Professional Documents
Culture Documents
odlewnictwa
Odlewnictwo jest to wytwarzanie przedmiotów metalowych różnego kształtu przez wlewanie ciekłego
metalu do odpowiednio przygotowanych form.
W odlewnictwie stosuje się specjalne piece odlewnicze. Piece odlewnicze służą do topienia wsadu. Do
topienia żeliwa stosuje się piece szybowe, zwane żeliwiakami (rysunek obok). Żeliwiak jest zbudowany w
kształcie walca 1, z cegły szamotowej chronionej z zewnątrz
płaszczem z blachy. Od spodu Żeliwiak jest zamknięty klapą
denną 9, wyłożoną masą formierską tworzącą trzon 5. Tuż nad
trzonem znajdują się drzwiczki włazowe 8, przez które ubija się
masę formierską na trzonie. Wsad ładuje się do pieca oknem
wsadowym 10. Szyb żeliwiaka w górnej swej części jest
wyłożony ochronną wykładziną żeliwną, która zabezpiecza
obmurze przed uszkodzeniem podczas ładowania wsadu.
Powietrze potrzebne do spalania koksu doprowadza się do
żeliwiaka za pomocą dysz 2 zasilanych za pomocą wentylatora
przez skrzynię powietrzną 3. Ciekłe żeliwo odprowadza się
otworem spustowym 6 i następnie — rynną 7. Tworzący się w
piecu nadmiar żużla usuwa się otworem spustowym 4.
Uruchomienie żeliwiaka rozpoczyna się od zapalenia w nim
drewna, węgla i następnie koksu. Na rozpalony koks ładuje się w
dalszym ciągu dużą partię koksu wypełniającego — do
wysokości 700 mm ponad poziom dysz. Po rozpaleniu koksu do
temperatury białego żaru ładuje się kolejno warstwami topnik
(kamień wapienny), wsad metalowy, koks wsadowy i znowu
topnik. W taki sposób napełnia się cały szyb żeliwiaka aż do
poziomu okna wsadowego. Po pewnym czasie stopiony metal
zbiera się na dnie żeliwiaka, skąd po przebiciu otworu
spustowego wypuszcza się go do kadzi, z niej jest też pobierany
do zalewania form. Po skończonym wytopie należy przerwa
ładowanie, wytopić znajdujące się jeszcze w piecu żeliwo,
spuścić je do kadzi i następnie opróżnić piec, otwierając w tym
celu klapę denną.
Żeliwo poddaje się często przed odlewaniem zabiegom
zwanym obróbką w stanie ciekłym. Mają one na celu odtlenienie
i odsiarczenie i niekiedy również modyfikację żeliwa. W celu
odtlenienia dodaje się do stopionego żeliwa żelazokrzem.
Odsiarczanie wykonuje się zazwyczaj węglanem sodu
dodawanym do kadzi, w której znajduje się ciekłe żeliwo
przygotowane do odlewania. Modyfikacji poddaje się żeliwa
zawierające mniejsze ilości krzemu, a więc takie, które
skrzepłyby jako białe, szczególnie przy szybkim studzeniu
odlewu. Dodatek żelazokrzemu do kadzi powoduje grafityzację
cementytu, a otrzymane żeliwo po skrzepnięciu uzyskuje
budowę perlityczną z drobno płatkowym grafitem. Jako modyfikatory są stosowane również stopy wapnia z
krzemem lub aluminium z krzemem. Żeliwo sferoidalne. zawierające grafit w postaci kuleczek, otrzymuje się
po wprowadzeniu do kadzi stopu Fe—Si —Mg lub Mg-Cu i następnie żelazokrzemu.
Do topienia metali nieżelaznych używa się często pleców tyglowych, Przedstawiony na rysunku piec
tyglowy jest opalany
gazem lub ropą. Do
tygla 1, znajdującego
się w komorze pieca
jest ładowany wsad.
Komora pieca jest
przykryta pokrywą 2.
W dolnej części
komory znajduje się
palnik. Po stopieniu
metalu tygiel można
wyjąć z pieca za
pomocą kleszczy.
Stopiony wsad poddaje się najczęściej odtlenieniu. Miedź i brązy cynowe odtlenia się miedzią fosforową, a
stopy miedzi z cynkiem — zawartym w stopie cynkiem lub miedzią krzemową. Brązów krzemowych i
brązów aluminiowych nie odtlenia się, jednak zabezpiecza sieje podczas topienia przed utlenieniem przez
wprowadzenie pokrycia warstwą boraksu, szkła, węgla drzewnego lub innych. Stopy magnezu podczas
topienia chroni się przed utlenianiem topnikami złożonymi najczęściej z chlorku magnezu, chlorku sodu i
fluorku magnezu. Pewne ilości tlenku magnezu powstającego podczas topienia przechodzą do żużla
utworzonego na powierzchni metalu z topnika doprowadzonego do tygla. Topienie stopów magnezu odbywa
się w tyglach żeliwnych lub stalowych. Stopy aluminium odtlenia się za pomocą fluorków lub chlorków
powodujących rozpuszczanie się w nich tlenków. Po odtlenieniu wypływają one w postaci żużla na
powierzchnię metalu.
Oprócz pieców
tyglowych do topienia
stopów aluminium używa się
często pieców oporowych
przechylnych (rysunek). Są
to piece o ładowności do
kilku ton. Topienie wsadu
odbywa się w komorze
wstępnej 1. Stopiony metal
spływa po pochyłym dnie do
komory 3, gdzie następuje
jego ujednorodnienie,
odtlenienie i ewentualnie modyfikacja. Piec jest ogrzewany grzejnikami 2. Przygotowany do odlewania metal
pobiera się z pieca po przechyleniu go na biegunach ślizgających się po rolkach 4.
Poza. wymienionymi w odlewnictwie stosuje się ponadto piece płomieniowe, konwertorowe, indukcyjne i
inne.
Podczas przygotowywania metalu do odlewania należy kontrolować skład chemiczny zimnego materiału
wsadowego, skład chemiczny metalu przy spuście i niekiedy nawet podczas wytopu; mierzy się ponadto
temperaturę metalu przy spuście. Przez cały czas procesu przemysłowego należy kontrolować ważniejsze
parametry pracy urządzeń. Na przykład w żeliwiaku kontroluje się ilość, ciśnienie i temperaturę powietrza,
zużycie paliwa itp., w piecach elektrycznych — parametry elektryczne procesu, a więc natężenie i napięcie
prądu, współczynnik przesunięcia fazowego, zużycie energii elektrycznej i inne.
Na rysunku przedstawiono kadź ręczną widlową o ładowności 30-80 kg. Przy jej przenoszeniu są
zatrudnione 2 lub 3 osoby.
Do wypełniania dużych form lub szeregu mniejszych używa się kadzi odlewniczych
wyłożonych materiałem ogniotrwałym i przewożonych za pomocą urządzeń
przenośnikowych. Na rysunku przedstawiono otwartą kadź suwnicową o ładowności 1
—10 t. Pochylenie kadzi następuje po uruchomieniu mechanizmu napędzanego kołem
ręcznym. Zalewanie form z kadzi, zależnie od ich konstrukcji, może się odbywać przez
dziób lub otwór w dnie kadzi.
Metale stosowane na odlewy dzieli się na stopy żelaza oraz stopy metali
nieżelaznych. Do surowców żelaznych zalicza się: surówki, żelazostopy oraz złom
żeliwny i złom stalowy.
Surówki odlewnicze klasyfikuje się na gatunki zależnie od zawartości fosforu i na
odmiany — w zależności od zawartości krzemu.
Żelazostopy to stopy żelaza z innymi metalami, a niekiedy — z niemetalami. W odlewnictwie są one używane
jako dodatki do wsadu w celu uzyskania odpowiedniego składu chemicznego żeliwa. Do żelazostopów
najczęściej używanych w odlewnictwie należą: żelazokrzem o zawartości 25—90% kr/emu, żelazomangan
zawierający zwykle do 80% manganu, 2,5—8% węgla, surówka zwierciadlista zawierająca około 20%
manganu i około 5% węgla, żelazochrom zawierający do 70% chromu i 0,1 — 1,0% węgla oraz żelazo wapnio
- krzem służący do odtleniania i modyfikowania żeliwa.
Zlom żeliwny stanowią odpadki produkcyjne i części żeliwne maszyn oraz urządzeń nadające się tylko do
przetopu. Złom używany w odlewnictwie klasyfikuje się według pochodzenia i postaci.
Surowce nieżelazne stosowane w odlewnictwie to głównie miedź, aluminium, magnez, cynk oraz stopy miedzi,
jak mosiądze i brązy, także stopy aluminium z miedzią, stopy aluminium z krzemem, stop magnezu, zwany
elektronem, i stopy cynku z aluminium, znane pod nazwą znali.
Materiały pomocnicze stosowane w odlewnictwie dzieli się na trzy następujące grupy: koks, topniki i materiały
ogniotrwałe.
W odlewnictwie stosuje się trzy rodzaje koksu. Koksu opałowego używa się do opalania suszarni, koksu
hutniczego — do przetapiania metali w piecach tyglowych, a koksu odlewniczego — do topienia żeliwa w
żeliwiakach.
Topniki stosowane w odlewnictwie, podobnie jak w hutnictwie, chronią metal przed szkodliwym wpływem
tlenu oraz służą do usuwania z metalowego wsadu zanieczyszczeń w postaci piasku, popiołu itp. Głównymi
topnikami używanymi w odlewnictwie żeliwa lub staliwa są: kamień wapienny (CaCO3), wapno palone (CaO),
dolomit (CaCO3 • MgCO3) oraz fluoryt (CaF2).
Jako materiał ogniotrwały w odlewnictwie jest stosowany głównie szamot. Przygotowanie metalu do odlewania
polega na dobraniu jego składu chemicznego, topieniu oraz ewentualnie odtlenieniu, odsiarczeniu, czy
modyfikowaniu. W celu uzyskania żądanego składu chemicznego odlewu należy przy obliczaniu wsadu
uwzględnić zmiany zachodzące podczas topienia. Przede wszystkim należy się liczyć z pewnymi stratami
powodowanymi utlenianiem się niektórych składników; straty takie nazywamy zgarem. Do otrzymywania
odlewów ze stopów metali nieżelaznych używa się czystych składników lub tzw. zapraw o składzie
chemicznym dobranym tak, aby temperatura topnienia tych stopów była niska. Najczęściej jednak używa się
stopów o składzie chemicznym zbliżonym do żądanego.
Głównym materiałem stosowanym do zalewania form w odlewnictwie jest ciekły metal zwany także
potocznie surówką. Chociaż mianem surówki można określić także inne produkty procesu technologicznego.
Rodzaje surówek
Surówkami (materiałem wejściowym) nazywamy wyroby będące końcowym wynikiem procesu
technologicznego zakładów pomocniczych oraz wyroby hutnicze, z których mają być wykonane części maszyn.
W zależności od kształtu surówki przyjmuje się odpowiedni proces obróbki części.
Od doboru kształtu surówki, wartości naddatków, dokładności wymiarów (tolerancji) i twardości materiału w
dużym stopniu zależy liczba operacji lub zabiegów, a więc i koszt procesu obróbki. Gdy surówka jest wykonana
dokładnie, z minimalnymi naddatkami niezbędnymi do uzyskania odpowiedniego wymiaru, to czas obróbki
skrawaniem jest krótki, a jej koszt niewielki.
W produkcji wielkoseryjnej stosuje się surówki kształtem i wymiarami możliwie najbardziej zbliżone do
gotowych części. Koszty wykonania takich surówek są wysokie, ale dzięki znacznemu obniżeniu kosztów
obróbki skrawaniem ogólny koszt wykonania gotowej części jest niższy niż w przypadku zastosowania surówek
o dużych naddatkach.
Rozróżnia się następujące rodzaje surówek:
a) odlewy ze stali, żeliwa i metali nieżelaznych,
b) odkuwki,
c) wyroby hutnicze walcowane i ciągnione,
d) wytłoczki i wykroje,
e) wypraski ze spiekanych proszków metali,
f) wypraski z tworzyw sztucznych.
Wytłoczki i wypraski najczęściej nie wymagają obróbki skrawaniem i wtedy nie są zaliczane do surówek,
lecz do wyrobów gotowych. Zależnie od sposobu wykonania surówki dzieli się na grupy, które różnią się
między sobą dokładnością wymiarów i kształtu oraz chropowatością powierzchni; np. odlewy wykonane w
formach piaskowych, w kokilach, pod ciśnieniem. Rodzaj materiału na daną część dobiera konstruktor wyrobu,
natomiast kształt, wymiary oraz sposób wykonania materiału wyjściowego najczęściej określa technolog. Na
dobór materiału mają wpływ następujące czynniki:
a) kształt części;
b) wymiary części;
c) warunki techniczne, jakim powinien odpowiadać materiał części (skład chemiczny, własności mechaniczne,
struktura, kierunek włókien itp);
d) wielkość serii;
e) czynnik ekonomiczny (minimalny koszt wykonania części z uwzględnieniem kosztu materiału surówki).
Odlewy
Surówkami części o złożonych kształtach są najczęściej odlewy. Odlewy różnią się znacznie między sobą
zależnie od sposobu ich wykonania. Rozróżniamy następujące sposoby wykonania odlewów:
a) odlewanie w formach piaskowych przy zastosowaniu modeli drewnianych i formowaniu ręcznym,
b) odlewanie w formach piaskowych przy zastosowaniu modeli metalowych i formowaniu maszynowym,
c) odlewanie metodą odśrodkową,
d) odlewanie w formach metalowych (kokilach),
e) odlewanie pod ciśnieniem,
f) odlewanie metodą traconego modelu,
g) odlewanie w formach skorupowych.
Odkuwki
Zależnie od sposobu wykonania rozróżnia się odkuwki.
a) swobodnie kute,
b) matrycowane na młotach i prasach.
c) matrycowane na kuźniarkach (na prasach poziomych),
d) walcowane na walcach kuźniczych.
Wyroby hutnicze
Rozróżnia się wyroby hutnicze:
a) walcowane,
b) kalibrowane (szlifowane, ciągnione oraz łuszczone).
Znormalizowano następujące rodzaje materiałów walcowanych: pręty o przekroju okrągłym, kwadratowym,
sześciokątnym, ośmiokątnym, prostokątnym (płaskowniki), kształtowym (kątowniki, ceowniki itp.), rury. blachy
i druty.
Materały kalibrowane otrzymuje się przez szlifowanie ciągnienie i łusz-czenie. Szlifowane mogą być pręty o
przekroju okrągłym, sześciokątnym, kwadratowym i prostokątnym. Ciągnione mogą być pręty o przekroju okrą-
głym, kwadratowym, sześciokątnym i ośmiokątnym oraz rury i druty. Łuszczone mogą być tylko wyroby o
przekroju okrągłym. Dokładność wykonania wyrobu hutniczego jest zależna od rodzaju wyrobu, jego przekroju i
gatunku materiału. Wyroby walcowane mają największe odchyłki. Odchyłki te nie są jednakowe dla wszystkich
przekrojów o tym samym wymiarze nominalnym, jak również dla takiego samego przekroju, lecz innego
gatunku stali. Wyroby kalibrowane mają znacznie mniejsze odchyłki wymiarowe niż wyroby walcowane.
Spośród wyrobów kalibrowanych najmniejsze odchyłki wymiarowe mają wyroby szlifowane, następnie wyroby
ciągnione, a najmniej dokładne są wyroby łuszczone. Stosowanie zabiegów łuszczenia, ciągnienia i szlifowania
ma na celu, poza osiągnięciem dokładnych kształtów i wymiarów, uzyskanie czystej i gładkiej powierzchni. Łu
szczenię i szlifowanie mają ponadto na celu usunięcie z powierzchni płytkich wad powierzchniowych, a w
stalach wysokowęglowych — usunięcie warstwy odwęglonej. Wartości odchyłek wymiarów przekroju
poprzecznego prętów walcowanych są podane w tabelce.
Pręty sześciokątne wg
Pręty okrągłe wg PN-75/H-93200.00 - 93200.06
PN-79/H-93203
26-35 26-34
±0,6 ±0,6
+0,4 +0,2 36-50
36-48 -0,7 -0,7 ±0,8
±0,75
50
+0,4 +0,2
52-75 ±1,0
52-55 -1,0 -1,0
80-95
±1,3
60-75 ±1,0 +0,5 +0,3
100 ±1,7
-1,1 -1,1
Wymiar Wymiar
nominalny d Klasy dokładności nominalny Klasy dokładności
w mm s w mm
Wytłoczki
Za pomocą tłoczenia można wykonać
surówkę lub gotową część o dużych wymiarach
i bardzo małej w stosunku do wymiarów masie.
Wytłoczki cechuje duża dokładność
wykonania, przeważnie pokrywająca się z
dokładnością gotowych części. Obróbka skrawaniem wytłoczek jest sprowadzona do minimum, a najczęściej
wytłoczki wcale nie są poddawane obróbce skrawaniem. Wytłoczki wykonuje się na zimno [rysunek:
a) wykonana na gotowo,
b) wykańczana obróbka skrawaniem,]
tylko w wyjątkowych przypadkach — przy małym stosunku wymiarów wyrobu formowanego do grubości
blachy i małych promieniach przejściowych między ściankami wytłacza
Wymienione czynniki
spowodowały, że w budowie maszyn
udział części ze spiekanych proszków
metali stale wzrasta. W przemyśle
maszynowym wykonuje się w ten sposób
łożyska ślizgowe, koła zębate pomp olejowych, gniazda zaworów, popychacze zaworów itp.
a) kształt części,
b) wymiary części,
c) warunki techniczne, jakim powinien odpowiadać materiał części (skład chemiczny,
własności mechaniczne, struktura, kierunek włókien itp.),
d) wielkość serii,
e) łączny koszt wykonania części wraz z surówką.
Materiały formierskie
Materiały stosowane do wykonywania form i rdzeni noszą nazwę materiałów formierskich. Są one
głównie pochodzenia mineralnego. Materiały formierskie dzieli się na: główne (piaski i gliny formierskie) i
pomocnicze (spoiwa organiczne i nieorganiczne, grafit, pył węglowy itp.). Mieszaninę głównych i
pomocniczych materiałów formierskich przygotowaną w określony sposób nazywa się masą formierską.
Piaski formierskie stanowią niektóre z sypkich i luźnych skał osadowych, składających się z osnowy piaskowej
w ilości powyżej 50% masy i naturalnego lepiszcza mineralnego w ilości poniżej 50% jego masy. Osnowę,
piaskową stanowią głównie ziarna kwarcu SiO2 o wymiarach 0,02—3,3 mm zanieczyszczone ziarnami skaleni.
Materiały mineralne występujące w piasku formierskim o wymiarach poniżej 0,02 mm nazywa się lepiszczem.
Skład mineralogiczny osnowy piaskowej.
Obok ziaren kwarcu mogą występować w piasku formierskim również inne minerały, jak skalenie, łyszczyki,
miki, chloryty, cyrken, związki żelaza, węglany i inne. Niektóre z tych minerałów, jak skalenie, związki żelaza i
węglany, obniżają ogniotrwałość piasków formierskich oraz mogą być przyczyną powstawania wad odlewów w
postaci pęcherzy gazowych, przypaleń, chropowatości itp. Dobre piaski kwarcowe powinny się składać
wyłącznie z ziaren kwarcu.
Skład ziarnowy. Osnowa piaskowa składa się z ziaren o różnej wielkości i różnym kształcie. Dla rozdzielenia
osnowy piaskowej na ziarna o różnej wielkości wykonuje się tzw. Analizę sitową. Do tego celu służy specjalny
zestaw sit, na którym przesiewamy piasek po uprzednim oddzieleniu od niego lepiszcza. Pozostałość na każdym
sicie waży się i oblicza w procentach w stosunku do całkowitej ilości piasku łącznie z lepiszczem. Analiza
sitowa piasku jest podstawą do jego oceny pod względem wielkości ziaren i jednorodności.
Jednorodność. Na podstawie analizy sitowej można stwierdzić, że prawie w każdej osnowie piaskowej
przeważają ziarna 3 klas (wielkości) zbierające się na trzech sąsiednich sitach. Reszta piasku składa się z ziaren
grubszych i drobniejszych. Suma pozostałości na trzech sitach sąsiednich, na których zebrała się największa
ilość piasku, nazywa się frakcją główną. Im jest ona większa, tym piasek jest bardziej jednorodny. Zgodnie z
normą BN-68/4021-19 piaski formierskie zależnie od wartości frakcji głównej dzieli się następująco:
Jednorodność jest ważną cechą piasku formierskiego, ponieważ ma ona wpływ na jego przepuszczalność.
Wielkość ziaren można określić podając numery trzech sąsiednich sit, na których zbiera się największa ilość
ziaren w kolejności malejącej. Im wyższe są te numery, tym piasek jest drobniejszy i odwrotnie.
Wielkość ziaren piasku można również określić podając tzw. ziarnistość. Jest to numer sita (fikcyjnego), na
którym zebrałyby się wszystkie ziarna, gdyby można było je sprowadzić do wspólnej przeciętnej wielkości.
Ziarnistość można obliczyć na podstawie wyników analizy sitowej. Im ziarnistość jest większa, tym piasek jest
drobniejszy i odwrotnie.
1K 0,2 93 0,5
2K 0,5 96 0,5
Kwarcowy
3K 1,0 96 0,5
powyżej 2 do
C Kwarcowy chudy — poniżej 1,0
8
powyżej 8 do
P Kwarcowy półtłusty — poniżej 1,0
15
powyżej 15 do
T Kwarcowy tłusty — —
25
Kształt ziarn osnowy piaskowej może być okrągły, zaokrąglony, kanciasty itp. Powierzchnia ziarn może być
gładka, chropowata, spękana itd. Cechy te można określić obserwując pod mikroskopem ziarna pozostałe na
poszczególnych sitach przy powiększeniu 30- lub 60-krotnym.
Lepiszczem nazywa się niekiedy glinę wiążącą. Minerały wchodzące w jej skład dzieli się na dwie grupy:
wiążące i niewiążące po nawilżeniu. Do grupy pierwszej zalicza się głównie kaolinit i montmorylonit (bentonit),
a do grupy drugiej — wszystkie pozostałe minerały występujące w piasku formierskim, lecz o wymiarach ziarn
poniżej 0,02 mm. Lepiszcze
powinno pokrywać ziarna piasku równomierną cienką warstewką. Jeśli występuje ono w postaci skupień
pomiędzy ziarnami piasku, obniża jego jakość (głównie przepuszczalność). Barwa lepiszcza decyduje o
zabarwieniu piasku, np. czerwony kolor piasku świadczy o obecności w lepiszczu związków żelaza. Piaski o
białej barwie mają lepiszcze bez składników barwiących. Sposób oznaczania piasków formierskich. Oznaczenie
piasku formierskiego symbolem C-0,20/0,16/0,10-J85 1350 (BN-68/4021-19) określa następujące jego
parametry:
C — piasek chudy (wg tablicy 1),
0,20/0,16/0,10 — numery sąsiednich sit, na których zebrała się frakcja główna w kolejności malejącej ilości
piasku pozostającej na tych sitach,
J — piasek jednorodny,
85 — frakcja główna obliczona na podstawie analizy sitowej.
1350 — temperatura spiekania piasku w °C, charakteryzująca jego ogniotrwałość.
Podział piasków formierskich na grupy w zależności od wielkości ziarn frakcji głównej wg (BN-68/4021-19)
Gliny formierskie. Materiały formierskie wytwarzane ze skał osadowych i zawierające powyżej 50% lepiszcza
'nazywa się glinami formierskimi. Resztę do 100% stanowi niewiążąca osnowa piaskowa (najczęściej kwarcowa,
pyłowa). Glina jest tym lepsza, tzn. ma tym większą zdolność wiązania, im mniej zawiera osnowy piaskowej.
Gliny formierskie zawierające minerały ilaste głównie w postaci kaolmitu noszą nazwę kaolinitowych, a
zawierające minerały w postaci montmorylonitu — bentonitowych.
Kaolinit powstał wskutek wietrzenia skał magmowych i jest on głównym składnikiem lepiszcza.
Bentonit zawierający do 80% iłów montmorylonitowych powstał z produktów wietrzenia glinokrzemianów i
popiołów wulkanicznych. Bentonity w odróżnieniu od glin kaolinitowych wykazują dobrą plastyczność, dużą
siłę wiązania, 'bardzo dużą zdolność pęcznienia pod wpływem wody itp. Własności te czynią z bentonitów
lepiszcze wysokiej klasy. Stosuje się je jako dodatek wiążący do piasków kwarcowych przy sporządzaniu
syntetycznych mas formierskich w odlewniach staliwa i żeliwa.
Ujemną cechą -bentonitów jest osypywanie się masy formierskiej, sporządzonej z ich dodatkiem, wskutek
szybkiej utraty wilgoci i wysychania masy w temperaturze otoczenia. Wady tej nie powoduje dodatek do masy
gliny kaolinitowej. Suszenie bentonitu należy przeprowadzać w temperaturze do 200°C, gdyż w wyższej
temperaturze pogarszają się jego własności. Dodatek 1% bentonitu zastępuje w masie formierskiej 2—3% gliny
kaolinitowej. Do niedawna w naszych odlewniach stosowane były bentonity zagraniczne, głównie węgierskie i
jugosłowiańskie. Odkryte nie dawno krajowe złoża bentonitów uniezależnią nas od importu tych glin. Gliny
kaolinitowe oznacza się znakiem K, a bentonitowe znakiem BT.
l) wiążące chemicznie;
2) wiążące przez krzepnięcie (podczas ogrzewania topią się, a w czasie studzenia krzepną i. łączą ziarna
piasku);
3) wiążące przez odwodnienie (wyschnięcie).
Podstawę kwalifikacji spoiw rdzeniowych stanowi wytrzymałość właściwa 'na rozciąganie wykonanej z
dodatkiem danego spoiwa masy rdzeniowej. Wytrzymałość tę wyznacza się po wysuszeniu masy, a otrzymany
wynik przelicza się na 1% dodanego do masy spoiwa.
Materiałami zabezpieczającymi masę przed przypaleniem się do odlewu (umożliwiającymi otrzymanie czystej
powierzchni odlewu) są:
• Pyl węgla kamiennego, używany jako dodatek do masy formierskiej, przeznaczonej do odlewania żeliwa w
formach wilgotnych. Ilość dodawanego pyłu węglowego zwiększa się ze wzrostem grubości ścianek odlewu.
• Pył koksowy, stosowany jako dodatek do czernideł, a czasem do mas formierskich.
• Pył węgla drzewnego, najczęściej 'brzozowego lub olchowego,. stosowany jako dodatek do czernideł i do
okurzania wilgotnych form drobnych odlewów żeliwnych.
• Grafit jest jedną z odmian węgla. Rozróżnia się grafit czarny, srebrzysty i koloidalny. Stosuje się go jako
dodatek do czernideł, rzadziej do mas formierskich i rdzeniowych (grafit czarny i srebrzysty) oraz do
pokrywania form metalowych (grafit koloidalny).
• Smoła (granulowana) jest produktem ubocznym przy koksowaniu węgla kamiennego. Stosuje się ją jako
dodatek do mas formierskich do odlewów żeliwnych odlewanych w formy wilgotne i suche.
• Pył kwarcowy, tzw. marszalit, jest otrzymywany przez rozdrobnienie kwarcu o zawartości powyżej 98% SiO2.
Stosuje się go najczęściej jako dodatek do czernideł bezgraf iłowych i okurzania wilgotnych form do odlewania
staliwa.
• Talk otrzymuje się przez rozdrobnienie minerału o tej samej nazwie. Jest on stosowany jako dodatek do
czernideł bezgrafitowych, do pokrywania powierzchni form metalowych (kokili) i do. okurzania form
zalewanych na wilgotno stopami aluminium.
Materiały zwiększające podatność i przepuszczalność masy formierskiej i rdzeniowej to: torf odlewniczy,
trociny, drewno, mączka drzewna, paździerze lniane i konopne. Stanowią one odpady przy przeróbce torfu,
drewna, lnu i konopi. Dodaje się je do masy dla podwyższenia jej podatności i przepuszczalności.
Materiały chroniące metal przed utlenianiem. Przed utlenianiem należy chronić przede wszystkim stopy
magnezu. Materiałami stosowanymi w tym celu są:
• Siarka w postaci proszku, czyli tzw. kwiatu siarkowego, dodawana do masy przeznaczonej na formy do
odlewania stopów magnezu. Rozpyla się ją również na strugę ciekłego metalu, CQ przeciwdziała jego zapaleniu.
• Kwas borowy, stosowany w odlewnictwie stopów magnezu jako dodatek do mas formierskich z wyjątkiem mas
ze szkłem wodnym.
Poza tym należy wyróżnić masy specjalne, jak: skorupowe, do metody wytapianych modeli, do metody
Shawa i ciekłe masy samoutwardzalne.
Masy przymodelowe , które nakładane są na model warstwą grubości 10—50 mm zależnie od masy odlewu.
Stosuje się je do produkcji jednostkowej i seryjnej odlewów o dużej i średniej masie.
Masy wypełniające, które stanowią masy wybite a form (używane) i odświeżone przez dodatek niewielkiej ilości
świeżych materiałów lub tylko przez zwiększenie w nich zawartości wilgoci. Nakłada się je na masę
przymodelową, aż do wypełnienia całej skrzynki formierskiej. Powinny one mieć lepszą przepuszczalność niż
masa przymodelową, gdyż muszą odprowadzać większą ilość gazów.
Masy naturalne, sporządzane z piasków naturalnych, które w odróżnieniu od piasków kwarcowych zawierają
większą lub mniejszą ilość lepiszcza (gliny). Masy te są stosowane najczęściej w odlewniach żeliwa i metali
nieżelaznych, do form wilgotnych i suszonych, przy produkcji jednostkowej i małoseryjnej, głównie odlewów o
dużej i średniej masie. Wykazują one jednak nierównomierne własności, wskutek dużych wahań składu
ziarnowego osnowy i ilości lepiszcza.
Masy gliniaste, zawierające duże ilości gliny, stosowane do sporządzania form i rdzeni wzornikiem.
Masy syntetyczne, sporządzane z piasków kwarcowych i glin wiążących (najczęściej bentonitu). Ich zalety to
stosunkowo dobre własności technologiczne, dobra wybijalność i łatwość regeneracji. Do ich wad należy
zaliczyć: konieczność dokładnej przeróbki, trudności w naprawie uszkodzeń formy i osypliwość. Znalazły one
szerokie zastosowanie w zmechanizowanych odlewniach staliwa i żeliwa.
Masy wiążące chemicznie są sporządzane z piasków kwarcowych z dodatkiem szkła wodnego lub cementu.
Masy ze szkłem wodnym wiążą szybko w obecności CO2, a masy cementowe — na powietrzu. Czas wiązania
mas cementowych wynosi 24—48 godzin. Są one bardzo wrażliwe na jakość spoiwa (szkła wodnego i cementu)
oraz trudno wybijane.
Masy rdzeniowe. Niektóre masy formierskie są stosowane również do sporządzania rdzeni. Do nich można
zaliczyć masy: naturalne, ze szkłem wodnym, cementowe, gliniaste, skorupowe, ciekłe masy samoutwardzalne
itp.
1) przyrządy przeznaczone do wykonania formy i rdzenia, jak np. modele, rdzennice, płyty modelowe,
skrzynki formierskie:
2) przyrządy pomocnicze stosowane przy wykonywaniu formy i rdzenia, jak np.: podstawki do suszenia
rdzeni, przyrządy szlifowania rdzeni, przyrządy do składania rdzeni w zespoły itp.;
3) przyrządy do kontroli wykonania rdzeni oraz formy.
Narzędzia do wykonywania, wykańczania i naprawy form i rdzeni. Sit (a) używa formierz do nasiewania na
model masy formierskiej. Budowa i wymiary sit są objęte normą PN-63/H-64020.
Ubijak zwykły (c) jest przeznaczony do zagęszczania (ubijania) masy w małych skrzynkach formierskich i
rdzennicach średniej wielkości. Część płaska ubijaka służy do zagęszczania masy przy modelu i ściankach
skrzynki formierskiej, a część okrągła do zagęszczania górnych warstw masy. Ubijaki ręczne wykonuje się
najczęściej z twardego drewna.
Ubijak zwinięty (b), wykonany z odpowiednio wygiętego pręta stalowego 15—25 mm, służy przeważnie do
zagęszczania większych rdzeni, rzadziej form.
Ubijak pneumatyczny służy do zagęszczania masy w dużych skrzynkach formierskich i rdzennicach. Ruch
stopki ubijaka odbywa się pod działaniem sprężonego powietrza. Stopka ubijaka jest wymienna — zależnie od
potrzeby można założyć stopkę klinową lub płaską. Stosowanie ubijaków pneumatycznych skraca znacznie czas
potrzebny na zagęszczenie formy lub rdzenia oraz zmniejsza wysiłek pracownika.
Nakłuwaki wykonane są z drutu stalowego o średnicy 3—5 mm. Dla zwiększenia przepuszczalności form i
rdzeni nakłuwa się je odpowiednim nakłuwakiem tworząc dodatkowe kanały odpowietrzające.
Lancet z haczykiem (PN-62/H-55024) jest wykonany ze stali nierdzewnej. Jeden jego koniec jest płaski, a drugi
zagięty pod kątem 45°. Płaska część lancetu służy do wygładzania lub naprawy pionowych i trudno dostępnych
płaszczyzn form i rdzeni. Haczyk lancetu ułatwia naprawę poziomych i głęboko położonych części formy.
Gładziki płaskie, kuliste i czółenkowe (PN-62 H-55021-55023) składają się z łopatki stalowej o odpowiednim
kształcie od dołu polerowanej i drewnianej rączki. Są one przeznaczone do wygładzania i naprawy dużych
płaskich i kształtowych powierzchni form i rdzeni.
Jaszczurka (PN-62/H-55025) używana jest do naprawy i wygładzania małych powierzchni form i rdzeni.
Woreczek płócienny służy do pokrywania pudrem powierzchni modeli i rdzennic, co zapobiega przywieraniu do
nich masy. Ponadto nakurza się powierzchnię form wilgotnych pyłem węglowym lub innymi proszkami, dla
otrzymania czystej i gładkiej powierzchni formy.
Szczotka (zmiotka) jest przeznaczona głównie do oczyszczania rdzennicy, modelu, płyty podmodelowej itp.
Rdzeniarz i formierz powinni mieć zawsze pod ręką naczynie z wodą.
Rozpylacz jest używany do pokrywania (przez rozpylenie) rdzeni i form czernidłem. Czernidło rozpylane jest
sprężonym powietrzem.
W przypadkach specjalnych stosuje się ponadto stopki (PN- 62/H-55020), paluszki (PN-62/H-55026), żmijki
(PN-62/H-55028), lancety ze stopka (PN-62/H-55029) oraz łyżeczki półokrągłe (PN-62/H-55030), boczne (PN-
62/H-55031) i zaostrzone (PN-62/H-55032).
Narzędzia powinny być utrzymywane w czystości i porządku umożliwiającym natychmiastowe ich użycie.
Narzędzia pomiarowe są stosowane przez formierzy i rdzeniarzy przy produkcji jednostkowej do sprawdzania
wymiarów rdzeni, prawidłowości ustawienia ich w formie oraz do kontroli ustawiania przyrządów przy
formowaniu wzornikiem.
Przyrządy przeznaczone do wykonania formy i rdzenia to: modele, rdzennice, płyty modelowe i skrzynki
formierskie.
Na podstawie:
T. Piwoński „Odlewnictwo”
W.Brodowicz „Technologia budowy maszyn”
Okoniewski „Technologia maszyn”