dr Marcin Romanowski, wstęp do prawoznawstwa, wykład 4 (13.11.

2010)

System prawa

1. Pojęcie systemu prawa

System: zbiór, pewnych elementów, w odpowiedni sposób uporządkowanych.

Zbiór
W sensie mereologicznym (kolektywnym) – agregat przedmiotów, całość składająca się z
części, rzecz złożona z części składowych: zbiór m-ów, czyli jest taki przedmiot P, którego
każda część ma w sobie część tego lub innego m-a będącego częścią przedmiotu P.
W sensie teoriomnogościowym (dystrybutywnym) – pewna mnogość elementów
wyróżnianych wedle posiadania przez nie pewnej cechy lub według jakiejś zasady. Zakłada
możliwość wyraźnego odróżnienia poszczególnych elementów zbioru elementów: zbiór
dobrze wyróżnionych i wyraźnie wyodrębnionych elementów, których poza posiadaniem
pewnej cechy/cech lub spełniania pewnych warunków nie musi łączyć żadna relacja.

Elementy zbioru
Różne elementy w zależności od typu systemu prawa.
Przepisy, akty normatywne, normy: dwojako rozumiane:
− w ujęciu nielingwistycznym: jako pewna czynność, działanie, akt; odróżnia się normę
jako coś immanentnie związanego z aktem normowania od zapisu tej normy, jaki
rekonstruuje prawnik z rozmaitych tekstów w procesie interpretacji prawa.
− w ujęciu lingwistycznym: jako wytwór (rezultat) czynności, działania, aktu w postaci
pewnego zapisu.

Tekst jest aktem normatywnym i zalicza się do systemu prawa, jeśli zawiera normy
generalno-abstrakcyjne, a nie tylko indywidualno-konkretne (stanowisko dominujące w
literaturze polskiej).

Sposób uporządkowania systemu prawa

Zbiór norm/aktów normatywnych w danym państwie jest uporządkowany. Tworzą one
hierarchiczna strukturę (systematyzacja pionowa) oraz są uporządkowane w kompleksy norm
zbliżonych do siebie treściowo (systematyzacja pozioma). Zakłada się również, że normy
prawne wchodzące w skład systemu są w dostatecznym stopniu niesprzeczne, spójne i
pozbawione luk.

Niesprzeczność systemu prawnego

Rodzaje sprzeczności norm:

sprzeczności logiczne

Temu samemu adresatowi N1 coś nakazuje, gdy jednocześnie N2 tego samego zakazuje.
Temu samemu adresatowi N1 coś nakazuje, gdy jednocześnie N2 to dozwala.
Temu samemu adresatowi N1 czegoś zakazuje, gdy jednocześnie N2 to dozwala.

przeciwieństwa logiczne

Występuje, gdy dwie lub więcej norm nakazuje danemu adresatów zachowania, które zgodnie
z naszą wiedzą są niemożliwe do jednoczesnego zrealizowania.

1
dr Marcin Romanowski, wstęp do prawoznawstwa, wykład 4 (13.11.2010)

niezgodności prakseologiczne

Występują, gdy zachowania zgodne z jedną normą, skutek takiego zachowania, unicestwia
całkowicie lub częściowo skutek zachowaniami zgodnego z drugą normą.
Niezgodności prakseologiczne:
− całkowite lub częściowe;

− jednostronne lub dwustronne;

Wymaganie zachowań zgodnych ze sprzecznymi normami byłoby nieracjonalne.

Spójność systemu prawnego

System prawa wolny od niezgodności jest spójny wewnętrznie.

Cecha stopniowalna.

Koherencja systemu (spójność sensu stricto): podstawowym wymogiem dla systemu

prawnego jest przynajmniej spójność formalna: gdy system nie zawiera logicznych
sprzeczności i niespójności. Naruszenie tej spójności koryguje się regułami kolizyjnymi. W
dalszej kolejności wymogiem jest spójność prakseologiczna; jej brak, występowanie
niezgodności tego typu skutkuje nieefektywnością systemu.

Spójność sensu largo: pewna „jednolitość tematyczna”

Zupełność systemu prawnego.

System prawny powinien regulować wszystkie kwestie – i tylko te kwestie – które uznaje się
za istotne.
Jaki brak regulacji prawnej jest luką w prawie?
Luka w prawie: brak regulacji, co do którego można racjonalnie twierdzić, że nie jest przez
ustawodawcę zamierzony. Gdyby ustawodawca działał racjonalnie, uregulowałby ten stan
rzeczy – nakazał, zakazał, dozwolił określone zachowanie określonym adresatom w
określonych warunkach.

Rodzaje rzeczywistych luk w prawie:

- luki swoiste – gdy prawodawca nie zakończył procesu prawotwórczego – np. nie wydano
rozporządzenia do ustawy mimo istnienia takiego zobowiązania.
- luki techniczne – pomimo zakończenia procesu prawotwórczego nadal nie można ustalić
norm regulujących określone stosunki.

- luki aksjologiczne (ocenne) - sytuacje, w których twierdzi się, że jakiś stan rzeczy powinien
być przez ustawodawcę uregulowany w określony sposób, jeśli kierować się ma określonymi
założeniami aksjologicznymi, prakseologicznymi.

Usuwanie luk w prawie:

- przez podmiot tworzący prawo
- przez podmiot stosujący prawo – w odniesieniu do luk konstrukcyjnych za pomocą
wnioskowań z analogii.

2
dr Marcin Romanowski, wstęp do prawoznawstwa, wykład 4 (13.11.2010)

Hierarchiczne uporządkowanie systemu prawnego

System prawny ma charakter systemu statyczno-dynamicznego (system mieszany): występują

w nim powiązania o charakterze treściowym oraz o charakterze kompetencyjnym.

System statyczny - więzi między normami opierają się na powiązaniach treściowych.

Powiązania treściowe: treść normy hierarchicznie niższej wyznaczana jest przez treść normy
hierarchicznie wyższej. Z norm ogólnych wywodzi się treść pozostałych norm: to oznacza, że
treść wszystkich norm tkwi niejako w treści normy najwyższej; stąd system jest statyczny, nie
rozwija się treściowo.

„Wynikanie” o charakterze:
− logicznym
− instrumentalnym
− aksjologiczny

System dynamiczny - normy powiązane są więzią kompetencyjną: norma hierarchicznie

wyższa stanowi podstawę obowiązywania normy hierarchicznie niższej; ignoruje się
powiązania treściowe między normami. Dynamiczność polega na tym, że system rozwija się
przez to, że normy wyższe dają tę kompetencję do stanowienia norm niższych na przyszłość,
w taki systemie tkwi możliwość tworzenia stale nowych norm kompetencyjnych i
merytorycznych.

Powiązania w systemie prawnym (mieszanym)

- NW może uchylić lub zmienić NN, nie odwrotnie,
- NN powinna być zgodna (nie może być sprzeczna) z NW,
- NW może stanowić podstawę obowiązywania NN, nie odwrotnie,
- NW może upoważniać do utworzenia NN, nie odwrotnie,
- NW dotyczy zwykle spraw większej wagi niż NN; NW często może mieć charakter
zasady prawnej (vide: pojęcie zasad prawnych)

Systematyzacja pozioma – podział na gałęzie.

W aspekcie poziomym prawo dzieli się na działy, obejmujące kompleksy norm regulujące
stosunki tego samego rodzaju – gałęzie prawa.

Podział prawa na gałęzie to rezultat historycznej ewolucji.

Generalna tendencja: pogłębiające się zróżnicowanie systemów prawnych:

- wyodrębnianie się z dotychczas istniejących gałęzi prawa bardziej
wyspecjalizowanych kompleksów norm, np. prawo pracy, prawo rodzinne z prawa
cywilnego,
- powstawanie całkowicie nowych dziedzin, gałęzi prawa, np. prawo informatyczne,
prawo europejskie, prawo sportowe.

Kryteria podziału na gałęzie prawa:

- Kryterium przedmiotowe

3
dr Marcin Romanowski, wstęp do prawoznawstwa, wykład 4 (13.11.2010)

- Kryterium podmiotowe

- Kryterium metody regulacji

Trzy zasadnicze metody regulacji:

- metoda cywilna
W gałęziach respektujących autonomię woli stron, w granicach określonych przez normy iuris
cogentis pozwala stronom swobodnie kształtować stosunki prawne.

- metoda administracyjna
Używana w odniesieniu do stosunków, w których jedna strona jest podporządkowana drugiej
stronie.

- metoda karna
Stosowana w przypadkach zabraniania pewnych czynów pod groźbą sankcji karnej.
Odpowiedzialność oparta o zasadę winy indywidualnej, postępowanie może się toczyć przed
niezależnym od administracji organem.

Istotną rolę dla konstytuowania się poszczególnych gałęzi prawa odgrywają

charakterystyczne dla danej gałęzi zasady oraz instytucje prawne

Instytucja prawna – kompleks norm stanowiących funkcjonalną całość, które regulują jakiś
typowy zespół stosunków społecznych (np. małżeństwo, testament, sprzedaż)

Kodeks – akt normatywny rzędu ustawy, zawierający podstawowe dla danej gałęzi prawa
zasady i reguły, w sposób kompleksowy regulujący stosunki w danej gałęzi. W krajach civil
law – tendencja do kodyfikacji gałęzi prawa.

Współczesne polskie kodeksy – ogólna charakterystyka

Inkorporacja – prywatny lub urzędowy zbiór praw w danej dziedzinie. Porządkuje już
obowiązujące w danej gałęzi systemu prawa akty normatywne w celu ułatwienia korzystania
z nich.

Prawo materialne – zespół norm regulujących w sposób pierwotny daną sferę stosunków
społecznych, określających ich prawa i obowiązki.

Prawo procesowe – reguły określające sposób postępowania w przypadku, gdy doszło do

naruszenia norm prawa materialnego czy sporu co do jego interpretacji, określające
kompetencję, organizację organów rozstrzygających te sprawy. Normy wtórne w stosunku do
norm prawa materialnego.

Elementarna charakterystyka podstawowych gałęzi systemu prawa – uwzględniająca:

- przedmiot regulacji
- podstawowe źródła prawa
- metodę regulacji
- podmioty prawa
- typowe działy, zespoły instytucji

4
dr Marcin Romanowski, wstęp do prawoznawstwa, wykład 4 (13.11.2010)

podstawowe gałęzie: prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, postępowanie

administracyjne, prawo finansowe, prawo cywilne, postępowanie cywilne, prawo pracy,
prawo rodzinne, prawo rolne, prawo karne, postępowanie karne,

2. Prawo publiczne i prawo prywatne

Ulpian – prawo publiczne odnosi się do interesu państwa, prywatne do interesu jednostki.

Kryteria podziału:

- Podmiotowe

- Typu regulowanych stosunków

- Sposobu dochodzenia roszczeń

W większości przypadków zastosowanie tych wszystkich kryteriów prowadzi do zbieżnych

rezultatów.

Praktycznie w każdej gałęzi prawa można jednak wskazać cechy prywatno- i

publicznoprawne.

Tendencja do publicyzacji całego prawa. Przyczyny:

- rozrost funkcji państw

- rozwój nowych technologii
- powstawanie reżimów totalitarnych.

3. Typy systemów prawnych: civil law i common law

3.1 system civil law

Kraje Europy kontynentalnej, Ameryki Łacińskiej

Cechy systemu civil law:

- Zasada prymatu ustawy.

Podstawowym źródłem prawa jest ustawa tworzona przez parlament.
Inne organy państwowe, w szczególności organy władzy wykonawczej, mogą tworzyć prawo
na podstawie upoważnienia ustawowego i konstytucyjnego i w jego granicach.
Rola prawa zwyczajowego jest ograniczona, zwykle ma ono charakter subsydiarnego źródła
prawa.
Najwyższą formą legislacji są kodeksy, podstawowe gałęzie prawa (prawo cywilne i karne,
procesowe i materialne), są zwykle skodyfikowane. Istnieje tendencja do kodyfikacji również
innych działów prawa.

- Oddzielenie tworzenia i stosowania prawa.

Systemy polityczno-prawne nawiązują do zasady trójpodziału władz wg Karola
Monteskiusza. Z tej teorii wyprowadza się zasadę rozdziału tworzenia i stosowania prawa.

5
dr Marcin Romanowski, wstęp do prawoznawstwa, wykład 4 (13.11.2010)

Tworzenie prawa zasadniczo zastrzeżone jest dla parlamentów, stosowanie, dla sądów i
organów administracji publicznej.

- Zakaz tworzenia prawa przez sądy

Konsekwencją zasady trójpodziału władz jest zakaz tworzenia prawa przez sądy. Rola sądów
sprowadza się do wymiaru sprawiedliwości, a więc stosowania norm ogólnych
(generalno-abstrakcyjnych) zawartych w aktach normatywnych tworzonych przez
parlamenty, do jednostkowych przypadków i formułowanie konsekwencji prawnych.
Non exemplis sed legibus iudicandum est (kodeks Justyniana)

- Historycznym źródłem prawa jest prawo rzymskie

Systemy prawne civil law wykazują daleko idące podobieństwo, mające swoje źródło w
recepcji w tych systemach prawa rzymskiego. Posługują się podobną terminologią,
instytucjami, zasadami prawnymi.

3.2 System common law

Systemy prawne krajów anglosaskich (Wielka Brytania, USA bez Luizjany), kraje Brytyjskiej
Wspólnoty Narodów.

Cechy systemu common law:

- Zasada prymatu ustawy.

Ustawa (statute) jest również w systemie common law najwyższym źródłem prawa. Może
uchylić każdy precedens, żaden precedens nie może uchylić ustawy.

- Brak rozdziału tworzenia i stosowania prawa.

W systemie common law sady nie tylko stosują prawo, ale również w pewnych
okolicznościach tworzą prawo. W szczególności dotyczy to najwyższych instancji sadowych.

- Sądy mogą tworzyć prawo.

Decyzja sądu, która tworzy prawo to precedens. Podejmowana w toku rozpatrywania
indywidualnych, konkretnych spraw (stad częste określenie prawa common law jako case
law).
Precedensem jest sformułowana w wyroku reguła ogólna (ratio decidendi), w oparciu o którą
sąd rozstrzygnął dana sprawę i która staje się wiążąca przy rozstrzyganiu tego samego rodzaju
spraw w przyszłości. Pozostałe elementy decyzji sędziowskiej (obiter dicta) są pozbawione
mocy wiążącej w innych sprawach.
W systemie common law obowiązuje zasada stare decisis, związania precedensem. Zgodnie z
nią sądy niższe są obowiązane stosować precedensy ustanowione przez sądy wyższe. Od
precedensu może zasadniczo odstąpić tylko sąd, który go ustanowił albo sąd wyższy.

- Brak recepcji prawa rzymskiego.

W krajach anglosaskich nie doszło do szerokiej recepcji prawa rzymskiego, miała ona jedynie
charakter pośredni. Common law jest prawem rodzimym i wywodzi się z prawa
zwyczajowego. Prawo anglosaskie wytworzyło swój własny aparat pojęciowy, instytucje,
zasady, często nie mające żadnego odpowiednika w prawie kontynentalnym.

3.3 Konwergencja systemów common i civil law.