Professional Documents
Culture Documents
GENERATORY
384
W A R U N K I GENERACJI D R G A Ń S I N U S O I D A L N Y C H
r
O7— b i- o
t Senerator
- r 4 I
u2(t)
Y
.J
Rys. 8.1. Generator jako źródło napięcia — schemat zastępczy
Generator jest po prostu źródłem napięcia (prądu)— rys. 8.1, które opisuje-
my podając jego impedancję wyjściową ZQ i napięcie źródła uz(t). Poza wartościami
parametrów przebiegu uz(t), które np. w przypadku generatora sinusoidalnego są
określone przez amplitudę i częstotliwość drgań, ważna jest także stabilność tych
parametrów w funkcji czasu i temperatury.
W generatorach częstotliwości bardzo istotnym parametrem jest stabilność
częstotliwości drgań, szczególnie, jeśli używa się ich jako wzorców czasu albo często-
tliwości. Stabilność częstotliwości przedstawia się jako miarę względną odchyłki Af
(np. średniej w ciągu doby) w stosunku do częstotliwości średniej f0
gf J (8.1)
fo
25 — Podstawy elektroniki...
385
8. GENERATORY
przy czym
1 r
£= — współczynnik tłumieniaX) (8,4)
2 corL
a)r-i b)
Rys. 8.2. Obwód rezonansowy RLC: a) ze stratami, b) odtłumiony za pomocą rezystancji ujemnej
c) odtłumiony za pomocą dodatniego sprzężenia zwrotnego
ł),
VV warunkach małego tłumienia — interesujących właśnie w zastosowaniach genera-
cyjnych — dogodnie jest operować pojęciem dobroci Q obwodu: Q = ^^ — —.
r 2<J
386
W A R U N K I GENERACJI D R G A Ń SINUSOIDALNYCH
•i(t) c)
1 i
przy czym 7(0) — stała zależna od warunków początkowych. Przebieg opisany rów-
naniem (8.7) przedstawia drgania sinusoidalne o stałej częstotliwości co = to,Vi— f 2
i amplitudzie zmieniającej się zależnie od f (patrz rys. 8.3).
Dla 0 < £ < 1 amplituda drgań zmniejsza się wykładniczo; jest to przypadek,
odnoszący się do rys. 8.2a, w którym r > 0 reprezentuje rezystancję strat cewki.
Dla £ = 0 drgania mają stałą amplitudę i częstotliwość co = cor; jest to stan do którego
dążymy w generatorach. Dla — 1 < £ < 0 amplituda drgań zwiększa się wykładniczo.
Na rysunku 8.2b przedstawiono obwód z dodatkową rezystancją ujemną
Rt-y W tym przypadku, w porównaniu do wzoru (8.4) zmienia się jedynie współ-
czynnik tłumienia
(8.8)
2 \corL corLJ
dzięki czemu możliwe jest osiągnięcie drgań nietłumionych (£' = 0), jeśli tylka
spełniony jest warunek1*
r = -*<-) (8.9)
Dla r> —R(-) wystąpią drgania tłumione, a dla r < wystąpią drgania nara-
stające.
Aby przekonać się, że obwód z rys. 8.2a można odtłumić za pomocą pętli
dodatniego sprzężenia zwrotnego, zbadamy jego zachowanie się w układzie przedsta-
wionym na rys. 8.2c. Analizowany obwód rezonansowy jest tu zasilany zwrotnie
przez sprzężenie indukcyjne M i wzmacniacz sterowany napięciem u(t) występują-
cym na pojemności C obwodu. Dla uproszczenia rozważań weźmy pod uwagę idealny
wzmacniacz operacyjny w układzie sterowanego napięciem u źródła prądowego
o prądzie i2. Przyjmując, że napięcie u jest niezerowe, otrzymamy układ równań.
(8.10)
1}
W generatorze należałoby uwzględnić obecność rezystancji obciążenia — tu można
przyjąć, że uwzględniono ją w rezystancji strat obwodu r.
25*
387
8. GENERATORY
du
i= -C— (8.11)
dt
di2 di 1 f
—b
- M - ^ =źr+L— -f — I i (8.12)
•df dt C J
który po uporządkowaniu można ząpisać w znanej już postaci
2 \co,L R )
Współczynnik tłumienia może przebierać tu różne wartości, zależnie od wartości
sprzężenia M i rezystancji R. Tłumienie jest zerowe, co odpowiada warunkowi
generacji drgań nietłumionych, jeśli
— = rL (8.15)
R
Na podstawie analizy obu układów z rys. 8.2b i 8.2c stwierdzamy, że pro-
wadzą one do tych samych równań, przy czym każdy z nich może generować drgania
sinusoidalne o stałej amplitudzie, jeśli tylko spełnione będą odpowiednie warunki
(8.9) lub (8.15).
Generatory ze sprzężeniem zwrotnym mogą mieć także inną postać niż na
rys. 8.2c. Mianowicie niektóre filtry typu RC lub RL (a więc obwody nierezonansowe)
wprowadzone w pętlę sprzężenia zwrotnego wzmacniaczy tworzą wypadkowe ob-
wody elektryczne, które są także opisane równaniem różniczkowym obwodu oscyla-
cyjnego (drugiego rzędu). Tym samym klasa generatorów ze sprzężeniem zwrotnym
rozszerza się o tzw. generatory RC lub RL.
388
Ł2. W A R U N K I GENERACJI D R G A Ń SINUSOIDALNYCH
389
8. GENERATORY
^ 9*
- Cd
WqO)Q
Rys. 8.5. Wpływ zmian charakterystyki fazowej wzmacniacza na częstotliwość drgań
fazy lub częstotliwości. Oznacza on, że całkowite przesunięcie fazy w pętli sprzężenia
zwrotnego powinno być wielokrotnością kąta pełnego; częstotliwość ct>0, przy której
to zachodzi, jest częstotliwością generacji.
Stabilność częstotliwości. Częstotliwość generacji co0 zależy od przebiegu charakte-
rystyk ęk i <pg w funkcji częstotliwości. Natomiast stabilność częstotliwości co0 ge-
neratora zależy od stałości tych charakterystyk w czasie, na co mają m.in. wpływ
takie czynniki zewnętrzne, jak zmiany temperatury otoczenia Ta lub niestabilności
napięć zasilających wzmacniacza XJZz- Zapiszemy więc
<Pk=fk{<»>Ta,Uzz...) (8.23)
Jeżeli zatem charakterystyka cpk(co) zmieniła się z powodu zmian parametrów wzmac-
niacza i ma obecnie postać (p'k(co), np. jak na rys. 8.5, to powinna temu towarzyszyć
zmiana częstotliwości co0 na ca'0 o taką wartość dco, dla której d(pg = —d(pk. Wyznacz-
my ze wzorów (8.23) i (8.24) różniczki zupełne dę k i dcpg
(8.26)
(8.27)
(8.28)
390
Ł2. W A R U N K I GENERACJI D R G A Ń SINUSOIDALNYCH
Wynika stąd, że niestabilność wywołana zmianą przesunięć fazowych (pk i q>g (spo-
wodowana wahaniami parametrów Ta, XJZz i innych), będzie tym mniejsza, im więk-
sze będą nachylenia charakterystyk fazowych cpk(có) i <pAco) albo, mówiąc
dco d^
inaczej, im większe będą dobroci tych obwodów. Dla wyjaśnienia: dobroci obwodów
definiuje się wieloma równoważnymi sposobami, a między innymi
dę
e (<%>=-co dco (8.29)
(0 = (Do
Zwykle charakterystyka fazowa wzmacniacza niewiele zależy od częstotli-
wości w szerokim zakresie zmian, przy czym cpk przyjmuje wartości 0° lub 180°.
Wobec tego stabilność generatora zależy od filtru (patrz rys. 8.5). Z reguły wybieramy
więc filtry o możliwie stromych charakterystykach fazowych1^. Cechę taką mają np.
obwody rezonansowe o dużej dobroci Q, rezonatory elektromechaniczne, szczególnie
kwarcowe lub mostkowe obwody RC.
Stabilność amplitudy. Amplituda drgań generatora zależy od spełnienia warunku
(8.21). Jeśli KG > 1 — amplituda drgań będzie się zwiększała, jeśli KG < 1 — będzie
się zmniejszała, a jedynie dla KG = 1 będzie stała. Należy jednak zdawać sobie sprawę
że dotrzymanie warunku amplitudy w układach liniowych (dotąd rozważanych) jest
niemożliwe, gdyż choćby tylko np. wzmocnienie wzmacniacza zmienia się ż tempera-
turą, upływem czasu itp. Stabilność amplitudy osiąga się praktycznie uzależniając
wzmocnienie wzmacniacza od amplitudy sygnału, tak, że ze wzrostem amplitudy
wzmocnienie maleje i odwrotnie. Aby otrzymać takie zależności należy stosować ele-
menty nieliniowe.
Typowa charakterystyka dynamiczna2^ wzmacniacza rzeczywistego — rys.
8.6 —jest zawsze nieliniowa, wykazując nasycenie dla dużych amplitud (ze wzrostem
1}
Ze wzoru (8.28) nie wynika jednak, że dla -> oo osiągniemy zupełną niezmienność
oco
częstotliwości generacji coQ; w tym przypadku o stabilności generatora decydują wyłącznie ele-
menty filtru, a nie elementy wzmacniacza.
2)
Rozumiemy ją jako zależność amplitudy podstawowej harmonicznej sygnału wyjścio-
wego Uom u) od amplitudy sinusoidalnego sygnału wejściowego Ulm.
391
8. GENERATORY
392
8.2. W A R U N K I GENERACJI D R G A Ń SIN u .
%
Rys. 8.7. Bez podpisu
b)
393
8. GENERATORY
i
stępczy
394
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC Z E S P R Z Ę Ż E N I E M ZWROTNYM
395
8. GENERATORY
\C2 CY U2-ut
Warunek
Rl generacji
u2=u,i
Rys. 8.13. Schemat zastępczy małosygnałowego generatora Colpittsa po otwarciu pętli sprzężenia
zwrotnego
0 , 0 = < +
(8.36)
T er&)
lub dla Q1Q2>1
cor
co0 &cor + (8.37)
2QtQ2
przy czym
c 1 / 2
co. = (t( L v )
396
9w4.
G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC Z E SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM
+ 9 Ur
RoRL
Q: C2 cor ~~ dobroć dwójnika C2 R0 RL (8.39)
Rn + Rl
397
8. GENERATORY
wyjaśniono w p. 8.3.4. Warunki generacji dla tego układu można wyznaczyć z zależ-
ności (8.36), (8.37) i (8.41) podstawiając odpowiednie wartości Rt, R0 i K wyznaczone
dla liniowego modelu tranzystora.
Przyjmując model tranzystora w postaci czwórnika o parametrach he
i zakładając h12e = 0, otrzymujemy
TT « , (8.44)
C2 hlu(l + h22eRL)
Analizując zależności (8.36) można zauważyć, że niestabilność częstotli-
wości generatora ma dwa źródła: 1 —* niestabilność elementów L, Cl9 C2, które
bezpośrednio określają cor (mają one zwykle znaczenie dominujące) oraz 2 — nie-
stabilność obciążenia RL i parametrów wzmacniacza Ri9 R0} K (dla układu z rys.
8.14a odpowiednio — h± le, h22e i h21e), które mają znaczenie tym mniejsze, im większe
są dobroci Qx i Q2.
Zauważmy, że ujemny wpływ rezystancji wejściowej Rt można zmniejszyć
stosując układy wzmacniające o dużej rezystancji wejściowej (wzrost Qx), a więc
np. nie tranzystory bipolarne, a tranzystory unipolarne, jak na rys. 8.14b.
Powyższe uwagi mają charakter ogólny, gdyż są one słuszne nie tylko dla
generatorów Colpittsa ale również dla innych generatorów.
?9 II
II a1
1 1k Lv K.Cp^Tt
H
"i "0
Rys. 8.15. Schemat podstawowy generatora Hartleya
398
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC Z E S P R Z Ę Ż E N I E M ZWROTNYM
+9 u,'cc
CS2
}B1 U
CS1
U
•BL
<B2
k
i Rys. 8.16. Generator Hartleya — przykład realizacji
399
8. GENERATORY
lub rezystora Rc, jak to miało miejsce w generatorze Colpittsa. Warunki generacji
dla tego generatora należy obliczać z zależności od (8.45) do (8.51), przyjmując
_ - II _ |J _ , _ ffi 1 H'
'21e
Ri = hlle\\RB1\\RB2xhile, R0 = -—, £ = (8.52)
"22e "lle"22<
RQ Rl r
62 = C c o r — dobroć dwójnika C j RL |j Rc (8.57)
RO+RL
Aco, (8.58)
26162
400
8.3. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E L C ZE SPRZĘŻENIEM Z W R O T N Y M
+ 9U
Początkowy
prąd
polaryzacji: ICP
26 — Podstawy elektroniki..
401
8. GENERATORY
Napięcie polaryzacji UBE jest równe napięciu Uc, maleje ono od wartości początkowej
UF{BE) (przy braku drgań) w kierunku wartości ujemnych. Należy dodać, że polary-
zację dynamiczną, choć w mniejszym stopniu, wprowadzają również dwójniki CERE>
które widać na rys. 8.14a i 8.16.
Zbyt szybkie ładowanie się kondensatora CB może spowodować zerwanie
drgań i jednoczesne zatkanie się tranzystora. Drgania wznowią się wtedy kiedy kon-
densator CB rozładuje się przez rezystor RB do napięcia równego progowi przewodze-
nia tranzystora. Takie zrywania się drgań — praca relaksacyjna — wystąpi przy zbyt
dużym wzmocnieniu w pętli sprzężenia zwrotnego i dużej stałej czasowej CBRB.
Zjawisko to wykorzystuje się w tzw. generatorach samodławnych (relaksacyjnych)
omówionych dalej (p. 8.6.3).
nośc generatora bez wzrostu zniekształceń, nawet przy dużym obciążeniu (a więc
małej dobroci obwodu). Z tych powodów układy przeciwsobne stosuje się chętnie
w generatorach mocy.
402
8.3. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E L C Z E SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM
jhk
/ i\
*k
C0
v / j \ U
^ m
ycos \ 0Jr
Rys. 8.21. Elektryczny schemat zastępczy Rys. 8.22. Rezystancja i reaktancja zastępcza
rezonatora kwarcowego rezonatora w funkcji częstotliwości
26*
403
8. G E N E R A T O R Y
a)
r r
k
Ri
1
j % ==CE
—
" i
X
Rys. 8.23?- Generator kwarcowy w układzie generatora: a) Colpittsa i b) Hartleya
&
b)
Ri
404
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC Z E S P R Z Ę Ż E N I E M ZWROTNYM
= 0 (8.62)
Ku = 1 + ^ , (8.63)
Generator drga z częstotliwością cos, dla której jest spełniony warunek fazy, jeśli
tylko jest spełniony warunek amplitudy, z którego wynika
(8.64)
A
W tym przypadku, stabilizację amplitudy zapewnić może np. nieliniowy rezystor R2
w postaci termistora.
405
8. GENERATORY
f?cW
406
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC ZE SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM
©o = —~~f= (8.67)
£CV6
G(a)0)=i (8.68)
(Ot
Vó , • 1
l
G(co070)=~ (8-69)
RC' 29
a) R R R b) c)
Q—{
^ p t ^ r - o — i
C±s (?=£= Css L
i —— —-hI—o o o o i-
407
8. GENERATORY
fy=29R cd0~1/V6RC
Rys. 8.28. Generator z~filtrenTC/* w układzie ze wzmacniaczem operacyjnym
408
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC ZE SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM
(8.70)
uA R
Z warunku amplitudy (8.21) oraz z (8.68) wynika minimalna wartość rezystancji Rf
Rf =7 29R (8.71)
W generatorze z rys. 8.28 zastosowano zewnętrzny element nieliniowy za-
pewniający stabilizację amplitudy drgań. Tym elementem jest termistor RT9 którego
rezystancja zmniejsza sięx) przy zwiększaniu u0 powodując tym samym zmniejszenie
rezystancji wypadkowej Rf iw konsekwencji zmniejszenie wzmocnienia wzmacniacza,
co przeciwdziała dalszemu zwiększeniu napięcia wyjściowego. Pożądaną amplitudę
napięcia u0 dobiera się za pomocą potencjometru P. Zaletą termistora jest to, źe
reaguje on na wartość skuteczną napięcia, a nie na wartość chwilową, dzięki czemu
układ stabilizacji wprowadza bardzo małe zniekształcenia nieliniowe. Wadą jest
wrażliwość termistora RT na zmiany temperatury otoczenia, co wywołuje niesta-
bilność temperaturową napięcia wyjściowego.
Stosuje się również inne sposoby stabilizacji amplitudy — niektóre z nich
będą przedstawione w dalszych przykładach.
la
•U02 h
ub
H H h r l h ^ Ąl
\R \R ut u0 i=Acos wot
1
t-b -L- wr
RCV3
Rf2
Rfi«12 Rt Rf2%-y= Rfi
V3
WO
-k fuo2-Asin cu0t
1
Rys. 8.29. Dwufazowy generator RC
1}
Zwiększanie u0 powoduje zwiększenie mocy wydzielanej w RT, a tym samym zwiększę-
nie jego temperatury.
409
8. GENERATORY
R f 2 = ± R f i (8.74)
410
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC ZE SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM
a; b)
C R Gw(co) .
H K =
1
Css R
S
V CJ
e I c
CO0
C) (Pg(D)
9v/(l'u)= T
3 90°
)/u0-u0/u>
w0 = 1/RC, Qq-1/3 (O0 CJ
-90*
411
8. GENERATORY
Sy(joo) = (8.78)
3 + j (ca RC M
\ o)RCj
lub
1
9w(j<o) = (8.79)
3 1
<
l + -jv
3
przy czym
1
co0 (8.80)
\G>0 ©/' RC
Częstotliwość co0 nazywamy, przez analogię do obwodów LC, częstotliwością rezo-
nansową, mimo że w obwodzie RC rezonans nie występuje. Dobroć Q filtru jest
największą dla co = co0 i zgodnie z (8.29) wynosi1*
Q ®=»<0O « Go-1/3 (8.81)
2
(8.82)
i '
1}
W filtrach o transmitancji typu lub A{\+B jv) dobroć jest po prostu wyrażeniem
1 +Bjv
stojącym przy jv, a więc Q = B.
412
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC Z E SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM
b)
9I(M
Ul
ck kR(jco)
+
u2
92 (ju)
kfi(jcj)
Uo
Ur
9(M
Rys. 8.33. Schemat blokowy generatora ze sprzężeniem zwrotnym w układzie dwóch pętli sprzężenia
zwrotnego: a) ze wzmacniaczem różnicowym, b) z węzłem różnicowym, c) schemat wypadkowy
413
8. GENERATORY
gzO&H/ju)
Rys. 8.34. Mostek Wiena
9 x(}có) = (8.87)
3-fs
RC
b) <Pg(u)
7f
\£<0
0 V
6=0^- e>0
-ST
414
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC Z E SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM
G(co0)=i|e| (8.90)
N
a więc dla mostka zrównoważonego (6 = 0) dobroć Q jest nieskończenie duża.
Dobroć filtru mostkowego, jaką można wykorzystać w generatorze, jest
ograniczona maksymalnym wzmocnieniem Kr wzmacniacza różnicowego. Wynika
to z warunku amplitudy, który dla przypadku mostka Wiena ma postać (na pod-
stawie (8.85) i (8.90))
^ jaj (8.92)
(8.94)
415
8. G E N E R A T O R Y
a) b) Ur
—O o-
c c c c f
1HHI- ih-Mh I
Łfc!
R
J y-
9i(M=97(jv) g2{j(J)
416
8.3. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E LC Z E SPRZĘŻENIEM Z W R O T N Y M
1 l--jv
e Ib « 1 (8.98)
9 1
, •
a w pobliżu C0q
27 — Podstawy elektroniki..
417
8. GENERATORY
(8.100)
H >k
a maksymalna osiągalna dobroć
(8.101)
4 c
HI—
(1*x)R
1+x
9i(M 92 (M
Rys. 8.39. Filtr TT (a) i mostek TT (b)
1}
Wiadomo z rozdz. 2 i 3 oraz literatury [69], że tranzystory unipolarne zarówno złączowe
jak i bezzłączowe, w zakresie małych napięć dren-źródło (zakres triodowy), mają stosunkowo liniową
rezystancję kanału, zależną jedynie od napięcia UGS.
418
8.3. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E LC ZE S P R Z Ę Ż E N I E M ZWROTNYM
Dobroć filtru jest więc bardzo duża, a jego transmitancja jest podobna do transmi-
t niT-cji mostków Wiena i T.
Wzmacniacz
Filtr TT
inwersyjny
Dla x < 0 i co = co0 filtr TT przesuwa fazę o 180°. Wobec tego, w układzie
generatora stosuje się wzmacniacz inwertujący — rys. 8.40 — o dużym wzmocnieniu.
Strojenie takiego generatora jest kłopotliwe, gdyż wymaga doboru dwóch elemen-
tów — pojemności C i rezystancji R filtru, a poza tym utrudniona jest stabilizacja
amplitudy.
Lepszym rozwiązaniem jest zastosowanie metody dwóch pętli sprzężenia
zwrotnego tzn. budowa mostka TT, jak na rys. 8.39b. W tym przypadku w gałąź
o transmitancji gi(jw) (rys. 8.33) wstawiamy zrównoważony filtr TT
9x(io)) = gTT(}a>)\xss0 (8.105)
natomiast w gałęzi o transmitancji g2(jco) umieszczamy dzielnik rezystancyjny o trans-
mitancji
= (8.106)
wobec czego
R2=R1^Ie (8.107)
l 1 - -jv *
g(ioj)x-s !_, |e| <ś 1 (8.108)
1 + - jv
4
27*
419
8. GENERATORY
R l 6 R
Vr i
Qe<jKr (8.111)
420
AS, G E N E R A T O R Y PRZEBIEGÓW LINIOWYCH
8.5. G E N E R A T O R Y PRZEBIEGÓW L I N I O W Y C H
Przebiegiem liniowym nazywa się taki przebieg, którego wartość chwilowa maleje
lub rośnie liniowo w pewnych odcinkach czasu1*. Przebiegi takie odwzorowują
upływający czas i z tego powodu są używane najczęściej w różnego rodzaju urządze-
niach pomiarowych (np. oscyloskopach), w układach opóźniających, modulatorach
szerokości lub położenia impulsów, w układach przetworników analogowo-cyfro-
wych itp.
421