Po tym okresie gleb nale y rekultywowa . Krzewiaste wierzby sadzi si
w ramach rekultywacji terenów przemysłowych i stref ochronnych wokół fabryk, nie tylko ze
wzgl du na tolerancj na zanieczyszczenia, ale równie na pionierski charakter tych gatunków,
zdolnych do opanowania terenów charakteryzuj cych si cz sto silnym zakwaszeniem, brakiem
wody i substancji organicznych. Podobne zastosowanie mog znale wierzby na silnie
toksycznych wysypiskach mieci i odpadów. Nasadzenia wierzbowe, poza warto ciami
u ytkowymi, wpływaj korzystnie na mikroklimat otoczenia:
- powstrzymuj erozj gleby;
- umacniaj i upi kszaj krajobraz;

196
 Salix Viminalis polecany jest ostatnio
w ochronie rodowiska na terenach przemysłowych
ska onych metalami ci kimi, przy rekultywacji gleb,
przy drogach szybkiego ruchu, budynkach
mieszkalnych
i inwentarskich. Oprócz tego plantacje wiklinowe
spełniaj funkcj biologicznych oczyszczalni
cieków, które odprowadzane na pola wiklinowe s
biologicznie rozkładane
i oczyszczane. Obecnie coraz wi kszego znaczenia
nabiera uprawa wierzby na cele energetyczne.
Wykorzystanie wierzby jako ródła energii, to nowy
dochodowy kierunek produkcji rolniczej. Wierzbowy
surowiec energetyczny ma t wła ciwo , e jest w
zasadzie niewyczerpalnym i samoodtwarzj cym si
ródłem, w odró nieniu od surowców kopalnianych,
których zasoby s ograniczone. Ponadto spalane
drewno jest znacznie mniej szkodliwe dla rodowiska
ni produkty np. spalania w gla. 1 kg brykietu ze
zr bków wierzby krzewiastej kalorycznie odpowiada
0,7 kg w gla kamiennego, a kosztuje połow mniej.

Rys.131. Plantacja wierzby energetycznej.

Tab.30. Warto opałowa no ników energii
Warto Koszt jednostki ciepła przy
Paliwo
kaloryczna zakupie paliwa
GJ/t lub GJ/1m3 zł/t lub zł/1m3 zł/GJ
Olej opałowy 43,0 1490,00 34,65
Gaz ziemny GZ 50 38,0 1003,00 26,39
W giel kamienny 26,0 392,78 15,71
Miał w glowy 21,0 229,60 10,93
Wierzba krzewiasta (sucha
19,36 160,00 8,26
masa)

197
2.2. Gazyfikacja biomasy
Technologia gazyfikacji polega na wytlewaniu, pirolizie i gazyfikacji biomasy celem
wytwarzania pirolitycznego gazu drzewnego i w glowego, słu cego do nap du silników
spalinowych poruszaj cych generatory pr du elektrycznego.

Do gazyfikacji wykorzystuje si m. in. zr bki drzewne, granulowan słom lub granulowane

odpady organiczne. Istniej ce technologie wymagaj stosowania biomasy o małej zawarto ci cz ci
popielnych. W Polsce technologia pirolizy i gazyfikacji drewna jest stosowana od kilku lat. Mi dzy
innymi zakłady WUSP - MET w Pleszewie i zakłady maszynowe HAMECH w Hajnówce
produkuj zestawy energetyczne typu UZE o wydajno ci cieplnej od 25 kW do 197kW. Zestawy te
s przystosowane do paliw w postaci trocin, wiórów, zr bków, rozdrobnionej kory i innych
drewnianych odpadów. Produktem zgazowania drewna jest mieszanina gazów palnych, zawieraj ca
tlenek w gla (CO), wodór (H2) oraz metan (CH4). Specjalistyczne kotły do gazyfikacji mokrego
drewna w kłodach lub zr bków drzewnych wymieszanych z osadami ciekowymi produkuje
przedsi biorstwo FUWI w Elbl gu.

2.3. Kotły do spalania drewna

Kotły do spalania drewna produkowane s w Polsce przez wielu producentów. Najbardziej znane to
firma KUBACKI w Hajnówce produkuj ca kotły typu MODERATOR, przedsi biorstwo WUSP -
MET, firma FUWI w Elbl gu. Ocenia si , e na rynek trafiło ju ponad 16000 kotłów
dostosowanych do efektywnego spalania drewna o ł cznej mocy pow. 600 MW. Obserwuje si te
szereg interesuj cych obiektów pilotowych m. in. w Kliniskach k/Szczecina (0,8MW), Rychlikach
k/Elbl ga (3 MW), Wejherowie (2 MW). Post p w dziedzinie energetycznego wykorzystania
drewna odpadowego jest w Polsce znaczny.

2.4. Przykładowe rozwi zanie konstrukcyjne kotła do spalania drewna

Rys.132. Nowoczesny piec do spalania biopaliwa pochodz cego z drewna

ródło: http://www.elektron.pl/~dakowy/
198
 Kocioł jest konstrukcj dwukomorow . Komora pierwsza jest komor spalania,
a komora druga – dopalania i wymiany ciepła. Du a komora spalania daje mo liwo ci palenia
z nominaln moc przez 6-8 godzin. Przy dobrze ocieplonym domu, przy temperaturze powietrza
zewn trznego ok.0°C załadunek kotła wystarcza nawet na 12 godz.
Kotły na biomas maj wielk powierzchni wymiany ciepła: ciany wodne, ruszt wodny,
dwie komory spalania przedzielone cian wodn , w drugiej komorze rurowy wymiennik ciepła
dostosowany do pracy ze spalinami o ni szej temperaturze. Droga przepływu rodka chłodz cego
(zwykle jest nim woda) jest tak obliczona, by nie nast powało zjawisko ”warczenia” kotłów, tj.
lokalnego zagotowania si wody.
Konstrukcja komory spalania i górnego zasypu umo liwia łatwy ładunek du ych kawałków drewna,
które mo na przesypywa wiórami lub trocinami dla uzyskania wi kszej masy przy jednorazowym
załadunku. Ze wzgl du na du sprawno (ponad 85% redniosezonowo) kocioł ten zu ywa od
dwóch do trzech razy mniej drewna ni popularne kotły w glowe (przy ich opalaniu drewnem).
System dopalania spalin (tj. kontrolowania wpuszczania powietrza wtórnego) powoduje, e
znacznie maleje emisja tlenku w gla CO, w glowodorów i sadzy, a sprawno ro nie o par
punktów procentowych. Ogranicza to do minimum zjawisko ”zarastania” kotła i komina sadz czy
smoł .

2.5. Piec MS
Dobrym przykładem na wykorzystanie biomasy
w ogrzewaniu pomieszcze jest piec MS. Od tradycyjnych pieców
piec MS ró ni wiele wa nych cech, m.in.: jest on zbudowany ze
specjalnie dobranych i obrobionych kamieni. Wn trze pieca jest
wykonane w sposób gwarantuj cy maksymalne wykorzystanie ciepła
zawartego w powietrzu i dymie co powoduje oszcz dno ciepła do
80% w porównaniu z tradycyjnymi piecami. W wyniku podwójnego
spalania, dym wychodz cy z komina jest o wiele czy ciejszy.

Piec MS z powodu swojej wysokiej masy (ok. 3 tony)

i ekstensywnego systemu rozprowadzania ciepła jest najbardziej
efektywn , ekologiczn , ekonomiczn i bezpieczn metod
wykorzystania energii drewna opałowego. Spalaj c 12 – 15 kg drewna
na dob mo na ogrza 100 – 125 m2 powierzchni mieszkalnej
(rozpalaj c ogie tylko raz dziennie). Ekstensywne
i stałe rozprowadzanie ciepła o temperaturze 35 – 50°C powoduje, e
Rys.133. Piec MS piec ten nie stanowi zagro enia dla usytuowanych obok mebli lub
innych sprz tów. Dodatkowo istnieje szereg innych funkcji, do których mo e by wykorzystany
piec MS. S to mi dzy innymi: ogrzewanie wody, instalacja ogrzewania podłogowego, mo liwo
wykorzystania górnego paleniska do pieczenia ciast b d suszenia owoców.

2.6. Kotłownie Golem

Kotłownie typu Verner - Golem, o mocy od 90 do 2500 kW, przeznaczone s do ogrzewania wody
lub wytwarzania pary wodnej. Surowiec mo na dostarcza do kotła automatycznie - z silosu, przy
czym jego wielko zale y od warunków i potrzeb odbiorcy energii cieplnej.

Kotły skonstruowane s w ten sposób, e proces spalania zachodzi ju w przedsionkach, które

zaopatrzone s w wyci gi. Umo liwia to rozpocz cie procesu spalania bez udziału kotła głównego,
199
co tym samym obni a koszty inwestycji. Kocioł ten wyposa ony jest w automatyczn regulacj
wydajno ci i regulacj procesu spalania. Posiada zarówno automatyczny zapalnik jak i urz dzenie
do automatycznego usuwania popiołu. Tym samym obsługa jego wymaga minimum czasu
i nakładu pracy.
W kotle wyró ni mo na pierwotny obieg wody, który gwarantuje minimaln temperatur wody w
biegu powrotnym. Obieg wody zamyka zwrotnica hydrauliczna. Zwrotnica ta słu y do
wyrównywania poziomów mi dzy obiegiem wody a systemem grzewczym, do którego podł czony
jest kocioł.

2.6.1. Paliwo

Paliwem jest drewno w postaci trocin i wiór o wielko ci do 30x30x80 mm, o wilgotno ci do 50%.
Spalanie innych surowców naturalnych, np. siana i słomy nale y skonsultowa z producentem.
Konstrukcja kotła umo liwia spalanie surowców lepkich, np. kory i niektórych rodzajów słomy,
tzn. takich surowców, które wytwarzaj szlak .

2.6.2. Zastosowania kotłowni Golem

Kotły przystosowane s do spalania trocin, wiór i wilgotnych zr bków. Stosuje si je przede

wszystkim do ogrzewania wody centralnego ogrzewania, jak równie do ogrzewania wody
u ytkowej. Kotły mo na ł czy kaskadowo a do uzyskania mocy 5000 kW. Mo na te instaluj c
je podnie wydajno ju zainstalowanych kotłów gazowych lub olejowych, które słu do
centralnego ogrzewania całych wsi b d dzielnic.

2.6.3. Budowa kotłów GOLEM

Kocioł składa si :
- limakowego podajnika materiału opałowego
- palnika
- komory dopalania
- wyci gu z wentylatorem i instalacj rozdzielcz z filtrami
- urz dzenia do usuwania popiołu
Do osprz tu nale y te elektryczny rozdzielacz zapłonu i jednostka hydrauliczna.
Cały proces spalania mo e by regulowany. Materiał opałowy ładowany jest do palnika za pomoc
przeno nika limakowego. Palnik zaopatrzony jest dodatkowo w osłon ogniow , która zapobiega
ewentualnemu rozprzestrzenianiu si ognia do silosu.

200
I palnik 1 nap d agregatu hydraulicznego
II komora dopalania 2 nap d podajnika paliwa
III wymiennik ciepła 3 nap d wentylatora powietrza
IV rozdzielnia 4 nap d rozdrabniacza popiołu
V zasobnik paliwa - silos 5 nap d podajnika popiołu
VI podajnik paliwa 6 nap d instalacji wyci gowej
VII odprowadzenie i oczyszczanie spalin
VIII agregat hydrauliczny
IX popielnik

W samym palniku materiał opałowy transportowany jest dalej za pomoc urz dzenia podaj cego.
Kora czy odpady drewna zabrudzone kurzem, grudkami ziemi, które ewentualnie ulegałyby
spiekaniu, mog by bez trudu spalone. Popiół transportowany jest do przygotowanego kontenera.

2.7. Kotły Verner

Kotły wodne VERNER opalane drewnem i materiałami drewnopochodnymi to nowoczesne
rozwi zanie dla domu, przedsi biorstwa, hotelu lub pensjonatu. Stanowi ródło ciepła dla
instalacji centralnego ogrzewania i ciepłej wody u ytkowej. W zale no ci od potrzeb mog
pracowa w instalacjach z obiegiem grawitacyjnym jak i wymuszonym.

201
Rys.134. Zdj cie przedstawiaj ce kotłowni typu Verner o mocy 1MW

Tradycyjne kotły opalane drewnem osi gn ły kres swoich mo liwo ci rozwojowych. Zwi kszenie
wydajno ci spalania paliwa przy jednoczesnym zmniejszeniu jego zu ycia okazało si mo liwe
dzi ki zastosowaniu procesu destylacji pirolitycznej, czyli wytworzeniu gazu drzewnego z masy
drzewnej. Konstrukcja kotłów VERNER oparta została na zasadzie wysokotemperaturowego
spalania kalorycznego gazu drzewnego. Proces spalania przebiega w trzech etapach, z których
ka dy zachodzi w odr bnej strefie kotła:

1. Wysuszanie i zgazowanie drewna w komorze załadowczej.

2. Spalanie gazu w dyszy, do której doprowadzane jest
podgrzane powietrze wtórne.
3. Dopalanie gazu w komorze spalania.

System spalania gazu drzewnego gwarantuje wysok skuteczno kotłów VERNER si gaj c 89%,
umo liwia równie płynne regulowanie ich wydajno ci w zakresie od 40% do 100%.

202
2.7.1. Budowa kotłów

Korpus kotła zbudowany jest z wysokiej jako ci spawanej blachy kotłowej. Wszystkie
powierzchnie kotła, maj ce kontakt z materiałem opałowym, ogniem i produktami spalania maj
grubo od 5 mm do 8 mm. Pozostałe ciany kotła maj grubo od 3 mm do 4 mm. Ze wzgl du na
wysok temperatur spalania gazu, komora spalania i dysza zbudowanie s ze specjalnego
ognioodpornego betonu w celu ochrony stalowych cian kotła przed wysok temperatur , a tym
samym do wydłu enia jej ywotno ci.

2.7.2. Obsługa

Wi kszo czynno ci zwi zanych z obsług wykonuje si tylko raz, podczas rozpalania w kotle, na
pocz tku sezonu grzewczego. Ilo materiału opałowego, którym wypełniona jest komora spalania,
wystarcza przy redniej wydajno ci na 8 do 12 godzin. Przy przeł czeniu na rezerw ciepln kocioł
mo e funkcjonowa bez jakiejkolwiek obsługi do 24 godzin. Po upływie tego czasu kocioł
automatycznie przeł czy si na prac z pełn wydajno ci . Prac kotła Verner steruje regulator
mikroprocesorowy.

Tab.31. Dane techniczne kotłów Verner

V20E V25 P45 G75
Moc kotła [kW] 20 25 45 75
Pojemno wodna [l] 55. 60 95 175
Maksymalne ci nienie robocze [kPa] 200 300 200 200
3
Obj to komory załadowczej [m ] 0,13 0,18 0,183 0,3
Masa [kg] 410 415 550 840
3
Przeci tne zu ycie paliwa w sezonie [m ] 15 18 27 45

2.8. Piece kominkowe

Piece kominkowe serii Golemek firmy Verner opalane drewnem i brykietami drzewnymi stanowi
główne lub wspomagaj ce ródło ciepła dla mieszka , domów, domków rekreacyjnych itp.

Piece bez wodnego wymiennika ciepła (6/0, 9/0, 9/0M) ogrzewaj pomieszczenia poprzez emisj
ciepła cał swoj powierzchni . Piece, w wersji z wodnym wymiennikiem ciepła (6/3, 9/5, 9/5M,
12/7, 16/11), przekazuj 40% ciepła swoj powierzchni do pomieszczenia, w którym zostały
zainstalowane. Pozostałe 60% ciepła przekazywane jest poprzez wewn trzny, wodny wymiennik
ciepła do instalacji centralnego ogrzewania.
W ten sposób piecem mo na ogrzewa nast pne pomieszczenia lub podgrzewa wod w zasobniku
wody u ytkowej. Budowa piecyków kominkowych GOLEMEK umo liwia zamontowanie
wodnych wymienników ciepła w modelach 6/0, 9/0 i 9/0M. Dzi ki temu zawsze mo na podł czy
piec kominkowy do systemu c.o., gdy oka e si to niezb dne.
Piece kominkowe mog pracowa w instalacjach z obiegiem grawitacyjnym i wymuszonym.
Współpracuj z kotłami działaj cymi w systemie zamkni tym

203
 Piece kominkowe dostosowane s
do instalacji systemu otwartego,
jednak wi kszo obecnie
pracuj cych systemów grzewczych
działa w systemie zamkni tego
obiegu czynnika grzewczego.
Piece kominkowe tej serii,
z wodnym wymiennikem ciepła
mog , by doskonałym,
alternatywnym lub
wspomagaj cym ródłem ciepła w
tego typu systemach. Przył czenia
pieca kominkowego do systemu
zamkni tego mo na dokona za
pomoc płytowego wymiennika
ciepła lub zbiornika
akumulacyjnego.
Zastosowanie płytowego
wymiennika ciepła jest
rozwi zaniem cz ciej
stosowanym ze wzgl du na
ponoszone koszty jak i gabaryty
urz dzenia. Ciepło, pochodz ce z
piecyka kominkowego,
przekazywane jest, poprzez
płytowy wymiennik ciepła, do zamkni tego systemu grzewczego obni aj c moc lub wył czaj c
prac zainstalowanego tam pieca gazowego.

204
Tab.32. Dane techniczne pieców kominkowych
6/0 6/3 9/0,9/0M 9/5,9/5M 12/7 16/11
Moc znamionowa [kW] 5 6,5 8 9 12 16
Moc wymiennika wodnego [kW] - 3 - 5 7 11
Sprawno [%] 79 80 80 80 80 80
Zu ycie paliwa [kg/h] 1,6 2,0 2,5 3,5 3,6 4,9
Pojemno wodna wymiennika [l] - 1,5 - 4,5;5,5 6 6
Obj to komory załadowczej[l] 33 40 60 60
3
Powierzchnia grzewcza [m ] 80 180 190 250 330
Masa [kg] 117 120 150 160 195 220

2.8.1. Bezpiecze stwo

Piece kominkowe Golemek, posiadaj zabezpieczenie przed przegrzaniem. Do tej

niebezpiecznej sytuacji mo e doj w przypadku gdy system centralnego ogrzewania nie mo e
odebra ciepła wyprodukowanego przez piecyk.
Prostym, a jednocze nie niedrogim, rozwi zaniem jest wymiennik chłodzenia awaryjnego
zamontowany wewn trz wodnego wymiennika ciepła, podł czony do zimnej wody u ytkowej oraz
zawór termiczny. W momencie wzrostu temperatury wody grzewczej ponad 95oC zawór termiczny
otwiera dopływ zimnej wody, która przepływaj c przez wymiennik chłodzenia awaryjnego odbiera
nadmiar ciepła z piecyka.

3. Słoma jako biopaliwo

W Polsce produkuje si ok. 25mln. ton słomy (równowa ne z 12,5 mln. ton w gla). Pierwsza
w Polsce du a kotłownia c.o. na słom , wzorowana na rozwi zaniach du skich, uruchomiona
została 26 pa dziernika 1996r. w osiedlu Zielonki we wsi Szropy w gminie Stary Targ k/Malborka.
Kotłownia ogrzewa 450 mieszka . Zastosowano tam 2 du skie kotły DANSTOKER, ka dy o mocy
500 kW. Wykorzystuje si słom w prasowanych balotach o wymiarach 2x1x0,85m, która
podawana jest w sposób ci gły i automatyczny. Popiół i u el stanowi 3,5% masy spalonej słomy.
Na bie co kontroluje si jako spalin. Zatrudnionych jest dwóch robotników obsługi na jednej
zmianie. W sezonie grzewczym 1996/97 koszt zakupu słomy wyniósł 57000 zł, a koszt w gla
wyniósłby 169000 zł, a wi c ogrzewanie jest 3 razy ta sze, ni przed modernizacj kotłowni
w glowej. Okres spłaty zaci gni tych kredytów wyniósł 4 lata. Koszt wytwarzanego ciepła ze
słomy to ok. 7zł/GJ, z miału w glowego 14zł/GJ, z w gla kamiennego 28zł/GJ.
Kotłownia na słom o podobnych parametrach jak w Zielonkach (1MW) powstała na pocz tku roku
1997 w Grabowcu k. Zamo cia (1MW), a w połowie roku 1997 w Czerninie k. Malborka (3MW).
Nieco pó niej wybudowano kotłowni na słom w Lubaniu (8MW). Oryginalne polskie
rozwi zanie zastosowano w kotłowni na słom we wsi Wieniec na wyspie Sobieszewskiej
k/Gda ska (0,6MW). Powstało te szereg redniej wielko ci kotłowni na słom produkcji firmy
GRASO ze Starogardu Gda skiego, s to kotłownie w B czku k. Starogardu Gda skiego (0,6MW),
w Kamienniku k/Elbl ga (0,3 MW) i w Trutnowach k/Tczewa (0,3 MW). Kotłownie zastosowane
w B czku, Kamienniku i w Trutnowach wykorzystuj słomiane baloty cylindryczne o rednicy
1,5m i wys. 1,2m Spalanie odbywa si systemem wsadowym ,bez ci głego zadawania paliwa. Do
kotła dostarcza si jednocze nie 2 baloty, a czas palenia "Cygarowego" wynosi 4-9 godz., zale nie
od temp. powietrza zewn trznego. W Kamienniku ogrzewa si osiedle obejmuj ce 82 mieszkania,
w B czku ogrzewa si chlewni o obsadzie 6000 wi . Firma Graso oferuje te kotły na słom
o mocy 350 kW. lub mniejsze.

205
Produkuje si te w Polsce małe kotły na słom o mocy 50-60kW dla gospodarstw wiejskich.
Jednym z producentów jest Energomonta w Gda sku (45kW) ,innym METALERG z Oławy
k/Wrocławia (60kW).
Współcze nie w Polsce pracuj 24 kotłownie na słom o du ej mocy (>500kW) i ok. 150 kotłowni
mniejszych (<500kW), ł cznie o mocy ok. 55MW.
Najwi ksze znaczenie dla rozwoju energetyki cieplnej wykorzystuj cej słom ma
stanowisko Wojewódzkich Funduszy Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej. Rozwój
obserwuje si tylko w tych regionach kraju, gdzie WFO IGW wspiera podejmowane inicjatywy
eliminacji emisji zanieczyszcze pyłowych i gazowych z niskich kominów do powietrza
atmosferycznego poprzez substytucje brudnego w gla przez czyst słom .

3.1. Kotły małej mocy na słom

Rys.135. Piec z podajnikiem słomy Rys.136. Piec na słom firmy Metalerg

Kotły małej mocy przystosowane s do spalania balotów o ci arze do 12 kg . Obsługa kotłów jest
bardzo prosta. Do kotłów o mocy do 100 kW ładuje si r cznie małe baloty o wadze do 12 kg od 2
do 6 sztuk nie cz ciej ni trzy razy na dob . W okresie letnim jeden wsad słomy zapewnia
wystarczaj c ilo ciepła do produkcji ciepłej wody u ytkowej na dob . Aby zminimalizowa
obsług w układzie c.o. musi by zainstalowany zbiornik akumulacyjny, gromadz cy ciepł wod
na c.o. i c.w.u.. Wielko zbiornika dobiera si do wielko ci kotła. Sprawno kotłów na paliwo
w balotach nie przekracza 80%. Niestety wad tego typu kotłów jest wymóg podawania słomy
dobrze wysuszonej. Wilgotno balotu nie mo e przekroczy 20%. Baloty nadmiernie wilgotne
b d spalane jedynie cz ciowo. Ponadto warto energetyczna zawilgoconych balotów mo e si
zmniejszy nawet do 8 MJ/kg (czyli prawie o 50%). Tak zawilgoconego paliwa nie powinno si
podawa do spalania.

3.2. Kotłownie du ej mocy

Na polskim rynku dost pne s kotły du ej mocy (100÷500 kW) na słom podawan do nich
w balotach, oraz kotły na słom rozdrobnion do 1MW. Spalanie biomasy w kotłach na słom
rozdrobnion nie wymaga stosowania dobrze przesuszonego paliwa. Ponadto pozwala na
zastosowanie nowoczesnych rozwi za podaj cych i steruj cych spalaniem. Sprawno kotłów

206
du ej mocy wynosi około 85% przy płynnej regulacji mocy od 20% do 100%. Przy kotłowniach na
słom du ej mocy pojawia si problem z zapewnieniem dostaw paliwa. Przy kotłowni 1 MW
konieczne jest zabezpieczenie paliwa w ilo ci około 1000-1100 ton na sezon grzewczy.

Rys.137. Schemat technologiczny kotłowni opalanej biomas kocioł EKO GOS-600 z ci głym
spalaniem słomy rozdrobnionej wg projektu PP-U "ENERGO”
1-podajnik, 2-rozdrabniacz, 3-podajnik limakowy, 4-dozownik, 5-kocioł EKO GOS 600, 6-wygarniacz
popiołu, 7-odpylacz spalin, 8-ekonomizer, 9-wentylator, 10-komin

Tab.33. Dane techniczne

Znamionowa moc cieplna kW 600
Sprawno % powy ej 80
Pojemno wodna kotła m3 1,9
o
Temperatura wody na wej ciu do kotła C 70
o
Temperatura wody na wyj ciu z kotła C 90
Dopuszczalne ci nienie MPa 0,2
Paliwo - słoma
Warto opałowa kJ/kg 15000
rednie zu ycie przy nominalnej mocy cieplnej kg/h 42

Zalety wykorzystania słomy do celów energetycznych:

- Redukcja emisji CO2, SO2, NOx ,
- Redukcja palenia słomy na polach-unikni cie wielu po arów i degradacji naturalnego
rodowiska,
- Wysoka sprawno urz dze ,
- Zmniejszenie nakładów robocizny przy obsłudze kotłów (nakładanie paliwa jedynie na stół
podawczy, zapas na 6-8 godzin),
- Okresowe czyszczenie kotła ( np. kocioł 1 MW wymaga czyszczenia raz na tydzie ),
- Zakres pracy kotła od 20% do 100%,
- Znaczne zmniejszenie kosztów produkcji 1 GJ,
- Wykorzystanie lokalnego, odnawialnego ródła energii,
- Poprawa opłacalno ci produkcji rolniczej,
- Dodatkowe miejsca pracy dla ludno ci lokalnej przy dostawie paliwa,
- Zwi kszenie bezpiecze stwa energetycznego,
- Dopływ na lokalny rynek pieni dzy za produkcj biopaliwa.

3.3. Wnioski

Słoma mo e stanowi powa ne ródło energii nie wpływaj ce ujemnie na efekt cieplarniany
pod warunkiem utrzymania jej wilgotno ci na poziomie nie wy szym ni 25%. Najlepiej, aby
paliwo było jak najbardziej suche, wtedy podczas spalania nie wydziela si tlenek w gla, wzrasta
sprawno spalania i nie pojawiaj si problemy z podawaniem paliwa do kotła.

207
Zastosowanie biomasy zmniejsza koszty produkcji ciepła i wpływa dodatnio na poziom ycia
ludno ci lokalnej, poprawia opłacalno produkcji rolniczej i znacznie zmniejsza zagro enie
po arowe.
W 2003 roku słoma mogłaby dostarczy 237 PJ (5% zapotrzebowania gospodarki w energi ).
Niestety w Polsce wykorzystuje si nadal od 1,5%-2% energii z biomasy. Koszty inwestycyjne s
wysokie, ponad dwukrotnie wi ksze ni przy kotłowni na gaz. Aby my le o wi kszym
wykorzystaniu biomasy nale y we wła ciwy sposób przygotowa program finansowy inwestycji.
Jednocze nie konieczne jest stworzenie przez rz d RP dogodnych form finansowania inwestycji
zwłaszcza dla rolników, których zdolno kredytowa jest generalnie niezadowalaj ca.

4. Osady ciekowe (analog torfu) i kotły na osady ciekowe

Podejmuje si próby energetycznego wykorzystania osadów ciekowych, których parametry
zbli one s do torfu. Osadów ciekowych i przemysłowych odpadów organicznych powstaje
w Polsce ok. 2,5 mln ton suchej masy rocznie, z czego palnych i wyselekcjonowanych odpadów
organicznych na składowiskach odpadów komunalnych ok. 0,4 mln ton rocznie.
Du e ilo ci odpadowej biomasy powstaje w przemy le celulozowo-papierniczym. W Polsce
powstaje rocznie ponad 1 mln ton suchej masy odpadów, głównie w postaci cieków ligninowych
w ługach warzelnych. Wytwarza si z nich m.in. du e ilo ci energii elektrycznej za pomoc turbin
parowych na ogół o mocy 15 MWe, zasilonych przez kotły stosuj ce spalanie drewna odpadowego,
kory, odpadowej makulatury i cieków ligninowych (m.in w wiecku, Kwidzynie i Ostroł ce).
Oszcz dza si w ten sposób rocznie około 0,1 mln ton w gla, zast puj c go przez odpadow
biomas .
Przemysł papierniczy dysponuje nast puj cymi zasobami biomasy :
- kora i drewno odpadowe - 455 tys. ton/rok
- osady z oczyszczalni - 96 tys. ton/rok
- odrzuty i osady z recyklingu papieru - 230 tys. ton/rok
- bezu yteczna makulatura nadaj ca si do spalenia - 930 tys. ton/rok
Energetyczne wykorzystanie osadów ciekowych ma miejsce m.in. w oczyszczalni cieków
Gdynia-D bogórze, gdzie zbudowano spalarni osadów ciekowych o mocy 4 MW,
przepustowo ci 10-20 ton suchej masy osadów na dob i dostarczaj c energi ciepln do suszarni
osadów o mocy 2 MW.
Gazyfikacj i spalanie gazowe osadów ciekowych w kotłowniach centralnego ogrzewania stosuje
si w mniejszych oczyszczalniach cieków w pirolitycznych kotłach FUWI o mocy 0,2 MW.
Urz dzenia do pirolizy osadów ciekowych pracuj m.in. w oczyszczalniach cieków w Swarzewie
k/Pucka, Radziejowie k/Konina, Brzozowie k/Krosna, Makowie k/Ciechanowa, Gostyninie
k/Płocka.
Mo na te osady miesza z suchym miałem w glowym (25% miału, 75% osadu). Urz dzenia do
gazyfikacji osadów ciekowych s bardzo ekonomiczne. Roczny koszt zaoszcz dzonego w gla
równa si cenie 1 kotła c.o. o mocy 200 kW zainstalowanego w Swarzewie. Emisje zanieczyszcze
okazały si mniejsze ni z konwencjonalnych kotłów gazowych.
Projektowane jest energetyczne wykorzystanie osadów w Szczytnie. Produkuje si tu 3 tony suchej
masy osadu na dob , z którego mo na odzyska ok. 200 kWc jako energii cieplnej w instalacji c.o.
Pełna linia technologiczna do termicznej utylizacji osadów ciekowych z miasta zamieszkałego
przez kilkadziesi t tys. mieszka ców kosztuje około 3 mln zł.

208
5. Biogaz z oczyszczalni cieków
Najcz ciej stosowanym rozwi zaniem w małych agroelektrowniach jest wykorzystywanie
biogazu do nap du silników spalinowych nap dzaj cych generatory pr du elektrycznego.
Rozwi zanie takie zostało wdro one m.in. w Bielsku Białej przez dr M. Rutkowskiego z IBMER
w Krakowie. Zastosowano tu urz dzenie pr dotwórcze o mocy ok. 100 kW(e) zasilane biogazem
z miejskiej oczyszczalni cieków. Biogaz do silnika spalinowego dopływa z komór
fermentacyjnych. Wytwarzana energia elektryczna zasila pompy w oczyszczalni, co pozwala
zaoszcz dzi 25-30% poboru energii z sieci elektroenergetycznej. Ciepło uzyskiwane z chłodzenia
silników słu y do ogrzewania komór fermentacyjnych i pomieszcze biurowych. W przeci gu
dwóch lat zaoszcz dzono na zakupach pr du elektrycznego 100 tys. zł oraz zaoszcz dzono 160 ton
w gla. Inwestycja zwróciła si w przeci gu dwóch lat. Podobne rozwi zanie zastosowano
w Olsztynie, Cz stochowie, Zamo ciu, Sosnowcu, Krakowie, gdzie produkcja energii elektrycznej
z biogazu oczyszczalni cieków kształtuje si na poziomie 50 MWh i pozwala na pokrycie potrzeb
energetycznych oczyszczalni miejskiej w wysoko ci 26%.
Biogazownie komunalne wykorzystuj ce osady ciekowe stanowi w Polsce 29 instalacji o mocy
około 40 MW, w tym 72 GWh energii elektrycznej.

5.1. Gospodarka energi elektryczn i ciepłem na przykładzie oczyszczalni

cieków „Kujawy" w Krakowie

5.2. Wst p
Racjonalne wykorzystanie energii ze ródeł odnawialnych jest jednym z istotnych
elementów obni enia kosztów działalno ci MPWiK S.A. w Krakowie. Jest to szczególnie
istotne, gdy koszty te przekładaj si bezpo rednio na opłaty ponoszone przez mieszka ców za
dostaw wody i odbiór cieków.
Przykładem instalacji wykorzystuj cej energi odnawialn jest system ogrzewania i wytwarzania
energii elektrycznej na Oczyszczalni cieków „Kujawy". Nazwa „Kujawy" pochodzi od nazwy
przysiółka gdzie jest zlokalizowana. Obecnie jest to ulica Dymarek. Budow oczyszczalni
rozpocz to w latach 80, a pierwszym inwestorem była Huta im. Lenina (obecnie Sendzimira).
MPWiK S.A. przej ło rozpocz t inwestycj od Miasta w 1995 roku.

5.3. Opis działania oczyszczalni

Dopływaj ce do oczyszczalni cieki poddawane s oczyszczaniu mechanicznemu
polegaj cemu na wytr caniu zawiesiny mineralnej /piasku/ i tłuszczu w napowietrzanym
piaskowniku a nast pnie oddzielaniu zanieczyszcze pływaj cych na kratach oraz wytr caniu
zawiesiny łatwo opadaj cej poprzez sedymentacj w osadnikach wst pnych. cieki pompowane s
do osadników wst pnych poprzez komor rozdzielcz a nast pnie przepływaj do komór osadu
czynnego gdzie prowadzony jest proces w reaktorze przepływowym z wydzielonymi komorami:
beztlenow , niskotlenow i tlenow z wewn trzn recyrkulacj . Osad wtórny jest cz ciowo
zawracany pompami recyrkulacyjnymi na pocz tek komór osadu czynnego stanowi c yw ,
czynn biologicznie kultur bakteryjn , dla której ródłem po ywienia s wie e, napływaj ce
z osadników wst pnych cieki. Nadmiar osadu wtórnego jest zag szczany mechanicznie. Podobnie
te osad wst pny z osadników wst pnych jest zag szczany w zag szczaczu grawitacyjnym. Oba
osady tj. wst pny i wtórny zag szczone s do uwodnienia ok. 95 %, a nast pnie pompowane do
wydzielonych komór fermentacyjnych i poddawane fermentacji trwaj cej rednio ok. 22 dni.
Przefermentowany osad poddawany jest ko cowemu odwadnianiu na prasach ta mowych
i gromadzony na lagunach osadowych, natomiast biogaz ujmowany w komorach fermentacyjnych.

209
Po odsiarczeniu gromadzony on jest w zbiorniku i u ywany do zasilania generatorów pracuj cych w
układzie kogeneracji oraz kotłowni. Nadmiar biogazu spalany jest w pochodni.

5.4. Wytwarzanie biogazu

Biogaz jest wytwarzany w czterech wydzielonych komorach fermentacyjnych o pojemno ci 2800
m3 ka da i jednostkowej wydajno ci 100 m3. Ł czna wydajno oczyszczalni przy uwzgl dnieniu
aktualnego przepływu cieków wynosi 260 m3 /h. Nadmiar biogazu jest magazynowany
w zbiorniku o pojemno ci 330 m3.

Skład biogazu otrzymywanego w procesie fermentacji osadów w Oczyszczalni „Kujawy":

- metan [CH4] - 65%
- dwutlenek w gla [CO2 ] - 35%
- zawarto siarkowodoru [H2S] - 47 mg/ m3

Warto opałowa uzyskiwanego biogazu jest wy sza ni pierwotnie zakładano. Przy zało eniach 22
MJ z l m3 uzyskana 23,8 MJ. W zwi zku z powy szym z l m3 biogazu otrzymano 4,6 kW energii
elektrycznej lub cieplnej przy zakładanej wydajno ci 4 kW. Biogaz jest poddawany odsiarczaniu
w odsiarczalni pracuj cej na bazie rudy darniowej. Uzyskiwany biogaz jest wykorzystywany do
zasilania generatorów oraz kotłowni gazowej.

5.5. Generatory zasilane biogazem

W oczyszczalni zamontowano trzy jednostki kogeneracyjne wyposa one w silniki gazowe
6 cylindrowe z zapłonem iskrowym wyposa one w turbospr ark oraz układ chłodzenia gazu.
Z jednej jednostki uzyskuje si 292 kW mocy cieplnej i 173 kW mocy elektrycznej. Silnik pracuje
w oparciu o mieszank zubo on . Sprawno agregatu CHP wynosi ok. 90% i gwarantuje wymierne
korzy ci ekonomiczne na poziomie kilkuset tysi cy złotych oszcz dno ci rocznie. W chwili obecnej
realizowane s trzy kolejne dostawy agregatów pr dotwórczych, ka dy o mocy 345 kWe,
z odzyskiem ciepła, spalaj ce biogaz oczyszczalniany.

210
 Pole sterowania nadrz dnego
• sterowanie obiektem
• wybór trybów pracy
• podział obci enia
• transmisja danych

pole wył czników pole pole pole nap dów

gł. generatorów generatora generatora pomocniczych

drukarka

modem
poł czenia z sieci
Zakładu Energetycznego

sie odbiorcza
niskiego napi cia

zdalny nadzór

odbiorcy
Moduł 2
Szafa steruj ca modułu umo liwia:
• sterowanie
• monitoring
• pomiary
• synchronizacj
• zabezpieczenie generatora
• zabezpieczenie silnika
• zabezpieczenie sieci
Moduł 1
Rys.138. Sposób poł czenia dwóch modułów pracuj cych równolegle z sieci energetyczn .
ródło: A.Buczak, CES sp. z o.o. Kraków

6. Biogaz wysypiskowy z odpadów

Trudno jest oszacowa zasoby biogazu, mo liwego do pozyskania z wysypisk odpadów. W roku
2003 było w kraju 786 zorganizowanych wysypisk o ł cznej powierzchni 2845 ha. Z powierzchni
wysypiska 15 ha i rocznej masy składowanych odpadów wynosz cej 180 tys. ton, mo na uzyska
rocznie 20-60 GWh energii cieplnej. Okres eksploatacji wysypiska trwa przeci tnie 10-20 lat.
Z pocz tkiem lat dziewi dziesi tych rozpocz to w Polsce projektowanie i instalacj pierwszych
urz dze do odgazowywania wysypisk. Na koniec roku 2003 czynnych było 19 instalacji,
z których cz wykorzystywała biogaz do produkcji energii elektrycznej i cieplnej. Na wysypisku
w Bydgoszczy pracuje instalacja z agregatami pr dotwórczymi o mocy 300 kWe, w Poznaniu o
mocy 400kWe, w Grudzi dzu 100 kWe, w Koszalinie 100 kWe, w Gda sku 400 kWe. Projektuje si
te podobne wykorzystanie gazu wysypiskowego w Krakowie, Katowicach, Lublinie, Warszawie
i Kra niku. W warunkach polskich instalacja odgazowuj ca wysypisko i zasilaj ca agregaty
pr dotwórcze o mocy 400 kWe kosztuje około 2 mln zł.
W Polsce pracuje 19 instalacji biogazowych na gaz wysypiskowy o ł cznej mocy 13 MW,
produkuj c około 40 GWh energii elektrycznej i cieplnej.

211
 Składowisko odpadów Pochodnia
Systemy monitoringu gazu
Systemy
monitoringu
gazu

Filtry
Spr arka

Wytr canie odcieków

Studnie gazowe
Przesył do
u ytkownika

Sie ciepłownicza,
kotły gazowe, piece,
suszarnie

Produkcja energii
elektrycznej

Procesy
technologiczne, sie
gazu ziemnego itp.

Rys.139. Schemat biogazowni na składowisku odpadów komunalnych.

W skład biogazu wchodzi głównie metan CH4 (około 60%) i dwutlenek w gla CO2 (około
40%). Poniewa drugi z głównych składników mieszaniny jest niepalny, warto energetyczna tego
biopaliwa jest odpowiednio ni sza. Uj cie biogazu z wysypiska komunalnego wymaga instalowania
odpowiednich szybów, przez które gaz jest zasysany. Gaz ten mo e by wykorzystywany do celów
grzewczych lub do wytwarzania energii elektrycznej. Istniej specjalne turbiny przystosowane
wła nie do nap dzania gazem z wysypiska. Du e wysypisko odpadów mo e po odpowiedniej
rekultywacji wytwarza biogaz o stosukowo stałym strumieniu przez blisko 20 lat.
Biogaz o du ej zawarto ci metanu (powy ej 40%) mo e by u yty jako paliwo w turbinach
gazowych oraz w jednostkach do produkcji energii w cyklu skojarzonym lub tylko do wytwarzania
energii cieplnej zast puj c gaz ziemny lub propan butan.
Podobnie powstaje gaz w procesach rozkładu gnojowicy, która stanowi powa ny problem du ych
ferm hodowlanych i całych gmin. Budowa odpowiednich instalacji do utylizacji gnojowicy mo e
przynosi nast puj ce korzy ci:
– produkcja biogazu do celów grzewczych lub wytwarzania energii elektrycznej
– produkcja bionawozu mineralno-organicznego ze szlamu po fermentacji
– obni enie uci liwo ci produkcji hodowlanej dla rodowiska
– rozwi zanie problemu składowania odpadów
Systemy fermentacji beztlenowej mog by wykorzystywane albo w miejscu powstawania
odpadów, albo w scentralizowanych jednostkach, które zbieraj odpady z okolicznych rejonów.
Oba sposoby dotycz zarówno odpadów zwierz cych jak i osadów ciekowych. W Polsce pierwsza
metoda dotyczy głównie małych ferm zwierz cych, a druga - oczyszczalni cieków.

212
7. Elektrownia biogazowa – wysypisko Gda sk - Szadółki
Zrealizowana inwestycja jest pierwsz w województwie gda skim elektrowni zasilan
gazem wysypiskowym (biogazem) pozyskiwanym ze składowisk odpadów komunalnych.
Gaz wysypiskowy to produkt beztlenowego rozkładu materii organicznej, dominuj cego składnika
odpadów komunalnych.
Na powstawanie i tempo tworzenia si gazu wysypiskowego ma wpływ wiele czynników, do
najwa niejszych zalicza si skład, wilgotno , temperatur , wiek zło a odpadów, nie mniej istotne
s równie struktura odpadów, technika składowania i przykrycie wysypiska.
Głównym składnikiem gazu wysypiskowego jest metan, którego zawarto , waha si najcz ciej od
40 do 60%.
Skład taki pozwala na energetyczne wykorzystanie biogazu.
Generowany z odpadów biogaz, a zwłaszcza główny składnik metan, uwa any jest za gaz
decyduj cy o wzro cie ocieplenia globalnego atmosfery i powstania tzw. efektu cieplarnianego.
Metanowi przypisuje si wpływ na wzrost efektu cieplarnianego a o 20-25 razy wi kszy ni
innych gazów, składników atmosfery. Inne zagro enia zwi zane z powstawaniem biogazu to np.
wyst powanie samozapłonów na składowiskach, niekontrolowane rozprzestrzenianie si ich
i utrudnianie rekultywacji biologicznej po zako czeniu eksploatacji składowiska. Miejskie
wysypisko w Szadółkach jest zlokalizowane około 15 km na zachód od Gda ska.

7.1. Koncepcja
Wysypisko jest wykorzystywane od 1973 roku. Szacuje si , e ogólna ilo składowanych
odpadów wynosi 6 mln ton, przy zajmowanej powierzchni 56 ha. Obecnie na wysypisku składuje
si odpady z Gda ska i okolic w ilo ci 250 tys. ton rocznie.
W 1995 r. zdecydowano si na energetyczne wykorzystanie biogazu na wysypisku
w Gda sku Szadółkach. Przeprowadzone badania potwierdziły przewidywany skład i ilo biogazu.
Składa si on w około 60% z metanu (CH4), w 21-30% z dwutlenku w gla (C02), 8-9% azotu (N2)
i innych gazów. Głównym celem uj cia biogazu powstaj cego na wysypisku była redukcja emisji
metanu do atmosfery i wykorzystanie go do produkcji energii elektrycznej.

7.2. Wykonanie
W 1995 roku podpisano list intencyjny ze szwedzk firm NUTEK /
ENERGIMYNDIGHETEN odpowiedzialn za know-how projektu. Po podpisaniu
w 1996 r. umowy kredytowej, na pocz tku 1997 r. wykonano 39 odwiertów (co 50 m) na
zamkni tej cz ci wysypiska (15 ha) i przeprowadzono pompowania próbne oraz analiz
mo liwo ci wykorzystania powstaj cego w procesie fermentacji beztlenowej metanu. W 1998 roku
rozpocz to pozyskiwanie metanu i we wrze niu uruchomiono silnik zapłonowy, wraz z pr dnic
wykonany przez PZL WOLA o mocy 2 x 200 kW. Aby zapewni ci gło pracy generatora
uzyskuje si około 190 m3 biogazu na godzin . Wytwarzany pr d jest sprzedawany do sieci w cenie
0,18 zł/kWh. Mo liwo wytworzenia energii elektrycznej szacowana jest na 3200 MWh rocznie.
Po okresie pierwszych do wiadcze przewiduje si odgazowanie pozostałej cz ci wysypiska.
W najbli szym czasie planuje si te wykorzystanie odpadowego ciepła powstaj cego przy
wytwarzaniu pr du elektrycznego w generatorach, poprzez zastosowanie wymienników ciepła.
Uzyskane ciepło byłoby wykorzystane na własne potrzeby socjalne. Planuje si równie
wybudowanie szklarni, które byłyby ogrzewane powstaj cym ciepłem. Przewiduje si , e
pozyskiwanie biogazu z wysypiska w Szadółkach b dzie prowadzone przez najbli sze 20 lat.
Wyprodukowana energia elektryczna mo e zaspokoi potrzeby energetyczne ok. 200 gospodarstw
domowych.
Koncepcja i projekt techniczny instalacji wykonany został przez projektantów szwedzkich
i polskich. Ze strony szwedzkiej w projekcie uczestniczyła firma KM Miljoteknik z Malmo.
213
Głównym wykonawc inwestycji była Kopalnia Piasku Maczki Bór , natomiast Przedsi biorstwo
Robót Wiertniczych Hydropol S.A. z Gda ska prowadziło bezpo rednio budow .
ródłami finansowania inwestycji były :
- kredyt szwedzki z NUTEK /Szwedzka Narodowa Administracja Energetyki – 4 %
- po yczka z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony rodowiska – 24 %
- dotacja z EKOFUNDUSZU Warszawa - 13,5 %
- rodki własne 21,5 %
Nakłady na realizacj inwestycji wyniosły 2,1 mln PLN. Zakładany okres zwrotu kosztów wynosi
5 lat.
Powierzchnia, z której pozyskiwany jest gaz wynosi 15 ha. Po okresie pierwszych
do wiadcze , przewiduje si odgazowanie pozostałej cz ci wysypiska.
Wybudowana instalacja składa si z systemu pozyskiwania biogazu i urz dze do produkcji
i przesyłu energii elektrycznej.
W skład obu systemów wchodz :
- pionowe perforowane studnie gazowe w ilo ci 39 szt.
- kolektory zbiorcze o ł cznej długo ci 4300 m,
- stacje kontrolne-3 szt.,
- kolektory przesyłowe o długo ci 900m,
- studnie odwadniaj ce – 5 szt.
- pochodna biogazowa
- budynek wyposa enia technicznego w którym zamontowano:
a) spr ark (ssawa wentylatorowa),
b) generatory pr dotwórcze 2x 200 kW,
c) instalacje automatyki, sterowania i kontroli,
- stacja transformatorowa wraz z napowietrzn lini energetyczn (15kV).
Uj cie, pozyskiwanie i utylizacja biogazu polega na jego zasysaniu ze zło a przez spr ark
ssawk i transporcie sieci gazow do dwóch gazowych zespołów pr dotwórczych, które
wytwarzaj energi elektryczn o mocy elektrycznej 200 kW ka dy.
Biogaz z ka dej studni
transportowany jest przewodami
gazowymi o rednicy 63 mm do stacji
kontrolnej, w której mo liwa jest
regulacja przepływu gazu i pomiar jego
składu. Od stacji kontrolnych gaz
przesyłany jest kolektorem głównym o r.
160 mm do budynku wyposa enia
technicznego. Tutaj w pomieszczeniach
spr arkowni, sterowni i zespołów
pr dotwórczych znajduj si główne
urz dzenia instalacji. Instalacja
wyposa ona jest dodatkowo w pochodni ,
Rys.140. Pionowe perforowane studnie gazowe na która mo e spala biogaz w przypadku
wysypisku odpadów Gda sk-Szadółki postoju zespołów pr dotwórczych. Praca
całego systemu odgazowania sterowana jest automatycznie, a procedury kontroli i zabezpiecze
pozwalaj na bezobsługowe działanie instalacji gazowej.

214
Rys.141. Budynek generatorów z pochodni gazow na pierwszym planie (Gda sk-Szadółki)

7.2.1. Korzy ci
- system jest ekonomicznie opłacalny dla u ytkownika
- redukcja emisji szkodliwych gazów, w tym głównie metanu
- bezpieczne warunki składowania odpadów na wysypisku
- ułatwienie rekultywacji wysypiska po zako czeniu eksploatacji

7.2.2. Mała Elektrownia Biogazowa (MEB)

MEB – jest stacjonarnym zespołem pr dotwórczym współpracuj cym z sieci energetyczn .

Zespół oddaje do sieci energi pochodz c ze spalania gazu fermentacyjnego. Proces ten sterowany
jest za pomoc szafy kontrolno sterowniczej.

Rys.142. Zespół pr dotwórczy MEB

215
Rys.143. Szafa kontrolno - sterownicza MEB

Dane techniczne zespołu pr dotwórczego:

– moc znamionowa – 160 kW
– rodzaj pr du – zmienny, 3 – fazowy
– cz stotliwo znamionowa – 50 Hz
– napi cie znamionowe sieci – 380 V
– rozruch – rozrusznik elektryczny 24 V

Producentem zespołu pr dotwórczego s zakłady Metalowe „WOLA” Warszawa.

7.3. Produkcja energii elektrycznej i cieplnej

Od pocz tku w MEB wytworzono ł cznie i sprzedano do sieci energi elektryczn w ilo ci
282,5 MW. Wydobycie gazu od pocz tku eksploatacji wnosi 3672 tys. m3. W 1998 r. MEB
osi gn ła rekordow wydajno . Za dziesi miesi cy wytworzono 59,18 MW energii elektrycznej
o warto ci 150 tys. zł. Miesi czny koszt eksploatacji MEB wynosi 30% warto ci wytworzonej
energii.

7.4. Efekt ekonomiczny i ekologiczny

Podstawowym efektem ekonomicznym wykonanej inwestycji jest dochód ze sprzeda y
energii elektrycznej, który pozwolił na szybk amortyzacje inwestycji i jest stałym ródłem
dochodu dla miasta. Efektem ekologicznym jest zagospodarowanie biogazu, którego emisja do
atmosfery byłaby uci liwa dla rodowiska. Ponadto w celu prowadzenia monitoringu jako ci wód
podziemnych oraz rozpoznawania warunków geologicznych i hydrologicznych w rejonie
wysypiska wykonano siec piezometrów obserwacyjnych.

216
 W przebadanych próbkach wody podziemnej stwierdzono niewielk zawarto zwi zków
elaza (Fe 0,02 – 0,08 Mn/dm3) oraz podwy szon zawarto manganu(Mg 0,5 – 0,96 Mn/dm3)
Jednocze nie stwierdzono wyst powanie niewielkich ilo ci zwi zków azotu.

8. Skojarzone wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła w oparciu o

paliwa biogazowe – agregaty kogeneracyjne. Aspekt techniczny i
ekonomiczny

8.1. Geneza
Pod aj c za nowymi rozwi zaniami w dziedzinie ochrony rodowiska firma Centrum Elektroniki
Stosowanej z Krakowa aktywnie uczestniczy w realizacji idei zrównowa onego rozwoju.
Głównymi zało eniami tej idei s : oszcz dno energii, pozyskiwanie jej ze ródeł
odnawialnych i zmniejszenie emisji szkodliwych substancji do rodowiska.
W ród stosowanych na wiecie technologii mo na znale tak , która ł czy w sobie powy sze
cechy. Jest ni skojarzone wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła z biogazu czy gazu ziemnego.
Systemy kogeneracyjne maj szerokie zastosowanie jako ródła energii rozproszonej dla
ciepłowni miejskich, w gospodarce osadowej - oczyszczalnie cieków, na wysypiskach,
w szpitalnictwie, na basenach, w górnictwie, itp. Systemy CHP wykorzystywane s równie
w aplikacjach z instalacjami klimatyzacyjnymi, gdzie elementem produkuj cym ciepło jest agregat
kogeneracyjny, natomiast absorpcyjny agregat wody lodowej (chiller) razem z wie chłodnicz
stanowi ródło chłodu (+4°C) wytwarzane dla potrzeb wentylacji. Z uwagi na tendencj
wykorzystywania rozproszonych ródeł energii (znacz co ogranicza si w ten sposób straty
w przesyle energii, jak równie koszty jej produkcji) oraz ródeł energii odnawialnych
powszechne staje si stosowanie do tego celu urz dze kogeneracyjnych.
Podstawowy system kogeneracyjny składa si z modułu wytwarzania energii elektrycznej i ciepła,
układu zabezpiecze , rozdzielnicy nap dów pomocniczych oraz automatycznej instalacji
uzupełniania oleju. Moduł kogeneracyjny zbudowany jest w oparciu o silnik tłokowy najcz ciej
zasilany gazem ziemnym, propanem lub biogazem powstałym na skutek fermentacji osadów
ciekowych lub odpadów komunalnych. Silnik gazowy posadowiony jest na wspólnym wale
z pr dnic synchroniczn , praca tych elementów umo liwia produkcj energii elektrycznej. Na
skutek spalania gazu w silniku powstaje ciepło składaj ce si na całkowit produkcj energii
cieplnej urz dzenia. Odbierane jest ono przez układ wymienników ciepła. Natomiast jego
pozostała cz wypromieniowana zostaje z korpusu silnika do atmosfery. Ciepło poprzez układ
wodny (90/70°C), zintegrowany z modułem CHP, odprowadzane jest do zewn trznej instalacji
grzewczej i wykorzystywane jako ciepło u ytkowe (dla potrzeb socjalnych, procesów
technologicznych, itp.).
W zale no ci od wymaga u ytkownika moduły CHP mog by wyposa one w obudowy
d wi kochłonne, wewn trzne lub kontenerowe, tłumiki hałasu na spalinach i na wylocie
powietrza, jak równie szaf sterowania nadrz dnego umo liwiaj c monitoring i wizualizacj
parametrów pracy systemu CHP. Podstaw doboru modułu kogeneracyjnego s odpowiednio
zbilansowane potrzeby energetyczne (ciepło i pr d). Wyznacznikiem optymalnego doboru
urz dzenia jest zapewnienie pracy układu w taki sposób, aby wyprodukowana w nim energia
została w cało ci wykorzystana. Urz dzenia kogeneracyjne maj pracowa 24 godziny na dob
przez cały rok i słu zaspokojeniu minimalnych potrzeb zwi zanych z energi elektryczn
i ciepłem. Spełnienie powy szych warunków umo liwia produkcj energii elektrycznej na
poziomie ni szym ni energia zakupiona w zakładzie energetycznym.
Układy kogeneracyjne w znacz cym stopniu ograniczaj emisj tlenków w gla i azotu do
atmosfery, a przy jednoczesnym wykorzystaniu naturalnych, odnawialnych zasobów paliwowych
ich zastosowanie mo e okaza si wr cz niezb dne dla ochrony rodowiska. Oferowane przez
CES urz dzenia, w wyniku spalania gazu emituj zanieczyszczenia, których poziom odpowiada
217
rygorystycznym wymogom niemieckich norm TA-Luft. Energia uzyskana w tym procesie spalania
biogazu jest energi „czyst ", za jej ródła s odnawialne z uwagi na wci narastaj ce ilo ci
mieci i cieków.
Wysoka sprawno agregatu CHP ok. 90% gwarantuje wymierne korzy ci ekonomiczne na
poziomie kilkuset tysi cy złotych oszcz dno ci rocznie przy optymalnej pracy całego systemu
kogeneracyjnego.
Firma CES Sp. z o.o. w 2001 r. dostarczyła do krakowskiej Oczyszczalni cieków „Kujawy"
system CHP zło ony z trzech jednostek kogeneracyjnych pracuj cych równolegle z sieci ZE. Dla
potrzeb poprawnej pracy kompletnego systemu kogeneracyjnego CES wykonał dla oczyszczalni w
Krakowie projekt instalacji uzupełniaj cej i dokonał rozruchu technologicznego układu. Układ ten
jest w pełni zautomatyzowany, co umo liwia regulacj stanu pracy urz dze w zale no ci od
zapotrzebowania na ciepło i energi elektryczn . Przy pełnym zapotrzebowaniu na energi ciepln
system trzech modułów daje moc 3x289 kW, natomiast nominalna warto mocy elektrycznej
trzech jednostek wynosi 3x173 kW. Zainstalowane agregaty kogeneracyjne wyposa one s
w jednostki synchronizuj ce z sieci energetyczn , natomiast nad prac całego systemu czuwa
szafa sterowania nadrz dnego (umo liwiaj ca m.in. kontrol nap dów dodatkowych oraz
wizualizacj parametrów systemu kogeneracyjnego).

9. Kontenerowe bloki energetyczne PRO-2

Kontenerowe bloki energetyczne produkowane przez niemieck firm PRO-2 stanowi
kompaktowe mini-elektrownie przystosowane do spalania gazów zawieraj cych minimum 40%
metanu i pochodz cych z procesów technologicznych, wydobywczych lub powstałych w wyniku
procesów biologicznych. W tym zakresie głównie s to gazy kopalniane oraz wszelkiego rodzaju
biogazy powstaj ce w oczyszczalniach cieków komunalnych oraz składowiskach odpadów
komunalnych. Wysoki stopie sprawno ci energetycznej (do 90%) oraz opracowany wspólnie
z producentem silników (firma Deutz) unikalny system sterowania jego prac pozwalaj , nawet
przy wahaj cej si zawarto ci metanu w gazie, na uzyskanie maksymalnego efektu ekonomicznego.
Dla bardzo wielu aplikacji kontenerowa budowa bloku energetycznego stanowi bardzo istotn
i po dan cech , wyró niaj c j od innych dostawców podobnych urz dze . Pozwala ona na
znaczne zaoszcz dzenie kosztów samej inwestycji, jak równie umo liwia umiejscowienie zespołu
w miejscu najbardziej dogodnym technicznie oraz ekonomicznie.
Nie bez znaczenia jest równie mo liwo błyskawicznego przeniesienia urz dzenia w inne miejsce
przy stosunkowo niewielkich nakładach finansowych.
Cało bloku energetycznego dostarczana jest w kontenerze o wymiarach 12x2,5x2,6 m i wymaga
jedynie odpowiednio wykonanych stóp fundamentowych dla jego posadowienia.
Ka da instalacja wyposa ona jest w automatyczny system sterowania prac agregatu, stacj
pomiaru parametrów gazu ( CH4 / CO2 ) i jako taka jest instalacj bezobsługow . Jako opcja
dostarczany jest system zdalnej kontroli i nadzoru pracy, wykorzystuj cy ł cza telefoniczne
i modemowe. System ten pozwala na stały monitoring w czasie rzeczywistym wszystkich bie cych
parametrów pracy instalacji, oraz w pełni automatyczne powiadamianie o stanach awaryjnych.
Umo liwia on eksploatacj instalacji pracuj cych w odległych miejscach, ich zdaln kontrol
i sterowanie podstawowymi parametrami.
Produkowane przez firm PRO-2 kontenerowe bloki energetyczne dostosowane s w swych
wykonaniach do zasilania ró nego rodzaju gazami o zawarto ci metanu ju od 40%. Wytwarzana
jest w nich w układzie skojarzonym energia elektryczna oraz cieplna.
W stosunku do warto ci doprowadzonej energii podział pomi dzy energi elektryczn i ciepln
ulega wahaniom w zale no ci od rodzaju gazu, jego warto ci energetycznej, oraz w zale no ci od
wielko ci silnika.
Całkowita sprawno urz dze waha si od 81% do 90%. Minimalna zawarto metanu (CH4) dla
gazu kopalnianego i biogazów wynosi 40%.

218
Orientacyjna wydajno energetyczna dla 1 m3 gazu o zawarto ci CH4 na poziomie 53% do 55%
wynosi 1 kW energii elektrycznej oraz 1 kW energii cieplnej. ( Dane dla bloku energetycznego typu
LC616K12)

Rys.144. Szkic kontenerowego bloku energetycznego

ródło: http://delfin.ise.polsl.gliwice.pl/dykas/2/schemat.html

Tab.34. Zale no zastosowanego gazu do uzyskiwanej mocy

Rodzaj gazu Moc agregatu kW Podział energii EE / EC
Biogaz z oczyszczalni cieków i składowisk
od 225 do 3 246 rednio 35 % / 51 %
odpadów komunalnych
Gaz kopalniany od 583 do 4 443 rednio 36 % / 50 %

Bloki energetyczne dostarczane s w stanie przygotowanym do natychmiastowego uruchomienia.

Po stronie inwestora do wykonania / udost pnienia jest przył cze gazu, zasilanie 220 V oraz stacja
trafo do podł czenia instalacji odprowadzenia energii elektrycznej do sieci zakładowej lub ogólnej.
W przypadku braku uj cia gazu lub / i stacji trafo, wykonanie ich zgodnie z dokumentacj PRO-2
ci y na inwestorze.
Dla instalacji wykorzystuj cych gaz ze składowisk odpadów komunalnych oprócz zainstalowania
bloku energetycznego, niezb dne jest wykonanie systemu uj cia gazów ze składowiska. PRO-2
wykonuje w/w prace we własnym zakresie, lub dostarcza kompletn dokumentacj techniczn ,
umo liwiaj c inwestorowi realizacj tego zadania, lub zlecenie go wyspecjalizowanej polskiej
firmie.
W takich przypadkach PRO-2 realizuje nadzór wykonawczy nad w/w pracami, celem
zagwarantowania wła ciwego poziomu technicznego i jako ci.
Wszystkie urz dzenia dotrzymuj wszelkich norm dopuszczalnych emisji zgodnie z ISO 3046 (DIN
6271).
Czas pracy urz dze wynosi rocznie około 8 000 roboczogodzin. Reszta przeznaczona jest na prace
serwisowe oraz drobne naprawy.
Firma PRO-2 dostarcza swoje urz dzenia w ramach umów sprzeda y, umów tzw. "contraktingu",
umowy kredytowej lub w formie leasingowej. Wybór jednej z powy szych form uzale niony jest
od potrzeb finalnego odbiorcy, jego steandingu finansowego, rodzaju aplikacji oraz innych
warunków techniczno-ekonomicznych.

219
Czas dostawy wynosi około 4 miesi cy od podpisania kontraktu / umowy i dokonania wszelkich
uzgodnie technicznych dot. instalacji. Czas monta u i uruchomienia nie przekracza z reguły 1
tygodnia i realizowany jest pod nadzorem fachowego personelu PRO-2.
Cało dokumentacji projektowej dostarczana jest standardowo w j zyku polskim przez firm
PRO-2. Dla aplikacji na składowiskach odpadów komunalnych, PRO-2 na zlecenie dokonuje
ekspertyz w zakresie szacunkowych zasobów gazu, jego składu oraz przewidywanego czasookresu
eksploatacji.

10. Odsiarczanie biogazu

10.1. Technologia BIOSULFEX – firmy Promis
Przeznaczona jest do oczyszczania biogazu otrzymanego w procesie fermentacji osadów
w oczyszczalni cieków , w celu bezpiecznego wykorzystania do celów grzewczych lub do
produkcji energii elektrycznej. Oczyszczanie biogazu polega na usuni ciu z biogazu siarkowodoru.
Zasiarczony biogaz powoduje korozj ruroci gów ,armatury i elementów kotła – co mo e
prowadzi do stanów awaryjnych. Siarkowodór zawarty w gazie jest te toksyczny dla ludzi nawet
w niewielkich ilo ciach.

10.2. Koncentrat Biocat

Do odsiarczania u ywa si unikalnego w kraju i na wiecie koncentratu katalitycznego
BIOCAT w formie proszku. Produktem ubocznym procesu odsiarczania, polegaj cym na konwersji
siarkowodoru do siarki elementarnej jest pulpa siarkowa, nietoksyczna i niereaktywna. Instalacja
nie wytwarza adnych cieków ani truj cych oparów, wydmuchów itp.

10.3. Zalety stosowania technologii BIOSULFEX

Nowoczesna
1. Najnowocze niejsza na wiecie technologia oczyszczania
2. Instalacja zwarta-kompaktowa, w pełni rozbieralna, wykonana ze stali kwasoodpornej.
3. Instalacja i koncentrat do odsiarczania wytwarzane w kraju.
Przyjazna rodowisku
1. Technologia BISULFEX nie wytwarza adnych cieków.
2. Technologia BIOSULFEX nie emituje szkodliwych substancji do atmosfery.
3. W efekcie odsiarczania biogazu technologi BIOSULFEX, jako produkt uboczny, otrzymuje si
niewielkie ilo ci czystej siarki, zamiast, jak w przypadku rudy darniowej, wielu ton odpadów
Ekonomiczna
Koszty eksploatacji rz du 1 grosza za 1 m3 gazu
Sprawdzona
Pracuj ce instalacje oczyszczania biogazu w Mi sku Mazowieckim , Piasecznie i Puławach
oraz podobne instalacje do oczyszczania gazów zrzutowych , mi dzy innymi dla British Petroleum

11. Bioetanol, biodiesel i metanol

Produkcja paliwa zwanego biedieslem oparta jest na oleju rzepakowym estryfikowanym alkoholem.
Paliwo to zast puje olej nap dowy z ropy naftowej albo go uszlachetnia przez dodanie 5% estrów
oleju rzepakowego do konwencjonalnego oleju nap dowego. Biodiesel jest importowany do Polski
z Republiki Czeskiej, około 10 tys. ton miesi cznie w r. 2003. Z jednej tony ziarna rzepakowego
uzyskuje si około 350 kg surowego oleju oraz 650 kg wytłoków paszowych. Z uzyskanych 350 kg
220
oleju po dodaniu 55 litrów alkoholu metylowego uzyskuje si 340 kg doskonałego paliwa zwanego
biodieslem. Obecnie pod upraw rzepaku przeznacza si 300 tys. ha, ale mo liwe byłoby
zwi kszenie tej uprawy do 1 miliona ha.
W Polsce do celów spo ywczych zu ywa si około 130 mln litrów spirytusu, natomiast do paliw
samochodowych dodaje si od 50 do 100 mln l rocznie, chocia ilo ta stopniowo spada. Zu ycie
etanolu do produkcji benzyn wynosi około 58-62 mln litrów rocznie, ale ma tendencj malej c .
Ro nie natomiast zapotrzebowanie na etery (MTBE). Dodatek spirytusu do benzyny w ilo ci 5%
pozwala na obni enie zawarto ci rakotwórczego ołowiu w benzynie o 50%. Benzyna zawieraj ca
5% bezwodnego spirytusu sprzedawana była w Polsce przez szereg lat pod nazw etyliny E94E. Na
wyprodukowanie bioetanolu, czyli spirytusu dodawanego do benzyny mo na w Polsce przeznaczy
ziemniaki produkowane na obszarze 50-150 tys. ha rocznie, zasilaj c kilkaset istniej cych wielkich
gorzelni produkuj cych spirytus oraz kilka rafinerii, produkuj cych paliwo E94E. Proponuje si te
mieszanki benzynowe o obni onej akcyzie zawieraj ce do 2% eterów z gorzelni, a wi c nie tylko
benzyny zawieraj ce poni ej 5% bioetanolu. Tworzy to nowy rynek zbytu na ziemniaki, ziarno
zbó i melas , dostarczane do gorzelni.
Przyszło ciowym rozwi zaniem jest wykorzystanie metanolu w ogniwach paliwowych.
Zasada wykorzystania metanolu przebiega nast puj co:
1. Suszy si biomas (CHOH)n,
2. Prowadzi si destylacj rozkładow drewna,
3. Wytwarza si drog destylacji metanol CH3OH czyli spirytus drzewny,
4. Metanol poddaje si elektrolizie,
5. Wytwarza si wodór i tlenek w gla z metanolu, 2H2 + CO,
6. Zasila si wodorem i tlenem (H i O) ogniwa paliwowe (spaleniowe),
7. Wytwarza si energi elektryczn w ogniwie paliwowym,
8. Stosuje si w samochodzie ogniwo paliwowe sprz one z silnikiem elektrycznym lub silnik
spalinowy wodorowy.

Spalanie w silniku spalinowym mieszanki: 2H2 + CO + 1,5 O2 daje emisj pary wodnej i dwutlenku
w gla: 2H2O + CO2, co jest du o korzystniejsze dla rodowiska, ni dotychczas produkowane
spaliny samochodowe. W nowej generacji samochodów metanol ze zbiornika paliwa podlega
mo e elektrolizie i na bie co wytwarzany mo e by wodór, który z kolei staje si paliwem
nap dowym w samochodowym silniku dostosowanym do spalania gazowego wodoru. Innym
rozwi zaniem jest wytwarzanie w ogniwie paliwowym energii elektrycznej do nap du samochodu
elektrycznego. Niemo liwe okazało si gromadzenie wodoru w zbiorniku paliwowym. Istniej ju
prototypowe samochody o nap dzie wodorowym.

12. Efekty ekonomiczne stosowania biomasy w energetyce

Według ekspertyzy EC BREC realizowane w Polsce urz dzenia nastawione na wykorzystanie
biomasy charakteryzuj si na ogół wysokimi jednostkowymi nakładami kapitałowymi. Zwi zane
jest to z dodatkowymi kosztami wynikaj cymi z pionierskiego i demonstracyjnego charakteru
wdra anych technologii.
Analiza ekonomiczna wskazuj ca na okres zwrotu poniesionych nakładów (w latach) pozwala
podzieli rozwi zania technologiczne na nast puj ce grupy:
1. Technologie daj ce krótki okres zwrotu nakładów, rz du kilku lat (na ogół 2-3 lata). S to m.in.
kotły na drewno, kotły na słom oraz kotły na osad ciekowy wzbogacony zr bkami
drzewnymi lub miałem w glowym, ale obsługiwane r cznie (wsadowo), bez automatycznego
zadawania paliwa. R cznie obsługiwany kocioł małej mocy na słom (65 kW) ma okres zwrotu
nakładów 2,6 lat, a r cznie obsługiwany kocioł małej mocy na drewno (80 kW) ma okres
zwrotu nakładów 3,1 lat. St d burzliwy rozwój tych urz dze , bowiem specjalistycznych
kotłów na drewno jest ju w Polsce ponad kilkana cie tysi cy, kotłów na słom ponad
kilkadziesi t, a kotłów na osady ciekowe – kilkana cie.
221
2. Technologie o nieco dłu szym okresie zwrotu nakładów (4-5 lat). S to m.in. instalacje
wykorzystuj ce gaz wysypiskowy do produkcji energii elektrycznej ( redni okres zwrotu
nakładów 4,7 lat), biogazownie komunalne w oczyszczalniach cieków produkuj ce w
skojarzeniu energi elektryczn i ciepln ( redni okres zwrotu nakładów 6,7 lat w przypadku
importowanego urz dzenia wytwarzaj cego 320 kWe plus 540 kWc, chocia s te krajowe
urz dzenia du o bardziej zyskowne, ni pochodz ce z importu).
3. Technologie, w których zwrot poniesionych nakładów wymaga wsparcia poprzez dotacje,
nawet do 70% nakładów inwestycyjnych. S to przede wszystkim du e (ok. 1 MWc)
automatyczne ciepłownie na słom (okres zwrotu nakładów 7,6 lat) oraz du e (ok. 0,5 MWc)
ciepłownie na zr bki drzewne (okres zwrotu nakładów 9,7 lat). Istniej te technologie, które
mog by realizowane jako projekty demonstracyjne, finansowane z zewn trz. Do tej grupy
nale biogazownie rolnicze na gnojowic (o mocy 15 kWc), gdzie okres zwrotu nakładów
si ga 14 lat.

W wi kszo ci realizowanych obiektów osi ga si ekonomiczn konkurencyjno wobec

stosowanych konwencjonalnych no ników energii. Dotyczy to zwłaszcza kotłów na słom , drewno
i osady ciekowe, du ych ciepłowni na słom i zr bki drzewne oraz instalacji wykorzystuj cych gaz
wysypiskowy lub biogaz z komunalnych oczyszczalni cieków do produkcji ciepła i energii
elektrycznej. Zbyt drogie s wci biogazownie rolnicze oraz elektrociepłownie na biomas .
Spalanie biomasy tworzy nowe miejsca pracy, oceniane na 2 dodatkowo zatrudnione osoby na
ka dy 1 MWt, podobnie w przypadku biogazu (1,5 osoby na 1 MW).
W kilku krajach UE biomasa wykorzystywana jest równie jako paliwo w elektrowniach
o mocy od kilkunastu do kilkuset MW.

Rys.145. Schemat elektrowni pracuj cej w Danii (50 MW) z wykorzystaniem biomasy jako
paliwa

13. Podsumowanie
Energetyczne wykorzystanie biomasy w Polsce jest zagadnieniem wieloaspektowym. Potrzebne s
dalsze analizy wyst puj cych zasobów, które s znaczne i przekraczaj 15-20 milionów ton
równowa nika w glowego. Rozwija si nowe technologie nastawione na przetwarzanie biomasy
222
do formy standardowego paliwa stałego, ciekłego lub gazowego. Podj ta jest w ju Polsce
produkcja kotłów do spalania słomy, drewna i osadów ciekowych. W niniejszym opracowaniu
przedstawiono kilka rozwi za wykorzystania biomasy do wytwarzania energii elektrycznej
stosowanych w naszym kraju. Wprowadzono te na rynek benzyny zawieraj ce poni ej 5%
alkoholu, co działa stymuluj co na rozwój polskiego rolnictwa, gorzelnictwa i przemysłu
rafineryjnego. Nowe Prawo Energetyczne umo liwia szersze zastosowanie lokalnych zasobów
biomasy jako paliwa w polskiej energetyce, zwłaszcza, e jest to opłacalne ekonomicznie
i bezpieczne pod wzgl dem ekologicznym.
Trudno ci zwi zane z wdro eniami wynikaj m.in. z nast puj cych przyczyn:

1. brak wiadomo ci du ych korzy ci ekonomicznych zwi zanych z wytwarzaniem energii

elektrycznej i energii cieplnej z biomasy;
2. nadwy ka poda y energii z paliw kopalnych oraz zbyt niskie ceny konwencjonalnych paliw
nieodnawialnych, nie uwzgl dniaj ce kosztów zniszczenia rodowiska i zagro enia dla zdrowia
i ycia ludzkiego;
3. zbyt powolny post p techniczny dotycz cy nowych technologii wytwarzania ciepła
i elektryczno ci z biomasy zwłaszcza w du ej energetyce, gdzie bardzo obiecuj co wygl da
współspalanie w gla z biomas ;
4. kłopoty zwi zane ze sprzeda lokalnie wytwarzanej energii elektrycznej do pa stwowej sieci
elektroenergetycznej, gdzie cena sprzeda y elektryczno ci wytwarzanej przez producenta ze
ródeł odnawialnych powinna wynosi 85% ceny detalicznej płaconej przez odbiorców (w
analogii do rozwi za niemieckich, du skich i hiszpa skich, w rozwi zaniu zwanym
„Guaranted in-feed Prices” lub rozwi zaniu ameryka skim zwanym „Renewable Energy
Production Incentive REPI”);
5. brak do wiadczenia organizacyjnego dotycz cego ewentualnych wdro e stosowania
odnawialnych no ników energii w planach zaopatrzenia w ciepło w gminach wiejskich.

Za najwa niejszy postulat wysuwa si mo liwie szerokie propagowanie wiedzy na temat

istniej cych i sprawdzonych rozwi za demonstracyjnych. W chwili obecnej b dzie to dotyczyło
jedynie pojedynczych obiektów, ale w przyszło ci powinno to doprowadzi do zwi kszonej
produkcji obiektów demonstracyjnych i do szerokiego stosowania biomasy w polskiej energetyce.
Energetyczne wykorzystanie biomasy okazuje si w pełni uzasadnione z punktu widzenia
parametrów u ytkowych agrociepłowni, agrorafinerii, i agroelektrowni. Wynika to równie
z rachunku ekonomicznego i z punktu widzenia norm emisyjnych, zwi zanych z ochron
rodowiska.

13.1. Mo liwo ci produkcji energii z biomasy

Pomimo korzystnych efektów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych, wykorzystanie
biomasy na cele energetyczne stwarza jednak wiele problemów technicznych. Problemy te
wynikaj przede wszystkim z jej wła ciwo ci fizykochemicznych, z których najwa niejsze to:
- zbyt mała g sto biomasy, utrudniaj ca transport, magazynowanie i dozowanie,
- stosunkowo niskie ciepło spalania na jednostk masy, b d ce przyczyn utrudnie w
dystrybucji biomasy,
- szeroki przedział wilgotno ci (od kilku do 60%) powoduj cy trudno ci z przygotowaniem do
energetycznego wykorzystania,
- bardzo du a ró norodno technologii przetwarzania na no nik energii.

W warunkach polskich naturalnym kierunkiem rozwoju wykorzystania biopaliw stałych jest

i b dzie produkcja energii cieplnej oraz w skojarzonych systemach wytwarzaj cych energi ciepln
i elektryczn (kogeneracja). Niektórych problemów zwi zanych z wykorzystaniem energetycznym
biomasy mo na unikn poprzez zwi kszenie g sto ci biomasy na drodze kompaktowania. W celu
223
łatwiejszego i efektywnego wykorzystania drewna czy słomy pod wzgl dem energetycznym
poddaje si je prasowaniu, rolowaniu, brykietowaniu, granulowaniu, rozdrabnianiu. Równie inne
rodzaje biomasy, w tym specjalne uprawy traw mog by poprzez zmian postaci w procesach
prasowania czy rolowania przygotowane do wykorzystania energetycznego. Biomasa jest jednym
z najbardziej obiecuj cych ródeł energii odnawialnej w Polsce. Biomasa po przekształceniu na
biopaliwa stałe mo e by spalana bezpo rednio lub przetworzona dalej w procesach chemicznych
na paliwa ciekłe i gazowe. W tym przypadku otrzymujemy np.: gaz, który mo e by spalony w
turbinie gazowej lub silniku tłokowym lub wykorzystany jako paliwo dodatkowe w kotłowniach
energetycznych. Obiecuj ce efekty ekonomiczne uzyskuje si równie z plantacji wierzby
energetycznej.

13.2. Odpady komunalne jako ródła energii

13.2.1. Wprowadzenie:

Odpady komunalne to tak e charakterystyczny rodzaj paliwa odnawialnego. Ich warto opałowa
odpowiada, w przypadku odpadów pochodz cych z wielu miast Europy zachodniej, a coraz
cz ciej tak e i miast Polski, warto ci opałowej w gla brunatnego ,czyli jednego z podstawowych
paliw dla energetyki zawodowej. Ponadto odpady komunalne traktowane jako paliwo posiadaj
wszelkie cechy paliw odnawialnych mimo, e proces powstawania tego rodzaju paliwa nie
nast puje w sposób naturalny. Jest ono skutkiem wielu procesów ycia codziennego oraz nawyków
społecze stw o rozwini tym modelu konsumpcyjnym, co prowadzi do ci głej, szkodliwej dla
rodowiska naturalnego, odnowy tak rozumianego ródła energii. Niestety procesu tego jak na
razie nie potrafimy zatrzyma ,a w wielu przypadkach ci gle wykazuje on tendencj wzrostow .
Traktuj c w ten sposób odpady komunalne wiele miast Europy zachodniej wykorzystuje je jako
paliwo, produkuj c w spalinach ró ne postacie energii i osi ga w ten sposób dwa cele
jednocze nie:
- redukuje w sposób w pełni kontrolowany i bezpieczny dla rodowiska naturalnego strumie
odpadów i sprawdza je do postaci oboj tnej, mo liwej np. w przypadku u la do gospodarczego
wykorzystania lub bezpiecznego składowania ,co staje si obligatoryjnym obowi zkiem,
wynikaj cym z dyrektywy 99/31/EC ;
- uzyskuje okre lone strumienie u ytecznych form energii, których pozyskanie
z konwencjonalnych jej no ników powoduje nieodwracalny proces ich wyczerpywania.
Jednocze nie zwi zane jest z emisj substancji zanieczyszczaj cych, których st enie
zdecydowanie przewy sza emisje analogicznych zanieczyszcze powstaj cych podczas spalania
paliwa alternatywnego jakim s odpady komunalne.

Funkcjonowanie instalacji termicznej utylizacji odpadów jako elektrowni, ciepłowni b d

elektrociepłowni uwarunkowane jest lokalnymi mo liwo ciami i potrzebami w zakresie przesyłania
i wykorzystywania produktywnych z odpadów komunalnych form energii. W zwi zku z tym
stosuje si dwa podstawowe rodzaje kotłów utylizuj cych ciepło spalin; parowe lub wodne.
Typowe parametry wie ej pary przegrzanej dla spalarni pracuj cej w systemie elektrowni czy
elektrociepłowni to temperatura 400 oC i ci nienie 4MPa. rednio z jednej tony odpadów mo na
uzyska 2,5 – 3,5 ton pary ,w zale no ci od warto ci opałowej odpadów i danych parametrów
pary. Najbardziej sprawny termicznie i elastyczny eksploatacyjnie jest układ instalacji pracuj cej w
skojarzeniu, to jest produkuj cej energi ciepln i elektryczn . Cz wyprodukowanej energii
elektrycznej przesyłana jest do krajowej sieci elektrycznej.

13.2.2. Warto opałowa odpadów komunalnych.

Zakładaj c okre lony współczynnik pewno ci eksploatacyjnej konwencjonalnej instalacji spalania

odpadów komunalnych, wynikaj cy z du ych waha składu morfologicznego i zawarto ci wilgoci
224
w odpadach, wyznaczono do wiadczalnie. Warto opałowa odpadów komunalnych spełniaj cych
w stanie roboczym warunek autotermicznego spalania powinna by nieco wy sza i zawiera si
w granicach 5800 – 6000 kJ /kg (w giel 26 000 kJ/kg). Stad te w przepisach wielu krajach Europy
zachodniej, które okre laj warunki bezpiecznego dla rodowiska deponowania przetworzonych
form odpadów przyj to jako graniczn warto opałow równ 6000 kJ /kg .

13.2.3. Spalanie odpadów w systemie zdalaczynnego ogrzewania miast - wiede ski

system zaopatrzenia miasta w ciepło.

Wiede ski system zdalaczynnego ogrzewania miasta jest systemem relatywnie młodym w stosunku
do podobnych systemów innych miast Europy. Jego dynamiczna rozbudowa nast piła w połowie lat
osiemdziesi tych.
W ród 11 niezale nych ródeł energii cieplnej dla miasta priorytetow rol odgrywaj trzy
wiede skie spalarnie odpadów ;dwie odpadów komunalnych oraz jedna odpadów niebezpiecznych
i osadów ciekowych. Posiadaj one nast puj c charakterystyk : spalarnia odpadów komunalnych
Spittelau – znana z awangardowego wystroju wykonanego przez wiede skiego mistrza
Hundertwassera, stanowi ca blok kompleksu elektrociepłowni. Posiada nast puj c moc - dwie
linie technologiczne o ł cznej mocy cieplnej 60 MWc oraz turbogenerator o mocy 6 MWe .W roku
2000 spalarnia ta zutylizowała termicznie około 275 tysi cy ton odpadów.
Spalarnia odpadów komunalnych Flotzersteig – posiada 3 linie technologiczne o ł cznej mocy
cieplnej wynosz cej 50 MWc. Ma typowy charakter ciepłowni, nie posiada turbogeneratora dla
produkcji energii elektrycznej. W roku 2003 spalarnia ta poddała recyklingowi energetycznemu
około 190 tysi cy ton odpadów komunalnych.
Spalarnia odpadów niebezpiecznych i osadów ciekowych EbS Simmering – o ł cznej mocy
cieplnej 40 MWc wraz z mo liwo ci produkcji energii elektrycznej o mocy turbogeneratora 9
MWe . W roku 2003 spalarnia ta unieszkodliwiła 91 tys. t odpadów niebezpiecznych oraz 54 tysi ce
ton osadów ciekowych.

W sumie trzy wy ej wymienione spalarnie wiede skie posiadaj 150 MWc zainstalowanej mocy
cieplnej. Stanowi to 6,0% ogólnej mocy cieplnej wszystkich 11 stoj cych do dyspozycji systemu
ródeł energii cieplnej w Wiedniu. Spalarnie, te posiadaj ce dyspozycyjno pracy rz du 85%
i pracuj c rednio około 7500 h/a – wyprodukowały w roku 2003: 1058 GWh energii cieplnej,
kierowanej do systemu miejskiego, co stanowiło 23,1 % sumarycznej energii cieplnej
wyprodukowanej z wszystkich ródeł ciepła i dostarczonej do systemu ogrzewania miasta. W
okresie letnim energia cieplna pozyskiwana z odpadów pokrywa w 100 % potrzeby miasta.
Graficzn ilustracj zainstalowanej mocy ró nych ródeł ciepła, ilo ci wytworzonej energii
cieplnej i udziału poszczególnych spalarni w produkcji ciepła s rysunki 149 i 150. Energia
produkowana z odpadów posiada w wiede skim systemie produkcji ciepła absolutny priorytet
w stosunku do energii cieplnej pozyskiwanej z innych, konwencjonalnych rodzajów paliw.
Spalarnie odpadów pracuj jako podstawowe ródła wiede skiego systemu zdalaczynnego
ogrzewania miasta.
Zarz dzanie całym systemem ogrzewania miasta, wydawania dyspozycji o wł czeniu b d
wył czeniu poszczególnych ródeł ciepła, odbywa si z centralnej nastawni zlokalizowanej na
terenie Elektrociepłowni Spittelau.

225
 1.spal. Odp. Kom. Spittela
2.Kotły szczytowe
3.Elektrociep. Rafineria OMV
4.Elektrociep. Simmering blok 1
5.Elektrociep. Leopoldau
6.Elektrociep Simmering blok 3
7.Spal. Odp. Nieb. Simmeringer Haide
8.Spal odp. Kom. Flotzersteig

Rys.146. Odpady komunalne jako ródło energii

1.Spal. Odp. Ł cznie 1070 GWh

2. Kotły szczytowe ł cznie 206 GWh

3. Elektrociep. Gazowo-parowe ł cznie 3310 GWh 73%

Rys.147. Ł cznie wytworzona energia cieplna 4586 GWh

226
14. Wymagania prawne w zakresie wykorzystania biomasy w
agroelektrowniach, agrociepłowniach i agrorafineriach

14.1. Deklaracje polityczne w Polsce i w Unii Europejskiej

Zagadnienie promowania odnawialnych ródeł energii, w tym biomasy w energetyce, pojawia si
w Unii Europejskiej oraz w Polsce ju od ponad 15 lat. W polskim prawie mo na odwoływa si
do postanowie Konstytucji, która nakłada w tym wzgl dzie okre lone obowi zki na instytucje,
przedsi biorstwa i obywateli. Mo na przytoczy tu opini prof. Anny Walaszek-Pyzioł (2003)
z Katedry Prawa Gospodarczego i Publicznego Uniwersytetu Jagiello skiego, która pisze, e
„obowi zek podejmowania działa maj cych na celu zwi kszenie udziału energii pochodz cej ze
ródeł odnawialnych w produkcji i konsumpcji energii ogółem da si wywie z przepisów
Konstytucji odnosz cych si do ochrony rodowiska".
Artykuł 5 Konstytucji stanowi, i Rzeczpospolita Polska zapewnia ochron rodowiska, kieruj c
si zasad zrównowa onego rozwoju, a Artykuł 74 mówi, e władze publiczne prowadz polityk ,
zapewniaj c bezpiecze stwo ekologiczne współczesnemu oraz nast pnym pokoleniom, natomiast
ochrona rodowiska jest obowi zkiem władz publicznych. Prof. Walaszek-Pyzioł wskazuje te , e
przy promowaniu odnawialnych ródeł energii dopuszcza si ograniczenia ustawowe
konstytucyjnych wolno ci i praw, które s konieczne m.in. dla ochrony rodowiska. Nowe
obowi zki nakładane przez pa stwo na przedsi biorstwa energetyczne wzgl dnie na obywateli
mog ogranicza zasad wolno ci gospodarczej i zasad ochrony własno ci. Jest to bardzo wa ne
stwierdzenie, które mówi, e wolno gospodarcza i ochrona własno ci mo e by
podporz dkowana nadrz dnym interesom ochrony rodowiska.
Unia Europejska przyj ła w r. 2001 dyrektyw 2001/77/EC w sprawie promocji produkcji energii
elektrycznej ze ródeł odnawialnych (Official Journal of the European Communities, L. 283/33,
27.10.2001). Wskazuje si tam, e „potencjał dotycz cy eksploatacji ródeł energii odnawialnej
nie jest wykorzystywany w Unii w chwili obecnej. Unia dostrzega potrzeb promowania ródeł
energii odnawialnej jako działanie priorytetowe, ze wzgl du na to, e wykorzystanie tych
ródeł uczestniczy przede wszystkim w zabiegach nastawionych na ochron rodowiska
i przyczynia si do zrównowa onego rozwoju". We wspomnianej dyrektywie podaje si te , e
promowanie odnawialnych ródeł energii stwarza nowe miejsca pracy (zwalcza bezrobocie), ma
pozytywny wpływ na aktywno zawodow lokalnych społeczno ci, podnosi bezpiecze stwo
energetyczne przez zwi kszenie ró norodno ci ródeł oraz umo liwia szybsze osi gni cie celów,
podanych przez konwencj z Kyoto, zapobiegaj c globalnym zmianom klimatycznym przez
ograniczenie stosowania paliw kopalnych.

14.2. Postanowienia dyrektywy 2001/77/EC w sprawie promocji energii

elektrycznej ze ródeł odnawialnych
Dyrektywa stwierdza, e wszystkie kraje unijne powinny ustali ilo ciowe cele, dotycz ce zakupu
i konsumpcji energii elektrycznej ze ródeł odnawialnych i ka dy kraj unijny jest do tego
zobowi zany. Szczególn wag przypisuje si energetycznemu wykorzystaniu biomasy.
Poniewa jednak poj cie biomasy jest bardzo szerokie, wprowadza si tu pewne u ci lenia
i ograniczenia Dopuszcza si stosowanie biodegradowalnych frakcji odpadów przemysłowych
i komunalnych jako biomasy w energetyce, ale wskazuje si , e nie wolno popiera ani
promowa spalania niesegregowanych odpadów miejskich jako odnawialnego ródła energii.
Wsparcie dla energetyki odnawialnej ze rodków publicznych wynika z zasady, e konieczne jest
wsparcie pa stwa w dziedzinie ochrony rodowiska. Pomoc finansowa mo e dotyczy wsparcia
inwestycyjnego, obni enia obci e podatkowych, refundacji wpłacanych podatków,
subsydiowania w sferze cenowej dostarczonej energii. Ka dy kraj mo e zastosowa własne
rozwi zania w tym wzgl dzie.

227
Ustanowione i egzekwowane instrumenty maj na celu:
- zagwarantowanie przesyłu i dystrybucji energii „zielonej" przez operatorów sieci
przesyłowych i dystrybucyjnych,
- odpowiednie uproszczenie i liberalizacj procedur administracyjnych, odnosz cych si do
producentów energii odnawialnej, jako niedyskryminuj cych, obiektywnych
i przejrzystych,
- okre lenie zasad przył czania wytwórców „zielonej" energii do sieci,
- gwarancje i kontrole, e sprzedawana energia pochodzi ze ródeł odnawialnych.
Dyrektywa wskazuje, e poszczególne kraje mog wprowadzi obowi zek zakupu energii ze
ródeł odnawialnych przez przedsi biorstwa sieciowe, w tym przedsi biorstwa przesyłu
i przedsi biorstwa dystrybucyjne.

14.3. Postanowienia dyrektywy 2003/30/EC w sprawie promocji biopaliw do

celów transportowych
Uwa a si , e w ramach strategii zrównowa onego rozwoju - produkcja biopaliw do celów
transportowych jest jednym w wa niejszych instrumentów takiej strategii. Istniej du e zasoby
biomasy, które mo na przetwarza na biopaliwa. Mog to by zarówno produkty ro linne, jak
i le ne, a ponadto liczne substancje odpadowe w przemy le rolno-spo ywczym i w przemy le
przetwórstwa drzewnego. Obecnie ponad 30% zu ywanej energii w Unii Europejskiej to paliwa
transportowe, których spalanie w znacznym stopniu przyczynia si do zanieczyszczenia powietrza
atmosferycznego, jak te do emisji dwutlenku w gla do atmosfery, daj cego globalne zmiany
klimatyczne. Uzale nienie od ropy naftowej si ga obecnie 98% w sektorze transportowym i musi
by obni one przez wprowadzanie na rynek biopaliw pochodz cych z substancji ro linnych.
Oczywi cie wprowadzanie biopaliw nie mo e wi za si z obni eniem jako ci paliwa,
podniesieniem emisji zanieczyszcze ani nie mo e pogarsza jako ci powietrza atmosferycznego.
Istniej ce na rynku silniki samochodowe z łatwo ci s w stanie u ytkowa paliwo zawieraj ce
kilka procent spirytusu w benzynie, a w zasadzie dostosowane s do zawarto ci 10% spirytusu
w benzynie. W niektórych miastach publiczny transport autobusowy ju przestawił si na
biopaliwa w 100%, ale wymaga to wsparcia i dalszej promocji. Oczywi cie wprowadzanie
biopaliwa w formie bioetanolu z benzyn czy biodiesla nie powinno zatrzymywa prac nad
najbardziej obiecuj c technologi , jak jest wprowadzenie paliwa wodorowego w transporcie
samochodowym. Powinny by podj te prace nad standaryzacj jako ci biopaliw, aby zapobiec
sytuacji, e ulegaj zniszczeniu elementy silnika samochodowego albo, e zwi kszaj si emisje
niekorzystnych składników gazów spalinowych do atmosfery.
Wskazuje si w dyrektywie, e ka dy kraj unijny ma prawo wprowadzi własne cele, dotycz ce
udziału biopaliw na rynku paliw samochodowych. Jako wska nik porównawczy proponuje si
zawarto 2% biopaliw na krajowym rynku, aby udział benzyny ze spirytusem i biodiesla
w ogólnym bilansie paliw osi gn ł ten wska nik do 31 grudnia 2005 r. Wska nik ten powinien
osi gn warto 5,75% na rynku paliw transportowych do 31 grudnia 2010 r. Na r. 2020 planuje
si wprowadzenie co najmniej 20% biopaliw na rynek paliw transportowych w Unii Europejskiej.
Biopaliwa mog trafia na rynek w ró nej postaci. Mo e to by czyste biopaliwo, jak na przykład
estry kwasów tłuszczowych oleju rzepakowego, gdzie udział ich w paliwie mo e osi gn 100%.
Mo e te biodiesel by znaczn domieszk do oleju nap dowego w silnikach samochodowych,
zgodnie z normami europejskimi dotycz cymi jako ci paliwa, m. in. zgodnie z normami EN 228
i EN 590. W przypadku wprowadzenia obowi zku stosowania ponad 5% spirytusu w benzynie
powinno si wprowadzi w danym kraju obowi zek monitorowania stanu silników
samochodowych i emisji gazów spalinowych z tych silników. Ponadto na stacjach benzynowych
powinny by wówczas oznakowane dystrybutory z biopaliwem, w którym wyst puje wi cej ni 5%

228
biokomponentów. Nie ulega w tpliwo ci, e postanowienia dyrektywy 203/30/EC zostan
wdro one w Polsce w zwi zku z przyst pieniem naszego kraju do Unii Europejskiej. Zapewne
nast pi to automatycznie, bez konieczno ci sejmowych uchwal na temat biopaliw.

14.4. Konsekwencje rozporz dzenia Rady Ministrów nr 971/2003

W rozporz dzeniu Nr 971 w sprawie szczegółowego zakresu obowi zku zakupu energii
elektrycznej i ciepła z odnawialnych ródeł energii mo na doszuka si postanowie dotycz cych
agroelektrowni i agrociepłowni, natomiast zagadnienia agrorafinerii pozostaj wci w sferze
domysłów. To co jest szczególnie interesuj ce w podanym rozporz dzeniu, to propozycja
stosowania współspalania paliw kopalnych i paliw odnawialnych. Pisze si w podanym
rozporz dzeniu o wspólnym spalaniu - w tej samej jednostce wytwórczej - biomasy lub
biogazu z innymi paliwami. Podaje si te wa ne stwierdzenie, e „do energii wytwarzanej
z odnawialnych ródeł energii zalicza si cz energii odpowiadaj c procentowemu udziałowi
energii chemicznej biomasy lub biogazu w cało ci energii elektrycznej lub ciepła zaliczonych do
energii wytwarzanej z odnawialnych ródeł, znaj c mas spalonych paliw kopalnych, mas
spalonej biomasy i ich warto ci opałowe". Tak wi c mo na sobie wyobrazi , e elektrociepłownia
eksploatuj ca kocioł w glowy o mocy 100 MW po zast pieniu 2% w gla przez biomas b dzie
mogła wykaza si produkcj „zielonej" energii elektrycznej w ilo ci 2 MW. Oczywi cie jak
zast pi ten w giel, jest to sprawa odpowiedniej technologii. Mo e to by mieszanie zr bków
drzewnych z w glem, mieszanie kory z w glem, czy mieszanie w gla i peletów wytworzonych
z drewna, ze słomy czy z suchych osadów ciekowych. Wspomniane rozporz dzenie nakłada na
przedsi biorstwa energetyczne obowi zek sprzeda y „zielonej" energii elektrycznej w ilo ci 7,5%
w r. 2010. Oznacza to, e w w r. 2010 energetyka powinna pozyska 11,2 mln ton biomasy. Takie
s cele wytyczone przez Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej. Odpady drzewne
w Polsce to kilka milionów ton suchej masy rocznie, słoma odpadowa to kilkana cie
milionów ton rocznie, odpady organiczne to kilka milionów ton rocznie. Najpewniej trafi one do
energetyki nie w formie zr bków, sieczki czy proszku, ale w formie silnie sprasowanych
peletów (minibrykietów) produkowanych ze słomy, drewna czy osadów ciekowych. S
ju w Polsce obiekty demonstracyjne, np. fabryka peletów ze słomy i drewna w Czerninie
k/Malborka. Przygotowuje si te inne obiekty do peletyzacji, m.in. w Kwidzynie, Elbl gu czy
Gda sku. Aktualny stan prawny pozwala na stabilne finansowanie takich przedsi wzi .

229
 Prawo energetyczne odno nie elektrowni
niekonwencjonalnych

ROZPORZ DZENIE MINISTRA GOSPODARKI z dnia 15 grudnia 2000

w sprawie obowi zku zakupu energii elektrycznej ze ródeł niekonwencjonalnych i
odnawialnych oraz zakresu tego obowi zku.

Na podstawie art. 9 ust. 3 ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne (Dz. U. Nr 54,
poz. 348 i Nr 158, poz. 1042, z 1998 r. Nr 94, poz. 594, Nr 106, poz. 668 i Nr 162, poz. 1126,
z 1999 r. Nr 88, poz. 980, Nr 91, poz. 1042 i Nr 110, poz. 1255 oraz z 2000 r. Nr 43, poz. 489 i Nr
48, poz. 555) zarz dza si , co nast puje:

§ 1.

1. Przedsi biorstwo energetyczne zajmuj ce si obrotem energi elektryczn lub ciepłem jest
obowi zane do zakupu, odpowiednio do zakresu prowadzonej działalno ci gospodarczej, energii
elektrycznej albo ciepła ze ródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych przył czonych do
wspólnej sieci, niezale nie od wielko ci mocy zainstalowanej w ródle, z zastrze eniem § 2 i 3,
w szczególno ci energii elektrycznej albo ciepła, pochodz cych z:
%* elektrowni wodnych,
* elektrowni wiatrowych,
'* biogazu pozyskanego w szczególno ci z: instalacji przeróbki odpadów zwierz cych,
oczyszczalni cieków, składowisk odpadów komunalnych,
(* biomasy,
!* biopaliw,
* słonecznych ogniw fotowoltaicznych,
"* słonecznych kolektorów do produkcji ciepła,
#* ciepła geotermalnego.
2. Przedsi biorstwo energetyczne zajmuj ce si przesyłaniem i dystrybucj ciepła jest
obowi zane do zakupu ciepła ze ródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych, przył czonych
do sieci ciepłowniczej tego przedsi biorstwa, z zastrze eniem § 3 pkt 1 i 4-6, je eli:
%* przesyłane ciepło nie jest przedmiotem obrotu,
* oferowane do sprzeda y ciepło nie zostało w cało ci zakupione przez przedsi biorstwo
energetyczne zajmuj ce si obrotem ciepła przesyłanym t sieci .
3. W przypadku gdy obrót ciepłem, które przesyłane jest wspóln sieci ciepłownicz , prowadzi
wi cej ni jedno przedsi biorstwo, obowi zek zakupu ciepła, o którym mowa w ust. 1, dotyczy
ciepła zakupionego w ilo ci proporcjonalnej do udziału danego przedsi biorstwa w ł cznej
sprzeda y tego ciepła, prowadzonej przez te przedsi biorstwa.
4. Przedsi biorstwo energetyczne zajmuj ce si przesyłaniem i dystrybucj energii elektrycznej,
a tak e obrotem t energi , jest obowi zane do zakupu całej oferowanej energii elektrycznej
wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła ze ródeł przył czonych do sieci nale cej
do tego przedsi biorstwa, niezale nie od wielko ci zainstalowanej mocy elektrycznej ródła,
z zastrze eniem § 3 pkt 1 i 2 oraz pkt 4 i 6.
5. Je eli przedsi biorstwo energetyczne, o którym mowa w ust. 4, nie zajmuje si obrotem energi
elektryczn lub ilo kupowanej przez to przedsi biorstwo energii elektrycznej wytwarzanej
w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła jest wy sza od ł cznej ilo ci energii sprzedawanej
odbiorcom, to energi t lub jej nadwy k jest obowi zane odkupi przedsi biorstwo
energetyczne posiadaj ce koncesj na przesyłanie i dystrybucj energii elektrycznej na obszarze
całego kraju za pomoc sieci o napi ciu znamionowym wy szym ni 110 kV, zwane dalej
"operatorem systemu przesyłowego".
230
6. Je eli udział zakupionej energii elektrycznej wytworzonej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła
w całkowitej rocznej sprzeda y energii elektrycznej przez przedsi biorstwo energetyczne,
o którym mowa w ust. 4, jest wi kszy ni 25 %, to nadwy ka ponad wielko wynikaj c z tego
udziału mo e by odsprzedana operatorowi systemu przesyłowego, który jest obowi zany do jej
zakupu.
7. Przez wspóln sie , o której mowa w ust. 1 - 3, nale y rozumie sie elektroenergetyczn na
terenie kraju albo sie ciepłownicz do której jest przył czone dane ródło niekonwencjonalne
i odnawialne wytwarzaj ce ciepło.

§ 2.

Obowi zek, o którym mowa w § 1 ust. 1, uznaje si za spełniony je eli:

%* udział ilo ci energii elektrycznej wytworzonej w ródłach niekonwencjonalnych i odnawialnych

w wykonanej całkowitej rocznej sprzeda y energii elektrycznej przez dane przedsi biorstwo
energetyczne wynosi nie mniej ni :
* 2,4% w 2001 r.,
* 2,5 % w 2002 r.,
+* 2,65 % w 2003 r.,
* 2,85 % w 2004 r.,
* 3,1% w 2005 r.,
,
* 3,6 % w 2006 r.,
* 4,2% w 2007 r.,
-* 5,0% w 2008 r.,
* 6,0% w 2009 r.,
.
* 7,5% w 2010 r. i latach nast pnych,
* oferowane do sprzeda y ciepło, wytworzone w ródle niekonwencjonalnym i odnawialnym,
zostało zakupione w ilo ci w jakiej je oferowano lub w ilo ci równej ł cznej ilo ci sprzedanego
ciepła odbiorcom, którzy kupuj od danego przedsi biorstwa energetycznego ciepło przesyłane
dan sieci ciepłownicz , do której przył czone jest to ródło.

§ 3.

Obowi zek, o którym mowa w § 1, nie dotyczy:

%* energii elektrycznej lub ciepła wytworzonych poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,

* energii elektrycznej wytworzonej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła, ze sprawno ci
przemiany energii chemicznej paliwa brutto w energi elektryczn i ciepło ł cznie mniejsz ni
65 %, obliczon jako rednioroczna w roku kalendarzowym, w którym dokonuje si zakupu
energii elektrycznej,
'* energii elektrycznej z elektrowni wodnych szczytowo-pompowych wytworzonej przy u yciu
przepompowanej wody,
(* energii elektrycznej lub ciepła wytworzonych przy u yciu paliw rozszczepialnych,
!* ciepła, je eli uzasadniony planowany koszt jego zakupu ze ródeł niekonwencjonalnych
i odnawialnych spowoduje w przedsi biorstwie energetycznym w danym roku, wzrost cen
i stawek opłat za ciepło dla odbiorców o wi cej ni 1,25 krotno ci redniorocznego wska nika
cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, w poprzednim roku kalendarzowym,
okre lonego w komunikacie Prezesa Głównego Urz du Statystycznego, ogłoszonym
w Dzienniku Urz dowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski",
* energii elektrycznej i ciepła ze spalania odpadów.

231
 § 4.

1. Planowane uzasadnione koszty zakupionej energii elektrycznej ponoszone w zwi zku

z realizacj obowi zku, o którym mowa w § 1 ust. 1, uwzgl dnia si w kalkulacji cen i stawek
opłat ustalanych w taryfie przedsi biorstwa energetycznego dokonuj cego jej zakupów,
przyjmuj c, e ka da jednostka energii elektrycznej sprzedawana przez dane przedsi biorstwo
energetyczne wszystkim odbiorcom, jest w tej samej wysoko ci obci ona tymi kosztami.
2. W przypadku wyst pienia, w okresie obowi zywania taryfy, ró nicy mi dzy przyj tymi do
kalkulacji, a rzeczywi cie poniesionymi uzasadnionymi kosztami, o których mowa w ust. 1,
ró nic t uwzgl dnia si w kalkulacji cen i stawek opłat ustalanych na nast pny okres
obowi zywania współczynnika korekcyjnego, o którym mowa w art. 23 ust. 2 pkt 2b ustawy
z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne.

§ 5.

1. Przedsi biorstwo energetyczne, o którym mowa w § 1 ust. 4, uwzgl dnia w taryfie, w kalkulacji
cen za energi elektryczn planowane uzasadnione koszty zakupu tej energii wytworzonej
w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła, których wysoko oblicza si jako iloczyn planowanej do
zakupienia ilo ci energii elektrycznej wytworzonej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła oraz
ceny energii elektrycznej ustalonej zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie art. 46 ust. 1
ustawy, o której mowa w § 4 ust. 2, okre laj cymi szczegółowe zasady kształtowania i
kalkulacji taryf dla energii elektrycznej.
2. Operator systemu przesyłowego uwzgl dnia w taryfie, w kalkulacji stawek opłat za usługi
przesyłowe planowane uzasadnione koszty obejmuj ce:
%* ró nic mi dzy planowanymi przez to przedsi biorstwo kosztami zakupu i przychodami ze
sprzeda y energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła,
* planowane do poniesienia opłaty płacone przedsi biorstwom energetycznym zajmuj cym si
przesyłaniem i dystrybucj energii elektrycznej, a tak e obrotem t energi , pokrywaj ce
ró nice mi dzy planowanymi kosztami zakupu i przychodami ze sprzeda y przez te
przedsi biorstwa energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła,
zgodnie z przepisami, o których mowa w ust. 1.
3. Przepis § 4 ust. 2 stosuje si do ró nicy mi dzy przyj tymi do kalkulacji, a rzeczywi cie
poniesionymi uzasadnionymi kosztami, o których mowa w ust. 1 i 2.

§ 6.

Traci moc rozporz dzenie Ministra Gospodarki z dnia 2 lutego 1999 r. w sprawie obowi zku
zakupu energii elektrycznej i ciepła ze ródeł niekonwencjonalnych oraz zakresu tego obowi zku
(Dz.U. Nr 13, poz.119).

§ 7.

1. Rozporz dzenie wchodzi w ycie z dniem 1 stycznia 2001 r.

2. Przepis § 3 pkt 1 obowi zuje do dnia uzyskania członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w Unii
Europejskiej.

232
Uzasadnienie

Projekt rozporz dzenia stanowi wykonanie delegacji zawartej w art. 9 ust. 3 ustawy - Prawo
energetyczne po jej nowelizacji ustaw z dnia 26 maja 2000 r. o zmianie ustawy - Prawo
energetyczne (Dz. U. Nr 48 z dnia 14 czerwca 2000 r., poz. 555), na podstawie której Minister
Gospodarki został zobligowany do nało enia na przedsi biorstwa energetyczne zajmuj ce si
obrotem lub przesyłaniem i dystrybucj energii elektrycznej lub ciepła obowi zku zakupu energii
elektrycznej ze ródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych oraz wytwarzanej
w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła, a tak e ciepła ze ródeł niekonwencjonalnych
i odnawialnych oraz okre lenia szczegółowego zakresu tego obowi zku, uwzgl dniaj c technologi
wytwarzania energii, wielko ródła energii oraz sposób uwzgl dniania w taryfach kosztów jej
zakupu. Zagadnienia b d ce przedmiotem regulacji w projekcie rozporz dzenia,
w odniesieniu do energii elektrycznej i ciepła ze ródeł odnawialnych, regulowane s dotychczas w
odmienny sposób fakultatywnym rozporz dzeniem Ministra Gospodarki z dnia
2 lutego 1999 r. w sprawie obowi zku zakupu energii elektrycznej i ciepła ze ródeł
niekonwencjonalnych oraz zakresu tego obowi zku (Dz.U. Nr 13 z dnia 19 lutego 1999 r. poz.
119). Zasadnicze zmiany w obecnym projekcie w stosunku do dotychczas obowi zuj cego
rozporz dzenia polegaj na:

- dodaniu obowi zku zakupu energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem

ciepła,
- zniesieniu limitu wielko ci mocy ródeł wytwarzaj cych energi elektryczn lub ciepło,
- nie uzale nianiu obowi zku zakupu energii elektrycznej i cieplnej od technologii wytwarzania,
poza ustalenia ustawowe,
- okre leniu cen zakupu energii na podstawie uzasadnionych kosztów,
- przywróceniu obowi zku zakupu energii elektrycznej i ciepła ze ródeł odnawialnych
zbudowanych w ramach inwestycji centralnych lub ze ródeł odnawialnych stanowi cych
własno przedsi biorstw obrotu lub przez nie kontrolowanych,
- okre leniu warunku spełnienia przez przedsi biorstwo energetyczne obowi zku zakupu energii
elektrycznej i ciepła ze ródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych oraz energii elektrycznej
produkowanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła,
- wył czeniu z obowi zku zakupu energii elektrycznej i ciepła wytwarzanych ze spalania
odpadów oraz przy u yciu paliw rozszczepialnych,
- ograniczeniu obowi zku zakupu przez przedsi biorstwo energetyczne energii elektrycznej
i ciepła ze ródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych oraz energii elektrycznej produkowanej
w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła do terytorium Rzeczypospolitej Polskiej do czasu
uzyskania członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej,
- okre lono graniczny wpływ kosztów zakupu ciepła ze ródeł niekonwencjonalnych
i odnawialnych na ceny ciepła dla odbiorców, powy ej którego przedsi biorstwo jest zwolnione
z obowi zku zakupu tego ciepła.

Udział energii wytwarzanej w ródłach niekonwencjonalnych i odnawialnych w sprzeda y

krajowym odbiorcom tzw. ko cowym wynosił w: 1995 r. - 1,9%, 1996 r. - 1,9%, 1997 r. - 1,9 %,
1998 r. - 2,3%, 1999 r. 2,2%. Przedsi biorstwa obrotu dokonuj ce sprzeda y hurtowej mog spełni
nało ony na nie obowi zek zakupu poprzez wielokrotny obrót energi elektryczn wytwarzan
w ródłach niekonwencjonalnych i odnawialnych. Przedsi biorstwa obrotu dokonuj ce sprzeda y
detalicznej tj. do odbiorców ko cowych musz mie pokryty udział energi elektryczn fizycznie
wprowadzon do sieci przez ródła niekonwencjonalne i odnawialne z proporcjonalnym
uwzgl dnieniem strat tej energii przy jej przesyle od ródła do odbiorcy ko cowego. Wielko
sprzeda y energii elektrycznej i ustalony procentowy udziału na dany rok decydowa b dzie
o zapotrzebowaniu na energi elektryczn wytworzon w ródłach niekonwencjonalnych
i odnawialnych. Ustalone w rozporz dzeniu wielko ci udziałów stanowi impuls wymuszaj cy

233
rozwój energetyki niekonwencjonalnej i odnawialnej zgodnie z przyj tymi przez Rad Ministrów
R.P. "Zało eniami polityki energetycznej Polski do roku 2010" oraz "Strategi rozwoju energetyki
odnawialnej".
Produkcja energii elektrycznej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła umo liwia uzyskanie znacznie
wy szej efektywno ci wykorzystania energii pierwotnej paliwa. Dla zapewnienia pierwsze stwa
zakupu energii elektrycznej ze ródeł o najwy szej sprawno ci cieplnej, tj. o najmniejszym zu yciu
paliwa na produkcj energii przyj to, e obowi zek zakupu energii elektrycznej wytworzonej
w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła nie dotyczy energii elektrycznej wyprodukowanej ze
sprawno ci przemiany energii chemicznej paliwa brutto w energi elektryczn i ciepło ł cznie
mniejsz ni 65 %. Sprawno t przyj to maj c na wzgl dzie, e najlepsze w skali wiatowej
elektrownie kondensacyjne nie przekraczaj sprawno ci: w glowe - 45%, wykorzystuj ce
kombinowany cykl parowo-gazowy - 55%. Przyj te wymagania dotycz ce sprawno ci
przetwarzania paliwa na energi elektryczn przy produkcji energii elektrycznej w skojarzeniu
z produkcj ciepła przekraczaj o 10 punktów procentowych najlepsze w wiecie obiegi
kondensacyjne.
W przypadku gdy przedsi biorstwo energetyczne zajmuj ce si przesyłaniem i dystrybucj energii
elektrycznej nie zajmuje si obrotem lub ilo kupowanej energii elektrycznej wytworzonej
w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła jest wy sza od ł cznej ilo ci sprzedawanej energii
elektrycznej odbiorcom przez to przedsi biorstwo obowi zek odkupienia tej energii lub jej
nadwy ki spoczywa na operatorze systemu przesyłowego, który t energi b dzie sprzedawał na
rynku bilansuj cym. Równie w przypadku gdy ilo energii elektrycznej wytworzonej
w skojarzeniu kupowanej przez przedsi biorstwo maj ce obowi zek jej zakupu b dzie wi kszy od
25% ł cznej sprzeda y energii elektrycznej przez przedsi biorstwo energetyczne, to nadwy ka
ponad t wielko mo e by sprzedana operatorowi systemu przesyłowego na rynku bilansuj cym.
Promocja wytwarzania energii elektrycznej i ciepła z wykorzystaniem odnawialnych ródeł energii,
jak równie produkcji energii elektrycznej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła, przyczyni si do
zmniejszenia zu ycia paliw kopalnych, których spalanie powoduje emisj pyłów i gazów
szkodliwych dla rodowiska. Promocja ta b dzie słu yła wywi zaniu si z podpisanych przez
Polsk konwencji i umów mi dzynarodowych w sprawie ochrony rodowiska, a w szczególno ci:
- Protokółu do Konwencji z 1979 roku w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza
na dalekie odległo ci, dotycz cego dalszego ograniczenie emisji siarki (drugi protokół
siarkowy),
- Ramowej Konwencji ONZ w sprawie zmian klimatu oraz uwzgl dnieniu postanowie
Deklaracji Madryckiej pod nazw : "Plan działania na rzecz ródeł energii odnawialnej
w Europie" - podpisanej w marcu 1994 r. Energia elektryczna i ciepło wytwarzane
w odnawialnych ródłach energii, szczególnie w małych urz dzeniach, charakteryzuj si
wy szymi kosztami produkcji w porównaniu z kosztami energii elektrycznej i ciepła
uzyskiwanymi z paliw kopalnych przy zastosowaniu technologii konwencjonalnych. Dlatego te
w projekcie rozporz dzenia zastosowano formuł uznania kosztów zakupu energii elektrycznej
i ciepła ze ródeł niekonwencjonalnych i odnawialnych za koszty uzasadnione.
Projekt rozporz dzenia umo liwia znacz cy post p w zakresie promowania rozwoju wytwarzania
energii elektrycznej i ciepła w ródłach niekonwencjonalnych i odnawialnych. Projekt
rozporz dzenia nie poci ga za sob negatywnych skutków dla bud etu pa stwa jak równie nie
koliduje z istniej cymi w tym zakresie przepisami Unii Europejskiej.

234
 MATERIAŁY RÓDŁOWE
w opracowaniu wykorzystane zostały fragmenty ni ej wymienionych prac:
Strona w skrypcie: ródło
15-23 - Ochrona rodowiska – Ekorozwój w gminie – Racjonalna gospodarka
energetyczna – Tadeusz Bachleda-Curu FRSiPL Kraków 2000, s.5-18
20 - Seminarium "Gospodarcze sposoby wykonaywania solarnych systemów do
podgrzewania cieplej wody u ytkowej, doswiadczenia austryjackie i polskie",
Warszawa 7 maja
27-32 - A. Chwaleba, B. Moeschke, G. Płoszajski: „Elektronika” WSiP Warszawa
1999, s. 434-445
32-34 - B. Pióro, M. Pióro: „Podstawy elektroniki” s. 135, 136
35 - www.wm-pro.waw.pl
35-36 - D. Laudyn, M. Pawlik, F. Strzelczyk: „Elektrownie” WNT 1990,
s. 589-592
37,38,40,41,45,46 - www.solaris.polbox.pl
39 - www.ekologika.com.pl/com/nde/oferta/pv/dtr-sol.htm
47-51 - www.uwm.edu.pl
52-53 - www.termex.pl
54-62,68,69 - www.mops.uci.agh.edu.pl/~oko/2ro_inst.htm
62-68 - www.nawalex.com.pl
68 - sto.pl
- S. Plewa: „Rozkład parametrów geotermalnych na obszarze Polski”
- materiały konferencyjne „Energia odnawialna w ochronie rodowiska”
- W. Nowak: „Wymiana ciepła i odnawialne ródła energii”
- W. Bujakowski pr. zb.: „Energia geotermalna wiat – Polska – rodowisko”
- S. Cegielski: „Niekonwencjonalne ródła energii”
88 - W. Zalewski „Pompy ciepła”
71,77,86,89-98 - PAN „Geotermia ródło energii przyjaznej rodowisku” IGSMiE – LG /
WFO iGW, Kraków 1999
99 W. Bujakowski: „Projekty geotermalne w Polsce” TPGGiG 4-5/99
97 - W. Bujakowski: „Czasopismo techniczne” TKT-OKTT Nr 58-63, Kraków
2000
102 - GLOBEnergy nr 01/2004(05), str 23
fot. na okładce, - www.elektrownie-wiatrowe.org.pl
104-109,112-
120,123-131,
138-139
139-141 - www.zaber.com .pl
148-149 - D. Laudyn, M. Pawlik, F. Strzelczyk „Elektrownie” WNT 1990,
s. 407-408,416-419
149 - M. i J. Gajda: „Projekt techniczny MEW OLCZA” BIWiO
188 - www.niezapominajka.infocentrum.com
184-196 - M. i J. Gajda: „Projekt techniczny MEW OLCZA” BIWiO s.16
192,204,207,209, - Seminarium targowe "Energia odnawialna - wykorzystanie biomasy",
220-222 "Biomasa jako surowiec energetyczny w Polsce" P.Kowalik, s.19,21,23,24-26
222 - A. Grzybek "Sloma energetyczne paliwo"
223-226 - Seminarium targowe "Elektro-Energy 2003", "Kierunki rozwoju
wykorzystania biomasy na cele energetyczne" A. Grzbek, P. Gradziuk,
s.35,46,47
Ze wzgl du na ogrom pracy i zło ono niniejszego opracowania dalsze ródła zostan
umieszczone tak szybko jak to b dzie mo liwe.
235
 mgr Ryszard Tytko

Nauczyciel przedmiotów zawodowych w Zespole Szkół

Elektrycznych Nr 1 w Krakowie. Jest redaktorem i współautorem
programu nauczania dla szkoły policealnej, dla zawodu: technik
elektryk z zakresu odnawialnych ródeł energii
(311[08]/SP/MEN/2001.06.12). Ma za sob wieloletni praktyk
zawodow zarówno w kraju jak i zagranic (Szwecja, USA).
Uczestniczył w wielu konferencjach po wi conych zagadnieniom
O E. Pomaga nauczycielom szkół zawodowych we wdro eniu
w/w programu nauczania do realizacji. Bierze czynny udział
w tworzeniu laboratorium O E w ZSE Nr 1 w Krakowie.
Prowadzi własn firm elektryczn . W publikacjach prasowych
propaguje stosowanie kolektorów słonecznych.
Kontakt: Opracowanie skryptu jest konsekwencj zapisów zawartych
e-mail: rysiekty@wp.pl w w/w programie nauczania, jak równie ma na celu
usystematyzowanie zagadnie z zakresu O E potrzebnych
w kształceniu technika elektryka. Nale y zaznaczy , e
opracowanie to jest zbiorem wielu publikacji, których autorzy
cytowani s w spisie literatury. Dost pna jest równie wersja
elektroniczna na płycie CD-ROM. Wobec szybkich zmian
technologicznych w zakresie O E, jak równie dynamicznym
rozwojem firm zajmuj cych si monta em i eksploatacj O E,
nale y spodziewa si wielu uwag dotycz cych zagadnie
zawartych w skrypcie. Wszelkie propozycje, które zostan
przesłane, a za które serdecznie dzi kuj , po publikacji skryptu
zostan rzetelnie przeanalizowane i uwzgl dnione przy kolejnym
opracowaniu.

Maciej Ksi ek

Absolwent Zespołu Szkół Elektrycznych Nr 1 w Krakowie

(1998-2003). Obecnie student Akademii Górniczo-Hutniczej
w Krakowie na Wydziale In ynierii Mechanicznej i Robotyki.
Opracował od strony technicznej (i elektronicznej) program
nauczania 311[08]/SP/MEN/2001.06.12. Prac sw przyczynił si
równie do powstania tego skryptu. Pomaga i słu y uczniom
i słuchaczom ZSE Nr 1 w Krakowie przy wyposa aniu
laboratorium O E. Zajmuje si tak e stron organizacyjn przy
opracowaniu programu nauczania i skryptu.

kontakt:
e-mail: kmac@poczta.fm

236