You are on page 1of 22

XVII OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA WARSZTAT PRACY PROJEKTANTA KONSTRUKCJI

Ustroń, 20 ÷ 23 lutego 2002 r.

Bogdan Garbarz

STAL SPRĘŻAJĄCA, TYPY I RODZAJE CIĘGIEN


SPRĘŻAJĄCYCH

1. Wstęp

Wyroby stalowe stosowane jako cięgna do sprężania konstrukcji z betonu, wytwarzane


są w postaci drutów, splotów drutów oraz prętów. Druty produkowane są metodą ciągnienia
na zimno walcówki. Po obróbce odprężającej druty z powierzchnią gładką lub
nagniecionym na zimno użebrowaniem, dostarczane są w kręgach lub jako wiązki prostych
odcinków. Sploty wytwarzane są z drutów o wymaganych właściwościach i dostarczane w
postaci kręgów. Produkcja prętów przeznaczonych na cięgna sprężające polega na
walcowaniu na gorąco prętów z powierzchnią gładką lub żebrowaną i zastosowaniu
następujących operacji, oddzielnie lub jednocześnie, polepszających właściwości:
przyspieszonego chłodzenia po walcowaniu, odkształcenia na zimno przez rozciąganie i/lub
wygrzewania (odpuszczania).
Wyroby stalowe przeznaczone na cięgna sprężające muszą spełniać ekstremalnie wysokie
wymagania pod względem wytrzymałości na rozciąganie i jednocześnie określonego
poziomu plastyczności, relaksacji naprężeń, wytrzymałości zmęczeniowej oraz odporności
na korozję naprężeniową.
W ostatnich kilkunastu latach w państwach o wysokim poziomie przemysłowym nastąpił
znaczny postęp w technologii produkcji wyrobów stalowych przeznaczonych na cięgna
sprężające. Postęp ten odzwierciedlają wymagania zawarte w normach dotyczących
wyrobów stalowych na cięgna sprężające. W Polsce w dziedzinie produkcji stali
sprężających oraz unowocześnienia norm z tego zakresu występuje opóźnienie w stosunku
do poziomu państw o rozwiniętych gospodarkach.

2. Normy na stalowe wyroby hutnicze przeznaczone na cięgna sprężające

Obowiązujące obecnie w Polsce normy na wyroby stalowe przeznaczone na cięgna do


sprężania konstrukcji z betonu są zdezaktualizowane w stosunku do poziomu techniki i
zasad normalizacji w państwach o rozwiniętym przemyśle. Z analizowanego zakresu istnieją
dwie polskie normy:
− PN-71/M-80014: „Druty stalowe gładkie do konstrukcji sprężonych”;
− PN-71/M-80236: „Liny do konstrukcji sprężonych”.
Pręty do konstrukcji sprężonych nie są objęte polskimi normami. Norma PN-71/M-80014
obejmuje druty ciągnione na zimno ze stali niestopowych wysokowęglowych w gatunkach
objętych przywołaną normą polską, przeznaczone do bezpośredniego zastosowania i do
produkcji splotów. W stosunku do norm państwowych i międzynarodowych
obowiązujących na Zachodzie, norma ta zawiera niższe wymagania m. in. w następującym
zakresie:
− nie obejmuje wysokowytrzymałych drutów w przedziale średnic powyżej 8,0 mm do
10 mm,
− nie obejmuje drutów o nagniatanym użebrowaniu,
− wymagania odnośnie do wartości wytrzymałości na rozciąganie są niższe (poza
średnicami najniższymi, poniżej 4,0 mm),
− nie zawiera wymagania wykonania badań zmęczeniowych, odporności na korozję
naprężeniową i wielkości relaksacji.
Norma PN-71/M-80236: „Liny do konstrukcji sprężonych” wymaga stosowania drutów
spełniających omówioną normę PN-71/M-80014, a w konsekwencji przejmuje wszystkie
jej niedoskonałości. Konstrukcja cięgien wymagana przez normę PN-71/M-80236 odbiega
znacznie od standardów przyjętych obecnie w normach państw Zachodnich.
Norma PN-B-03264: 1999 „Konstrukcje betonowe, żelbetowe i sprężone – Obliczenia
statyczne i projektowe”, w podrozdziale 3.2 „Stal sprężająca” zawiera uwagę, że „do czasu
opracowania Polskich Norm zgodnych z EN-10138 właściwości mechaniczne stali
sprężających określa się na podstawie odpowiednich aprobat technicznych”. W
podrozdziale 3.2 normy PN-B-03264: 1999 podano najważniejsze wymagania, jakie
powinny spełnić wyroby stalowe do sprężania betonu w postaci drutów, splotów i prętów.
Wymagania te oparto głównie na projekcie normy europejskiej PrEN 10138, ale włączono
także inne poziomy wymaganych wartości, m. in. zaczerpnięte z omówionej normy polskiej
PN-71/M-80014: „Druty stalowe gładkie do konstrukcji sprężonych”.
W krajach Unii Europejskiej poziom wymagań w stosunku do wyrobów stalowych
przeznaczonych na cięgna sprężające reprezentuje najnowsza edycja projektu normy EN-
10138: 2000 „Prestrssing steels” (Stale sprężające), która znajduje się w ostatniej fazie
uzgodnień i należy przypuszczać, że w najbliższych latach stanie się dokumentem
obowiązującym.
Norma PrEN 10138: 2000 składa się z czterech części:
PrEN 10138-1, Stale sprężające-Część 1: Wymagania ogólne;
PrEN 10138-2, Stale sprężające-Część 2: Druty;
PrEN 10138-3, Stale sprężające-Część 3: Sploty;
PrEN 10138-4, Stale sprężające-Część 4: Pręty.
Poniżej przedstawiono ogólną charakterystykę drutów, splotów i prętów według wymagań
zawartych w poszczególnych częściach normy PrEN 10138: 2000.
Wymagane liczbowe wartości podstawowych właściwości mechanicznych i użytkowych dla
tych wyrobów, podano w rozdziale 4.
Ogólna charakterystyka drutów sprężających objętych normą PrEN 10138: 2000
Druty wytwarzane są metodą ciągnienia walcówki na wyspecyfikowane średnice z zakresu
3,0 mm ÷ 10,0 mm i dostarczane są w kręgach lub wiązkach prostych odcinków, po obróbce
odprężającej. W całym zakresie średnic druty mogą być wytwarzane z gładką powierzchnią,
natomiast dla średnic z zakresu od 3 mm do 8 mm druty wytwarzane są również z
nagniatanym na zimno użebrowaniem o kształcie i wymiarach określonych w normie. Druty
wytwarzane są w czterech klasach wytrzymałości, określonych wartością nominalnej
wytrzymałości na rozciąganie :
Rm = 1860 MPa, dla średnic z zakresu 3,0 ÷ 5,0 mm
Rm = 1770 MPa, dla średnic z zakresu 3,2 ÷ 6,0 mm
Rm = 1670 MPa, dla średnic z zakresu 6,9 ÷ 8,0 mm
Rm = 1570 MPa, dla średnic z zakresu 9,4 ÷ 10,0 mm
Ogólna charakterystyka splotów sprężających objętych normą PrEN 10138: 2000
Norma obejmuje sploty wykonane z trzech oraz z siedmiu drutów o powierzchniach
gładkich lub z użebrowaniem nagniatanym, dostarczane w kręgach po obróbce odprężającej.
Środkowy drut w splocie siedmiodrutowym żebrowanym, jest zazwyczaj gładki.
Sploty siedmiodrutowe wytwarzane są również w postaci zwartej (kompaktowej)
uzyskiwanej poprzez przeciąganie splotu.
Średnice nominalne splotów trójdrutowych zawierają się w granicach 5,2 ÷ 7,5 mm, a ich
nominalna wytrzymałość Rm w granicach 1860 ÷ 2160 MPa. Średnice nominalne splotów
siedmiodrutowych zawierają się w granicach 6,85 mm ÷ 18,0 mm, a ich nominalna
wytrzymałość Rm w granicach 1700 ÷ 2160 MPa.
Ogólna charakterystyka prętów sprężających objętych normą PrEN 10138: 2000
Zgodnie z normą, pręty wytwarzane są metodą walcowania na gorąco, z ewentualnym
zastosowaniem dodatkowej obróbki, z powierzchnią gładką lub żebrowaną i dostarczane w
prostych odcinkach. Dodatkową obróbkę stosuje się w celu uzyskania wymaganych
właściwości prętów. Polega ona na zastosowaniu pojedynczo lub w połączeniu
następujących operacji: przyspieszonego chłodzenia po walcowaniu na gorąco,
odkształcenia na zimno przez rozciąganie oraz wygrzewania (odpuszczania). Norma nie
ustala geometrii użebrowania, pozostawia ten zakres wymagań do uzgodnienia pomiędzy
zamawiającym a wytwórcą.
Średnice prętów mieszczą się w przedziale 15 ÷ 50 mm, a nominalna wytrzymałość na
rozciąganie Rm w przedziale 1030 ÷ 1230 MPa.

3. Gatunki stali przeznaczone do wytwarzania cięgien sprężających

3.1. Obecnie stosowane na skalę przemysłową gatunki stali na cięgna


sprężające

Obowiązujące normy polskie dotyczące wyrobów stalowych na cięgna sprężające, tj. PN-
71/M-80014: „Druty stalowe gładkie do konstrukcji sprężonych” oraz PN-71/M-80236:
„Liny do konstrukcji sprężonych”, w zakresie gatunków stali odwołują się do normy PN-
65/H-84028: „Stal węglowa do wyrobu walcówki na drut. Gatunki”. Po kolejnych
aktualizacjach normy PN – 65/H-84028, obowiązuje obecnie norma PN-91/H-84028: „Stal
niestopowa przeznaczona na walcówkę do produkcji drutu. Gatunki”. W normie podano
wymagane składy chemiczne gatunków stali niestopowej przeznaczone na walcówkę do
ciągnienia drutów na zimno. Znak gatunku stali składa się z litery D (oznaczającej stal na
druty), dwucyfrowej liczby oznaczającej średnią zawartość węgla w setnych procenta masy,
oraz dodatkowego symbolu w postaci litery A oznaczającej obniżoną zawartość
pierwiastków domieszkowych (P, S, Cr, Ni, Mo) lub litery S oznaczającej znacznie
obniżone zawartości fosforu, siarki i miedzi. Na druty o wysokiej wytrzymałości stosuje się
stale wysokowęglowe, o zawartości węgla nie mniejszej niż 0,75%. W tablicy 1
zamieszczono przykłady wysokowęglowych gatunków stali objętych normą PN-91/H-
84028.

Tablica 1. Przykłady wysokowęglowych gatunków stali na wysokowytrzymałe druty


ciągnione na zimno, objętych normą PN-91/H-84028

Wymagany skład chemiczny, % masy


Oznaczenie
P S P+S Cr Ni Cu Mo
gatunku C Mn Si
max max max max max max max
stali
0,30÷0,60
D 80 0,78÷0,83 0,10÷0,30 0,035 0,035 0,060 0,20 0,20 0,20 0,08
(0,60÷0,90)*
0,30÷0,60
D 80A 0,78÷0,83 0,10÷0,25 0,030 0,030 0,050 0,10 0,15 0,20 0,05
(0,60÷0,90)*
0,30÷0,60
DS 80 0,78÷0,83 0,10÷0,25 0,020 0,020 0,035 0,10 0,15 0,15 0,05
(0,60÷0,90)*
0,30÷0,60
D 90A 0,88÷0,93 0,10÷0,25 0,030 0,030 0,050 0,10 0,15 0,20 0,05
(0,60÷0,90)*
0,30÷0,60
DS 90 0,88÷0,93 0,10÷0,25 0,020 0,020 0,035 0,10 0,15 0,15 0,05
(0,60÷0,90)*
* Odmiana G, z podwyższoną zawartością manganu
Dodatkowe wymagania w stosunku do podanych w tablicy 1:
zawartość N< 0,008%, zawartość As <0,08%

Norma PrEN 10138 wymaga, aby druty i sploty produkować z walcówki spełniającej
wymagania normy EN 10016-4: 1994 „Non-alloy steel rod for drawing and/or cold rolling –
Part 4: Specific requirements for rod for special applications”, natomiast w stosunku do
prętów sprężających norma ta nie zawiera wymagań co do gatunków stali.
Norma europejska EN 10016-4 została przetłumaczona i wprowadzona jako norma polska
PN-EN 10016-4: 1999 „Walcówka ze stali niestopowej do ciągnienia i/lub walcowania na
zimno. Wymagania dla walcówki przeznaczonej do zastosowań specjalnych”. Zawiera ona
m. in. wymagania co do składu chemicznego gatunków stali przeznaczonych na
wysokowytrzymałe druty. W tablicy 2 zamieszczono gatunki stali z normy PN-EN 10016-4,
o podobnym składzie chemicznym do gatunków podanych w tablicy 1.
Z porównania składów podanych w tablicach 1 i 2 wynika, że warunki zawarte w normie
PN-EN 10016-4 narzucają wyższe wymagania na zakresy zawartości pierwiastków
podstawowych (∆C=0,04% poza C92D2 oraz ∆Mn=0,2%) i na dopuszczalny poziom
zawartości niektórych pierwiastków domieszkowych (Cu+Ni+Cr, Cu+Sn, N). Wymienione
wyższe wymagania odnośnie do składu chemicznego umożliwiają uzyskanie lepszych
właściwości mechanicznych i eksploatacyjnych drutów i splotów.
Uzyskanie wysokiej wytrzymałości prętów sprężających, przy jednocześnie wystarczającej
plastyczności, jest znacznie trudniejsze niż w przypadku drutów ciągnionych na zimno.
Trudności te wzrastają dla większych średnic prętów. Wymagane właściwości prętów
sprężających uzyskuje się poprzez dobór składu chemicznego stali i parametrów dodatkowej
obróbki. Skład chemiczny i parametry obróbki nie są znormalizowane i ich wybór
pozostawiono do decyzji wytwórcy.
Tablica 2. Przykłady wysokowęglowych gatunków stali na wysokowytrzymałe druty
ciągnione na zimno objętych normą PN-EN 10016-4, o zawartości węgla zbliżonej do
gatunków podanych w tablicy 1.

Wymagany skład chemiczny, % masy


Oznaczenie
P S Cr2 Ni2 Mo Cu2,3,4 Al N
gatunku C Si Mn1
max max max max max max max max
stali
0,78÷ 0,10÷ 0,50÷
C80D2 0,020 0,025 0,10 0,10 0,02 0,15 0,01 0,007
÷0,82 ÷0,30 ÷0,70
0,80÷ 0,10÷ 0,50÷
C82D2 0,020 0,025 0,10 0,10 0,02 0,15 0,01 0,007
÷0,84 ÷0,30 ÷0,70
0,84÷ 0,10÷ 0,50÷
C86D2 0,020 0,025 0,10 0,10 0,02 0,15 0,01 0,007
÷0,88 ÷0,30 ÷0,70
0,86÷ 0,10÷ 0,50÷
C88D2 0,020 0,025 0,10 0,10 0,02 0,15 0,01 0,007
÷0,90 ÷0,30 ÷0,70
0,90÷ 0,10÷ 0,50÷
C92D2 0,020 0,025 0,10 0,10 0,02 0,15 0,01 0,007
÷0,95 ÷0,30 ÷0,70
1
Przy zamawianiu może być uzgodniony zakres zawartości manganu inny niż podany w
tablicy, lecz o wartości maksymalnej nie przekraczającej 1,20% i różnicy wartości górnej i
dolnej 0,20%,
2
Suma zawartości Cu+Ni+Cr nie może przekraczać 0,30%,
3
Cu+Sn ≤ 0,15%,
4
Po uzgodnieniu odnośnie do pewnych zastosowań zawartość Cu może być ograniczona do
max 0,12%

Szeroko stosowanym w Europie Zachodniej asortymentem prętów sprężających, są pręty z


żebrowaniem gwintowym o średnicy nominalnej 15 mm, wymaganej wytrzymałości na
rozciąganie Rm=1100 MPa i wymaganej granicy plastyczności Re=900 MPa. Pręty takie
mogą być produkowane ze stali węglowo-manganowej zawierającej 0,65 ÷ 0,80 % C i 0,50
÷ 1,00 % Mn, umacnianej po walcowaniu na gorąco metodą przyspieszonego chłodzenia w
celu wytworzenia struktury perlityczno-bainitycznej pręta.
Przykładowe wymagania w stosunku do prętów sprężających o minimalnej granicy
plastyczności 900 MPa i minimalnej wytrzymałości 1100 MPa zawarte w warunkach
dopuszczeniowych jednego z państw zachodnich, zamieszczono w tablicach 3a i 3b.
Wymagane własności prętów można także uzyskać metodą umacniania cieplnego poprzez
przyspieszone chłodzenie bezpośrednio po walcowaniu stali węglowo-manganowej
eutektoidalnej (tj. zawierającej 0,75 ÷ 0,80 % C) z dodatkiem dziesiątych procenta Cr, o
strukturze drobnopłytkowego perlitu [1, 2] lub poprzez umacnianie cieplne stali
średniowęglowej z dodatkami krzemu i wanadu [3] lub innych pierwiastków stopowych.
Na rys. 1 zamieszczono wybrane wyniki badań, na podstawie których opracowano
technologię obróbki prętów sprężających ze stali perlitycznej o minimalnej granicy
plastyczności 900 MPa i minimalnej wytrzymałości 1100 MPa [1, 2].

Tablice 3a i 3b. Przykładowe właściwości prętów sprężających St 900/1100, wymagane


przez warunki dopuszczające do stosowania w jednym z państw zachodnich

Tablica 3a. Wymagany skład chemiczny stali (według analizy wytopowej) na pręty
sprężające St 900/1100

Pierwiastek C Si Mn S P Cr Cu Ni Mo
min 0,63 0,15 0,50 - - - - - -
Zawartość
w % masy max 0,77 0,45 1,00 0,035 0,035 0,25 0,25 0,15 0,09

Tablica 3b. Wymagane własności wytrzymałościowe i plastyczne prętów sprężających


St 900/1100, z użebrowaniem gwintowym lub skośnym

Wymagana wartość
Parametr
parametru
Umowna granica plastyczności przy wydłużeniu 0,1%,
Rp0,1, MPa 900
Wytrzymałość na rozciąganie,
Rm, MPa 1100
Wydłużenie względne,
A10, % 7
Wydłużenie przy maksymalnej sile rozciągającej,
Agt, % 4
6xd (średnica nominalna
Średnica trzpienia w próbie zginania i kąt zginania
pręta), 180°
Amplituda obciążenia zmęczeniowego, 2 σ0, MPa 200/180
Naprężenie maksymalne obciążenia zmęczeniowego,
σmax σmax=0,65xRm
lub σmax=0,9xRp0,1
Wymagana liczba cykli
bez zerwania próbki =
= 2 x 106
1200

1000 odkształcenie

800
Temperatura, [ C]
o

wytrzymanie izotermiczne
600

400

200

0
0 100 200 300 400 500 600 700 800

Czas, [s]

Rys. 1 a.

1450

1350
Re,m, [MPa]

1250

1150
Re
Rm
1050

950
400 450 500 550 600
Temperatura przemiany, [ C] o

Rys.1 b.
13

12

11
A5, [%]

10

7
400 450 500 550 600
Temperatura przemiany, [ C] o

Rys. 1 c.

Rys. 1. Wyniki prób laboratoryjnych, których celem było opracowanie technologii obróbki
cieplnej bezpośrednio po walcowaniu na gorąco prętów sprężających ze stali perlitycznej o
minimalnej granicy plastyczności 900 MPa i minimalnej wytrzymałości 1100 MPa [1].
a) - Schemat eksperymentalnej obróbki cieplno-plastycznej realizowany za
pomocą urządzenia Gleeble 3800
b) - Otrzymane eksperymentalne zależności pomiędzy wartością granicy
plastyczności Re i wytrzymałością na rozciąganie a temperaturą, w której
przeprowadzono przemianę badanej stali podczas realizacji cyklu pokazanego na
rys. (a)
c) - Otrzymane eksperymentalne zależności pomiędzy wartością wydłużenia
względnego A5 a temperaturą, w której przeprowadzono przemianę badanej stali
podczas realizacji cyklu pokazanego na rys. (a)
3.2. Kierunki rozwoju gatunków stali na cięgna sprężające

Z analizy doniesień literaturowych i sprawozdań z prac badawczych wyłaniają się dwa


kierunki rozwoju gatunków stali na druty i sploty sprężające :
− podwyższanie własności mechanicznych stali wysokowęglowych o strukturze
perlitycznej,
− doskonalenie technologii wytwarzania stali dwufazowych ferrytyczno-
martenzytycznych.

Wysokowęglowe stale perlityczne o podwyższonej wytrzymałości

Podwyższanie granicy plastyczności i wytrzymałości stali wysokowęglowych perlitycznych


(o zawartości węgla 0,75 ÷ 0,80 %) następuje w wyniku sterowania przemianą, w kierunku
otrzymania perlitu o możliwie małej odległości międzypłytkowej. Dla tych gatunków stali
osiągnięto już najwyższą możliwą do uzyskania wytrzymałość [4 ÷ 6]. Dalsze
podwyższanie granicy plastyczności i wytrzymałości stali perlitycznych można uzyskać
poprzez dodatek niewielkich ilości (do ok. 0,2 %) pierwiastków tworzących węgliki i azotki,
w szczególności wanadu. Umocnienie wywołane mikrododatkiem wanadu powoduje wzrost
granicy plastyczności, w optymalnych warunkach technologicznych, o 250 MPa [7].
Najnowszym kierunkiem prób zwiększenia wytrzymałości stali perlitycznych jest
zwiększenie zawartości węgla do 0,95 %, przy równoczesnym dodatku ok. 1 % Si i 0,2 % V
[8]. Uzyskany synergiczny efekt podwyższa wytrzymałość drutów ciągnionych z tej stali do
2500 MPa [8].

Stale ferrytyczno-martenzytyczne

Stale ferrytyczno-martenzytyczne są niskowęglowymi gatunkami o zawartości węgla z


przedziału 0,05 ÷ 0,15 % oraz z dodatkiem Mn w ilości do ok. 2 % i/lub z dodatkiem Si do
ok. 2 %. Wytwarzanie walcówki z tych stali polega na zastosowaniu takiego schematu
przebiegu temperatury walcowanego pasma i walcówki bezpośrednio po walcowaniu, aby
uzyskać strukturę mieszaną składającą się z ferrytu i z martenzytu w ilości 15 ÷ 25 %. Druty
ciągnione ze stali ferrytyczno-martenzytycznych osiągają wytrzymałość z zakresu 2000 ÷
2700 MPa i jednocześnie dobrą plastyczność [9].

Ze względu na fakt, że w procesie produkcji prętów sprężających nie jest możliwe


zastosowanie znacznego odkształcenia na zimno lub w obniżonych temperaturach
powodującego dodatkowy przyrost wytrzymałości, wytwarzanie wysokowytrzymałych
prętów sprężających jest technologią trudną w realizacji, a jej parametry nie są ujawniane
przez producentów.
Rozwój technologii wytwarzania prętów sprężających sprowadza się do doboru składu
chemicznego stali, w tym zawartości pierwiastków stopowych takich jak Mn, Cr, Si, V, Mo
oraz charakterystyki chłodzenia bezpośrednio po walcowaniu, pozwalającego na uzyskanie
dla określonej średnicy pręta wymaganego zestawu własności wytrzymałościowych i
plastycznych.

4. Podstawowe właściwości mechaniczne, technologiczne i fizyczne cięgien


sprężających

4.1. Właściwości mechaniczne, technologiczne i fizyczne cięgien sprężających


według normy PrEN 10138: 2000

Jak już zostało podane, projekt normy EN 10138 : 2000 znajduje się w ostatniej fazie
uzgodnień i należy przyjąć, że w najbliższych latach stanie się dokumentem
obowiązującym. Norma ta zawiera najwyższy możliwy obecnie do osiągnięcia w skali
przemysłowej poziom właściwości cięgien sprężających.
W kolejnych podrozdziałach podano wymagane właściwości mechaniczne i technologiczne
drutów, splotów i prętów na podstawie normy PrEN 10138 : 2000.
Wyniki pomiarów siły maksymalnej w próbie rozciągania (Fm) oraz siły przy odkształceniu
plastycznym równym 0,1 % (Fp0,1) podlegają ocenie z zastosowaniem metod statystycznych.
W długim okresie produkcji (typowo 6 miesięcy) dla wartości Fm i Fp0,1 musi zostać
spełniony warunek:
m – ks ≥ Cv (1)
gdzie:
m – wartość średnia wyników pomiarów
s – odchylenie standardowe
k – współczynnik statystyczny (odczytany z tablic)
Cv – wartość charakterystyczna (w tym przypadku wymagana wartość
charakterystyczna Fm lub Fp0,1

4.1.1. Druty

Wymagane normą PrEN 10138: 2000 właściwości drutów sprężających wraz z niezbędnymi
objaśnieniami podano w tablicach 4 i 5.
Tablica 4. Wytrzymałość na rozciąganie i granica plastyczności drutów sprężających
według normy PrEN 10138-2: 2000

Wartość Wartość
Średnica Nominalna charakterystyczna charakterystyczna
nominalna wytrzymałość na siły maksymalnej siły rozciągającej
d rozciąganie
Gatunek stali w próbie przy odkształceniu
Rm rozciągania plastycznym 0,1%
mm Fm Fp0,1
MPa
kN kN
3,0 13,1 11,3
Y1860C 4,0 1860 23,4 20,1
5,0 36,5 31,4
3,2 14,2 12,2
Y1770C 5,0 1770 34,8 29,9
6,0 50,0 43,0
6,9 62,4 53,7
7,0 64,3 55,3
Y1670C 1670
7,5 73,8 63,4
8,0 83,9 72,2
9,4 109 90,4
Y1570C 9,5 1570 111 92,4
10,0 123 102

Objaśnienia:
Y – stal sprężająca
C – druty ciągnione na zimno
Tablica 5. Wymagane właściwości drutów sprężających (poza parametrami
wytrzymałościowymi podanymi w tablicy 4)
według normy PrEN 10138-2: 2000

Parametr Wymagana wartość

Wydłużenie przy maksymalnej sile, Agt, przy L0≥100 mm min 3,5 %

Wygląd powierzchni po zerwaniu Przełom ciągliwy

Próba przeginania. Średnica drutu, mm Promień gięcia, mm


3,0 7,5
3,2 i 4,0 10
5,0 i 6,8 15
6,9 do 9,3 20
9,4 do 10,0 25
− dla drutu gładkiego 4
Minimalna liczba przegięć
− dla drutu żebrowanego 3
Dla początkowej siły równej:
Maksymalna relaksacja dla
70% Fm (wymagane) 2,5 %
1000 godzin
80% Fm (do uzgodnienia) 4,5 %
Zakres naprężenia − drut gładki 200 MPa
zmęczeniowego przy górnej − drut żebrowany 180 MPa
granicy równej 70 % W normie PrEN 10138-2:
rzeczywistej wartości Rm 2000 nie podano wymaganej
liczby cykli bez zerwania
próbki. Z wymagań ogólnych
zawartych w PrEN 10138-1:
2000 wynika, że minimalna
liczba cykli bez zerwania
próbki powinna być równa
lub większa od 2 x 106
Czas Czas
minimalny średni
Korozja naprężeniowa w NH4SCN
2 godziny 5 godzin
4.1.2. Sploty

Wymagane normą PrEN 10138: 2000 właściwości splotów sprężających wraz z


niezbędnymi objaśnieniami podano w tablicach 6 i 7.

Tablica 6. Wytrzymałość na rozciąganie i granica plastyczności splotów sprężających


według normy PrEN 10138-3: 2000

Wartość Wartość
Średnica Nominalna charakterystyczna charakterystyczna
nominalna wytrzymałość na
siły maksymalnej siły rozciągającej
Klasa Gatunek rozciąganie
cięgna stali d w próbie przy odkształceniu
Rm rozciągania plastycznym 0,1%
mm Fm Fp0,1
MPa kN kN
Y1960S3 5,2 1960 26,7 22,9
6,5 39,2 33,8
Y1860S3 6,8 1860 43,5 37,4
7,5 54,0 46,4
7,0 56 48
9,0 93 80
11,0 140 120
Y1860S7 12,5 1860 173 149
A 13,0 186 160
15,2 260 224
16,0 279 240
15,2 248 213
Y177S7 16,0 1770 265 228
18,0 354 304
Y1860S7G 12,7 1860 209 180
Y1820S7G 15,2 1820 300 258
Y1700S7G 18,0 1700 380 327
Y2160S3 5,2 2160 29,4 26,2
Y2060S3 5,2 2060 28,0 24,1
Y1960S3 6,5 1960 41,4 35,6
B
Y2160S7 6,85 2160 60,9 52,4
Y2060S7 7,0 2060 62,0 53,0
Y1960S7 9,0 1960 98 84
Objaśnienia:
A, B – klasa cięgna
Y - stal sprężająca
S - splot
3, 7 - liczba drutów w splocie
G - splot zwarty (kompaktowy)
Tablica 7. Wymagane właściwości splotów sprężających (poza parametrami
wytrzymałościowymi podanymi w tablicy 6)
według normy PrEN 10138-3: 2000

Parametr Wymagana wartość

Wydłużenie przy maksymalnej sile, Agt, przy L0≥500 mm min 3,5 %

Wygląd powierzchni po zerwaniu Przełom ciągliwy


Dla początkowej siły równej:
Maksymalna relaksacja dla
70% Fm (wymagane) 2,5 %
1000 godzin
80% Fm (do uzgodnienia) 4,5 %
Zakres naprężenia − drut gładki 190 MPa
zmęczeniowego przy górnej − drut żebrowany 170 MPa
granicy równej 70 % W normie PrEN 10138-3:
rzeczywistej wartości Rm 2000 nie podano wymaganej
liczby cykli bez zerwania
próbki. Z wymagań ogólnych
zawartych w PrEN 10138-1:
2000 wynika, że minimalna
liczba cykli bez zerwania
próbki powinna być równa
lub większa od 2 x 106
Czas Czas
minimalny średni
Korozja naprężeniowa w
Klasa A 2 godziny 5 godzin
NH4SCN
Klasa B 1,5 godziny 4 godziny

Maksymalna wartość D w próbie rozciągania odgiętego


splotu siedmiodrutowego kompaktowego o średnicy 28 %
nominalnej ≥ 12,5 mm
4.1.3. Pręty

Wymagane normą PrEN 10138: 2000 właściwości prętów sprężających wraz z


niezbędnymi objaśnieniami podano w tablicach 8 i 9.

Tablica 8. Wytrzymałość na rozciąganie i granica plastyczności prętów sprężających według


normy PrEN 10138-4: 2000

Wartość Wartość
Średnica Nominalna charakterystyczna charakterystyczna
nominalna wytrzymałość na
siły maksymalnej siły rozciągającej
Gatunek Rodzaj rozciąganie
stali d w próbie przy odkształceniu
powierzchni Rm rozciągania plastycznym 0,1%
mm Fm Fp0,1
MPa kN kN
Y1100H R 15 1100 194 159
Y1100H R 20 1100 346 283
Y1030H P 25,5 1030 526 426
Y1030H P 26 1030 547 443
Y1030H R 26,5 1030 568 461
Y1030H P 27 1030 590 478
Y1030H P 32 1030 828 672
Y1030H R 32 1030 828 672
Y1030H P 36 1030 1048 850
Y1030H R 36 1030 1048 850
Y1030H P 40 1030 1294 1049
Y1030H R 40 1030 1294 1049
Y1030H P 50 1030 2022 1640
Y1230H P 26 1230 653 573
Y1230H R 26,5 1230 678 596
Y1230H P 32 1230 989 869
Y1230H R 32 1230 989 869
Y1230H P 36 1230 1252 1099
Y1230H R 36 1230 1252 1099
Y1230H P 40 1230 1546 1357
Y1230H R 40 1230 1546 1357
Objaśnienia:
Y – stal sprężająca
H – pręt walcowany na gorąco
P – powierzchnia gładka
R – pręt żebrowany
Tablica 9. Wymagane właściwości prętów sprężających (poza parametrami
wytrzymałościowymi podanymi w tablicy 8)
według normy PrEN 10138-4: 2000

Parametr Wymagana wartość

Wydłużenie przy maksymalnej sile, Agt, przy L0≥200 mm min 3,5 %

Wygląd powierzchni po zerwaniu Przełom ciągliwy

Maksymalna relaksacja dla 1000 godzin

Dla siły początkowej równej 70 % Fm

Nominalna średnica pręta ≤ 15 mm 6%

Nominalna średnica pręta > 15 mm 4%

Zakres siły zmęczeniowej przy górnej granicy Liczba cykli bez zerwania

równej 70 % Fm próbki ≥ 2 x 106

Pręty gładkie 200 MPa

Pręty żebrowane 180 MPa

Korozja naprężeniowa w
Minimalny czas do pęknięcia w godzinach
NH4SCN

Średnica pręta, mm Poszczególne próby Średnia z prób

d = 15 20 50

15 < d ≤ 25 60 250

25 < d ≤ 50 100 400


4.2. Metody badań właściwości cięgien sprężających
objętych normą PrEN 10138: 2000

Norma PrEN 10138: 2000 wymaga, aby badania parametrów geometrycznych i


wytrzymałościowych (Fm i F0,1) cięgien sprężających były wykonywane na bieżąco, na
próbkach atestacyjnych pobranych z partii produkcyjnych w sposób określony normą.
Badania właściwości specjalnych, do których należą: relaksacja izotermiczna, wytrzymałość
zmęczeniowa, rozciąganie odgiętych próbek oraz odporność na korozję naprężeniową,
norma nakazuje wykonywać okresowo, co najmniej jeden raz w roku. Badania wszystkich
właściwości cięgien sprężających objętych normą PrEN 10138: 2000 należy wykonywać
zgodnie z metodami zawartymi w normie PrEN ISO 15630-3 „Steel for the reinforcement
and prestressing of concrete-Test methods – Part 3: Prestressing steels” (Stal zbrojeniowa i
sprężająca do betonu – Metody badań – Część 3 : Stale sprężające). Norma PrEN ISO
15630-3 obejmuje następujące metody badań:
− Określenie wymiarów cięgien, charakterystyki geometrycznej i masy jednostkowej;
− Pomiar własności wytrzymałościowych;
− Próba zginania;
− Próba przeginania;
− Analiza chemiczna;
− Pomiar relaksacji w warunkach izotermicznych:
− temperatura badania 20°C ± 2°C
− siła początkowa 70% (lub 80%) siły maksymalnej w próbie zrywania (Fm)
określonej na próbce z tego samego odcinka pręta, co próbka poddana
relaksacji
− czas trwania próby 1000 godzin;
− Określenie wytrzymałości zmęczeniowej:
− rodzaj obciążenia: osiowa siła rozciągająca sinusoidalnie tętniąca,
przyłożona do odcinka pręta, w granicach od 70% Fm do (70% Fm – 200
MPa) dla gładkich drutów i prętów, w granicach od 70% Fm do (70% Fm –
180 MPa) dla żebrowanych drutów i prętów, w granicach od 70% Fm do
(70% Fm – 190 MPa) dla gładkich splotów i w granicach od 70% Fm do
(70% Fm – 170 MPa) dla żebrowanych splotów
− częstotliwość powinna być stabilna podczas próby i nie przekraczać 120 Hz
dla drutów i prętów oraz 20 Hz dla splotów;
− Odporność na korozję naprężeniową w środowisku rodanku amonu (NH4SCN) :
− rodzaj obciążenia : osiowa siła rozciągająca równa 80% Fm
− temperatura roztworu 50°C ± 1°C;
− Rozciąganie próbek odgiętych (dotyczy splotów siedmiodrutowych o średnicy
nominalnej ≥ 12,5 mm):
− kąt odgięcia próbki 20°.
4.3. Właściwości technologiczne i fizyczne cięgien sprężających nie objęte
normą PrEN 10138: 2000

Do właściwości specyficznych dla wysokowytrzymałych cięgien nie objętych normą PrEN


10138: 2000, o których informacja może być istotna dla konstruktora, należą: podatność
prętów do zginania, odporność na obciążenia udarowe i podatność do spajania.
Próba zginania prętów sprężających nie została zaliczona w normie PrEN 10138: 2000 do
wymaganych badań, jednak normy krajowe w państwach Europy Zachodniej oraz warunki
dopuszczenia prętów do stosowania, wymagają przeprowadzenia tej próby. Z badań wynika
[1], że wysokowytrzymałe pręty o strukturze perlitycznej, przechodzą pozytywnie próbę
zginania o kąt 180° na trzpieniu o średnicy 6d. Przykład pręta żebrowanego o średnicy
nominalnej 15 mm i o wytrzymałości Rm > 1100 MPa, zginanego na trzpieniu o średnicy 6d,
zamieszczono na rys. 2.
Odporność na obciążenia udarowe nie wchodzi w zakres znormalizowanych badań prętów
zbrojeniowych i sprężających. Udarność stali jest cechą, która w przypadku konstrukcji
sprężonych może być istotna w sytuacjach awaryjnych. Na rys. 3 pokazano zakresy wartości
granicy plastyczności i odpowiadające im zakresy wartości odporności na obciążenia
udarowe, dla stali o różnych składach i strukturach, w tym dla stali perlitycznych.
Wysokowytrzymałe pręty o strukturze całkowicie perlitycznej (takiej jak pokazana na rys.
2b), charakteryzują się niską odpornością na obciążenia udarowe, zwłaszcza w obecności
mechanicznych karbów. Z przykładu zamieszczonego na rys. 4 widać, że energia
pochłaniana podczas łamania próbek typu Charpy V 5x10 mm w zakresie temperatur 0 ÷
50°C jest niższa od 8 J, a poziom dobrej udarności dla tej geometrii próbek wynosi ≥ 15 J.
Wyższą udarność wykazują wysokowytrzymałe pręty średniowęglowe produkowane
metodą umacniania cieplnego bezpośrednio po walcowaniu, o strukturze mieszanej z
udziałem odpuszczonego martenzytu.
Stale wysokowęglowe, z jakich obecnie produkowane są wysokowytrzymałe cięgna
sprężające, są niespajalne. Podatność do spajania lub zgrzewania, czyli możliwość
wykonania spoin bez pęknięć o wymaganych własnościach wytrzymałościowych i
plastycznych, określa się na podstawie składu chemicznego stali za pomocą wartości
równoważnika węgla, oznaczonego symbolem CE, CE lub Ceq. Stosowane są różne wzory na
obliczanie CE [11, 12], ale najczęściej używana jest następująca formuła:

%Mn (%Cr + %Mo + %V) % Ni


C E = %C + + + (2)
6 5 15

Jeżeli wartość równoważnika CE przewyższa 0,6, prawdopodobieństwo wystąpienia pęknięć


spawalniczych jest wysokie. Dla wysokowęglowych stali sprężających równoważnik węgla
CE przyjmuje wartości powyżej 0,85. W takich przypadkach spajanie można przeprowadzić
specjalnymi metodami, z zastosowaniem podgrzewania elementów przed spajaniem (co
jednak powoduje zmianę ich własności mechanicznych) i obróbki cieplnej bezpośrednio po
spajaniu.
(a)

(b)

Rys. 2.
a) Wysokowytrzymały pręt sprężający o nominalnej średnicy 15 mm i o użebrowaniu
gwintowym, o wytrzymałości Rm > 1100 MPa, granicy plastyczności Re > 900
MPa i wydłużeniu względnym A5 > 7%, po pozytywnym przejściu próby zginania
na trzpieniu o średnicy 6d w temperaturze otoczenia.
b) Mikrostruktura pręta w postaci drobnopłytkowego perlitu. Powiększenie 5000x,[1].
Rys. 3. Zakresy wartości granicy plastyczności i odpowiadające im zakresy wartości
udarności (mierzonej w temperaturze otoczenia na znormalizowanych próbkach Charpy V)
dla różnych klas stali
1 - stale węglowe i stopowe ulepszone cieplnie
2 - stale mikrostopowe perlityczno-ferrytyczne
3 - stale mikrostopowe perlityczno-ferrytyczne o podwyższonej ciągliwości
4 - niskowęglowe stale o strukturze dyslokacyjnego martenzytu listwowego i/lub bainitu
dolnego
5 - stale perlityczne węglowe (niestopowe) i niskostopowe.
Małe ziarna perlitu
Duże ziarna perlitu
Energia łamania, J

Temperatura badania, ° C

Rys. 4. Zależność energii pochłanianej w próbie łamania udarowego próbek o przekroju


poprzecznym 5x10 mm z naciętym karbem Charpy V, od temperatury łamania.
Na wykresie zamieszczono zależności dla dwóch różnych struktur perlitu :
drobnoziarnistego i gruboziarnistego. (Odległości międzycząstkowe dla obydwóch
struktur były jednakowe, równe 0,2 mm) [10].
5. Dostępność cięgien sprężających na rynku polskim

Obecnie w Polsce nie są produkowane cięgna sprężające spełniające standardy światowe,


określone np. wymaganymi parametrami zawartymi w normie PN-B-03264 : 1999
„Konstrukcje betonowe, żelbetowe i sprężone” i posiadające dopuszczenia do stosowania w
postaci Aprobaty Technicznej Instytutu Techniki Budowlanej. Na rynku krajowym są
dostępne wyroby importowane posiadające Aprobatę Techniczną ITB.
Krajowi producenci prętów żebrowanych są na etapie wdrażania do produkcji prętów
sprężających.

Piśmiennictwo

[1] Kuziak R. : Nieopublikowane sprawozdania z badań – Technologia produkcji prętów do


sprężonego betonu. Instytut Metalurgii Żelaza, Gliwice, 2001
[2] Kuziak R. i in. : Zgłoszenie patentowe Nr 332463 „Sposób utwardzania prętów
stalowych do betonu sprężonego” Biuletyn Urzędu Patentowego Nr 21, 2000,s. 12
[3] Bik J. i in. : Zgłoszenie patentowe Nr 334505 „Stal na pręty o minimalnej granicy
plastyczności 900 MPa po hartowaniu powierzchniowym z temperatury walcowania”,
Biuletyn Urzędu Patentowego Nr 2, 2000, s. 42
[4] Garbarz B. : Stale mikroskopowe przeznaczone na wyroby kute. Prace Instytutu
Metalurgii Żelaza, t. 43, 1991,nr 3-4, s.23
[5] Garbarz B., Kuziak R. : The effect of microalloying on microstructure and properties of
medium – and high – carbon ferrite-pearlite steels (0,25-0,80%C). Proc. Int. Conf.
„Microalloying`95”, Pittsburgh, USA, June 1995, Iron and Steel Society 1995, s. 409
[6] Kondek T., Pietrzyk M, Kuziak R., Zalecki W. : Matematyczne modelowanie procesów
umacniania cieplnego profili kształtowych ze stali perlitycznych z uwzględnieniem
przemian fazowych zachodzących w silnie zróżnicowanych warunkach wymiany ciepła.
Przegląd Mechaniczny, t. 60, 2001, z. 4, s. 5
[7] Pickering F. B., Garbarz B. : Strengthening in pearlite formed from thermomechanically
processed austenite in vanadium steels and implications for toughness. Mater. Sci.
Technol., t. 5, 1989, s. 227
[8] Han K., Edmonds D. V., Smith G. D. W. : Optymization of Mechanical Properties of
High-Carbon Pearlitic Steels with Si and V Additions. Metallurgical and Materials
Transactions, t. 32A, 2001, s. 1313
[9] Grosman F., Herian J., Oskędra K. : Kształtowanie struktury wysokowytrzymałych
drutów ze stali ferrytyczno-martenzytycznych . Materiały V Międzynarodowej
Konferencji Ciągarskiej, Włocławek maj 1996, Wyd. Pol. Częstochowskiej, 1996, s.87
[10] Garbarz B., Pickering F. B. : Effect of pearlite morphology on impact toughness of
eutectoid steel containing vanadium. Mater. Sci. Technol., t. 4, 1988, s. 329
[11] ASM Specialty Handbook-Carbon and Alloy Steels. ASM International, 1996
[12] Welding of HSLA (Microalloyed) Structural Steels. Proc. Intern. Conf., ASM, 1978

You might also like