Professional Documents
Culture Documents
PROJEKT INŻYNIERSKI
pt.
„Analiza procesu wytwarzania wyrobów
ze stali damasceńskiej”
Kraków 2011
Oświadczam, świadomy(-a) odpowiedzialności karnej za poświadczenie nieprawdy,
że niniejszy projekt inżynierski wykonałem(-am) osobiście i samodzielnie i że nie
korzystałem(-am) ze źródeł innych niż wymienione w pracy.
2
Spis treści
Wstęp.................................................................................................4
Część teoretyczna.............................................................................5
Historia i pochodzenie......................................................................................................5
Nazwa, definicja i podział.................................................................................................5
Wytwarzanie bułatu..........................................................................................................8
Wytwarzanie dziweru.....................................................................................................10
Wzór rzymski..................................................................................................................10
Wzór malajski.................................................................................................................13
Wzór japoński.................................................................................................................13
3
Wstęp
Stal damasceńska należy do najbardziej tajemniczych oraz do niezwykle interesujących
materiałów. Od dawna stal ta budzi zainteresowanie zarówno historyków jak również
znawców historii i broni dawnej. Pomimo tego literatura dotycząca stali damasceńskiej jest
dość ograniczona, w dodatku starsze publikacje dają niepełny lub zafałszowany obraz tego
stopu. W niniejszej pracy został przedstawiony szereg zagadnień dotyczących stali
damasceńskiej w oparciu o najnowsze badania metaloznawcze.
4
Część teoretyczna
Stal damasceńska (zwana „damastem”) to materiał bardzo rzadki, a co za tym idzie
również bardzo tajemniczy. Większość osób słyszała o stali damasceńskiej jako o surowcu,
który był używany do wyrobu szabli, mieczy oraz sztyletów. Również w literaturze pojawia
się ona sporadycznie jako legenda lub ciekawostka. Niewielu jednak orientuje się, czym była
ta stal, jakie miała właściwości oraz jak ją wytwarzano. Złożyło się na to wiele przyczyn.
Najważniejszą jest to, że stal damasceńska nie jest już od dawna produkowana, a wiadomości
o owej stali są rozproszone w najróżniejszych publikacjach.
Historia i pochodzenie
Stal damasceńska znana była od starożytności, jednak popularność zdobyła niewiele
później. Produkowana była w Indiach począwszy od VII do VI w. p.n.e., sprzedawana na
Bliski Wschód, do Europy trafiła ok. 1400 roku. Europejczycy spotkali się z wyrobami ze
stali damasceńskiej w czasie kiedy toczyli bitwy z muzułmanami - w szczególności podczas
wypraw krzyżowych. Napotykali oni przeciwnika, który walczył mieczami przewyższającymi
jakością oręż europejską. Wynikiem starcia dwóch wojsk było to, że głownie mieczy
europejskich były odcinane jednym zamachem miecza wykonanego z damastu o
niespotykanej twardości i ostrości. Do legend przeszły sytuacje, w których jedwabna
chusteczka wyrzucona w powietrze rozcinana bywała zakrzywionym ostrzem damasceńskim.
Było to wyczynem niemożliwym do osiągnięcia przy pomocy ostrzy europejskich.
Kolejną, równie ciekawą, cechą, która czyniła te miecze intrygującymi był ich wygląd.
Faliste jasne pasma na ciemnym tle występujące na całej długości klingi nadawały broni
interesującego wyglądu i czyniły ją bardzo cenną.
W literaturze można znaleźć wiele definicji stali damasceńskiej. Każdy autor zajmujący
się badaniami i opracowaniami na ten temat tworzył własne, w swoim mniemaniu, najlepsze
pojęcie tego materiału. Pierwszą, opracowaną w 1827 roku, definicję stali damasceńskiej
opublikował wybitny niemiecki metalurg C. J. B. Karsten:
6
wzór na powierzchni głowni stalowych można uzyskać wieloma różnorodnymi, niemających
ze sobą nic wspólnego, sposobami, przy zastosowaniu całkowicie różnych zabiegów.
Obecnie najłatwiejszą do znalezienia definicją stali damasceńskiej jest ta zamieszczona w
encyklopedii PWN:
Jest to zarazem najmniej trafna definicja tej stali. Istniała stal damasceńska, w której
zawartość węgla wynosiła 0,5%, a więc o zawartości dużo niższej niż ta podawana w
encyklopedii. Ponadto wyrażenie „pręty żelazne o różnej zawartości węgla” jest błędne,
ponieważ albo jest to żelazo, albo stal (stop żelaza z węglem), która już może różnić się
zawartością węgla. Oprócz tego sposób wytwarzania damastu podany w encyklopedii nie jest
jedynym sposobem otrzymywania tej stali.
Wydaje się, więc słusznym stworzenie poprawnej definicji stali damasceńskiej w oparciu
o badania Jerzego Piaskowskiego, którą będziemy traktować za obowiązującą.
Stal damasceńska (damast) to wyrób wykonany z jednego lub dwóch stopów żelaza
(zależnie od metody), który charakteryzuje się wzorzystym ułożeniem na ciemnoszarym tle
jasnych pasm. Damast cechuje się dużą twardością przy zachowaniu dobrej plastyczności i
odporności na pękanie, co nie pozwala na złamanie się broni.
Można wyróżnić dwa główne rodzaje stali damasceńskiej:
a) bułat (damast naturalny, damast krystaliczny) – „stop żelaza z węglem o budowie
złożonej z dwóch składników strukturalnych, różniących się odpornością na działanie
rozcieńczonych kwasów, przy czym ziarna tych składników lub pasma tych ziarn dzięki
odpowiednio przeprowadzonej obróbce metalu stają się tak duże, że mogą być widoczne
okiem nieuzbrojonym.” [Jerzy Piaskowski – „O stali damasceńskiej].
Bułat otrzymuje się z pojedynczego wlewka wytopionego w piecu dymarskim. Bułat
możemy podzielić ze względu na zawartość węgla w stali na:
• bułat miękki – stal niezbyt twarda o zawartości ok. 0,5% węgla,
• bułat twardy – odmiana bardzo twardej stali zawierającej ok. 1,5% węgla.
7
b) dziwer („sztuczny damast”, damast skuwany) – powstaje poprzez zgrzewanie
prętów żelaznych i stalowych oraz odpowiednie ich przerabianie. Wyroby dziwerowane
możemy podzielić ze względu na sposób zgrzewania i powstały dzięki temu wzór na
powierzchni na:
• wzór rzymski – głownie zgrzewane z warstw żelaza i stali, prostopadłych do
powierzchni,
• wzór malajski – głownie zgrzewane z warstw żelaza i stali, równoległych do
powierzchni,
• wzór japoński – głownie zgrzewane z warstw żelaza i stali oraz nawęglane i
poddawane selektywnemu hartowaniu.
Wytwarzanie bułatu
Dokładny opis sposobu wytwarzania bułatu pochodzi z XIX wieku, chociaż pierwsze
wiadomości na ten temat pojawiły się już w XVII i XVIII wieku (podawane głównie przez
podróżników francuskich). Najbardziej znany opis wytwarzania tego materiału pochodzi z
1939 roku i został opublikowany przez J. M. Heatha.
Bułat był wytwarzany z wlewków „wootz” (w Indiach zwanego „wuc”). Metal wytapiano
z magnetycznego tlenku żelaza silnie zanieczyszczonego kwarcem. Rudę tłuczono i usuwano
z niej kwarc prze płukanie, a następnie przetapiano w piecach dymarskich o wysokości 1 –
1,5 m nad powierzchnią ziemi.
Z przodu dymarki na wysokości gruntu znajdował się otwór w kształcie półokręgu o
średnicy oraz wysokości równej 30 cm. Był on zalepiany gliną przed każdym wytopem.
Dmuch był doprowadzany przez dwa skórzane miechy, które wtłaczały powietrze do glinianej
dyszy. Dzięki naprzemiennemu działaniu miechów uzyskiwano równomierny dopływ
powietrza. Piec wypełniano węglem drzewnym i wygrzewano. Następnie zasypywano rudę
oraz węgiel. Po czterech godzinach wytopu wyłamywano otwór w przedniej części dymarki i
wyciągano łupkę. Następnie wstępnie przekuwano łupkę (za pomocą drewnianego młota),
aby usunąć powstały żużel. Później przecinano ją na pół celem sprawdzenia czy w bryle nie
zostało zbyt wiele żużla. Tak przygotowany materiał sprzedawano kowalom.
Kowale poprzez ogrzewanie w małych ogniskach i wykuwaniu dostawali pręty. Niestety
metal taki miał tendencję do pękania przy kuciu na gorąco. Powstałe pręty cięto na kawałki,
które umieszczano w tyglu z gliny ognioodpornej razem z dodatkiem suszonego drewna ze
8
strączyńca1. Całość przykrywano dwoma gałązkami mleczary olbrzymiej2 i szczelnie
zalepiano otwór tygla gliną.
1
Strączyniec (łac. Cassia auriculata) - mały krzew strączkowy o żółtych kwiatach, wywodzący się z Indii i
Arabii Saudyjskiej.
2
Mleczara olbrzymia (łac. Asclepius gigantea, obecnie Calotropis gigantea) – roślina o dużych, owalnych
jasnozielonych liściach i mlecznej łodydze. Występuje w gorących i ciepłych obszarach Azji oraz Afryki.
9
wyszlifowaniu, wypolerowaniu i oczyszczeniu powierzchni przedmiotów zanurzano je w
wodnym roztworze minerału „zagh” (siarczan żelaza), którym znajdował się w naczyniu
szklanym, porcelanowym lub ołowianym. Gdy na powierzchni przedmiotu pojawiał się wzór
wyjmowano go z naczynia, suszono i natłuszczano.
Wytwarzanie dziweru
Wielu autorów i badaczy zajmujących się badaniami nad stalą damasceńską opisuje w
swoich pracach damast naturalny (bułat) pomijając lub tylko wspominając o drugim rodzaju
stali damasceńskiej, tj. o damaście skuwanym (dziwer).
W przeciwieństwie do bułatu, który wymagał odpowiedniego materiału wyjściowego,
przedmioty dziwerowane były wykonywane z dwóch gatunków stali (lub stali i żelaza) o
różnej zawartości węgla. Im różnica w zawartości węgla była większa tym lepiej widoczny
był wzór powstały na powierzchni przedmiotu. Istniało wiele technik pozwalających na
otrzymanie dziweru. Zastosowanie konkretnej technologii pozwalało na otrzymanie innego
rodzaju wzoru na powierzchni wyrobu i stanowi wyznacznik podziału przedmiotów
wykonanych z dziweru. Wyróżniamy zatem głownie stalowe z wzorem rzymskim, malajskim
lub japońskim.
Wzór rzymski
Sposób uzyskiwania oraz miejsce powstawania wzoru rzymskiego nie są do końca znane.
Czy technika wyrobu takich głowni stalowych została przejęta przez Rzymian od Celtów, czy
może zarówno jedni jak i drudzy korzystali z osiągnięć innych plemion. Wiadomo natomiast,
że miecze takie wytwarzano już w III w. n.e. Głownie takich mieczy składały się ze
stalowych ostrzy, z wzorzystej części środkowej i z żelaznego grzbietu.
10
Rys. 5. Przekroje poprzeczne mieczy rzymskich.
Sposób uzyskiwania takiego wzoru przedstawił w 1779 roku J.J. Perrot w podręczniku o
obróbce stali „Memoire sur l’acier”. Polegał on na wykuwaniu ośmiu taśm ze stali, pięciu
taśm z miękkiego żelaza oraz cztery taśmy z kruchego żelaza o wymiarach ok. 320x27x2 mm
każda, Tak przygotowany materiał składało się w pakiety według kolejności taśm: na
początek jedna taśma z miękkiego żelaza, następnie taśma stalowa, później z kruchego żelaza,
dalej stal, miękkie żelazo i tak aż do 17 warstwy, która była z miękkiego żelaza.
11
dziwer i grubości ok. 4,5 mm. Następnie umieszczało się tę taśmę stalową pomiędzy dwoma
taśmami dziweru i zgrzewało na grubość końcową przedmiotu.
Rys. 7. Powstawanie wzoru na powierzchni głowni przy skręcaniu stalowych i żelaznych taśm.
3
Hematyt (gr. haema) - pospolity minerał, tlenek żelaza (III).
12
Wzór malajski
Znаcznie łаtwiejszy do wykonania był sposób, który polegał na zgrzewaniu warstw żelaza
i stali, ułożonych równolegle do powierzchni głowni. Taki wzór występuje na głowniach
wschodnich, jest on jednak szczególnie charakterystyczny dla noży malajskich, zwanych
krisami.
Wzór malajski charakteryzuje się okresowo powtarzającymi się, podobnymi figurami,
utworzonymi z równoległych ciemnych i jasnych pasm, które zawsze się zamykają.
Nie wiadomo jednak, kto i kiedy sposób powstawania wzoru wynalazł. Możliwe, że
nastąpiło to w Indiach lub na Jawie, gdzie technika ta była najbardziej rozpowszechniona.
Broń ze wzorem malajskim była zgrzewana z trzech warstw: środkowej stalowej i dwóch
części zewnętrznych żelaznych. Powstały pakiet nawęglano, kilkakrotnie składano i
zgrzewano. Następnie odkuty wyrób hartowano i odpuszczano. Po przekuciu głowni i
odpowiednim zeszlifowaniu należało wytrawić ją rozcieńczonym kwasem.
Wzór japoński
Najbardziej złożonym wzorem ozdobnym jest wzór występujący na powierzchni mieczów
japońskich samurajów. Charakterystyczną cechą tych mieczy jest nie tylko zgrzewanie prętów
stalowych i żelaznych oraz wytwarzanie warstewek nawęglonych, ale przed wszystkim
zastosowanie hartowania selektywnego.
Pierwszym etapem jest wykucie z miękkiego żelaza prostokątnej płytki, do której
przymocowuje się uchwyt żelazny metodą zgrzewania. Następnie bryłki wysokowęglowej
stali (o zawartości 1-1,6% węgla) przekuwa się na płaskie płyty i hartuje w wodzie. Po
ochłodzeniu kruszy się je na mniejsze kawałki i układa się warstwowo na wcześniej
przygotowaną płytkę. Całość posypuje się specjalną mieszanką i szczelnie owija w papier.
13
Pakiet taki nagrzewa się w palenisku i zgrzewa mocnymi uderzeniami młota. Następnie
wydłuża się go, aby uzyskać wymiar dwa razy większy od początkowego. Specjalnym
przecinakiem nadcina się na środku na 2/3 grubości, składa w połowie i wkłada do ognia. Po
wyjęciu z ognia następuje zgrzewanie pakietu. Proces ten powtarza się sześć razy lub więcej.
Po zakończeniu procesu pakiet wykuwa się na płaskownik i dzieli na trzy części. Przy kuciu
długiego miecza potrzebne są cztery takie części, więc proces należy przeprowadzić
powtórnie. Po złożeniu czterech części zgrzewa się je w jedną całość i wykuwa prostokątną
płytę o odpowiednich wymiarach. Na specjalnym kowadle formuje się ją na gorąco w kształt
rynienki. Tak otrzymuje się twardy płaszcz miecza.
15
Modelowanie numeryczne kucia przedmiotu w kształcie noża
Celem modelowania numerycznego była analiza technologii kucia wyrobu w kształcie
noża. Zakres pracy obejmował przeprowadzenie symulacji w programie QForm.
17
Modelowanie numeryczne kucia noża
W procesie modelowania numerycznego kucia przedmiotu w kształcie noża materiałem
wyjściowym był płaskownik o grubości 6 mm i szerokości 20 mm przedstawiony na
rysunku 13.
18
Rys. 14. Ustawienie narzędzi oraz wsadu.
19
Rys. 16. Ustawienie wsadu oraz narzędzi do drugiego etapu kucia trzonka noża.
20
Rys. 18. Pierwszy etap wykuwania ostrza noża.
Rys. 19. Drugi etap wykuwania ostrza noża przy użyciu dwóch manipulatorów.
21
Rys. 20. Trzeci etap wykuwania ostrza noża po rezygnacji z jednego z manipulatorów.
Rys. 21. Ustawienie młotka oraz wsadu na początku drugiego etapu wykuwania ostrza noża.
22
Rys. 22. Etap drugi wykuwania ostrza noża.
Rys. 23. Ustawienie młotka oraz wsadu na początku trzeciego etapu wykuwania ostrza noża.
23
Rys. 24. Kształt ostrza noża po trzecim uderzeniu.
24
Szczegółowa analiza kucia noża
Przy analizie kucia noża należy zwrócić uwagę na dwa parametry: rozkład temperatury
(rys. 26) oraz intensywność odkształcenia (rys. 27) w kutym elemencie. Można zauważyć, że
zarówno temperatura, jak i intensywność odkształcenia przyjmują najniższą wartość na końcu
ostrza (w rozważaniach pominięto trzonek noża).
Wzdłuż linii przekroju (rys. 28) została zmierzona średnia temperatura (rys. 29) oraz
średnia intensywność odkształcenia (rys. 30).
25
Rys. 28. Linia przekroju.
27
Należy również zwrócić uwagę na rozkład temperatury oraz intensywność odkształcenia
na trzech kolejnych przekrojach (rys. 32, rys. 34, rys. 36).
28
Rys. 34. Linia przekroju w punkcie 2.
29
Rys. 36. Linia przekroju w punkcie 3.
30
Wnioski
W oparciu o literaturową analizę wytwarzania przedmiotów ze stali damasceńskiej oraz
modelowanie numeryczne kucia wyrobu w kształcie noża można podać następujące wnioski:
1. Największym problemem z jakim spotykali się badacze chcący zrekonstruować
wyroby z bułatu jest posiadanie odpowiedniego materiału. Aby móc wykuć głownię
bułatową należy wytopić wlewek wootz, który ma ściśle określony skład chemiczny. Brak
odpowiednich dodatków stopowych nie pozwala na uzyskanie wzoru na powierzchni
przedmiotu.
2. Wzór damasceński na powierzchni wyrobu można uzyskać wieloma różnorodnymi
metodami przy zastosowaniu zupełnie różnych operacji. Rozróżnia się dwa rodzaje
damastu: bułat oraz dziwer. Różnią się one sposobem uzyskiwania wzoru na powierzchni.
3. Ważnym zagadnieniem przy wytwarzaniu wyrobów z damastu (zarówno bułatowych,
jak i dziwerowych) jest obróbka cieplna. Źle przeprowadzona może być przyczyną nie
pojawienia się na powierzchni wyrobu charakterystycznego wzoru. Może również
prowadzić do utraty specyficznych własności stali damasceńskiej.
4. Podczas modelowania numerycznego kucia przedmiotu w kształcie noża istotnym
problemem było zniwelowanie wyginania się wyrobu przy kuciu zarówno trzonka, jak i
ostrza. Pierwszym krokiem był dobór odpowiedniego narzędzia do kucia. Młotek o masie
5 kg okazał się dobrym narzędziem, dzięki czemu możliwe było kucie ostrza noża bez
prostowania przedmiotu.
5. W obliczeniach numerycznych wystąpiło odrywanie wyrobu od kowadła i jego
wyginanie. Zastosowanie systemu dwóch sztywnych manipulatorów (jeden trzymający
trzonek, a drugi koniec ostrza) umożliwiło poprawne ułożenie materiału na kowadle.
Stosowanie tylko jednego manipulatora nie rozwiązywało problemu odkształcania się
przedmiotu.
6. Symulacja kucia noża pokazała także inny problem – powstawanie na ostrzu fal.
Należy zbadać czy przy zastosowaniu mniejszych posuwów wyrób nadal będzie miał
tendencję do odkształcania bez tego typu wady, oraz czy przy odwróceniu przedmiotu o
180º będzie możliwe zniwelowanie krzywizny powstałej po oderwaniu się przedmiotu od
powierzchni kowadła.
31
Bibliografia
Pozycje literaturowe
Źródła internetowe
13. http://www.ithink.pl/artykuly/aktualnosci/nowinki-technologiczne/o-stali-
damascenskiej-slow-kilka/; dostęp w dniu: 10.11.2010 r.
14. http://pl.wikipedia.org/wiki/Stal_damasce%C5%84ska; dostęp w dniu: 9.11.2010 r.
15. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3890457; dostęp w dniu: 9.11.2010 r.
16. http://www.grafidea.pl/kuznia/damast/damast.htm; dostęp w dniu: 29.11.2010 r.
17. http://shirotatsu.dl.interia.pl/robo/tatsuoinue.pdf; dostęp w dniu: 29.11.2010 r.
32