1

Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides

PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE

Podstawowe zagadnienia prawa międzynarodowego.

1. Społeczność międzynarodowa:
1. ogół suwerennych państw. Utrzymujących stosunki wzajemne regulowane przez prawo
międzynarodowe
2. ogół niesuwerennych podmiotów, czyli wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych
wyposażonych w zdolność do działania na płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i
obowiązki są regulowane przez prawo międzynarodowe.
Geneza społeczności międzynarodowej:
- w Europie państwa należały do wspólnego kręgu kulturowego (rodzina „narodów państw
chrześcijańskich”), sprzyjało to rozwojowi stosunków międzynarodowych.
- Pokój westfalski z 1648r.- oznaczał kres panowania cesarza i rozpoczął w Europie okres
stosunków opartych na stopie równości.
- Konferencje dyplomatyczne w Osnabruck i Munster – powstanie „rodziny narodów”
- Wiek XIX – powstanie pierwszych organizacji międzynarodowych (unii
administracyjnych) w wyniku szybkiego postępu na płaszczyźnie nauki, wymiany
międzypaństwowej itp. (ujednolicenie miar i wag, zagadnienia komunikacji i łączności
międzynarodowej itp.)
- Wykształcenie się poczucia wzajemnych więzów, czemu towarzyszył rozwój prawa
międzynarodowego określającego zasady i formy stosunków międzynarodowych.
- Poszerzanie się społeczności międzynarodowej: Ameryka Łacińska, kraje bałkańskie,
Turcja, Japonia, Persja, Synaj, Chiny.
Skład społeczności:
- ogół państw, które weszły do społeczności nie tyle w wyniku czy poprzez uznanie
międzynarodowe, lecz głównie w konsekwencji swego powstawania i nabycia
zdolności w płaszczyźnie zewnętrznej.

Cechy charakterystyczne społeczności międzynarodowej

mała liczba zasada równości mały stopień brak obowiązkowego

członków zorganizowania sądownictwa
wewnętrznego

Zasada równości:
Oparcie wzajemnych stosunków między państwami na zasadzie równości:
1. równość wobec prawa:
- jeden głos na konferencjach lub w organizacjach,
- procedura protokolarna ustalana jest na podstawie kryteriów formalnych ( czas, kolejność
alfabetyczna ).
 2

2. prawa wszystkich państw są tak samo respektowane, bez względu na to, czy chodzi o państwo
wielkie, czy małe, i czy jest ono w stanie wymusić ich przestrzeganie.
3. w stosunkach zewnętrznych organy państwowe korzystają z takich samych immunitetów i
przywilejów.
4. akty państwa (zasada par in parem non habet imperium) nie mogą byś osądzanie przez trybunały
wewnętrzne drugiego państwa.
5. nakaz okazywania sobie wzajemnego szacunku ( kurtuazja międzynarodowa ), także w
normatywnie regulowanej sferze reprezentacji, stosunków dyplomatycznych, konsularnych czy
morskich.

Szczególna pozycja wielkich mocarstw.

Wielkie mocarstw zajmują pozycję „pierwszych wśród równych” ( stałe miejsce w Radzie
Bezpieczeństwa ). Różnice w zakresie praw wynikają z:
- zgody innych podmiotów na uprzywilejowaną pozycję mocarstw ( uznanie szczególnych
obowiązków i roli w utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa )
- elementy faktyczne ( prawo morza ustalane przez tych którzy posiadają dostęp do niego i
dysponowały największymi flotami ).

Mały stopień zorganizowania.

- brak władzy ustawodawczej, wykonawczej i obowiązkowego sądownictwa,
- OZN spełnia tylko funkcje koordynujące, państwa nie są jej podporządkowane,
- Mimo braku aparatu represyjnego prawo międzynarodowe jest uważane przez wszystkich
członków za wiążące społeczność międzynarodową.

Społeczność międzynarodowa a wspólnota

WSPÓLNOTY – grupy państw połączone ze sobą ściślejszymi więzami politycznymi,

gospodarczymi, militarnymi.

WSPÓLNOTA REGIONALNA WSPÓLNOTA FUNKCJONALNA

~ państwa, które łączy sąsiedztwo, ~ państwa należące do org. międzynarod.

historia, język, nawet religia mającej na celu koordynowanie
~ np. OPA, UA, Liga Państw Arabskich, prowadzonych działań w dziedzinie
Rada Nordycka gospodarki, wojskowości itp.
~ NATO, EWWIS, EWG
~ ograniczenie wykonywania kompetencji
państwa na rzecz org. w danej dziedzinie
gospodarki.

NORMY UNIWERSALNE NORMY REGIONALNE

odnoszące się do całej społeczności normy odrębne dla jakiejś wspólnoty
międzynarodowej regionalnej lud subregionalnej
 3

2. Pojęcie i istota Prawa Międzynarodowego.

DEFINICJA - zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz

organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych
mającymi zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych.

- spory dotyczące definicji – rozbieżności dotyczące podmiotowości, źródeł i specyfiki prawa

międzynarodowego.

NAZWA – termin „prawo międzynarodowe” pojawił się w literaturze w XVIII w. – autor angielski J.
Bentham w roku 1780; do języka polskiego wprowadził go F. Kasparka.

1. Prawo narodów – termin używany początkowo wywodzący się z dosłownego tłumaczenia

rzymskiego terminu ius gentium ( w Rzymie oznaczało ono prawo cywilne regulujące
stosunki obywateli rzymskich z cudzoziemcami: przepisy i instytucja wspólne wszystkim
narodom )
- „prawo międzynarodowe” w XVI i XVII w. ius inter gentes - Suarez.
2. Prawo międzynarodowe – od XVIII w. obie nazwy występują równolegle.
- słowo „naród” (nation) w języku angielskim i francuskim jest synonimem państwa; naród także
ma dzisiaj prawo do samostanowienia; naród walczący o niepodległość jest podmiotem prawa
międzynarodowego gdy wykształci organy zdolne go reprezentować na arenie międzynarodowej.

SYSTEMATYKA – czyli ścisły podział na pozostające ze sobą w określonych relacjach podziały –

brak powszechnej akceptacji dla którejkolwiek propozycji usystematyzowania PM, jako konsekwencja
ciągłego rozwoju i przystosowywania się do zmieniającej się rzeczywistości.

Od prawa wojny do prawa pokoju.

- Grocjusz w swoim dziele „o prawie wojny i pokoju” określił podział prawa
międzynarodowego na dwa działy,
- W miarę upływu czasu akcent przesuwał się na normy regulujące pokój,
- Prawo wojny zostało zredukowane do fragmentu całości prawa międzynarodowego
- Polskie propozycje systematyki: 1958r. L. Ehrlich ( prawo międzynarodowe, nauka PM,
podmioty PM, mechanizm stosunków między podmiotami PM ); S. E. Nahlik
( społeczność międzynarodowa, współdziałanie międzynarodowe, konflikty
międzynarodowe )

PODSTAWY OBOWIĄZYWANIA PM
Doktryny wskazujące odmienne podstawy obowiązywania prawa międzynarodowego:
naturalistyczna i pozytywistyczna.

Doktryna naturalistyczna ( doktryna podstawowych, zasadniczych praw państwa )

- odwołuje się do prawa natury
- zasady PM mogą być wyprowadzone z istoty czy natury państwa; państwo ma
przyrodzone, podstawowe prawa, które muszą być respektowane przez inne podmioty
(prawo do istnienia, niepodległości, równości, szacunku i utrzymywania stosunków
międzynarodowych)
- współczesne negatywne konsekwencje: nadmierne akcentowanie swobód i praw
poszczególnych państw kwestionuje możliwość istnienia wspólnego interesu i atomizuje
społ. międzynarodową.
Doktryna pozytywistyczna (woluntarystyczna)
 4

- podstawą obowiązywania PM jest wspólna wola państw, która znajduje swój wyraz w
normach zwyczajowych (powszechnej praktyce uznanej za prawo) i normach
konwencyjnych (umowy).
- zasada dobrej wiary – podstawą stosunków wiążących państwa jest ich wola, która je
wiąże (państwo przyjmuje obowiązki z własnej woli, wywołuje to skutki prawne, stwarza
zobowiązania międzynarodowe, które trwa niezależnie od jego zgody)

Powody przestrzegania norm PM:

1. siła gwarantująca wykonanie norm – normy prawa znajdującego się w traktatach pokoju,
2. wzajemność – prawo dyplomatyczne, konsularne i komunikacyjne,
3. wspólny interes – normy o ochronie środowiska naturalnego człowieka, kosmosu oraz dna
mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji narodowej.

Zasada efektywności – istnienie pewnych przewidzianych przez PM sytuacji faktycznych bądź

wywołuje ipso facto skutki prawne, bądź też jest warunkiem niezbędnym do ich powstania.
- wpływa na przestrzeganie norm PM
- PM jest bezpośrednim rezultatem woli swych podmiotów i odzwierciedla określoną
rzeczywistość społ.
- PM z reguły dostosowuje się do nowej sytuacji, rzeczywistości społ. w przypadku gdy
normy nie są w stanie kontrolować faktów

SANKCJE

Negatorzy PM – szkoły odmawiający przyznania normom PM charakteru norm prawnych ze względu

na rzekomy brak sankcji rozumianych jako przymus: G.W.F. Hegel, A. Lasson, J. Austin.

Przymus w PM – system norm PM jako całość jest zaopatrzona w przymus bezpośredni

- specyficzne formy przymusu w PM ( w odróżnieniu od prawa wewnętrznego )
- normy są tworzone i wykonywane przez państwa i do nich też należy stosowanie
przymusu
- formy przymusu: z własnej inicjatywy państw, w charakterze odwetowego działania za
złamanie prawa – sankcje indywidualne, lub na podstawie decyzji organu
międzynarodowego – sankcje kolektywne.

SANKCJE ZORGANIZOWANE SANKCJE NIEROZGANIOWANE

ORGANIZACYJNE KORYGUJĄCE SOCJOLOGICZNE ODWET

(reakcje opinii publicznej)
ŚRODKI PRZYMUSU
BEZPOŚREDNIEGO

Sankcje zorganizowane – są wyraźnie przewidziane przez umowy międzynarodowe

(określona sytuacja, w jakiej można ją zastosować, rodzaj: ekonomiczne, wojskowe itp.,
sposób w jaki mają być podjęte: kolektywnie czy indywidualnie, organ decydujący o ich
zastosowaniu). Skutkami nie wykonania zobowiązań, przewidziane przez umowę są: sankcje
organizacyjne, sankcje korygujące i środki przymusu bezpośredniego.

Sankcje organizacyjne – odnoszą się do uczestnictwa państwa w dalszej współpracy

międzynarodowej :
 5

- środki wstępne: ostrzeżenie lub wezwanie do przestrzegania postanowień umowy,

- zawieszenie,
- wykluczenie.
ONZ nie wykluczyło jeszcze żadnego spośród swoich członków. Ograniczyła jedynie prawa
udziału w swoich pracach delegację RPA za łamanie postanowień KNZ.

Sankcje korygujące – sankcje, przez zastosowanie których państwa wyrównują skutki

naruszenia jakiegoś postanowienia umownego lub nielojalnego kontrahenta:
- pozbawianie spodziewanych korzyści naruszającego przez zawieszenie
wykonania postanowień,
- nałożenie kary, wycofanie pomocy itp.

Środki bezpośredniego przymusu – stosowane przeciwko państwu, które naruszyło normy

zakazujące stosowania groźby lub użycia siły, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie
międzynarodowe.
- system środków przymusu bezpośredniego w Karcie Narodów Zjednoczonych jest
podporządkowany Radzie Bezpieczeństwa (zasada centralizmu).

Sankcje niezorganizowane - nie są przewidziane w umowie, choć wszyscy sygnatariusze

liczą się z ich istnieniem.

Reakcja opinii publicznej (sankcje socjologiczne):

- zmniejszenie ruchu turystycznego
- kampania prasowa przeciwko danemu państwu itp.

Środki odwetowe mają charakter prewencyjny, gdyż państwo spodziewające się korzyści w
wyniku naruszenia normy orientuje się, że w przypadku zastosowania odwetu nie uzyska ich.
- zawieszenie świadczeń, zastosowanie środków socjalnych itp.

3. Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne.

MONIZM A DUALIZM
Teorie określające wzajemne relacje PM do wewnętrznego:

Teoria monistyczna – PM i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny, w którym normy
pozostają względem siebie w porządku hierarchicznym.
1. monizm z prymatem prawa wewnętrznego,
2. monizm z prymatem prawa międzynarodowego.
Ad.1. G.W.F. Hegel (A. Lasson, K. Schmitt) traktuje PM jako zewnętrzne prawo państwowe,
podporządkowane państwu i niezdolne do krępowania jego działań.

Ad. 2. Prace szkoły wiedeńskiej (H. Kelsen) – wszystkie istniejące normy prawne stanowią jedność, w
obrębie której PM jest wyższym porządkiem prawnym w stosunku do każdego porządku krajowego
(PM ogranicza swobodę działania państwa).

Teza ta jest sprzeczna z praktyka międzynarodową. Można wskazać normy PM i PW, które nie
pozostają ze sobą w żadnym związku.

Teoria dualistyczna – H. Triepl „Prawo międzynarodowe i wewnątrzpaństwowe” 1899r.;

PM i PW stanowią nie tylko dwie odrębne gałęzie, lecz dwa całkowicie odrębne systemy różniące
się między sobą przedmiotem regulacji i źródłami.
 6

- normy PM mogą uzyskać moc obowiązującą w porządku wewnętrznym w drodze transformacji (

zwykłej – każda ratyfikowana umowa wydawana jest w dzienniku urzędowym lub generalnej –
ogólna klauzula o włączaniu do prawa wewnętrznego wszystkich norm, które wiążą państwo).

STOSUNEK PM DO PW W PRAKTYCE MIĘDZYNARODOWEJ

Stosunek PM do PW nie jest regulowany normą PM dlatego też państwa określają swoje zdanie z tej
kwestii w klauzuli konstytucyjnej.
Każde państwo ma swobodę określania relacji PM do PW, nie może jednak przyjąć rozwiązania
uznającego wyższość prawa wewnętrznego. Istnienie obowiązek przestrzegania umów
międzynarodowych.

STOSOWANIE UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH W PORZĄDKU PRAWNYM RP

a. brak wyraźnego postanowienia konstytucyjnego spowodował dyskusję w nauce.
b. postulat wyraźnego uznania w konstytucji wyższości wiążących norm
międzynarodowych nad normami wewnętrznymi został uwzględniony w Konstytucji
Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997r

art. 89 ust. 1 Konstytucji RP stwierdza: „Ratyfikacja przez RP umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie
wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:
1. pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2. wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3. członkostwa RP w org. międzynarodowej,
4. znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5. spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.”
Artykuł 91 Konstytucji RP określa relacje między PW a PM – „ratyfikowana umowa
międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi integralna część krajowego
porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana.”
c. wyższość umownych norm PM nad PW: „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za
uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy
tej nie da się pogodzić z umową.”
d. jeżeli Polska stanie się członkiem organizacji, która ma kompetencje do stanowienia
prawa, prawo to będzie miało pierwszeństwo nad ustawodawstwem polskim,
e. normy zwyczajowe i umowy międzynarodowe niepodlegające ratyfikacji nie mają
pierwszeństwa przed ustawami polskimi.

ZARYS HISTORII PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Starożytność

• Typy historyczne PM odpowiadają poszczególnym epokom. Treść i cechy PM pozostają w

ścisłej zależności od systemu politycznego i gospodarczego, jaki wykształcił się w wyniku
rozwoju historycznego.
a. „klasyczne prawo międzynarodowe” – typ historyczny, który wykształcił się w
Europie w okresie przejścia ze średniowiecza do nowożytności. Cechował się
wielością państw suwerennych o podobnych cechach ustroju ekonomicznego i
społecznego (kapitalizm przy zachowaniu struktur feudalnych, brak władzy
ponadpaństwowej, rywalizacja kolonialna, system bezpieczeństwa oparty na
 7

sojuszach i wojna jako legalny sposób załatwiania sporów międzynarodowych); typ

ten dominował aż do XX w.
b. „współczesne prawo międzynarodowe” („prawo Narodów Zjednoczonych”) –
wykształcone po doświadczeniach I i II wojny światowej (układ międzynarodowy
składający się z państw kapitalistycznych, socjalistycznych i bardzo dużej liczny
państw nowopowstałych; wojna nie mogła być już instrumentem polityki narodowej
ze względu na wynalazek broni jądrowej i rakiet; rozwój współpracy
międzynarodowej na płaszczyźnie nauki i techniki; nowy typ historyczny PM wiąże
się z działalnością ONZ.
c. Rozwój PM przedstawia się od czasów Grocjusza („ojca prawa narodów”);starożytne
państwa nie znały pojęcia PM chociażby z powodu, że pozostawały ze sobą w
nieustającej wojnie.

1. Bliski Wschód

o Najstarsze znane dokumenty PM pochodzą z Bliskiego Wschodu, z IV p.n.e. – napis

na steli kamiennej; częśc traktatu między Lagaszem (władca miasta Mezopotamii) a
mieszkańcami miasta Umma.

2. Grecja

a) w państwach miastach związanych wspólnym językiem i historią stosunki międzynarodowe

były bardziej intensywne, wynikiem czego była bogatsza treść PM. Umowy zawierane między
miastami greckimi dotyczyły różnych dziedzin: przymierza (symmachie) np. zawieszenia
broni, traktaty pokojowe „na wieczne czasy”; stosowano represalia (sylia) w celu
wymuszenia respektowania prawa np. androlepsja – schwytanie i więzienie obywatela
drugiego państwa do czasu uzyskania zadośćuczynienia; azyl (asylia) – nie stosowanie
represaliów wobec jednostki; proksenia – opieka nad obywatelem obcego państwa
przebywającego w kraju, którego nie jest obywatelem przez obywatela państwa
przyjmującego (pierwowzór opieki konsularnej);
b) arbitraż był stosowany w sporach między miastami greckimi; izopolitije – umowy o
przyznaniu obywatelom drugiego miasta na zasadzie wzajemności praw obywatelskich.
c) Amfiktionie – organizacje w starożytnej Grecji (związki państw) o charakterze religijno-
polityczne mające na celu ochronę miejsca kultu religijnego. Np. amfiktionia pylijsko -
delficka, związek ateńsko - delijski i peloponeski.

3. Chiny

f. w starożytnych Chinach PM rozwijało się w okresie rozbicia Chin na wiele państw

770 – 221 r. p.n.e. rozwojowi sprzyjały wspólny język i historia,
g. w stosunkach międzychińskich obowiązywała zasada równości prawnej i zasada
suwerenności,
h. zasada nietykalności posłów (ludzie z wyższych szczebli drabiny feudalnej),
i. wojna sprawiedliwa.

4. Rzym

a. celem Rzymu było panowanie nad światem, dlatego też stosunki Rzymu z innymi
państwami (wojny zaborcze) nie stwarzały warunków do rozwoju PM,
b. jednakże Rzymianie zawierali umowy międzynarodowe z innymi państwami:
traktaty przyjaźni (amicita) i traktaty przymierza (societas, foedus),
 8

c. charakterystyczne dla Rzymian było zawieranie nierównoprawnych umów

przymierza (foedus iniquum) gdzie Rzym był silniejszą stroną zapewniającą obronę
słabszej stronie w zamian za dostawy pożywienia itp.
d. przestrzeganie zasady nietykalności posłów (iure gentium sanci sunt) i zawartych
umów,
e. wojna sprawiedliwa – wypowiedziana według przepisanej procedurze
sakralnoprawnej,
f. w Rzymie wykształciło się pojęcie prawa narodów (ius gentium). Prawo rzymskie
było prawem obywateli (ius civile) i nie przyznawało żadnych uprawnień
cudzoziemcom. Gdy Rzym stał się światową metropolią konieczne było rozwiązanie
trudności w rozstrzyganiu sporów między cudzoziemcami i Rzymianami. Powołano
specjalnego sędziego (praetor peregrinus). Stosował on pewne ogólnie przyjęte
zasady, kierując się zasadą słuszności. Ius gentium regulowało także w pewnym
stopniu stosunki między państwami: „Ius gentium dotyczy zajęcia, zabudowy i
umocnienia miejscowości, wojny, jeńców, niewolnictwa, traktatów pokojowych,
zawieszenia brani, świętego obowiązku nieznieważania posłów i zakazu małżeństwa z
cudzoziemcami.

Średniowiecze
1. „Rodzina narodów chrześcijańskich”
a. okres średniowiecza nie sprzyjał rozwojowi stosunków
międzynarodowych ani prawa regulujących te stosunki;
b. struktura międzynarodowego układu średniowiecznego
składała się z państw o ustroju monarchii stanowej, powstało kilka państw o podobnych
ustroju politycznym, gosp.,i społecznym oraz o wspólnej religii i kulturze tzw. rodzina
narodów chrześcijańskich.
c. Cechą tego układu politycznego był dualizm: w stosunkach
wewnętrznych (władza podzielona między monarchie i stany) i zewnętrznych (rywalizacja
o supremacje między cesarzem a papieżem).
d. Prowadzone były liczne wojny zarówno wewnętrzne jak i
zewnętrzne; Kościół dążył do humanitaryzacji wojen wprowadzając pokoje boże
zakazujące wojen w pewnych okresach roku bądź przeciwko konkretnej kategorii ludzi
np. rolnikom. Monarchowie idąc podobna drogą wprowadzili pokoje cesarskie lub
królewskie.

2. Stosunki z państwami muzułmańskimi

a. Chrześcijańska Europa pozostawała w okresie średniowiecza
w stanie nieustannej wojny z państwami islamu. Prowadzone były wyprawy krzyżowe
mające na celu odzyskanie Ziemi Świętej. Wezwanie papieża do świętej wojny było
równoznaczne z ogłoszeniem pokoju bożego miedzy państwami europejskimi.
Humanitaryzacja wojen dotyczyła tylko wojen między chrześcijanami; w okresie
średniowiecza złagodzono los jeńców (koncepcja rycerza chrześcijańskiego opiewanego
np. w „Pieśni o Rolandzie”)
b. Zgodnie z zakazem (wynikającym z prawa islamskiego) nie
można było zawierać Muzułmanom pokoju z chrześcijanami, w stosunkach między
państwami europejskimi i islamskimi zawierano 10-letnie rozejmy.
c. W roku 1535 król francuski Franciszek I zawarł z sułtanem
tureckim Solimanem Wspaniałym umowę międzynarodową zwaną kapitulacją:
określenie praw Francuzów znajdujących się na terenie państwa otomańskiego –
ustanowienie pierwszych konsulów francuskich sprawujących jurysdykcję w stosunku do
Francuzów w sprawach cywilnych i karnych.

3. Rozwój kontaktów międzynarodowych

 9

a. rozwinięcie szczególnych form kontaktów pomiędzy

państwami (synody i sobory kościelne, na których omawiano najważniejsze zagadnienia
polityki międzynarodowej średniowiecza; uważa się je za prototyp konferencji
międzynarodowych; oprócz osób duchownych uczestniczyły z nich także władcy świeccy)
b. tworzono związki miast z celu ochrony wymiany handlowej i
interesów oraz rozstrzygania sporów – ożywienie handlowe i gospodarcze(Wielka Hanza
jednocząca miasta nad Bałtykiem i Morzem Północnym),
c. poprawienie sytuacji prawnej cudzoziemców, którzy znaleźli
się pod opieka monarsza, płacąc w związku z tym odpowiedni podatek,
d. wykształcenie się wielu zwyczajów regulujących sprawy
handlu morskiego i żeglugi (wraz z rozwojem tych dziedzin); spisanie zwyczajowego
prawa morskiego średniowiecznego np. Tablice Amalfitańskie, Konsulat Morski)
e. odkrycia geograficzne rozpoczęły okres władztwa
kolonialnego; w początkowym okresie największymi rywalami były Portugalia i
Hiszpania, następnie Holandia, Anglia i Francja.

4. Nauka prawa międzynarodowego

a. w centrum rozważań nad stosunkami między państwami i
prawem regulującym te stosunki w średniowiecznej nauce stała wojna,
b. chrześcijańska koncepcję wojny sprawiedliwej rozwinął św.
Augustyn (wojna usprawiedliwiona względami moralnymi); teologowie średniowieczni
rozwijali koncepcje wojny sprawiedliwej np. św. Izydor Sewilski lub św. Tomasz z
Akwinu, który twierdził, iż dla wojny sprawiedliwej niezbędne są trzy elementy: autorytet
panującego, sprawiedliwa przyczyna i prawa intencja,
c. w XVI w. Powstała grupa tzw. prekursorów Grocjusza,
którzy rozwijali poglądy w zakresie stosunków międzynarodowych i prawa
międzynarodowego. Należeli do niej m.i.: Alberico Gentili, Dominik Soto, Franciszek de
Vitoria i Franciszek Suarez. Zajmowali się moralnymi aspektami wojen prowadzonych
przez Hiszpanię z indianami.
d. Projekty utworzenia związku państw europejskich, których
autorem był przede wszystkim Piotr Dubois. Organizacja miałaby na celu utrzymanie
pokoju w Europie, załatwianie sporów między państwami europejskimi i zjednoczenia w
celu odzyskania Ziemi Świętej.

5. Nauka prawa międzynarodowego w Polsce

a. wieki XV i XVI były okresem bujnego rozwoju myśli
politycznej zarówno w sprawach polityki, prawa wewnętrznego jak i stosunków
międzynarodowych; dyplomacja polska w związku z licznymi wojnami prowadzonymi
przez państwo polskie np. wojna z krzyżakami.
b. Poglądy dotyczyły głównie problemu wojny sprawiedliwej
jako, że Polska także należała do chrześcijańskiej rodziny narodów;
c. Polska szkoła prawa wojny – Stanisław ze Skarbimierza i
Paweł Włodkowica z Brudzenia; sprawy dyscypliny wojskowej, dozwolone sposoby
walki i brania łupów, dopuszczalność przymierzy z państwami pogańskimi.
d. Andrzej Frycz Modrzewski – zajmował się zagadnieniami
prawnymi wojny, zalecał procedurę rozjemczą w celu uniknięcia wojny, humanitaryzacja
wojny, właściwe traktowanie ludności na terytoriach zajętych.
e. Arianie czyli bracia polscy – poglądy pacyfistyczne;
f. Korespondencja dyplomatyczna Zygmunta Augusta
zawierała jedno z pierwszych sformułowań zasad wolności mórz (przeciwko panowaniu
Szwecji na Bałtyku).
 10

Od średniowiecza do XVIII wieku

1.Formowanie się nowego układu politycznego i „klasycznego” prawa międzynarodowego
a. zmiany społ. – gosp. i polityczne zapowiadające upadek feudalizmu (poczynając od XV w.);
wykształciło się państwo w swej nowożytnej postaci jako organizacja terytorialna,
niepodległa, kierowana przez władze centralną (wzrost znaczenia klasy mieszczańskiej);
b. proces reformacji i rozbicia religijnego obniżyło autorytet papiestwa; okres renesansu rozbił i
wyeliminował hierarchiczna drabinę feudalną wewnątrz państwa oraz utrwalił władzę
państwowa jako suwerenną i centralistyczną (monarchia absolutna);
c. utrwalenie się zasady równości prawnej (państwa są równe wobec prawa) w stosunkach
między suwerennymi państwami, niepodlegającymi żadnej władzy zewnętrznej: zasada
wolności mórz (równe prawo do korzystania z mórz);
d. zasada równowagi politycznej, która stała się wytyczną polityki zagranicznej państw
europejskich – zmierzała do tego, aby żadne państwo nie wyrastało nadmiernie potęgą nad
inne; zapobieganie hegemoni politycznej danego mocarstwa (sojusze przeciwko państwu
najsilniejszemu – np. przeciwko Ludwikowi XIV oraz Napoleonowi);
e. traktat augsburski z 1555 r. potwierdził zasadę cuius regio eius religio – wzmocnienie władzy
świeckiej, która decydowała jaka religia obowiązuje na danym obszarze.
f. Wojna trzydziestoletnia – zakończona podpisaniem traktatów w Munster przez katolików i
w Osnabruck przez protestantów w 1648 r.; duże znaczenie dla rozwoju PM i stosunków
między państwami: uznanie niepodległości 332 państw i miast niemieckich, każde mogło
decydować o religii.
g. Walka o niepodległość 13 kolonii angielskich, która zakończyła się powstaniem
niepodległego państwa zwanego Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej; ograniczenie
prawa innych państw w zakresie żeglugi i handlu morskiego – powstanie I Ligi Neutralności
Zbrojnej.
h. II Liga neutralności Zbrojnej powstała w 1800 r. podczas wojen napoleońskich – rozwój
prawa wojny i prawa neutralności,
i. Rozbiory Polski w II poł. XVIII w. – pogwałcenie zasad europejskiego porządku prawnego,

2. Nauka prawa międzynarodowego

a. Grocjusz i szkoła prawa naturalnego – autor dzieła „O prawie wojny i pokoju” (De iure
belli ac pacis), które wywarło ogromny wpływ na rozwój nauki o PM
b. „Wolność morza”, „O prawie łupu” – bronił zasady wolności mórz,
c. wydzielenie nauki PM z nauk teologicznych i powiązanie mocy obowiązującej prawa
narodów z naturą rzeczy i rozumem ludzkim;
d. obok prawa naturalnego istnieje prawo pozytywne, ludzkie, które dzieli się na cywilne i prawo
narodów (można udowodnić przez zwyczaj i świadectwo biegłych);
e. teoria umowy społecznej – przejście ze stanu natury do stanu społecznego poprzez umowę
społeczna, którą należy przestrzegać zgodnie z zasada pacta sunt servanda;
f. rozważania na temat prawa wojennego, odpowiedzialności państw, zawierania i wykładni
umów międzynarodowych, prawa dyplomatycznego.
g. Szkoła prawa naturalnego – rozwijała poglądy Grocjusza o związku prawa narodów z
prawem naturalnym. Nie przykładali wagi do takich źródeł PM jak umowy i zwyczaj.
Wyprowadzali w rozważaniach racjonalistycznych przepisy PM z natury człowieka, z jego
przyrodzonych praw. Najbardziej znanymi przedstawicielami tej szkoły byli: Samuel
Pufendorf, Jan Chrystian Wolff i Emeryk de Vattel.
h. Pozytywiści – odmienne stanowisko w przedmiocie istoty i źródeł PM od szkoły prawa
naturalnego. Szkoła pozytywistyczna uważała przepis prawny za przejaw woli państwa, a w
konsekwencji za źródła PM uznawali umowę międzynarodowa i zwyczaj. Przedmiotem
zainteresowania nauki PM powinny być umowy międzynarodowe jak wyraz woli
państw tworzących normy prawne. Pozytywiści gromadzili i opracowywali umowy
międzynarodowe. Do przedstawicieli szkoły pozytywistycznej należeli: Ryszard
Zouche, Korneliusz van Bynkershoek, Jakob Moser (badanie jakie normy znajdują
 11

zastosowanie we wzajemnych stosunkach między państwami, a źródeł PM należy

doszukiwac się w traktatach i innych pismach dyplomatycznych); Jerzy Fryderyk
Martens - jego dzieło zdobyło uznanie na arenie europejskiej jako wykład PM.
Prawem Narodów nazywa on ogół praw i obowiązków przyjętych przez większość lub
wszystkie państwa Europy, bądź w drodze umów, bądź przez milczące stosowanie w
praktyce; wydawał zbiory traktatów.
i. Wiek XVII i XVIII – projekty utworzenia związku państw:
a. plan księcia Sully – Europa podzielona na 15 państw tworzących federację z wielką
rada na czele;
b. projekt Williama Penna – utworzenie parlamentu europejskiego;
c. projekt Emeryka Cruce – związek wszystkich państw niezależnie od religii, z radą na
czele w Wenecji;
d. projekt księdza de Saint Pierre – org. związku państw byłby senat złożony z 24
delegatów;

3. Nauka PM w Polsce
a. wielu zwolenników prawa naturalnego w Polsce – nauczanie prawa natury i prawa narodów
na uniwersytetach i szkołach.
b. Hieronim Stroynowski „Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i
prawa narodów” – zwolennik prawa naturalnego; Tadeusz Morski „Myśli o potrzebie i
sposobach przystąpienia młodzieży do służby dyplomatycznej w Polszcze” – poglądy zbliżone
do pozytywistów;
c. Gromadzenie i publikowanie przez Polaków umów międzynarodowych: Ks. Maciej Dogiel,
„Traktaty między mocarstwami europejskimi od roku 1648 zaszłe”.

Wiek XIX i początek XX wieku

1. Oddziaływanie rewolucji francuskiej
a. wpływ na kształtowanie się ustroju politycznego i społ. – gospodarczego państw europejskich
oraz na stosunki między nimi; upadek rządów feudalnych, walka o władze burżuazji; zasada
suwerenności zaczęła nabierać nowego znaczenia, nie dotyczyła teraz suwerennych władców
absolutnych a suwerennych narodów, zasada zwierzchnictwa narodów; zasada
nienaruszalności terytorium oraz nieinterwencji w sprawy wewnętrzne drugiego państwa
(zasady te znalazły pełen wyraz w Deklaracji Prawa Narodów z 1795r.)

2. Kongres wiedeński 1815

b. zebrany po upadku Napoleona w celu ustalenia nowego porządku w Europie; kongres

międzynarodowy z udziałem monarchów dokonał dzieła stabilizacji stosunków w Europie na
kilkadziesiąt lat;
c. ustalenia w stosunku do Niemiec i Polski: utworzono Związek Niemiec – luźne zrzeszenie
państw pod władzą Austrii; usankcjonowanie rozbiorów Polski („czwarty rozbiór Polski”),
utworzenie Wolnego Miasta Krakowa i Królestwa Polskiego;
d. w dziedzinie międzynarodowej postanowiono: uznać neutralność Szwajcarii, regulamin rang
dyplomatycznych, zasada wolnej żeglugi na rzekach wspólnych (szczegółowe rozwiązania
dot. Renu, Nekaru, Menu, Skaldy i Mozy), deklaracja dot. Handlu Murzynami z Afryki
zakazująca go.
e. „Święte Przymierze” zawarte we wrześniu 1815 r. miedzy Rosja, Prusami i Austrią –
przestrzeganie przykazań Chrystusa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych; w
listopadzie przyłączyła się Anglia, a w 1818 r. Francja. W ten sposób powstał „syndykat
monarchów” który miał decydować o sprawach europejskich; tępienie idei wolnościowych i
 12

utrzymanie zasady legitymizmu; realizując politykę „Świętego Przymierza” państwa należące

często interweniowały w sprawy wewnętrzne innych państw.

3. Doktryna Monroego
f. wystąpienie Prezydenta Stanów Zjednoczonych Jamesa Monroe w 1823 r., w którym
sformułował zasadę nieinterwencji państw europejskich w sprawy amerykańskie;
hegemonia Stanów Zjednoczonych nad kontynentem amerykańskim.

4. Ekspansja społeczności międzynarodowej

g. wiek XIX – rozwój państw kapitalistycznych; rewolucja przemysłowa doprowadziła do
nasilenia współpracy międzynarodowej; walki społeczne (solidaryzacja robotników w skali
międzynarodowej) spowodowane wyzyskiem kapitalistów; ruchy narodowowyzwoleńcze w
Polsce i na Bałkanach.
h. Poszerzenie się społeczności międzynarodowej o kraje pozaeuropejskie takie jak: USA,
Turcja , Chiny, Japonia oraz republiki Ameryki Łacińskiej.

5. Ekspansja kolonialna
a. intensywna ekspansja kolonialna; Anglia objęła zwierzchnictwo w Indiach, Birmie, Egipcie;
Francja podbiła tereny Północnej i Zachodniej Afryki oraz Indochiny; Belgia objęła
zwierzchnictwo w Kongo; Włochy objęły władzę w Afryce Wschodniej (Somalia i Abisynia);
b. Chiny – po wojnie opiumowej stały się przedmiotem ekspansji gosp. i politycznej. Traktat
nankiński 1842 r.- Anglia objęła zwierzchnictwo nad wyspa Hongkong (zmuszenie do
otwarcia portów, przyjęcie sądownictwa kapitulacyjnego i inne przywileje); rywalizacja
miedzy Anglia, USA, Francją, Rosją i Niemcami o koncesje gosp. i przywileje dla swych
obywateli w Chinach – podzielenie Chin na tereny wpływów;
c. Konferencja Berlińska z 1885 r.- dokonano na niej podziału wpływów w Afryce;

6. Traktat paryski 1856

a. traktat paryski kończący wojnę krymską był istotny dla rozwoju polityki międzynarodowej i
PM. W wojnie Krymskiej Francja i Anglia stanęły po stronie Turcji w jej konflikcie z Rosją,
oznaczało to całkowity rozpad „Świętego Przymierza”.
b. Istotne postanowienia traktatu paryskiego: dopuszczenie Turcji do społeczności
międzynarodowej, utworzenie Serbii jako państwa wasalnego Turcji, neutralizacja Morza
Czarnego, utworzenie Europejskiej Komisji Dunaju z udziałem wielkich mocarstw,
demilitaryzacja Wysp Alandzkich, deklaracja dot. prawa wojny morskiej.
a. Zjednoczenie Włoch, utworzenie Związku Północnoniemieckiego pod hegemonią Prus, wojna
prusko-francuska zakończona odebraniem Francji Alzacji i Lotaryngii; zjednoczenie Niemiec
i utworzenie cesarstwa.
b. Traktat berliński z 1878 – zakończył wojnę ros.-tur.; proklamowano niepodległość Serbii,
Czarnogóry i Rumunii, zapowiedziano utworzenie Bułgarii jako państwa zależnego od Turcji.
c. Wzrost znaczenia Japonii na arenie międzynarodowej; wygrana wojna z Chinami i uzyskanie
Tajwanu; wygrana wojna z Rosją i uzyskanie Półwyspu Liaotuńskiego i protektoratu na
Koreą.

7. Rozwój współpracy międzynarodowej i PM

a. rozwój współpracy międzynarodowej doprowadził do utworzenia stałych organizacji
międzynarodowych działających w takich dziedzinach jak: telegraf, poczta, ujednolicenie
miar i wag, publikacji taryf celnych (związki celowe lub unie administracyjne); np.
Powszechny Związek Pocztowy.
b. Humanitaryzacja wojny w umowach międzynarodowych: Genewa 1864 r.- konwencja w
sprawie polepszenia losu rannych wojskowych; Petersburg 1868 r.
c. Konwencje o zwalczaniu handlu niewolnikami (Akt Antyniewolniczy 1890 r.), handlu
kobietami i dziećmi itp.
 13

8. Konferencje haskie 1899 i 1907

a. -duże znaczenie dla rozwoju PM;

I pierwsza konferencja haska 1899 r. – zwołana z inicjatywy cara Mikołaja II; sprawa kodyfikacji i
reformy prawa wojennego oraz prawa dotyczącego pokojowego załatwiania sporów
międzynarodowych; uzgodniono i podpisano trzy konwencje: o pokojowym załatwianiu sporów,
prawa i zwyczaje wojny lądowej; przepisy prawa morskiego
II druga konferencja haska 1907 r. – uzupełniono i rozwinięto prawa ustalone na pierwszej
konferencji; podpisanie 13 konwencji i 1 deklaracji dotyczące prawa wojny morskiej, państw
zachowujących neutralnośc w czasie wojny
III konferencja w Londynie 1908/1909 r. w celu skodyfikowania prawa wojny morskiej

9. Nauka PM
a. rozwój nauki PM w XIX wieku;
b. powstanie w 1873 r. w Belgii dwóch międzynarodowych stowarzyszeń badające PM i
popierające rozwój nauki o nim: Stowarzyszenie Reformy i Kodyfikacji Prawa
Międzynarodowego (Stowarzyszenie PM od 1895 r.) oraz Instytut Prawa
Międzynarodowego;
c. Immanuel Kant „O wiecznym pokoju”

10. Nauka PM w Polsce

a. fakt, iż Polska pozbawiona niepodległości przestała być podmiotem PM wpłynął na zastój w

tej dziedzinie prawa;
b. F. Słotwiński – profesor prawa natury i prawa narodów UJ; F, Kasparek – historyk prawa
międzynarodowego;
c. Polska doktryna wojny narodowowyzwoleńczej XIX w.

Okres współczesny
1. Pierwsza wojna światowa

a. nowy okres w stosunkach międzynarodowych otwarty przez wojnę 1914 – 1918 i rewolucje
październikową w Rosji w 1917 r.; nowe zasady stosunków międzynarodowych
obowiązujących po Wielkiej Wojnie (orędzie Woodrow’a Wilson’a z 22 stycznia 1918 r.; 14
punktów): zasada jawności umów międzynarodowych, zasada wolności żeglugi na
morzach, usuniecie barier hamujących rozwój handlu międzynarodowego, redukcja
zbrojeń, wspaniałomyslne załatwianie spraw kolonialnych, sprawiedliwe uregulowanie
spraw terytorialnych w Europie, utworzenie Ligi narodów;
b. wojna zakończona została podpisaniem traktatów pokojowych na Konferencji Pokojowej w
Paryżu; traktat z Niemcami – Wersal 28 czerwca 1919 r.; mały traktat wersalski z Polską o
poszanowaniu mniejszości; traktaty w Saint – Germain, Neuilly, Trianon, Sevres.

2. Okres międzywojenny

a. Liga Narodów – antagonistyczne stosunki między kapitalistami a Rosją oraz zwycięzcami a

zwyciężonymi po Wielkiej Wojnie; wielostronne konferencje w Genui 1922 r., w Lozannie w
1923 r. (traktat w Rapallo 1922 r. między Rosją a Niemcami o nawiązaniu stosunków
dyplomatycznych i gosp.)
b. Negatywny stosunek Rosji Radzieckiej do Ligi Narodów nie przeszkodził w uczestniczeniu
przez Rosję w wielu konferencjach poświęconych rozbrojeniu itp. Dopiero w sytuacji dojścia
Hitlera do władzy w Niemczech, Rosja przystąpiła do organizacji w 1934 r.
 14

c. Utrwalanie pokoju i rozwijanie współpracy międzynarodowej i równoczesna rewizja traktatu

wersalskiego (Niemcy) – Pakt Brianda – Kellogga z 1922 r. o wyrzeczeniu się wojny i
pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych;
d. Układy lokareńskie z 1925 r. – układy regionalne w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa;
e. Mała Entanta 1933 (Czechosłowacja, Rumunia i Jugosławia), porozumienie bałkańskie 1934
(Grecja, Turcja, Rumunia, Jugosławia), pakt bałtycki 1934 (Litwa, Łotwa i Estonia);
f. Brak reakcji ze strony Ligi narodów na łamanie postanowień traktatu wersalskiego przez
Niemcy hitlerowskie; Anschluss Austrii w 1938 przez Niemcy.

3. Druga wojna światowa

a. pogwałcenie zobowiązań prawnomiędzynarodowych przez Niemcy w momencie napaści na

Polskę we wrześniu 1939 r.
b. druga wojna światowa była wstępem do stworzenia trwałego pokoju międzynarodowego:
podpisanie w 1941 r. Karty Atlantyckiej (1 stycznia 1942 r.) przez Roosvelt’a i Churchill’a;
c. konferencje w Teheranie 1943, Jałcie luty 1945 i Poczdamie lipiec-sierpień 1945 –
rozwiązywano problemy polityki światowej;
d. konferencja w San Francisco kwiecień-czerwiec 1945r.; 26 czerwca 1945 podpisano Kartę
Narodów Zjednoczonych, która powoływała Organizację Narodów Zjednoczonych mająca
na celu zachowanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, i pokojowe rozwiązywanie
sporów międzynarodowych.

4. Rozpad imperiów kolonialnych

a. tradycyjne PM dopuszczało podboje kolonialne; Karta NZ stworzyła

system powiernictwa umożliwiający koloniom będącym pod władza mocarstw uzyskanie
niepodległości; dekolonizacja Afryki i Azji oraz Oceanii i Karaibów; deklaracja ONZ o kresie
kolonizacji;

5. Okres powojenny

a. zimna wojna między państwami kapitalistycznymi a blokiem państw socjalistycznych,

zakończona w Europie w pracach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1
sierpnia 1975 r. podpisanie Aktu Końcowego w Helsinkach;
b. rozrost organizacji międzynarodowych uniwersalnych i regionalnych; rodzina ONZ czyli
ONZ plus wszystkie organizacje wyspecjalizowane; Pakt Północnoatlantycki NATO 1949 r.
(charakter polityczno-militarny); konferencja w Bandungu 1955r. (polityka „państw
niezaangażowanych”);
c. integracja państw Europy Zachodniej – Unia Europejska;
d. rozwój i kodyfikacja PM: konwencje kodyfikujące prawo morza (4 konwencje genewskie
1958 r. i konwencje na Jamajce w 1982 r.), prawo dyplomatyczne (konwencje wiedeńskie
1961), prawo konsularne (konwencja wiedeńska 1963), humanitarne prawo konfliktów (4
konwencje genewskie 1949 i 2 protokoły z 1977), prawo traktatów (konwencja wiedeńska
1969), ochrona praw człowieka;
e. zasady PM skodyfikowane w Deklaracji zasad PM dot. przyjaznych stosunków i
współpracy między państwami 1970 r.
f. nowe działy PM np. prawo kosmiczne;
g. hierarchia norma PM: 1. Imperatywne normy PM (ius cogens) – zasady o charakterze
konstytucyjnym, 2.ogół norm PM umownego i zwyczajowego, 3.reguły zawarte w
uchwałach organizacji międzynarodowych (miękkie PM).

6. Nauka PM
 15

a. pozytywiści D. Anzilotti, P. Fauchille, C.C. Hyde; kierunek prawa neonaturalnego

podkreślający wartości etyczne wiążące się z normami PM; kierunek socjologiczny zwany
realistycznym – prawo jako zjawisko społeczne; wpływ doktryny funkacjonalistycznej –
funkcjonalna interpretacja przepisów PM; socjalistyczna doktryna PM podkreślała znaczenie
suwerenności państwowej;
b. utworzenie Akademii Prawa Międzynarodowego w Hadze 1921r.

7. Nauka PM w Polsce

a. rozwój PM związany był z ośrodkami uniwersyteckimi; Polski Instytut Spraw

Międzynarodowych i Instytut nauk Prawnych;
b. Remigiusz Bierzanek, Henryk de Fiumel, Ludwig Gelberg, Wojciech Góralczyk, Stanisław
Hubert, Marian Iwanejko.

ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Pojęcie źródeł PM
• różne znaczenia terminu „źródła PM” (proces normatywny, sposoby tworzenia prawa,
działania ustalające prawo):
a. w sensie materialnym (źródła wewnętrzne, realne, głębsze) źródłem prawa jest to co
sprawia, że PM kształtuje się i nabywa moc obowiązującą; przyczyny sprawcze maja
charakter pozaprawny – wola państw (kierunki pozytywistyczne), nakazy rozumu
(kierunki prawa natury), więź społeczna (kierunki socjologiczne), świadomości i
emocje ludzi (kierunki psychologiczne)
b. w znaczeniu formalnym (źródła zewnętrzne, pozytywne) źródłami PM nazywamy
zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej; należą
do sfery prawnej. Są dwa niekwestionowane źródła PM : umowy międzynarodowe
(pacta sunt servanda) i zwyczaj międzynarodowy; brak ustaw gdyż nie istnieje żadna
władza ponadpaństwowa zdolna narzucić swą wolę suwerennym państwom.
• Źródła poznawcze – zbiory umów, kompilacje zwyczajów pomocne w wyszukiwaniu
przepisów prawnych; nie są to osobne źródła PM; wydawany przez ONZ „Treaty Series”, w
Polsce „Zbiór dokumentów” Polski Instytut Spraw Międzynarodowych;
• Podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych – podstawą wyrokowania sądów
międzynarodowych, których kompetencje określają państwa, powołują się na źródła
PM, jednakże art. 38 stwierdza, iż nie wszystko źródła PM pokrywają się z pojęciem
podstaw wyrokowania:
 Art. 38 ust. 1 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: „Trybunał,
którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu
spory, stosuje:
a. Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające
normy uznane przez państwa spór wiodące;
b. Zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;
c. Ogólne zasady prawa, uznane przez państwa cywilizowane;
d. Z zastrzeżeniem art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe
kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako
pomocniczy środek ustalania norm prawa”
 16

• Za podstawę wyrokowania państwa mogą uznać również zasadę

słuszności; możliwość orzekania ex aequo et bono jeżeli strony się na to zgodzą (art. 38 ust. 2)

Źródła PM

UMOWA ZWYCZAJ PRAWO WEWNĘTRZNE

MIĘDZYNARODOWA MIĘDZYNARODOWY ORGANIZACJI MIĘDZYNAR.
(„miękkie PM”)

Umowa międzynarodowa
1. Pojęcie i rodzaje umów międzynarodowych

a. definicje i nazwy umów międzynarodowych: Konwencja wiedeńska z 1969 o prawie

traktatów mówi, iż traktat międzynarodowy (treaty) to „międzynarodowe porozumienie między
państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez PM, niezależnie od tego, czy jest
ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej, i bez względu na jego szczególna nazwę”
(art. 2) – definicja ta odnosi się tylko do umów zawartych między państwami, nie dotyczy
umów zawartych między innymi podmiotami PM a państwami lub między tymi innymi
podmiotami PM. Stronami umów międzynarodowych mogą być także inne podmioty PM, tylko,
że przepisy Konwencji wiedeńskiej nie mają zastosowania do tych umów. PM nie są
kontrolowane tylko umowy między państwami a spółkami zagranicznymi.
b. Nie wszystkie umowy m. są źródłami PM:

umowy prawotwórcze umowy – kontrakty

umowy ustalające reguły postępowania akty stwarzające lub zmieniające stosunek
przez co stają się źródłem PM prawny; nie są źródłami PM

c. jednakże jedna umowa może zawierać zarówno postanowienia prawotwórcze jak i

postanowienia dotyczące konkretnych stosunków prawnych np. traktaty pokoju.
d. Rodzaje umów międzynarodowych : ze względu na ilość stron umowy

umowy bilateralne umowy multilateralne

dwustronne wielostronne

e. ze względu na sposób przystąpienia do umowy państw trzecich:

wielostronne otwarte wielostronne zamknięte

zawierają klauzule dopuszczającą wymagana zgoda kontrahentów
inne państwa bez zgody
 17

półotwarte
otwarte tylko dla określonej grupy
państw np. umowy regionalne lub
państwa, które spełnią podane warunki

f. ze względu na organ występujący jako strona:

a. umowy państwowe – głowa państwa np. traktat pokoju,
b. umowy rządowe – zatwierdzenie przez Radę Ministrów,
c. umowy resortowe – przedmiot właściwy dla jednego ministra, nie są
ani państwowe, ani resortowe.
g. ze względu na treść umów:
a. umowy polityczne
b. umowy gospodarcze i administracyjne
c. statuty organizacji międzynarodowych

TRAKTATY

pokoju przymierza przyjaźni

stos. między państwami, które zobowiązanie do udzielenia dążenie do rozwoju
przechodzą ze stanu wojny sobie wzajemnej pomocy przyjaznych wzajemnych
w stan pokoju także w zakresie militarnym stosunków

umowy handlowe,
konsularne, nawigacyjne,
lotnicze, finansowe, kulturalne itp.

2. Forma umów międzynarodowych

a. Rozwój historyczny - w epoce feudalizmu umowy m. zawierane były głównie przez
monarchów, musiały one spełniać ogólne wymogi formalne; obecnie forma jest bardziej
uproszczona, mimo to zachowane są dla umów o większym znaczeniu formy bardziej uroczyste:
1) Tytuł umowy (np. traktat przymierza)
2) Inwokacja, czyli wezwanie do Boga
3) Intytulacja – wyszczególnienie monarchów zawierających umowę wraz z ich tytułami
4) Arenga – przyczyny, które skłoniły do zawarcia umowy
5) Narracja – opis czynności i wydarzeń, które spowodowały wszczęcie rokowań, wyznaczenie
pełnomocników, zbadanie pełnomocnictw, wyrażenie zgody
6) Dyspozycja – właściwa treść umowy podzielona na art. i rozdziały; klauzule odnośnie
ratyfikacji, wejścia w życie, czasu trwania itp.
7) Korroboracja – wzmocnienie umowy
8) Data i miejsce zawarcia umowy
9) Podpisy i pieczęcie.

b. Umowę dwustronną sporządza się w dwóch egzemplarzach – reguła alternatu, czyli

wymienienie w egz. dla danego państwa w pierwszej kolejności jego nazwy; w umowach
wielostronnych org. zawierające umowę wymieniane są w porządku alfabetycznym, podpis w
dowolnym miejscu pod tekstem, (zasada równości i kurtuazja międzynarodowa).
c. Język, w jakim sporządza się umowy – w okresie feudalizmu językiem umów m. była
łacina; w XVII w. – j. Francuski; od I wojny światowej j. Angielski wypiera powoli j.
 18

Francuski; umowy bilateralne sporządza się w dwóch językach (językach stron), czasami spisuje
się także w trzecim jęz., kopia ta jest rozstrzygająca w przypadku sporu; dokonywanie
interpretacji w przypadku trudności z przekładem tekstu umowy.
d. „Porozumienie dźentelmeńskie” – umowy ustne zakładające znaczny stopień
wzajemnego zaufania;

Procedura zawierania umów międzynarodowych

1) Ustalenie tekstu i podpisanie umowy
a) Przygotowanie tekstu umowy – opracowania i uzgadniania
tekstu umów dwustronnych dokonuje się w drodze wymiany not lub w toku rokowań
między zainteresowanymi państwami; dla zawarcia umowy wielostronnej zwoływane są
konferencje z udziałem pełnomocników. Uzgadnianie tekstu umowy następuje w drodze
głosowania (Konwencja wiedeńska 1969 art. 9), wymagana większość 2/3 głosów
obecnych. Projekty umów wielostronnych są często przygotowywane przez org.
międzynarodowe np. przez ONZ – Komisja Prawa międzynarodowego przygotowuje
projekty konwencji kodyfikujące działy PM.
b) Parafowanie i podpisanie umowy – uzgodniony tekst jest
przedłożony do podpisania, niekiedy dokonuje się parafowania umowy czyli złożenia
parafy przez pełnomocników pod umową (potwierdzenie uzgodnienia tekstu umowy,
poświadczenie autentyczności); podpisanie umowy nadaje moc wiążącą tylko umową nie
wymagającym ratyfikacji lub zatwierdzenia (mniejsze znaczenie polityczne czy gosp.)
c) Pełnomocnictwa – osoba, która przedstawi odpowiednie
pełnomocnictwo jest uważana za przedstawiciela państwa (może przyjąć lub ustalić
autentyczność tekstu umowy lub wyrazić zgodę państwa na przyjęcie umowy) lub też
pełnomocnictwo wynika z praktyki państw. Bez pełnomocnictw za przedstawicieli państw
uważa się:
 Szefów państw, rządów i ministrów spraw
zagranicznych – dla wszystkich czynności związanych z zawarciem umowy;
 Szefów misji dyplomatycznych – dla przyjęcia tekstu
umowy z państwem przyjmującym;
 Przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź
na konferencjach międzynarodowych, bądź przy organizacji m. – dla przyjęcia
tekstu umowy na danej konferencji itd.
 Art. 2 Konwencji wiedeńskiej 1969 –
„pełnomocnictwo oznacza dokument wystawiony przez kompetentną władzę
państwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w
negocjowaniu, przyjęciu lub ustaleniu autentyczności tekstu traktatu, w wyrażeniu
zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonaniu jakiejkolwiek czynności
związanej z traktatem”
 W Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań i
parafowania podpisuje bądź minister spraw zagranicznych bądź odpowiedni
minister (umowy resortowe); pełnomocnictwa do podpisania umowy – Prezydent
RP (umowy państwowe), premier (umowy rządowe), minister (umowy resortowe).

2) Ratyfikacja i wejście w życie

a. ratyfikacja jako sposób zabezpieczenia się monarchów w okresie feudalnym przez
zaciąganiem zobowiązań przez swych pełnomocników (klauzula zastrzegająca, iż
umowa będzie obowiązywała dopiero po ratyfikacji); w państwach konstytucyjnych
ratyfikacja stała się instrumentem wpływania parlamentu na politykę zagraniczną
prowadzona przez rządy (zgoda parlamentu na ratyfikację umowy przed jej
podpisaniem przez głowę państwa).
b. Ratyfikacja według prawa polskiego – art. 133 Konstytucji RP z 1997 r. stanowi:
„Prezydent RP jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych ratyfikuje i
 19

wypowiada umowy m., o czym zawiadamia Sejm i Senat[...]. Prezydent RP przed

ratyfikowaniem umowy m. może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z
wnioskiem w sprawie jej zgodności z Konstytucją [...].”Ustawa z 14 kwietnia 2000 r. o
umowach m. określa zasady oraz tryb zawierania, ratyfikacji, zatwierdzania,
ogłaszania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów m.
c. Umowy niepodlegające ratyfikacji – stosowanie uproszczonej procedury
ratyfikacyjnej – ratyfikacja lub zatwierdzenie umowy przez szefa rządu lub ministra
bez udziału parlamentu; występuje tendencja do rozszerzania pojęcia „umów
resortowych” w celu wzmocnienia władzy wykonawczej. Przyjęło się, że ratyfikacji
nie podlegają: deklaracje o treści politycznej zawierane przez mężów stanu, umowy
resortowe lub administracyjne, umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców
wojskowych.
d. Klauzule ratyfikacyjne – w treści umowy zaznacza się , że dana umowa podlega
ratyfikacji. Umowy, w których brak klauzuli, dochodzą do skutku po podpisaniu lub
zatwierdzeniu.
e. Art.11 Konwencji wiedeńskiej: „Zgada państwa na związanie się traktatem może być
wyrażona przez podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację,
przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony
sposób”;
f. Skutki prawne braku ratyfikacji – odmowa ratyfikacji z punktu widzenia prawnego
jest dozwolona – odmowa ratyfikacji traktatu wersalskiego z 1919 r. przez Stany
Zjednoczone wynikała ze zmiany partii rządzącej.
g. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych – o ratyfikacji (aby wywołała skutki
prawne) muszą zostać powiadomione państwa umawiające się – wymiana
dokumentów ratyfikacyjnych przy umowach bilateralnych; dokumenty ratyfikacyjne
dot. umów wielostronnych składane są u depozytariusza. Konwencja wiedeńska
określa funkcje depozytariusza w art. 76; w sytuacji gdy Polska jest depozytariuszem
jego funkcje w stosunku do umów państwowych i rządowych pełni Minister Spraw
Zagranicznych, a do umów resortowych – odpowiedni minister.
h. Wejście w życie umowy międzynarodowej – umowa określa datę wejścia jej w
życie; wejście w życie jeszcze przed ratyfikacją w chwili podpisania; tymczasowe
stosowanie przed wejściem w życie; wejście w życie z chwilą wymiany dokumentów
ratyfikacyjnych.

3) Przystąpienie do umowy
a. na skutek przystąpienia (akcesja) do umowy państwo , które nie brało udziału w
procedurze zawierania umowy staje się strona umowy; możliwość przystąpienia przed
wejściem umowy w życie;
b. art. 15 Konwencji wiedeńskiej „Zgada państwa na wiązanie się traktatem jest
wyrażona przez przystąpienie [...].

4) Rejestracja i publikacja umów

a. zasada jawności stosunków międzynarodowych i zaniechanie „tajnej dyplomacji”,
która stała się przyczyną wojen światowych – art. 102 Karty NZ nakłada na państwa
członkowskie obowiązek rejestracji umów jednak bez sankcji nieważności w
przypadku nie zarejestrowania.
b. Publikacja umów przez Sekretariat ONZ w zbiorze traktatów „Treaty Series”;

5) Typowe klauzule występujące w umowach międzynarodowych

a. Klauzula wzajemności – traktowanie obywateli, osób prawnych, towarów itp.
Układającej się drugiej strony w taki sam sposób, w jaki jej obywatele, osoby prawne
itd. Są traktowani przez to państwo.
 20

b. Klauzula narodowa – traktowanie obywateli itd. drugiej strony tak, jak traktuje
własnych obywateli itd.
c. Klauzula największego uprzywilejowania – przyznanie drugiej stronie praw i
przywilejów, które zostały lub zostaną przyznane jakiemukolwiek państwu trzeciemu.
d. Klauzula arbitrażowa (koncyliacyjna) – zobowiązanie do przekazywania
jakichkolwiek sporów wynikłych na tle stosowania umowy do sądu rozjemczego
(komisji koncyliacyjnej).
e. Klauzule o ratyfikacji lub zatwierdzeniu.

Zakres mocy obowiązującej umów międzynarodowych

1. Obowiązywanie umów w czasie i przestrzeni

a. prawo nie działa wstecz (lex retro non agit) – art.28 Konwencji wiedeńskiej
b. umowa zawarta później uchyla moc obowiązującą umowy zawartej wcześniej, dot.
tego samego przedmiotu (lex posterior derogat legi priori); art.30 Konwencji
wiedeńskiej:
 ust. 2: „Jeżeli traktat precyzuje, że jest podporządkowany traktatowi wcześniejszemu
lub późniejszemu, bądź nie należy uważać go za niezgodny z takimi traktatami,
postanowienia tego traktatu maja przewagę.”
 Ust. 3. „Jeżeli wszystkie strony traktatu wcześniejszego sa zarazem stronami traktatu
późniejszego, lecz traktat wcześniejszy nie wygasł ani stosowanie jego nie zostało
zaiweszone zgodnie z art. 59, traktat wczesniejszy ma zastosowanie tylko w tym
zakresie, w jakim jego postanowienia można pogodzić z postanowieniami traktatu
późniejszego.”,
 ust. 4. „Jeżeli strony traktatu późniejszego nie obejmują wszystkich stron traktatu
wcześniejszego :
a) w stosunkach między państwami
będącymi stronami obu traktatów ma zastosowanie ta sama reguła, co w
ust. 3;
b) w stosunkach między państwami
będącymi stronami obu traktatów a państwem będącym stroną jedynie
jednego traktatu ich wzajemne prawa i obowiązki reguluje traktat, którego
stronami są oba państwa.”
c. art. 103 Karty NZ mówi, iż w razie sprzeczności zobowiązań członków ONZ,
wynikającymi z Karty, a ich zobowiązaniami z jakiejkolwiek innej umowy m.,
zobowiązania wynikające z Karty mają pierwszeństwo.
d. Umowa wiąże każde państwo w odniesieniu do całego terytorium, chyba, że umowa
postanawia inaczej (art.29)

2. Zastrzeżenia
a. praktyka, że państwa przy podpisywaniu ratyfikacji lub przystąpienia do
umowy zgłaszają zastrzeżenia (rezerwacje); uznanie przez MTS w 1951 r.,
iż „zastrzeżenia są dopuszczalne pod warunkiem, zgodności zastrzeżenia z
przedmiotem i celem konwencji”;
b. zastrzeżenia, na które umowa zezwalanie, nie wymagają przyjęcia przez
pozostałe strony; gdy umowa jest aktem konstytucyjnym organizacji m.,
zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez właściwy organ tej org.
c. Przyjęcie zastrzeżeń może być wyraźne lub milczące. Zgłoszenie sprzeciwu
wobec zastrzeżeń przed jedno państwo nie stanowi przeszkody dla wejścia
w życie umowy m. między państwem sprzeciwiającym się a państwem
zgłaszającym zastrzeżenia (niestosowanie postanowień, co do których
zostały zgłoszone zastrzeżenia)

3. Zakres mocy obowiązującej umów wobec państw trzecich

 21

a. zasada, że umowa m. wiąże strony tej umowy i nie wpływa na sytuacje prawną
państw trzecich; postanowienia umów, które formułują przepisy prawa
zwyczajowego, są obowiązujące dla państw trzecich, gdyż czerpią one moc
obowiązującą ze zwyczaju.
b. Zawierane są umowy wywierające skutek prawny w państwach trzecich: umowy
ustanawiające prawa dla państw trzecich i umowy ustanawiające obowiązki dla
państw trzecich (nie bez zgody państwa trzeciego).

Nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie stosowania umów

1. Nieważność umów
a) przyczyny nieważności:
a.niedopełnienie warunków umowy powoduje, iż umowa jest nieważna;
b. błąd (error) – powoduje nieważność gdy dotyczy faktu lub sytuacji, która
istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła podstawę wyrażenia zgody państwa na
związanie się ta umową;
c.zastosowanie przymusu – groźba użycia siły wobec przedstawiciela państwa w celu
podpisania przez niego umowy pozbawia wszelkich skutków prawnych tą zgodę;
stosowanie przymusu w stosunku do państwa w celu wyrażenia zgody na zawarcie
umowy – unieważnienie traktatu;
d. podstęp
e.wykorzystanie przymusowej sytuacji
f. pogwałcenie przy zawieraniu umowy zasadniczych przepisów prawa wewnętrznego;

b) Konwencja wiedeńska zawiera sposoby postępowania, jakie należy stosować w związku z

nieważnością umowy, jej wygaśnięciem, wycofaniem się z niej lub zawieszeniem stosowania.
Strona powołująca się na jakąkolwiek przyczynę nieważności powinna poinformować o tym
pozostałym stronom umowy oraz podać uzasadnienie.

2. Ius cogens
a. w stosunkach międzynarodowych obowiązują pewne normy prawne o nadrzędnym znaczeniu
(ze względu na istotne znaczenie dla społ. międzynarodowej), które nie mogą być uchylone
żadna umowa międzynarodową np. zakaz użycia siły, zakaz interwencji w wewnętrzne
sprawy państw itp.
b. Konwencja wiedeńska – określa imperatywne normy powszechnego PM jako przyjęta i
uznaną „przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne
odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę
postępowania PM o tym samym charakterze”; wszystkie umowy muszą być zgodne z ius
cogens pod sankcją nieważności.

3. Wygaśnięcie umowy
a) Przyczyny wygaśnięcia (utrata mocy obowiązującej) umowy:
• przyczyny przewidziane w umowie: upływ czasu, na jaki umowa została zawarta; spełnienie
warunku rozwiązującego; wypowiedzenie umowy
• inne przyczyny: zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą; całkowite wykonanie umowy;
trwała niemożność wykonania umowy; niezgodność z nowo powstałą imperatywną normą
powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens); pogwałcenie umowy przez jedna z
umawiających się stron; zasadnicza zmiana okoliczności – wg Konwencji wiedeńskiej można powołać
się tylko w przypadku gdy istnienie tych okoliczności stanowiło podstawę zgody stron na związanie się umową, a
skutkiem zaszłej zmiany jest radykalne przekształcenie zakresu obowiązków, jakie na podstawie umowy pozostają
jeszcze do wypełnienia.
 22

b) wygaśnięcie różni się od stwierdzenia nieważności tym, że pociaga ono za soba skutki
prawne od chwili wygaśnięcia, a stwierdzenie nieważności oznacza, że umowa była
nieważna od samego początku i nie mogła wywołać żadnych skutków prawnych

4. Wypowiedzenie umowy
a. klauzula w tekście umowy dotycząca wypowiedzenie umowy przez strony i określająca tryb
tego procesu;
b. wg Konwencji wiedeńskiej wypowiedzenie umowy (brak klauzuli wypowiedzenia) jest
dopuszczalne tylko, gdy można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taka możliwość albo
charakter umowy na to pozwala (art. 56);
c. pewne kategorie umów , które nie zawierają klauzul wypowiedzenia i swym charakterem nie
dozwalają dokonać tego procesu – traktaty pokoju, umowy kodyfikujące PM itp.
d. Jeśli umowa nie określa trybu wypowiedzenia, notyfikacja dot. zamiaru wypowiedzenia
umowy powinna być złożona co najmniej na 12 miesięcy naprzód (art.56 K.w.)

5. Zawieszenie stosowania umowy

a. zawieszenie stosowania zwalnia strony umowy z obowiązku wypełniania jej postanowień we
wzajemnych stosunkach w okresie zawieszenia; nie wpływa na stosunki prawne ustanowione
przez umowę między stronami.
b. zawieszenie spowodowane może być: naruszeniem umowy przez kontrahenta, niemożność jej
wykonania lub zasadniczą zmianę okoliczności;
c. zawieszenie powinno być przewidziane w umowę lub przynajmniej nie zabronione.

6. Wpływ wybuchu wojny na umowy międzynarodowe

a. umowy wielostronne nie tracą mocy obowiązującej w następstwie wojny, a tylko ulega ona
zawieszeniu w stosunkach między państwami wojującymi; są przywracane po przywróceniu
stanu pokoju;
b. kategorie umów, które nie tracą mocy obowiązującej podczas wojny: umowy zawierane na
czas wojny (prawo wojenne), umowy zawierające klauzule obowiązywania w czasie także
wojny (np. konwencja o latarni morskiej pod Tangerem), umowy ustalające stan rzeczy (np. o
cesji terytorium), umowy powołujące do życia org. m. (Karta NZ);

Obowiązek przestrzegania i zasady interpretacji umów międzynarodowy

1. Pacta sunt servanda

a. obowiązek przestrzegania zawartych umów (pacta sunt servanda) – moc obowiązującą tej
zasady wywodzi się z prawa zwyczajowego; znalazła ona potwierdzenie w wielu umowach
międzynarodowych: na konferencji londyńskiej 1871, w Pakcie Ligi Narodów; Karta NZ;
Deklaracja przyjaznych stosunków i współpracy z 1970 r.
b. wg Konwencji wiedeńskie „każdy traktat będący w mocy wiąże jego strony i powinien być
przez nie wykonywany w dobrej wierze”.

2. Środki zabezpieczające wykonanie umów

a. w czasach minionych: przysięga, dawanie zakładników, oddanie w zastaw ruchomości lub
nieruchomości
b. w czasach nowszych: okupacja pokojowa części terytorium do czasu wykonania zobowiązań,
oddanie w zastaw pewnych źródeł dochodów;
c. umowy lub deklaracje gwarancyjne
d. kontrola wykonania umowy, przeprowadzana na zasadzie wzajemności przez same państwa
zainteresowane bądź przez organizację międzynarodową;

3. Interpretacja umów międzynarodowych

a. interpretacja (wykładnia) umowy polega na wyjaśnieniu treści jej postanowień;
 23

b. teorie interpretacyjne:
• szkoła subiektywistyczna – interpretacja powinna zmierzać do ustalenia prawdziwej woli
umawiających się stron; co strony chciały wyrazić w danym postanowieniu;
• szkoła obiektywistyczna, tekstualna – nacisk na sam tekst umowy, który jest oświadczeniem
woli stron a nie spekulować rzeczywisty zamiar stron; reguły interpretacyjne Instytutu PM i
przepisy Konwencji wiedeńskiej;
• szkoła teleologiczna, funkcjonalna – nacisk na przedmiot i cel umowy; interpretacja w
sposób odpowiadający potrzebom społ. międzynarodowej w czasie jej stosowania.
c. interpretacja autentyczna – dokonana przez strony zawierające umowę; interpretacja sądowa
– dokonana przez sądy międzynarodowe (zwłaszcza MTS); interpretacja doktrynalna –
przeprowadzona przez poszczególnych prawników; interpretacja urzędowa – dokonana przez
jedno z umawiających się państw
d. interpretacja wg Konwencji wiedeńskiej – traktat należy interpretować „w dobrej wierze,
zgadnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyrazom w ich
kontekście oraz w świetle jego przedmiotu i celu.”; Przy interpretacji należy brać pod uwagę
kontekst (tekst umowy, wszelkie porozumienia w związku z tą umową oraz dokumenty dot.
tej umowy) oraz: późniejsze porozumienia między stronami dot. interpretacji lub stosowania,
późniejsza praktykę stosowania umowy (jako porozumienie w sprawie interpretacji), wszelkie
normy PM.

Zwyczaj międzynarodowy
1. Pojęcie prawa zwyczajowego
• przez długi okres PM było głównie prawem zwyczajowym, obecnie zostaje ono wypierane w
związku z dużą ilością umów wielostronnych;
• zwyczaj międzynarodowy, zgodnie z art. 38 statutu MTS, jest dowodem ogólnej praktyki
uznanej za prawo;
• Dla wykształcenia się przepisu prawa zwyczajowego konieczne są dwa elementy: praktyka
(usus) i przekonanie o zgodności praktyki z prawem ( opinio iuris vel necessitatis).

Praktyka – istotne znaczenie ma działalność państwa (szef państwa, minister spraw zagranicznych,
przedstawiciele dyplomatyczni) oraz innych organów (sady, parlament);
• nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa, przepis prawny obowiązuje w
kręgu społeczności międzynarodowej;
• reguła powinna znaleźć zastosowanie w pewnej liczbie przypadków;
• praktyka powinna być długotrwała (dawny pogląd); obecnie przepis prawa zwyczajowego
może wykształcić się w krótkim okresie czasu ze względu na dynamikę stosunków
międzynarodowych;
• praktyce musi towarzyszyć przekonanie, że dana reguła jest norma PM (element
psychologiczny); brak działań ze strony państwa jak również działanie państwa, może wyrazić
jego zgodę na wykształcenie się normy PZ;
• wg sędziego Negulesco praktyka powinna „polegać jednocześnie na nieprzerwanym
potwierdzeniu faktów dokonywanych w dziedzinie stosunków międzynarodowych i na
świadomości prawnej wspólnej dla państw, które w niej uczestniczą, opartej na przekonaniu,
że powtarzanie faktów jest przejawem obowiązującej reguły”;
• możliwość istnienia zwyczajów obowiązujących państwa danego regionu;
Moc obowiązująca – norma PZ traci ją na skutek:
• wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy PZ;
• odstąpienia państw od jej praktykowania – odwyknięcie (desuetudo);
• w skutek wykształcenia się przeciwnego zwyczaju może też utracić moc obowiązującą norma
prawa umownego.
 24

a) Uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego – podstawa mocy obowiązującej jest

zgoda państwa; zwyczaj często jest określany jako „milcząca zgoda”;
Polskie orzecznictwo sądowe potwierdza moc obowiązującą zasad prawa zwyczajowego i
poszczególne ustawy odsyłają do zwyczajów m.

Kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium) – grzeczność przestrzegana w stosunkach

międzynarodowych; należy odróżnić ja od zwyczaju międzynarodowego gdyż reguły kurtuazji mimo,
że oparte są na zasadzie wzajemności nie mają charakteru prawnego. Postępowanie wbrew tym
regułom nie narusza PM ale może zostać źle odebrane. Najwięcej zasad kurtuazji wykształciło się w
dziedzinie stosunków dyplomatycznych (ceremoniał dyplomatyczny) i konsularnych oraz w obrocie
morskim.

Ogólne zasady prawa

• art. 38 statutu MTS „ogólne zasady prawa uznane przez państwa cywilizowane”; ogólne
zasady prawa nie są ani zasadami prawa wewnętrznego ani zasadami PM; są ogólnymi
zasadami prawa w ogóle.

Inne źródła prawa międzynarodowego

1. Orzecznictwo sądów międzynarodowych

• sądy międzynarodowe, zajmując stanowisko w jakiejś kwestii prawnej, nie tworzą nowych
przepisów prawa, gdyż opierają zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub
zwyczajowego. Sąd m. może oprzeć się na poprzednich wyrokach tylko w celu ustalenia treści
nie dość jasnej normy prawa umownego lub zwyczajowego.
• Sądy oddziałują w pewnej mierze na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów
prawnych.

2. Doktryna
• poglądy nauki prawa – doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy prawa, kształtuje poczucie
prawne społeczeństwa, poddaje krytyce przepisy prawa obowiązującego i przedstawia
propozycje nowych przepisów bez mocy obowiązującej.
• Tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna była źródłem prawa, kiedy sądy musiały
wyrokować zgodnie z jednomyślną opinią grona prawników (przyznano im ius publice
respondendi);
• Wg art. 38 statutu MTS orzecznictwo i doktryna pełnią rolę „środka pomocniczego do
stwierdzenia przepisów prawnych”.

3. Ustawodawstwo państw
• akty ustawodawcze poszczególnych państw dot. stosunków międzynarodowych nie są
źródłem PM, gdyż nie mogą one nakładać obowiązków na inne państwa; wyrażają jedynie
stanowisko tego państwa w danej sprawie co może w konsekwencji stanowić część procesu
tworzenia się nowej normy prawa zwyczajowego lub umownego (np. ustawa o szelfie
kontynentalnym);

4. Akty jednostronne - wydawane przez państwa w celu wywołania określonych

skutków prawnych.
a. Notyfikacja – oficjalne, pisemne powiadomienie drugiego podmiotu PM o pewnym
wydarzeniu, z którym prawo łączy skutki prawne. Często notyfikacja jest niezbędna do celu
wywołania skutku prawnego; Notyfikacja fakultatywna – wyjaśnienie stosunku prawnego,
który inaczej budziłby wątpliwości.
b. Uznanie – potwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje powinien być
traktowany w płaszczyźnie PM; np. uznanie nowego państwa jako podmiotu PM.
 25

c. Protest – stwierdzenie przez państwo, że określona czynność lub stan rzeczy sa niezgodne z
PM; charakter fakultatywny.
d. Zrzeczenie się – akt rezygnacji państwa z pewnych praw; w sposób wyraźny, nie
domniemany.

5. Uchwały organów organizacji międzynarodowych – można w pewne mierze

dopatrywać się źródeł PM w uchwałach org. m., zwłaszcza Zgromadzenia Ogólnego
ONZ; charakter prawotwórczy i moc obowiązującą przypisuje się przede wszystkim
prawu wewnętrznemu organizacji międzynarodowych.
• miękkie PM – soft law w przeciwieństwie to prawa twardego (hard law);„słabe prawo”,
„zobowiązania pozaprawne” itp.
• Akty normatywne należące do „miękkiego” PM – uchwały organów org. m. skierowane do
państw członkowskich; porozumienie międzypaństwowe (wielostronne, dwustronne), którym
z różnych względów nie nadano charakteru prawa „twardego” (charakteru umów); umowy,
które nie zostały jeszcze ratyfikowane lub zatwierdzone przez odpowiedni organ.
a. przykładem porozumienia międzynarodowego, któremu świadomie nie nadano charakteru
umowy jest Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 r.

Kodyfikacja prawa międzynarodowego

1. Rozwój historyczny
• projekty skodyfikowania PM w celu zastąpienia mało precyzyjnego prawa
zwyczajowego;
• zawarcie 13 konwencji haskich w 1907 r. i podpisanie deklaracji londyńskiej
w 1909 r. – kodyfikacja prawa wojennego i dot. pokojowego rozwiązywania
sporów międzynarodowych;

2. Kodyfikacja PM po drugiej wojnie światowej

• Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało Komisje Prawa Międzynarodowego
1949r. w celu „stopniowego rozwoju PM i jego kodyfikacji”; (kolejne
najważniejsze kodyfikacje str. 14, pkt 5.);
• Prace nad kodyfikacja PM prowadzone są także poza KPM w ramach ONZ
np. Komitet Specjalny Zgromadzenia Ogólnego (Deklaracja zasad PM),
Komisja Praw Człowieka (opracowała Pakty Praw Człowieka; poza ONZ:
Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (Konwencje dot. ochrony
ofiar wojny);

3. Następstwa kodyfikacji
• proces kodyfikacji PM jest zjawiskiem pozytywnym głównie ze względu na
to, iż prowadzi on do wyjaśniania i usystematyzowania przepisów
obowiązującego prawa.
• Negatywnym następstwem kodyfikacji PM jest dwoistość stanu prawnego,
w którym jedne państwa związane są tylko przepisami prawa zwyczajowego,
a inne – przepisami konwencji, która rozwija i precyzuje przepisy prawa
zwyczajowego (niektóre państwa nie przystępują do nowych konwencji,
jednakże nadal obowiązują je przepisy prawa zwyczajowego, które maja
charakter powszechny.)

PODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

 26

Pojęcie podmiotu w prawie międzynarodowym

Pojęcie podmiotowości – podmiot prawa musi legitymować się zdolnością prawną, czyli zdolnością
do posiadania praw i obowiązków oraz zdolnością do czynności prawnych – możliwość
bezpośredniego zaciągania praw i obowiązków, co jest związane ze zdolnością do występowanie w
stosunkach międzynarodowych;
a. podmiotami PM są tylko państwa, które posiadają międzynarodową zdolność do czynności
prawnych, czyli: utrzymania stosunków dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w
org. m., zawieranie umów, ponoszenie odpowiedzialności międzynarodowej, posiadania
własnego obywatelstwa itp.
b. Podmiotowość a suwerenność – podmiotami PM są obecnie nie tylko suwerenne państwa ale
także niesuwerenni uczestnicy stosunków międzynarodowych: organizacje międzynarodowe
i Stolica Apostolska; podmiotowość ich jest rezultatem nadania lub uznania, nie mają
charakteru pierwotnego jak suwerenne podmioty PM.
c. Podmiotowość pierwotna i wtórna:

Podmiotowość

PIERWOTNA
podmiotowość państwa powstaje w
konsekwencji jego utworzenia, jest
następstwem suwerenności, niezależnie od
czyjejś woli;
WTÓRNA
podmiotowość org. m. jest nadana,
stworzona przez państwa, które przyznały
jej zdolność prawną i zdolność do czynności
podmiotowość wtóra jest zależna od stopnia
zdolności do czynności prawnych

d. Konwencja wiedeńska potwierdza istnienie podmiotów PM innych niż państwa w art. 3;

e. nie wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowy (np. międzynarodowe korporacje,
kościoły, osoby fizyczne) są podmiotami PM, gdyż nie posiadają oni zdolności do czynności
prawnych w stos. m., czyli PM nie reguluje ich stosunków z innymi krajami, umowy
zawierane przez nich nie są umowami międzynarodowymi, nie podlegają prawu traktatów itp.
f. Podmiotowość a zdolność prawna – sama zdolność prawna (posiadanie praw i obowiązków
bezpośrednio wynikających z PM np. obowiązek nie popełniania przestępstw i zbrodni
międzynarodowych przez osoby fizyczne) nie wystarcza do nabycia podmiotowości; osoba
fizyczna nie jest zdolna do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych co oznacza,
że nie jest podmiotem PM.

Państwa jako podmiot PM

1. Elementy składowe i istota państwa
a. trzy elementy niezbędne do powstania i istnienia państwa: ludność, terytorium i władza
najwyższa;
b. konwencja z 1933 r. o prawach i obowiązkach państwa – czwartym elementem jest zdolność
do utrzymywania stosunków z innymi państwami;
 27

c. wymóg posiadania efektywnego rządu, jako najważniejszego elementu warunkującego

istnienie państwa – np. Polska jako państwo przestała istnieć po rozbiorach mimo istnienia
ludności polskiej i terytorium, przyczyną był brak władzy najwyższej.
d. Suwerenność – niezbędnym warunkiem istnienia państwa jako podmiotu PM jest
niezależność i samodzielność występowania w stosunkach międzynarodowych – tylko gdy
państwo jest suwerenne. Istnienie suwerenności jest formalnym kryterium podmiotowości
prawno-międzynarodowej. Do utraty suwerenności dochodzi w przypadku zniknięcia
państwa, połączenia kilku państw w federację, bądź rozpadu federacji na samodzielne
państwa.
e. Znaczenie ludności – naród jest nosicielem suwerenności (przejaw zwierzchnictwa narodu);
państwo jest wyrazem jego woli i interesów.

2. Powstanie i upadek państw. Zagadnienie sukcesji.

• PM a powstanie państwa – PM nie ma bezpośredniego wpływu na
powstawanie lub upadek państw, jest tylko świadkiem jego narodzin
bez wpływu na przyczyny i skutki. Pośrednio determinuje
powstawanie państw zakazem kolonializmu. PM ustala jednakże
warunki, które państwo musi spełnić aby stać się pełnoprawnym
uczestnikiem stosunków międzynarodowych.
• Sposoby powstania nowych państw – oderwanie się czy
wyodrębnienie z istniejących podmiotów, ich połączenie lub powstają
na terytorium res nullis;
a. Prawo
narodów do samostanowienia – prawo narodów do tworzenia własnej organizacji
państwowej ( konsekwencja rozwijania się świadomości narodowej i kulturowej.
b. Dekolonizacja – proces wyzwalania się kolonii zapoczątkowany oderwaniem
się USA od Anglii a osiągawszy swój szczyt w latach 60. i 70. XX w.
c. System mandatowy – procedura prowadząca do usamodzielnienia się
niektórych obszarów zależnych – Pakt Ligi Narodów.
d. System powierniczy – ustanowiony w Karcie NZ; celem doprowadzenia
obszarów powierniczych do samodzielnego bytu państwowego; wszystkie tereny
powiernicze osiągnęły już niepodległość poprzez utworzenie nowego państwa, bądź
samorządność poprzez stowarzyszenie się z sąsiednim państwem.
• Ocena legalności – klasyczne PM nie zakładało oceny legalności powstania czy zniknięcia
państwa, jednakże obecnie, ze względu na zakaz wojny i kolonializmu, praktyka ONZ
dowodzi, iż taki proces jest możliwy np. uznanie za nielegalną i sprzeczną z zasadą
samostanowienia deklarację niepodległości Rodezji (Zimbabwe) przez rasistowski rząd białej
mniejszości.
• Sukcesja – przejęcie praw i obowiązków w odniesieniu do określonego terytorium przy
powstaniu lub zniknięciu państwa; sukcesja to rezultat zmiany zwierzchnictwa terytorialnego
nad częścią lub całością określonego terytorium państwowego. Przedmiotem sukcesji mogą
być: umowy międzynarodowe, zobowiązania i prawo pozatraktatowe, członkostwo w
organizacjach międzynarodowych. Problemem sukcesji zajęła się Komisja Prawa
Międzynarodowego. Wynikiem jej prac są dwie Konwencje: Konwencja wiedeńska o
sukcesji państwa w odniesieniu do traktatów z 1978 r. i Konwencja wiedeńska w
odniesieniu do sukcesji długów i własności państwowej z 1983 r.
a. Sukces
ja traktatów – w odniesieniu do umów wielostronnych - tzw. teoria tabula rasa –
nowe państwo uznaje, że nie jest związane żadnymi dawniejszymi umowami
wielostronnymi; teoria prawa wyboru – wybór umów jakie chce utrzymać w mocy.
W odniesieniu do umów bilateralnych – umowa jest obowiązująca gdy obie strony
się na to zgadzają („prawo do namysłu”). Swoboda wyboru umów ograniczona jest
zasadą trwałości granic.
 28

b. Sukces
ja długów państwowych – zasada dobrej wiary.
Rodzaje państw ze względu na ich strukturę
1. Państwa jednolite
• występuje na zewnątrz jako jedne podmiot
• istnieje zcentralizowana władza, nie ma podziału suwerenności między całość i części
składowe
• jednostki administracyjne nie mają żadnej zdolności prawnej o zdolności do czynności
prawnych w stosunkach międzynarodowych,
• stosunki zagraniczne należą wyłącznie do kompetencji władz centralnych.

2. Państwa złożone
• istotą państwa złożonego jest podział suwerenności między całość i części składowe.
• Państwa związkowe – całość jest podmiotem PM a części składowe mogą mieć jedynie
ograniczoną zdolność do utrzymywania stos. międzynarodowych – federacje. Federacja
występuje jako jeden podmiot w stosunkach międzynarodowych.
• Związki państw – podmiotami PM są części składowe, a całość albo w ogóle nie, albo ma
ograniczoną zdolność do czynności – konfederacje. Konfederacja jest luźnym związkiem
państw opartym na umowie międzynarodowej dla prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej
i obronnej. Państwa związkowe pozostają suwerenne i stanowią odrębne podmioty PM.
• W przeszłości – unie realne i personalne.

3. Związek Radziecki – związkowe państwo wielonarodowe składające się z 15

republik. Specyfiką federalizmu radzieckiego miała być zdolność do działań w stos.
międzynarodowych (podmiotowość) republik związkowych.
4. Wspólnota Niepodległych Państw – utworzona w grudniu 1991 r. po rozpadzie
ZSRR (częściowy sukcesor ZSRR). Skład: Rosja, Białoruś, Ukraina, Armenia,
Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenia, Uzbekistan i Gruzja
• założenia – członkami są państwa niepodległe, suwerenne, prowadzące własną politykę
zagraniczną, należące do ONZ; współpraca gospodarcza, wprowadzenie ekonomii
wolnorynkowej itp.

5. Wspólnota Narodów (brytyjska) – Commonwealth

• szczególna forma prawnomiędzynarodowych stosunków i więzi jakie łączą
państwa wchodzące w skład imperium brytyjskiego (uprzednio jako kolonie
lub dominia).
• Proklamowanie w 1926 r. brytyjskiej Wspólnoty Narodów, po drugiej wojnie
światowej – Wspólnota Narodów;
• W skład wchodzą dominia, republiki i samodzielne monarchie, które łączy
uznanie monarchy brytyjskiego za głowę państwa (dominia – na zasadzie unii
personalnej lub za głowę Wspólnoty; całkowita równość w stosunkach,
nieograniczone zdolności do czynności prawnych (mogą zawierać umowy
międzynarodowe, korzystają z prawa legacji);
• Więzy o charakterze ekonomicznym, stosowanie wzajemnych preferencji
gospodarczych, strefa funta szylinga; wspólnym fundamentem prawnym jest
prawo angielskie; kooperacja w dziedzinach kultury, oświaty, polityki i
gospodarki.
• Elementem org. międzynarodowej jest konferencja premierów państw
członkowskich, a także spotkania ministrów finansów i handlu oraz oświaty.
 29

Rodzaje państw ze względu na ograniczenie zdolności do czynności

prawnych w stosunkach międzynarodowych.

• Państwa zależne – w rozumieniu PM zależne jest państwo, którego zdolność

do utrzymywania stosunków międzynarodowych i prowadzenia polityki
zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu (występowanie w
imieniu jednego państwa przez inne państwo). Upośledzenie podmiotowości
międzynarodowej poprzez odebranie zdolności do czynności prawnych.
a. Protek
toraty - międzynarodowe (państwa)- umowa między 2 państwami, w której jedno
państwo zrzeka się swojego prawa do czynności prawnych w stos. międzynarodowych na
rzecz drugiego państwa – Bhutan (Indie); kolonialne (terytoria)
b. Państw
a wasalne – istnienie państwa wasalnego i państwa suwerennego; zobowiązania
charakterystyczne dla stosunków feudalnych w postaci daniny - Andora (symboliczna
danina dla Francji i Hiszpanii).
• Minipaństwa – Lichtenstein, Monako i San Marino można uznać za protektoraty
międzynarodowe ze względu na maleńkie terytorium i niewielką liczbę mieszkańców.
Lichtenstein jest reprezentowany przez Szwajcarię, Monako – Francja (prawo
reprezentowania i zawierania umów międzynarodowych), Republika San Marino –
Włochy.
• Państwa trwale neutralne – przyjęcie trwałej neutralności powoduje pewne
ograniczenia zdolności do czynności prawnych w płaszczyźnie międzynarodowej.
Państwo takie w zamian za uzyskana gwarancję niepodległości i integralności
terytorialnej zobowiązuje się nie używać siły zbrojnej przeciwko innemu państwu
(wyjątek samoobrona).
- Wyłączenie z możliwości przystąpienia do sojuszy i org. wojskowych, uczestniczenia w
systemie bezpieczeństwa zbiorowego itp.
- Status trwałej neutralności musi być zaakceptowany przez inne państwa.
- Szwajcaria od 1648 r., Austria 1955 r.

Inne podmioty prawa międzynarodowego

1. Podmiotowość narodu - prawo narodów do samostanowienia (na mocy tego prawa narody
określają według własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają swe życie
gospodarcze , społeczne i kulturalne), uściślenie zasady aby uniemożliwić powoływanie się na
nią w celu naruszania integracji terytorialnej i politycznej państw niepodległych - ruchy
separatystyczne);
- wyrażenie woli narodu (wybór własnego statusu wewnętrznego i zewnętrznego) może
dokonać się w drodze pokojowej lub w drodze walki narodowowyzwoleńczej; naród
swobodnie wyraża swoja wolę wytworzenia własnej państwowości lub przyłączenia się do
istniejącego podmiotu.
- Naród, który w trakcie walki narodowowyzwoleńczej tworzy zręby swej państwowości,
wykształca organy cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania w stos.
międzynarodowych, staje się podmiotem PM (państwo in statu nascendi);

2. Podmiotowość organizacji międzynarodowych - zdolność działania w płaszczyźnie

międzynarodowej, do nabywania praw i zaciągania obowiązków międzynarodowych:
zawieranie umów m. z państwami i innymi org., korzystanie z biernego prawa legacji,
ponoszenie odpowiedzialności i sprawowanie opieki nad funkcjonariuszami, korzystanie z
przywilejów i immunitetów, działalność jest określona przez PM (ONZ).
 30

- org. ma w stosunku do państwa charakter pochodny, korzysta z podmiotowości w zakresie

jaki ustaliły przez tworzące org. państwa, jest powoływana i rozwiązywana z woli państw;
podmiotem PM jest tylko ta org., która ma niezbędną sumę kompetencji międzynarodowych.

3. Podmiotowość Stolicy Apostolskiej - głowa Kościoła katolickiego (zgodnie z prawem

kanonicznym) – papież wraz z podległym mu zespołem urzędów kurialnych; zdolność papieża
do występowania w stos. międzynarodowych była uznawana już w średniowieczu.
- Traktat laterański – 11 luty 1929 r. podpisanie traktatu laterańskiego między Stolicą
Apostolską a Włochami (utworzenie państwa-miasta Watykanu); traktat ten wyposażył Stolice
Apostolską w atrybuty państwowości umożliwiając występowanie także jako Państwo-Miasto
Watykan (dwoistość podmiotu); jednakże to Stolica Apostolska częściej występuje w stos.
międzynarodowych, podpisuje konkordaty, korzysta z prawa biernej i czynnej legacji.

4. Podmiotowość osób fizycznych i prawnych - istnienie norm PM bezpośrednio skierowanych

do osób fizycznych, dających im określone prawa i nakładających na nie obowiązki i
odpowiedzialność – normy adresowane do jednostek – zakaz piractwa, pojęcie zbrodni
międzynarodowych (zbrodnie wojenne, przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości,
ludobójstwa, apartheidu) pociągają za sobą odpowiedzialność karną osób fizycznych
(wynikająca z naruszenia norm PM).
- Zdolność działań w płaszczyźnie międzynarodowej – posiadanie praw i obowiązków nie
wystarcza do uzyskania podmiotowości, gdyż nie zostały one uzyskane czy zaciągnięte
poprzez własne działania ale poprzez wole państwa i za jego zgodą.
a. Prawo petycji – możliwość składania petycji jest uwzględnione w niektórych umowach o
ochronie praw człowieka.
a. Sytuacja prawna osób fizycznych i prawnych jest regulowana przez prawo wewnętrzne.

Uznanie międzynarodowe
1. Pojęcie i formy uznania
a. uznanie m. to akt prawny, w którym podmiot PM (państwo lub org. m.) stwierdza istnienie
pewnych faktów oraz przyznaje im określone skutki prawne. Przedmiotem uznania może być
państwo, rząd, powstańcy, strona wojująca, naród.
b. Uznanie może być udzielane indywidualnie przez poszczególne pomioty PM lub kolektywnie
przez grypę państw lub org.
c. uznanie wyraźne (nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub podpisanie umowy bilateralnej
z państwem lub rządem uznanym) i dorozumiane;
d. uznanie de facto i de iure – uznanie de facto traktowane jest jako niepełne i ograniczone, a
więc warunkowe i odwoływalne (uznanie jeśli zostanie wypełniony sformułowany przezeń
warunek); uznanie de iure jest bezwarunkowe i nieodwracalne
e. obowiązek uznania – uznanie, zgodnie z PM, jest faktem pozostającym w sferze swobodnej
decyzji poszczególnych podmiotów PM; obowiązek nieuznawania w przypadku gdy mamy do
czynienia z nieuznawaniem fundamentalnych zasad PM (np. nielegalna okupacja jakiegoś
terytorium).

2. Uznanie państwa
a. istnienie pewnych kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie wątpliwości czy należy
udzielić już uznania nowopowstałemu państwu. Jednym z takich kryteriów jest efektywność –
stabilność i skuteczność władzy najwyższej nowopowstałego państwa, jej zdolność do
utrzymywania stosunków międzynarodowych; uzyskuje wtedy zdolność do czynności
prawnych w rozumieniu PM (staje się suwerennym podmiotem PM)
b. inne kryteria można podzielić na polityczne i prawne (subiektywne i obiektywne).
c. Przedwczesne uznanie – uznanie udzielone, mimo iż istnieją poważne wątpliwości co do
stabilności i trwałości nowej org. terytorialnej, uznanie za państwo jeszcze w trakcie walki.
Przedwczesne uznanie stanowi naruszenie PM gdyż jest ono udzielane bezpodstawnie
 31

(uznawana społeczność nie tworzy jeszcze państwa w świetle faktów) oraz jest ono w
pewnym sensie interwencja w sprawy wewnętrzne państwa.
d. Warunki uznania w praktyce międzynarodowej – praktyka potwierdza tezę, że warunkiem
i podstawą uznania państwa jest istnienie określonych elementów faktycznych, składających
się na efektywność nowego porządku prawnego.
e. Konsekwencje uznania państwa:
• teoria konstytutywna – skutki prawne powstają dopiero z momentem uznania stanu
faktycznego, nabycie podmiotowości zależy od uznania; teoria ta wynika z teorii
pozytywistycznej i mówi, iż skoro źródłem praw i obowiązków jest zgoda państw, wyrażona
lub dorozumiana, to ona tez jest źródłem podmiotowości; nowe państwo staje się podmiotem
PM tylko w drodze uznania przez inne podmioty PM.
• teoria deklaratoryjna – skutki prawne maja miejsce z chwilą, gdy sytuacja faktyczna spełnia
stawiane przez PM warunki; nabycie podmiotowości będzie wynikiem nie uznania przez inne
podmioty PM ale przez uzyskanie efektywności przez nowy porządek prawny, co jest tylko
odnotowywane przez uznanie.
f. Znaczenie uznania – prawne i polityczne – prawne skutki uznania: zarejestrowanie i
akceptowanie nowego państwa, nawiązanie stos. dyplomatycznych, stwierdzenie kompetencji
jego organów i przedstawicieli oraz przyznanie im stosownych przywilejów i immunitetów,
możliwość występowania przed sądami wewnętrznymi.

3. Uznanie rządu
a. gdy rząd dochodzi do władzy w drodze pozakonstytucyjnej czyli w drodze puczu, zamachu
stanu, przewrotu czy rewolucji;
b. kryteria uznania rządu: kryteria prawne (obiektywne) – efektywność grupy pretendującej do
władzy (przeciwieństwem jest zasada legitymizmu czyli powoływanie się na odpowiednia
legitymizacje prawną); rzeczywiste sprawowanie władzy państwowej nad określoną grupą
ludzi, na określonym terytorium (milczące lub wyraźne poparcie ludności i zdolność do
wykonywania zobowiązań międzynarodowych). Doktryna Tobara i doktryna Estrady.
c. Zagadnienie uznania rządów na emigracji powstało w okresie pierwszej wojny światowej
d. Podstawa uznania – rząd na emigracji ma kompetencje pod warunkiem efektywnych działań
tak długo, jak istnieje okupacja; prowadzenie działalności mającej na celu odzyskanie
niepodległości (walka z okupantem, posiadanie własnych sil zbrojnych lub kierowanie ruchem
oporu na okupowanym terenie).

4. Uznanie za stronę wojującą i za powstańców

a. ruch niepodległościowy, wojna domowa lub powstanie przekształciły się z konfliktu
wewnętrznego w konflikt o charakterze międzynarodowym;
b. dwa zespoły kryteriów: obiektywne (własny rząd i org. wojskowa powstańców, kontrola rządu
nad częścią terytorium będącego w stanie wojny domowej, powstanie ma przybrać formę
działań wojennych) i subiektywne (prawdopodobieństwo sukcesu powstańców);
c. poprzez nabycie uznania powstańcy uzyskują prawa i obowiązki państwa prowadzącego
wojnę.
d. Różnica między uznaniem za stronę wojującą i za powstańców: powstańcy nie mogą uzyskać
statusu strony wojującej gdy nie spełniają kryteriów wyżej podanych;
e. Konsekwencje prawne: powstańcy nie są uznani przez państwo uznające za przestępców czy
piratów, zachowanie neutralności w stosunku do państwa wojującego.

5. Uznanie za naród
a. miało miejsce w stosunku do Czechów i Polaków walczących w I wojnie światowej po stronie
Ententy; stworzenie narodowych komitetów uznanych przez mocarstwa pozwoliło im na
korzystanie z pewnych kompetencji rządowych (prawo posiadania armii, trybunałów,
używanie flagi narodowej)
 32

Odpowiedzialność międzynarodowa państwa

1. Koncepcje odpowiedzialności
a. konserwatywna – odpowiedzialność państwa za szkody poniesione na jego terytorium przez
cudzoziemca (szkody finansowe); obowiązek naprawienia szkody;
b. postępowa – centralnym zadaniem PM jest zachowanie pokoju i bezpieczeństwa
międzynarodowego, dlatego tez odpowiedzialność za naruszenie zakazu uciekania się do
wojny, za zbrodnie międzynarodowe wysunęła się na pierwsze miejsce; sankcje;

2. Źródła odpowiedzialności
a. naruszenie norm PM – odpowiedzialność międzynarodowa państw powstaje tylko w
konsekwencji naruszenia zobowiązania międzynarodowego (naruszenie wynikające z
działania bądź z zaniechania działania); rodzaje naruszeń – przynoszące szkodę jakiemuś
państwu oraz wyrządzające istotna szkodę całej społeczności międzynarodowej.
b. zbrodnie międzynarodowe – zbrodnie to bezprawne działania, które powodują naruszenie
zobowiązania międzynarodowego istotnego dla ochrony fundamentalnych interesów całej
społ. m. (naruszenie m. pokoju i bezpieczeństwa)
c. delikty międzynarodowe – inne formy bezprawnej działalności;
d. przypisanie odpowiedzialności – sposób przypisania odpowiedzialności: naruszenie jakiejś
normy PM oraz zachowanie danego podmiotu zezwalające na przypisanie mu
odpowiedzialności.
e. Podstawy odpowiedzialności: odpowiedzialność m. powstaje tylko w wyniku winy
(Grocjusz); skutek jako podstawa odpowiedzialności m. (Triepel i Anzzilotti); koncepcja
odpowiedzialności obiektywnej – odpowiedzialność ponosi państwo, któremu można
przypisać naruszenie normy, bez potrzeby ustalania czy jakiś organ ponosi winę za to
naruszenie , czy nie; podstawa odpowiedzialności jest tu skutek jaki miało naruszenie normy.

3. Odpowiedzialność bezpośrednia i pośrednia

• odpowiedzialność bezpośrednia (pierwotna) jest ponoszona przez państwo za swe własne
działania, tj. swoich organów;
• odpowiedzialność pośrednia (pochodna) odpowiedzialność ponoszona za akty poszczególnych
osób prywatnych;
• państwo odpowiada nie tylko za swoje działania ale także za działania swoich obywateli a
nawet cudzoziemców przebywających na jego terytorium; różne konsekwencje wynikające z
odpowiedzialności bezpośredniej (zobowiązanie odszkodowania) i pośredniej (ukaranie
winnych);
• odpowiedzialność za działania organów wykonawczych – państwo odpowiada za działania
swoich organów wykonawczych sprzeczne z ich kompetencjami, podobnie jest z
przedstawicielami dyplomatycznymi.
• odpowiedzialność za działania władzy ustawodawczej – państwo może odpowiadać za
samo uchwalenie ustawy sprzecznej z jego zobowiązaniami międzynarodowymi.
• odpowiedzialność za działania org. sądowych – jeśli akty sądów są sprzeczne z PM
powstaje odpowiedzialność międzynarodowa.
• odpowiedzialność za działania osób prywatnych – państwo odpowiada za działanie
bezprawne osób prywatnych wymierzone przeciw innemu państwu bądź cudzoziemcom,
jeżeli szkoda wynikła wskutek zachęcania czy tolerowania tych działań, bądź nie ukarania
sprawców bezprawnych działań.

4. Formy odpowiedzialności
a. Reparacje (naprawienie szkód) – w formie restytucji (przywróceniu poprzedniego stanu
rzeczy, jaki istniał przed popełnieniem deliktu np. wykonanie zobowiązań, odwołanie
 33

bezprawnego działania itp.) lub odszkodowania (zapłacenie pewnej sumy, bądź danie
ekwiwalentu w celu wyrównania szkód materialnych będących wynikiem deliktu)
b. Satysfakcja – forma wynagrodzenia niematerialnych szkód poniesionych przez państwo,
polega na wyrażeniu dezaprobaty wobec aktów jednego państwa skierowanych przeciwko
czci i honorowi innego państwa; przeprosiny i wyrazy ubolewania, zobowiązanie ukarania
winnych itp.
c. Sankcje – zbrodnie międzynarodowe – sankcje ekonomiczne i wojskowe (np.
embargo)

ORGANY PAŃSTWA W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

PM nie określa, na jakich zasadach na być oparty proces podejmowania przez państwo decyzji w stos.
m. Przedmiotem prawnomiędzynarodowego uregulowania jest natomiast sfera reprezentacji państwa
(kto i na jakich zasadach może wyrażać wolę państwa w stos. zewnętrznych); art. 7 KW z 1969 r.: „ze
względu na ich funkcje i bez potrzeby przedkładania pełnomocnictw, następujące osoby uważa się za
reprezentujące swoje państwo:
a. głowy państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych – dla dokonania wszelkich
czynności związanych z zawarciem traktatu;
b. szefów misji dyplomatycznych dla przyjęcia tekstu traktatu między państwem wysyłającym a
państwem przyjmującym;
c. przedstawicieli skredytowanych przez państwa bądź na konferencji m., bądź przy org. m. lub
przy jednym z jej organów – dla przyjęcia tekstu traktatu na tej konferencji, w tej org. lub w
tym organie.”
Innym zagadnieniem, którym zajmuje się PM w związku z reprezentacja są przywileje i immunitety,
jakie przysługują osoba występującym w charakterze org. państwowych poza granicami jego
terytorium.
Organy państwowe występujące w stos. m. dzieli się na:

organy wewnętrzne organy zewnętrzne

siedziba na terytorium państwa;
głowa państwa, parlament, rząd,
szef rządu, minister spr. zagraniczn.,
minister współpracy gosp. z zagranicą
siedziba poza granicami;
przedstawicielstwa dyplomatyczne
stałe i doraźne, przedstawicielstwa
handlowe, przedstawicielstwa przy org. m.,
misje wojskowe, urzędy konsularne

Organy wewnętrzne
1. Głowa państwa
a. konstytucyjna pozycja głowy państwa; wg norm prawa zwyczajowego jego pozycja określana
jest jako tzw. ius repraesentationis omnimodae, czyli nieograniczonego, pełnego prawa
reprezentowania państwa w stos. m. zewnętrznych oraz zespołu przywilejów i immunitetów
(„immunitet suwerena”)
b. uprawnienia głowy państwa – reprezentowanie państwa i wyrażanie jego woli na zewnątrz;
wysyłanie i przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych; zawieranie umów
międzynarodowych bez pełnomocnictw; ogłaszanie stanu wojny i pokoju; podpisywanie
dokumentów (listy uwierzytelniające i odwołujące, pełnomocnictw do zawarcia umowy,
dokumentów ratyfikacyjnych itp.)
 34

c. przywileje i immunitety głowy państwa – przysługują urzędowi a nie osobie; na terytorium

obcym nie podlega on jurysdykcji karnej, administracyjnej i jurysdykcji miejscowej cywilnej;
bezwzględna nietykalność osoby głowy państwa; ochrona przed zniesławieniem
d. odpowiedzialność głowy państwa – zasada odpowiedzialności szefów państw za zbrodnie i
przestępstwa międzynarodowe.

2. Parlament
a. udział w kształtowaniu i kontroli polityki zagranicznej, jest istotnym czynnikiem w
stanowieniu polityki zagranicznej i określaniu jej kierunków – parlamenty są najwyższymi
organami władzy państwowej, podejmuje uchwały określające podstawowe kierunki
działalności państwa oraz sprawuje kontrolę nad działalnością innych organów władzy i
administracji państwowej.
b. ogłaszanie stanu wojny – sejm decyduje o stanie wojny ( tylko w przypadku napaści zbrojnej
na terytorium RP lub gdy wynika to z zawartych umów) i pokoju;
c. udział parlamentu w realizacji polityki zagranicznej – wzajemne kontakty między
parlamentami, wymiana wizyt, prowadzenie oficjalnych rokowań; komisje spraw
zagranicznych przesłuchują kandydatów na ambasadorów;
d. Unia Międzyparlamentarna od 1889 r.

3. Rząd i szef rządu

a. kompetencje rządu – organ faktycznie określający kształt stos. zewnętrznych; zawiera
umowy wymagające ratyfikacji oraz zatwierdzenia i wypowiada inne umowy m.; znaczenie w
sferze reprezentacji i wyrażania na zewnątrz woli państwa; umowy międzyrządowe
b. zatwierdzanie umów międzynarodowych – umowy takie nie zawierają klauzuli
ratyfikacyjnej lecz wymagają zatwierdzenia przez rząd (pominięcie parlamentu)
c. uprawnienia szefa rządu – prawo zawierania umów m., prowadzenia rokowań oraz
oświadczenia woli państwa bez pełnomocnictw; jego oświadczenia wiążą państwo;
przyjmowanie obcych przedstawicieli dyplomatycznych, wystawianie pełnomocnictw;
d. spotkanie na szczycie – spotkanie szefów państw i rządów oraz przywódców największych
partii dla załatwienia najważniejszych problemów.

4. Minister i ministerstwo spraw zagranicznych

a. Kompetencje Ministra spraw zagranicznych: reprezentuje państwo, może prowadzić
rokowania dwu i wielostronne oraz podpisywać umowy bez pełnomocnictw; jego
oświadczenie są wiążące dla państwa; utrzymywanie stałego kontaktu z obcymi
przedstawicielami dyplomatycznymi, bierze udział w składaniu listów uwierzytelniających,
przyjmowanie delegacji państwowych i rządowych, powoływanie własnych i przyjmowanie
obcych charges d’affaires, kontrasygnuje listy uwierzytelniające dyplomatom itd.
b. Minister spraw zagranicznych korzysta z takich samych przywilejów jak przedstawiciele
dyplomatyczni;
c. Ministerstwo spraw zagranicznych – prowadzi całość polityki zagranicznej państwa,
utrzymuje kontakt z obcymi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi, kieruje praca
własnych placówek;
d. Struktura MSZ – trzy rodzaje departamentów: terytorialne (prowadzą i koordynują bieżącą
politykę zagraniczną wobec określonych grup krajów), funkcjonalne (wydzielone
zagadnienia: sprawy konsularne, prawne, traktatowe, kulturalne itp.) i administracyjne
(charakter pomocniczy – gabinet ministra, kadra, łączność itp.).

5. Minister właściwy do spraw gospodarki

a. obrót towarami i usługami z zagranicą regulowany jest w przepisach prawa i umowach m.;
b. uprawnienia ministra właściwego ds. gosp. – koordynacja działań w zakresie współpracy
gosp. z zagranicą, kontrola obrotu z zagranica towarami i technologiami w związku z
porozumieniami i zobowiązaniami międzynarodowymi; podejmowanie i rozwijanie działań na
rzecz dostępu do rynków zagranicznych polskich towarów, usług i kapitału, promocja polskiej
 35

gosp. za granicą, współpraca z właściwymi org., tworzenie i utrzymywanie placówek

ekonomiczno-handlowych za granicą.

Organy zewnętrzne
1. Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne
a. główny instrument realizacji stos. dwustronnych. Stałe misje dyplomatyczne są urzędami
jednoosobowymi, akredytowanymi przy głowie państwa pobytu, maja charakter
przedstawicielski, korzystają przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, stale przebywają
w państwie pobytu.
b. Sposoby ustanowienia i zakończenia misji dyplomatycznej, funkcje, przywileje i obowiązki są
regulowane prze prawo dyplomatyczne (Konwencja Wiedeńska z 1961 r.)

2. Misje specjalne
a. obok stałych przedstawicielstw dyplomatycznych państwa wysyłają doraźne delegacje w celu
załatwienia określonych spraw – misje specjalne, misje ad hoc.
b. Cele misji specjalnych – polityczne (prowadzenie rokowań i załatwianie spraw spornych,
negocjowanie i podpisywanie deklaracji i umów), ceremonialne (udział w koronacjach,
pogrzebach, objęciem stanowiska prezydenta itp.) i techniczne (rozwiązanie lub uzgodnienie
problemów specjalistycznych).
c. Gdy między państwami nie ma stałych stosunków dyplomatycznych misje specjalne stanowią
jedyną formą bezpośrednich kontaktów między tymi państwami.
d. Wysłanie misji specjalnej występuje w wyniku uzgodnienia między zainteresowanymi
państwami; wcześniejsze określenie celu misji.

3. Przedstawicielstwa handlowe
a. monopol handlu zagranicznego – stan, w którym regulowanie i prowadzenie
międzynarodowej wymiany handlowej wykonywane jest przez państwo lub z jego
upoważnienia.
b. Zadania przedstawicielstw handlowych – reprezentacja interesów państwa w dziedzinie
handlu zagranicznego, działanie na rzecz rozwoju stos. gosp., badania sytuacji ekonomicznej
kraju, w którym się znajdują, odnotowanie ruch cen i zmian kursów, uczestniczą w
przygotowywaniu umów ekonomicznych, ocenia i pomoc w działalności przedsiębiorstw
handlu zagranicznego.
c. Polskie przedstawicielstwa – wydziały ekonomiczno-handlowe będące integralna częścią
ambasad, sekcje i wydziały handlowe przy konsulatach.

4. Przedstawicielstwa przy organizacjach m.

a. stałe przedstawicielstwa państw członkowskich przy org. m. wynikają ze wzrostu znaczenia i
dynamicznego rozwoju org. m.; rozwój stałych przedstawicielstw nastąpił po drugiej wojnie
światowej; istnieją nie tylko przy ONZ ale także przy wielu org. wyspecjalizowanych
(UNESCO w Paryżu, FAO w Rzymie itp.) oraz innych org. tj. Unia Europejska, NATO itd.
b. Cele stałych przedstawicielstw – utrzymanie stałego kontaktu z sekretarzem org., zapewnia
szybkie dostarczenie dokumentacji i informacji, pozwala utrzymywać stosunki i uzgadniać
stanowisko z innymi członkami org.;
c. Konwencja o reprezentacji państw w ich stosunkach z org. m. - 14 marca 1975 r.
uchwalenie Konwencji; reguluje ona status prawny stałych przedstawicielstw i stałych
obserwatorów państw nie będących członkami, sytuacje prawna delegatów do organów i na
konferencje m.
d. Zadania przedstawicielstw – reprezentacja państwa, utrzymanie więzi między państwem z
org., prowadzenie negocjacji, zaznajamianie się z działalnością org., zapewnienie udziału
państwa w działalności org., ochrona interesów państwa, popieranie realizacji celów org.
 36

5. Urzędy konsularne
a. charakter przedstawicielski urzędów konsularnych jest ograniczony w porównaniu do
przedstawicielstw dyplomatycznych;
b. zadania konsulatów – ochrona skonkretyzowanych interesów obywateli i państwa we
wszystkich dziedzinach, które wymagają od konsula jego działania, opieki i ochrony oraz
popieranie przyjaznych stos. między państwem wysyłającym a przyjmującym.

6. Misje wojskowe
a. przypadek działania jednostek wojskowych, żołnierzy i oficerów w charakterze organu
zewnętrznego (wszelkie zorganizowane siły zbrojne, jednostki powietrzne, lądowe lub
morskie przebywające poza granicami swego kraju); okręty wojenne posiadają immunitet
będąc poza swoimi wodami od jurysdykcji miejscowej.
b. Rodzaje misji wojskowych – misje doraźne (dla załatwienia określonej sprawy), stałe misje
wojskowe w wyniku umów m. i przebywające stale na terytorium innego państwa (mające
uprawnienia do reprezentacji państwa oraz misje wysyłane na podstawie umów o pomocy i
współpracy wojskowej).

Stosunki dyplomatyczne

1. Normy regulujące stosunki dyplomatyczne

• stos. dyplomatyczne są regulowane przez zespół norm prawa dyplomatycznego, normy
kurtuazyjne i normy prawa wewnętrznego;
• Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. – opracowany
przez Komisję Prawa Międzynarodowego; nie uchyliła prawa zwyczajowego; ustaliła ona
pewne minimum, od którego strony mogą odchodzić na zasadzie porozumień;
• Prawo dyplomatyczne daje państwu swobodę w określeniu organów i stopnia reprezentacji w
stos. dyplomatycznych, org. służby dyplomatycznej oraz kształtu protokołu dyplomatycznego.

2. Ustanowienie stosunków dyplomatycznych

• prawo legacji – prawo wysyłania własnych (czynne prawo legacji) i przyjmowania obcych
przedstawicieli dyplomatycznych (bierne prawo legacji); ustanawianie stosunków
dyplomatycznych następuje na podstawie wzajemnego porozumienia.
• Nawiązanie stos. dyplom. –
a. Porozumienie o nawiązaniu stos. dyplom.,
b. Znalezienie odpowiedniego kandydata na szefa misji (spełniającego warunki państwa
wysyłającego i zaakceptowanego przez państwo przyjmujące),
c. Agrement – zgoda państwa przyjmującego na proponowaną osobę; odmowa nie musi być
uzasadniona, nie jest czymś wyjątkowym w stos. dyplom.
d. Listy uwierzytelniające – po uzyskaniu agrement szef państwa wysyłającego (ambasador lub
poseł) i minister spraw zagranicznych (charges d’affaires) wystawiają listy uwierzytelniające
i wprowadzające, które są składane głowie państwa przyjmującego lub ministrowi spraw
zagranicznych (przyjęcie ich jest warunkiem niezbędnym).
e. Akredytacja w kilku krajach – szef misji dyplom. może mieć za zgodą państw
przyjmujących akredytację w więcej niż w jednym państwie np. ambasador RP w RPA jest
równocześnie akredytowany w Lesotho, Namibii, Mozambiku i Suazi.
f. Członkowie personelu dyplom. powinni mieć obywatelstwo państwa wysyłającego.

3. Funkcje misji dyplomatycznych

a. reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym – szef misji dyplom.
kontroluje i koordynuje działalność wszystkich placówek, biur i przedstawicielstw w państwie
przyjmującym; oświadczenia szefa misji maja charakter oficjalny;
 37

b. ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli – misja sprawuje opiekę

dyplomatyczną nad obywatelami będącymi na terytorium państwa pobytu, kontrola nad
realizacja umów;
c. prowadzenie rokowań z państwem pobytu – w celu zapobiegnięcia szkodliwym dla swego
kraju zjawiskom i procesom; wyjaśnianie problemów spornych, prowadzenie rokowań i
zawieranie porozumień;
d. informacje o państwie pobytu – zdobywanie legalnymi sposobami, dozwolonymi przez
miejscowe prawo możliwie pełnych i rzetelnych danych o państwie pobytu (prognozowanie,
wytyczanie kierunków polit. zagranicznej); sprawozdania na podstawie gazet, statystyk,
oficjalnych spotkań itp. O poszczególnych problemach i dziedzinach.
e. rozwijanie przyjaznych stosunków – rozwijanie stos. poprzez stymulowanie współpracy
gosp., naukowej czy kulturalnej; działania na rzecz promocji swego kraju;
f. funkcje konsularne – specjalne wydziały konsularne.

4. Klasy szefów misji i zagadnienia precedencji

• szefowie misji dyplom. mogą należeć do jednej z trzech klas:
a. ambasadorów i nuncjuszów (przedstawiciel Stolicy Apostolskiej) –
akredytowani przy głowie państwa
b. posłów nadzwyczajnych i ministrów pełnomocnych oraz internuncjuszów
– akredytowani przy głowie państwa
c. charges d’affaires – akredytowani przy ministrze spraw zagranicznych
d. charges d’affaires ad interim – pracownicy dyplomatyczni misji kierujący nią
w czasie okresowej nieobecności czy choroby szefa.
e. Minister-rezydent – między posłami a charges d’affaires; klasa ta przestała
mieć jakiekolwiek znaczenie w praktyce.
• Precedencja – pierwszeństwo między szefami placówek; regulamin wiedeński ustalił, iż w
każdej klasie funkcjonariusze dyplom. zajmują miedzy sobą miejsce według daty urzędowej
notyfikacji ich przybycia.

5. Personel misji dyplomatycznej

• personel misji dyplomatycznej dzieli się na: personel dyplomatyczny (grono korzystające z
przywilejów i immunitetów; radcowie, sekretarze, attaches), personel administracyjny i
techniczny (kierownik i pracownicy kancelarii, maszynistki, lekarze, tłumacze, szyfranci),
służba misji (personel obsługi – kierowcy, dozorcy, sprzątaczki zatrudnieni przez państwo
wysyłające), prywatna służba (domowa służba).

Przywileje i immunitety dyplomatyczne

1. Pojęcie przywilejów i immunitetów
- wyłączenia, ulgi, prawa, szczególna ochrona – umowy m. traktujące o przywilejach i
immunitetach: KNZ, konwencja o przywilejach i immunitetach Narodów Zjednoczonych z
1946 r., konwencja o przywilejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowanych 1947 r.,
Konwencja wiedeńska o stos. dyplom.

2. Podstawa przywilejów i immunitetów dyplomatycznych

a. Teoria eksterytorialności – Grocjusz; założenie, że misja dyplomatyczna powinna być
traktowana tak, jak gdyby ambasada czy poselstwo, znajdujące się poza krajem pobytu, było
cząstką państwa wysyłającego; teoria ta jest odrzucana w nauce jako sprzeczna z
rzeczywistością.
b. Teoria reprezentacji – z czasów absolutyzmu; założenie, że skoro przedstawiciel
dyplomatyczny jest osobistym reprezentantem – alter ego monarchy-suwerena, który nie
podlega żadnej władzy, to i on powinien być traktowany tak samo i mieć takie same
 38

przywileje i immunitety. Przedstawiciel dyplom. reprezentuje naród i państwo, a skoro

państwa są sobie równe to organy jednego państwa nie powinny podlegać organom drugiego.
c. Teoria funkcjonalna – założenie, że warunkiem wykonania przez personel misji
powierzonych mu zadań jest korzystanie z określonych przywilejów i immunitetów; różnym
funkcjom, wykonywanym przez różne kategorie personelu misji, przysługują różne przywileje
i immunitety.
- We współczesnym prawie m. przywileje i immunitety oparte są częściowo na teorii
funkcjonalnej, a częściowo na teorii reprezentacji;
- Przywileje i immunitety można podzielić na rzeczowe (przysługujące placówce dyplom.) oraz
osobowe (poszczególne kategorie pracowników misji).

3. Przywileje i immunitety misji

• nietykalność – oznacza, że bez zgody szefa misji funkcjonariusze państwa przyjmującego nie
mają prawa wstępu na teren misji (aspekt negatywny); obowiązek podjęcia wszystkich
stosownych środków w celu ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek natręctwem,
szkodą oraz zakłóceniem spokoju i naruszeniem jej powagi (aspekt pozytywny).
- Nietykalność obejmuje środki transportu misji, które są wyłączone spod rewizji, rekwizycji,
zajęcia itp., a także archiwa i dokumenty misji.
• Azyl dyplomatyczny – nie objęty PM, uregulowany na konferencjach w Hawanie i
Montevideo; azyl umożliwia obywatelowi schronienie na jego własnym terytorium w misji
dyplomatycznej innego państwa.
• Prawo porozumienia – porozumienie się z innymi placówkami i konsulatami państwa
wysyłającego niezależnie od tego, gdzie się one znajdują, za pomocą wszelkich odpowiednich
środków (kodem czy szyfrem), włączając w to kurierów dyplomatycznych, którzy korzystają
z nietykalności. Korespondencja urzędowa dot. przedstawicielstwa i jego działalności jest
nietykalna. Zwolnienie z opłat, podatków itp. placówki dyplom.

4. Przywileje i immunitety osobiste

a. Nietykalność przedstawiciela dyplom. – zakaz stosowania jakichkolwiek środków
przymusu: zatrzymania czy aresztowania, nakłada obowiązek traktowania go z należytym
szacunkiem oraz obowiązek przedsięwzięcia wszelkich kroków dla ochrony i zapobieżenia
jakiemukolwiek zamachowi na jego osobę, wolność czy godność (rezydencja, akta,
korespondencja, mienie).
b. Immunitet jurysdykcyjny – przedstawiciel dyplom. wyłączony jest spod jurysdykcji karnej
państwa przyjmującego oraz spod jurysdykcji cywilnej i administracyjnej (trzy wyjątki);
- Immunitet od jurysdykcji cywilnej i administr.: a.) powództwa z zakresu prawa rzeczowego
dot. prywatnej własności położonej na terytorium państwa przyjmującego nieruchomości, b.)
spraw dot. dziedziczenia, w której przedstawiciel dyplom. Występuje jako wykonawca,
administrator, spadkobierca lub zapisobierca w charakterze osoby prywatnej, a nie w interesie
państwa wysyłającego, c.) roszczeń z tytułu działalności zawodowej czy handlowej,
wykonywanej przez przedstawiciela dyplom. poza jego czynnościami urzędowymi.
- Immunitet jurysdykcyjny może zostać uchylony przez państwo wysyłające; immunitet sądowy
nie zwalnia od odpowiedzialności przed sadami państwa wysyłającego.
c. Zwolnienie z opłat i podatków – przedst. dyplom. nie podlega przepisom o ubezpieczeniach
społ., jest zwolniony z wszelkich opłat i podatków osobistych czy rzeczowych, państwowych,
regionalnych czy komunalnych; z wyjątkiem VAT; bagaż dyplomaty jest zwolniony z
kontroli.
d. Kategorie osób korzystających z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych – poza
szefem misji i przedst. dyplom. korzystają członkowie ich rodzin, pozostający z nimi we
wspólnocie domowej;
e. Członkowie personelu administracyjnego i kancelaryjnego – immunitet od jurysdykcji
cywilnej i administracyjnej obejmuje tylko czynności o charakterze oficjalnym.
f. Początek i koniec przywilejów i immunitetów – od chwili wjazdu na terytorium państwa
przyjmującego, bądź od chwili notyfikacji jej nominacji MSZ do momentu opuszczenia kraju.
 39

W przypadku wojny bądź zerwania stos. dyplom. między państwami, państwo przyjmujące
ma obowiązek szanowania i ochrony pomieszczeń misji i jej mienia.
g. Przejazd przez państwo trzecie – korzystanie z uprzywilejowanego traktowania w czasie
przejazdu lub przebywania na terytorium państwa trzeciego pod warunkiem, że znajduje się w
drodze do kraju przyjmującego lub w drodze powrotnej (in transitu).

Obowiązki przedstawicieli dyplomatycznych wobec państwa przyjmującego

- Poszanowanie praw i przepisów państwa przyjmującego – przywileje i immunitety nie
wyłączają podlegania miejscowemu prawu, lecz wyłączają jedynie właściwość sądów
lokalnych i zastosowania sankcji za naruszenie odpowiednich norm; nie przestrzeganie
przepisów może prowadzić do wydania noty protestacyjnej państwa pobytu, uznania za
persona non grata, a nawet do wydalenia.
- Zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne – zakaz mieszania się w sprawy wew., krytyki
polityki państwa pobytu, prowadzenia agitacji przeciwko władzom państwa pobytu.
- Zakaz wykorzystywania pomieszczeń misji w sposób niezgodny z jej funkcjami – zakaz
wykonywania przez przedstawicieli dyplom. w państwie przyjmującym żadnej działalności
zawodowej w celu uzyskania korzyści osobistych.

Korpus dyplomatyczny

Węższe i szersze znaczenie korpusu dyplom. – korpus to: wszyscy szefowie placówek dyplom.
akredytowanych w danej stolicy (węższe znaczenie); wszystkie osoby zaliczane do personelu dyplom.
i korzystający z przywilejów dyplom., którzy są wpisani na specjalną listę prowadzona przez protokół
dyplom. miejscowego MSZ (szersze znaczenie).
Dziekan korpusu dyplomatycznego (doyen) – z reguły najstarszy przedstawiciel dyplom., a więc
ambasador najdłużej przebywający w danym kraju; w niektórych państwach funkcję ta pełni nuncjusz
Stolicy Apostolskiej. Obowiązki protokolarne i reprezentacyjne. Dziekan (dziekanka z stos. do pań)
pomaga nowo przybyłym dyplomatom, informuje o miejscowych zwyczajach, o kolejności składania
wizyt itp.
Istotą korpusu dyplom. jest fakt, że nie jest to żadna organizacja i nie ma osobowości prawnej, pełni
role ceremonialną. Stos. z korpusem utrzymuje MSZ poprzez departament protokółu dyplom.

Koniec misji dyplomatycznej

a. Zakończenie misji na skutek notyfikacji – notyfikacja przez państwo wysyłające państwu

przyjmującemu o zakończeniu misji i odwrotnie, na skutek notyfikacji państwu wysyłającemu
przez państwo przyjmujące, że odmawia uznania przedstawiciela dyplom. za członka misji.
b. Uznanie za persona non grata – po uznaniu przez państwo przyjmujące przedstawiciela
dyplom. za persona non grata, państwo wysyłające powinno odwołać taka osobę.
c. Zakończenie misji dyplom. na skutek wypadków losowych – np. śmierć szefa placówki
(placówka kieruje charges d’affaires ad interium do czasu nominacji nowego szefa), zmiana
stanowiska głowy państwa, przy której przedstawiciel dyplom. jest akredytowany
(potwierdzenie listów akredytacyjnych).
d. Dymisja.
e. Zerwanie stos. dyplom. – ogłoszenie stanu wojny, rewolucja w państwie wysył. lub przyjm.
Lub w przypadku utraty podmiotowości przez któreś z państw.
f. Zakończenie misji dyplom. w skutek podniesienia rangi misji, czyli zmiany poselstwa w
ambasadę.
 40

Stosunki konsularne

1. Normy regulujące stos. konsularne

• stos. konsul. określane są przez zespół norm prawnych umownych i zwyczajowych
składających się na międzynarodowe prawo konsularne oraz przez normy prawa
wewnętrznego (wielka rola dwustronnych norm umownych)
a. Konwencje dwustronne - pierwsze zawarte były już w XII i XIII w.
b. Konwencje wielostronne - obecnie istnieją trzy konwencje wielostronne:
dwie regulują stos. konsul. państw amerykańskich – konwencja o funkcjach konsul. z Caracas
z 1911 r. i konwencja hawańska o funkcjonariuszach konsul. z 1928 r. Powszechną umowa
jest Konwencja wiedeńska o stos. konsul. podpisana 24 kwietnia 1963 r. (weszła w życie w
1967 r.)
c. Zwyczaj międzynarodowy – konwencje dwustronne zawierające
identyczne rozwiązania, mogą być traktowane jako dowód istnienia powszechnej praktyki
przyjętej przez prawo.
d. Ustawodawstwo wewnętrzne – w granicach dozwolonych PM; każde
państwo samo określa pragmatykę służbowa urzędów konsul., określa ich prawa, obowiązki,
rangi itp.

2. Ustanowienie stosunków konsularnych. Początek i koniec funkcji konsularnych

a. Ustanowienie stos. konsul. – na podstawie wzajemnego porozumienia;
zgoda na ustanowienie stos. dyplom. z reguły oznacza również zgodę na
nawiązanie stos. konsul.; zerwanie stos. dyplom. nie pociąga za sobą
zerwania stos. konsul.
b. Wykonywanie funkcji konsul. przez misje dyplom. – specjalne wydziały
konsularne, Polska posiada 37 wydziałów konsularnych w ambasadach RP.
Nie jest wymagana zgoda państwa przyjmującego, lecz jedynie notyfikacja
osób, które wykonują funkcje konsul. przy ambasadach.
c. Ustanowienie placówek konsul. – zgoda na nawiązanie stos. konsul.
pozwala państwu wysyłającemu na ustalenie siedziby urzędu konsul., jego
klasy i okręgu konsul. (ustalenie kilku placówek konsul. działających w
określonych częściach terytorium państwa przyjmującego); propozycje
państwa wysył. podlegają aprobacie państwa przyjm.
d. Listy komisyjne (patenty) – propozycja co do osoby szefa placówki
konsul.; szefowie placówek konsul. otrzymują tzw. listy komisyjne
wystawione przez głowę państwa, premiera czy ministra SZ (zależnie od
przepisów prawa wewnętrznego); wymieniają one nazwisko szefa, jego
klasę, okręg konsularny i siedzibę placówki. Patent przekazywany jest
rządowi państwa przyjmującego (droga dyplom.). Państwo przyjmujące
udziela zgody – udziela exequatur (dopuszczenie szefa placówki do
pełnienia swoich funkcji). Nie ma obowiązku udzielania wyjaśnień w
przypadku odmowy exequatur.
e. Zakończenie funkcji konsul. – zawiadomienie przez państwo wysył.
państwa przyjm. o zakończeniu czynności przez funkcjonariusza konsul.,
cofniecie exequatur, notyfikacja przez państwo przyjm. państwu wysył., że
przestało uważać daną osobę za członka personelu konsul., zdarzenia
losowe, zerwanie stos. konsul., wybuch wojny, zmian w podmiotowości itp.

3. Funkcje konsularne
a. ochrona interesów państwa wysył. i jego obywateli,
 41

b. popieranie rozw. stos. handlowych, gosp., kulturalnych i naukowych

między państwami,
c. zapoznawanie się z warunkami i rozwojem życia handlowego, gosp.,
kulturalnego i naukowego (legalnymi sposobami), składanie sprawozdań
rządowi,
d. wystawianie paszportów i wiz,
e. udzielanie pomocy własnym obywatelom,
f. pełnienie czynności notariusza i urzędnika stanu cywilnego,
g. ochrona interesów spadkowych własnych obywateli, ochrona interesów
nieletnich osób i osób pozbawionych pełnej zdolności do czynności
prawnych,
h. reprezentowanie współobywateli przed sadem lub innymi władzami,
i. wykonywanie nadzoru nad i kontroli nad statkami i samolotami.

4. Immunitety i przywileje konsularne

 węższe od przywilejów i immunitetów dyplom.; funkcjonalność.

5. Immunitety i przywileje placówki

a. Prawo używanie flagi i godła oraz nietykalność placówki konsularnej –
władze państwa przyjm. bez zgody szefa placówki nie maja prawa
wkraczania do pomieszczeń konsul.; domniemanie zgody szefa placówki w
przypadku pożaru lub innej katastrofy. Pomieszczenia, wyposażenie itp. są
wyłączone spod rekwizycji; nietykalność dokumentów; zwolnienie od
opodatkowania.
b. Prawo porozumienia – swoboda porozumiewania się wszelkimi środkami
łączności.

6. Immunitety i przywileje osobowe

a. immunitety i przywileje funkcjonariuszy konsul. – traktowanie z
należytym szacunkiem i względem, ochrona przed jakimkolwiek zamachem
na osobę przedstawiciela konsul.; funkcjonariusze konsul. nie podlegają
aresztowaniu ani zatrzymaniu (pozbawieni wolności za ciężkie zbrodnie
tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądowego). Nie podlegają
jurysdykcji władz sądowych lub administracyjnych tylko w odniesieniu do
czynności wykonywanych podczas pełnienia swych funkcji. Zwolnienia
podatkowe i celne.
- Szerszy zakres przywilejów i immunitetów konsularnych w polskich konwencjach.

7. Klasy szefów placówek konsularnych. Korpus konsularny

a. Klasy szefów: konsul generalny, konsul, wicekonsul, agent konsularny;
b. Korpus konsul. – szefowie placówek konsul. w danym mieście państwa
przyjmującego (węższe znaczenie), wszyscy funkcjonariusze konsul.
(szersze znaczenie); na czele stoi najstarszy klasa szef placówki, zwykle
konsul generalny, który najwcześniej otrzymał exequatur.

8. Konsulowie zawodowi i honorowi

a. konsul zawodowy – urzędnik państwa wysyłającego, mianowany spośród
jego obywateli (publiczny charakter do państwa wysyłającego), otrzymuje
stałe wynagrodzenie;
b. konsul honorowy – powoływany na podstawie umowy przez państwo
wysyłające spośród mieszkańców (obywateli) państwa przyjmującego
(prywatnoprawny stos. do państwa wysyłającego), nie otrzymuje stałego
uposażenia, prawo rekompensaty poniesionych wydatków.
 42

- Przywileje i immunitety konsula honorowego – zwolniony od wszelkich podatków i opłat od

sum otrzymywanych z tytułu rekompensaty; może być aresztowany i uwięziony; nietykalność
dokumentów i archiwów konsula honorowego.

Rozdział VI
Terytorium w prawie międzynarodowym.

Pojęcie terytorium: ogólnie jest to określony obszar geograficzny lub przestrzenna strefa ludzkiej
działalności; jednak najczęściej traktowane jest jako synonim terytorium państwowego. Z
dodatkowymi określeniami służy do wskazania, opisania określonego obszaru np. terytorium
powiernicze; terytorium zdemilitaryzowane.
Rodzaje terytoriów:
1. Podlegające suwerenności państwowej;
2. Nie podlegające suwerenności państwowej:
a) Res communis – wspólne dziedzictwo ludzkości (morza otwarte, przestrzeń
kosmiczna, dno mórz i oceanów);
b) Res nullius – obszary niczyje, podlegające zawłaszczeniu (współcześnie już nie
występują);

§ 1. Terytorium Państwowe.
1. Znaczenie terytorium państwowego.
Jest ono niezbędne do istnienia państwowości, odgrywa ogromną rolę w stosunkach
międzynarodowych. Żadna z norm prawa międzynarodowego nie jest wyraźniejsza niż ta, która
zakazuje państwom wykonywania suwerenności na terytorium innego podmiotu.

2. Istota prawna terytorium państwowego.

Wypowiadane w doktrynie poglądy, co do istoty prawnej terytorium państwowego można sprowadzić
do czterech zasadniczych teorii:
a) Teoria przedmiotowa: klasyczna i mająca szeroką rzeszę zwolenników w prawie
międzynarodowym, teoria uznająca terytorium za przedmiot władzy państwowej. Władza ta jest
przedstawiona w dwojaki sposób, albo jako własność oparta na zasadach prawa publicznego (jest ona
przedmiotem poważnej krytyki), lub jako suwerenność (znacznie bardziej przekonywująca).
b) Teoria podmiotowa: występuje w dwóch postaciach: jako część szerszej teorii przestrzennej lub
jako koncepcja samodzielna (prawo do terytorium może być porównane tylko z prawem jakie
przysługuje jednostce ludzkiej w stosunku do samej siebie, a więc z prawem osobistym ze skutkami
erga omnes). Teoria ta jest słusznie krytykowana, gdyż wprawdzie terytorium jest warunkiem istnienia
państwa, ale nie jest częścią jego osobowości w znaczeniu dosłownym.
c) Teoria przestrzenna – Pojawiała się w drugiej połowie XIXw. jako reakcja na teorię terytorium
jako przedmiotu własności. Wg tej teorii terytorium nie jest rzeczą, którą włada państwo, lecz
przestrzenią w obrębie, której władza państwowa istnieje i działa. Jest granicą władzy państwowej.
Teoria ta prowadzi o twierdzenia, że obszary niezamieszkane nie mogą być uznane za terytorium
państwowe, jest to błąd gdyż w prawie międzynarodowym istnieje pojęcie suwerenności w oderwaniu
od ludności, w stosunku do terytorium materialnego.
 43

d) Teoria kompetencji – wywodzi się z przesłanki, że państwo jest porządkiem normatywnym.

Terytorium przedstawione jest jako sfera kompetencji przestrzennej państwa, jako zakres
obowiązywania jego porządku prawnego. Kompetencja państwa może podlegać trojakim
ograniczeniom: ratione loci; ratione personae i ratione materiae. W obrębie własnego terytorium
państwo wykonuje kompetencje dyskrecjonalną bez żadnych ograniczeń. Wbrew tej teorii, obok
kompetencji ważna jest także możliwość dysponowania terytorium.
Definicja: Terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej, jak przestrzeń, w
granicach, której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i
zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania kompetencji państwowych (personalnych)
poza jego granicami.

3. Skład terytorium państwowego.

Rodzaje terytorium.
Terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej. Może być jednolite lub
obejmować wiele fragmentów (enklawy, półenklawy). Ląd stanowi trzon każdego terytorium
państwowego, a powierzchnia lądowa utożsamiana jest z terytorium państwa. W skład terytorium
państwowego wchodzi też przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim.
Granice. Terytorium jest trójwymiarowe. Bezsporna jest teza, że władza państwa rozciąga się również
na jego obszar podziemny, a zasięg zwierzchnictwa państwowego determinowany jest możliwością
eksploatacji.
Teoria przylegania i ciągłości – powoływana przy rozważaniu praw państwa do wnętrza ziemi – może
być odniesiona także do terytorium morskiego i powietrznego, które podobnie jak wnętrze ziemi nie
mogą być rozpatrywane w oderwaniu od terytorium lądowego.(w przypadku granicy morskiej może
ona sięgać max 12 mil od linii podstawowej).

4. Ochrona integralności terytorialnej państwa w prawie międzynarodowym.

Geneza pojęcia integralności terytorialnej.
Zwrot „integralność terytorialna” pojawił się w stosunkach międzynarodowych na Kongresie
Wiedeńskim w 1815r. kiedy zagwarantowano integralność Szwajcarii i części Sabaudii. Również
późniejsze traktaty gwarantowały integralność innym państwom. Art. 10 Paktu Ligi Narodów
również zawierał sformułowania dotyczące integralności.
Karta Narodów Zjednoczonych. Po drugiej wojnie światowej sprawa poszanowania integralności
terytorialnej zajęła centralne miejsce w stosunkach międzynarodowych. Zasada ta obecna jest w wielu
umowach i deklaracjach międzynarodowych, które nawiązują do zasady Karty Narodów
Zjednoczonych – w szczególności art. 2 ust. 4 zawiera zakaz groźby i użycia siły „przeciwko
integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa”. Porównując art. 10 Paktu z art. 2
ust. 4 KNZ widoczna jest ewolucja pojęcia integralności.
Deklaracja KBWE. Zawiera wszystkie istotne elementy zasady poszanowania integralności.
Deklaracja Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie została przyjęta 1 sierpnia 1975r.
Chroni zarówno całość terytorium poprzez zakaz i nielegalność nabywania go siłą, jak i nietykalność
poprzez zakaz okupacji wojskowej, a także zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub
pośrednich aktów przymusu.

§ 2. Zwierzchnictwo terytorialne.
1. Pojęcie i istota zwierzchnictwa terytorialnego.
Zwierzchnictwo terytorialne jest formą wykonywania przez państwo suwerenności na swoim
terytorium. Jest ono uznanym i chronionym przymiotem, cechą państwa wynikającą z jego
suwerenności. Obejmuję władzę polegającą z jednej strony na sprawowaniu w obrębie terytorium
wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, z drugiej zaś – na zapobieganiu wykonywania
analogicznych działań ze strony innych podmiotów. Cechy zwierzchnictwa można sprowadzić do
dwóch zasadniczych aspektów:
 44

a) Zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie pozytywnym: podporządkowanie władzy państwowej

wszystkiego co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi. A więc nie tylko
własnych obywateli, jak i cudzoziemców, lecz także bogactwo naturalne kraju (Rezolucja
Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 12 grudnia 1962r.podkreśla niezbywalne prawo wszystkich państw
do swobodnego dysponowania zasobami i bogactwami naturalnymi, zgodnie z ich własnymi
interesami narodowymi).
Zwierzchnictwo personalne. Państwo sprawuje również zwierzchnictwo personalne, będące
konsekwencją obywatelstwa i przynależności państwowej. Państwo określa w swym ustawodawstwie
wewnętrznym sposoby nabycia i utraty obywatelstwa jak również organizuje całą działalność państwa
i jego służb.
b) Zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie negatywnym: Państwo może wyłączyć działanie
jakiejkolwiek obcej władzy na swym terytorium. Ekskluzywizm ten widoczny jest zwłaszcza w
monopolu przymusu i jurysdykcji lub monopolu organizacji służb publicznych. Jego konsekwencją
jest to, że na określonym terytorium istnieć może tylko jedno państwo i działać jedna tylko władza
najwyższa. Terytorium jest jak to się czasem określa „Nieprzenikliwe”.

2. Obowiązki wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego.

Zakaz wyrządzania szkód innym państwom. Państwo wykonuje swe kompetencje nie tylko w
interesie własnym, lecz także w interesie społeczności międzynarodowej, musi więc brać pod uwagę i
chronić prawa tej społeczności i jej członków. We współczesnym prawie międzynarodowym w
związku z zakazem stosowania siły, ale i jej groźby, konsekwencją zwierzchnictwa jest obowiązek
państwa zapobiegania w obrębie swego terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie
wojennej.
Zasada dobrosąsiedztwa. W myśl tej zasady, konsekwencją sprawowania zwierzchnictwa jest
zobowiązanie państwa do niedopuszczenia do prowadzenia na swym terytorium działalności
zabronionej przez prawo międzynarodowe, takiej, która mogłaby zaszkodzić państwom sąsiadującym.
Z tej zasady wynika również wiele innych zakazów: zakaz zmiany spływu jakiejś rzeki, jeśli płynie
ona w innych państwach; zakaz budowania zapór bez zgody sąsiada; zakaz zanieczyszczania
środowiska, jeśli ma to skutki w państwie sąsiednim.
Kompetencje państw wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego teoretycznie są całkowite i
dyskrecjonalne, w praktyce jednak zmuszone są one często ograniczyć wykonywanie swoich praw
zwierzchnich z uwagi na wymogi stosunków międzynarodowych. Ograniczenia te mogą być nie tylko
ratione personae, lecz także ratione materiae – w obu przypadkach jest ograniczone z uwagi na
konieczność współpracy i obrotu międzynarodowego oraz względy bezpieczeństwa zbiorowego.

§ 3. Szczególne ograniczenia wykonywania zwierzchnictwa terytorialnego.

1. Demilitaryzacja i neutralizacja terytorium.
Demilitaryzacja. Wśród ograniczeń zwierzchnictwa terytorialnego ratione materiae wymienia się
przede wszystkim demilitaryzację i neutralizację (występują one oddzielnie albo łącznie).
Demilitaryzacja zgodnie z umową międzynarodową nakłada na państwo obowiązek zlikwidowania
oraz zakaz budowy i utrzymywania w przyszłości urządzeń i obiektów wojskowych na określonej
części terytorium, a także zakaz utrzymywania tam sił zbrojnych (może być częściowa lub całkowita).
Np. umowa poczdamska przewidywała zupełne rozbrojenie i demilitaryzację Niemiec.
Neutralizacja. Jest to umowne wyłączenie możliwości działań wojennych na danym terytorium oraz
nakaz powstrzymania się od wykorzystania go w charakterze bazy do prowadzenia takich działań.
Stosowana zwłaszcza w przypadku międzynarodowych dróg wodnych np. w 1881r. taki status
uzyskała Cieśnina Magellana.
Często naturalizacja występuje łącznie z demilitaryzacją np. w stosunku do Antarktyki od 1 grudnia
1959r.

2. Bazy wojskowe.
Są one daleko idący ograniczeniem zwierzchnictwa terytorialnego, rozpowszechnione po II wojnie
światowej.
 45

Wg Berezowskiego są 3 cechy charakterystyczne dla bazy terytorialnej: władza terytorialna na terenie

bazy, prawo łączności z bazą przez terytorium przylegające oraz pobyt na terenie bazy i wokół niej
obcych sił zbrojnych.
Na podstawie analizy dwustronnych porozumień o bazach, można stwierdzić, że ustanawiające je
państwa, w zamian za określone korzyści, uzyskują na pewien okres czasu prawo do pewnych
obszarów, na których wykonują szerokie prawa i władzę w celach wojskowych.
Na pozytywną ocenę zasługują takie ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego jak: demilitaryzacja,
neutralizacja, strefy bezatomowe, limitowanie zbrojeń, wyeliminowanie pewnych rodzajów broni i
zakaz doświadczeń z nimi. (bazy woj. nie)

3. Dzierżawa.
Polega na udzieleniu czasowej zgody przez suwerena terytorialnego na wykorzystywanie części jego
terytorium przez inne państwo na warunkach określonych w zawartej umowie dwustronnej. Umowa o
dzierżawę jest dopuszczalna i zgodna z prawem międzynarodowym, jeżeli ma równoprawny
charakter, nie prowadzi do wyłączenia zwierzchnictwa terytorialnego wydzierżawiającego państwa i
nie jest utrzymywana przez dzierżawcę wbrew woli suwerena.

§ 4. Nabycie i utrata terytorium państwowego.

Nabycie terytorium. Jest to dopuszczalne przez prawo rozciągnięcie zwierzchnictwa terytorialnego,
dającym nie tylko prawo wykonywania kompetencji państwowych, ale również dysponowania
nabytym obszarem ze skutkami erga omnes. Prawo międzynarodowe mówi nam, w jaki sposób
między państwami dochodzi do nabycia terytorium, natomiast prawo wewnętrzne wyjaśnia, jakie
organy i poprzez jakie działania mogą dokonać zmian terytorialnych.
Sposoby nabycia terytorium. Najbardziej rozpowszechniony jest podział na tytuły pierwotne i
pochodne. Acquisitio originaria oznacza rozciągnięcie zwierzchnictwa na terytorium nie będące dotąd
częścią innego podmiotu, natomiast acquisitio derivativa to nabyć terytorium innego państwa.
Trzeba się zgodzić z uwagą L. Ehrlicha, że państwo będące podmiotem prawa międzynarodowego
ma nad terytorium podlegającym jego suwerenności władzę własną, pierwotną i suwerenności nad
tym terytorium nie może być nigdy przeniesiona z innego podmiotu prawa międzynarodowego na
drugi.

1. Cesja.
Pojęcie. Najczęściej w stosunkach międzynarodowych zmiany terytorialne następują w wyniku cesji.
Na mocy umowy międzynarodowej następuje transfer terytorium, kiedy jedno państwo przestaje a
drugie rozpoczyna wykonywań zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem.
Podmiotem cesji mogą być tylko państwa. Niezależnie od liczby stron umowy o cesji, ma ona
charakter dwustronny.
Elementy cesji. Do przeprowadzenia cesji niezbędne są dwa elementy:
- prawny – zawarcie umowy zobowiązującej cedenta do opuszczenia terytorium;
- faktyczny – realizacja tego zobowiązania i objęcie terytorium przez drugie państwo;
Umowa o cesji legalizuje objęcie terytorium w posiadanie.
Legalność cesji. Nie jest ona uwarunkowana ani koniecznością przeprowadzenia plebiscytu, ani
uznaniem cesji przez państwo trzecie. Uzasadniona jest interwencja państw trzecich tylko, gdy
cedowane terytorium ma określony status prawny, zachowaniu, którego są zainteresowane inne
podmioty.

2. Efektywna okupacja (zawłaszczenie).

Efektywna okupacja uzyskała swe ostateczne znaczenie w XIXw. kiedy ekspansja kolonialna
skoncentrowała się w Afryce.
Termin „efektywna okupacja” obejmuje dwa zakresy pojęciowe: po pierwsze wskazuje, że jest
rzeczywista i faktyczna, a po drugie, że okupacja ta daje tytuł suwerenny i wywołuje określone skutki
w prawie międzynarodowym.
Warunek efektywności. Okupacja daje tytuł tylko wtedy, gdy terytorium podlega wyłącznej,
efektywnej władzy państwa rządzącego. Efektywność zależy od dwóch czynników: charakteru
 46

okupowanego terytorium oraz stopnia, w jakim społeczność międzynarodowa jest nim

zainteresowana.
Malejące znaczenie. Efektywna okupacja straciła na znaczeniu współcześnie, w związku z zakazem i
potępieniem kolonializmu.

3. Zasiedzenie.
Warunki zasiedzenia. Niezbędne jest ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych na danym
terytorium oraz jedynie we własnym imieniu.
Definicja. Jest to nabycie suwerenności poprzez efektywne, trwałe wykonywanie kompetencji
państwowych. Jednak działanie zasiedzenia jest ograniczone przez prawo międzynarodowe w wielu
przypadkach np. okupacji wojskowej lub rezultatów wojny.

4. Przyrost.
Terytorium państwa może być powiększone wskutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka.
Przyrost jest sposobem nabycia terytorium, niewymagającym od państwa podjęcia żadnych
specjalnych aktów.

5. Zawojowanie (podbój).
Wymóg ostateczności i nieodwracalności zawojowania. Do I wojny światowej, zawojowanie
oznaczało legalny sposób nabycia terytorium. Warunkiem legalności była ostateczność (nic nie
wróżyło zmiany tego stanu) i nieodwracalność (ostateczne zakończenie wojny).
Zakaz podboju. Przyjęcie zakazu wojny w prawie międzynarodowym oznaczało koniec instytucji
zawojowania.

6. Utrata terytorium.
Sposoby utraty terytorium. Prawo międzynarodowe zna tyle samo sposobów nabycia, co utraty
terytorium. A więc cesja, zasiedzenie może być sposobem nabycia jak i utraty terytorium. Efektywna
okupacja ma odpowiednik porzucenia, a przyrost – zmniejszeniu itp. Zwykle, jeśli jedno państwo
nabywa terytorium to inne je traci, zdarza się jednak, że traci się nie na rzecz innego państwa, lecz np.
ono zanika na skutek działania żywiołów itp.
Derelikcja. Jest przykładem utraty terytorium, nie na rzecz innego podmiotu. Może również być tak,
że państwo przestaje wykonywać swe kompetencje na danym obszarze i porzuca je, co prowadzi do
przekształcenia w ziemie niczyją. Wspólnym mianownikiem wszystkich sposobów utraty terytorium
jest brak lub niemożliwość wykonywania kompetencji państwowych, bez względu na powody z
wyjątkiem zawojowania, które jest wyłączone z możliwości.

§ 5. Granice.
1. Pojęcie i rodzaje granic.
Definicja. Granicę linearną zawdzięczamy rewolucji francuskiej, gdyż tak rozumiana była w
traktatach zwieranych przez Francję w latach 1797 i 1801. Granica jest to linia, a ściślej płaszczyzna,
w obrębie, której zawiera się terytorium państwowe; oddziela ona je od terytorium innego państwa.
Rodzaje granic. Dzieli się je na naturalne (morza, góry, stepy, pustynie) lub sztuczne. Natomiast
ze względu na sposób ich ustalania dzielą się na orograficzne (uwzględniające ukształtowanie
powierzchni) i geometryczne (przebiegające niezależnie od rzeźby terenu). Szczególnym rodzajem
granic są granice astronomiczne biegnące wzdłuż południków i równoleżników.
Ustalanie granicy. Ustala się je zwykle za pomocą odpowiednich umów międzynarodowych, rzadziej
w wyniku decyzji arbitrażowej lub sądowej. 3 etapy ustalania granicy: decyzja polityczna przyznająca
terytorium; delimitacja granicy w umowie międzynarodowej i demarkacja granicy.

2. Delimitacja granicy państwowej. To ustalenie przebiegu granicy państwowej i obejmuje

sporządzenie opisu granicy oraz naniesienie jej przebiegu na mapę o stosunkowo małej skali np.
1:1000 000 – dokumenty te stanowią podstawę do przeprowadzenia demarkacji. Delimitacja powinna
być kompletna, precyzyjna i dokładna.
 47

3. Demarkacja granicy państwowej. Ma na celu szczegółowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu

granicy państwowej w terenie. Przeprowadzana jest przez komisję mieszaną i opiera się na
dokumentach z procesu delimitacji. Uwzględnia się zachowanie niezbędnych warunków dla
prowadzenia gospodarki rolnej oraz nie przeprowadzanie granicy przez miasta i wsie. Mapa granicy
wykonana jest zwykle w większej skali niż delimitacja np. 1:2500.
Redemarkacja granicy polega na sprawdzeniu istniejącej i wytyczonej już granicy.

4. Administracja granicy państwowej. Przepisy wewnętrzne regulują sprawy ochrony granicy, jej
przekraczania czy eksploatacji bogactw naturalnych w jej pobliżu np. ustawa z 12 października 1990r.
o ochronie granicy państwowej.
Nie wszystkie problemy można rozwiązać jednostronnie, dlatego państwa zawierając ze sobą umowy
o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych.

5. Nienaruszalność granic.
Deklaracja ONZ z 1970 roku stwierdza, że każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od
groźby lub użycia siły celem naruszenia istniejących międzynarodowych granic innego państwa jako
środka rozwiązywania sporów międzynarodowych, włączając w to spory terytorialne i problemy
dotyczące granic.
Deklaracja KBWE. Zgodnie z nią państwa uczestniczące uznały wzajemnie za nienaruszalne
wszystkie granice każdego z nich, jak również granice wszystkich państwa w Europie i zobowiązały
się do powstrzymania teraz i w przyszłości od zamachów na te granice.

§ 6. Kształtowanie się granic Polski po drugiej wojnie światowej.

1. Granica wschodnia.
Granica polsko-radziecka. Została ukształtowana w wyniku umowy poczdamskie, oraz jałtańskiej z
11 lutego, 1945r. gdzie ustalono, że powinna przebiegać wzdłuż linii Curzona z odchyleniami od 5-8
km na korzyść Polski i potwierdzono to umową dwustronną z 16 sierpnia 1945r. i poczdamskiej, oraz
umów dwustronnych zawartych między Polską a ZSSR.
Następnie granica została zmieniona 15 lutego 1951r. przez polsko-radziecką umowę o zmianie
odcinków terytoriów państwowych (480km2, ludność przesiedlono). W 1957r. wytyczono fragment
granicy pol-radz. przylegającej do Morza Bałtyckiego. Podpisana 17 lipca 1985r. umowa między
Polską a ZSSR rozgraniczyła morza terytorialne, strefy ekonomiczne, strefy rybołówstwa morskiego i
szelfu kontynentalnego na Morzu Bałtyckim.
Granica wschodnia po roku 1991. W wyniku rozpadu ZSSR wschodnia granica polski stała się
granicą polsko- litewską, polsko-białoruską i polsko-ukraińską a nienaruszalność granic i brak
roszczeń terytorialnych potwierdzono w podpisanych deklaracjach.

2. Granica polsko-niemiecka.
Decyzje konferencji poczdamskiej. W umowie z 2 sierpnia 1945r. zadecydowane, że niemieckie
terytoria na wschód od linii biegnącej od Morza Bałtyckiego, bezpośrednio na zachód od Świnoujścia
i stąd wzdłuż rzeki Odry, do miejsc gdzie wpada zachodnia Nysa i wzdłuż zachodniej Nysy do granicy
czechosłowackiej, łącznie z częścią Prus Wschodnich i Gdańskiem będą należeć do Polski. Układ
zgorzelecki (między Polską a NRD) z 6 lipca 1950r. potwierdził granicę polsko-niemiecką i
przeprowadził ostateczną delimitację zachodniej granicy Polski.
Układ z 7 grudnia 1970r. stwierdzał, że granica polsko-niemiecka została uznana przez RFN i obie
strony nie mają żadnych roszczeń terytorialnych wobec siebie.
Traktaty z 1990r. – potwierdzają ostateczny charakter granicy niemieckiej, podpisany przez RFN,
NRD, Francję, Wielką Brytanię, ZSSR i Stany Zjednoczone 12 września 1990r. w Moskwie.
Traktat między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu granicy
podpisano 14 listopada 1990r. w Warszawie.

3. Granica polsko-czeska i polsko-słowacka.

W 1958r. zakończono prace zawiązane z demarkacją granicy polsko-czechosłowackiej i 13 czerwca
1958r. podpisano stosowną umowę. W latach 1976-1983 przeprowadzono pierwszą wspólną kontrolę
 48

przebiegu granicy i w jej wyniku doszło do podpisania 10 grudnia 1986r. umowy międzypaństwowej
wprowadzającej wyrównawcze zmiany w granicy.
Po rozpadzie Federacji Czechosłowackiej w 1992r. granica polsko-czechosłowacka przekształciła się
w polsko-czeską i polsko-słowacką.

§ 7. Rzeki międzynarodowe.
1. Pojęcie rzeki międzynarodowej.
Rzeki międzynarodowe to w szerokim rozumieniu rzeki przepływające przez terytorium, co najmniej
dwóch państw, oraz ważne by była to rzeka żeglowna mająca ujście do morza, na której
obowiązywałaby swoboda żeglugi dla statków wszystkich państw. (rzeki wielonarodowe płyną przez
kilka państw, ale nie nadają się do żeglugi albo nie mają ujścia do morza; rzeki graniczne rozdzielają
terytoria dwóch państw).
Konwencja barcelońska z 20 kwietnia 1921r. Znacznie rozszerza pojęcie rzeki międzynarodowej,
jednak ze względu na niewielką liczbę ratyfikacji konwencja miała ograniczone znaczenie.
Inne sposoby wykorzystania rzek międzynarodowych. Rzeki poza żegluga są również
wykorzystywane do celów przemysłowych, energetycznych itp. dlatego każda rzeka jeśli przecina lub
rozgranicza terytoria kilku państw jest przedmiotem stosunków między tymi państwami. Wśród
europejskich rzek międzynarodowych na szczególną uwagę zasługują Dunaj i Ren.

A. Dunaj.
Płynie przez RFN, Austrie, Słowacje, Węgry, Chorwacje, Serbie, Rumunie, Bułgarie i Mołdawie.
Został najpierw on umiędzynarodowiony na mocy traktatu paryskiego z 30 marca 1856r. i później
jego status był regulowany wieloma innymi traktatami.
Konwencja belgradzka z 18 sierpnia 1948r. obecnie reguluje status prawny Dunaju i mówi, że
żegluga na Dunaju jest wolna i otwarta dla obywateli, statków handlowych i towarów wszystkich
państw na zasadzie równości.

B. Ren.
Szczegółowe przepisy dotyczące Renu zostały ustanowione przez konwencję moguncką 31 marca
1831r. Obecny status Renu jest określony przez konwencję mannheimską z 17 października 1868r.,
która przewiduje wolność żeglugi statków wszystkich państw. W 1963r w Strasburgu konwencja
mannheimska została poddana rewizji.

C. Niger.
Akt generalny konwencji berlińskiej z 1885r. podpisany przez państwa kolonialne, proklamował
wolność żeglugi na rzece Niger i równe traktowanie wszystkich państw. Po uzyskaniu niepodległości
państwa nadbrzeżne przyjęły w 1963r. nową konwencję, która utrzymała swobodę żeglugi.

D. Indus.
Traktat regulujący wykorzystanie Indusu został podpisany w 1960r. i zakończył spory między Indiami
i Pakistanem. Został podzielony na dwie części i 3 cieki wschodniej części są dla Indii, a 3 cieki
zachodniej dla Pakistanu. Strony zachowują też pewne prawa w części rzeki należącej do drugiej
strony.

E. Amazonka.
Traktat o współpracy dorzecza Amazonki został podpisany w 1978r. przez Boliwię, Brazylię, Gujanę,
Ekwador, Kolumbię, Peru, Surinam i Wenezuelę. Całkowita swoboda żeglugi handlowej jest
zagwarantowana na zasadach wzajemności. Daje równe prawa wszystkim państwom nabrzeżnym.

§ 8. Obszary morskie.
 49

Kategorie obszarów morskich. Najogólniej można podzielić je na wody terytorialne i morze otwarte.
W skład terytorium morskiego państwa wchodzą dwie kategorie wód: wody wewnętrzne oraz morze
terytorialne.
Biorąc za punkt wyjścia zakres jurysdykcji państwa, obszary morskie można podzielić na 3 kategorie:
na obszary wchodzące w skład terytorium państwowego, na obszary podlegające w ograniczonym
stopniu jurysdykcji lub prawom suwerennego państwa i na obszary znajdujące się poza granicami
jurysdykcji państwowej.
Pierwsza i druga konferencja prawa morza. Pierwsza konferencja odbyła się w Genewie i trwała od
24 lutego do 27 kwietnia 1958r. w wyniku jej prac podpisano 4 konwencje: w sprawie morza
terytorialnego i strefy przyległej; w sprawie morza otwartego; w sprawie rybołówstwa i konserwacji
zasobów żywych morza otwartego, oraz w sprawie szelfu kon.
Druga konferencja odbyła się w 1960r. i miała na celu wyraźnie określić szerokość morza
terytorialnego jednak nie udało się tego zrobić.
Trzecia konferencja prawa morza. W istocie miała ona za zadanie rewizję całego istniejącego prawa
morskiego.
Trwała 10 lat (od 1973 do 1982) i uznawana jest za jedną z największych i najważniejszych
konferencji w historii stosunków międzynarodowych. Uczestniczyło w niej 157 państw, a w wyniku
jej prac doszło do wypracowania i przyjęcia konwencji o prawie morza, będącej swoistą konstytucją
mórz i oceanów.

1. Obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego.

A. Morskie wody wewnętrzne.
Definicja. Są to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego.
Zalicza się do nich zatoki morskie o określonym rozwarciu, zatoki historyczne oraz wody portów.
Istota prawna. Wody wewnętrzne podlegają wyłącznej i całkowitej władzy państwa nadbrzeżnego,
rozciągającej się również na przestrzeń powietrzną i dno. W wodach wewnętrznych nie obowiązuje
prawo nieszkodliwego przepływu.
Wody archipelagowe. Ta kategoria wód wewnętrznych pojawiła się w roku 1982 na konwencji o
prawie morza. Obowiązuje na nich prawo nieszkodliwego przepływu, są to trasy normalnie
wykorzystywane dla żeglugi międzynarodowej. (Swoboda żeglugi na wodach archipelagowych).
Zatoki. Są również wodami wewnętrznymi, jeśli brzegi należą do jednego państwa, a odległość
między punktami wytyczającymi jej naturalne ujście nie przekracza 24 mil. Również zatoki
historyczne, mimo, że szerokość ich rozwarcia jest większa niż 24 mile, a podstawą do tego jest
długotrwałe i efektywne wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego przez państwo nadbrzeżne.
Zatoka Gdańska – cześć wód zatoki zostało uznanych za wody wewnętrzne, jednak Polska nigdy nie
wysuwała roszczeń do uznania Zatoki Gdańskiej za zatokę historyczną.
Porty morskie. Wody portów morskich są uznawane za wody wewnętrzne, a więc miejsca gdzie
statki zawijają w celu załadowania lub wyładowania pasażerów i towarów. Porty wojskowe, rybackie
czy obsługujące wyłącznie żeglugę kabotażową, są portami zamkniętymi. Porty podlegają prawu i
władzy państwa nadbrzeżnego.
Redy. Są to wejścia do portów, w niektórych państwach traktowane są jako wody wewnętrzne.

B. Morze terytorialne.
Pojęcie. Pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi z jednej
strony a morzem otwartym z drugiej. Państwo nadbrzeżne sprawuje nad nim swą suwerenność.

Delimitacja morza terytorialnego. W celu przeprowadzenia delimitacji morza terytorialnego

państwo nadbrzeżne musi wyznaczyć linię podstawową, czyli wewnętrzną granicę, oraz ustalić jej
szerokość.
Szerokość morza terytorialnego. Konwencja genewska o morzu terytorialnym pośrednio
potwierdziła dopuszczalność ustanowienia 12-milowego morza terytorialnego, uznając możliwość
ustanawiania pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 12 mil, oraz wody zatoki za wody
wewnętrzne, gdy wejście do niej nie przekracza 24 mil.
 50

Prawo nieszkodliwego przepływu. Konwencja genewska wyjaśnia, że przepływ jest nie szkodliwy,
gdy nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa nadbrzeżnego. Prawo
nieszkodliwego przepływu statków handlowych nie budzi wątpliwości, jednak okrętom wojennym
państwa odmawiają tego prawa uzależniając je od swojej zgody.
Warunki nieszkodliwego przepływu w konwencji z roku 1982. Sprecyzowano warunki
nieszkodliwego przepływu i uznano, że przepływ będzie zagrażał pokojowi państwa nadbrzeżnego,
gdy statek podejmie działania polegające na: a) groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności
państwa nadbrzeżnego, lub pogwałceniu w jakiś sposób zasad prawa międzynarodowego
wymienionych w Karcie NZ;
b) ćwiczeniu lub użyciu wszelkiego rodzaju broni;
c) zbieraniu informacji mający na celu osłabienie obronności lub bezpieczeństwa państwa
nadbrzeżnego.
(pozostałe w książce str. 222-223).
Jurysdykcja państwa nadbrzeżnego. Statki znajdujące się na morzu terytorialnym podlegają nie
tylko jurysdykcji administracyjnej państwa nadbrzeżnego, ale także karnej i cywilnej. Spod
jurysdykcji wyłączone są okręty wojenne oraz niehandlowe statki państwowe.

2. Obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa

nadbrzeżnego.
A. Morski pas przyległy.
Pojęcie. Obszar morza o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza
terytorialnego, na którym państwo nadbrzeżne sprawuje w odniesieniu do obcych statków kontrolę w
specjalnie przewidzianych dziedzinach i ograniczonym zakresie. Konwencja o prawie morza
przewiduje możliwość ustanawiania morskiego pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 24
mil.

B. Morska strefa ekonomiczna i strefa rybołówstwa.

Faktycznymi twórcami tej koncepcji są państwa afrykańskie, a ich stanowisko zostało sformułowane
na regionalnym seminarium prawa morza, jakie odbyło się w Jaunde w czerwcu 1972r.
Następstwa wprowadzenia stref. Oznaczało, że poza granicami morza terytorialnego, na obszarze
morza otwartego, przekreślona została dotychczasowa zasada wolności rybołówstwa. Strefy obejmują
także zasoby naturalne dna, i to nie tylko szelfu kontynentalnego, gdzie państwa już obecnie mają
wyłączne prawa, lecz również leżących poza krawędzią szelfu w obrębie 200mil.
Istota prawna. W wyłączonej strefie ekonomicznej, której szerokość nie morze przekroczyć 200 mil,
państwo nadbrzeżne ma prawa suwerenne o badania i eksploatacji, ochrony i gospodarowania
zasobami naturalnymi. W wyłączonej strefie ekonomicznej wszystkie państwa korzystają z wolności
żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów itp.
Zasady uprawiania rybołówstwa w strefie. Zgodnie z konwencją z roku 1982 państwo nadbrzeżne
samo określa wysokość dopuszczalnego połowu żywych zasobów w strefie, przy czym biorąc pod
uwagę najlepsze z dostępnych mu informacji naukowych, powinno chronić żywe zasoby od
niebezpieczeństwa przełowienia. Jeśli państwo nie jest w stanie pozyskać dopuszczalnego odłowu,
powinno udostępnić innym państwom możliwość korzystania z nadwyżki.
Praktyka międzynarodowa. Strefy rybołówstwa utrzymało do chwili obecnej tylko 25 państw,
podczas gdy wyłączną strefę ekonomiczną posiada 81 państw, gdyż daje ona znacznie dalej idące
uprawnienia.

C. Szelf kontynentalny.
Do jej powstania doprowadził rozwój nauki i techniki umożliwiający prowadzenie badań oraz
eksploatacji bogactw naturalnych znajdujących się na dnie morskim. Wiele państw wysuwało
jednostronne roszczenia do szelfu, trzeba było, więc uregulować ten problem, co nastąpiło w IV
konwencji genewskiej.
IV konwencja genewska z 1958r. Szelf wg niej to dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem
morskim przylegające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicami morza terytorialnego.
 51

Zewnętrzna granica szelfu przebiega w miejscu gdzie głębokość wody nie przekracza 200 metrów,
może ona jednak wykraczać poza nią, jeśli istnie możliwość eksploatacji zasobów naturalnych.
Prawo państwa nadbrzeżnego. Państwo wykonuje nad szelfem kontynentalnym prawa suwerenne w
celu badania i eksploatacji jego naturalnych zasobów. Prawa mają charakter ekskluzywny tzn., że
nawet, jeśli nie prowadzi badań to żadne inne państwo nie może tego robić. Nie daje mu suwerenności
nad szelfem.
Zewnętrzna granica szelfu. Zgodnie z definicją szelfu kontynentalnego, przyjętą w konwencji o
prawie morza, sięga on do zewnętrznego skraju krawędzi kontynentalnej, która zgodnie z tzw.
Formułą irlandzką może być wyznaczana albo
linią łączącą najbardziej wysunięte punkty zewnętrzne, albo linią wyznaczającą punkty znajdujące się
w odległości nie większej niż 60 mil od podnóża zbocza kontynentalnego.

3. Obszary morskie poza granicami jurysdykcji państwowej.

A. Morze otwarte.
Granica morza otwartego. Morze otwarte obejmuje wody morskie znajdujące się poza granicami
morza terytorialnego. Konwencja z 1982r. wyłącza z pojęcia morza otwartego wyłączną strefę
ekonomiczną.
Zasada wolności morza. Wolność mórz jest istota prawną morza otwartego, oznacza ona, że
wszystkim przysługuje prawo rozsądnego czerpania pożytków z morza otwartego. Wolność mórz
obejmuje wolność żeglugi, wolność rybołówstwa, wolność zakładania kabli podmorskich i
rurociągów, wolność przelotu.
Wolność żeglugi. Oznacza, że każde państwo, niezależnie czy posiada wybrzeże morskie czy nie, ma
prawo korzystania z morza otwartego dla żeglugi swoich statków handlowych oraz okrętów
wojennych. Istnienie faktycznego związku miedzy statkiem a państwem jest niezbędne w interesie
międzynarodowej żeglugi. Na morzu otwartym statki podlegają prawu i władzy tylko państwa, do
którego należą.
Prawo wizyty i rewizji. Od zasady niepodlegania statków na morzu otwartym władzy innych państw
są trzy wyjątki. Okręt wojenny innego państwa ma prawo dokonania wizyty i rewizji, gdy istnieje
podejrzenie, że obcy statek trudni się piractwem, uprawia handel niewolnikami, mimo żeglowania pod
obcą banderą ma w rzeczywistości tę samą, przynależność, co okręt wojenny.
Prawo pościgu. Na otwartym morzu istnieje prawo pościgu, czyli prawo państwa nadbrzeżnego do
ścigania obcego statku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że statek lub jego załoga dopuścili się
naruszenia praw lub przepisów państwa nadbrzeżnego. Pościg może być podjęty tylko przez okręty
wojenne lub samoloty wojskowe. Pościg kończy się w momencie zatrzymania ściganego statku lub,
gdy wpłynie on na morze terytorialne trzeciego państwa.
Wolność rybołówstwa. Z wolności morza otwartego wynika, prawo wszystkich państw do
eksploatacji zasobów żywych, może ona podlegać uzgodnionym ograniczeniom.
Ochrona środowiska morskiego przed zanieczyszczeniem. Wynika z postępującego
zanieczyszczenia, które powoduje niebezpieczeństwo przekroczenia granicy samooczyszczania się
mórz i tym samym zniszczenia ich zasób biologicznych.
Wolność zakładania kabli. Wykształciła się w związku z postępem technicznym i objęła także
rurociągi. Konwencja paryska z 1884r. potwierdza prawo każdego państwa do układania kabli i
rurociągów, przy czym – z zastrzeżeniem praw państwa nadbrzeżnego na szelfie – nie może ono
przeszkadzać w ich zakładaniu czy konserwacji.
Wolność przelotu. W przestrzeni powietrznej nad morzem otwartym wszystkie państwa korzystają z
wolności przelotu, czyli swobody uprawiania żeglugi statkami powietrznymi posiadającymi ich
przynależność i podlegającymi ich władzy.
Do czterech wolności, wymienionych w konwencji wiedeńskiej o morzu otwartym konwencja o
prawie morza z 1982r. dodała jeszcze dwie:
Wolność budowania sztucznych wysp. Konwencja nie zawiera żadnych postanowień odnoszących
się do zasad korzystania z tej wolności, lecz jedynie wymaga uwzględnienia postanowień dotyczących
szelfu kontynentalnego.
 52

Wolność badań naukowych. Konwencja nie precyzuje szczegółowo warunków prowadzenia badań,
jednak ogólne zasady przewidują prowadzenie badań w celach pokojowych, przy użyciu środków i
metod zgodnych z konwencją.

B. Dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej.

Problemy statusu prawnego dna mórz i oceanów. Ustalono, że postanowienia dotyczące szelfu
kontynentalnego nie mogą się odnosić do całego dna mórz i oceanów. Na dnie znajdują się nadające
się do eksploatacji przemysłowej tzw. Konkrecje polimetaliczne zawierające min. Nikiel, miedź,
kobalt, mangan.
Prace ONZ. 17 grudnia 1970r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło deklarację zasad dotyczących dna
mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej.
Deklaracja zasad dotycząca dna mórz i oceanów. Dno mórz i oceanów oraz jego wnętrze, leżące
poza granicami jurysdykcji państwowej zostało uznane za wspólne dziedzictwo ludzkości. Obszar jest
dostępny do użytkowania wyłącznie celach pokojowych, a badania i eksploatacja prowadzone są
wyłącznie dla dobra całej ludzkości.
Konwencja o prawie morza z 16 listopada 1944r. Obszar międzynarodowy, znajdujący się po
zewnętrznej stronie szelfu kontynentalnego został uznany za wspólne dziedzictwo ludzkości. Korzyści
osiągane z eksploatacji zasobów obszaru będą dzielone przez Zgromadzenie Organizacji Dna
Morskiego na podstawie zasady niedyskryminacji.

4. Międzynarodowe cieśniny i kanały morskie.

A. Status prawny międzynarodowych cieśnin.
Pojęcie cieśniny międzynarodowej. Cieśniny morskie to naturalne drogi wodne łączące morza i
oceany. Cieśninami międzynarodowymi nazywane są tylko te łączące morza, nad których brzegami są
terytoria różnych państw i stanowiące w związku z tym międzynarodowe szlaki komunikacyjne.
Cieśniny terytorialne. Trzeba określić im ustrój prawny, gdyż ich sytuacja nie jest identyczna ze
statusem morza terytorialnego. Pierwsza konwencja genewska stwierdza, że nie można zawieszać
nieszkodliwego przepływu obcych statków przez cieśniny, które są używane dla żeglugi
międzynarodowej. W konwencji o prawie morza została przyjęta
koncepcja oparcia statusu prawnego międzynarodowych cieśnin na tzw. Prawie przejścia
tranzytowego.
Prawo przejścia tranzytowego. Konwencja z 1982r. wyjaśnia, że przejście tranzytowe polega na
korzystaniu z wolności żeglugi i przelotu wyłącznie w celu nieprzerwanego i szybkiego tranzytu przez
cieśniny. Przysługuje wszystkim statkom zarówno wojskowym jak i cywilnym.
B. Cieśniny bałtyckie.
Traktat kopenhaski z 14 marca 1857r. Ustanawia status prawny cieśnin bałtyckich. Dania rezygnuje
z pobierania opłat od statków i ładunków i zobowiązuje się do nie zatrzymywania statków pod
żadnym pozorem.
Przepływ okrętów wojennych. Traktat kopenhaski nie reguluje zasad przepływu okrętów wojennych.
Obecnie obowiązujący dekret z 25 sierpnia 1951r. wprowadził dość daleko idące rygory i wymaga
notyfikacji lub zezwolenia.

C. Cieśniny czarnomorskie.
Trzy okresy regulacji statusu cieśnin. Pierwszy charakteryzuje się zamknięciem cieśnin, gdy Morze
Czarne było wewnętrznym morzem cesarstwa wschodnio-rzymskiego, a następnie Turcji. Drugi okres
rozpoczyna się, gdy Rosja uzyskuje dostęp do Morza Czarnego i podpisuje traktat w 1774r.
zapewniający swobodę przepływu jej statkom handlowym. Trzeci okres porozumień wielostronnych
otwiera konwencja londyńska z 13 lipca 1841r. Utrzymała swobodę przepływu statkom handlowym,
ale zamknęła ja dla okrętów wojennych. Traktat paryski z 1856r. potwierdzał konwencje londyńską,
ale dodatkowo zneutralizował Morze Czarne. W 1923r. konwencja w Lozannie, która nałożyła wiele
ograniczeń na Turcję, otwarła dla okrętów wojennych wszystkich państw.
Konwencja z Montreux z 20 lipca 1936r. Potwierdziła zasadę wolności przepływu i żeglugi w
cieśninach, pod warunkiem, że Turcja pozostaje neutralna, w przypadku wejścia Turcji do wojny
 53

prawo przepływu tracą statki nieprzyjacielskie. Przepływ okrętów wojennych został poddany
specjalnym warunkom.

D. Cieśnina Magellana.
Łączy Ocean Atlantycki z Pacyfikiem, ale znaczenie jej zmalało po wybudowaniu Kanału
Panamskiego.
Umowa z 1881r. Między Argentyną a Chile określa status cieśniny. Pozostaje ona zneutralizowana na
wieczne czasy, swoboda żeglugi dla wszystkich państw. Porozumienie z 1941r. zniosło neutralizację
cieśniny i zakazano żeglugi w nocy, wprowadzono kontrolę wszystkich statków poza sojuszniczymi.
Po II wojnie światowej przywrócono status quo ante.

E. Pojęcie międzynarodowego kanału morskiego.

Są to sztuczne drogi wodne łączące dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskie.
Umiędzynarodowienie kanału dotyczy wolności żeglugi, nie wpływa natomiast na położenie prawne
tzw. Strefy kanału, która stanowi integralną część terytorium państwowego.

F. Kanał Sueski.
Łączy on Morze Śródziemne z Oceanem Indyjskim i jest jednym z najważniejszych szlaków
handlowo-transportowych.
Traktat z 1888r. stwierdza, Kanał będzie zawsze otwarty i wolny w czasie wojny i pokoju dla
wszystkich okrętów wojennych i statków handlowych. Kanał był wielokrotnie zamykany w czasie
konfliktów. Współcześnie kanałem zarządza egipska administracja, które reguluje przepisy związane z
przepływaniem przez kanał.

G. Kanał Panamski.
Łączy Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym.
Traktaty z lat 1901 i 1903. Status prawny ustalają dwie umowy: brytyjsko-amerykańska z 1901r.
oraz panamsko-amerykańska z 1903r. która oddała Stanom Zjednoczonym na wieczne czasy, w celu
zbudowania, utrzymania i ochrony kanału. Stany Zjednoczone zgodziły się, że kanał będzie wolny i
otwarty dla statków handlowych i okrętów wojennych wszystkich krajów na zasadzie całkowitej
równości. Traktat z 1903r. potwierdzał zasady neutralizacji, odwołując się do szczegółowych ustaleń z
roku 1901. Dał prawo USA użycia siły w celu ochrony kanału, oraz zbudowania fortyfikacji.
W 1999r. Stany Zjednoczone zwróciły całkowicie strefę Kanału Panamskiego, Panamie.

H. Kanał Koloński.
Łączy Morze Bałtyckie z Morzem Północnym. Początkowo miał charakter kanału wewnętrznego,
gdyż jego status określało prawo wewnętrzne. Traktat wersalski z 1919r. przekształcił go w kanał
międzynarodowy i stwierdzał, że będzie on zawsze wolny i otwarty dla okrętów wojennych i statków
handlowych państw będących w pokoju z Niemcami.
Hitler wypowiedział postanowienia traktatu wersalskiego, jednak po II wojnie światowej przywrócono
stan sprzed wojny. Prawno-międzynarodowy status kanału wynika obecnie także z długotrwałej
praktyki uznawanej za prawo, czyli normy zwyczajowej.

I. Kanał Koryncki.
Łączy Morze Jońskie z Morzem Egejskim. Reżim prawny określa ustawodawstwo wewnętrzne Grecji.
Nie została zawarta żadna specjalna umowa określająca jego status. Kanał jest otwarty dla żeglugi
handlowej i wojskowej.

§ 9. Obszary podbiegunowe.
1. Arktyka.
Teoria sektorów. Obszar wokół Bieguna Północnego, obejmujący Morze Arktyczne, Ocean
Lodowaty Północny oraz przylegające morza wraz z wyspami nazywany jest Arktyką. Jej sytuacja
prawna opiera się na teorii sektorów, w myśl, której państwa leżące wokół obszaru arktycznego:
 54

Kanada, Związek Radziecki, Dania, Norwegia i Stany Zjednoczone wysunęły roszczenia do obszarów
lądowych w wyznaczonych przez nie sektorach.

2. Antarktyka.
Roszczenia do Antarktyki. Antarktyka obejmuję obszar wokół Bieguna Południowego, obejmujący
Antarktydę, przylegające doń wyspy, a także część oceanu Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego.
Mimo wielu roszczeń terytorialnych odnośnie Antarktyki rozmaitych państw, żadne z nich nie zostało
uznane.
Układ w sprawie Antarktyki zawarto i podpisano 1 grudnia 1959r. na konferencji waszyngtońskiej
(12 państw). Stwierdza on, że Antarktyka będzie wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych.
Sygnatariusze zobowiązali się utrzymywać wolność badań naukowych oraz rozwijać międzynarodową
współpracę naukową. Układ nie odrzucał, ale też nie uznawał roszczeń terytorialnych poszczególnych
państw, wyraźnie jednak zabronił wysuwania nowych roszczeń lub rozstrzygania istniejących.

§ 10. Przestrzeń powietrzna i kosmiczna.

1. Przestrzeń powietrzna.
Zasada całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa państwowego. Po I wojnie światowej
zaakceptowano tezę o podleganiu przestrzeni powietrznej suwerenności państwowej. Konwencja z 13
października 1919r. zawierała zasadę całkowitego wyłącznego zwierzchnictwa państwa nad
przestrzenią powietrzną ponad swoim państwem, a swym zasięgiem nie ograniczała się jedynie do
stron konwencji, lecz również do praktyki innych państw.
Konwencja paryska z 1919roku została zastąpiona przez konwencję chicagowską z 7 grudnia 1944r.,
która powtórzyła zasadę zawarta w konwencji paryskiej.

A. Status prawny przestrzeni powietrznej.

Dwa reżimy prawne. Przestrzeń powietrzna, zgodnie z zasada przylegania, ma takie samo położenie
prawne jak terytorium lądowe czy obszar morski, nad którym się znajduje. Istnieją dwa reżimy
prawne. Przestrzeń powietrzna nad terytorium lądowym i morskim podlega wyłącznej i pełnej
suwerenności, natomiast przestrzeń nad morzem otwartym i terytorium nie podlegającym
czyjemukolwiek zwierzchnictwu jest otwarta dla wspólnego użytkowania przez wszystkie państwa.
(np. Ustawa polska z 1962r.).

Regulowanie dostępu do przestrzeni powietrznej. Nad przestrzenią powietrzną rozciąga się

działanie zasady integralności terytorialnej i nienaruszalności granic. Państwo ma prawo regulowania
dostępu obcych statków powietrznych do swej przestrzeni powietrznej. Wszystko, co znajdzie się w
przestrzeni powietrznej danego państwa podlega jego prawu i władzy zwierzchniej chyba, że korzysta
z immunitetu.
Przynależność państwowa statków powietrznych. Każdy statek musi posiadać określoną i to jedną
przynależność państwową. Podstawą przynależności jest rejestracja, czyli wpis do rejestru statków
powietrznych państwa – decydującym kryterium jest własność. Każdy statek powietrzny posiada swój
znak rozpoznawczy, na który składa się znak rejestracji i znak przynależności.

B. Międzynarodowa żegluga powietrzna.

Konwencja paryska z 1919r. Pierwsza wielostronna konwencja dotycząca żeglugi powietrznej,
ratyfikowana przez ponad 30 państw. Przyjmując zasadę suwerenności państwa nad jego przestrzenią
powietrzną, ustanawiała ona równocześnie wolność przelotu cywilnych samolotów prywatnych w
przestrzeni powietrznej umawiających się państw bez ich uprzedniej zgody.
Konwencja chicagowska z 1944r. Zastąpiła konwencje paryską, potwierdziła zasadę suwerenności
państwa w przestrzeni powietrznej oraz przyznała prywatnym samolotom umawiających się stron
prawo wykonywania nieregularnych lotów bez ich uprzedniej zgody. Loty regularne mogą być jedynie
za zgodą państwa.
Zapewnieniu suwerenności służy prawo państwa do ograniczenia lub zakazywania lotów nad swoim
terytorium.
 55

Pozwala na tworzenie stref, w których loty są ograniczone lub całkowicie zakazane.

Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO). Druga część konwencji
chicagowskiej jest statutem ICAO, której celem jest zapewnienie systematycznego rozwoju
międzynarodowego lotnictwa cywilnego, popieranie rozwoju szlaków powietrznych, lotnisk, oraz
dbanie o bezpieczeństwo międzynarodowej żeglugi cywilnej. ICAO opracowuje też projekty
konwencji lotniczych np. konwencja w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popełnianych
na pokładzie statków powietrznych podpisana w Tokio 14 września 1963r.
Układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych zwany też układem o tranzycie lub o
dwóch wolnościach. Każde z państwa umawiających się przyzna pozostałym stronom: prawo przelotu
nad terytorium bez lądowania; prawo lądowania w celach nie handlowych (nie dotyczy lotnisk
wojskowych).
Układ o międzynarodowym transporcie lotniczym. Daje on obok dwóch wolności technicznych,
także trzy wolności handlowe: prawo przywożenia pasażerów i ładunków z kraju przynależności
statku powietrznego; prawo zabierania pasażerów i ładunku do kraju przynależności statku
powietrznego; prawo zabierania i przywożenia pasażerów i ładunku do trzecich i z krajów trzecich.

2. Przestrzeń kosmiczna.
A. Status prawny przestrzeni kosmicznej.
Zasięg suwerenności państwowej w przestrzeni nadziemskiej.
W związku z rozwojem technologii kosmicznej, pojawiła się potrzeba określenia zasięgu
suwerenności w przestrzeni kosmicznej, jednak żadna z dotychczasowych konwencji nie miała do niej
zastosowania.
Niepodleganie przestrzeni kosmicznej suwerenności państwowej. Decydujące okazało się
stanowisko społeczności międzynarodowej – państwa nie miały nic przeciwko by nad nimi krążyły
satelity i statki załogowe.
13 grudnia 1963r. Zgromadzenie Ogólne ONZ na XVIII sesji przyjęło deklarację zasad prawnych
regulujących działalność państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej.
27 stycznia 1968r. podpisano układ w 3 stolicach: Waszyngtonie, Moskwie i Londynie, o zasadach
działalności państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej. Stwierdza on, że przestrzeń
kosmiczna jest otwarta dla badania i wykorzystania przez wszystkie państwa, na zasadzie wolności.
Zasada wykorzystywania w celach pokojowych oraz działanie dla dobra i w interesie wszystkich
państw – całej ludzkości.
Zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych. Układ z 1963r. zakazywał
prób z bronią nuklearną w przestrzeni kosmicznej. Układ z 1967r. zakazał umieszczania na orbicie
okołoziemskiej obiektów zawierających broń masowej zagłady, niedozwolone jest budowanie
jakichkolwiek instalacji wojskowych w przestrzeni kosmicznej
Zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich państw.
Państwa muszą się konsultować, informować o swoich zamierzeniach, oraz umożliwiać sobie
obserwowanie lotu obiektów kosmicznych. Mają także informować Sekretarza Generalnego ONZ,
opinię publiczną, oraz międzynarodową wspólnotę naukową.

B. Granice przestrzeni kosmicznej.

Granica zewnętrzna nie może być ostatecznie ustalona, jeśli przyjmiemy, że Wszechświat jest
nieskończony, w praktyce jest ruchoma i wyznaczana aktualnym poziomem naukowych i
technicznych możliwości człowieka.
Granica wewnętrzna. Ma istotne znaczenie, gdyż wskazuje równocześnie, dokąd sięga suwerenność
państwa. Istniej wiele propozycji, co do wysokości, na której kończy się suwerenność państw, a
zaczyna przestrzeń kosmiczna, najczęściej mówi się o 80-100km i obecnie mogłaby być w tym
przedziale ustalona.
C. Ratownictwo kosmiczne.
Umowa o ratowaniu kosmonautów z 22 kwietnia 1968r. Układ z 1967r. uznaje kosmonautów za
wysłanników ludzkości i nakazuje udzielenie im wszelkiej pomocy. Umowa z 1968r. - Zgodnie z jej
postanowieniami, państwo, które uzyska informacje lub ustali, że załoga statku kosmicznego uległa
wypadkowi, znajduje się w niebezpieczeństwie lub dokonała przymusowego lądowania na jego
 56

terytorium, zawiadamia o tym niezwłocznie: władzę wypuszczającą statek; Sekretarza Generalnego

ONZ, który zobowiązany jest do rozpowszechnienia tej informacji.

D. Odpowiedzialność za szkody kosmiczne.

Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody kosmiczne, z 29 marca 1972r.
Zawiera zasadę o odpowiedzialności absolutnej i rozwija ogólne postanowienia o odpowiedzialności
znajdujące się w układzie z 1967r.
Zasada odpowiedzialności absolutnej. Państwo wysyłające obiekt ponosi absolutną
odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu. (Utratę
życia, mienia; uszkodzenie ciała, mienia itp.).
Przedstawienie roszczeń. Państwo, które poniesie szkodę lub, którego osoby fizyczne lub prawne
poniosą szkodę, może przedstawić roszczenie o odszkodowanie w ciągu roku od powstania szkody.

E. Problemy prawne wykorzystania sztucznych satelitów Ziemi.

Sposoby wykorzystania satelitów. Mogą być wykorzystywane w telekomunikacji, meteorologii,
geodezji i kartografii, dla zdalnego badania z Ziemi. Na podstawie podpisanej 20 sierpnia 1964r. w
Waszyngtonie umowy utworzono Międzynarodową Organizację Łączności Satelitarnej.
Zdalne badanie Ziemi – problemem jest sprawa dopuszczalności tych badań w stosunku to
terytoriów innych państw.
Satelity geostacjonarne – umieszczone nad równikiem, zajmują stałą pozycję względem Ziemi. Ich
liczna jest określona, więc rodzi się problem monopolizacji kosmosu i równoprawnego dostępu
wszystkich państw do wykorzystania orbit geostacjonarnych.

LUDNOŚĆ W
PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM
ROZDZIAŁ VII

Definicja. Określeniem „ludności państwa” obejmuje się w prawie międzynarodowym ogół

osób fizycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegających jego
jurysdykcji. Są nimi w większości obywatele pozostający w szczególnej, stałej więzi prawnej
z państwem oraz cudzoziemcy zazwyczaj przypadkowo czy okresowo przebywający na jego
terytorium. W skład „ludności” nie wchodzi grupa tzw. cudzoziemców uprzywilejowanych, a
więc osoby korzystające z przywilejów i immunitetów i nie podlegające jurysdykcji
miejscowej.
Normy regulujące status prawny ludności. Z istoty zwierzchnictwa terytorialnego wynika,
iż określenie położenia prawnego ludności należy do kompetencji wewnętrznej państwa,
które w swym ustawodawstwie ustala zakres praw i obowiązków obywateli, jak i
cudzoziemców. Fakt, iż status prawny ludności regulowany jest przez ustawodawstwo
wewnętrzne poszczególnych państw, nie wyklucza możliwości zawierania umów
międzynarodowych o współpracy międzynarodowej w sprawach dotyczących obywateli jak i
cudzoziemców. Umowy międzynarodowe zawierane są dla zapobiegania powstawaniu
podwójnego i wielorakiego obywatelstwa, regulują dostęp i położenie prawne cudzoziemców,
w tym osób mających podwójne obywatelstwo i apatrydów. Państwa, w drodze porozumień
międzynarodowych, współpracują ze sobą również w kwestiach dotyczących praw
politycznych, obywatelskich, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, zarówno
jednostek, jak też grup ludności. Zawierane przez państwa umowy, nie są jednak umowami
 57

samowykonawczymi, zobowiązują one jedynie strony do dostosowania lub wydania

odpowiednich przepisów wewnętrznych.
Wzrastająca rola ludności. Ludność będąca podstawowym, niezbędnym elementem
państwa, niegdyś traktowana jako przydatek terytorium, dzieląca bierne jego los, stała się
współcześnie elementem aktywnym, zasadniczym, decydującym poprzez uznaną w prawie
międzynarodowym zasadę samostanowienia narodów o kształcie swej państwowości, o
ustroju i o losach swego terytorium narodowego.

§1. Obywatelstwo

1. Pojęcie i znaczenie obywatelstwa

Definicja. Obywatelstwo jest to trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś
państwem, podmiotem prawa międzynarodowego.
Znaczenie obywatelstwa. Obywatelstwo stanowi podstawę, na której opiera się ogół
praw i obowiązków jednostki wobec państwa. Powołuje ono szereg doniosłych
konsekwencji w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo, z którym jednostka pozostaje w
trwałym związku prawnym, sprawuje nad nią opiekę dyplomatyczną i konsularną, a w
pewnych przypadkach, gdy było zobowiązane do zapobiegania naruszenia prawa, ponosi
też odpowiedzialność za jej działanie. Obywatelstwo daje państwu podstawę do
wykonania swej jurysdykcji także poza granicami kraju. Zgodnie z obowiązującym
prawem międzynarodowym, sprawy obywatelstwa należą do wyłącznej kompetencji
państwa, które w swym ustawodawstwie decyduje, jakim osobom przysługuje ono, w jaki
sposób można je uzyskać i utracić.
2. Nabycie i utrata obywatelstwa
Sposoby nabycia obywatelstwa. Obywatelstwo można nabyć wskutek urodzenia, oraz
przez neutralizację, niekiedy zamążpójście, reintegrację. Nabycie obywatelstwa przez
urodzenie może następować na zasadach: prawa krwi lub prawa ziemi.
Neutralizacja. Nabycie obywatelstwa przez neutralizacje, czyli nadanie, następuje
wówczas, gdy obywatelstwo uzyskuje osoba nie mająca żadnego lub mająca
obywatelstwo innego kraju. Obywatelstwo można uzyskać na prośbę zainteresowanego
skierowaną do odpowiedniego organu państwa, przez zamążpójście lub adopcję. Tryb
uzyskania obywatelstwa określany jest przez ustawy poszczególnych państw, które
wymagają spełnienia pewnych warunków. Najczęstszym z nich jest wymóg
zamieszkiwania na terytorium danego państwa przez określony czas: 5,7 lub 10 lat.
Niekiedy formułuje się takie warunki jak: znajomość języka, dobre obyczaje, dobra
reputacja, posiadanie środków utrzymania itp.
Reintegracja. Rzadszym sposobem uzyskiwania obywatelstwa jest reintegracja, czyli
odzyskanie obywatelstwa poprzedniego. Odzyskać obywatelstwo mogą kobiety, które
utraciły obywatelstwo polskie w skutek nabycia obcego w wyniku zamążpójścia i
obecnie, po ustaniu lub unieważnieniu małżeństwa, powracają do obywatelstwa polskiego
przez złożenie oświadczenie przed odpowiednim organem polskim, który wydaje akt o
przyjęciu oświadczenia.
Utrata obywatelstwa. Obywatelstwo można utracić przez nabycie obcego obywatelstwa,
zwolnienie z dotychczasowego na prośbę zainteresowanego, niekiedy przez zamążpójście,
wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju, odmowę spełnienia
obowiązku służby wojskowej oraz pozbawienie. Przy utracie obywatelstwa każde
państwo określa w swym ustawodawstwie szczegółowe warunki. Niedopuszczalne jest
 58

pozbawienie obywatelstwa ze względów rasowych, religijnych, narodowościowych czy z

uwagi na poglądy.

3. Bezpaństwowość i uchodźstwo

Konwencja genewska regulująca status uchodźców. Uchodźca jest osoba, która na

skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swej rasy, religii,
narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu z powodu
przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie
może bądź nie chce z tych powodów korzystać z ochrony tego państwa. Uchodźca jest
również osoba, która nie ma żądnego obywatelstwa i nie znajduje się, na skutek
podobnych zdarzeń, poza państwem swego zamieszkania, nie może lub nie chce z tych
powodów powrócić do tego państwa. Konwencja zakazuje wydalania uchodźców oraz
zawracania ich do granic terytoriów, na których groziłoby im niebezpieczeństwo.
Konwencja nie stosuje się do osób, które popełniły przestępstwa przeciwko pokojowi,
zbrodnie wojenne, ciężkie przestępstwa pospolite.

§ 2. Cudzoziemcy

1. Dopuszczenie i pobyt cudzoziemców na terytorium innego państwa

Ograniczenie dostępu do terytorium. Żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczenia

cudzoziemców na swe terytorium. Pewne ograniczenia w tym zakresie mogą być
rezultatem dwu- lub wielostronnych umów międzynarodowych, jakie państwa zawierają
w kwestiach związanych z ruchem osobowym.
Wydalenie cudzoziemców. Stosowanie do art. 13 Paktu Praw Obywatelskich i
Politycznych, cudzoziemiec przybywający legalnie na terytorium strony Paktu może być z
niego wydalony jedynie na podstawie decyzji podjętej zgodnie z ustawą i będzie miał
prawo, jeżeli ważne względy bezpieczeństwa państwowego nie przemawiają przeciwko
temu, przedłużyć argumenty przeciwko swemu wydaleniu oraz domagać się ponownego
zbadania swej sprawy przez właściwe władze.

2. Prawa i obowiązki cudzoziemców

Normy regulujące położenie cudzoziemców. Przebywający legalnie na terytorium
państwa cudzoziemcy, podlegając jago jurysdykcji, korzystają z określonych praw. W
stosunku do cudzoziemców może mieć zastosowanie albo klauzula narodowa, zrównująca
obywateli określonego państwa w prawach obywatelskich z własnymi obywatelami, albo
klauzula największego uprzywilejowania, dająca obywatelom innego państwa takie same
prawa, jakie maja lub z jakich mogą korzystać na terytorium tego kraju obywatele
jakiegokolwiek państwa trzeciego. Prawa przysługujące cudzoziemcom są z natury
węższe niż prawa, z jakich korzystają obywatele danego państwa, podlegają tez
ograniczeniom z uwagi na bezpieczeństwo lub porządek publiczny. Pakt Praw
Obywatelskich i Politycznych stanowi w art. 2, że każde państwo będące jego strona
zobowiązująca się przestrzegać i zapewniać wszystkim osobom, które znajdują się na jego
terytorium i podlegają jego jurysdykcji prawa uznane w Pakcie.
 59

Ograniczenia praw cudzoziemców. Pakt w art.25 przyznaje prawo uczestniczenia w

kierowaniu sprawami publicznymi, korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego
oraz dostępu do służb publicznych tylko obywatelom. Cudzoziemcy ograniczeni są w
zakresie prawa posiadania własności wykonania określonych zawodów. W wielu
państwach cudzoziemcy nie mogą być zatrudnieni jako kapitanowie, oficerowie lub nawet
członkowie załogi statków morskich ni powietrznych i nie mogą uzyskać zezwolenia na
wykonywanie tych zawodów. W wyniku umów o obronie pomocy prawnej, obywatele
drugiej strony traktowani są na zasadzie klauzuli narodowej, mają oni swobodny i
nieskrępowany dostęp do sądów, prokuratury czy organów notarialnych. Z Paktu Praw
Obywatelskich i Politycznych wynika dla stron obowiązek zapewnienia cudzoziemcom
m.in. prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, do równości przed sądami i
trybunałami.
Obowiązki cudzoziemców. Cudzoziemiec przebywający w obrębie jurysdykcji jakiegoś
państwa jest zobowiązany do respektowania jego ustawodawstwa i zarządzeń
regulujących jego pobyt. Jeśli nie korzysta z immunitetu podatkowego, nie może się
uchylać od płacenia podatków i opłat celnych.

§ 3. Azyl terytorialny

Definicja. Azyl terytorialny polega na udzielaniu zezwolenia na wyjazd oraz pobyt

cudzoziemcom dyskryminowanych czy prześladowanym za swe przekonania i działalność
polityczną, religijną lub naukową. Udzielanie azylu oznacza wyłączenie w stosunku do
zainteresowanej osoby możliwości ekstradycji.
Prawo ubiegania się o azyl. W powszechnym prawie międzynarodowym nie ma norm
regulujących instytucje azylu. Cudzoziemiec ten, jeżeli nie popełnił przestępstw
pospolitych lub czynów niezgodnych z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych „ma
prawo ubiegać się o azyl w innych krajach”, ale nie musi go w każdym przypadku
uzyskać.
Azyl w praktyce polskiej. Konstytucja z roku 1952 w pierwotnym brzmieniu w art.88
przewidywała udzielenie azylu obywatelom państw obcych „prześladowanymi za [...]
działalność w obronie pokoju, walkę narodowowyzwoleńczą lub działalność naukową”.
Postanowienie o udzielenie azylu w brzmieniu nadanym ustawą z 18.10.1991 r., głosi, że
„obywatele innych państw i bezpaństwowcy mogą korzystać z prawa azylu na zasadach
określonych ustawą”. Ustawa z 1997 r. o cudzoziemcach w art.50 stanowi, iż
cudzoziemiec może, na swój wniosek, otrzymać azyl w Rzeczpospolitej Polskiej, gdy jest
to niezbędne do zapewnienia mu ochrony oraz gdy przemawia za tym ważny interes
Rzeczpospolitej Polskiej. Zgodnie z art.51 cudzoziemca można pozbawić azylu, jeżeli: 1)
ustały przyczyny, dla których azyl został udzielony; 2) prowadzi on działalność
skierowaną przeciwko obronności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu.
Deklaracja ONZ o azylu. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z roku 1948
przewiduje w art.14, że: „każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego
w innym kraju w razie prześladowania ”. zgromadzenie Ogólne w roku 1967 uchwaliło
Deklarację w sprawie azylu terytorialnego, w którym uznało, że udzielenie azylu jest
pokojowym i humanitarnym aktem. Prawo do azylu nie przysługuje osobom winnym
popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko
ludzkości.

§ 4. Ekstradycja przestępców
 60

Definicja. Ekstradycja polega na wydaniu podejrzanego lub przestępcy państwu, któremu

przysługuje w stosunku do niego jurysdykcja karna, w celu osądzenia lub wykonania
orzeczonej już kary.
Zasady ekstradycji. Analiza umów międzynarodowych i ustawodawstw wewnętrznych
pozwala ustalić w przedmiocie ekstradycji kilka zasad, które przyjęły się niemal
powszechnie: 10 podstawę ekstradycji stanowić może tylko czyn, który zagrożony jest
karą w obu państwach; 2) osobę wydaną można ścigać wyłącznie za przestępstwa, które
były podstawą wydania, jak również wykonać wobec niego taką karę, do wykonania
której została wydana; 3) nie podlegają wydaniu osoby, które w państwie pobytu
korzystają z prawa azylu. Praktyka międzynarodowa nie udziela jednolitej odpowiedzi na
3 podstawowe pytania: kto podlega ekstradycji, za jakie przestępstwa oraz w jaki sposób i
przez kogo powinien być przedstawiony wniosek o ekstradycję.
Przestępstwa ekstradycyjne. Stanowią one podstawę wydania i wymieniane są w
umowach międzynarodowych bądź w drodze szczegółowego wyliczenia, bądź przez
podanie klauzuli ogólnej z ewentualnymi wyjątkami. Z reguły obejmują najpoważniejsze
przestępstwa przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu. Wśród przestępstw, które nie
uzasadniają ekstradycji, zazwyczaj wskazuje się przestępstwa polityczne, rzadziej także
przestępstwa wojskowe.
Przestępstwa polityczne. Kwalifikacja, czy zachodzi przypadek przestępstwa
politycznego, należy do państwa pobytu osoby, o której wydanie zwróci się inny podmiot.
Zależna jest w znacznej mierze od stanu stosunków między zainteresowanymi państwami.
W celu uniknięcia rozbieżności w kwalifikacji, a przede wszystkim uniemożliwienia
sprawcą uniknięcia kary, w prawie międzynarodowym wyraźnie ustalono przestępstwa,
które nie mogą być uznane za polityczne. Zgodnie z prawem norymberskim, należą do
nich: zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i zbrodnie wojenne. Również konwencja w
sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z roku 1948 stwierdza wyraźnie w
art..VII: „Ludobójstwo i inne czyny wymienione w art.III nie będą uważane za
przestępstwa polityczne, jeśli chodzi o dopuszczalność ekstradycji”.
Procedura ekstradycyjna. Regulowana jest w drodze umownej. Najczęściej wniosek
ekstradycyjny wraz z uzasadnieniem i dokumentacja przekazywany jest w drodze
dyplomatycznej, choć coraz częściej komunikują się ze sobą ministerstwa
sprawiedliwości i prokuratury generalne. Ostatnia czynnością ekstradycyjną jest
przekazanie przestępcy przez władze policyjne.

§ 5. Międzynarodowa ochrona
praw człowieka

Międzynarodowy system ochrony praw człowieka. W wyniku zorganizowanej

współpracy państw-członków Narodów zjednoczonych doszło do wypracowania całego
międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. U źródeł owej współpracy leżą
tragiczne doświadczenia II wojny światowej. Na istniejący obecnie międzynarodowy
system ochrony praw człowieka składają się liczne umowy, przyjęte przez Organizacje
Narodów Zjednoczonych, organizacje wyspecjalizowane, zwłaszcza MOP i UNESCO,
oraz organizacje regionalne: Rade Europy, Unię Europejską i OBWE, Organizację Państw
Amerykańskich oraz Organizację Jedności Afrykańskiej. Prawa człowieka traktowane są
obecnie jako niepodzielna całość złożona zarówno z praw politycznych, obywatelskich,
jak i z praw ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych. Prawa człowieka zarówno
polityczne jak i ekonomiczne, ciągle są naruszane w wielu częściach świata.
 61

1. Zasada poszanowania praw człowieka

W Karcie Narodów Zjednoczonych

Postanowienia Karty NZ. Zgodnie z ust.3 art.1 Karty, ONZ zmierza: do osiągnięcia
międzynarodowej współpracy przy „rozwiązaniu zagadnień międzynarodowych o
charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również przy
popieraniu swobód dla wszystkich bez różnicy rasy, płci, języka lub religii”. Karta
Narodów Zjednoczonych nie zawiera ani definicji praw człowieka, ani ich katalogu, w
nauce wypowiadane są różne i sprzeczne opinie co do charakteru prawnego zawartych w
niej postanowień. Postanowienia Karty, Które wprawdzie nie stanowią szczegółowego
katalogu praw człowieka, zawierają jednak i formułują zasadę ich poszanowania.
Kompetencje wewnętrzne. Tworzenie międzynarodowego systemu ochrony praw
człowieka przyniosło stopniowe zawężanie zakresu kompetencji wewnętrznej państwa, i
to nie tylko w wyniku wiążących je umów, lecz także w wyniku tworzenia się norm
zwyczajowych.

2. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Międzynarodowa Karta Praw Człowieka. Na konferencji w San Francisco wysunięta

została idea opracowania międzynarodowej karty praw człowieka. Organem, który miał
określić jej formę i treść, była, stosownie do art.68 Karty NZ, Komisja Praw Człowieka
wyłoniona przez Radę Gospodarczo-Społeczną. Na swej pierwszej i drugiej sesji Komisja
zastanawiała się nad formą i treścią Międzynarodowej Karty Praw. Ostatecznie w grudniu
1947 r. zdecydowano, że będzie się ona składać z trzech części:
1. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,
2. Paktu Praw Człowieka,
3. Środków dotyczących wprowadzenie w życie Paktu.
Postanowienia Powszechnej Deklaracji. Prace nad Deklaracją prowadzone były w
latach 1947-1947. została ona uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne 10 grudnia 1948 r.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka składa się ze wstępu i 30 artykułów. We wstępie
mówi ona o motywach leżących u podstawy jej opracowania. Podkreśla, że uznanie
przyrodzonej godności, równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty
ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju. Pierwsze trzy artykuły maja
ogólny charakter i poświęcone są zasadom Wolności, Równości i Braterstwu. Kolejne
artykuły 4-21 poświęcone są prawa obywatelskim i politycznym. Artykuły 22-27 dotyczą
praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych. Artykuł 29 podkreśla obowiązki
jednostki wobec społeczeństwa, bez którego niemożliwy jest swobodny i pełny rozwój jej
osobowości.
Charakter prawny Powszechnej Deklaracji. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
nie miała formalnie wiążącego charakteru. Stała się ona punktem wyjścia wielu rezolucji
Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa, Rady Gospodarczo-Społecznej i Rady
Powierniczej. Powołuje się na nią wiele konstytucji. Liczne konstytucje powtarzają jej
postanowienia nawet bez wyraźnego odwoływania się do niej. Powszechna Deklaracja
wpłynęła i wpływa na praktykę ustawodawczą, administracyjną i sądową wielu państw.
Powszechna Deklaracja stała się obecnie obowiązującą w wyniku przekształcenia jej
postanowień w zwyczaj międzynarodowy. Dzień uchwalenia Powszechnej Deklaracji
został proklamowany przez Zgromadzenie Ogólne NZ jako Międzynarodowy Dzień
Prawa Człowieka.
 62

4. Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka

Układ Paktów. Jest on w zasadzie identyczny. Poza wstępem dzielą się na pięć części, z
których pierwsza zwiera jeden tylko artykuł poświęcony prawu ludów i narodów do
samostanowienia, druga obejmuje postanowienia ogólne, trzecia traktuje odpowiednio: o
prawach ekonomicznych, społecznych i kulturalnych lub o prawach obywatelskich i
politycznych, czwarta poświęcona jest kontroli międzynarodowej, piąta to postanowienia
końcowe. Artykuł 2 obu paktów nakłada zobowiązania na strony. W pierwszym
przypadku- każda ze stron zobowiązuje się przedsięwziąć odpowiednie kroki, włączając w
to środki ustawodawcze, indywidualne oraz w ramach pokoju i współpracy
międzynarodowej. W drugim-każda ze stron zobowiązuje się przestrzegania i
zagwarantowania wszystkim jednostkom znajdującym się na jej terytorium i
podlegającym jej jurysdykcji praw uznanych Paktem.
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Nie
nakłada bezpośrednich zobowiązań, lecz formułuje jedynie program działań i cele
społeczne. Progresywność praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych nie zwalnia
państw od obowiązku ich realizacji, uzależnia jedynie zakres zobowiązań poszczególnych
krajów od ich możliwości materialnych. Ekonomiczne, społeczne i kulturalne prawa
człowieka sformułowane w Pakcie są w porównaniu z Powszechną Deklaracją Praw
Człowieka znacznie bardziej rozwinięte, skonkretyzowane.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Przyznaje ochronę
tradycyjnym prawom i wolnością człowieka, kierując się wyliczeniem ich w Powszechnej
Deklaracji Praw Człowieka. Pierwszym prawem jest prawo do życia, które powinno być
chronione przepisami prawa. Bardzo rozbudowane są postanowienia Paktu chroniące
prawa człowieka w postępowaniu sądowym. Wszyscy ludzie są równi przed sądami, mają
też prawo do sprawiedliwego i publicznego przesłuchania przez niezależny i bezstronny
sąd w sprawach karnych i cywilnych. Każdy człowiek ma prawo do wolności myśli,
sumienia, wyznania oraz do własnych poglądów. Obywatel powinien mieć prawo i
możliwość, bez żadnej dyskryminacji, do uczestniczenia w kierowaniu sprawami
publicznymi bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli,
do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w głosowaniu tajnym, w
rzetelnym, okresowo przeprowadzanych powszechnych i równych wyborach.
Znaczenie Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka. Pakty przyoblekały wyrażone
w niej idee, prawa i wolności w szatę prawną, nadając im charakter norm prawa
międzynarodowego. Pakty rozwijały i konkretyzowały postanowienia Deklaracji,
uznawały one prawa, które nie figurowały w Powszechnej Deklaracji. Rozszerzyły
znacznie zakres praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, sformułowały również
wyraźny zakaz propagandy wojennej. Ustanawiały także procedurę kontrolna nad ich
implementacją, której pozbawiona jest Deklaracja. W porównaniu z Deklaracja Pakty nie
zawierają jednak trzech istotnych praw człowieka: praw do własności i zakazu jej
arbitralnego pozbawienia, prawa każdego do ubiegania się i otrzymania azylu w innych
krajach, jak też prawa każdego do posiadania obywatelstwa i zakazie samowolnego
pozbawiania go.

5. Zakaz dyskryminacji

A. Dyskryminacja rasowa
 63

Deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Sesja XVIII

Zgromadzenia Ogólnego 20 listopada 196 r. przyjęła deklaracje w sprawie likwidacji
wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Po raz pierwszy w dokumencie
międzynarodowym dyskryminacja z powodu rasy, koloru skóry lub pochodzenia
etnicznego została potępiona, jako stanowiąca obrazę godności ludzkiej i sprzeczna z
zasadami Karty Narodów Zjednoczonych.
Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Konwencja
w art.1 definiuje dyskryminację rasową jako wszelki zróżnicowanie, wykluczenie,
ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, pochodzenia
narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą unieważnienie lub
uszczuplenie uznania, wykonania lub korzystania na zasadzie równości z praw człowieka
i podstawowych wolności w politycznej, gospodarczej, społecznej, kulturalnej lub
jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego.

B. Apartheid

Problem apartheidu w ONZ. sprawa rasistowskiej polityki rządu Republiki Południowej

Afryki, poczynając od I Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w roku 1946, była
problemem stale dyskutowanym w różnych organach ONZ. 1952 po raz pierwszy do
porządku dziennego Zgromadzenia Ogólnego włączono nowy punkt: problem konfliktu
rasowego w Południowej Afryce wynikającego z polityki apartheidu. Ciągła i całkowita
odmowa ze strony Południowej Afryki zastosowania się do żądań ONZ spowodowała, że
w roku 1961 Zgromadzenie Ogólne wezwało państwa do rozważenia podjęcia
indywidualnych i zbiorowych sankcji wobec Republiki Południowej Afryki. W rezultacie
z 6 listopada 1962r. Zgromadzenie Ogólne, wezwało państwa członkowskie do podjęcia
sankcji wobec RPA.
Konwencje dotyczące zwalczania apartheidu. Ważnym nowym środkiem walki z
apartheidem stała się Międzynarodowa Konwencja o zwalczani i karaniu zbrodni
apartheidu uchwalona 30 listopada 1973 r. na XXVIII Sesji Zgromadzenia Ogólnego. W
roku 1991 doszło do zasadniczej zmiany w stanowisku rządu i parlamentu Południowej
Afryki. Ustawy stanowiące fundament polityki apartheidu zostały anulowane. Rozpoczęto
proces zmierzający do opracowania nowej konstytucji i przyjęto ją.

5. Zapobieganie i karanie zbrodni ludobójstwa

Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego. W grudniu 1946 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło

rezolucje nr.95/1, która stwierdza: „Ludobójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do istnienia
całych grup ludzkich, tak jak zabójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do życia
poszczególnych jednostek [...]. ludobójstwo stanowi zbrodnię w rozumieniu prawa
międzynarodowego, która potępia świat cywilizowany, i której główni sprawcy i ich
wspólnicy podlegają karze bez względu na to, czy są osobami prywatnymi,
funkcjonariuszami publicznymi, mężami stanu, i bez względu na to, czy zbrodnia została
dokonana z przyczyn religijnych, rasowych, politycznych czy innych”.
Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. W dwa lata od
uchwalenia rezolucji o ludobójstwie, 9.12.1848 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło
Konwencje w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Konwencja
potwierdziła w art. I uprzednie stanowisko Zgromadzenia Ogólnego, że ludobójstwo, i to
popełnione zarówno w czasie pokoju, jak i wojny, stanowi zbrodnie w obliczu prawa
międzynarodowego. Jest nim w rozumieniu konwencji: „[...] jakikolwiek z następujących
 64

czynów dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych,

etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich:
a) zabójstwo członków grupy,
b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia
psychicznego członków grupy,
c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na
spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego,
d) stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy,
e) przymusowe przekazywanie dzieci członków jednej grupy do innej grupy”.
Konwencja o niestosowaniu przedawnienia. Uzupełnieniem Konwencji w sprawie
ludobójstwa jest Konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i
zbrodni przeciw ludzkości. 9.04.1965 r. Komisja Praw Człowieka uchwaliła rezolucję w
sprawie karania zbrodniarzy wojennych i osób winnych zbrodni przeciwko ludzkości.
Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy. W roku 1994 doszło w Ruamdzie do
masowych morderstw i masakry osób, w wyniku których zginęło około pół miliona ludzi.
Rada Bezpieczeństwa powołała do życia Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy w celu
osadzenia winnych ludobójstwa i pogwałcenia międzynarodowego prawa humanitarnego.
Mimo osadzenia w więzieniu tysięcy osób podejrzanych o zbrodnie ludobójstwa pierwsze
wyroki skazujące winnych ludobójstwa na dożywocie lub wieloletnie więzienie zapadły
dopiero w 1999 roku.

6. Ochrona poszczególnych grup

A. Prawo kobiet

Konwencja o prawach politycznych kobiet. Dnia 20.12.1952 r. Zgromadzenie Ogólne

uchwaliło pierwsza umowę dotyczącą wyłącznie praw kobiet. Umowa ta stwierdza, że
kobiety maja na równi z mężczyznami prawo uczestniczenia w wyborach, zajmowania
urzędów publicznych i wykonywania wszelkich funkcji publicznych. Konwencja ta weszła w
życie w roku 1954. umowa ta wywarła istotny wpływ na uznanie polityczne praw kobiet.
Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. W roku 1967
Zgromadzenie Ogólne uchwaliło deklarację w sprawie likwidacji dyskryminowania kobiet.
Konwencja, która weszła w życie w roku 1981, wskazuje środki, jakie powinny być podjęte w
celu wyeliminowania dyskryminacji kobiet w różnych dziedzinach: w życiu politycznym i
publicznym, obywatelstwie, oświacie, zatrudnieniu, zdrowiu, małżeństwie i rodzinie. Zwraca
ona specjalną uwagę na prawa kobiet wiejskich oraz potrzebę zwalczania stereotypów
dotyczących płci. Konwencja nakłada na strony obowiązek przedstawiania sprawozdań
dotyczących postępu w jej implementacji. Zgromadzenie Ogólne proklamowało rok 1975
jako rok kobiet. Kwestia poprawy statusu kobiet była rozpatrywana na specjalnych
światowych konferencjach. Choć sytuacja kobiet uległa poprawie w ubiegłej dekadzie, to
jednak równość między kobietami i mężczyznami w życiu publicznym i prywatnym nie
została osiągnięta. Konferencja wezwała do usunięcia przeszkód w zapewnieniu kobietom
możliwości aktywnego, pełnego i równego uczestnictwa we wszystkich strefach życia,
łącznie w procesie podejmowania decyzji.

B. Prawa dzieci

Udzielanie pomocy dzieciom, jak tez ochroną ich praw zajmuje się Fundusz ONZ Pomocy
Dzieciom utworzony w roku 1946.
 65

Deklaracja Praw Dziecka. Zgromadzenie Ogólne 20.11.1959 r. przyjęło Deklarację Praw

Dziecka, która potwierdza postanowienia Powszechnej Deklaracji odnoszące się do dzieci
oraz podkreśla, że dziecko potrzebuje specjalnej troski i gwarancji, łącznie z właściwą
ochroną prawną, zarówno przed, jak i po urodzeniu. Deklaracja podkreśla, iż dzieci powinny
korzystać ze specjalnej ochrony oraz posiadać możliwości rozwoju w normalny i zdrowy
sposób, w warunkach wolności i szacunku.
Konwencja o prawach dziecka. Postanowienia Deklaracji zostały rozwinięte i uzupełnione
w przyjętej 20.11.1989 r. przez Zgromadzenie Ogólne Konwencji o prawach dziecka. Wśród
spornych problemów znalazł się ostatecznie przyjęty zakaz służby wojskowej dzieci poniżej
15 lat oraz zakaz wymierzania kary śmierci osobom niepełnoletnim. Konwencja o prawach
dziecka jest obecnie, z uwagi na liczbę stron, najbardziej uniwersalna umową dotyczącą praw
człowieka.

C. Prawa mniejszości

Instrumenty prawnomiędzynarodowe ONZ. Prawa mniejszości narodowych nie są

wymieniane w Karcie NZ. Konsekwentnie Powszechna Deklaracja Praw Człowieka również
nie wspomina o prawach mniejszości. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i
Politycznych stoi na stanowisku ochrony osób należących do mniejszości, a nie mniejszości
jako takich. W państwach, w których istnieją etniczne, religijne czy językowe mniejszości,
osoby należące do takich mniejszości nie będą pozbawione prawa do korzystania z własnej
kultury i do wyznawania i praktykowania własnej religii czy używania ich własnego języka.
Prawa mniejszości w dokumentach KBWE. Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i
Współpracy w Europie, wymienia w zasadzie siódmej prawo osób należących do mniejszości,
obligując uczestniczące państwa, na których terytorium istnieją mniejszości narodowe, do
respektowania praw osób należących do takich mniejszości.

7. Międzynarodowa kontrola przestrzegania praw człowieka

A. Pojęcie kontroli międzynarodowej

Kontrolą międzynarodową są wynikające z umowy działania organów wspólnych mające

na celu stwierdzenie, czy postępowanie państw jest zgodne z przyjętymi przez nie
zobowiązaniami.
Rodzaje umów z uwagi na kontrolę międzynarodową. Ogólnie można podzielić je na
trzy grupy:
a) umowy, które nie przewidują żadnej procedury kontrolnej,
b) umowy, które wprawdzie tez jej nie zwierają, ale których wykonanie może być
kontrolowane w ramach szerszego systemu istniejącego już w poszczególnych
organizacjach międzynarodowych,
c) umowy ze specjalna procedurą kontrolną.

B. Środki i organy kontroli

Analiza procedur kontrolnych, zabezpieczających wykonywanie postanowień umów

międzynarodowych dotyczących praw człowieka prowadzi do wniosku, że mogą one być
oparte na następujących środkach: sprawozdaniach, skargach państw, badaniach na
miejscu oraz petycjach.
Sprawozdanie. Sprawozdanie jako środek kontroli przewidziane są zarówno w ramach
ogólnych procedur kontrolnych funkcjonujących w ONZ i MOP, jak też w specjalnych
systemach. Odnośnie do specjalnych systemów kontroli przewidzianych przez
 66

poszczególne umowy dotyczące praw człowieka to ogólnie można powiedzieć, że

przewidują one, iż sprawozdania są rozpatrywane najpierw przez organ specjalnie
powołany do kontroli wykonania danej konwencji, a następnie przez organ organizacji, w
ramach której dana umowa została przyjęta.
Skargi państw oraz badania na miejscu. Jeżeli jakiś państwo podaje w wątpliwość, czy
inna strona wykonuje swe zobowiązania konsekwentnie, ona w niektórych systemach
kontrolnych przesłać skarg do wskazanego organu bądź od razu, bądź po uprzedniej
próbie załatwienia sporu w drodze rokowań dwustronnych. Skargi są przedstawiane tym
samym organom, które rozpatrują sprawozdania państw.
Petycje. Przez petycje należy rozumieć odwołanie skierowane do organu
międzynarodowego, w którym osoba fizyczna lub prawna zazwyczaj bezpośrednio
zainteresowana, wskazuje na naruszenie odpowiedniej umowy międzynarodowej.
Organy kontroli. W systemie kontroli międzynarodowej dotyczącej praw człowieka
istnieją w zasadzie dwa rodzaje organów wspólnych, polityczne oraz niezależne, o
charakterze niesądowym. Organy polityczne złożone są z przedstawicieli państw. Można
je podzielić na główne i pomocnicze. W systemie organizacji międzynarodowych organy
główne są także podporządkowane najszerszemu organowi przedstawicielskiemu, co w
praktyce oznaczać może trójstopniowość systemu kontroli.

Rozdział VIII

1.Pojecie i rodzaj organizacji międzynarodowych.

1.Podział organizacji na rządowe i pozarządowe

Organizacja międzynarodowa-to zrzeszenie się państw bądź innych osób prawnych

(najczęściej krajowych związków lub stowarzyszeń) lub osób fizycznych z różnych krajów
powołane do życia dla realizowania zadań określonych w statucie

Podział organizacji międzynarodowych:

a)organizacje rządowe-członkami są państwa. Państwa w tej organizacji są reprezentowanie
przez rządy lub pełnomocników rządowych. Powołanie do życie takich organizacji oraz
przyjęcie statutu następuje na drodze zawarcia umowy międzynarodowej.
b)organizacje pozarządowe- członkami są osoby prawne lub fizyczne z różnych krajów. Nie
powstają na drodze zawarcia umowy.

Ze względu na kryterium terytorialne dzieli się organizacje międzynarodowe na:

a)organizacje uniwersalne-organizacje należące do systemu ONZ
b)organizacje regionalne- rozwinęły się głownie w rejonie Europy ,Ameryki Afryki

Obecnie przyjmuje się ,że współczesne państwo posługuje się do realizacji zadań swej
polityki zagranicznej nie tylko służba dyplomatyczną ,ale również działalnością w
organizacji. międzynarodowej. Uważany jest obok kanału dyplomatycznego za drugi kanał w
którym toczą się kontakty polityczne.

2.Struktura międzynarodowych organizacji rządowych.

Organizacje międzynarodowe są instytucjami powołanymi do życia przez umowy

międzynarodowe, a jednocześnie są jedną z form stosunków międzynarodowych.
 67

Najczęściej występują następujące struktury

a)zebranie przedstawicieli wszystkich państw członkowskich noszące nazwę np.
- Zgromadzenia Ogólnego np. ONZ zbiera się rzadko , raz do roku lub raz na kilka lat.
b) Rada lub Komitet zbierający się kilka razy do roku
Składa się z ograniczonej liczby członków wybieranych na zebraniu przedstawicieli
wszystkich państw członkowskich ( w organizacji z dużą liczbą państw ) lub składa się z
przedstawicieli wszystkich państw członkowskich ( w ORG miej licznych )
c) organ administracyjny pod nazwą Sekretariatu lub Biura

3. Organizacje wyspecjalizowane ONZ

„System Narodów Zjednoczonych” zwany „rodziną ONZ „ to organizacje wyspecjalizowane

ONZ, które łącznie z ONZ oraz autonomicznymi agencjami i funduszami ONZ tworzą
właśnie system Narodów Zjednoczonych.

Do najważniejszych organizacji wyspecjalizowanych ONZ należą :

- Powszechny Związek Pocztowy
- Międzynarodowa Organizacja Pracy
- Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny
- UNESCO Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wychowania, Nauki i Kultury
-WHO Świat. Org. Zdrowia
- FAO ORG- ds. Wyżywienia i Rolnictwa
- IDA – MN Stowarzyszenie Rozwoju
- IMF MN Fundusz Monetarny

2.Międzynarodowe Organizacje Rządowe

1.Rozwój historyczny

Pierwsze organizacje tej kategorii powstały od połowy XIX w , a buły nimi Międzynarodowy
Związek Telegraficzny (1865), a później powstały Międzynarodowy Związek Pocztowy
(1974) itd. Miały one stosunkowo wąski zakres działania i spełniały sciśle określone funkcje
natury administracyjnej.

2.Podmiotowość prawnomiędzynarodowa

Organizacje rządowe w swych stosunkach z państwami i innymi organizacjami rządowymi

występują jako podmiot prawa międzynarodowego , zawierają umowy o charakterze
międzynarodowym , występują jako strony przed sądami międzynarodowymi , uczestniczą w
konferencjach międzynarodowych. Konwencja wiedeńska w „sprawie reprezentacji państw
w ich stosunkach z powszechnymi organizacjami międzynarodowymi” z roku 1975 określa
funkcje i przywileje stałych misji przy organizacji międzynarodowej , wzorując się pod
wieloma względami na prawie dyplomatycznym.
Żadna organizacja nie posiada jednak pełnej podmiotowości tak jak suwerenne państwa ,
gdyż nie może występować jako podmiot w stosunkach wynikających z posiadania własnego
terytorium i własnej ludności.
Podmiotowość prawnomiędzynarodową ONZ stwierdził MTS w swej opinii doradczej w
sprawie odszkodowania w związku z zabójstwem przedstawiciela ONZ na Bliskim
Wschodzie , hrabiego Bernadotte.
 68

3.Istota prawnopolityczna organizacji rządowych

Dwa poglądy dotyczące prawnopolitycznej istoty organizacji międzynarodowej:

a)pogląd internacjonalistów –działalność organizacji międzynarodowej nie może wykraczać
poza granice zakreślone przez suwerenne państwa. Organizacje mn n powinny być „organami
między państwami , a nie nad nimi”
b)pogląd funkcjonalistyczny –zmierza do uniezależnienia org Mn od państw. Funkcjonaliści
przywiązują dużą uwagę do rozrostu funkcji spełnianych przez organizacje międzynarodowe.

4.Funkcje organizacji międzynarodowych.

Pierwsza klasyfikacja funkcji:

1)funkcja regulacyjna- ustanowienie norm i wzorców o charakterze moralnym , politycznym,
lub prawnym.
2)funkcja kontrolna- kontrolowanie postępowania państw z ustalonymi wzorcami i normami
3)funkcja operacyjna- polegająca na świadczeniu usług na postawie własnych decyzji przy
użyciu zasobów ludzkich i materiałowych znajdujących się w dyspozycji danej organizacji.

Druga klasyfikacja funkcji:

1)organizacja międzynarodowa typu „forum”- tzn. organizowanie różnych spotkań, dyskusji.
Zajmuje się tym głównie UNCTAD –(Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i
Rozwoju) oraz GATT(Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu)
2)organizacje typu „usługowego”-
ok.90% wydatków w Światowej Organizacji Zdrowia przekazywane jest na funkcje
usługowe.

Trzeci podział funkcji:

1)Funkcje w zakresie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
2)Funkcje w zakresie pokojowego załatwienia sporów
3)Funkcje w dziedzinie gospodarczej, komunikacyjnej, nauki i kultury.

3.Uchwały podejmowane przez organy międzynarodowych organizacji

międzynarodowych.

1.Charakter prawny uchwał

W związku z podejmowaniem przez organy org mn uchwał powstało kilka problematycznych

zagadnień:
1)jaki jest charakter prawny tego typu rodzaju uchwał?
2)w jakim zakresie są one obowiązujące dla państw członkowskich?
3)czy można te uchwały uznać za prawo międzynarodowe?

Ad1)-część autorów przyjmuje prawotwórczy charakter uchwał- Organy uchwalające na

mocy kompetencji przyznanym im w umowach międzynarodowych tworzą na podstawie
porozumienia państw nowe normy prawne. Stanowią one specjalny rodzaj umów
międzynarodowych zawieranych przez państwo w drodze pośredniej poprzez organy
organizacji mn

-inna określa działalność organizacji mn jako prawotwórcza o charakterze szczególnym

 69

-inna redukuje znaczenie uchwał do roli niewiążących zaleceń

Ad2)Np. odnośnie do uchwał Rady Bezpieczeństwa ONZ są wiążące dla państw

członkowskich ale nie oznacza to , by decyzje wszystkich organów organizacji mn były
obowiązujące dla rządów , które nie przyjęły tych decyzji
Uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ mają charakter zaleceń, które rodzą dla państw
obowiązki prawne.

Ad3)Uchwały organizacji mn nie mogą pretendować na równi z umową i zwyczajem do

rangi źródła prawa międzynarodowego.

Rodzaje uchwał:
1)Wiele uchwał , w szczególności Zgromadzenia Ogólnego ONZ zawiera powtórzenie
dosłowne czy tez odmiennymi słowami norm prawa międzynarodowego obowiązującego jako
prawo umowne lub zwyczajowe.
To samo odnosi się do uchwał Zgromadzenia Ogólnego zawierających interpretację Karty
ONZ. Czerpie ona moc obowiązującą z Karty i dlatego tego rodzaju uchwała przyjęte
jednomyślnie jest wiążąca dla członków ONZ

2)uchwały organizacji mn zwane „prawem wewnętrznym” organizacji mn czyli przyjęcie

uchwał dotyczących ściśle wewnętrznych spraw organizacji. Uchwały te są wiążące dla
członków danej organizacji

3)-uchwały mogące wyjaśniać i konkretyzować obowiązujące normy prawne [secundum

legem]
-uchwały mogą obejmować dziedziny nie objęte dotychczas normami prawa
międzynarodowego [praeter legem] Uchwały tego rodzaju nie mają mocy obowiązującej.

•Uchwały Zgromadzenia Ogólnego oddziałowują silnie na proces tworzenia prawa

międzynarodowego i jego kodyfikację

4.Miedzynarodowe Organizacje Pozarządowe

1.Rozwój Historyczny

2.Funkcje organizacji pozarządowych

a)Funkcja pacyfistyczna i humanitarna np.

-Światowa Federacja Przyjaciół ONZ(WFUNA)
-Unia Międzyparlamentarna
b)funkcje społeczno-kulturalne i społeczno-gospodarcze np.
-Międzynarodowy Związek Kobiet
-Międzynarodowy Związek Studentów
c)funkcje gospodarcze

Cztery główne kierunki oddziaływania tych organizacji na stosunki międzynarodowe i

politykę poszczególnych panstw:
1)działanie na rzecz promocji i ochrony praw człowieka
2)wpływ na rozwój prawa międzynarodowego
 70

3)wpływ na rozwój współpracy naukowej

4)działalność na rzecz pokoju

5.Organizacja Narodów Zjednoczonych

1.Karta Narodów Zjednoczonych

Podstawą istnienia i działania ONZ jest jej Karta Podpisana w San Francisco 26 czerwca
1945r. Karta jest umową obejmującą 111 art. ,załącznikiem do Karty jest Statut
Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości

„Karta”- w języku angielskim oznacza dokument szczególnej wagi , konstytucję lub

deklarację o podstawowym znaczeniu.

Poprawki do Karty Narodów Zjednoczonych-uchwała Zgromadzenia Ogólnego przyjęta

większością 2/3 głosów oraz ratyfikacja tych poprawek przez 2/3 członków w tym wszystkich
stałych członków Rady Bezpieczeństwa.
Do tej pory były 3 poprawki do tekstu Karty”
-1963-poprawka do art.23,27,61
-1965-poprawki do art. 109
-1973-zwiększono liczbę Rady Gospodarczo-Społecznej do 54 członków

Przepisy Karty dotyczącej mocy obowiązującej mają pierwszeństwo przed postanowieniami

innych umów międzynarodowych , zajmuje ono wyższe miejsce w hierarchii przepisów
prawnych.

2.Cele i zasady Narodów Zjednoczonych

Art..1 Kart NZ wymienia cztery cele jakim ma służyć ONZ

-1-utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
-2-rozwijanie przyjaznych stosunków miedzy narodami, opartych na poszanowaniu zasady
równości praw i samostanowienia narodów
-3-rozwiązywanie w drodze współpracy zagadnień międzynarodowych o charakterze
społecznym, gospodarczym, kulturalnym i humanitarnym oraz w zakresie ochrony praw
człowieka
-4-stanowienie ośrodka uzgodnienia działalności międzynarodowej , zmierzającej do
osiągnięcia wymienionych wyżej wspólnych celów
W art.2 Karty NZ podano zasady , według których postępować powinna organizacja i jej
członkowie:
Zasada nr 1-zasada suwerennej równości wszystkich jej członków
Zasada nr 2-członkowie organizacji powinni wykonywać w dobrej wierze zobowiązania
przyjęte zgodnie z niniejszą Kartą
Zasada nr 3-zasada załatwienia sporów międzynarodowych środkami pokojowymi
Zasada nr 4- wszyscy członkowie powstrzymują się w swych stosunkach międzynarodowych
od grożby użycia siły lub użycia jej przeciwko całości terytorialnej lub niezawisłości
politycznej któregokolwiek z państw .
Zasada nr 5-zasada zobowiązująca państwo członkowskie do udzielania pomocy organizacji
w akcji podjętej zgodnie z Kartą i powstrzymania się od udzielania pomocy państwu wobec
któremu ONZ zastosowało środki zapobiegające
 71

Zasada nr 6-organizacja zapewni by państwo , które nie są jej członkami , postępowały

zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania międzynarodowego
pokoju i bezpieczeństwa
Zasada nr 7- żadne postanowienia niniejszej Karty nie upoważnia Narodów Zjednoczonych
do ingerencji w sprawy , które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej
któregokolwiek państwa

3. Członkowstwo ONZ

Karta rozróżnia 2 kategorie członków:

1)pierwotnych: dzielimy jeszcze na 2 kategorie:
•Państwa , które uczestniczyły w konferencji w San Francisco i podpisały i ratyfikowały
Kartę NZ
•państwa , które podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych z 1 stycznia 1942r. oraz
podpisały i ratyfikowały Kartę NZ
Warunek ten został stworzony dla Polski, gdyż Polska nie uczestniczyła w konferencji w San
Francisco ale podpisała deklarację Narodów Zjednoczonych

2)do ONZ można być przyjęte każdy państwo miłujące pokój , które przyjmie zobowiązania
zawarte w Karcie i zdaniem organizacji zdolne jest i pragnie zobowiązania te wykonywać.
Przyjęcie następuje w drodze uchwały Zgromadzenia Ogólnego powziętej na zlecenie Rady
Bezpieczeństwa.

W 2001r. liczba członków ONZ wynosi 189 państw. Nie należą do niej Szwajcaria i Stolica
Apostolska.

Karta przewiduje:
-zawieszenie członka (art.5) może mieć miejsce w stosunku do członka przeciwko , któremu
Rada Bezpieczeństwa zastosowała środki zapobiegawcze lub przymusu.
-wykluczenie z ONZ –może być członek , który uporczywie łamie zasady Karty
Wykluczenie lub zawieszenie dokonuje Zgromadzenie ONZ na wniosek Rady
Bezpieczeństwa ale do tej pory nie było takiej sytuacji.

4.Organy ONZ

Występuje 6 organów ONZ:

1)Zgromadzenie Ogólne
2)Rada Bezpieczeństwa
3)Rada Gospodarczo-Społeczna
4)Rada Powiernicza
5)Międzynarodowy Trybunał sprawiedliwości
6)Sekretariat

Ad.1) Uczestniczą przedstawiciele wszystkich państw członkowskich> Każde państwo może

posiadać nie więcej niż 5 przedstawicieli.
Uchwały Zgromadzenia ogólnego w ważnych sprawach:
-utrzymania pokoju
 72

-wybór członków Rady

-spraw członkowskich
-spraw budżetowych
Uchwały te zapadają większością 2/3 głosów.

Ad.2) Składa się z 15 członków. Stali członkowie- Rosja, USA, Chiny, Wielka Brytania,
Francja. Pozostałe 10 państw Zgromadzenie Ogólne wybiera na okres 2 lat (przy czym co rok
ustępuje połowa). Wybierane są państwa , które mają największy wkład w utrzymanie pokoju
i bezpieczeństwa , duże znaczenie ma podział geograficzny i sytuacja międzynarodowa.

Ad.3)Składa się z 54 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata ale co rok
ustępuje 1/3 składu.
Podział miejsc między grupami regionalnymi:
-14 miejsc dla Afryki
-11 miejsc dla Azji
-6 miejsc dla Europy Zachodniej
-10 miejsc dla Ameryki Łacińskiej
-13 miejsc dla Europy Zachodniej i innych

Ad4)składa się z 5 stałych członków rady Bezpieczeństwa państw zarządzających terytoriami

powierzonymi , wybranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata. W związku z uzyskaniem
niepodległości przez wszystkie terytoria powiernicze dyskutowany jest projekt likwidacji
Rady lub zmiany jej na forum na którym państwa członkowskie wykonywałyby zbiorowe
powiernictwo nad globalnym środowiskiem , oceanami, przestrzenią kosmiczną.

• ZASADY GŁOSOWANIA W RADZIE BEZPICZEŃSTWA

a) w sprawach proceduralnych – większością głosów dziewięciu członków
b) we wszystkich innych sprawach – większością głosów dziewięciu członków, włączając w
to głosy wszystkich stałych członków z tym jednak zastrzeżeniem, że w sprawach
dotyczących pokojowego załatwienia sporów strona w sporze wstrzymuje się od
głosowania.
Stałym członkom przysługuje prawo VETO.

5. Podział kompetencji między Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa.

Kompetencje Zgromadzenia Ogólnego.

1. omawianie wszelkich zagadnień i spraw wchodzących w zakres działalności Organizacji
ONZ lub dotyczących funkcji lub kompetencji któregokolwiek organu ONZ.
2. wydawanie zaleceń we wszystkich tych sprawach pod adresem państw członkowskich
organów ONZ.
W sprawach międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju zasada priorytetu kompetencji
należy do Rady Bezpieczeństwa.

Kompetencje Rady Bezpieczeństwa.

1. szerokie kompetencje w sprawach dotyczących pokoju i bezpieczeństwa
międzynarodowego.
a) opracowanie przy pomocy Wojskowego Komitetu Sztabowego planów ustanowienia
systemu regulowania zbrojeń w celu przedstawienia ich państwom członkowskim,
b) rozpatrywanie sporów i sytuacji zagrażającym pokojowi,
c) podejmowanie decyzji w sprawie zastosowania sankcji
 73

6.SANKCJE

Rodzaje sankcji przewidziane w Karcie Narodów Zjednoczonych

a) bez użycia sił zbrojnych (np. izolowanie państwa w dziedzinie gospodarczej itd.)
b) sankcje zbrojne – które mogą obejmować „ demonstracje, blokadę i inne operacje sił
zbrojnych powietrznych, morskich lub lądowych członków ONZ „
ad 2) sankcje gospodarcze, a także embargo na dostawy broni i uzbrojenia były wymierzone
w stosunku do Rodezji, Iraku, Jugosławii, Afganistanu Somalii)
ad b) Wobec Korei Północnej w 1950 r.
wobec Iraku w 1991 r

7. POKOJOWE ORGANIZACJE ONZ

Są to operacje zmierzające do utrzymania pokoju lub przeciwdziałania rozszerzeniu się

konfliktu zbrojnego , często przy udziale oddziałów wojskowych. Operacje pokojowe są
podejmowane na podstawie
- uchwały Zgr. Ogól.
- uchwały Rady Bezpieczeństwa
- decyzja Sekretarza Generalnego
Cele pokojowych operacji ONZ,
a ) militarne – rozdzielenie stron konfliktu, rozminowanie obszaru objętego konfliktu,
nadzór nad przestrzeganiem sankcji i procesu rozbrojeniowego.
b ) cywilne – ochrona ofiar i uchodźców , nadzór nad realizacją porozumień pokojowych

8. UKŁADY I ORAGANIZACJE REGIONALNE

9. FUKCJE RADY GOSPODARCZO – SPOŁECZNEJ

a ) realizacja działań w dziedzinie gospodarczej i społecznej.

W ramach tej funkcji w Radzie występują komisje:
- funkcjonalne do spraw transportu i komunikacji , narkotyków, praw człowieka, spraw
społecznych, zagadnień ludnościowych.
- ekonomiczne dla Europy ( w Genewie ), dla Azji i Pacyfiku, dla Afryki, dla Ameryki
Łacińskiej i Karaibów, dla Zachodniej Azji
W dziedzinie społecznej doszło dzięki pracom Rady Gospodarczo – Społecznej do
opracowania i uchwalenia aktów normatywnych.
- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ( 1948 )
- Deklaracja Praw Dziecka ( 1959 )
Działalność Rady Gospodarczo – Społecznej polega na współdziałaniu w rozwiązywaniu
problemów ekonomicznych i społecznych z innymi organizacjami międzynarodowymi.

10. STATUS KONSULTACYJNY ORGANIZCJI POZARZĄDOWYCH

11.TERYTORIA POWIERNICZE I OBSZARY NIESAMODZIELNE

Po I woj. Św. Powołano instytucję mandatu międzynarodowego, które objęto

kolonie i terytoria odebrane państwom zwyciężonym. Terytoria te oddano w zarząd niektóry
państwom ( najwięcej Anglii, Francji ) System ten wyróżniał trzy kategorie mandatów ( A, B,
C ) w zależności od stopnia rozwoju danego terytorium i jego znaczenia dla innych krajów
 74

Karta Narodów Zjednoczonych zastąpiła mandaty międzynarodowe instytucją powiernictwa i

powołała do życia Radę Powierniczą. W związku z procesem dekolonizacji wszystkie
terytoria powiernicze uzyskały niepodległość.
Rada Powiernicza z uwagi na zakończenie powiernictwa (nad wyspami OC. Spokojnego w
1994 r.) i przyjęcie ich jako 185 członka ONZ w 1995 r. wypełniła misję powierzoną jej przez
Kartę Narodów Zjednoczonych.

„ obszary niesamodzielne” są to obszary nad którymi państwa kolonialne mają sprawować

„ święte posłannictwo „ czyli do szanowania interesów tej ludności, popieranie postępu w
dziedzinie gospodarczej, społecznej . Państwa kolonialne mają obowiązek przesyłania
Sekretarzowi Generalnemu informacji dotyczących gospodarczych, społecznych i
oświatowych warunków na tych obszarach.
W późniejszym czasie Zgromadzenie Ogólne ONZ wypowiedziało się zdecydowanie za
całkowitą likwidacją systemu kolonialnego. Wyrazem tego była Deklaracja 1960 roku „ w
sprawie przyznania niepodległości krajom i ludom kolonialnym”

12. FUNKCJE SEKRETARZA GENERALNEGO ONZ

Sekretarza Generalnego wybiera na 5 lat Zgromadzenie Ogólne na zlecenie Rady

Bezpieczeństwa.
Dotychczasowi Sekretarze
1) Trygve Lie
2) Dag Hammarskjold
3) U Thant
4) Kurt Waldheim
5) Javie Perez de Cuellar
6) B. Boutros Ghali
7) Kofi Annan
Funkcje Sekretarza Generalnego
1) prawo uczestniczenia w posiedzeniach Zgromadzenia Narodowego i wszystkich
trzech rad
2) przygotowanie projektu budżetu
3) zarządzanie majątkiem
4) troska o zbieranie składek członkowskich

13.FUNKCJONARIUSZE ONZ

Sekretarz Generalny na podstawie zasad uchwalonych przez Zgromadzenie Ogólne mianuje

personel ONZ

14.SIEDZIBA I FINASE ONZ

W 1907 roku podpisana została prze ONZ a USA konwencja w sprawie siedziby ONZ
( Nowy Jork )
Budżet ONZ na rok 2000-2001 wynosił 2 mld 535mln dolarów
 75

6. Międzynarodowe Organizacje Rządowe poza systemem ONZ

1.Organizacje współpracy politycznej i wojskowej

• NATO organizacja Paktu Północnoatlantyckiego utworzona 1949

Zadania:
1) ochrona wolności, wspólnego dziedzictwa i cywilizacji swych ludów opartego na
zasadzie demokracji, wolności
2) połączenie wysiłków zbrojnej obrony oraz zachowania pokoju i bezpieczeństwa
3) udzielanie pomocy stronie lub stronom będącym przedmiotem napaści
Założycielami NATO były USA, Wilka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Dania,
Holandia, Islandia, Kanad, Luksemburg, Norwegia i Portugalia.

Organy NATO
1) Rada Atlantycka podejmuje zasadnicze decyzje zarówno wojskowe jak również
polityczne i organizacyjne.
Państwa członkowskie reprezentowane są w Radzie przez Ministrów ( ( ( (Obrony, spraw
zagranicznych, finansów) w zależności od treści obrad.
Obradom przewodniczy Sekretarz Generalny
2)organ wojskowy – Komitet Wojskowy- złożony z szefów państw członkowskich. Obszar
strategiczny NATO podzielony jest na trzy dowództwa
a) Dowództwo Europy – Bruksela
b) Dowództwo strefy Atlantyku –Norfolk (USA)
c) Dowództwo strefy Kanału La Manche
oraz na jedną grupę regionalną Ameryka Północna. W roku 1966 z NATO wycofała się
Francja a 1974 Grecja .
12 marca 1999 roku do NATO przystąpiły Polska, Czechy i Węgry

•ANZUS – powstał 1951 roku i miał na celu wspólną obronę i prowadzenie konsultacji w
razie zagrożenia w basenie Południowego Pacyfiku
Założycielami byli:
Australia, Nowa Zelandia, USA
Organami ANZUS są:
-Rada Ministrów Spraw Zagranicznych
-Stała Rada
-Wojskowa Grupa Łącznikowa

•SEATO-Organizacja Paktu Azji Południowo Wschodniej

Powstała w 1954r., a utworzyły go Australia, Filipiny, Nowa Zelandia, Pakistan, Tajlandia,
USA, Wielka Brytania
Miały one przyhamować rozprzestrzenianie się komunizmu w tym regionie oraz zmiejszyć
aktywność ZSRR i Chin również w tym rejonie.
W 1997 rozwiązano tą instytucję.

•CENTO –Pakt Bagdadzki-

Utworzyły go w 1955r. Irak, Iran, Pakistan, Turcja, Wielka Brytania
Końcem działania tej organizacji buł wybuch rewolucji islamskiej w Iranie w 1979r.oraz
wieloletnia wojna miedzy Irakiem a Iranem.
 76

•Układ Warszawski-powstał w 1955r. Była to organizacja współpracy politycznej i

wojskowej państw socjalistycznych. Członkami były ZSRR, Polska, Czechosłowacja, NRD,
Węgry, Rumunia, Bułgaria i Albania, Układ początkowo zawarty na 20 lat następnie
ponownie przedłużony , przewidywał , że w razie napaści na jedna ze stron inne przyjdą jej z
pomocy.
Naczelne dowództwo znajdowało się w Moskwie.
W marcu 1991r. organizacja ta przerwała działalność wojskową , a w czerwcu 1991
przywódcy państw członkowskich podjęli decyzję o rozwiązaniu.

2.Europejskie Organizacje Regionalne

A. Unia Europejska

Początek tej organizacji sięgają czasów 1951r. gdy na postawie traktatu paryskiego powstała
Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) , którą założyły Belgia, Holandia,
Luksemburg, Francja, Włochy, RFN.
Był to początek działań integracyjnych w sferze gospodarczej Europy Zachodniej.
W 1957 r. sześć tych państw na podstawie traktatów rzymskich utworzyły dwie nowe
wspólnoty:
-Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EURATOM)
-Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG)

Powołanie do życia EWG było wyrazem dążenia do stworzenia jednego zintegrowanego

organizmu gospodarczego poprzez obniżanie i znoszenie ceł oraz likwidację ograniczeń w
przepływie kapitału i sily roboczej a, stopniowo także tworzenie jednego organizmu
politycznego.
W 1967r. doszło do połączenia EWWiS , EURATOMU i EWG i utworzenie WE-Wspólnoty
Europejskiej
W 1992r. podpisano w Maastricht przez 12 państw Traktat o Unii Europejskiej. Następnie
traktat ten został zmodyfikowany Traktatem amsterdamskim z 1 pażdziernika 1997r. , który
wszedł w życie 1 maja 1999r.
Ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich UE podpisali 26 lutego 2001r. w
Nicei traktat. Jego przyjęcie umożliwiło dalszy proces integracji i rozszerzenia Unii.
Daty przystąpienia do Unii Europejskiej:-
-1973-Wielka Brytania
-1981-Grecja
-1986-Hiszpania i Portugalia
-1995-Austria, Finlandia, Szwecja
-2004-Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Węgry, Czechy, Słowacja, Słowenia, Cypr, Malta

Organu Unii Europejskiej:

1)Parlament Europejski-złożony z wybranych na 5 lat przedstawicieli społeczeństw państw
członkowskich. Deputowani w Parlamencie Europejskim zasiadają nie w blokach
narodowych, ale według ogólnoeuropejskich frakcji politycznych, które skupiają wszystkie
główne partie polityczne działające w państwach członkowskich UE.
2004 roku na Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego został wybrany Josep Borrel
Miesięczne sesje plenarne, w których uczestniczą wszyscy eurodeputowani, odbywają się w
Strasburgu (Francja) - "siedzibie" Parlamentu. Posiedzenia komisji parlamentarnych oraz
 77

wszelkie dodatkowe sesje plenarne odbywają się w Brukseli (Belgia), natomiast w

Luksemburgu znajdują się biura administracyjne Parlamentu ("Sekretariat Generalny").

Parlament pełni trzy ważne funkcje:

1. Dzieli z Radą władzę legislacyjną. Sam fakt, że jest on organem wybieranym w

wyborach bezpośrednich pomaga zagwarantować legitymację demokratyczną prawa
europejskiego.
2. Sprawuje demokratyczny nadzór nad wszystkimi instytucjami UE, a zwłaszcza nad
Komisją. Jest uprawniony do zatwierdzania lub odrzucania kandydatur Komisarzy, a
także ma prawo zgłaszania wotum nieufności wobec całej Komisji.
3. Dzieli z Radą kompetencje w zakresie uchwalania budżetu UE i może w związku
tym wpływać na wydatki dokonywane przez UE. Na końcu procedury przyjmuje lub
odrzuca cały projekt budżetu.

W latach 2004-2007 liczebność parlamentu wynosi 732 deputowanych. Polska posiada 54

eurodeputowanych.

2)Rada Unii Europejskiej-Rada jest głównym organem decyzyjnym UE. Podobnie jak
Parlament Europejski, Rada została powołana w latach 50. na mocy traktatów
założycielskich. Reprezentuje ona państwa członkowskie, a w jej obradach uczestniczy jeden
minister z każdego rządu krajowego UE.

Różni ministrowie uczestniczą w różnych posiedzeniach w zależności od rodzaju zagadnień

ujętych w porządku obrad. Jeśli, na przykład, Rada ma obradować nad problemami z zakresu
ochrony środowiska, w obradach weźmie udział Minister Ochrony Środowiska z każdego
państwa UE; w tym przypadku będzie ona zwana "Radą Ochrony Środowiska".

Rada spełnia sześć głównych funkcji:

1. Uchwala europejskie akty prawne. W wielu dziedzinach dzieli władzę ustawodawczą

z Parlamentem Europejskim.
2. Koordynuje ogólną politykę gospodarczą państw członkowskich.
3. Zawiera umowy międzynarodowe między UE a jednym lub większą liczbą państw,
lub organizacji międzynarodowych.
4. Wraz z Parlamentem Europejskim zatwierdza budżet UE.
5. Określa kierunki Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, opierając się na
wytycznych ustalonych przez Radę Europejską.
6. Koordynuje współpracę miedzy krajowymi organami sądowymi i służbami
policyjnymi w sprawach kryminalnych

Przewodnictwo Rady zmienia się co 6 m-ce i sprawowane jest kolejno przez wszystkie
państwa w systemie rotacyjnym.

3)Rada Europejska- (nie należy ją mylić z rada europy lub Radą Unii Europejskiej)
Wytycza strategiczne cele rozwoju Unii. Powołana w 1974r.,stanowi formę systematycznych
spotkań szefów państw członkowskich Wspólnot Europejskich. Rada zbiera się co najmniej
dwa razy do roku pod przewodnictwem głowy państwa lub szefa rządu państwa
członkowskiego , któremu przypada przewodnictwo w Unii Europejskiej. Przewodnictwo
trwa pół roku i zmienia się rotacyjnie.
 78

4)Trybunał sprawiedliwości- organ Unii Europejskiej pełniący funkcję sądu

międzynarodowego, konstytucyjnego, administracyjnego. Jako sąd międzynarodowy
rozstrzyga wszelkie spory pojawiające się przy realizacji traktatów i dotyczą naruszenia
prawa europejskiego. Jako sąd konstytucyjny kontroluje legalność aktów prawnych
przyjmowanych przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej oraz dokonuje m.in.
interpretacji traktatów, wykładni prawa europejskiego. Spory między Wspólnotami a
funkcjonariuszami Unii Europejskiej rozstrzyga w ramach funkcji sądu administracyjnego.
Trybunał Sprawiedliwości jest także instancją odwoławczą od decyzji Komisji.
Składa się z 15 sędziów, którymi są obywatele państw członkowskich Unii. Ich kadencja trwa
6 lat i może być odnawiana. Przewodniczącego wybierają sędziowie spośród siebie. Trybunał
Sprawiedliwości obraduje na sesjach plenarnych i w sprawach szczególnych może tworzyć 3-
5-osobowe izby.

5)Komisja Europejska- Organ wykonawczy Wspólnot Europejskich. W skład Komisji

wchodzi 20 członków-komisarzy (po dwóch z większych i po jednym z mniejszych krajów
członkowskich Unii) na czele z Przewodniczącym. Kadencja obecnej Komisji, której
Przewodniczącym jest José Manuel Barroso zaczęła się 22 listopada 2004 roku.

Komisja Europejska spełnia cztery główne funkcje:

1. przedstawia Parlamentowi i Radzie projekty aktów prawnych;

2. zarządza i realizuje politykę i budżet UE;
3. egzekwuje prawo wspólnotowe (razem z Trybunałem Sprawiedliwości);
4. reprezentuje Unię Europejską na arenie międzynarodowej, na przykład podczas
negocjowania umów między UE a innymi krajami.

Choć "siedziba" Komisji mieści się w Brukseli (Belgia), jej biura znajdują się również w
Luksemburgu, przedstawicielstwa - we wszystkich państwach UE, a delegatury - w wielu
stolicach różnych krajów świata.

B. Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu-EFTA- powstało w 1959 na

podstawie umowy sztokholmskiej przez Austrię, Wielką Brytanię, Danię, Norwegię,
Portugalię, Szwajcarię, Szwecję, a później dołączyły Islandia i Finlandia. Było to
porozumienie o wolnym handlu między państwami członkowskimi. Od drugiej połowy lat 70
zaobserwowano proces zbliżania się EFTY do EWG. Jako pierwsze opuściły te organizację
Dania i Wielka Brytania, które w 1973 weszły do EWG, a w 1995 do Unii Europejskiej
przystąpiły Austria, Finlandia, Szwecja.
Członkami EFTA są obecnie: Islandia, Liechtenstein, Norwegia, Szwajcaria.

C. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju- OECD -Powstała na

podstawie umowy z roku 1960.Załozycielami były państwa najbardziej uprzemysłowione. W
1996 została do nie przyjęta Polska. W roku 2001 do OECD należało 30 państw. Celem jej
jest osiąganie maksymalnego wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i stopy życiowej w krajach
członkowskich przy utrzymaniu stabilności finansowej państw członkowskich. Siedzibą
OECD jest Paryż.
 79

D. Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej- RWPG-została utworzona w 1949

przez Bułgarię, Czechosłowację, Polskę, Rumunię, Węgry, ZSRR. Była to swego rodzaju
opowiedz na Plan Marshalla, do którego państwa socjalistyczne nie przystąpiły na skutek
decyzji Stalina. Jednym z celów Rady było podnoszenie stopy życiowej ludzi oraz rozwój
gospodarczy według gospodarki planowanej, a także integracja gospodarcza państw
członkowskich.
W latach późniejszych do RWPG przystąpiły Albania, Kuba ,Mongolia, NRD , Wietnam. W
raku 1991 rozwiązano RWPG.

E.RADA EUROPY-Zostało powołana do życia na podstawie umowy londyńskiej z

roku 1949r. Zadaniem Rady jest osiągniecie większej jedności miedzy członkami w celu
zabezpieczenia i urzeczywistnienia ideałów i zasad ,które są wspólnym dziedzictwem oraz
ułatwienie postępu gospodarczego i społecznego”
Działalność Rady to głównie przygotowanie projektów umów międzynarodowych i innych
aktów normatywnych zmierzających do unifikacji praw i standardów oraz ochrony praw
człowieka na obszarze państw członkowskich. Rada przygotowała m.in. projekty:
-Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (1950)
-Europejskiej Konwencji Kulturalnej (1954)
Członkami Rady są 43 państwa europejskie. Polska została członkiem 26 listopada
1991.Siedziba organizacji jest Strasburg.

F. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie-

jest ogólnoeuropejską organizacją zrzeszającą 55 państw, głównie europejskich ale

wśród członków organizacji znajdują się również USA, Kanada, byłe republiki radzieckie.
Status współpracujących partnerów posiadają Japonia, Korea Południowa, Algieria, Egipt,
Izrael, Jordania, Maroko i Tunezja. OBWE zostało założone jako pierwszy regionalny
instrument wczesnego ostrzegania, zapobiegania konfliktom i przywracania pokoju w
rejonach wygasłych konfliktów. Działalność organizacji poświęcona jest wielu problemom
związanym z szeroko pojętym bezpieczeństwem, takimi jak: kontrola zbrojeń, prawa
człowieka, monitorowanie wyborów, ekonomiczne i ekologiczne bezpieczeństwo. Wszystkie
państwa członkowskie mają równy status w ramach organizacji a decyzje zapadają w oparciu
o zasadę konsensusu. W przeciwieństwie do takich organizacji jak na przykład Unia
Europejska - organy OBWE nie mają kompetencji do stanowienia prawa lub działania bez
uprzedniej zgody państw członkowskich. Głównym efektem prac OBWE są konwencje
zawarte w jej ramach, które jednakże, dla swej skuteczności wymagają ratyfikacji przez
zainteresowane państwa.

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie wywodzi się z Konferencji

Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie założonej na początku lat 70-ych. KBWE była
forum dialogu i negocjacji między Wschodem a Zachodem. Dzięki spotkaniom w Helsinkach
i Genewie doprowadzono do podpisania Aktu Końcowego z Helsinek w 1975. Akt Końcowy
z Helsinek odegrał dużą rolę w procesie demokratyzacji kontynentu, przede wszystkim w
krajach ówczesnego bloku wschodniego. Ten dokument ustanowił podstawowe zasady
rządzące stosunkami państw-sygnatariuszy między sobą a także w relacjach z ich
obywatelami. Na tą umowę powoływali się między innymi polscy i rosyjscy opozycjoniści w
latach 70-ych i 80-ych.
 80

Do 1990 roku KBWE funkcjonowało w formie nieregularnych spotkań i konferencji, w

których uczestniczyli przywódcy lub przedstawiciele państw członkowskich. Na spotkaniu
paryskim w 1990 roku zmieniono radykalnie kształt organizacji, w podpisanej wówczas
Karcie Paryskiej KBWE nadano bardziej zinstycjonalizowany kształt, utworzono biura i
struktury oragnizacyjne. W związku z gwałtownymi zmianami politycznymi w Europie
organizacja stało się odpowiedzialna za powstrzymywanie konfliktów głównie na terenach
byłego Związku Radzieckiego.

Istotnym osiągnięciem KBWE jest, negocjowany w ramach tej organizacji Traktat o Siłach
Konwencjonalnych w Europie (Treaty on Conventional Armed Forces in Europe - CFE). W
powyższej umowie ustanowiono limity uzbrojenia, które zobowiązały się przestrzegać
państwa członkowskie. Aby te deklaracje nie pozostały jedynie na papierze powołano
Wspólną Grupę Konsultacyjną uprawnioną do kontroli wykonania Traktatu. Konsekwencją
traktatu CFE był Traktat o Otwartym Niebie podpisany w 1992 r. (Treaty on Open Skies). Na
mocy tego traktatu samoloty wojskowe państw-sygnatariuszy mogą, po spełnieniu
dodatkowych przesłanek, przelatywać nad terytorium innego państwa w celu obserwacji jego
urządzeń o przeznaczeniu wojskowym.

Kolejnym ważnym wydarzeń było spotkanie w Budapeszcie w 1994 r. Przywódcy państw

członkowkich uznali, że KBWE nie jest już tylko "konferencją". Nazwę zmieniono na
Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Ostatnie spotkanie przywódców
państw członkowskich miało miejsce w 1999 roku w Instambule. Na tym spotkaniu przyjęto
Kartę dla Europejskiego Bezpieczeństwa, ponadto 30 państw podpisało zrewidowany traktat
CFE, zmiany dotyczyły przede wszystkim rozmieszczenia wojsk rosyjskich na Kaukazie.

Dziś OBWE zajmuje szczególne miejsce w systemie europejskich instytucji. Jest organizacją
o najszerszym zasięgu terytorialnym i jedyną skupiającą swą uwagę na sprawach
bezpieczeństwa. Choć z polskiej perspektywy jej rola może wydawać się marginalna to
należy pamiętać o dużej aktywności OBWE na terenie byłych republik radzieckich, gdzie
często jest jedyną akceptowaną przez strony konfliktu organizacją międzynarodową.

O ważnej pozycji OBWE świadczy ilość misji prowadzonych przez tą organizację w rejonach
konfliktów. Misje OBWE znajdują się w Bośni i Hercegowinie, Byłej Jugosłowiańskiej
Republice Macedonia, Kosowie. Przedstawiciele OBWE znajdują się również w Czeczenii,
Albanii, Białorusi. Biura organizacji otwarto w większości krajów byłego Związku
Radzieckiego, między innymi w Uzbekistanie, Kazachstanie, Turkmenistanie i Kirgizji. W
2000 roku planuje się otwarcie biur w Armenii i Azerbejdżanie

G. Unia Zachodnioeuropejska-Została utworzona na podstawie układów paryskich

z roku 1954,Członkami Unii zostali Francja, Wlk.Brytania, Belgia ,Holandia ,Luksemburg,
RFN i Włochy. Celem Unii jest utrwalanie pokoju i bezpieczeństwa miedzy państwami
członkowskimi , popieranie jedności europejskiej i zachęcanie do stopniowej integracji
Europy oraz udzielanie sobie wzajemnej pomocy w razie napaści zbrojnej na którekolwiek z
państw członkowskich. W ramach Unii ustanowiono system ograniczeń i kontroli zbrojeń.

H. Rada Nordycka—Jest organizacją współpracy państw skandynawskich.

Podstawę prawną działalności Rady stanowi uchwała parlamentów Danii, Szwecji, Norwegii,
Finlandii, Islandii w roku 1952.
 81

Rada nie ma prawa podejmowania wiążących uchwał, tylko formułuje zalecenia pod adresem
rządów. W swej dotychczasowej działalności Rada Nordycka przyczyniła się w dużym
stopniu do unifikacji prawa w państwach skandynawskich, a w pewnej mierze także do
rozwoju współpracy kulturalnej i gospodarczej.

3.Pozaeuropejskie organizacje regionalne

A. Liga Państw Arabskich-to organizacja powstała w 1945r.Spoiwem dla

istnienia i działania tej organizacji była antyizraelskość. Do niej należały kraje przodujące w
wydobyciu ropy naftowej co było jej atutem.
W raku 1979r.po podpisaniu przez Egipt układu pokojowego z Izraelem zawieszono jego
członkostwo w Lidze. W roku 1989r. Egipt na nowo został przyjęty do Ligi ale już podczas
wojny w Zatoce Perskiej 1990/91 ujawniły ponownie rozbieżności w łonie Ligi , kiedy to
Jordania poparła Irak

B. Organizacja Jedności Afrykańskiej- OJA- powstała w wyniku uchwal

konferencji w Addis Abebie w roku 1963 , w której wzięły udział 32 państwa afrykańskie.
Celem organizacji jest umacnianie jedności i solidarności państw afrykańskich , obrona ich
suwerenności, niezawisłości i integralności terytorialnej, kordynowanie współpracy w
stwarzaniu narodom Afryki lepszych warunków bytu i likwidacji kolonizmu .Organizacja ta
dąży także do integracji gospodarczej i współpracy miedzy państwami afrykańskimi. W roku
podpisała układ powołujący do życia Afrykańską Rade Ekonomiczną.

C. Organizacja Państw Amerykańskich -OPA- powstała na podstawie

traktatu bogotańskiego z roku 1948.Członkami są nie tylko kraje rozwijające się Ameryki
Łacińskiej ale także Stany Zjednoczone. Do OPA nie należy Kanada. W OPA dominują
wpływy Stanów Zjednoczonych , jakkolwiek w ostatnich latach wpływy te napotykają coraz
silniejsze opozycje ze strony postępowych rządów Ameryki Łacińskiej.

D. Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej-ASEAN-

Utworzone zostało na podstawie umowy zawartej w Bangkoku w roku 1967.Założycielami
były: Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur, Tajlandia. W roku 1984 przystąpiło Brunei.
Celem Stowarzyszenia jest rozwijanie współpracy w dziedzinie gospodarczej, socjalnej,
nauki, techniki, i administracji. Siedzibą Sekretariatu ASEAN jest Dżakarta..

ROZDZIAŁ IX

POKOJOWE ZAŁATWIANIE SPORÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Pojęcie i podział sporów międzynarodowych

1.definicja sporu i konfliktu międzynarodowego
-wg. MTS z 1950-spór oznacza „sytuację, w której punkty widzenia dwóch stron są
wyraźnie przeciwstawne”.
- wyrok STSM z 1924 identyfikacja sporu z „brakiem zgody w przedmiocie kwestii
prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów
między stronami”
 82

-cele organizacji: „łagodzenie lub załatwianie pokojowymi sposobami sporów lub

sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju”
-pakt ligi narodów w art.11 wymienił obok sporów także „wszelką okoliczność, która
może wpłynąć na stosunki międzynarodowe, grożąc zamąceniem pokoju lub dobrego
porozumienia miedzy państwami, od którego utrzymanie pokoju zależy”
-napięcie określa się jako stan, w którym występuje antagonizm bez jasno
zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu, istotne dla
każdej racjonalnej dyskusji.
-kryzys międzynarodowy powstaje dopiero wówczas, gdy próby pogodzenia sprzecznych
interesów doprowadziły do impasu i gdy rokowania zostaną zablokowane przez
przeciwstawność niemożliwą do usunięcia.

2rodzaje sporów międzynarodowych

Podział:
-zagrażające i nie zagrażające pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu
Podział sporów międzynarodowych na prawne i polityczne
*polityczne-mają miejsc w wówczas, gdy brak reguł prawnych, które mogłyby być
zastosowane do rozstrzygnięcia sporu.
*ma charakter prawny, jeżeli strony opierają swoje pretensje na argumentacji natury
prawnej, na obowiązującym przepisie prawnym
*polityczny-strony powołują się na inne argumenty
Ograny polityczne przy załatwianiu sporów powinny uwzględniać aspekt prawny zagadnienia
Spory nadające się do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sądowego, dot:
-interpretacji traktatu;
-jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarod.
-zaistnienia faktu który, gdyby został stwierdzony, stanowiłby naruszenie zobowiązania
międzynarod.
-charakteru lub rozmiarów odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania
międzynarodowego
Środki pokojowego załatwiania sporów
1. Podział środków załatwiania sporów

-problematyka załatwiania sporów została uwzględniona w pakcie ligi narodów a po ii

w.s.w karcie narodów zjednoczonych
Podział środków:
-dyplomatyczne i środki sądowe
*dyplomatyczne-państwa uczestniczące w sporze współdziałają w załatwieniu sporu,
zachowują dla siebie za do ostatniej fazy trwania sporu możność podjęcia ostatecznej
decyzji

2.rokowania bezpośrednie
-negocjacje określane są jako proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć
różnice zdań w drodze wymiany poglądów w celu osiągnięcia porozumienia
-obie strony powinny wynieść jakąś korzyść z rokowania czy tez przynajmniej wynieść
przekonanie, że odniosły pewną korzyść.
-rokowania należy prowadzić „w duchu wspólnych interesów”
Podział rokowań na:
-dwustronne
-wielostronne
 83

*w rokowaniach mogą brać udział nie tylko strony uczestniczące w sporze np. W
konferencji paryskiej w 1973 w sprawie Wietnamu uczestniczyły również Węgry,
Polska, Kanada, Indonezja oraz sekretarz generalny ONZ
Za jedną z stron rokowań uważa się także konsultacje
ONZ nie zastępuje dyplomacji, ale jest „koniecznym uzupełnieniem tradycyjnych metod
dyplomatycznych”, gdyż ONZ spełnia swe zadanie „tylko wówczas, gdy pomaga
dyplomacji w dojściu do porozumienia między zainteresowanymi państwami”
3.dobre usługi i mediacja
Dobre usługi i med.sa „procedura pomocniczą, która ułatwia rokowania bezpośrednie
między stronami i nawiązuje je w razie ich zerwania”
Rola mediatora polega na „pogodzeniu przeciwnych pretensji i na złagodzeniu niechęci,
jaka mogłaby wynikać między państwami spór wiodącymi”
Mediatorami mogą być nie tylko państwa ale także osoby fizyczne.
Protokół podpisany przez państwa oja przewidują powoływanie jako mediatora jednego
lub kilku członków komisji, w której skład wchodzi po jednym obywatelu każdego
państwa członkowskiego.
4.komisje badań
W przypadku gdy rokowaniach miedzy stronami powstaje różnica zdań co do stanu
faktycznego, strony mogą powołać komisję badań
Międzynarodowy trybunał sprawiedliwości zgodnie z art.50 swego statutu, może
„powierzyć śledztwo lub ekspertyzę każdej osobie, ciału, biuru, komisji lub organowi
przez siebie wybranemu”.
5. Koncyliacja
Koncyliacja różni się od mediacji tym, że komisja koncylizayjna sama formułuje
propozycję załatwienia sporu, a nie wspólnie ze stronami uczestniczącymi w sporze.
Wg. definicji uchwalonej przez instytut prawa międzynarodowego w roku 1961
„koncyliacja jest metodą załatwienia sporów międzynarodowych wszelkiego rodzaju,
zgodnie z którą strony powołują komisję bądź to na podstawie stałej, bądź też w trybie
ad hoc dla zajęcia się sporem: komisja ta zmierza do bezstronnego zbadania sporu i
podejmuje próbę ustalenia warunków rozwiązania, które mógłby być przyjęte przez
strony, albo też dostarczenia stronom pomocy w załatwieniu sporu, o jaka one się
zwrócą”.

Sady międzynarodowe
1. Rozwój historyczny

Sady międzynarodowe możemy podzielić na sądy rozjemcze czyli arbitraż

międzynarodowy i sądy stałe.
2. Arbitraż międzynarodowy

Arbitraż międzynarodowy czyli rozjemstwo polega na załatwieniu sporu pomiędzy

państwami za pomocą orzeczenia wydanego przez jednego lub więcej arbitrów
wybranych przez strony.
Pierwsza konwencja haska w art.37 podaje ,że arbitraż „ma za przedmiot rozstrzyganie
sporów między państwami przez sędziów z własnego wyboru i na zasadzie prawa”.
Cecha charakterystyczna arbitrażu jest bezpośredni wpływ stron na wybór składu
sądżacego a także możność ustalenia przez strony podstaw prawnych orzekania i zasada
proceduralnych. Procedura może mieć charakter poufny.
Arbitraż może mieć charakter :
-fakultatywny , jeżeli na oddanie sporu pod arbitraż wymagana jest zgoda obu stron
 84

-obowiązkowy-jeżeli strony w uprzednio zawartej umowie zgodziły się ,że na żądanie

jednej z nich spór oddany będzie pod arbitraż.
-fakultatywny niezorganizowany-strony wybierają arbitrów dla poszczególnych sporów
i arbitraż
-fakultatywny zorganizowany-gdy istnieje stały sad rozjemczy, któremu strony
przekazują wynikłe między nimi spory.
Arbitraż różni się od koncyliacji tym, że arbitrzy rozstrzygają spór, stosując przepisy
obowiązujące prawa, natomiast organ koncyliacyjny może oprzeć swe wnioski na
zasadach słuszności; ponadto orzeczenie sądu rozjemczego jest wiążące dla stron.
W skład sądu rozjemczego wchodzą: po jednym przedstawicielu stron uczestniczących
w sporze i trzech arbitrów wybranych spośród państw trzecich
W przypadku sądu rozjemczego nie ma odwołania.
3. Międzynarodowy trybunał sprawiedliwości

A. organizacja MTS

-trybunał składa się z piętnastu niezawisłych sędziów wybranych spośród osób w

wysokim poziomie moralnym.
- nie może zasiadać w trybunale równocześnie dwóch sędziów będących obywatelami
tego samego państwa
-kandydatów na sędziów proponują grupy narodowe stałego trybunału rozjemczego
-za wybranych na sędziów uważa się te osoby, które uzyskały bezwzględną większość
głosów w zgromadzeniu ogólnym i w radzie bezpieczeństwa
-sędziowie wybierani na 9 lat z możliwością reelekcji, przy czym co 3 lata ustępuje jedna
trzecia sędziów
-sędziami polskimi byli w MTS b. winiarski i m. lachs
-sędziowie nie mogą zajmować stanowisk politycznych lub administracyjnych ani
wykonywać innych zajęć o charakterze zawodowym
-sędziowie w trakcie załatwiania spraw trybunału korzystają z przywilejów i
immunitetów dyplomatycznych
-trybunał zasiada w składzie piętnastu sędziów
B. Kompetencje MTS

Kompetencje ratione personae

Artykuł 34 statutu głosi, że tylko państwa maja prawo stawać jako strony przed
trybunałem
Zgodnie z art.62 statutu, państwo mające interes natury prawnej, który mógłby być
naruszony wyrokiem trybunału w danej sprawie, może domagać się uczestnictwa w
procesie w charakterze interwenienta.
Kompetencje ratione materiae
Kompetencje trybunału wg. Art. 36 ust.1 statutu-obejmują „wszelkie spory, które strony
doń wniosą oraz wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w karcie NZ albo w
obowiązujących traktatach i konwencjach”
Statut przewiduje jednak możliwość zaciągnięcia przez państwo zobowiązania
ustanawiającego kompetencję obligatoryjną, to znaczy stworzeniu sytuacji, w której
trybunał będzie działał na wniosek jednej tylko strony. Tę kompetencję obligatoryjną
określa art.36 ust.2 statutu, nazywany zazwyczaj „klauzulą fakultatywną”
 85

Kompetencje ratione iuris

Trybunał wydaje swoje decyzje na podstawie przepisów określanych w art.38 ust. 1
statutu. Zgodnie z tym postanowieniem trybunał, którego zadaniem jest orzekać na
podstawie prawa międzynarodowego w sporach, jakie zostaną mu przekazane, stosuje:
a) Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły
wyraźnie uznane przez państwa wiodące spór;
b) Zwyczaj międzynarodowy jako dowód istnienia ogólnej praktyki przyjętej jako
prawo;
c) Ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane
d) Z zastrzeżeniem art.59,według którego wyrok wiąże tylko strony i tylko w
stosunku do danego sporu, wyroki sadowe oraz opinie najznakomitszych znawców
prawa publicznego, różnych narodów jako środek pomocniczy do stwierdzenia
przepisów prawnych

Funkcje MTS:
a) Sady o kompetencji dobrowolnej, rozstrzygającego spór między państwami
przedłożony mu na podstawie kompromisu zawartego przez strony w odniesieniu
do danego sporu lub na podstawie klauzuli zawartej w umowie międzynarodowej
obowiązującej strony uczestniczące w sporze
b) Sadu o kompetencji obowiązkowej opartej na deklaracji złożonej zgodnie z art.36
ust.2 statutu, działającego na podstawie skargi wniesionej przez jedną ze stron;
c) Doradcy prawnego ONZ i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, wydając opinie
doradcze na żądanie zgromadzenia ogólnego, rady bezpieczeństwa lub innych
organów i organizacji upoważnionych przez zgromadzenie ogólne;
d) Sadu polubownego orzekającego ex aequo et bono, jeśliby strony się na to
zgodziły.

C. Postępowanie przed MTS

Postępowanie to składa się z dwóch części:

-pisemnej
-ustnej

-w toku postępowania pisemnego strony przedkładają trybunałowi memoriały,

kontrmemoriały i w razie potrzeby repliki, akty i dokumenty dla poparcia swego
stanowiska
-doręczenie za pośrednictwem sekretarza trybunału
-rozprawa przed trybunałem jest publiczna
-rozprawa kieruje prezes lub w jego zastępstwie wiceprezes lub sędzia najstarszy wiekiem
-przedstawiciele, doradcy, i adwokaci stron przed trybunałem korzystają z przywilejów
i immunitetów
Wyrok
Zapada większością głosów; w przypadku równości głosów rozstrzyga głos
przewodniczącego
Trybunał nie jest związany precedensami
-wyrok wyd. przez trybunał jest ostateczny
Obowiązuje regulamin uchwalony przez trybunał z roku 1978 z poprawkami z 5
grudnia 2000r.
 86

4.miedzynarodowy trybunał prawa morza

-w roku 1996 po wejściu w życie konwencji o prawie morza, został utworzony zgodnie z
artykułem 287 konwencji z montego bay międzynarodowy trybunał prawa morza
-trybunał złożony jest z 21 niezawisłych sędziów reprezentujących główne systemy
prawne świata
-w składzie nie może być dwóch obywateli tego samego państwa
-trybunał powołał ze swojego składu izbę złożoną z jedenasty sędziów
-izba ma zajmować się sporami dot. Interpretacji lub stosowania konwencji o prawie morza.
-decyzje trybunału są ostateczne i wiążące tylko dla stron sporu i w danej sprawie
-językami roboczymi sa franc i ang
Siedziba trybunału jest Hamburg

4.stałe sądy regionalne

Trybunał sprawiedliwości wspólnot europejskich
-siedziba –Luksemburg
-został utworzony na podstawie traktatu rzymskiego z 1957 r.
-kompetencje:
*rozpatruje skargi jednego państwa członkowskiego przeciwko drugiemu państwu
członkowskiemu dotyczące nie wywiązywania się ze zobowiązań przyjętych w traktacie
rzymskim, a także inne spory dotycząc spraw objętych tym traktatem, które obie strony
zgodzą się mu przekazać;
*rozpatruje skargi komisji przeciwko państwu członkowskiemu nie wywiązującemu się
ze zobowiązań zaciągniętych w traktacie rzymskim
*rozpatruje odwołania organów wspólnot, osób fizycznych i prawnych od decyzji
poszczególnych wspólnot wykraczających poza przyznane im kompetencje;
*może rozpatrywać inne sprawy przekazane przez radę, zgodnie z przepisami
konwencji
Europejski trybunał praw człowieka, europejska komisja praw człowieka
-siedzibą-Strasburg
-utworzone zgodnie ze zmianami jakie wprowadził 11 protokół z 11 maja mechanizmu
kontrolnego ustanowionego przez konwencję
-skład:45 sędziów
-sędziowie są wybierani przez zgromadzenie parlamentarne większością głosów na okres
6 lat z możliwością ponownego wyboru
-trybunał zasiada w składzie komitetów (trzech sędziów), izb ( siedmiu sędziów), wielkiej
izby (17 sędziów)
-trybunał może przyjmować skargę każdej osoby
-tryb. może rozpatrywać skargę dopiero po wyczerpaniu wszystkich środków
odwoławczych, przewidzianych prawem wewnętrznym, zgodnie z powszechnie
uznanymi zasadami prawa międzynarodowego>>>
Zgodnie z amerykańska konwencją praw człowieka (1969)został utworzony
międzyamerykański trybunał praw człowieka z siedziba w san jose
-składa się z 7 sędziów mających obywatelstwo państw będących członkami organizacji
państw amerykańskich
-sześcioletnia kadencja
-jurysdykcja we wszystkich sprawach spornych
-prawo wnoszenia spraw do trybunału maja włącznie państwa oraz komisja
 87

-państwa członkowskie OPA mają prawo do korzystania z opinii trybunału w sprawach

dotyczących konwencji a także traktatów dotyczących ochrony praw człowieka w
państwach amerykańskich

Załatwianie sporów w świetle statutu i praktyki organizacji międzynarodowych

1.załatwianie sporów w systemie ligi narodów
Pakt ligi narodów nałożył na państwa członkowskie obowiązek kierowania sporów
powstałych między nimi bądź to na drogę postępowania rozjemczego lub sądowego,
bądź to do rozpatrzenia przez rade ligi, przy czym w żadnym przypadku nie powinny
one uciekać się do wojny przed upływem trzech miesięcy od wyroku sadu rozjemczego
lub sądowego lub decyzji rady
-pakt ligi narodów nie wykluczał wojny jako środka załatwiania sporów
międzynarodowych
-określone w pakcie ligi zobowiązania dotyczące załatwiania sporów oparte były na
założeniu, że spory międzynarodowe można podzielić na spory prawne i polityczne oraz
ze spory pierwszej kategorii powinny być kierowane na drogę rozjemczą lub sadową
,natomiast spory drugiej kategorii-do organów ligi. Pakt wymieniał w art.13 cztery rodz.
Sporów uważanych za prawne „nadające się w ogólności do rozstrzygnięcia rozjemczego
lub sadowego”.
3. Załatwianie sporów w świetle karty narodów zjednoczonych

-karta w art.1 wśród celów dla których powołano do życia ONZ, wymienia: „załatwianie i
rozstrzyganie sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju w drodze
pokojowej według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego”
-zgodnie z art.33 ust.1 strony uczestniczące w sporze: ”będą przede wszystkim dążyć do jego
załatwienia w drodze rokowań, badań, mediacji, koncyliacji, rozjemstwa, rozstrzygnięcia
sadowego, odwołania do organów lub układów regionalnych albo w drodze innych środków
pokojowych według własnego wyboru”

Rada bezpieczeństwa
-ma prawo zbadać spór lub sytuację w celu ustalenia czy trwanie sporu lub sytuacji może
zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu (art.34)
-rada bezp. wydaje odpowiednie decyzje i może dla zapewnienia wykonania tych decyzji
stosować sankcje bez użycia sił zbrojnych (art.41) i ewentualnie sankcje z użyciem sił
zbrojnych (art.42)
-zgodnie z postanowieniami art.27 karty, decyzje rady bezpieczeństwa w sprawach innych niż
proceduralne, powinny być podejmowane większością dziewięciu głosów w stosunku do
ogólnej liczby piętnastu członków rady

Artykuł 11 ust.2 karty upoważnia zgromadzenie ogólne do omawiania spraw dotyczących

utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i do wydawania w tych sprawach
zaleceń.

Karta wyłącza dwie kategorie sporów spod kompetencji ONZ. art. 2 ust.7 zawiera ogólna
zasadę: „żadne postanowienie niniejszej karty nie upoważnia narodów zjednoczonych do
ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek
państwa”.
 88

Zgodnie z art.2 ust.6 karty, „organizacja zapewni, by państwa które nie są jej członkami,
postępowały zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym dla utrzymania
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”.

Artykuł 31 przewiduje, że państwo nie członkowskie na równi z państwami członkowskimi

nie będącymi członkami rady bezpieczeństwa, może brać udział, bez prawa głosowania, w
omawianiu każdej sprawy przedstawionej radzie bezpieczeństwa, jeżeli rada uzna, ęe sprawa
dotyczy szczególnie interesów tego państwa.

W uzgodnionym sformułowaniu zasady pokojowego załatwienia sporów, zawartej w

deklaracji zasad prawa międzynarodowego, uchwalonej przez zgromadzenie ogólne w dniu
24 października 1970,stwierdzono,ze państwa mają obowiązek załatwiać swoje spory
międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości przy czym stosować będą
środki wymienione w art.33 karty

4. Załatwianie sporów w świetle praktyki ONZ

Karta NZ kładzie główny nacisk na działalność zmierzającą do utrzymania pokoju,

zachęcając do załatwiania sporów poza ONZ

Organizacja NZ spełnia funkcje centralnego kanału, poprzez który przechodzi ogromna

większość sporów międzynarodowych o większym znaczeniu politycznym; spory nie
przekazane do ONZ to przeważnie spory, w których jedna ze stron lub obie strony nie są
reprezentowane w ONZ.

Najczęściej spory dostają się na forum ONZ wskutek wniesienia ich przez strony sporu lub
inne państwo. wiele sporów wniósł na forum zgromadzenia ogólnego komitet do spraw
dekolonizacji, domagając się podjęcia środków w celu przyspieszenia tego procesu.

Tendencje rozwojowe w zakresie załatwiania sporów międzynarodowych

Spory międzynarodowe coraz rzadziej stanowią przedmiot wyłącznego zaangażowania

państw uczestniczących w sporze
Rola sądownictwa międzynarodowego w załatwianiu sporów międzynarodowych jest nadal
stosunkowo ograniczona.
Mniej niż połowa państw członkowskich ONZ złożyła deklarację w sprawie przyjęcia
obowiązkowej jurysdykcji MTS, zgodnie z art.36 ust.2 statutu, przy czym wiele państw przy
składaniu deklaracji poczyniło daleko idące zastrzeżenia, które w dużym stopniu ograniczają
praktyczne znaczenie zgody na jurysdykcje MTS.

Środki przymusu nie będące wojną

Wśród środków odwetowych rozróżniamy retorsję i represalia.

Retorsja-polega na zastosowaniu wobec państwa, które naruszyło interesy drugiego państwa,
podejmując środki zgodne z prawem międzynarodowym, środków podobnej natury.
Najczęściej retorsja jest odwetem za podjęcie środków dyskryminujących drugie państwo.
 89

Rezultatem retorsji w związku z nałożeniem ceł o charakterze dyskryminacyjnym jest często

„wojna celna”.

Represalia-są bezprawnym działaniem, będącym odwetem za dokonane uprzednio podobne

bezprawie. represalia mają na celu wymuszenie od strony przeciwnej poszanowania prawa
międzynarodowego. Przy stosowaniu represaliów należy przestrzegać zasady
proporcjonalności i zasady humanitarności. Represalia mogą polegać na dokonaniu działania
tego samego rodzaju (in kind) lub innego rodzaju (not in kind) można je stosować w czasie
pokoju oraz w czasie wojny.
Konwencje genewskie z roku 1949 o ochronie ofiar wojny zabraniają stosowania represaliów
wobec rannych, chorych i rozbitków znajdujących się pod ochroną konwencji (art.46 i
konwencji i art.47 ii konwencji) oraz wobec osób cywilnych i ich mienia (art. 33 iv
konwencji), jeńców (art.13 iii konwencji), a konwencja haska z roku 1954 wobec dóbr
kulturalnych (art.4).

Środki stosowane w charakterze represaliów :

Embargo-polega na zajęciu statków obcego państwa i znajdujących się na nich ładunków w

portach państwa stosującego embargo. Jest to praktyczny sposób wywarcia nacisku na drugie
państwo, które dotkliwie odczuwa zajęcie statków będących z reguły obiektami majątkowymi
o dużej wartości. Tego rodzaju embargo odróżnić należy id tzw. Ambarga na broń czy
embarga finansowego.

Blokada pokojowa-oznacza przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiegoś państwa za

pomocą okrętów wojennych nie dopuszczających statków handlowych do portów. obecnie
stosowanie blokady pozostaje w sprzeczności z postanowieniem karty NZ dotyczącym zakazu
użycia siły i zakazu interwencji. Natomiast karta w art.42 dopuszcza stosowanie blokady jako
jednej z sankcji zarządzonych przez radę bezpieczeństwa. W roku 1962 stany zjednoczone
zastosowały wobec Kuby szczególny rodzaj blokady, nazywanej oficjalnie „kwarantanną”.

Okupacja pokojowa-polega na zajęciu części terytorium lądowego drugiego państwa bez

wypowiedzenia wojny i bez oporu zbrojnego ze strony państwa okupowanego. Okupację
pokojową należy odróżnić od okupacji wojennej. okupacja pokojowa, podobnie jak blokada
pokojowa, ma na celu wymuszenie od drugiego państwa spełnienia określonych żądań.
stosowana niejednokrotnie w przeszłości, obecnie pozostaje ona w kolizji z postanowieniami
karty NZ dotyczącymi zakazu użycia siły i zakazu interwencji.

ROZDZIAŁ X

PRAWO KONFLIKTÓW ZBROJNYCH

1.WOJNA,KONFLIKT ZBROJNY,UŻYCIE SIŁY

 90

Tradycyjnie określa się wojnę jako stan walki orężnej między państwami i jako przeciwstawienie
stanu pokoju.Określenia te w przeszłości były podstawą do podziału prawa międzynarodowego na
prawo wojny i pokoju,nie odpowiada to jednak współczesnym tendencjom zmierzającym do objęcia
przepisami prawa międzyn.działań o charakterze zbrojnym,dlatego coraz częściej znajduje
zastosowanie szersze określenie,,konflikt zbrojny”.W konwencjach genewskich o ochronie ofiar
wojny stwierdza się, że konwencje te znajdują zastosowanie,,w razie wypowiedzenia wojny lub
powstania jakiegokolwiek konfliktu zbrojnego...”,znajdują one zastosowanie nawet, gdy jedna ze stron
nie uznała stanu wojny,w przypadku okupacji całości lub części terytorium,nawet, gdy ta okupacja nie
napotkała oporu zbrojnego.Ustanawiają one pewne minimum obowiązków,jakie przyjęły państwa w
odniesieniu do,,konfliktu niemającego charakteru międzyn.i powstającego na terytorium jednej z
umawiających się stron”.Począwszy od konwencji haskiej z roku 1954 o ochronie dóbr kulturalnych
w razie konfliktu zbrojnego,okreslenie ,,konflikt zbrojny”jest szeroko stosowane w prawie
międzyn.zamiast określenia ,,wojna”.Istotne znaczenie ma podział konfliktów zbrojnych na konflikty
międzyn. I konflikty, niemające charakteru międzynarodowego.Zakres zobowiązań, co do konfliktów
zbrojnych jest znacznie szerszy.Konferencja dyplomatyczna obradująca nad projektami protokołów
dodatkowych do konwencji genewskich dot.ochrony ofiar w międzyn.konfliktach zbrojnych(w
r.1974)uznała za konflikty międzynarodowe-poza wymienionymi w art.2konwencji z 1949-
także,,konflikty zbrojne,w których narody walczą przeciwko panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji
oraz przeciwko reżimom rasistowskim w wykonaniu praw narodów do samostanowienia”.Natomiast
pojęcie konfliktu zbrojnego nie mającego charakteru międzyn.definiuje się jako konflikt,który się
toczy,,między siłami zbrojnymi państwa a rozłamowymi siłami zbrojnymi i innymi zorganizowanymi
grupami uzbrojonymi,dowodzonymi przez odpowiedzialne dowództwo”,nie są to konflikty między
państwami-stronami konwencji genewskich.Pojęciem szerszym niż wojna i konflikt zbrojny jest użycie
siły.Obejmuje nie tylko przypadki starcia się dwóch lub więcej zbrojnych przeciwników,ale także
akcje zbrojne,które nie napotykają zbrojnego oporu(np.interwencje zbrojne).

2.ZAKAZ UŻYCIA SIŁY ZBROJNEJ W ROZWOJU

HISTORYCZNYM

Doktryna wojny sprawiedliwej

Jest to chrześcijńska doktryna,rozwijana następnie przez szkołę praw naturalnego.Wojna

sprawiedliwa-państwa mają prawo wszczynać wojnę, gdy istnieje sprawiedliwa przyczyna,w celu
uzyskania zadośćuczynienia za doznane bezprawia,jeśli w inny sposób nie można go uzyskać.Od
XVIIIw –i w związku z dominacją szkoły pozytywistycznej-ustala się pogląd,ze prawo
międzyn.przyznaje państwu nieograniczone prawo prowadzenia wojen,a wskazania wojny
sprawiedliwej należy traktować jako nakazy moralne.Powszechnie przyjmowano,że na suwerenność
państwa w stosunkach międzyn.składają się trzy zasadnicze prawa:prawo zawierania traktatów,prawo
wysyłania i przyjmowania posłów i prawo do wojny.

Pakt Ligi Narodów

W Pakcie ograniczono w istotny sposób prawo państwa do wszczynania wojen.Państwa nie miały
prawa wszczynania wojen przed wyczerpaniem procedury załatwiania sporów określonej w art.12-15
Paktu Ligi.W szczególności nie wolno było państwom należącym do Ligi odwoływać się do wojny w
następujących przyczynach:
1.jeżeli spór przekazano do rostrzygnięcia na drogę arbitrażu lub drogę sądową i jeżeli druga strona
zastosowała się do orzeczenia.
2.jeżeli spór przekazano do załatwienia Radzie Ligi,a Rada przyjęła sprawozdanie jednomyślnie (nie
licząc głosów stron sporu)i jeżeli strona przeciwna zastosowała się do wniosków sprawozdania.
3.jeżeli spór na żądanie Rady lub jednej ze stron został przekazany Zgromadzeniu Ligi,a jego
sprawozdanie zostało przyjęte przez członków Rady i przez większość pozostałych członków Ligi(nie
licząc głosów stron sporu)i jeżeli strona przeciwna zastosowała się do wniosków w sprawozdaniu.
Z tego wynika, że Pakt znał przypadki wojny legalnej w przypadku państw, które nie zastosowały się
do wyroku rozjemczego lub sądowego,lub, gdy sprawozdanie Rady nie zostało jednomyślnie
 91

przyjęte.Przyjęto tez, że nie budzi zastrzeżeń legalność wojny obronnej.Zgodnie, z art.10 Paktu Ligi
członkowie powinni się ,,szanować i utrzymać przeciwko wszelkiej napaści z zewnątrz integralność
terytorialną i niepodległośćpolityczną wszystkich członków Ligi”.W przypadku napaści Rada
zaproponuje środki do wykonania tego zobowiązania.Art.11-wszelka wojna interesuje Ligę i powinna
ona zastosować wszelkie środki, aby zabezpieczyć pokój między narodami.

Pakt Paryski z 1928r

Pakt Paryski o wyrzeczeniu się wojny podpisany w 1928r.(zwany także Paktem Kelloga)zawiera w
art.1 oświadczenie państw, iż potępiają wojnę i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki
nrodowej.Art.2-załatwianie sporów i konfliktów międzyn. Powinno być osiągane tylko za pomocą
środków pokojowych.W preambule-państwo uciekające się do wojny,,będzie musiało być pozbawione
korzyści traktatu niniejszego”.Pakt Paryski został ratyfikowany przez prawie wszystkie
państwa.Zajmował on uzasadnienie wyroków skazujących w procesie norymberskim i tokijskim.

3.ZAKAZ UŻYCIA SIŁY ZBROJNEJ W ŚWIETLE OBECNIE OBOWIĄZUJĄCEGO PRAWA

MIĘDZYNARODOWEGO

Karta Narodów Zjednoczonych

Jedna z siedmiu zasad wg.których członkowie ONZ zobowiązani są postępować -,,wszyscy członkowie
powstrzymują się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub użycia jej
przeciwko integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa bądź w
jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych”.Wyjątkiem od
zasady zabraniającej użycia siły jest naturalne prawo do obrony indywidualnej lub zbiorowej przed
napaścią,zanim Rada Bezpieczenstwa zastosuje środki konieczne dla utrzymania międzynarodowego
pokoju i bezpieczeństwa-nzwet prawo samoobrony zostało ograniczone w czasie(przysługuje do
momentu podjęcia skutecznej akcji przez Rade Bezpieczeństwa.drugi wyjątek o charakterze
przejściowym-art. 107-Upoważnienie do działań przeciwko,,któremukolwiek z państw
nieprzyjacielskich z okresu drugiej wojny światowej podjętych lub sankcjonowanych w wyniku tej
wojny przez rządy, które za te działania odpowiadają”.Deklaracja zasad prawa międzyn. z 24
października 1970r –działanie wbrew zasadzie zabraniającej użycia siły jest pogwałceniem prawa
międzyn.i Karty N.Zj.,a,,wojna agresywna jest zbrodnią przeciwko pokojowi,za którą ponosi się
odpowiedzialność zgodnie z prawem międzynarodowym.”.Państwa mają się powstrzymać od:
propagandy na rzecz wojny,grożby użycia siły,lub jej użycia w celu naruszenia istniejących granic
międzynarodowych,od przemocy, które pozbawiają narody ich prawa do samostanowienia,wolności i
niepodległości,od stosowania represaliów pociągających za sobą użycie siły.Terytorium państwa nie
może być w wyniku użycia siły okupowane.Wg Aktu Końcowego KBWE państwa powinny
powstrzymać się od groźby użycia lub bezpośredniego albo pośredniego użycia siły.od demonstracji
siły w celu skłonienia innego państwa do rezygnacji z pełnego wykonywania jego praw suwerennych.

Zasada nieinterwencji

Interwencja-mieszanie się do spraw drugiego państwa w sposób władczy,zwłaszcza w drodze groźby

użycia siły lub jej użycia.Zawarta w Karcie zasada zabraniająca użycia siły obejmuje zakaz
interwencji zbrojnej.Deklaracja Zasad Prawa Międzyn.z 1970-panstwa zobowiązane są powstrzymać
się od organizowania lub zachęcania do organizowania nieregularnych sił lub grup zbrojnych,w celu
wtargnięcia na terytorium innego państwa oraz do organizowania,podżegania,wspomagania
lubuczestniczenia w aktach wojny domowej lub w aktach terrorystycznych w innym państwie bądź
zezwolenia na zorganizowaną działalność na jego własnym terytorium obliczoną na dokonanie takich
aktów,jeżeli wiążą się one z groźbą użycia siły lub jej użyciem.Wg.Karty na państwach ciąży
obowiązek nieinterweniowania w sprawy należące do wyłącznej kompetencji jakiegokolwiek
państwa.Każde państwo ma prawo do swobodnego wyboru własnego systemu
politycznego,gospodarczego,społecznego i kulturalnego.Akt Końcowy KBWE nakłada na państwa
 92

obowiązek powstrzymania się od : ingerencji,bezpośredniej,indywidualnej lub zbiorowej,w

wewnętrzne lub zewn.sprawy należące do zakresu wewn.jurysdykcji innego państwa.Zakaz ingerencji
obejmuje:militarny,polityczny,gospodarczy nacisk.Również obowiązek powstrzymania się od
udzielania pomocy terrorystycznej,wywrotowej lub innej zmierzającej do obalenia siłą ustroju innego
państwa uczestniczącego.

Zagraniczna pomoc w wojnach domowych

Prawo międzynarodowe nie zawiera zakazu wszczynania wojen domowych.Wyjątkiem jest użycie siły
przeciwko prawu narodów do samostanowienia uznanemu w Karcie i innych aktach
międzynarodowych.Przy podejmowaniu prób uzasadnienia legalności udzielanej pomocy w wojnach
domowych wyłoniły się dwa stanowiska: 1-sze-rząd każdego państwa tak długo jak długo sprawuje
władzę,ma prawo zwracać się do innych państw o udzielenie mu pomocy przeciwko próbom obalenia
go w drodze przemocy.Drugie stanowisko-dozwolone jest udzielanie pomocy jednej ze stron wojny
domowej, gdy druga strona już taką pomoc od innego państwa otrzymuje,w celu zrównoważenia obcej
przemocy i ochrony niepodległości państwa,w którym toczy się wojna domowa.

Samoobrona indywidualna i zbiorowa

Wg.Karty żadne postanowienie Karty nie narusza prawa każdego członka ONZ do indywidualnej lub
zbiorowej samoobrony przeciwko zbrojnej napaści.zanim Rada Bezpieczeństwa nie zastosuje środków
koniecznych do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.Srodki, które podjęły
państwa do samoobrony powinny być poddane do wiadomości Rady i w niczym nie powinny naruszać
kompetencji i odpowiedzialności Rady do podjęcia w każdym czasie akcji,jaką uzna za konieczną,
aby przywrócić pokój.Karta zakwalifikowała prawo państwa do samoobrony jako prawo
naturalne,nawiązując do zasady przyjętej przez inne systemy prawne:,,na odparcie siły siłą wszystkie
prawa pozwalają”.Art.51 zawiera jednak istotne ograniczenia:przedmiotowe i czasowe.Użycie siły jest
dopuszczalne w celach samoobrony przed bezprawnym użyciem siły,ale nie przed innymi
naruszeniami prawa oraz prawo takie przysługuje tylko do czasu podjęcia przez Radę Bezpieczeństwa
środków koniecznych do utrzymania pokoju.

Określenie napaści(agresji)

Wg.Karty następujące akty bez względu na to czy wypowiedziano wojnę będą uważane za akt
napaści:1.inwazja lub atak dokonany przez siły jednego państwa na terytorium drugiego albo
okupacja wojskowa,nawet czasowa,będąca następstwem takiej inwazji.albo aneksja,przy
użyciu siły,terytorium państwa lub części terytorium.2.bombardowanie lub użycie
jakiejkolwiek broni przez siły zbrojne jednego państwa na terytorium drugiego
państwa.3.blokada portów lub wybrzeża państwa przez siły zbrojne drugiego państwa.4.atak
dokonany na siły lądowe,morskie lub powietrzne drugiego państwa.5.użycie sił zbrojnych
jakiegoś państwa,które znajduje się na terytorium drugiego państwa na mocy porozumienia z
państwem przyjmującym,w sposób naruszający warunki ustalone w tym porozumieniu lub
przedłużenie obecności tych sił zbrojnych na danym terytorium poza okres przewidziany w
porozumieniu.6działalność państwa polegająca na udzieleniu zezwolenia w odniesieniu do
terytorium oddanego do dyspozycji drugiego państwa, aby było ono użyte przez to państwo
dla wykonania aktu napaści przeciwko trzeciemu państwu.7.wysyłanie przez jakieś państwo w
imieniu tego państwa zbrojnych band,grup,oddziałów nieregularnych lub najemników,które
dokonują zbrojnych działań przeciwko drugiemu państwu o takiej wadze, że równają się one
aktom wymienionym powyżej lub poważnemu zaangażowaniu na tym obszarze.Wg.Karty
wojna napastnicza jest zbrodnią przeciwko międzynarodowemu pokojowi i żadne względy
politycznej,gospodarczej,wojskowej lub innej nie są usprawiedliwieniem.
4.ROZBROJENIA
 93

Rozbrojenie w świetle Karty Narodów Zjednoczonych.

Karta nie nałożyła obowiązków prawnych na państwa w zakresie rozbrojenia.

Natomiast Deklaracja zasad z roku 1970 głosi ze wszystkie państwa powinny prowadzić w dobrej
wierze rokowania w celu szybkiego zawarcia uniwersalnego traktatu w sprawie powszechnego i
całkowitego rozbrojenia pod skuteczną ochroną międzyn.Akt końcowy KBWE z1975-państwa
postanowiły podjąć środki, które mają stanowić krok w kierunku osiągnięcia całkowitego i
powszechnego rozbrojenia pod kontrolą międzyn.i zapowiedziały stosowanie środków budowy
zaufania(uprzednie poinformowanie o manewrach,wielkich ruchach wojsk)

Rokowania rozbrojeniowe

W latach 1945-1949 sprawą rozbrojeń zajmowały się dwa organy ONZ:Komisja Energii Atomowej i
Komisja Zbrojeń Konwencjonalnych.W pierwszej komisji Stany Zj.mające wtedy monopol w zakresie
produkcji energii atomowej przedstawiły tzw.Plan Barucha zmierzający do przekazania
międzynarodowemu organowi,w którym decyzje podejmowane byłyby większością głosów,produkcji
energii atomowej ,organ ten mógłby udzielać państwom pod kontrolą zezwoleń na tą produkcję w
celach pokojowych.Propozycje radzieckie zmierzały do zakazu produkcji i stosowania broni
atomowej,stworzenie zorganizowanej kontroli międzyn.,państwa miały posiadać swobodę produkcji
energii atomowej w celach pokojowych.Związek Radziecki chciał przekazać te sprawy Radzie
Bezpieczeństwa,natomiast Stany Zjednoczone Zgromadzeniu Ogólnemu(miały tam większość
głosów)
W l.1954-1955 Związek Radziecki w części zaakceptował memorandum francusko-angielskie
zawierające m.in.wyrzeczenie się przez mocarstwa broni atomowej i określenie maksymalnej
liczebności sił zbrojnych.
W l.1957-1963 Rokowania doprowadziły do podpisania w 1963 w Moskwie traktatu o częściowym
zakazie doświadczeń z bronią jądrową roku 1959 traktat w sprawie demilitaryzacji Antarktyki,w tym
samym roku Związek Radziecki przedstawił plan całkowitego rozbrojenia w trzech etapach w ciągu 4
lat,USA odpowiedziały kontrpropozycjami.
Od 1962 rokowania rozbrojeniowe prowadzone były w Genewie.Komitet Rozbrojeniowy(genewski)
opracował traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej który został podpisany w roku 1968 i
uzyskał ponad 100 ratyfikacji,oraz bakteriologicznej i toksyn i ich zniszczeniu podpisanej w 1972.
Rokowania radziecko-amerykańskie doprowadziły do porozumienia SALT I (Strategic Armaments
Limitation Talks) oraz SALT II.Następnie porozumienie w sprawie wyrzeczenia się
produkcji,magazynowania i stosowania broni chemicznej(1990).Natomiast rokowania wiedeńskie
doprowadziły w 1990 do układu w sprawie redukcji broni konwencjonalnych w Europie.Inne
porozumienia-denuklearyzacja Ameryki Łacińskiej(traktat z 1967),Afryki(Uchwała Zgromadzenia
Ogólnego z 1965) i Oceanu Indyjskiego(Uchwała Zgr.Ogólnego z 1971)
1967-układ dotyczący przestrzeni kosmicznej(zabrania wprowadzenia na orbitę wokół ziemi obiektów
z bronią nuklearną,podobna treść –układ z 1971 w odniesieniu do mórz i oceanów oraz wnętrza ziemi
pod tym dnem.Na sesji w 1978 Zgr.Ogólne przyjętoDokument końcowy obejmujący Deklaracje i
Program działania w sprawie rozbrojenia.Traktaty pokoju zawarte z państwami Osi w 1947 zabraniają
pastwą zwyciężonym posiadania broni atomowej,biologicznej i chemicznej.Polska inicjatywa to plan
sfery bezatomowej(Plan Rapackiego)
5.OGÓLNE ZASADY PRAWA WOJENNEGO(IUS IN BELLO)

Prawo wojenne należy do najstarszych działów prawa międzyn.Także w czasie wojny istnieją
pewne wspólne wartości,które są w jakiejś mierze uznawane i respektowane przez
wojujących.Są to nie tylko określone wartości humanitarne,ugruntowane w świadomości
społeczeństw,jak zakaz zabijania starców i dzieci,niszczenia pól uprawnych itp.Istotne
znaczenie mają także wartości polityczne i militarne,które wymagają, aby w wojnach
zaniechano określonych działań wykraczających poza zakres racjonalnie uzasadnionych celów
wojny i które by prowadziły do biologicznego wyniszczenia przeciwnika.Przepisy prawa
 94

wojennego cechuje mniejsza skuteczność w porównaniu z przepisami podczas

pokoju(np.pgwałcenie podstawowych zasad prawa wojennego w czasie II wojny).Wśród
czynników skłaniających państwa do przestrzegania prawa wojennego wymienia się obawy,że
zgodnie z zasadą wzajemności strona przeciwna odpowie w podobny sposób na naruszenie
prawa wojennego.Nowsze konwencje dotyczące humanitarnego prawa konfliktów kładą
nacisk na upowszechnienie znajomości tego prawa i nakładają na państwo obowiązki w tym
zakresie.
Rozwój historyczny prawa wojennego

Konwencje haskie(1907)-istotne znaczenie dla rozwoju prawa wojny.Szczególnie IV konwencja z

dołączonym regulaminem praw i zwyczajów wojny lądowej.III-rozpoczecie kroków wojennych,V i
XIII-o neutralności wojennej.Także konwencje haskie o stanowisku statków handlowych po
rozpoczęciu wojny,bombardowaniach morskich,polepszaniu losów rannych,o ograniczeniach w
wykonaniu prawa łupów itd.
Klauzula Martensa-zamieszczona w preambule do IV konwencji haskiej-zobowiązuje państwa do
przestrzegania przepisów prawa haskiego,oraz prawa zwyczajowego nieobjętego kodyfikacją haską i
do dostosowania swego postępowania do zasad ludzkości i wymagań sumienia publicznego.
Konwencje genewskie-1925-podpisanie protokołu genewskiego w sprawie użycia gazów i środków
bakteriologicznych.
Konwencje genewskie z 1929 o traktowaniu jeńców i polepszeniu losu rannych i chorych.
Konwencje genewskie z 1949 o ochronie ofiar wojny(rozwinięcie przepisów dotyczących konwencji o
polepszeniu losu rannych,dotyczących jeńców,ochrony ludności cywilnej i zawiera w znacznej części
przepisy zupełnie nowe).
Przyczyny zachamowania rozwoju prawa wojennego-prawo wojenne w ograniczonym zakresie
może przyczynić się do humanitaryzacji wojny.Głowny wysiłek powinien być skierowany na rozwój
prawa antywojennego,gdyz w epoce broni masowej zagłady trudno jest oczekiwać humanitaryzacji
wojny.W Karcie NZ państwa zobowiązały się do powstrzymania użycia siły,więc wg.niektórych
autorów prawo wojenne w ogóle powinno przestać istnieć,a przynajmniej nie należy troszczyć się o
jego dalszy rozwój.KPM również stwierdziła ze jest przeciwna badaniu tego problemu w obecnym
stanie sytuacji.

Zakres mocy obowiązującej prawa wojennego

Konwencje genewskie z 1949 znajdują zastosowanie w konfliktach o charakterze międzyn.a także we

wszystkich przypadkach okupacji całości lub części terytorium jednej ze stron umawiających się .W
klauzuli powszechnego udziału (do IV konwencji) stwierdzono ze postanowienia Regulaminu praw i
zwyczajów wojny lądowej ,,obowiązują tylko w stosunkach pomiędzy układającymi się mocarstwami i
tylko jeśli wszystkie państwa wojujące należą do konwencji’’.Siły Zbrojne ONZ nie są w stanie
przestrzegać wszystkich przepisów prawa wojennego,gdyż ONZ nie jest państwem,nie ma
terytorium,ludności itd.Siły ONZ w wyjątkowych okolicznościach mogą prowadzić działania o
charakterze wojennym(samoobrona),natomiast normalnie ich funkcje określane są jako,,bierna
obecność sił paramilitarnych’’.Teren wojny obejmuje terytorium lądowe i morskie państw wojujących
oraz morze otwarte i przestrzeń powietrzną nad tymi obszarami.państwa wojujące mają obowiązek
wstrzymać się od prowadzenia działań wojennych na terytorium państw neutralnych.
Zasada konieczności wojennej-państwa przestrzegają prawa wojennego tylko w zakresie w jakim nie
koliduje z koniecznością wojskową-obecnie nie jest uznawana.
Zasada proporcjonalności-wojujący mogą być zwolnieni od przestrzegania niektórych przepisów
prawa wojennego,jeżeli szkody wyrządzone są niewspółmiernie mniejsze od korzyści
wojskowej.Zasada ta została uwzględniona w niektórych postanowieniach Protokołu dodatkowego I z
1977 do konwencji genewskich z 1949.

Rozpoczęcie wojny

Wojna rozpoczyna się z chwilą jej wypowiedzenia,bądź z chwilą rozpoczęcia działań wojennych.III
konwencja haska zabrania rozpoczynania wojny bez uprzedniego i umotywowanego wypowiedzenia
 95

bądź ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny.Konwencje genewskie znajdują

zastosowanie we wszystkich konfliktach nawet, gdy jedna ze stron nie uznała stanu wojny.Po
rozpoczęciu wojny stosunki dypl.i konsul. Zostają zerwane.Opiekę nad obywatelami państwa
nieprzyjacielskiego oraz nad budynkami i archiwami przedst.dypl.przejmują placówki dypl.jednego z
państw neutralnych,tzw.mocarstw opiekuńczych.Cudzoziemcy mogą opuścić to państwo, gdy wyjazd
nie jest sprzeczny z interesami danego państwa.Konwencja zaleca by pozwolono odpłynąć statkom
handlowym.

Porozumienia między państwami wojującymi

Prawo wojenne dopuszcza zawieranie porozumień między państwami wojującymi.Mogą być zawarte
przez rządy lub przez dowódców wojskowych(np.w sprawie polepszenia losu ofiar wojny).Rozejm-
wstrzymanie działańwojennych za zgodą stron wojujących.Kartele-porozumienia między dowódcami
stron wojujących.Kapitulacje-umowy kończące na uzgodnionych warunkach lub bezwarunkowo
obronę(należy odróżnić od faktycznego poddania się )Prawo wojenne umożliwia prowadzenie
rokowań poprzez zapewnienie nietykalności parlamentarzystom(osoby przybywające z białą flagą).

Mocarstwa opiekuńcze

Instytucja mocarstw opiekuńczych służy potrzebie kontaktowania się wojujących stron ze sobą.Są
nimi państwa neutralne.Pełnią funkcje pełnomocnika i pośrednika w przekazywaniu
protestów,propozycji,rokowań,w sprawie rozejmu,wymiany jeńców itp.sprawują opiekę nad
obywatelami państwa, o którego interesy się troszczą.Konwencje genewskie z 1949 zobowiązują je do
ochrony interesów jeńców,a także osób internowanych jak również do ogólnego nadzoru nad
wykonywaniem konwencji genewskich.

Organizacje Czerwonego Krzyża

Konwencje genewskie wymieniają Międzynarodwy Komitet Czerwonego Krzyża jako bezstronną

organizacje humanitarną,która może świadczyć usługi stronom konfliktu.MKCK powstał w 1863 i
składa się wyłącznie z obywateli szwajcarskich.Działa jako centrum informacji o
jeńcach,internowanych oraz zaginionych osobach cywilnych,wykonując zadania określone w
konwencjach i troszcząc się o ich przestrzeganie.MKCK zabiega o rozwój humanitarnego prawa
konfliktów przygotowując projekty konwencji.Powołana w 1919 Liga Towarzystw Czerwonego
Krzyża zrzesz krajowe organizacje czerwonego krzyża i czerwonego półksiężyca(kraje
muzułmańskie).Siedzibą MKCK i Ligi jest GenewaDewizą MKCK jest :,,miłość bliźniego wśród
broni”,a Ligi,,przez humanitaryzm do pokoju”.Najwyższym organem uchwałodawczym jest
Międzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzyża,zbiera się co 4 lata.W okresie między
konferencjami określone funkcje pełni Stała Komisja złożona z 9 członków.W 1991 Liga Towarzystw
została zastąpiona Międzynarodową Federacją Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego
Półksiężyca.

Jeńcy

Status jeńca przysługuje wszystkim członkom sił zbrojnych którejkolwiek strony w konflikcie
mającym prawo uczestniczenia w działaniach wojennych(Protokół dodatkowy I z 1977).Jeńcy
znajdują się we władzy państwa nieprzyjacielskiego,a nie we władzy poszczególnych osób lub
oddziałów,które wzięły ich do niewoli.Powinni oni być traktowani w sposób humanitarny,mieć prawo
do poszanowania,wolno zatrudniać(z wynagrodzeniem)zdrowych jeńców(praca nie może być
upokarzająca).Nie można zmuszać do pracy oficerów.Podoficerowie tylko do prac nadzorczych.Jeńcy
mają prawo do korespondencji,otrzymywania paczek z żywnością itd.Jeniec ujęty w czasie ucieczki
podlega tylko karze dyscyplinarnej.Konwencja przyznaje prawo delegatom mocarstw opiekuńczych i
MKCK do wizytowania obozów i miejsc pracy jeńców.

Ranni i chorzy
 96

I konwencja z 1949 zapewnia ochronę rannym i chorym w wojnie lądowej,a II w morskiej.Protokół I

dodatkowy z 1977-ranni i chorzy będący członkami sił zbrojnych powinni być traktowani w sposób
humanitarny i korzystać z ochrony niezależnie od okoliczności,różnic płci,rasy,nzrodowości
i.in.Zabronione jest dokonywanie doświadczeń,pozostawienie z premedytacją bez opieki
medycznej.Nikt nie może być karany za udzielenie opieki rannym i chorym.Formacje i zakłady
sanitarne i personel sanitarny korzystają z ochrony.Nie uważa się za powód do pozbawienia ochrony
gdy :personel sanitarny używa broni w ochronie własnej lub rannych i chorych,wprzypadku braku
uzbrojenia sanitariuszy zakładu strzeże pikieta,warta lub konwój,gdy w zakładzie znajduje się broń
odebrana rannym,gdy formacje czy zakłady rozciągają pomoc na rannych i chorych cywilnych.
Ochrona ludności cywilnej

Zakaz bombardowania i atakowania niebronionych miast,wsi,domów mieszkalnych i

budowli.Obowiżek uprzedzenia o mającym nastąpić bombardowaniu.Protokół I dodatkowy z 1977
zabrania stosowania przeciwko osobom cywilnym głodu jako metody prowadzenia wojny.Ustala także
ogólną zasadę, że ,,strony w konflikcie zawsze rozróżniać będą ludność cywilną i kombatantów oraz
dobra o charakterze cywilnym i cele wojskowe,a w związku z tym kierować będą operacje wojskowe
przeciwko celom wojskowym”.Za osoby i ludność cywilną uważa się ,,każdą osobę,która nie należy do
jednej z kategorii sił zbrojnych wymienionych w art.4 A pkt.1,2,3 i 6 trzeciej konwencji i w art.43
niniejszego Protokołu.Ludność cywilna obejmuje wszystkie osoby cywilne”.Zabronione jest szerzenie
terroru wśród cywilów.Nie wolno niszczyć dóbr przeznaczonych do przeżycia ludności
cywilnej.Należy powstrzymać się od ataków które mogą spowodować straty i szkody cywilne
nadmiernie wysokie w porównaniu z korzyścią wojskową jakiej się oczekuje.IV konwencja
przewiduje możliwość zawierania układów między wojującymi dot.stworzenia stref i miejscowości
sanitarnych w celu zapewnienia ochrony rannym .

Odpowiedzialność za przestępstwa wojenne

1943 X powołano komisje N.Zj.do badania zbrodni wojennych.

*Porozumienie londyńskie-8 sierpnia 1945-Związek Radziecki ,USA,Wlk.Brytania i Francja
utworzyły Międzynarodowy Trybunał Wojskowy do sądzenia głównych przestępców wojennych w
Europie.Składał się z 4 sędziów i 4 z-ców.Dla osądzenia japońskich przestępców stworzono
Międzynarodowy Trybunał w Tokio.Statut Międzyn.Trybunału Wojskowego wyodrębnia trzy
kategorie przestępstw, za które ponoszą odpowiedzialność główni przestępcy wojenni,są to:-zbrodnie
przeciwko pokojowi(planowane przygotowanie,rozpoczynanie wojny napastniczej albo wojny bedącej
pogwałceniem traktatów międzyn.),-zbrodnie wojenne(pogwałcenie praw i zwyczajów
wojennych,obejmuje m.in.morderstwa,znęcanie,deportacje na roboty przymusowe,zabijanie
zakładników itp.),-zbrodnie przeciwko ludzkości-morderstwa,wytępianie,obracanie ludzi w
niewolników,deportacje i inne czyny nieludzkie ,których dopuszczono się przeciwko ludności
cywilnej przed wojną lub podczas niej.
Działanie z rozkazu rządu lub zwierzchnika nie zwalnia od odpowiedzialności za popełnione
przestępstwa wojenne,może jedynie spowodować złagodzenie kary.Międzyn.Trybunał Wojskowy na
sesji w Norymberdze w 1946 osądził 22 przestępców hitlerowskich a Tokijski w 1948 28 przestępców
wojennych japońskich.
*zasady norymberskie-każdy kto dopuści się czynu ,który wg.prawa międzyn.stanowi
przestępstwo,jest odpowiedzialny za ten czyn i podlega ukaraniu,jeżeli prawo wewn.nie przewiduje
kary za taki czyn nie uwalnia to danej osoby od odpowiedzialności,nawet gdy czynu dopuścił się szef
państwa lub inny funkcjonariusz rządowy,lub gdy przestępstwo popełniono na rozkaz rządu lub
zwierzchnika.
*Konwencje genewskie-za ciężkie naruszenie konwencji uważa się:a)umyślne zabójstwo,b)tortury
lub nieludzkie traktowanie,doświadczenia biologiczne,c)umyślne sprawianie wielkich cierpień lub
ciężkie zamach na nietykalność cielesną lub zdrowie,d)niszczenie lub przywłaszczanie sobie rzeczy
nieusprawiedliwione koniecznościami wojskowymi i dokonywane w szerokich rozmiarach
bezprawnie i samowolnie.
 97

*Nieprzedawnialność zbrodni wojennych-konwencja o nieprzedawnialności zbrodni

wojennych(1968) zobowiązuje państwa do niestosowania ustawowych terminów przedawnienia do:a)
zbrodni wojennych określonych w statucie Trybunału Norymberskiego,oraz ciężkich naruszeń
konwencji wymienionych w konwencjach genewskich z 1949.b)zbrodni przeciwko
ludzkości,popełnionych zarówno w czasie pokoju,jak i w czasie wojny,oraz nieludzkich czynów
,będących rezultatem polityki apartheidu i zbrodni ludobójstwa,nawet gdy czyny te nie stanowią
naruszenia prawa wewn.państwa na którego obszarze zostały dokonane.
*Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii-utworzony w 1993 przez Rade
Bezpieczeństwa w 1993 do osądzenia osób które dopuściły się ciężkiego pogwałcenia prawa
humanitarnego w byłej Jugosławii.Siedziba w Hadze,11 sędziów.W2001 przed Trybunałem został
postawiony były prezydent Jugosławii Slobodan Milosević.
*Powołanie do życia Międzynarodowego Trybunału Karnego-Statut MTK został przyjęty przez
KPM w czasie jej sesji w 1994.Zgr.Ogólne powołało do życia komitet ad hoc do zajmowania się tą
sprawą,w1995 przedstawił raport.Następnie powstał Komitet Przygotowawczy,który zwołał
konferencje dypl.,obradowała w Rzymie i przyjęła 17 lipca 1998 Statut Międzynarodowego Trybunału
Karnego,który wszedł w życie 1 lipca 2002.W 2003 stronami były 92 pzństwa.Kompetencja
Trybunału jest ograniczona do najcięższych zbrodni:ludobójstwa,zbrodni przeciwko ludzkości,zbrodni
wojennych i zbrodni agresji popełnionych po jej wejściu w życie.Sprawy mogą być wnoszone przez
Rade Bezpieczeństwa lub Prokuratora.Trybunał uzupełnia jurysdykcję narodową i ma jurysdykcję
tylko, gdy zainteresowane państwa nie są w stanie lub nie chcą pociągnąć do odpowiedzialności
sprawców zbrodni.Trybunał składa się z 18 sędziów,zgromadzenie stron Statutu wybrało ich w 2003
w Nowym Yorku(7 z Europy Zach.,4 z Ameryki Łac.,3 z Azji,3 z Afryki,1 z europy Wsch.11 to
mężczyzni,7 to kobiety)Prezes Trybunału to Philippe Kirsch(Kanada).Prokurator Trybunału stoi na
czele Urzędu Prokuratora,który działa jako niezależny organ Trybunału.Należy do niego
przyjmowanie zawiadomień i innych informacji o zbrodniach,badanie tych informacji i prowadzenie
postępowania przygotowawczego. W 04.2003 Prokuratorem został L.Moreno
Ocampo(Argentyna).Sekretarzem został Bruno Cathala(Francja).Z 5-ciu stałych członków Rady
Bezpieczeństwa stronami Statutu są tylko Francja i Wlk.Brytania.

6.WOJNA LĄDOWA
Siły zbrojne uczestniczące w wojnie lądowej
Art.1 Regulaminu haskiego z 1907-ustawy ,prawa i obowiązki wojenne stosuje się nie tylko do
armii,ale też do pospolitego ruszenia i oddziałów ochotniczych jeżeli:mają na czele osobę
odpowiedzialną za podwładnych,nosza stała i dającą się z daleka rozpoznać odznakę
wyróżniającą,jawnie noszą broń,przestrzegają praw i zwyczajów wojennych.łudność terytorium
zajętego która przy zbliżeniu nieprzyjaciela chwyta za broń,aby walczyć i nie miała czasu się
zorganizować będzie uznawana za wojującą,jeżeli będzie przestrzegać prawa wojennego.Protokół
dodatkowy z 1977-siły zbrojne strony w konflikcie to ,,wszelkie zorganizowane siły zbrojne grupy i
jednostki,które pozostają pod dowództwem odpowiedzialnym za swych podwładnych także wówczas
gdy ta strona jest reprezentowana przez rząd lub władzę nieuznaną przez stronę przeciwną;takie siły
zbrojne powinny być poddane systemowi siły wewnętrznej,który między innymi powinien wymusić
przestrzeganie przepisów prawa międzynarodowego,znajdującego zastosowanie w konfliktach
zbrojnych”.O wcieleniu do sił oddziałów paramilitarnych lub policyjnych należy powiadomić inne
strony.Najmnikom nie przysługuje status kombatanta i jeńca.

Metody i środki walki

Regulamin haski-,,strony nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków szkodzenia

nieprzyjacielowi”.Nie można używać broni,pocisków mogących zadać niepotrzebne cierpienia.Cele
jakie powinny sobie postawić państwa to tylko osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela.Regulamin
haski zabrania w szczególności:1.uzywać trucizny lub broni zatrutej,2.zabijać lub zadawać rany
nieprzyjacielowi,który się poddał,3.oświadczać że nikomu nie da się pardonu,4.wydawać na łup miast
i miejsc nawet zdobytych szturmem,5.zabijac lub ranić zdradziecko osoby nalezące do ludności lub
wojsk nieprzyjaciela.
 98

Podczas bombardowań powinno oszczędzać się świątyni,gmachy służące

szkolnictwu,sztuce,dobroczynności,pomniki historyczne,szpitale,miejsca zgromadzenia rannych,pod
warunkiem ażeby te gmachy nie służyły jednocześnie celom wojennym.
W r 1980 podpisana konwencja zawierająca zakazy i ograniczenia w stosowaniu nowych rodzajów
broni konwencjonalnej,protokół II zawiera zakazy i ograniczenia w stosowaniu min,mini-pułapek
itp.,a III zakaz atakowania ludności cywilnej,obiektów cywilnych i wojskowych w rejonie skupienia
ludności cywilnej przy użyciu broni zapalającej.
Konwencja haska z 1954 zobowiązuje do szanowania dóbr kulturalnych.Zobowiązanie to może być
uchylone w przypadku konieczności wojskowej.Protokół z 1977 zabrania działań wojennych
przeciwko zabytkom historycznym,dziełom sztuki itp.
Regulamin haski stwierdza ze szpieg pojmany na gorącym uczynku nie może być ukarany bez
uprzedniego sądu.
Protokół genewski z 1925 zabronił używania w czasie wojny gazów duszacych,trujących lub
podobnych środków wojny bakteriologicznej.Konwencja z 1972 o zakazie badań ,produkcji i
magazynowania broni bakteriologicznej i toksyn oraz ich niszczeniu.
Broń jądrowa-nie ma konwencji zabraniającej jej stosowania.W doktrynie pogląd ze jej stosowanie
narusza prawo haskie.Zgromadzenie Ogólne w 1961 stwierdza że,, użycie broni nuklearnej i
termonuklearnej jest sprzeczne z duchem,literą i celami ONZ,a w związku z tym stanowi pogwałcenie
Karty”

Okupacja wojenna

Okupowane terytorium to takie,które znajduje się pod władzą armi nieprzyjacielskiej.Przepisy

dot.okupacji zostały skodyfikowane w regulaminie haskim z 1907.Władza okupanta ma charakter
przejściowy,los terytorium zostanie roztrzygnięty po wojnie.Okupant nie może decydować
jednostronnie o losie tego terytorium ani zmieniac porządku prawnego.Od okupacji wojennej trzeba
odróżnić okupacje pokojową i okupacje będącą następstwem bezwarunkowego poddania się.Okupant
powinien podjąć środki w celu przywrócenia i zapewnienia porządku życia społ.przestrzegając prawa
obowiązującego w tym kraju.Terytorium pozostaje pod dotychczasowym zwierzchnictwem
państwowym,jednak wykonanie wladzy należy do okupanta.Okupant powinien respektować honor i
prawa rodzinne,życie jednostek i własnośc prywatną,przekonania religijne.Może pobierac
podatki(musi z nich pokrywac koszty administracji danego terytorium).Okupant jest jedynie
administratorem i uzytkownikiem gmachów publicznych,nieruchomości,lasów i rolnych gospodarstw
należących do państwa nieprzyjacielskiego.Obowiązek ochraniania tych majątków.Armia zajmująca
daną miejscowość może zabrać gotówkę,fundusze i papiery wartościowe stanowiące własność
państwową,składy broni,środki transportu itp.które mogą slużyć do celów wojskowych.Art47-48
konwencji genewskiej z 1949 zabrania masowego i indywidualnego przesiedlania oraz deportacji
ludności z obszarów okupowanych.Zobowiązuje okupanta do zaopatrzenia ludności w żywność i leki
w razie zaistnienia takiej potrzeby.

7.WOJNA MORSKA

Odrębność wojny morskiej

Wojna morska jest w wyższym stopniu wojną gospodarczą niż wojna lądowa,gdyż zmierza do
zniszczenia handlu przeciwnika.Nieprzyjacielska własność na morzu nie jest chroniona przez prawo
międzyn.i podlega prawu łupu.Niektórzy wyodrębniają dwie koncepcje wojny:kontynentalną,kładzie
nacisk przede wszystkim na działania przeciw siłom zbrojnym nieprzyjaciela oraz anglosaską,która
zmierza do osłabienia gospodarczego przeciwnika.

Metody i środki wojny

Miny i torpedy-prawo haskie ogranicza ich stosowanie,zakazuje stosowania min automatycznych
Korsarstwo-upoważnienie statków prywatnych do zajmowania statków nieprzyjacielskich,które
stawały się ich łupem,utraciło znaczenie w XXw .W deklaracji paryskiej z 1856 państwa wyrzekły się
kosarstwa
 99

Blokada wojenna-operacja wojenna podjęta przez okręty jednego państwa z zamiarem przerwania
wszelkiej komunikacji drogą morską z pewnym odcinkiem wybrzeża lub portem strony
przeciwnej.Dla swej ważności blokada wymaga oficjalnego ogłoszenia.
Użycie okrętów podwodnych-protokół londyński z 1936-nie wolno im zatapiać statku handlowego,ani
uczynic niezdolnym do żeglugi nie umieściwszy uprzednio pasażerów,załogi i dokumentów
okrętowych w bezpiecznym miejscu.
Wizytowanie i rewizja statków handlowych-w celu sprawdzenia czy statek okazuje bandere panstwa
neutralnego,jest rzeczywiście statkiem uprawnionym do podnoszenia bandery,a jeśli tak to czy
ładunek który wiezie nie będzie stanowił pomocy dla nieprzyjaciela w prowadzeniu wojny.

Prawo łupu

Własnosc nieprzyjacielska z wyjątkiem tej znajdującej się na stsatku neutralmnym,chyba ze stanowi

kontrabande wojenną podlega prawu łupu.Nie obejmuje ono przybrzeżnych statków
rybackich,kartelowych,żeglugi lokalnej,statków sanitarnych służacych bezpieczeństwu żeglugi lub
przeznaczonych do nadań religijnych,dobroczynnych czy naukowych.Zasada ze tylko sąd może
zatwierdzić zabór ststku lub towaru tytułem prawa łupu.

Kontrabanda wojenna

Są to towary przeznaczone na cele wojenne i dostarczane stronom wojującym wbrew

zakazowi.Podlega zaborowi także wówczas,gdy stanowi własność neutralną.Deklaracja londyńska
przyjęła podział kontrabandy na bezwzględną(materiały używane wyłącznie na wojnie-broń,amunicja
itd.)i warunkową(mogą służyc zarówno użytkowi wojennemu jak i pokojowemu-odziez,zywnosc itd.)

8.WOJNA POWIETRZNA

Lotnictwo wojskowe podlega przepisom prawa wojny lądowej i morskiej.W szczególności przepisy
dotyczace bombardowa,a zw łaszcz regulamin haski zabraniający bombardowania wsi,miast,domów
mieszkalnych i budowli,które nie są bronione.Konwencja genewska z roku 1949 w postanowieniach
dot.transportów sanitarnych zapewnia ochrone –podobnie jak innym środkom transportu sanitarnego-
także samolotom sanitarnym,określając je jako ,,samoloty używane wyłącznie do ewakuacji rannych i
chorych,jak również do przewozu personelu i materiału sanitarnego”.

9.KONFLIKTY ZBROJNE NIEMAJĄCE CHARAKTERU

MIĘDZYNARODOWEGO

Rozwój historyczny

W minionych wiekach prawo wojenne z reguły nie znajdowało zastosowania w wojnach

domowych.Wprzez długie lata rzady były zdecydowane niechętnie podejmowaniu jakichkolwiek
zobowiązan miedzynarodowych w zakresie traktowania powstańców.Projekt konwencji w sprawie
ochrony ofiar wojen domowych ,przedstawiony w 1912 na Międzynarodowej Konferencji
Czerwonego Krzyża w Waszyngtonie spotkał się z bardzo chłodnym przyjęciem.

Konwencje genewskie z 1949

Art.3,wspólny dla wszystkich konwencji nakłada na każdą ze stron w konfliktach zbrojnych

niemających charakteru międzyn.obowiązek stosowania się do postanowień:1.osoby nie biorące
bezpośrednio udziału w dziedzinach wojennych,włącznie z członkami sił zbrojnych,którzy złożyli
broń,oraz osobami które stały się niezdolne do walki powinny być traktowane w sposób
humanitarny.Zakazane sa:a)zamachy na życie i nietykalnosc cielesną ,zabójstwa,powodowanie
kalectwa,tortury,b)branie zakładników,c)zamachy na godność osobistą,w szczególności traktowanie
 100

poniżające,d)skazywanie na kare śmierci i egzekucje bez uprzedniego wyroku.2.ranni,chorzy i

rozbitkowie powinni być zbierani i leczeni.Państwa się zgodziły że bezstronna organizacja
humanitarna może oferowac swe usługi stronom konfliktu.Art.3 rozciąga ochronę prawną także na
powstańców którzy nie są uznani za stronę wojującą .Artykuł nie chroni powstańca który wpadł w
ręce przeciwnika,przed postępowaniem karnosądowy,a nawet karą śmierci

Protokół dodatkowy II z 1977

Protokół dodatkowy II do konwencji z 1949 dotyczy konfliktów zbrojnych nie mających charakteru
międzyn.Rozwija zasady prawne art.3 konw.genew.z 1949 i w ogólnych postanowieniach
zobowiązuje do ochrony rannych i chorych,rozbitków,do ochrony personelu medycznego i
religijnego,ludnosci cywilnej,do ochrony dóbr niezbednych dla przezycia ludnosci cywilnej,ochrony
zakladów i urządzen ujarzmiających niebezpieczne sily,obiektów kulturalnych i miejsc kultu
religijnego.Zabrania przymusowego przesiedlania ludnosci,poza przypadkami w których wymaga tego
jej bezpieczeństwo.Upowaznia stowarzysznia pomocy(Czerw.Krzyza)do wykonywania swych funfcji
w odniesieniu do ofiar konfliktu.Dodaje zakaz stosowania kar zbiorowych,zakaz działań
terrorystycznych,zakaz niewolnictwa i handlu niewolnikami,grabieży oraz grozby popelnienia jednego
z zabronionych czynów.Szczególna ochrona dzieci.

Umiędzynarodowione konflikty wewnętrzne

Sprawa umiędzynarodowienia konfliktów wewn.,tzn.takich konfliktów wewn.w których uczestniczą

siły zbrojne innych państw ,ani nie została objeta protokolami dodatk.z 1977 ani nie była dyskutowana
na konferencji dypl.w l.1974-1977.Postuluje się zatem , stosowanie w umiędzynarodowionych
konfliktach wewn.przepisów prawa humanitarnego-tak jak w konfliktach zbrojnych międzyn.Tego
rodzju stanowisko zajął MKCK.Niektórzy autorzy są zdania ze jeśli pomoc zbrojna zostala uydzielona
rządowi legalnemu wówczas interewencja jest dopuszczalna,w konsekwencji powoduje ona
przekształcenie konfliktu wewn.w konflikt międzyhn.,natomiadst jeśli pomocy udzielono powstańcom
to interwencja jest nielegalna i jako taka nie może zmienic dotychczasowego charakteru konfliktu
zbrojnego.Wg.innej propozycji,należy umiędzynarodowionym konflikcie wewn.rozróżniać 4 stosunki
prawne: 1.między wojjskami interweniującymi panstw walczących ze sobą,2.między wojskami
interweniującymi a siłami zbrojnymi rzadu legalnego,3.między wojskami iterweniującymi a silami
zbrojnymi powstanców,4.miedzy silami zbrojnymi rządu legalnego a silami zbrojnymi
powstanców.Proponuje się aby w1 i 2 znajdowalo zastosowanie prawo humanitarne konfliktów
zbrojnych w całosci,w 3i4 prawo dotyczące konfliktów wewn.
10.NEUTRALNOŚĆ WOJENNA

Pojęcie neutralnosci wojennej

Neutralne jest państwo którenie uczestniczy w wojnie.Jest stanem faktycznym z którego wynikają
określone obowiązki prawne.Panstwo nie ma obowiżku zachowania neutralnosci podczas
wojny,chyba ze zobowiązało się do tego w umowie międzyn.Panstwo neutralne nie ma obowiżku
deklarowania swego zamiaru zachowania neutralnośći.W rozwoju prawa neutralmnosci w wojnie
morskiej istotne znaczenie miało sformułowane w 1871 przez USA i Wlk.Brytanie w sporze dot.statku
Alabama tzw.trzech reguł waszyngtońskich –rzad neutralny jest zobowiązany:1.dołozyc nalezytego
starania aby nie dopuscic do uzbrajania i zaopatrywania w swych portach oraz zezwalania na
odpłynięcie statków,które mają wojować przeciwko państwu,z którym ten rzad pozostaje w stanie
pokoju,2.nie pozwalać aby jedna ze stron wojujących uczyniła z jego portów lub wód terytoralnych
baze dla działań wojennych przeciwko drugiemu panstwu,a także dla odnawiania lub powiększania
swych zasobów wojennych albo werbowania żołnierzy,3.dołożyc nalezytego staranoia w swych
portach i na swych wodach oraz w stosunku do osób podlegających jego jurysdykcji aby zapobiec
pogwałceniu wymienionych powyzej zobowiązań.

Prawa i obowiązki państw neutralnych

 101

Na panstwach wojujących ciązy obowiazek respektowania nietykalnosci terytorium panstwa

neutralnego,które w zadnych okolicznosciach nie powinno być objete działaniami
wojennymi.Panstwom wojującym nie przysługuje prawo przejscia przez terytorium panstwa
neutralnego.Nie wolno również zakładac na terytorium panstwa neutral.stacji radiotelegraficznych i
in.urzadzeń służacych do komunikacji wojskowej. Panstwo neutralne może dopuscic do wywozu i
tranytu na koszt strony wojującej broni itp.,a także zezwolic na korzystanie z kabli telefonicznych i
komunikacji radiowej pod warunkiem ze ograniczenia i zakazy w tych sprawach będą równomiernie
stosowane wobec stron wojuj.Panstwo neutralne obowiązane jest internować oddziały należące do
państw wojujących ,które przyjmuje na swe terytorium. XIIIkonw.haska dot.wojny morskiej zabrania
państwom wojuj.prowadzenia działań wojennych na wodach terytorialnych państw neutralnych.Ta
sama konwencja zabrania państwom neutralnym odstępowania bezpośrednio lub pośrednio panstwom
wojuj.okretów wojennych,sprzętu wojennego.W brakuv odmiennych przepisów zawartych w
ustawodawstwie państwa neutralnego nie wolno okrętom wojennym państw wojuj.pozostawac w
portach,na redach i na wodach terytorialnych państwa neutr.dłużej niż 24 godz.W portach
terytorialnych okręty wojenne państw wojuj.mogą naprawiać swe uszkodzenia tylko w granicach
koniecznych dla zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi i nie mogą zwiększać swej siły
bojowej.Nierówne traktowanie przez państwo neutralne obu stron wojuj.nazywane jest,,życzliwą
neutralnością”.

Neutralność wojenna w Swietle Karty NZ

W Karcie państwa zobowiązały się okazać Organizacji wszelką pomoc w każdej akcji podjętej
zgodnie z Kartą i powstrzymać się od pomocy państwu przeciw któremu organizacja podjęła środki
przymusu..Idea bezpieczeństwa zbiorowego wchodzi w kolizje z zasadami prawa neutralności,jednak
art.43 Karty pozwala zwolnić pewną liczbę mniejszych państw od obowiązku udziału w zbiorowych
akcjach zbrojnych.
 102

- pojęcie suwerennej równości zakłada istnienie ograniczeń, ale nie zakłada to absolutnej
władzy państwa; kompetencje państwa znajdują granice w kompetencjach innych państw
- zasada równości – państwa tworzące społeczność międzynarodową są elementami
pierwotnymi, prawo międz nie przyznaje państwom kompetencji, ale kontroluje ich
wykonywanie
- STMS, w sprawie statku Lotos stwierdził, że wszystko czego można oczekiwać od państwa
to to, by nie przekraczało granic, które wyznacza jego kompetencji PM, poniżej tej granicy
tytułem dla sprawowania władztwa jest suwerenność państwa
- podległość państwa PM i ich równość pod względem suwerenności wzajemnie się
warunkują i uzależniają, istnienie kompetencji odstawowych i ich wykonywanie podlega
ocenie pod kątem norm prawa między; zwłaszcza normy zakazujące (zabraniające); zależy od
regulacji prawa międzynarodowego, albo od samych państw w wyniku umów
- kompetencje państwa ulegają ograniczeniu z konieczności międzynarodowej współpracy i
koegzystencji
- ograniczenia mogą mieć charakter
prawny – faktyczny
legalny – nielegalny
dobrowolne – przymusowe
- najtrudniejszym problem to zakwalifikowanie kompetencji państwa jako zgodnych lub
niezgodnych z prawem; legalne – ograniczenia w wykonywaniu kompetencji państwowych;
nielegalne – naruszenie suwerenności państw
- ograniczenia prawne – mają charakter dobrowolny, choć mogą być narzucone
ograniczenia dobrowolne – wynikają z przyjętych zobowiązań międzynarodowych – państwo
zaciągnęł je samo, ale niektóre normy PM mają charakter uniwersalny jak prawo humanitarne
z konwencji haskich i genewskich
 103

ograniczenia te są kontrowersyjne jeśli chodzi o protektoraty międzynarodowe – uznane za

państwa, ale były echem epoki kolonialnej – rozróżnienie między suwerennością a
kompetencją terytorialną
zarząd terytorialny nie oznacza braku suwerenności (okręg Saary – suwerenność Niemiec,
zarządzanie Ligii Narodów)
ustanowienie obcej bazy wojskowej stanowi ograniczenie, możliwe jest też wyłączenie tego
obszaru spod suwerenności kraju przyjmującego
ustalenie strefy zdemilitaryzowanej lub zneutralizowanej – amerykańska baza Guantanamo na
Kubie (wydzierżawiona w 1900 na 99 lat, okres minął, ale baza nadal istnieje)
sytuacja Niemiec po 8.5.1945 – zwycięskie kraje przejęły władzę najwyższą, Sojusznicza
Rada Kontroli nad Niemcami sprawowała rządy; państwo niemieckie nie miało swego rządu,
ale miało podmiotowość prawną międzynarodową, mimo to traciło możliwość działalności
międzynarodowej
- ograniczenia faktyczne – z sytuacji obiektywnych i zjawisk strukturalnych, rozszerza się
zjawisko współzależności – zwłaszcza w dziedzinie gospodarczej, określają one rolę
międzynarodową danego państwa; międzynarodowe stosunki gospodarcze stanowią przykład
współzależności ; faktyczną – polityka walutowa wielkich państw ma znaczenie poza jego
granicą, państwa silniejsze prowadzą aktywną politykę zagraniczną i czasem w ich aferze
wpływów są mniejsze państwa;
- ograniczenie suwerenności polega na tym, że państwo formalnie istnieje, ale traci lub ma
ograniczoną możliwość występowania w stosunkach międzynarodowych (pojęcie państwa
częściowo suwerennego ma walor historyczny)
- suwerenność można postrzegać jako katalog praw/ kompetencji – ograniczenie praw to
ograniczenie w wykonaniu kompetencji na suwerenność się składające
- suwerenność nie znika wraz z intensyfikacją stosunków międzynarodowych i procesowi
internacjonalizacji czy globalizacji, prowadzi do zmian jej charakteru – musi być ona
interpretowana inaczej
* zakwalifikowanie ograniczeń kompetencji państwa jako zgodnych lub nie z prawem
narodów
* ustalenie kryteriów interpretacji
* zapewnienie ochrony przed naruszeniem suwerenności
- egzekwowanie prawa międzynarodowego
* środkami pokojowymi – praktyka dostarcza bogatej palety środków przymusu
środki samopomocy –
~~retorsja działalność odwetowa jaką państwo podejmuje z powodu sprzecznego z jego
interesami działania innego państwa – mogą być z powodu legalnego i nielegalnego
zachowania państwa np. podniesienie opłat celnych, wysiedlenie obywateli innego państwa,
zerwanie stosunków dyplomatycznych, bojkot igrzysk olimpijskich jak w 1980 W Moskwie
za działania ZSRR w Afganistanie, w odpowiedzi później bojkot igrzysk w USA w 1984; nie
ratyfikowanie podpisanego układu, embargo gospodarcze, zerwanie stosunków
gospodarczych np. między USA a Iranem z powodu przetrzymania zakładników w
ambasadzie w Teheranie w 1980; nie ma sztywnych kryteriów oceny granic legalności;
 104

prog legalności w praktyce – cel środka odwetowego – zasada w deklaracji zasad prawa
międzynarodowego, art. 32 Karty praw ekonomicznych;
bezprawne, gdy chodzi o podporządkowanie sobie państwa
proporcjonalność środka w stosunku do zamierzonego celu – koncepcja obrony koniecznej –
przysługuje każdemu, ale stosowanie musi być proporcjonalne; musi być elastycznie
interpretowana (pilnik i tasak)
- powszechne używanie środków odwetowych – po wojnie 6 – cio dniowej w 1967, państwa
afrykańskie zerwały stosunki z Izraelem; retorsja nie jest postrzegana jako zachowanie
niezgodne z prawem, jest usprawiedliwiona, bo sankcje ONZ są nieskuteczne
~~represalia – sądy arbitrażowe w latach 20 i 30 ustaliły definicję – represalia to środki
odwetowe, stanowiące odpowiedź państwa poszkodowanego na wcześniejsze naruszenie PM
przez sprawcę deliktu
polegają na tymczasowym zawieszeniu przestrzegania normy prawa międzynarodowego
ma na celu zmuszenie sprawcy do naprawienia szkody, przywrócenia działania i zapobieżeniu
ponownemu naruszeniu prawa
legalne represalia muszą spełniać warunki:
~mogą być skierowane tylko przeciw sprawcy wcześniejszego deliktu
~środek odwetowy powinien być proporcjonalny do zamierzonego celu
~środek musi być konieczny, gdy niemożliwe jest uzyskanie satysfakcji w inny sposób
~państwo musi wystąpić z żądaniem reparacji przed podjęciem środków przymusu – ten
punkt zmodyfikowano na – obowiązek negocjacji w celu załatwienia sporu
cecha charakterystyczna represaliów – same w sobie stanowią naruszenie prawa
międzynarodowego (zerwanie przez USA komunikacji lotniczej z ZSRR w reakcji na sytuację
w Polsce w 1981; było to zerwanie umowy międzynarodowej)
przyjmuje się, że w stosowanie środków odwetowych i represaliów nie może naruszać ius
cogens
fakt wykorzystywania represaliów jako substytutów sankcji – wystarczy, że Rada ONZ
stwierdzi naruszenie prawa, a państwa na własną rękę stosują represalia
komisja PM wskazuje, że prawo do stosowania represaliów przysługuje też państwom
sąsiednim lub w inny sposób pośrednio poszkodowanym
~~ekscepcja to szczególna forma represaliów;
polega na odpowiedzi na pogwałcenie umowy przez drugą stronę, polegającą na zawieszeniu
stosowani umowy lub uznania jej za wygasłą;
jest ograniczona w przypadku umów wielostronnych, bo wszystkie strony mogłyby działać
przeciw sprawcy naruszenia; zawioszonoby w części lub całości traktat
szczególnie poszkodowanemu krajowi należy się do domagań
niemożliwa w stosunku d postanowienia ochrony jednostki ludzkiej w konwencjach
humanitarnych, zwłaszcza w stosunku do postanowień chronionych w szczególny sposób
powołanie ekscerpcji nie może dotyczyć ius cogens (można zerwać stosunki dyplomatyczne,
ale nie można pozbawić dyplomatów immunitetów)
- akcja zbiorowa w celu utrzymania pokoju i bezpieczeństwa
* brak jest organu egzekucyjnego przy przestrzeganiu prawa międzynarodowego;
* państwa zapewniają efektywność zakazowi i groźby użycia siły
 105

* utrzymanie pokoju jest absolutnym priorytetem

* pakt Ligii Narodów opierał się na nim – przyjęto zobowiązanie do wyrzeczenia się wojny
jako środka rozwiązywania sporów, ale przyjęto też nakaz ścisłego przestrzegania przepisów
PM i zasad sprawiedliwości
wszczęcie wojny przez członka LN było uznane za akt wojenny wobec wszystkich członków
Rada LN miała wymusić poszanowanie postanowień i zobowiązań Ligii – przewidywano
sankcje zbrojne (o charakterze fakultatywnym, miały decydować o nich państwa
członkowskie) oraz sankcje bez użycia siły (w 1935 wobec Włoch zajmujących Abisynię)
* sankcje zbrojne w systemie NZ stanowi ulepszenie – odpowiedzialność główna za
zachowanie pokoju przejęła Rada Bezpieczeństwa; pozycję RB stanowią dwa główne
postanowienia art. 24 ust 11. „W celu zapewnienia szybkiej i skutecznej akcji Narodów
Zjednoczonych, członkowie tej Organizacji wkładają na Radę Bezpieczeństwa główną
odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i zgodni są co
do tego, że Rada Bezpieczeństwa wypełniając swe obowiązki, wynikające z tej
odpowiedzialności, działa w ich imieniu.”
i art. 25 „Członkowie Narodów Zjednoczonych zobowiązują się przyjąć i wykonać
postanowienia Rady Bezpieczeństwa, zgodnie z niniejszą Kartą.”
Art. 2 ust 5 „Wszyscy członkowie powinni użyczać Narodom Zjednoczonym wszelkiego
rodzaju pomocy w każdej akcji, podjętej przez tę Organizację zgodnie z niniejszą Kartą oraz
powinni powstrzymywać się od udzielania pomocy jakiemu bądź państwu, przeciwko któremu
Narody Zjednoczone podejmą akcję zapobiegawczą lub represyjną.”
System bezpieczeństwa zbiorowego nie działa automatycznie, ale jest kierowany przez RB
Członkowie ONZ nie muszą podejmować rzadnej działalności, gdy nie ma decyzji Rady
Art. 51 „Nic w niniejszej Karcie nie może uchybiać niepozbywalnemu prawu do samoobrony
indywidualnej lub zbiorowej w przypadku napaści zbrojnej na któregokolwiek członka
Narodów Zjednoczonych, zanim Rada Bezpieczeństwa nie podejmie niezbędnych zarządzeń w
celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Środki podjęte przez członków
w wykonaniu tego prawa do samoobrony będą natychmiast podane do wiadomości Radzie
Bezpieczeństwa i w niczym nie mogą uszczuplać władzy i odpowiedzialności Rady
Bezpieczeństwa, wynikających z niniejszej Karty, do podejmowania w każdym czasie takiej
akcji, jaką ona uzna za niezbędną do utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego
pokoju i bezpieczeństwa.” – prawo do samoobrony może być realizowane indywidualnie i
zbiorowo, powodem do zbiorowej samoobrony jest stwierdzenie isnienia zagrożenia pokoju,
naruszenia pokoju, aktu agresji
Funkcja Rady Bezpieczeństwa – celem RB jest ustalenie faktów do podjęcia dalszych
kroków; można podjąć decyzję co do środków, by utrzymać lub przywrócić pokój lub
bezpieczeństwo
Uprawnienia wyłącznie RB: art. 39 „Rada Bezpieczeństwa powinna stwierdzić istnienie
wszelkiej okoliczności, zagrażającej pokojowi, zakłócenia pokoju albo aktu agresji, i udzielić
zaleceń lub postanowić, jakie środki należy przedsięwziąć zgodnie z artykułami 41 i 42, żeby
utrzymać albo przywrócić międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo. Art. 41 Rada
Bezpieczeństwa jest władna uchwalić, jakie zarządzenia, nie pociągające za sobą użycia siły
zbrojnej, powinny być zastosowane, żeby zapewnić skuteczność jej decyzjom, oraz może
 106

zwrócić się do członków Narodów Zjednoczonych z żądaniem zastosowania takich zarządzeń.

Mogą one polegać na zupełnym lub częściowym przerwaniu stosunków gospodarczych i
środków komunikacyjnych, kolejowych, morskich, powietrznych, pocztowych, telegraficznych,
radiowych i innych, oraz na zerwaniu stosunków dyplomatycznych. Art. 42 Jeżeli Rada
Bezpieczeństwa uzna, że środki przewidziane w artykule 41 mogłyby okazać się
niewystarczającymi albo już okazały się niewystarczającymi, jest ona władna podjąć taką
akcję przy pomocy sił powietrznych, morskich lub lądowych, jaka mogłaby okazać się
konieczną do utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
Akcja taka może polegać na demonstracjach, blokadzie i innych operacjach sił zbrojnych
powietrznych, morskich lub lądowych członków Narodów Zjednoczonych.” – ocena
okoliczności (czyli kwalifikacja faktów materialnych należy do RB, kieruje się ona
niekoniecznie przesłankami prawnymi); RB posługuje się eufemizmem – nastąpiło zagrożenie
dla pokoju – wielkie mocarstwa mają prawo veta, decyzje RB uchwalane są bezwzględną
większością głosów (9 na 15) + zgoda wszystkich stałych członków
Art. 2 ust 6 . „Organizacja dopilnuje, żeby państwa, nie będące członkami Narodów
Zjednoczonych, postępowały zgodnie z niniejszymi zasadami o tyle o ile mogłoby to być
niezbędne do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.” – upoważnia do
wszelkich środków również w stosunku do państw nieczłonkowskich; system jest nastawiony
na utrzymanie pokoju (prewencję) lub przywrócenie stanu poprzedniego (restytucję) czyli
status quo; odpowiedzialność międzynarodowa powinna polegać na eliminacji skutków
deliktu
RB może stosować sankcje lub środki tymczasowe – art. 40 „Żeby zapobiec zaostrzeniu
sytuacji, Rada Bezpieczeństwa jest władna, zanim udzieli zaleceń albo poweźmie decyzję co
do zarządzeń przewidzianych w artykule 39, wezwać strony zainteresowane, żeby zastosowały
się do takich środków tymczasowych, jakie ona uzna za konieczne lub pożądane. Te środki
tymczasowe nie powinny przesądzać praw, roszczeń albo położenia stron zainteresowanych.
Rada Bezpieczeństwa wyciągnie należyte wnioski z niezastosowania się do takich środków
tymczasowych.” – np. zawieszenie ognia, utalenie linii przerwania ognia (nie przesądzają one
o skutkach prawnych dla stron sporu)
Sankcje o charakterze niewojskowym (nie wymagające użycia siły) i wojskowe (z użyciem
siły zbrojnej)
Art. 41 „Rada Bezpieczeństwa jest władna uchwalić, jakie zarządzenia, nie pociągające za
sobą użycia siły zbrojnej, powinny być zastosowane, żeby zapewnić skuteczność jej decyzjom,
oraz może zwrócić się do członków Narodów Zjednoczonych z żądaniem zastosowania takich
zarządzeń. Mogą one polegać na zupełnym lub częściowym przerwaniu stosunków
gospodarczych i środków komunikacyjnych, kolejowych, morskich, powietrznych,
pocztowych, telegraficznych, radiowych i innych, oraz na zerwaniu stosunków
dyplomatycznych.”
Art. 49 i 50 - Artykuł 49 „Członkowie Narodów Zjednoczonych powinni jednoczyć się,
udzielając sobie wzajemnie pomocy przy wykonywaniu zarządzeń uchwalonych przez Radę
Bezpieczeństwa.”; Artykuł 50 „Jeżeli Rada Bezpieczeństwa podejmie środki zapobiegawcze
lub represyjne przeciwko jakiemuś państwu, każde inne państwo, będące czy nie będące
członkiem Narodów Zjednoczonych, które, na skutek przeprowadzenia tych zarządzeń,
 107

znalazło się w obliczu specjalnych zagadnień gospodarczych, będzie miało prawo zwrócić się
do Rady Bezpieczeństwa o radę co do sposobu rozwiązania tych zagadnień.” – członkowie
jednoczą się w celu zapewnienia sobie wzajemnej pomocy
Art. 42 „Jeżeli Rada Bezpieczeństwa uzna, że środki przewidziane w artykule 41 mogłyby
okazać się niewystarczającymi albo już okazały się niewystarczającymi, jest ona władna
podjąć taką akcję przy pomocy sił powietrznych, morskich lub lądowych, jaka mogłaby
okazać się konieczną do utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i
bezpieczeństwa. Akcja taka może polegać na demonstracjach, blokadzie i innych operacjach
sił zbrojnych powietrznych, morskich lub lądowych członków Narodów Zjednoczonych.” –
RB stosuje sankcje wojskowe, RB nie musi stopniować sankcji, faktyczne okoliczności
decydują jakie sankcje stosujemy; sankcje wojskowe stosuje się jeśli sankcje gospodarcze i
polityczne są niewystarczające; RB może uznać, że zalecenie sancji jest środkiem
wystarczającym; sankcje wojskowe to demonstracje wojskowe, blokada i inne operacje sił
zbrojnych, powietrznych, morskich lub lądowych; sankcje wojskowe mogą podjąć wszyscy
bądź niektórzy członkowie ONZ
System ten nakazuje przekazanie niezbędnych sił zbrojnych oraz pozwolenie na przemarsz –
powołano Wojskowy Komitet Sztabowy (szefowie sztabów stałych członków lub ich
przedstawicieli), który kieruje siłami oddanymi do dyspozycji RB
Brak sił zbrojnych wymusza szukanie innych dróg działania – Karta NZ art. 106 „Zanim
wejdą w życie specjalne porozumienia, o których wspomina artykuł 43, a które w mniemaniu
Rady Bezpieczeństwa umożliwiają jej rozpoczęcie wypełniania jej obowiązków
przewidzianych w artykule 42, państwa, które są stronami w Deklaracji Czterech Narodów,
podpisanej w Moskwie dnia 30 października 1943 roku, oraz Francja, będą, w myśl
postanowień punktu 5 tej Deklaracji, porozumiewać się z sobą, a w razie potrzeby i z innymi
członkami Narodów Zjednoczonych w celu podejmowania takiej akcji wspólnej w imieniu
Organizacji, jaka mogłaby się okazać niezbędną do utrzymania międzynarodowego pokoju i
bezpieczeństwa.” – jeśli układy wojskowe nie będą zawarte; kryzys w Korei w 1950,
uwydatnił luki systemu – po wojnie podział Korei wzdłuż 38 równoleżnika, w 1953 rozejm w
Panmundżon, zanim jednak, to RB przyjęła rezolucję uznającą Koreę Ludową za agresora i
wzywającą państwa do pomocy Korei Południowej – przy czym nie było przedstawiciela
ZSRR – Andrzeja Wyszyńskiego, uznano, że ZSRR wstrzymała się od głosu, co jednak nie
oznacza veta, więc rezolucję przyjęto; w lipcu 1950 RB powierzyła dowództwo USA; agresja
Iraku na Kuwejt – rezolucja ONZ potwierdziła naruszenie pokoju, rezolucja z grudnia
zobowiązywała Irak do opuszczenia Kuwejtu, a ze stycznia pozwalała na pomoc Kuwejtowi
by uwolnić do spod okupacji Iraku – 2 modele postępowania: I z udziałem RB jako organu
nadzorującego – pustynna burza; II działania unilateralne, wyprzedzające – uderzenie
prewencyjne – Irak 2003
Status sił ONZ – do działań humanitarnych, ale przeprowadza się też akcje wojskowe pod ich
pretekstem
 108

SUWERENNOŚĆ – niepodległość, niezależność, niezawisłość; te słowa są wykorzystywane

w sposób instrumentalny, terminom przypisana jest wartość najwyższa w państwie i powinny
być używane w sposób świadomy

- używane jest pojęcie suwerenności w kontekście niepodległości, a ich znaczenie nie jest
tożsame; istnieje tendencja do łącznego pojmowania tych pojęć dla odzwierciedlenia
niezależności państwa w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych;
* suwerenność i niepodległość charakteryzują stan państwa w stosunkach zewnętrznych i
wewnętrznych; wchodzą one w zakres podmiotowości państwa w prawie międzynarodowym
* w słowniku języka polskiego - suwerenność to samodzielność polityczna, gospodarcza i
społeczna państwa, niezależność w sprawach wewnętrznych i stosunkach zewnętrznych;
suwerenny jako niezależny od innego państwa, niepodległy, a więc namieszano;
niepodległość – niezależność państwa od innych państw w sprawach wewnętrznych i
stosunkach zewnętrznych; niezawisłość, suwerenność, wolność – w słowniku tym
pomieszano pojęcia
- niepodległość to sposób uzyskiwania wolności, jako niezależność państwowa i konieczność
jej obrony
- bliskoznaczność w obrębie – niepodległość (zastosowanie do państwa, proces
usamodzielniania się narodu tworzącego państwo, a SUWERENNOŚĆ jest związana z
wykonywaniem pełni władzy przez państwo niepodległe; niepodległość ma sens negatywny,
gdyż istotą niepodległości jest niepodleganie innemu państwu lub jakiejkolwiek innej
zewnętrznej władzy), niezależność (zastosowanie do państwa, ale i innych form np.
niezależny sportowy wiązek), niezawisłość (zastosowanie do opisu statusu buty państwa, ale
do określenia istoty konstrukcyjnej np. sądu)
- suwerenność oznacza władzę najwyższą, wyraża pełnię władzy państwa określoną jego
kompetencjami prawnymi
- oddzielenie suwerenności (jest pojęciem prawnym, oznacza podporządkowanie państwa
wyłącznie prawu międzynarodowemu) i niepodległości (jest pojęciem politycznym i oznacza
faktyczną zdolność państwa do podejmowania decyzji państwowych)
- historyczna ewolucja pojęcia suwerenności – wyróżnia się 3 etapy
* I w którym suwerenność występuje w charakterze uświadomionej idei
* II w którym suwerenność występuje w postaci cechy państwa
* III w którym ta idea występuje już jako cecha państwa przybiera postać zasady znajdującej
swój wyraz w konstytucji
- suwerenność władcy
* kojarzona z podmiotowymi uprawnieniami do władania,
* niepodzielnego sprawowania władzy przez jednostkę,
* formowana z perspektywy suwerena, on był jedynym dopuszczalnym władcą;
* dziś władza monarsza ma walor czysto historyczny
* Jean Bidon wprowadził w XVI wieku teorię – państwo wg niego to sprawiedliwy rząd nad
tym co jest wspólne oraz władzą suwerenną na czele; suwerenność to istotna cecha państwa,
ale ten przymiot może mieć tylko władca, bo sprawuje władzę w sposób nieustający
- koncepcja suwerenności ludu (narodu)
* monarchomachowie głosili (wrogowie absolutyzmu i władzy królewskiej) tezę o pierwotnej
i niepodlegającej wyłączeniu władzy ludu, koncepcja kontraktowego rządu
* dopiero w XVIII wieku koncepcję suwerenności ludu uznano
 109

* „Umowa Społeczna” JJ Rousseau jest wsparciem koncepcji suwerenności ludu 0 władca

umawia się z narodem co do jego władania, więc lud może mu „podziękować”, jeśli nie spełni
swej roli dobrze; bezpośrednie sprawowanie władzy przez naród możliwe jest tylko w małych
państwach – JJR dopuścił więc demokrację pośrednią – przedstawiciele narodu nie mogą
mieć władzy własnej, muszą działać według mandatu imperatywnego udzielonego przez
wyborców; ustawa przyjęta przez ciała ustawodawcze staje się doskonała po jej
zaaprobowaniu przez naród
* art. 3 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela – sformułowano, że początek władzy
zwierzchniej należy do narodu;
* XVII/XVIII Tomasz Hobes, Grocjusz, Lock, Monteskiusz
Tomasz Hobes – suwerenem był monarcha, któremu władza została przekazana w skutek
umowy między jednostkami
Grocjusz – zbywalnośc jako cecha suwerenności (Księga o wojnie i pokoju)
Lock – suwerenność przypisywał poszczególnym jednostkom zorganizowanym w suwerenne
państwo
* XIX wiek
konstrukcja czysto jurytyczna, pojęcie prawne oderwane od polityki;
pojawiły się koncepcje niemieckiej szkoły prawa natury, dowodzono, że suwerenność ma
charakter władzy najwyższej, przejawia się w monopolu kompetencji, czyli możliwości
rozstrzygania o kompetencji innych władz podległych władzy najwyższej
Cezary Berezowski – suwerenność to władza najwyższa, od nikogo nie zależy i nikomu nie
podlega, treścią suwerenności państwa jest jego działalność na arenie międzynarodowej i
wykonywanie praw zasadniczych – prawo do egzakcji, istnienia, wszechstronnego rozwoju
* w XX wieku
koncepcje negowały suwerenność państwa i traktowały jako relikt epoki absolutyzmu
nieprzystające do rzeczywistości – krytykowali sposób interpretacji tego zjawiska
oddzielenie suwerenności prawnej, którą zajmowały się stosunki międzynarodowe
- nastąpiły zmiany w ciągu wieków, czynniki, które spowodowały zmienność to:
* I grupa, która tkwiła wewnątrz państwa; umacniały suwerenność
* II poza jego granicami; działały na suwerenność osłabiająco, miały źródło we wzrastającej
zależności od siebie państw
- w pierwszym okresie kształtowała się tendencja do absolutyzowania tego terminu,
przypisywania mu niezmiennego znaczenia; rozważania nad suwerennością dotyczyły
aspekty wewnętrznego czyli konstytucyjnego, koncentrowano się na osobie suwerena, na
niezbywalnym i nieograniczonym charakterze kompetencji i na wzajemnych zależnościach
między osobą władcy a ludem; prosta analogia do niepodzielnych i nieograniczonych
uprawnień monarchy; państwo w sferze zewnętrznej mogło tyle co monarcha w sferze
wewnętrznej
- w miarę pojawiania się organizacji rządowych, pozarządowych, zagadnienie suwerenności
zaczęło się komplikować; suwerenność jest pojęciem złożonym i wieloznacznym i nie da się
go ułożyć w jeden wzorzec – wewnętrzny i zewnętrzny wymiar sprawiedliwości, na arenie
międzynarodowej jest więcej suwerenów
- gdzie są granice suwerenności – nie tylko wyłączność do wykonywania stosunków
zewnętrznych i wewnętrznych, ale też do zaakceptowania niezależnego charakteru
podmiotowych uprawnień osób fizycznych lub prawnych, mówi się o suwerennych prawach
jednostki czy suwerenności organów; koncepcja suwerenności nad bogactwami naturalnymi,
 110

suwerennośc ekonomiczna i gospodarcza; współczesne sposoby rozumienia suwerenności –

suwerenności nie można rozumieć po dawnemu, koncepcje XVII, XVIII wieku uległy
przedawnieniu
- suwerenność państwowa –
* pojmowana w kategoriach prawa międzynarodowego; można ją określić jako suwerenną
organizację terytorialną, bo suwerennośc jest cechą władzy państwowej, która personifikuje
państwo w stosunkach międzynarodowych
* 3 elementy państwa: terytorium, ludność, władza najwyższa (rozdzielenie tych elementów,
choćby częściowo; z punktu widzenia prawa międzynarodowego, państwo polskie istniało w
czasie okupacji hitlerowskiej);
* 2 aspekty pojęcia suwerenności
suwerenność zewnętrzna –
która określa status państwa w stosunkach międzynarodowych;
suwerenność oznacza, że władza państwa jest władzą najwyższą, (która nie podlega innej
władzy zewnętrznej) i jest władzą pierwotną, (swoich uprawnień nie czerpie od innej władzy)
suwerenność państwa jest chroniona w ramach prawa międzynarodowego, przede wszystkim
zasadą suwerennej równości państw i zasadą zakazu użycia siły lub próby jej użycia;;
suwerenność wewnętrzna –
odnosząca się do swobody państwa do wykonywania kompetencji na swoim terytorium;
kompetentna władza spełnia 3 warunki: jest wyłączna (bo inne podmioty nie mogą
wykonywać konkurencyjnych kompetencji na terytorium państwa); jest pełna (suma
wszelkich uprawnień władczych); jest samodzielna ( państwo nie podlega nakazom władzy
wyższej przy wykonywaniu swoich kompetencji, a więc wykonuje je w sposób uznaniowy;
zakaz mieszania się w prawy wewnętrzne państwa)
wykonywanie przez państwo pełnej i samodzielnej kompetencji na własnym terytorium musi
się mieścić w prawie międzynarodowym – taką suwerenność określa się jako suwerenność
terytorialną, zwierzchnictwo terytorialne;
te dwa aspekty ujęto w definicji Ludwika Erlicha (suwerenność składa się z 2 elementów: z
samowładności, czyli prawnej niezależności od czynników zewnętrznych oraz z
całowładności, czyli kompetencji normowania wszystkich stosunków wewnątrz państwa);
suwerenność przejawia się więc w aspekcie zewnętrznym i wewnętrznym,
aspekt pozytywny, bo kładzie nacisk na charakter kompetencji państwowych (zdolność
podejmowania samodzielnej decyzji, co do zasady nieograniczonym rzeczowo zakresie;
w negatywnym aspekcie – państwo jest panem swoich działań i nie ma nad sobą innej władzy
jak prawo międzynarodowe, które ma władzę tylko w takim aspekcie w jakim się państwo na
to zgadza
* definicja suwerenności państwowej – powstałe procesy współzależności, współpracy i
integracji państw, suwerenność oznacza zdolność państw do bycia podmiotem praw i
obowiązków prawa międzynarodowego; samodzielne wykonywanie kompetencji państw jest
niezależne, pełne i niepodzielne, musi uwzględniać współzależności międzynarodowe,
wynikające z własnej woli przekazywania o ograniczania tych kompetencji na rzecz
organizacji międzynarodowych, ale to musi pozostać w zgodzie z prawami prawa
międzynarodowego
- suwerenność narodowa (instytucjonalna) –
* pojmowana w kategoriach prawa konstytucyjnego;
* władza wywodzi legitymację z demokratycznie wyrażonej woli narodu,
 111

* władza legitymowana jest władzą suwerenną, czyli rozciąga się na wszystkie dziedziny
życia, na wszystkie osoby fizyczne, działa wg form dowolnie przez siebie ustalonych
* zakres i sposób działania władzy suwerennej regulują konstytucyjne reguły państwa
* niemal każda konstytucja określa suwerena w państwie
* 2 elementy suwerenności narodowej
oznacza nie tylko, że władza powinna być sprawowana w imieniu i interesie narodu, ale też
to, że z optymalnym udziałem narodu
* definicja suwerenności narodowej – budowane są przez odwołanie się do pojęcia narodu,
ale nie jest to podmiot rzeczywiście, bezpośrednio spełniający władzę polityczną państwa
* prawne znaczenie zasady suwerenności narodu to 3 elementy
zapewnia suwerenowi zbiorowemu prawo do współdecydowania z organami państwa w
procesie rządzenia przez referendum
determinuje obowiązek prawny przedstawicieli do powołania się w swoich działaniach na
dobro i interesy wszystkich obywateli czyli całego narodu
jest punktem wyjścia dla innych demokratycznych zasad i rozwiązań ustrojowych
- suwerenność polityczna –
* która mieści w sobie aspekty politologiczne i ekonomiczne
* pojęcie najbardziej nieostre
* trudno wskazać jasną definicję tego pojęcia, które ma elementy polityczne, ekonomiczne, z
zakresu stosunków międzynarodowych
* suwerenność polityczna polega na wydolności państwa do korzystania z suwerenności w
rozumieniu prawa międzynarodowego
* wiąże się ona z orzecznictwem STSM z 1931, kiedy to STSM odróżnił suwerenność w
rozumieniu prawa międzynarodowego od suwerenności państwa (politycznej niezawisłości)
* państwo ani nie jest niepodległe, ani suwerenne samo dla siebie,
* a w stosunku do innych państw niepodległość oznacza
wolność negatywną, wolność od przymusów i od zakazów, jest to wartość nadrzędna i
bezwzględna
w sensie pozytywnym – wolność do wykorzystania niepodległości jako środka i warunku do
realizacji woli zbiorowej przez działanie instytucji państwowej
- suwerenność potencjalna, materialna, formalna
* potencjalna – to taka, która państwo rozporządza, co oznacza jego formalne i rzeczywiste
pole manewru, tak rozumianą s.p. można określić jako samodzielne podejmowanie decyzji w
sprawach wewnętrznych i ustalanie celów polityki zagranicznej
* materialna – suwerenność dąży do absolutnej i bezwarunkowej władzy państwa
* formalna – z punktu widzenia formalnego, do bezpośredniego poddania się prawu
międzynarodowemu
- jeśli suwerenność jest faktem to powinna być odpowiednio stwierdzana o obecnym
kontekście społeczno – narodowym i stosunkach międzynarodowych
- jeśli jest teorią to jej znaczenie zależy od zakresu w jakim dostarcza przekonujących
wyjaśnień o danym systemie prawa lub o polityce
- szczególne kategori suwerenności
* suwerenność symboliczna – wyraża się w posługiwaniu się przez państwa i obywateli
symbolami tradycyjnie związanymi z niezależnością i uznanymi za wartość w życiu
społecznym: flaga, godło, hymn,
 112

jest powiązana z pielęgnowaniem kulturowej tożsamości narodu, zachowanie kulturowej

odrębności
* suwerenność proceduralno – materialna – opiera się na zdolności państwa do w pełni
samodzielnego i ograniczonego jedynie przez prawo wewnętrzne formułowania zasad jego
polityki,
egzekwowania ich realizacji przez system polityczny w procesie podejmowania decyzji,
wyrażającym preferencje polityczne obywateli oraz na wyłącznej kontroli jego realizacji służą
temu wojsko i policja, własna waluta
* suwerenność realna – to zdolność państwa do realizacji własnego interesu, często przy
pomocy międzynarodowych instytucji i współpracy z innymi państwami,
maksymalizacja korzyści i skuteczności środków realizacji celów polityki w granicach
możliwości wyznaczonych przez bieżącą sytuację wewnętrzną i zewnętrzną;
ograniczenie suwerenności czy ograniczenie wykonywania suwerenności
- suwerenność jako kategorie absolutne – władza nieograniczona i niepodzielna, to taka
władza, która może wykonywać jeden podmiot, przeniesienie zasady na stosunki
międzynarodowe, uwydatnia brak logiki, bo suwerenność jednego państwa ogranicza
suwerenność innych państw – ograniczona suwerenność nie jest absolutną, więc suwerenność
jest fikcją niemożliwą do istnienia w dzisiejszych stosunkach międzynarodowych
- suwerenność trzeba interpretować jako coś ograniczonego i można sprowadzić to do sumy
uprawnień, albo suwerenność nie jest władzą tylko sumą wolności, nie ma więc przeszkód by
uprawnienia przekazać na rzecz określonych podmiotów, bo suwerenem jest ten co ma łączny
skumulowany atrybut suwerenności, z których można zrobić użytek
- w stosunkach między państwami
* w związku z kooperacją między państwami o powstaniem instytucji międzynarodowych
pojawiają się wątpliwości czy suwerenność ma to samo znaczenie (czyli była podstawowym
atrybutem państwa)
* pojęcie suwerenności kojarzone jest z arbitralnością, bywa rozumiana w sposób opatrzny –
suwerenność jest dopiero w procesie powstania, rodzenia się
- suwerenność w świetle prawa międzynarodowego - współczesne zagrożenie i wyzwania dla
państw narodowych to:
* globalizacja – „globalizacja jako obiektywny proces narasta nia różnorodnych związków i
oddziaływań w skali światowej” – następują globalne przepływy w obrocie kapitałowym,
ludzkim, informacyjnym; narasta podatność państw na różnorakie uwarunkowania
pochodzące ze środowiska międzynarodowego; globalizacje postrzega się w perspektywie
wyzwań, problemów globalnych, konieczności zachowania pokoju i bezpieczeństwa
światowego; skala problemu jest ogólnoświatowa (czy surowców wystarczy na 50,100 czy
150 lat), ponadpaństwowa, ponadregionalna
sposoby rozwiązania problemu – potrzebna jest współpraca, zjednoczenie społeczeństwa
międzynarodowego; państwa kwestionują nakładanie nawych obowiązków albo zmniejszenie
uprawnień, powołują się wówczas na obronę suwerenności; koncepcja współzależności – to
recepta na globalizację, zasada suwerenności musi być dostosowana do świata, który wiąże
się coraz głebiej
* otwieranie się gospodarek narodowych – wiąże się z rosnącą konkurencyjnością gospodarek
narodowych, zmianą zachowania, współpracą państw, otwarciem się gospodarek
zwłaszczasłabiej rozwiniętych
 113

gospodarka otwarta – proces gospodarczy przy uwzględnianiu sektora państwowego i

prywatnego również zagranicznego; konsekwencją jest zjawisko stopniowej utraty przez
rynki ich charakteru narodowego
zdolność konkurowania na płaszczyźnie gospodarczej
* procesy integracji regionalnej – przekształcanie interesu narodowego w regionalny na
drodze ustępstw przez przekazywanie przez państwo kompetencji
procesy regionalizacji – tendencja do zachowania suwerenności i do kreowania
współzależności, państwo rezygnuje ze swobody podejmowania decyzji, uzyskując pewne
uprawnienie suwerenności i współzależności, to uzupełniające się przymioty państwa
* rosnący wpływ organizacji międzynarodowych – organizacje międzynarodowe powstają z
woli suwerennych państw, więc mają one status i wg niego funkcjonują, ale to państwa
członkowskie ustanawiają status organizacji międzynarodowej, mają wpływ na politykę
rządu; organizacja międzynarodowa jest instytucją wielostronną działającą dzięki wspólnym
normom i strukturom współpracy; mają zdolność do aktywności międzynarodowej, czyli mają
wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa; wspierają i doradzają, albo często też
wymuszają zachowania by podporządkować je normom prawa międzynarodowego; państwa
narodowe muszą zmodyfikować dotychczasowo realizowane funkcje i muszą przejąć
obowiązki wynikające z przeobrażeń prawa międzynarodowego
- tradycja suwerenności uległa transformacji, musi ona współgrać z współzależnością; funkcje
podstawowe będą się zmieniać, nie suwerenność
- suwerenna równość państw pojawia się z zasadą równości państw
* 9art 2, ust 1, Karty ONZ zasada równości suwerennej wszystkich członków, wymienia 6
elementów:
państwa są równe pod względem prawnym
państwa korzystają z praw związanych z pełną suwerennością
każde państwo ma obowiązek szanować osobowość innych państw
integralność terytorialna i niepodległość polityczna są nienaruszalne
każde państwo ma prawo swobodnie wybrać i rozwijać swój system polityczny, społeczny,
gospodarczy, kulturalny
każde państwo ma obowiązek wypełniać całkowicie i w dobrej wierze swoje zobowiązania
prawno – międzynarodowe oraz współżyć w pokoju z innymi państwami
- zasada suwerenności jest powiązana z zasadą równości, równośC suwerena w odniesieniu
do organizacji międzynarodowych oznacza 3 rzeczy:
* pełną suwerenność w podejmowaniu decyzji o akcesji lub jej braku do organizacji
międzynarodowych
* rozstrzygający głos w sprawie wprowadzenia zmian do umowy założycielskiej
(podstawowy dokument danej organizacji)
* można podjąć suwerenną decyzję o opuszczeniu organizacji
- w prawie międzynarodowym zasada suwerennej równości państwa nie jest realizowana
konsekwentnie, Karta ONZ przewiduje szczególne uprawnienia i obowiązki dla 5 wielkich
mocarstw, pojęcie suwerennej równości zakłada istnienie ograniczeń – kompetencje państwa
znajdują ograniczenie w suwerenności innych państw

- źródła prawa międzynarodowego

 114

* w znaczeniu materialnym to zespół czynników, które doprowadziły do powstania norm prawa

międzynarodowego; tj współpraca, współzawodnictwo, walka państw, które przy konkretnym
układzie sił, sprzecznych interesów doprowadziły do powstania norm prawa międzynarodowego;
badanie procesu powstania norm prawa międzynarodowego, wchodzi w zakres stosunków
międzynarodowych i polityki międzynarodowej, luźno jest więc związane z prawem
międzynarodowym
* w znaczeniu formalnym - formy w których tworzone są normy prawa międzynarodowego; są to
więc formy w których przejawia się wola państwa lub innych podmiotów prawa międzynarodowego
tworzących prawo, źródła prawa to umowa międzynarodowa i zwyczaj
* w znaczeniu poznawczym - zbiory dokumentów z których czerpie się znajomość norm prawa
międzynarodowego, np zbiory umów międzynarodowych czy praktyki państw w dziedzinie
stosunków międzynarodowych
źródła prawa międzynarodowego pod względdem formalnym używane są w dokumentach
międzynarodowych - np Karta ONZ mówi o poszanowaniu zobowiązań wynikających z umów i
innych żródeł prawa międzynarodowego

- teorie źródeł prawa międzynarodowego można podzielić na dwie kategorie

* pozytywistyczne (wolontarystyczne) - podstawą norm prawa międzynarodowego jest uzgodniona
wola państw, wyrażona w sposób wyraźny albo w sposób milczący (dorozumiany)
* naturalistyczne (obiektywistyczne) - dopatrują się w pochodzeniu norm prawa międzynarodowego
czynników moezależnych od woli państw - przyrodzony porządek rzeczy - świata wartości traktatów
np solidarność społeczna, zwyczaj - to sposoby a nie tworzenie

- art 38 !!!!! statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości - wyliczenie źródeł prawa

międzynarodowego i klasyfikacja (przy okazji są podstawą wyrokowania Trybunału)
ust 1 Trybunał, którego zadaniem jest rozstrzygać przedłużone mu spory zgodnie z prawem
międzynarodowym, stosuje
A) umowy międzynarodowe bądź ogólne bądź partykularne, ustanawiając normy wyraźnie uznane
przez państwa spór wiodące
B) zwyczaj międzynarodowy jako doód powszechnej praktyi przyjętej jako prawo
C) ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane
D) zastrzeżenie postanowień art 59, wyroki sądowe, tudzież zdania najznakomitszych znawców prawa
międzynarodowego różnych norm jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych

art 38 wymienia źródła wyrokowania MTS, mogą się one pokrywać z rzeczywistymi źródłami prawa,
może być uznany za niewystarczające, nie wszystkie wykluczone muszą stanowić źródło
wyrokowania
interpretacja punktu C nie jest oczywista - dziś można powiedzieć ogólne zasady prawa uznane przez
społeczność międzynarodową
kontrowersja - chodzi o ogólne zastosowanie prawa w ogóle czy prawa międzynarodowego;
interpretacja wskazuje, że nie chodzi o ogólne zasady prawa międzynarodowego, odpada interpretacja
wąska - ogólne zasady prawa międzynarodowego mieszczą się w zwyczaju i umowach
międzynarodowych
ogólne zasady prawa - wspólne dla wszystkich państw uznane przez systemy prawne i praktykę
(uznane powszechnie)
 115

- istnieją prawne zasady uznane we wszystkich systemach - jest to fundament prawa w ogóle,
większość sformułowań w prwie rzymskim np
* pacta sunt servanta (umów należy dotrzymywać)
* nikt nie może przekazać więcej praw niż sam posiada
* nikt nie może wyciągać korzyści z własnego bezprawia
* lex specialis delogat generali (prawo szczególne uchyla prawo ogólne)
* nikt nie może być sędzią we własnej sprawie
* zasada powagi rzeczy osądzonej - nie można sądzić dwa razy w tej samej sprawie
* w stosunku do niewypełniającego nie należy wypełniać (jeśli państwo nie wypełniające obowiązków
to państwo drugie nie musi wypełniać obowiązków względem niego)

- wobec braku norm umownych i zwyczajowych MTS nie może sporu rozstrzygać, bo nie ma podstaw
wyrokowania (Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej za Ligi Narodów, później
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości)
- pewne elementy zwyczaju można dodawać przez praktykę
- punkt D) judykatura - orzecznictwo i doktryna nie są odrębnymi źródłami wyrokowania, mają służyć
jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych, więc judykatura i doktryna nie są
źródłąmi prawa międzynarodowego (1969 o prawie traktatów Konwencja wiedeńska jest
potwierdzeniem)
- czasem zgoda może być dorozumiana, jeśli nie ma sprzeciwu jest zgoda
- formy, w których tworzone jest prawo międzynarodowe muszą wyrażać wolę państw

- umowy dzielą się na

* prawotwórcze - umowy - ustawy (może być wcielona do prawa wewnętrznego)
* umowy - kontrakty (umowa polsko-unijna w sprawie Sokratesa)

- współudział organizacji międzynarodowych w tworzeniu prawa międzyanrodowego przez państwo

* uchwały są tylko projektami przedkładanymi państwu, a one nie są źródłami prawa mięz,
* w takim przypadku źródłami są umowy zawarte przez państwa, przez przyjęcie tekstów
opracowanych przez organizację międzynarodową

- koncepcja omnipotencji państwa - obejmowanie wszystkiego, tego też co się dzieje w organizacjach,
gdyż pracują w nich obywatele jakichś państw

- środki pomocnicze
* judykatura i doktryna (nauka prawa międzynarodowego) nie są źródłami prawa międzynarodowego
(w systemach anglosaskich NIEKTÓRE wyroki sądowe uznane są za precedens, co wiąże inne sądy);
* judykatura i doktryna nie są formami wyrażania woli państw;
* sądy międzynarodowe mogą stosować istniejące formy, uczeni mogą je interpretować; judykatura i
doktryna mogą stanowić pomocniczy środek do stwierdzenia norm prawa międzynarodowego, bo gdy
sądy miedzyn stwierdzą w wyrokach istnienie normy, to może być to dowodem, że norma taka
istnieje; norma została stworzona przez państwa, a sądy przez jej stosowanie potwierdziły jej istnienie,
mogą dokonać jej interpretacji lub reinterpretacji
* doktryna - jeśłi poglądy naukowcóa są jednolite, mogą być dodatkowym dowodem istnienia normy
prawa międzynarodowego
* nauka pośrednio wpływa na tworzenie normy, bo doktryna analizuje już istniejące prawo, próbuje
 116

ustalić jego treść na podstawie praktyk państw, w konsekwencji na opracowaniu zasad prawa
obowiązującego (de lege lata ???)
* teoretycy prawa międzyn opracowują postulowane normy prawa międzyn, normy które powinny
obowiązywać w przyszłości (de lege ferenda)
* twórcza rola nauki - pośrednio tworzy się normy prawa, a normy prawa doprowadzają do rozwoju
prawa międzynarodowego - konwencja z 1967 o prawie kosmicznym - 10 lat po rozpoczęciu
okrążania ziemi przez I satelitę powstało (jest więc opóźnione)

- tworzenie prawa międzynarodowego poprzez zwyczaj międzynarodowy;

* prawo zwyczajowe było kwintesencją prawa międzynarodowego, tak kształtowały się zasady
wolności morza otwartego, nietykalności przedstawicieli dyplomatycznych (po kazusie Matwiejewa),
* prawo zwyczajowe rozwijało się z kompetencji państwa w dzałaniach w obrocie handlowym;
* zwyczaj to nie zasada słuszności (exequo et bono) i nie praktyka (uzus????), różnica między
zwyczajem międzynarodowym i zasadą słuszności to to, że zwyczaj zachowuje charakter
normatywny, a zasada jest elementem pozaprawnym; w rozumieniu statusu 38 MTS ustęp 2 -
rozstrzygnięcia oparte na słuszności są możliwe tylko w oparciu o zgodę dwóch stron, które biorą
udział w sporze; praktyka nie może doprowadzić do powstania prawa zwyczajowego, musi być
przeświadczenie o mocy wiążącej danej normy postępowania; pewne zachowania mogą być
powszechnie przestrzegane, choć nie są opatrzone sankcją w przypadku ich naruszenia - zwyczaj
salutowania banderą okrętom wojennym przez handlowe
* rozróżnienie między prawem zwyczajowym a normami bezwzględnie obowiąującymi (ius cogens) -
można je zmienić, uchylić jeśli wszystkie państwa się na to zgodzą, muszą być to normy zwyczajowe
(bo umowy nie mają uniwersalistycznego charakteru obowiązującego); normy nadrzędnie
obowiązujące są nadrzędne w stosunku do innych norm, więc ich derogacja jest nielegalna

- w związku z rozwojem kodyfikacji prawa międzyn doszło do tendencji, takiej, że dużą ilość państw
charakteryzuje niechęć do wiązania się umowami międzyn (problem upadłych państw- jest
administracja prowizoryczna, trzeba wprowadzić prawo w drodze konwencji, dziś obowiązuje jedynie
praktyka pochodząca ze zwyczaju)

- elementy zwyczaju - praktyka art 38; B) praktyka uznana za prawo, w wieku XIX niemieccy
pozytywiśći opracowali; definicje Marca Hudsona z 1950 w ramach prac Komisji Prawa
Międzynarodowego ONZ - opracował konwencję dla ułatwienia dowodów na obowiązywanie norm
prawa miedzyn; obejmuje 4 elementy
* zgodna praktyka pewnej ilości państw odnośnie do danego typu sytuacji należącej do domeny
stosunków międzynarodowych
* ciągłość lub powtarzalność praktyki w znaczącym okresie czasu
* koncepcja, że praktyka jest wymagana?? lub zgodna z przeważającym prawem międzyn
* powszechna milcząca akceptacja tej praktyki przez inne państwa

formuła Hudsowa mówi, że konieczne jest połącznie elementu materialnego (praktyki) z elementem
psychologicznym, czyli poczuciem obowiązku stosowania się do sposobu postępowania określonego
daną normą; wymóg istnienia drugiego elementu został podkreślony przez MTS i STSM - to nie tylko
praktyka w sferze prawa międzynarodowego, ale też wewnętrznego (tego co ma związek z
międzynarodowym) - oficjalne oświadczenie głowy państwa, rządu, ministra spraw zagranicznych;
podpisanie umowy mięzynarodowej bez pełnomocnictw, składają oświadczenia uprawnione co do
 117

umów dwustronnych i wielostronnych, oświadczenia co do dokumentów politycznych, projektów

dokumentów międzynarodowych; ustawodawstwo wewnętrzne odzwierciedla normy prawa
międzynarodowego; orzecznictwo sądów krajowych powołuje się na prawo międzynarodowe

- czy w polityce międzynarodowej liczą się działąnia rzeczywiste czy deklarowane, czasem może być
przypadkowa rozbieżność między nimi, czasem planowana??
* praktyka tworząca prawo zwyczajowe powinna być spójna, stała (regularna) i jednolita - norma
zwyczajowa jest uogólnieniem praktyki, więc nie osiągnie precyzji jak w wypadku umów (verba
volans... - słowa ulatuja, pismo zostaje); ważne jest zachowanie jednolitej praktyki, nie tylko w
okresie formowania norm prawa międzynarodowego, ale w okresie obowiązywania normy powstają
wątpliwości (orzeczenie w sprawie szelfu kontynentalnego morza północnego - praktyka prowadząca
do powstania zwyczaju musi być co do zasady jednolita; sprawa Nikaragui 1986 - praktyka
prowadząca do powstania zwyczaju nie musi być absolutnie i bezwzględnie jednolita, wystarczy że
będzie co do zasady zgodna,bo zachowanie niezgodne z normą będzie traktowane jako naruszenie
prawa międzynarodowego)- są to dwa różne stanowiska
* praktyka musi obowiązywać od znaczącego czasu
* w latach 90? istaniał pogląd, że prawo zwyczajowe może powstać na praktyce jednorazowej -
oświadczenie Trumana, że na dnie i pod dnem szelfu kontynentalnego wzdłuż wybrzeży USA należy
do USA - więc teraz prawo ma państwo nabrzeżne do "swoich" zasobów naturalnych
* praktyka państw powinna być powszechna - praktyka z udziałem wszystkich lub prawie wszystkich
państw świata albo jako praktyka z udziałem państw bezpośrednio zainteresowanych i objętych
funkcjonowaniem danej normy zwyczajowej (kiedy oceniamy powstanie normy zwyczajowej na bazie
wielostronnej umowy zwyczajowej, badamy tez pozycję państw niebędących stroną) ważna jest
reprezentatywność, fakt że powinna odzwierciedlać stanowiska wszystkich grup państw
reprezentujących różne systemy polityczne, powoduje to brak protestu, który umożliwia
zaakceptowanie normy lub zwyczaju; brak reakcji na działania i powstrzymywanie się od protestu,
może odnieść się do braku zainteresowania

- przekonania o mocy wiążącej praktyki zwyczaju międzynarodowego (opinio iuris) ust 1 lit B art 38 -
element psychologiczny, samo przekonanie bez praktyki nie doprowadzi do powstanie prawa
zwyczajowego (samo oświadczenie państwa, w którym nie towarzyszą określone działania lub
zamierzenia nie są zobowiązane do mocy wiążącej); isnienie przekonania o mocy wiążącej odróżnia
od protokołu i norm kurtuazji międzynarodowej
* istnieje tendencja do przesunięcia mocy wiążącej z państw dokonujących pewnych czynności na
ocenę tych działań przez organy stosujące to prawo, sądy międzynarodowe wskazywały, że państwa
mają przekonanie, że dana norma prawa zwyczajowego istnieje

* państwo nie może kierować się czynnikami psychologicznymi - zdefiniowanie napotyka na

trudności, ppowoduje, że żadko państwa skłądają oświadczenia doobowiązywania normy
zwyczajowej odnośnie tego państwa - nie ma działania afirmującego (potwierdzającego) żadko z
deklaracjami co do isnienia normy
* praktyka międzynarodowa ma sposoby na afirmację opinio iuris - państwa mają świadomość innych
państw (badają praktykę innych państw, co powoduje wykształcenie się umowy prawa zwyczajowego)
jeśli państwa mogą przeciwstawić się powstawaniu normy zwyczajowej, to jeśli nie protestują to
milcząco akceptują (indywidualna opinio iuris)
* dowodem opinio iuris jest głosowanie w ramach organizacji międzynarodowych i oświadczenia
 118

składane przy uchwaleniu dokumentów międzynarodowych (a głosują i składają oświadczenia

przedstawiciele państw, co jest czynnikiem wiążącym)
* stosunek do rezolucji NArodów Zjednoczonych - zobowiązania do Karty mają pierwszeństwo co do
innych zobowiązań - kwestie dotyczące treści zakazu użycia siły są uważane za ważne, bo wyjaśniają,
interpretują i rozwijają Kartę, ale same nie mają znaczenia normatywnego; MTS - prawo zakazuje
siły, ale nie zabrania konieczności głosowania przeciw konieczności stosowania siły; głosując za -
daję wyraz co do przekonania zwyczajowego charakteru zakazu, wstrzymanie się - nie jest
głosowaniem przeciw, wiec ograniczone poparcie zostało udzielone
* jeśli nie ma dowodów w postaci deklaracji, które uznają obowiązywanie prawa międzynarodowego,
opinio iuris, można przyjąć na podstawie jednolitej i konsekwentnej praktyki państw (przestrzeganie
immunitetów dyplomatycznych), powoduje to, że zacierają się różnice między wiążącymi i
mniejwiążącymi? nomrami np deklaracje do podjęcia rozmów pokojowych
* nie ma mocy wiążącej umowy przez samo podpisanie, ratyfikację, przystąpienie lub przez same
umowy bileteralne - pakty te są tylko wyrazem woli związania się konkretną normą umowy; nie
oznacza to bezwzględnej akceptacji i innych analogicznych zobowiązań, potrzebne są inne formy
praktyki (oprócz umów) np oświadczenia, deklaracje, głosowania w organizacjach międzynarodowych
- wyjątkiem jest sytuacja, gdy praktyka państwa polega na powstrzymaniu (zaniechaniu) się od
działania; STMS w sprawie statku Lotus - trybunał ustalił wysoki standard polegający na tym, że
zaniechanie pozwala na udowodnienie istnienia prawa zwyczajowego, tylko wtedy, gdy jest
podyktowane świadomością istnienia obowiązku zaniechania (gdy państwa się powstrzymują, bo
uważają że wymaga tego prawo)
* obowiązek zaniechania oparty na obowiązku niedziałania, a nie obowiązek zaniechania polegający
na działaniu przeciw istniejącej normie; MTS opinia doradcza 1996 - zakaz użycia broni jądrowej -
prawo humanitarne jako prawo zwyczajowe, szeroki udział państw w konwencjach jest dowodem
praktyki, ale nie powiedziano, że użycie broni jądrowej byłoby nielegalne, taktyka zastraszenia
(bronią jądrową) prowadzi do pokoju - równowaga strachu; od 1929 nadal obowiązuje pakt Brianda -
Kelloga o zakazie wojny napastniczej i agresji
* zakres obowiązywania normy zwyczajowej - nie ma zgody, zwyczaj obowiązuje w państwach, które
wyrażą zgodę w formie wyraźnej lub dorozumianej, w skrajnej postaci - zwyczaj czyli cicha umowa
(pactum tacitum), czego przeciwieństwem jest teoria obiektywistyczna - każdy akt prawa
zwyczajowego jest odrębny, nie ma mowy o porozumieniu między państwami, gdzyż pozwala ona na
związania państwa prawem zwyczajowym wbrew jego woli; obowiązują normy zwyczajowe o
charakterze uniwersalnym, wiąże nowe państwa, które powstały po wykrystalizowaniu zwyczaju,
nowe państwa uznają normy zwyczajowe przy nawiżaywaniu stsunków dyplomatycznych czy umów
międzynarodowych z państwami trzecimi; nowe państwa chca być szybko przyjęte do ONZ dlatego
przestrzegają zwyczajowych? skodyfikowanych; konsensualna koncepcja zwyczaju - niektóre normy
prawa zwyczajowego nowe państwa mogą odrzucić, wyjątek stanowią zasady uniwersalistycznej
umowy wiążącej jest instytucja Persistent Objector, czyli państwo, które od początku przeciwstawia
się powstaniu normy zwyczajowej - opór przeciw poddaniu się normie musi być zdecydowany w
stadium jej powstania, wyklucza się milczące lub wyraźne uznania po skrystalizowaniu - wyłączenie
państwa protestującego spod obowiązywania normy było zaakceptowane przez MTS, pozycja
Persistent Objector może być odrzucona przez społeczeństwo międzynarodowe zwłaszcza w sprawie
fundamentalnych zasad
* zwyczaj uniwersalny - o Koreańczykach, którzy proszą o azylw placówkach krajów ameryki
południowej w krajach ameryki południowej
* zwyczaje regionalne i lokalne - zasięg może być ograniczony do pewnego kręgu podmiotów
 119

(zwyczaje partykularne), obejmuje państwa sąsiadujące pod względem geograficznym, historycznym

lub religijnym, kwalifikacja normy jako lokalnej jest możeliwa po fakcie (aposteriori?) zgoda państw
uczesniczących w pakcie musi być jednoznacznie potwierdzona; możliwość istnienia norm
zwyczajowych bilateralnych (dwustronnych) potwierdził MTS - trudno zaakceptować pogląd, że
zawsze musi być wiecej niż dwa państwa; jeśli mamy normę uniwersalistyczną, a państwo A i B
stosuje regionalną, to państwo C musi ją zaakceptować, ale nie musi jej rozwijać i stosować w
stosunku do innych państw
- związki między umową międzynarodową a prawem zwyczajowym (art 38, relacje między A i B) po
II wojnie światowej skodyfikowano prawo morza, dyplomatyczne i konsulrne, traktatów - żadna nie
ma uniwersalistycznego charakteru; MT w orzeczeniu w sprawie szelfu kontunentalnego stwierdził, ąe
stosunek może być - umowa może zawierać normy, które w czasie zawarcia były wiążącymi normami
zwyczajowymi, umowa może stanowić o statucie, stadium w procesie kształtowania się norm
prawnych, umowa może proponować nowe normy prawne, które potwierdzone przez późniejszą
praktykę, tworzyć będą nowe prawo zwyczajowe
- stosunek między umowami skodyfikowanymi a prawem zwyczajowym - konwencje wiążą strony a
odpowiadające im normy zwyczajowe obowiązują państwa, które nie przystąpią do konwencji
- odwołanie się do prac przygoowawczych w czasie tworzenia konwencji- tekst umowy może odwołać
się do normy zwyczajowej (konwencja haska IV o prawach i zwyczajach prowadzenia wojny
lądowej)1974 konwencja wideńska o sukcesji państw - norma zwyczajowa może być wiążąca dla
państwa trzeciego jako prawo zwyczajowe); wszystkie normy prawa międzynarodowego bez względu
na źródło, mają jednakową moc prawną - mówimy o braku hierarchii źródeł
- konflikty rozstrzyga się - z zasady wcześniejsze prawo usuwa prawo późniejsze, prawoszczegółowe
usuwa ogólne
- prawo zwyczajowe podlega rozwojowi, każda sytuacja wymaga jego użycia jest specyficzna; gdy
nowa norma zstępuje starą - żadna norma nie może być stosowana do stanów faktycznych
poprzedzających jej wejście; stara norma wygasa przez zastąpienie jej nową, państwo musi
udowodnić, że ją przyjęło, jeśli dochodzi do sporu (konwencja genewska o sprawie morza - strefa
przyległa została wchłonięta przez morza terytorialne ?????)
- ogólna norma dotycząca suwerenności - która stanowi zasadę swobody działania państw, która może
być ograniczona przez normy szczegółowe czyli zobowiązania; rodzaje norm szczegółowych
uchylające normy generalne to normy regionalne i lokalne
- czy dwie normy mogą wiązać państwo (szczegółowa i generalna) tak, norma umowna nie w pełni
pokrywa isę ze zwyczajową (wtedy ta pozostaje w tle - art 31 konwencji o prawie traktatów);
równoległość między normami (traktatowa i zwyczajna), ale trzeba ją traktować elastycznie w
odniesieniu do każdej sprawy
zasada dobrego prawa sprowadza się by było elastyczne, by je dostosować do zmieniającej się sytuacji
(politycznej)
120