You are on page 1of 38

8.

GENERATORY

8.1. UWAGI OGÓLNE

Generatorem elektronicznym nazywa się urządzenie, którego zadaniem jest wytwa-


rzanie przebiegów elektrycznych określonego kształtu kosztem energii pobieranej
z źródeł napięcia stałego. Historycznie, pod pojęciem generator rozumie się tzw.
generator samowzbudny, tj. układ generujący określone przebiegi bez potrzeby pobu-
dzania z zewnątrz za pomocą innych przebiegów. Bywa jednak tak, że generatory
samowzbudne są sterowane zewnętrznym sygnałem synchronizującym, decydującym
o częstotliwości zmian przebiegu wyjściowego. W skład każdego generatora samo-
wzbudnego wchodzą elementy aktywne — wzmacniające lub mające ujemną rezy-
stancję dynamiczną oraz elementy bierne w postaci filtrów LC, RC lub rezonatorów
kwarcowych. W zależności od zastosowanych elementów rozróżnia się generatory
0 sprzężeniu zwrotnym (LC, RC, elektromechaniczne) ze wzmacniaczem i odpowied-
nim filtrem w pętli sprzężenia zwrotnego oraz generatory LC z rezystancją
ujemną.
Oprócz generatorów samowzbudnych wyróżnić należy generatory, które
wytwarzają przebiegi określonego kształtu na zasadzie przekształcenia innych prze-
biegów w układach przekształcających (patrz rozdz. 7). Na przykład napięcie sinu-
soidalne można otrzymać z napięcia zmieniającego się liniowo w czasie, korzystając
z generatora funkcji y = sin x albo impuls prostokątny można wygenerować w chwili,
w której badany proces osiągnie wybrany poziom wartości.
Zależnie od przeznaczenia wyróżnia się generatory mocy i częstotliwości.
W tych pierwszych bardziej istotne są cechy energetyczne — moc i sprawność — a nie
kształt i częstotliwość generowanych przebiegów, które są istotne w generatorach
częstotliwości.
Pod względem kształtu przebiegów, generatory dzieli się na generatory
przebiegów sinusoidalnych i niesinusoidalnych. Te drugie mogą być np. generatorami
przebiegów prostokątnych.
Generatory mogą mieć stałą częstotliwość lub mogą być przestrajane. Poza
tym istnieją tzw. syntezery częstotliwości — generujące wiele przebiegów o częstotli-
wościach będących wielokrotnością pewnej częstotliwości podstawowej. Zależnie
od zastosowań spotyka się generatory o częstotliwościach bardzo małych (0,001 Hz)
1 bardzo dużych (setki GHz).

384
W A R U N K I GENERACJI D R G A Ń S I N U S O I D A L N Y C H

r
O7— b i- o
t Senerator
- r 4 I
u2(t)
Y
.J
Rys. 8.1. Generator jako źródło napięcia — schemat zastępczy

Generator jest po prostu źródłem napięcia (prądu)— rys. 8.1, które opisuje-
my podając jego impedancję wyjściową ZQ i napięcie źródła uz(t). Poza wartościami
parametrów przebiegu uz(t), które np. w przypadku generatora sinusoidalnego są
określone przez amplitudę i częstotliwość drgań, ważna jest także stabilność tych
parametrów w funkcji czasu i temperatury.
W generatorach częstotliwości bardzo istotnym parametrem jest stabilność
częstotliwości drgań, szczególnie, jeśli używa się ich jako wzorców czasu albo często-
tliwości. Stabilność częstotliwości przedstawia się jako miarę względną odchyłki Af
(np. średniej w ciągu doby) w stosunku do częstotliwości średniej f0

gf J (8.1)
fo

"W spotykanych rozwiązaniach Sf ma wartości od 10~2...10~3 dla generatorów jRC,


10" 3 ...10" 5 dla generatorów LC, 10~ 5 ...10~ ło dla generatorów kwarcowych
i 10~12...2 • 10" 14 dla generatorów atomowych i molekularnych. Te ostatnie liczby
dowodzą, że generatory mogą być najdokładniejszymi wzorcami fizycznymi budowa-
nymi przez człowieka.

8.2. W A R U N K I GENERACJI D R G A Ń SINUSOIDALNYCH

Z analizy rzeczywistych obwodów rezonansowych typu RLC wiadomo, że w wyniku


pobudzenia mogą w nich wystąpić sinusoidalne zmiany prądu. Przepływowi prądu to-
warzyszy strata energii. Wydziela się ona w elementach rzeczywistych (nieidealnych),
w wyniku czego amplituda drgań zmniejsza się wykładniczo w czasie. Gdyby udało
się całkowicie zredukować straty, lub powstający ubytek energii uzupełniać z zew-
nątrz, amplituda drgań mogłaby pozostać stała. Obie te idee są właśnie realizowane
praktycznie w generatorach przebiegów sinusoidalnych w ten sposób, że albo redu-,
kuje się straty obwodu dołączając do niego rezystancję ujemną, która kompensuje
rezystancję rzeczywistą (dodatnią) obwodu — są to tzw. generatory z rezystancją
ujemną albo uzupełnia się powstający ubytek energii, zasilając obwód rezonansowy
tym samym przebiegiem, który na nim występuje, przy użyciu wzmacniacza z do-
datnim sprzężeniem zwrotnym — są to tzw, generatory ze sprzężeniem zwrotnym.
W rozwiązaniach konstrukcyjnych pierwszy rodzaj generatorów ma jedynie znaczenie
w zakresie bardzo dużych częstotliwości, natomiast powszechnie stosuje się genera-
tory ze sprzężeniem zwrotnym.

25 — Podstawy elektroniki...
385
8. GENERATORY

8.2.1. Analiza obwodu rezonansowego


Dla zilustrowania powyższych metod zbadamy zachowanie się np. szeregowego
obwodu rezonansowego przedstawionego na rys. 8.2a. Z drugiego prawd Kirchhoffa
wynika równanie
di 1
L—+rl+— jI iidt* .= 0 (8.2)

Po przekształceniu przyjmuje ono znaną postać równania różniczkowego, opisujące-
go obwody oscylacyje drugiego rzędu
d2 i di
(8.3)

przy czym
1 r
£= — współczynnik tłumieniaX) (8,4)
2 corL

— pulsacja rezonansowa (8.5)


Vlc

Rozwiązanie (8.3) ma interesujący nas charakter oscylacyjny, jeśli warunki począt-


kowe są niezerowe i tłumienie jest mniejsze od wartości krytycznej
? < 1 (8.6)
Wówczas
i (<) = i (0) e _{<M sin H V ) (8.7)

a)r-i b)

Rys. 8.2. Obwód rezonansowy RLC: a) ze stratami, b) odtłumiony za pomocą rezystancji ujemnej
c) odtłumiony za pomocą dodatniego sprzężenia zwrotnego
ł),
VV warunkach małego tłumienia — interesujących właśnie w zastosowaniach genera-
cyjnych — dogodnie jest operować pojęciem dobroci Q obwodu: Q = ^^ — —.
r 2<J

386
W A R U N K I GENERACJI D R G A Ń SINUSOIDALNYCH

•i(t) c)

1 i

o<i<i ś-0 -K£<0


y<Q<co -00 <q<-4-
Rys. 8.3. Wpływ tłumienia na drgania w obwodzie rezonansowym RLC

przy czym 7(0) — stała zależna od warunków początkowych. Przebieg opisany rów-
naniem (8.7) przedstawia drgania sinusoidalne o stałej częstotliwości co = to,Vi— f 2
i amplitudzie zmieniającej się zależnie od f (patrz rys. 8.3).
Dla 0 < £ < 1 amplituda drgań zmniejsza się wykładniczo; jest to przypadek,
odnoszący się do rys. 8.2a, w którym r > 0 reprezentuje rezystancję strat cewki.
Dla £ = 0 drgania mają stałą amplitudę i częstotliwość co = cor; jest to stan do którego
dążymy w generatorach. Dla — 1 < £ < 0 amplituda drgań zwiększa się wykładniczo.
Na rysunku 8.2b przedstawiono obwód z dodatkową rezystancją ujemną
Rt-y W tym przypadku, w porównaniu do wzoru (8.4) zmienia się jedynie współ-
czynnik tłumienia

(8.8)
2 \corL corLJ
dzięki czemu możliwe jest osiągnięcie drgań nietłumionych (£' = 0), jeśli tylka
spełniony jest warunek1*
r = -*<-) (8.9)
Dla r> —R(-) wystąpią drgania tłumione, a dla r < wystąpią drgania nara-
stające.
Aby przekonać się, że obwód z rys. 8.2a można odtłumić za pomocą pętli
dodatniego sprzężenia zwrotnego, zbadamy jego zachowanie się w układzie przedsta-
wionym na rys. 8.2c. Analizowany obwód rezonansowy jest tu zasilany zwrotnie
przez sprzężenie indukcyjne M i wzmacniacz sterowany napięciem u(t) występują-
cym na pojemności C obwodu. Dla uproszczenia rozważań weźmy pod uwagę idealny
wzmacniacz operacyjny w układzie sterowanego napięciem u źródła prądowego
o prądzie i2. Przyjmując, że napięcie u jest niezerowe, otrzymamy układ równań.

(8.10)

1}
W generatorze należałoby uwzględnić obecność rezystancji obciążenia — tu można
przyjąć, że uwzględniono ją w rezystancji strat obwodu r.

25*
387
8. GENERATORY

du
i= -C— (8.11)
dt
di2 di 1 f
—b
- M - ^ =źr+L— -f — I i (8.12)
•df dt C J
który po uporządkowaniu można ząpisać w znanej już postaci

+l^cor — 4- (D2ru = 0 (8.13a)


dr dt
lub
(
p 2 + 2 C ( o , j + co?i = 0 (8.13b)
iii \il
przy czym

2 \co,L R )
Współczynnik tłumienia może przebierać tu różne wartości, zależnie od wartości
sprzężenia M i rezystancji R. Tłumienie jest zerowe, co odpowiada warunkowi
generacji drgań nietłumionych, jeśli

— = rL (8.15)
R
Na podstawie analizy obu układów z rys. 8.2b i 8.2c stwierdzamy, że pro-
wadzą one do tych samych równań, przy czym każdy z nich może generować drgania
sinusoidalne o stałej amplitudzie, jeśli tylko spełnione będą odpowiednie warunki
(8.9) lub (8.15).
Generatory ze sprzężeniem zwrotnym mogą mieć także inną postać niż na
rys. 8.2c. Mianowicie niektóre filtry typu RC lub RL (a więc obwody nierezonansowe)
wprowadzone w pętlę sprzężenia zwrotnego wzmacniaczy tworzą wypadkowe ob-
wody elektryczne, które są także opisane równaniem różniczkowym obwodu oscyla-
cyjnego (drugiego rzędu). Tym samym klasa generatorów ze sprzężeniem zwrotnym
rozszerza się o tzw. generatory RC lub RL.

8.2.2. Warunki generacji w generatorach ze sprzężeniem


zwrotnym
Zasadniczymi składowymi generatorów ze sprzężeniem zwrotnym są: wzmacniacz
oraz filtr znajdujący się w pętli sprzężenia zwrotnego wzmacniacza, jak na rys. 8.4.
Zarówno wzmacniacz jak i filtr mogą być układami bardzo złożonymi, np. wielostop-
niowymi — tu przedstawiamy je jako dwa funkcjonalnie odrębne czwórniki liniowe
o transmitancjach
fe(jo)) = K(€o)ej^(o>) (8.16)

388
Ł2. W A R U N K I GENERACJI D R G A Ń SINUSOIDALNYCH

Rys. 8.4. Zasadnicze składowe generatorów ze sprzężeniem zwrotnym a) i określanie warunków


generacji drgań b)

g (jco) = G(o))ej^(c>) (8.17)


Aby określić warunki generacji w tak skomponowanym obwodzie rozew-
rzyjmy na chwilę pętlę sprzężenia zwrotnego, np. na wejściu wzmacniacza (rys.
8.4b). Zachowując te same warunki obciążenia filtru1* doprowadzamy ż zewnątrz
sygnał sinusoidalny ux(t) na wejście wzmacniacza i obserwujemy sygnał u2(t}
na wyjściu filtru. Jeśli potrafimy, zmieniając częstotliwość generatora i wzmocnienie
wzmacniacza, doprowadzić do tego, że u2{t)—ux{t), to rolę napięcia źródła zew-
nętrznego może przejąć napięcie wyjściowe filtru. W takiej sytuacji, po zamknięciu
pętli, tzn. po połączeniu wyjścia filtru z wejściem wzmacniacza, jak na rys. 8.4a, układ
staje się generatorem. Ponieważ powinna również zachodzić równość drgań ze-
spolonych
U2 = UX • (8.18)
oraz słuszna jest zależność
U2 = kQcó)gQ(o)U1 (8.19)
warunek generacji w układzie ze sprzężeniem zwrotnym przyjmuje postać 2)
k(}co)g(j(ó)^l (8.20)
co oznacza, że transmitancja pętli sprzężenia zwrotnego powinna być równa L
Warunek (8.20) można napisać w równoważnej postaci
X(co)G(a)) = l (8.21)
=0±2/ctc, fc=0, 1, 2,... (8.22)
Warunek (8.21) nazywamy warunkiem amplitudy; oznacza on, że wzmocnienie am-
plitudy w pętli sprzężenia powinno wynosić 1. Zależność (8.22) nazywamy warunkiem
ł>
Oznacza to,, że jeśli impedancja wyjściowa filtru nie jest dużo mniejsza od impedancji
wejściowej wzmacniacza Ziw, należy, na czas eksperymentu, uwzględnić wpływ Ziw, np. sztucznie
obciążając filtr impedancją Zty9.
2)
Do tych samych rezultatów można dojść analizując wzmacniacz ze sprzężeniem zwrot-
nym z rys. 5.12. W przypadku generatora żądamy, aby dla = 0, było uQ # 0. Może to nastąpić*
jeśli k' ~ oo, co z kolei może być spełnione, jeśli 1 —kufiu — 0 (patrz wzór (5.35)).

389
8. GENERATORY

^ 9*

- Cd
WqO)Q
Rys. 8.5. Wpływ zmian charakterystyki fazowej wzmacniacza na częstotliwość drgań

fazy lub częstotliwości. Oznacza on, że całkowite przesunięcie fazy w pętli sprzężenia
zwrotnego powinno być wielokrotnością kąta pełnego; częstotliwość ct>0, przy której
to zachodzi, jest częstotliwością generacji.
Stabilność częstotliwości. Częstotliwość generacji co0 zależy od przebiegu charakte-
rystyk ęk i <pg w funkcji częstotliwości. Natomiast stabilność częstotliwości co0 ge-
neratora zależy od stałości tych charakterystyk w czasie, na co mają m.in. wpływ
takie czynniki zewnętrzne, jak zmiany temperatury otoczenia Ta lub niestabilności
napięć zasilających wzmacniacza XJZz- Zapiszemy więc
<Pk=fk{<»>Ta,Uzz...) (8.23)

<pg=fg(<»> Ta> •••) (8.24)


Z warunku (8.22) wynika, że wszelkie zmiany fazy np. cpk muszą wywołać
przeciwne zmiany fazy cpg i na odwrót co zapiszemy następująco
dftt+dp, = 0 (8.25)

Jeżeli zatem charakterystyka cpk(co) zmieniła się z powodu zmian parametrów wzmac-
niacza i ma obecnie postać (p'k(co), np. jak na rys. 8.5, to powinna temu towarzyszyć
zmiana częstotliwości co0 na ca'0 o taką wartość dco, dla której d(pg = —d(pk. Wyznacz-
my ze wzorów (8.23) i (8.24) różniczki zupełne dę k i dcpg

(8.26)

(8.27)

Korzystając z powyższych zależności i warunku (8.25) znajdujemy, że

(8.28)

390
Ł2. W A R U N K I GENERACJI D R G A Ń SINUSOIDALNYCH

Wynika stąd, że niestabilność wywołana zmianą przesunięć fazowych (pk i q>g (spo-
wodowana wahaniami parametrów Ta, XJZz i innych), będzie tym mniejsza, im więk-
sze będą nachylenia charakterystyk fazowych cpk(có) i <pAco) albo, mówiąc
dco d^
inaczej, im większe będą dobroci tych obwodów. Dla wyjaśnienia: dobroci obwodów
definiuje się wieloma równoważnymi sposobami, a między innymi

e (<%>=-co dco (8.29)
(0 = (Do
Zwykle charakterystyka fazowa wzmacniacza niewiele zależy od częstotli-
wości w szerokim zakresie zmian, przy czym cpk przyjmuje wartości 0° lub 180°.
Wobec tego stabilność generatora zależy od filtru (patrz rys. 8.5). Z reguły wybieramy
więc filtry o możliwie stromych charakterystykach fazowych1^. Cechę taką mają np.
obwody rezonansowe o dużej dobroci Q, rezonatory elektromechaniczne, szczególnie
kwarcowe lub mostkowe obwody RC.
Stabilność amplitudy. Amplituda drgań generatora zależy od spełnienia warunku
(8.21). Jeśli KG > 1 — amplituda drgań będzie się zwiększała, jeśli KG < 1 — będzie
się zmniejszała, a jedynie dla KG = 1 będzie stała. Należy jednak zdawać sobie sprawę
że dotrzymanie warunku amplitudy w układach liniowych (dotąd rozważanych) jest
niemożliwe, gdyż choćby tylko np. wzmocnienie wzmacniacza zmienia się ż tempera-
turą, upływem czasu itp. Stabilność amplitudy osiąga się praktycznie uzależniając
wzmocnienie wzmacniacza od amplitudy sygnału, tak, że ze wzrostem amplitudy
wzmocnienie maleje i odwrotnie. Aby otrzymać takie zależności należy stosować ele-
menty nieliniowe.
Typowa charakterystyka dynamiczna2^ wzmacniacza rzeczywistego — rys.
8.6 —jest zawsze nieliniowa, wykazując nasycenie dla dużych amplitud (ze wzrostem

Rys. 8.6. Charakterystyka dynamiczna wzmacniacza


i filtru — stabilność amplitudy drgań generatora

1}
Ze wzoru (8.28) nie wynika jednak, że dla -> oo osiągniemy zupełną niezmienność
oco
częstotliwości generacji coQ; w tym przypadku o stabilności generatora decydują wyłącznie ele-
menty filtru, a nie elementy wzmacniacza.
2)
Rozumiemy ją jako zależność amplitudy podstawowej harmonicznej sygnału wyjścio-
wego Uom u) od amplitudy sinusoidalnego sygnału wejściowego Ulm.

391
8. GENERATORY

Ui maleje K). W tym samym układzie współrzędnych można również przedstawić


charakterystykę dynamiczną filtru. Z racji liniowości pasywnych elementów składo-
wych jest ona liniowa i dla częstotliwości generacji co0 ma nachylenie 1 IG(co0) (ponie-
waż Ua~ * . U2l U2 = Ux). Warunek KG = 1 spełniony będzie w punkcie prze-
G(co0)
cięcia się obu charakterystyk.
Możemy teraz prześledzić zachowanie się amplitudy sygnału wyjściowego,
zaczynając od dowolnych warunków początkowych1^ np. jak na rys. 8.6. Punkt P0
okazuje się tu punktem pracy stabilnym, do którego dąży amplituda drgań. Z rysunku
8.6 wynika, że aby drgania mogły osiągnąć wartość ustaloną, wzmocnienie w pętli
dla małych sygnałów powinno być nieco większe od jedności. Praktycznie ów nad-
miar wzmocnienia wybiera się w granicach kilka procent, przy czym bierze się pod
uwagę, że im nierówność KG > 1 będzie mocniejsza, tym większe wystąpią zniekształ-
cenia nieliniowe sygnału. Przy KG > 1 zamiast drgań sinusoidalnych otrzymamy na
wyjściu wzmacniacza drgania prawie prostokątne.
Zauważmy, że w generatorach, w których filtr jest elementem selektywnym,
np. obwodem rezonansowym, powstające na wyjściu wzmacniacza zniekształcenia
można znacznie zmniejszyć pobierając sygnał z wyjścia filtru.
Zasadniczy wpływ na wielkość zniekształceń ma również przebieg nielinio-
wej charakterystyki dynamicznej wzmacniacza. W najprostszych rozwiązaniach do
stabilizacji wykorzystuje się naturalne nieliniowości elementów aktywnych wzmacnia-
cza. Kiedy indziej buduje się specjalne układy, używając takich elementów nielinio-
wych jak diody, termistory, warystory, czy regulowane dzielniki napięcia z tranzy-
storami polowymi.

8.2.3. Generacja drgań w obwodach RLC z rezystancją ujemną


*

Warunki generacji drgań w obwodach RLC z rezystancją ujemną można wy-


prowadzić, stosując następujące rozumowanie. Obwód z rys. 8.7a zasilamy ze
źródła napięcia sinusoidalnego u2. W stanie ustalonym słuszne jest równanie symbo-
liczne
1
U Z = r+R(_)+)coL+:— (8.30)
j coC
Warunek generacji można sformułować jako żądanie, aby dla Uz = 0 prąd / pozostał
niezerowy. Może to nastąpić tylko pod warunkiem, że
Z=0 (8.31)
Uwzględniając część rzeczywistą i urojoną równości (8.31) warunek generacji przyj-
muje postać dwóch zależności:
1}
Do zapoczątkowania oscylacji wystarczy dowolnie małe napięcie początkowe na
wejściu wzmacniacza. Mogą to być np. zawsze obecne szumy — w ten sposób można wyjaśnić „sa-
mostartowanie" generatora.

392
8.2. W A R U N K I GENERACJI D R G A Ń SIN u .

%
Rys. 8.7. Bez podpisu

1) tzw. warunku amplitudy


r+JR(-)=0 (8.32)
który określa rezystancję ujemną potrzebną do wzbudzenia drgań o stałej amplitu-
dzie oraz
2) tzw. warunku częstotliwości
1
coL — 0 (8.33)
coC
z którego wynika częstotliwość co0 drgań
1
C0n = CO, = (8.34)
Vlc

Podobnie można postąpić z obwodem równoległym jak na rys. 8.7b. W tym


przypadku żądamy, aby przy braku zewnętrznego zasilania (4 = 0) napięcie U na
zaciskach obwodu pozostało niezerowe.
Do budowy generatorów używa się elementów, których charakterystyki
prądowo-napięciowe mają odcinki o ujemnym nachyleniu, tzn. — < 0. Istnieją dwa
dt
rodzaje takich elementów, różniące się przebiegiem charakterystyki statycznej —*
rys. 8.8. Jedne mają charakterystykę typu N (rys. 8.8a) — należy do nich np. dioda
tunelowa, drugie to elementy mające charakterystykę typu S (rys. 8.8b) — np. diody
lawinowe lub tyrystory.

b)

Rys. 8.8. Typowe charakterystyki statyczne obwodów z rezystancją ujemną: a) charakterystyka


typu N, b) charakterystyka typu S

393
8. GENERATORY
i

stępczy

Generacja stabilnych drgań sinusoidalnych możliwa jest jedynie wówczas,


gdy element o charakterystyce typu S współpracuje z obwodem rezonansowym sze-
regowym, a element o charakterystyce typu N — z obwodem równoległym.
Rezystancje ujemne istnieją jedynie w sensie dynamicznym i to w ograni-
czonym zakresie charakterystyki prądowo-napięciowej. Aby zbudować generator,
należy taki element spolaryzować, ustalając statyczny punkt pracy najlepiej w środko-
wej części charakterystyki o ujemnym nachyleniu.
Przykład generatora z diodą tunelową w roli rezystancji ujemnej przedsta-
wiono na rys. 8.9. Obwód polaryzacji ( U z z , R, DT, L) ustala punkt pracy Q0. Dla
dużych częstotliwości kondensator CB zamyka obwód rezonansowy (rys. 8.9c),
w skład którego wchodzi ujemna rezystancja dynamiczna diody DT i równolegle
połączone z nią elementy C i L (wraz z obciążeniem wnoszonym przez RL). Rezy-
stancja dynamiczna Rd obwodu widzianego z zacisków diody, stanowi prostą obcią-
żenia dla sygnałów przemiennych. Amplituda drgań jest wyznaczona przez położenie
punktów Qx i Q2, częstotliwość zaś — przede wszystkim przez wartości elementów
L i C.
Warto tu jeszcze raz podkreślić, że generatory z rezystancją ujemną mają
praktyczne znaczenie tylko w zakresie częstotliwości bardzo dużych (powyżej giga-
herców). W pozostałych przypadkach powszechnie stosuje się generatory ze sprzęże-
niem zwrotnym.

394
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC Z E S P R Z Ę Ż E N I E M ZWROTNYM

«.3. G E N E R A T O R Y SINUSOIDALNE LC ZE SPRZĘŻENIEM


ZWROTNYM

W generatorach sinusoidalnych LC rolę filtrów w pętli sprzężenia zwrotnego spełniają


obwody rezonansowe LC, w zasadzie równoległe. Trzy podstawowe konfiguracje
tych filtrów przedstawiono na rys. 8.10. Są to: filtr z dzieloną pojemnością, z dzieloną
indukcyjnością i ze sprzężeniem transformatorowym. Odpowiadające im generatory
to generator Colpittsa, Hartley a i Meissnera. Poza tym istnieje wiele modyfikacji
wspomnianych generatorów (np, generator Clappa), a także inne rozwiązania.

Każdy z przedstawionych filtrów, jeśli jest sterowany ze źródła o dużej


rezystancji wewnętrznej, umożliwia otrzymanie dla częstotliwości rezonansowej cor
przesunięcia fazowego <^ = 180°. Dzięki temu generator może być zbudowany na
podstawie jednostopniowego wzmacniacza odwracającego fazę (<pk = 180°), np.
wzmacniacza tranzystorowego w układzie OE. Częstotliwość co0 drgań generatora
nieznacznie różni się od częstotliwości rezonansowej cor filtru bez strat
co0 = cor+Acoz+A con (8.35)
Różnice Aa>z i Acon nazywamy, odpowiednio, liniową i nieliniową poprawką
częstotliwości. Poprawka Acoz jest spowodowana stratami w obwodzie rezonansowym
(straty własne i wnoszone przez obciążenie). Poprawka Aco„ wynika z obecności
harmonicznych w sygnale generowanym, spowodowanych nieliniowościami wzmac-
niacza.

8.3.1. Generator Colpittsa


Na rysunku 8.11 przedstawiono schemat podstawowy generatora Colpittsa. Analiza
pracy układu z uwzględnieniem nieliniowości wzmacniacza jest dość złożona. Wobec
tego najczęściej rozważa się warunki generacji małych sygnałów, kiedy to można
skorzystać z liniowego modelu wzmacniacza. Postępując w ten sposób można określić
częstotliwość drgań oraz wyznaczyć konieczne warunki dla ich wzbudzenia. Wpływ
pomijanych nieliniowości wzmacniacza na częstotliwość drgań uwzględnia się wpro-
wadzając poprawkę Acon (patrz wzór (8.35)).

395
8. GENERATORY

\C2 CY U2-ut

Rys. 8.11. Schemat podstawowy generatora Colpittsa

Rys. 8.12. Zlinearyzowany najprostszy schemat zastępczy generatora Colpittsa

Warunek
Rl generacji
u2=u,i

Rys. 8.13. Schemat zastępczy małosygnałowego generatora Colpittsa po otwarciu pętli sprzężenia
zwrotnego

Weźmy pod uwagę najprostszy liniowy schemat zastępczy wzmacniacza


przedstawiony na rys. 8.12. Wówczas schemat zastępczy generatora (po rozwarciu
pętli sprzężenia zwrotnego i uwzględnieniu tego, że po zamknięciu pętli wyjście
filtru będzie obciążone rezystancją wejściową R t wzmacniacza) będzie taki jak na
rys. 8.13. Z warunku generacji u1 = u2 można wyznaczyć częstotliwość co0 i konieczne
dla wzbudzenia drgań wartości elementów filtru i parametry wzmacniacza. Z warunku
fazy otrzymujemy
1/2 •

0 , 0 = < +
(8.36)
T er&)
lub dla Q1Q2>1
cor
co0 &cor + (8.37)
2QtQ2
przy czym
c 1 / 2
co. = (t( L v )

396
9w4.
G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC Z E SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM

+ 9 Ur

Rys. 8.14. Generator Colpittsa: a) z tranzystorem bipolarnym, b) z tranzystorem unipolarnym

jest częstotliwością rezonansową obwodu LCtC2; poza tym


Qx =RiCiCOr — dobroć dwójnika CA || JRf (8.38)

RoRL
Q: C2 cor ~~ dobroć dwójnika C2 R0 RL (8.39)
Rn + Rl

Dobroć Q t określa straty wnoszone przez rezystancję wejściową wzmacniacza dó


obwodu LCxC2, Q2 — straty wnoszone do tego obwodu przez rezystancję obcią-
żenia RL i rezystancję wyjściową R0 wzmacniacza. Straty powodują, że warunek fazy
jest spełniony przy częstotliwości co0 różniącej się od częstotliwości rezonansowej cor
o liniową poprawkę częstotliwości Acoj = (D0 — o)r Z zależności (8.37) wynika jej
przybliżona. wartość1J
cor
Acol (8.40)
2Qi Qz
Z warunku amplitudy, po znacznych uproszczeniach [18], otrzymujemy
Ci* Rl
K (8.41)
C2 RL+RC
Prawa strona tej zależności jest wzmocnieniem wzmacniacza z obciążeniem RL.
Z rozważań na temat stabilności amplitudy (patrz p. 8.2.2) wynika, że stosunek C1jC2
należałoby wybrać nieco mniejszy.
Na rysunku 8.14 przedstawiono przykład realizacji generatora Colpittsa
z jednostopniowym wzmacniaczem tranzystorowym. Kolektor tranzystora jest zasila-
ny nie przez rezystor Rc, a przez dławik Dł, dzięki czemu zmniejszają się straty wno-
szone do obwodu rezonansowego oraz dwukrotnie zwiększa się największa osiągalna
amplituda napięć wyjściowych. Kondensatory CSi. i CS2 są to duże kondensatory
sprzęgające. Dwójnik CERE działa stabilizująco na początkowy punkt pracy tranzysto-
ra oraz wprowadza tzw. dynamiczną polaryzację obwodu wejściowego, której istotę

Jeśli 2 ł = Q2 = 50, to Acoi — 2- 10" * co,, a więc poprawka jest niewielka.

397
8. GENERATORY

wyjaśniono w p. 8.3.4. Warunki generacji dla tego układu można wyznaczyć z zależ-
ności (8.36), (8.37) i (8.41) podstawiając odpowiednie wartości Rt, R0 i K wyznaczone
dla liniowego modelu tranzystora.
Przyjmując model tranzystora w postaci czwórnika o parametrach he
i zakładając h12e = 0, otrzymujemy

Ri = ftueM Rbz « hlle; R0=-J->


n K = T^r—
n • (8-42>
22e llen22e
a Stąd

Qt s hiU Ct co,, Q2 - *L C2 co, (8.43)


l + h22eRL
oraz

TT « , (8.44)
C2 hlu(l + h22eRL)
Analizując zależności (8.36) można zauważyć, że niestabilność częstotli-
wości generatora ma dwa źródła: 1 —* niestabilność elementów L, Cl9 C2, które
bezpośrednio określają cor (mają one zwykle znaczenie dominujące) oraz 2 — nie-
stabilność obciążenia RL i parametrów wzmacniacza Ri9 R0} K (dla układu z rys.
8.14a odpowiednio — h± le, h22e i h21e), które mają znaczenie tym mniejsze, im większe
są dobroci Qx i Q2.
Zauważmy, że ujemny wpływ rezystancji wejściowej Rt można zmniejszyć
stosując układy wzmacniające o dużej rezystancji wejściowej (wzrost Qx), a więc
np. nie tranzystory bipolarne, a tranzystory unipolarne, jak na rys. 8.14b.
Powyższe uwagi mają charakter ogólny, gdyż są one słuszne nie tylko dla
generatorów Colpittsa ale również dla innych generatorów.

8.3.2. Generator Hartleya


Podstawowy schemat generatora Hartleya przedstawiono na rys. 8.15. W warunkach
liniowej pracy wzmacniacza, postępując podobnie jak w p. 8.3.1, otrzymujemy
1/2
C0q = cd,[1 + ——) (8.45)
V QiQ2 )

?9 II
II a1
1 1k Lv K.Cp^Tt

H
"i "0
Rys. 8.15. Schemat podstawowy generatora Hartleya

398
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC Z E S P R Z Ę Ż E N I E M ZWROTNYM

lub dla QtQ2 > 1


0)m
C00 (0r (8.46)
2Q1Q2
przy czym
cor = [(L1 + L 2 )C]- 1 / 2 (8.47)
R-
Q± = — 5 dobroć dwójnika Lx ||H| (8.48)
<0,1,!
1? i? 1
62 = p : dobroć dwójnika L 2 |] i*,1| i?L (8.49)

Liniowa poprawka częstotliwości ma tu znak ujemny


e»r
Aco, # — (8.50)
26162
Warunek wzbudzenia się drgań (warunek amplitudy) ma postać analogiczną do
(8.41)
Li2 RtL
ŚK (8.51)
Rl + Rq

W przypadku ogólnym indukcyjności Z* i L2 mogą być wzajemnie sprzę-


żone. Na przykład dzieloną indukcyjność można otrzymać przez wyprowadzenie
odczepu w pojedynczej cewce. W tym przypadku wyprowadzone zależności wy-
magają modyfikacji [18].

+9 u,'cc

CS2
}B1 U
CS1
U

•BL
<B2
k
i Rys. 8.16. Generator Hartleya — przykład realizacji

Przykład realizacji generatora Hartleya z jednostopniowym wzmacniaczem


tranzystorowym przedstawiono na rys. 8.16. Filtr z dzieloną indukcyjnością umożli-
wia polaryzację obwodu wyjściowego tranzystora bez potrzeby stosowania dławika

399
8. GENERATORY

lub rezystora Rc, jak to miało miejsce w generatorze Colpittsa. Warunki generacji
dla tego generatora należy obliczać z zależności od (8.45) do (8.51), przyjmując
_ - II _ |J _ , _ ffi 1 H'
'21e
Ri = hlle\\RB1\\RB2xhile, R0 = -—, £ = (8.52)
"22e "lle"22<

833, Generator Meissnera


Generator Meissnera ze sprzężeniem transformatorowym ma zwykle konfigurację
jak na rys. 8.17. Równoległy obwód rezonansowy LC, stanowiący obciążenie wzmac-
niacza, jest sprzężony indukcyjnie z wejściem wzmacniacza.
Rozważając warunki liniowe generacji otrzymujemy, podobnie jak po-
przednio
-1/2

= coli -ł———j (8.53)


V Ci e . /
l u b d l a QXQ2 > 1

CO0 ~ co,. (8.54)


przy czym
o)r = (LC)~ 1/2 (8.55)
corL:
6i = — dobroć dwójnika Lx — RT (szeregowo) (8.56)

RQ Rl r
62 = C c o r — dobroć dwójnika C j RL |j Rc (8.57)
RO+RL

Aco, (8.58)
26162

Tranzystorową realizację generatora przedstawiono na rys. 8.18. Zaciski


wejściowe filtru w tym układzie powinny być tak połączone, aby w rezonansie filtr
dawał przesunięcie fazy <^ = 180°.

Rys. 8.17. Schemat podstawowy generatora Meissnera

400
8.3. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E L C ZE SPRZĘŻENIEM Z W R O T N Y M

+ 9U

Rys. 8.18. Generator Meissnera — przykład realizacji

8*3.4. Polaryzacja dynamiczna


W generatorze z rys. 8.18 wybrano inny niż poprzednio (rys. 8.14a i 8.16) sposób
polaryzacji tranzystora. Układ zapewnia tzw. polaryzację dynamiczną. Napięcie
średnie UBE zmniejsza się w miarę narastania drgań — (rys. 8.19). Tego rodzaju
polaryzacja zapewnia szybkie narastanie drgań i skutecznie stabilizuje ich amplitudę.
Początkowo wzmacniacz pracuje w klasie A (7Ci> — początkowy prąd polaryzacji
kolektora) a w końcowej fazie w klasie C. W klasie C poprawia się sprawność gene-
ratora, rosną jednakże zniekształcenia nieliniowe.
Polaryzacja dynamiczna wytwarza się za sprawą prostujących Właściwości
złącza B-E, dzięki czemu napięcie przemienne ux ładuje duży kondensator C B .

Początkowy
prąd
polaryzacji: ICP

Ube=Uc Rys. 8.19. Polaryzacja dynamiczna generatora z rys.


8.18 — zasada działania

26 — Podstawy elektroniki..
401
8. GENERATORY

Napięcie polaryzacji UBE jest równe napięciu Uc, maleje ono od wartości początkowej
UF{BE) (przy braku drgań) w kierunku wartości ujemnych. Należy dodać, że polary-
zację dynamiczną, choć w mniejszym stopniu, wprowadzają również dwójniki CERE>
które widać na rys. 8.14a i 8.16.
Zbyt szybkie ładowanie się kondensatora CB może spowodować zerwanie
drgań i jednoczesne zatkanie się tranzystora. Drgania wznowią się wtedy kiedy kon-
densator CB rozładuje się przez rezystor RB do napięcia równego progowi przewodze-
nia tranzystora. Takie zrywania się drgań — praca relaksacyjna — wystąpi przy zbyt
dużym wzmocnieniu w pętli sprzężenia zwrotnego i dużej stałej czasowej CBRB.
Zjawisko to wykorzystuje się w tzw. generatorach samodławnych (relaksacyjnych)
omówionych dalej (p. 8.6.3).

8.3.5. Generator przeciwsobny


Na rysunku 8.20 pokazano schemat generatora przeciwsobnego. Poszczególne połów-
ki wzmacniacza pracują w klasie AB, dzięki czemu obwód rezonansowy jest zasilany
prądem sinusoidalnym, a nie pulsującym. W rezultacie osiąga się zwiększoną spraw-

nośc generatora bez wzrostu zniekształceń, nawet przy dużym obciążeniu (a więc
małej dobroci obwodu). Z tych powodów układy przeciwsobne stosuje się chętnie
w generatorach mocy.

8.3.6. Generator LC z rezonatorem kwarcowym


Jak wynika z p. 8.2.2, stabilność częstotliwości jest ograniczona niestałością elemen-
tów LC oraz ograniczoną stromością charakterystyki fazowej (inaczej mówiąc, za
małą dobrocią) obwodu rezonansowego. Bardzo dobre właściwości pod tym wzglę-
dem mają generatory z rezonatorami elektromechanicznymi, szczególnie kwarco-
wymi, w których osiąga się stabilność częstotliwości większą niż 10" 9 .
Rezonator kwarcowy (patrz rozdz. 2) stosuje się w generatorach jako ele-
ment składowy obwodu LC. Od strony zacisków rezonator jest dwójnikiem, który
zachowuje się jak elektryczny t)bwód rezonansowy o postaci przedstawionej na rys.

402
8.3. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E L C Z E SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM

jhk

/ i\
*k

C0
v / j \ U
^ m
ycos \ 0Jr

Rys. 8.21. Elektryczny schemat zastępczy Rys. 8.22. Rezystancja i reaktancja zastępcza
rezonatora kwarcowego rezonatora w funkcji częstotliwości

8.21. Wielkości Lq, Cą9 rq są to elektryczne odpowiedniki parametrów płytki kwar-


cowej, a C0 to pojemność elektryczna elektrod i doprowadzeń^. Cechą szczególną
rezonatora jest jego bardzo duża dobroć Q (104...107) nieosiągalna w zwykłych
obwodach LC.
W obwodzie zastępczym rezonatora wyróżniamy dwa rezonanse o podob-
nych częstotliwościach — szeregowy o częstotliwości
cos = (L 0 C„)- 1 / 2 (8.59)
i równoległy o częstotliwości
-1/2
C^C
(8.60)
cq +c
przy czym
CO„ — (Dt
l ^ L 10 - 3 (8.61)
CO, 2 C0
Część rzeczywistą i urojoną impedancji rezonatora Zfc(ja>) = Rk(co) -ł-jXk{co) przed-
stawiono na rys. 8.22. Wynika z niego, że dla cos<co<cor rezonator przedstawia
sobą indukcyjność Lk> która zmienia się bardzo gwałtownie z częstotliwością. W tym
przedziale częstotliwości rezonator może być stosowany w znanych już generatorach
Colpittsa lub Hartleya, zastępując jedną z indukcyjności obwodu rezonansowego.
Tego rodzaju generator ma dużą stabilność częstotliwości, ponieważ jakiekolwiek
zmiany pojemności lub indukcyjności w pozostałej części obwodu są kompensowane
przez indukcyjność Lk kosztem bardzo małej zmiany częstotliwości. Generator
z rezonatorem umieszczonym w termostacie osiąga stabilność rzędu 10" 1 . Większe
stabilności zapewnia użycie rezonatora z rezonansem szeregowym — najlepsze
osiągnięcia to stabilność rzędu 10" 10 . Rezonatory kwarcowe buduje się dla często-
1}
Typowe wartości parametrów: Z,€ = 0,1...100 H, CQ = 0,005...0,05 pF, i*, = 10..
...1000 n , C0 = 10 pF.

26*
403
8. G E N E R A T O R Y

a)

r r
k
Ri
1
j % ==CE

" i
X
Rys. 8.23?- Generator kwarcowy w układzie generatora: a) Colpittsa i b) Hartleya
&

tliwości od 5 kHz do 50 MHz, z tym, że najlepsze właściwości stabilizacyjne mają


rezonatory o zakresie 1...5 MHz.
Na rysunku 8.23a i b przedstawiono przykłady generatorów kwarcowych
w układzie Colpittsa i Hartleya (w tej postaci są nazywane one układami Pierce'a).
W przypadku (a) rezonator spełnia rolę indukcyjności sprzęgającej L (porównaj
rys. 8.14), a w (b) indukcyjności Lx (porównaj rys. 8.16). Obwód rezonansowy LaCa
powinien być rozstrojony tak, aby w układzie (a) reprezentował sobą pojemność C2>
a w układzie (b) — indukcyjność L 2 . Tego rodzaju obwód rezonansowy nie jest tu
konieczny, lecz bywa stosowany w celu eliminacji niepożądanych oscylacji rezo-
natora dla częstotliwości harmonicznych.
Przykłady generatorów z rezonansem szeregowym podano na rys. 8.24a i b.
Rysunek (a) to zmodyfikowany generator Meissnera, w którym napięcie sprzężenia
zwrotnego podaje się na*wejście tranzystora przez dzielnik selektywny: rezonator

b)
Ri

Rys. 8.24. Generatory kwarcowe z wykorzystaniem rezonansu szeregowego rezonatora


przykłady realizacji

404
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC Z E S P R Z Ę Ż E N I E M ZWROTNYM

kwarcowy o rezystancji rezonansowej rq — rezystor Tłumienie dzielnika


dobiera się tak (np. za pomocą rezystorów Ru R2), aby warunek amplitudy był
spełniony przy częstotliwości rezonansu szeregowego rezonatora; poza częstotli-
wością cos tłumienie dzielnika gwałtownie zwiększa się i drgania nie wystąpią.
W przykładzie (b) rezonator kwarcowy i rezystor R tworzą filtr selektywny,
którego transmitancja jest największa przy rezonansie szeregowym

= 0 (8.62)

Wzmacniacz operacyjny z rezystorami Rx i R2 tworzą wzmacniacz nieinwertujący


o wzmocnieniu

Ku = 1 + ^ , (8.63)

Generator drga z częstotliwością cos, dla której jest spełniony warunek fazy, jeśli
tylko jest spełniony warunek amplitudy, z którego wynika

(8.64)
A
W tym przypadku, stabilizację amplitudy zapewnić może np. nieliniowy rezystor R2
w postaci termistora.

8.4. G E N E R A T O R Y SINUSOIDALNE RC ZE SPRZĘŻENIEM


ZWROTNYM

Charakterystyki częstotliwościowe fazowe filtrów przydatnych do generacji w ukła-


dach ze sprzężeniem zwrotnym powinny zapewniać przesunięcie fazy ę g — 0° lub
cpg = ±180° i to przy takiej częstotliwości co0, w pobliżu której nachylenie
do>
jest możliwie duże (duża dobroć). Cechy takie mają, poza filtrami LC również nie-
które filtry RC.
Generatory z filtrami RC, zwane kfótko generatorami RC, mają kilka
istotnych zalet:
— Mają małe gabaryty i są dogodniejsze w stosunku do generatorów LC
przy częstotliwościach poniżej 50 kHz; można je jednak stosować także powyżej
tej częstotliwości.
— Umożliwiają otrzymanie bardzo małych częstotliwości, nawet poniżej
0,01 Hz.
— Są podatne na scalanie ze względu na brak indukcyjności oraz możli-
wość stosowania filtrów RC o stałych rozłożonych.
— Można je przestrajać w szerokim zakresie częstotliwości.
Filtry RC w porównaniu z filtrami LC mają jednak znacznie mniejsze
wartości dobroci w związku z czym, chcąc osiągnąć zadowalającą stabilność często-

405
8. GENERATORY

tliwości generatorów RC, należy stosować wzmacniacze o stabilnych charakterysty-


kach amplitudowo-fazowych, dużej rezystancji wejściowej i małej wyjściowej.
Nie stanowi to obecnie ograniczenia przy powszechnej dostępności wzmacniaczy
operacyjnych, które stabilizowane pętlą ujemnego sprzężenia zwrotnego spełniają
wszystkie te wymagania. Z powodu małej selektywności filtrów RC nie można sto-
sować wzmacniaczy klasy C, w związku ż czym generatory RC są ż reguły generato-
rami małej mocy.

8.4.1. Generatory z przesuwni kam i fazy


Część filtrów RC stosowanych w generatorach nie ma właściwości selektywnych,
są to filtry dolno- i górnoprzepustowe. W generatorach traktujemy je jako prze-
suwniki fazy uzależnione częstotliwościowo — ta cecha decyduje o ich przydatności
do budowy generatorów.
Na rysunku 8.25a przedstawiono najprostszy z takich filtrów, zwany filtrem
drabinkowym, gdyż składa się z drabinki, najczęściej identycznych, członów CR.
Transmitancja tego filtru
1
0(jG))= 1+ + (8.65)
jcoCR 0coCRy (jcoCR)

f?cW

Rys. 8.25. Filtr drabinkowy CR trójczłonowy: a) budowa, b) charakterystyka fazowa,


c) charakterystyka amplitudowa

406
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC ZE SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM

a jej przebieg podano na rys. 8.25b i c. Z charakterystyki fazowej wynika, że filtr


ten nadaje się do współpracy ze wzmacniaczem odwracającym fazę (cpk = ±180°C) 1)
i wówczas, na podstawie warunku fazy, powinno być
\m=(oo = 180° (8.66)
co będzie spełnione, jeśli część urojona wyrażenia (8.65) przyjmie wartość zero. Stąd

©o = —~~f= (8.67)
£CV6

Filtr wprowadza tłumienie, które dla co = co0 wynosi

G(a)0)=i (8.68)

a więc, z warunku amplitudy, wzmocnienie wzmacniacza powinno być nieco większe


od 29.
Podobne właściwości ma przesuwnik, przedstawiony na rys. 8.26a; w tym
przypadku

(Ot
Vó , • 1
l
G(co070)=~ (8-69)
RC' 29

a) R R R b) c)
Q—{
^ p t ^ r - o — i
C±s (?=£= Css L
i —— —-hI—o o o o i-

Rys. 8.26. Filtr drabinkowy RC: a) dyskretny, b) scalony, c) filtr scalony CR

Nieco lepsze właściwości filtru drabinkowego można osiągnąć budując drabinki


dłuższe, np. 5-członowe. W układach generacyjnych scalonych buduje się prze-
suwniki RC i CR w postaci linii o stałych rozłożonych (rys. 8.26b i c) otrzymując
lepsze rezultaty niż w układach dyskretnych.
Na rysunku 8.27a przedstawiono schemat podstawowy generatora CR9
a na rys. 8.27b —przykład układu tranzystorowego. W układzie zastosowano filtr gór-
noprzepustowy CR z rys. 8.25a jako korzystniejszy niż filtr RC z rys. 8.26a, ponieważ
wprowadza on tłumienie wyższych harmonicznych sygnału wyjściowego, dzięki
czemu zmniejszają się zniekształcenia nieliniowe tego sygnału. Jest to spowodowane
tym, że dla co > co0, jest ęg « 0 i G « 1 , czyli dla wyższych harmonicznych powstaje
pełne ujemne sprzężenie zwrotne. Oznacza to, że zakłócenia harmoniczne są wzmac-
niane mniej (dokładnie (K+ 1) razy mniej) niż gdyby ujemnego sprzężenia nie było.
Jest to wniosek znany z teorii sprzężenia zwrotnego.
1}
Filtry dwu- i jednoczłonowe nie nadają się do budowy generatorów.

407
8. GENERATORY

Rys, 8.27. Schemat podstawowy (a) i realizacja (b)Tgeneratora z filtrem drabinkowym CR

Z rysunku 8.27a wynika, że rezystancja wejściowa Rt i wyjściowa R0 wzmac-


niacza oraz obciążenia RL wpływają bezpośrednio na częstotliwość generacji, a tym
samym na jej stabilność, gdyż stanowią jakby uzupełnienie elementów filtru. Jeśli
chcemy, aby w generatorze z rys. 8.27b zależności (8.67) i (8.68) były słuszne, drabina
CR powinna być jednorodna, tzn. rezystancja wejściowa wzmacniacza Ri = hlle\\
||i?il|J?2 powinna mieć wartość równą R, a rezystancja wyjściowa R0 R. Ten drugi
warunek osiągnięto w układzie dzięki wyjściu wtórnikowemu (r 2 ). Pierwszy stopień
zapewnia wzmocnienie napięciowe i odwrócenie fazy. Jest on połączony z wejściem
wtórnika przez regulowany dzielnik umożliwiający dobór warunku amplitudy.
Znacznie lepsze właściwości ma ten sam generator w układzie ze wzmacnia-
czem operacyjnym (rys. 8.28). Filtr ma tu również postać jak na rys. 8.25, ponieważ

fy=29R cd0~1/V6RC
Rys. 8.28. Generator z~filtrenTC/* w układzie ze wzmacniaczem operacyjnym

408
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC ZE SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM

punkt D znajduje się wirtualnie na potencjale masy. Rezystor R między punktami


AID jest elementem filtru CR, a jednocześnie wchodzi w skład wzmacniacza (in-
wertującego) o wzmocnieniu

(8.70)
uA R
Z warunku amplitudy (8.21) oraz z (8.68) wynika minimalna wartość rezystancji Rf
Rf =7 29R (8.71)
W generatorze z rys. 8.28 zastosowano zewnętrzny element nieliniowy za-
pewniający stabilizację amplitudy drgań. Tym elementem jest termistor RT9 którego
rezystancja zmniejsza sięx) przy zwiększaniu u0 powodując tym samym zmniejszenie
rezystancji wypadkowej Rf iw konsekwencji zmniejszenie wzmocnienia wzmacniacza,
co przeciwdziała dalszemu zwiększeniu napięcia wyjściowego. Pożądaną amplitudę
napięcia u0 dobiera się za pomocą potencjometru P. Zaletą termistora jest to, źe
reaguje on na wartość skuteczną napięcia, a nie na wartość chwilową, dzięki czemu
układ stabilizacji wprowadza bardzo małe zniekształcenia nieliniowe. Wadą jest
wrażliwość termistora RT na zmiany temperatury otoczenia, co wywołuje niesta-
bilność temperaturową napięcia wyjściowego.
Stosuje się również inne sposoby stabilizacji amplitudy — niektóre z nich
będą przedstawione w dalszych przykładach.

la
•U02 h
ub

H H h r l h ^ Ąl
\R \R ut u0 i=Acos wot
1
t-b -L- wr
RCV3
Rf2
Rfi«12 Rt Rf2%-y= Rfi
V3

WO
-k fuo2-Asin cu0t

1
Rys. 8.29. Dwufazowy generator RC

1}
Zwiększanie u0 powoduje zwiększenie mocy wydzielanej w RT, a tym samym zwiększę-
nie jego temperatury.

409
8. GENERATORY

Układy stabilizacji amplitudy są szczególnie potrzebne w generatorach ze


wzmacniaczem operacyjnym, ponieważ wzmacniacze tak budowane mają bardzo
dobrą liniowość charakterystyki dynamicznej (porównaj rys. 8.6).
Na rysunku 8.29 przedstawiono generator RC przebiegów dwufazowych.
Jest on modyfikacją układu z rys. 8.28, w którym wyeliminowano końcowy rezystor
R drabinki (w punkcie A na rys. 8.28). Prąd ia wyprzedza w fazie o 90° napięcie ub,
ą tym samym również i prąd ib — patrz wykres wektorowy. Przekształcając w znany
sposób za pomocą wzmacniacza operacyjnego oba prądy ia i ib w napięcia, otrzymuje
się przebieg uol wyprzedzający o 90° przebieg uo2. Obliczając transmitancję otwartej
pętli generatora
R/ i j (coRCy
kQa>)g(j(o) (8.72)
R 1 +4}coRC—3 (coRC)'
otrzymujemy z warunku generacji
1
(On = Rfi 12 R (8.73)
RC V3
a z warunku równości amplitud sygnałów uol i uo2

R f 2 = ± R f i (8.74)

Do stabilizacji amplitudy wybrano tym razem warystor R0 stanowiący składową


rezystancji Rfi. Rezystancja warystora zmniejsza się ze wzrostem wartości chwilowej
napięcia u0, a nie ze wzrostem wartości skutecznej, jak w przypadku termistora
{rys. 8.28). Z tego powodu warystor wprowadza większe zniekształcenia nieliniowe
niż termistor.
Generator z rys. 8.30 umożliwia generację trójfazowych napięć sinusoidal-
nych. Osiągnięto to w prosty sposób, łącząc w pętlę trzy identyczne wzmacniacze
dołnopasmowe o transmitancjach
jR 1
Kii®) = ksQ(o) - ktQo) — — (8.75)
Rx 1+jcoRC

Rys. 8.30. Trójfazowy generator RC

410
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC ZE SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM

Z warunku fazy i z warunku amplitudy, przy założeniu symetrii układu, wynika


<Pr = <Ps = <Pt = 120°, /c„ = fcs = fc, == 1 (8.76)
a stąd otrzymujemy
Vi R
co0 = , -Ri = — (8.77)
RC 2
Stabilizację amplitudy drgań wystarczy zapewnić tylko w jednym z trzech wzmac-
niaczy. Aby uniknąć oddziaływania elementów stabilizujących amplitudę na często-
tliwość generacji, element nieliniowy umieszcza się jako część składową rezystancji
R 1 . W tym miejscu powinien on zwiększać swą rezystancję przy zwiększaniu na-
pięcia. Do roli tej nadają się np. pozystory (rezystory o dodatnim współczynniku
temperaturowym) lub po prostu żarówki.

8.4.2. Generatory z filtrami selektywnymi

Lepsze właściwości w zastosowaniach generacyjnych mają filtry selektywne RC.


Nawet jeśli same mają małe dobroci, to w połączeniu ze wzmacniaczami można
za ich pomocą budować układy generacyjne o bardzo dużej dobroci ograniczonej
tylko wzmocnieniem wzmacniacza.
Najczęściej stosowane filtry selektywne RC to filtr i mostek Wiena, filtr
i mostek T zbocznikowane (T) oraz mostek podwójne T (TT).
Filtr Wiena przedstawiono na rys. 8.31. Omawiamy jedynie przypadek
praktyczny, kiedy obie rezystancje i obie pojemności filtru są jednakowe. Zróżnico-
wanie tych elementów daje, z punktu widzenia generatora, tylko nieznaczne korzyści,
a jest kłopotliwe ze względu na dobór i strojenie elementów.

a; b)
C R Gw(co) .
H K =
1
Css R
S
V CJ
e I c
CO0
C) (Pg(D)
9v/(l'u)= T
3 90°
)/u0-u0/u>
w0 = 1/RC, Qq-1/3 (O0 CJ

-90*

Rys. 8.31. Filtr Wiena: a) budowa, h) charakterystyka amplitudowa, c) fazowa

411
8. GENERATORY

Transmitancja filtru Wiena

Sy(joo) = (8.78)
3 + j (ca RC M
\ o)RCj
lub
1
9w(j<o) = (8.79)
3 1
<
l + -jv
3
przy czym
1
co0 (8.80)
\G>0 ©/' RC
Częstotliwość co0 nazywamy, przez analogię do obwodów LC, częstotliwością rezo-
nansową, mimo że w obwodzie RC rezonans nie występuje. Dobroć Q filtru jest
największą dla co = co0 i zgodnie z (8.29) wynosi1*
Q ®=»<0O « Go-1/3 (8.81)

Rys. 8.32. Generator z filtrem Wiena

Na rysunkach 8.3lb i c przedstawiono charakterystyki częstotliwościowe


filtru Wiena. Wynika z nich, że filtru można użyć do generacji drgań o częstotliwości
rezonansowe! co09 przy której GV = l/3, <^ = 0 i Q~Qmax = Q0. Wzmacniacz
spełniający warunki generacji (8.21) i (8.22) powinien być w tym przypadku nie-
inwertujący (ęk = 0) o wzmocnieniu K^ 3.
Na rysunku 8.32 podano przykład generatora z filtrem Wiena ze wzmac-
niaczem operacyjnym. Dla prostoty pominięto elementy stabilizujące amplitudę.
U R
Wzmacniacz nieinwertujący ma wzmocnienie A T = — = H — - . Z warunku amplitudy
lh R
(K > 3 ) otrzymujemy więc

2
(8.82)
i '

1}
W filtrach o transmitancji typu lub A{\+B jv) dobroć jest po prostu wyrażeniem
1 +Bjv
stojącym przy jv, a więc Q = B.

412
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC Z E SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM

Wzmacniacz z rys. 8.32 ma dobrą liniowość i stabilność, zależną praktycz-


nie od właściwości elementów i H 2 . W takiej sytuacji, jak wiadomo (patrz p. 8.2,8)
nie jest wymagana duża dobroć filtru. Zachowanie się generatora można również
analizować od strony wejścia różnicowego wzmacniacza operacyjnego. Wówczas
dzielnik Rt, R2 i filtr Wiena tworzą tzw. mostek Wiena (lub Robinsona), natomiast
wzmacniacz należy traktować jako układ bez sprzężenia zwrotnego (a więc mało
stabilny) o bardzo dużym różnicowym wzmocnieniu KR wzmacniacza operacyjnego.
Przy takim podejściu spełnienie warunku generacji odpowiada stanowi bliskiemu
zrównoważeniu mostka, kiedy to u r « 0. W tym stanie mostek, traktowany jak swego
rodzaju filtr zaporowy, ma bardzo dużą dobroć, która przeciwstawia się małej stabi-
lności wzmacniacza operacyjnego bez sprzężenia zwrotnego.
Powyższe rozważania można uogólnić. Mianowicie, dysponując wzmacnia-
czem różnicowym lub ogólniej węzłem różnicowym wraz ze wzmacniaczem, można
osiągnąć warunek generacji w bardzo dogodny sposób, tworząc dwie pętle sprzężenia
zwrotnego (rys. 8.33a i b) — dodatnią i ujemną, jedną obejmującą czwórnik selektyw-
ny, odpowiedzialną ża częstotliwość drgań, a drugą, obejmującą czwórnik nieselek-
tywny (najczęściej dzielnik rezystancyjny Rl9 R2), odpowiedzialną za amplitudę
drgań. To, do którego z wejść wzmacniacza przyłączymy wyjście czwórnika selek-
tywnego zależy od jego charakterystyki fazowej.
Zgodnie z rys. 8.33a lub b warunek generacji można wyprowadzić w sposób
następujący (korzystamy z zapisu symbolicznego):
U0 - UrKR(jco), Ur = U2-Ul9 U, = U0gt(i(o) (8.83)
U2 = U0g2(}(o)

a stąd, definiując transmitancję filtru wypadkowego


9(jco) ^g&aĄ-gtdco) (8.84)

otrzymujemy poszukiwany warunek generacji


dQ(o)KR{j(o) = 1 (8.85)
Filtr wypadkowy o transmitancji g(jco) (patrz rys. 8.33c) ma właściwości
mostka, dzięki czemu jego charakterystyka amplitudowa jest typu zaporowego;

b)
9I(M
Ul
ck kR(jco)
+
u2
92 (ju)

kfi(jcj)
Uo
Ur

9(M

Rys. 8.33. Schemat blokowy generatora ze sprzężeniem zwrotnym w układzie dwóch pętli sprzężenia
zwrotnego: a) ze wzmacniaczem różnicowym, b) z węzłem różnicowym, c) schemat wypadkowy

413
8. GENERATORY

gzO&H/ju)
Rys. 8.34. Mostek Wiena

dla częstotliwości rezonansowej co0 mostek ma maksymalne tłumienie (w mostku


idealnie zrównoważonym G(CO0) — 0). Wzmocnienie KR wzmacniacza powinno być
w tym przypadku bardzo duże, a dla mostka idealnie zrównoważonego powinno
być KR = oo.
Mostek Wiena jest przedstawiony na rys. 8.34. Liczba e określa stopień
niezrównoważenia mostka; dla s = 0 jest on zrównoważony. Zgodnie z rys. 8.33
i z zależnością (8.79)
1 1
02(M=9wQco)=- — (8-86>
1+ jV
3

9 x(}có) = (8.87)
3-fs

z _ j 1/3 dla mostka Wiena l T


1 dla mostka TT

RC
b) <Pg(u)
7f

\£<0
0 V

6=0^- e>0

-ST

Rys. 8.35. Charakterystyki częstotliwościowe mostków Wiena, T i TT: a) amplitudowa, b) fazową

414
9w4. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E RC Z E SPRZĘŻENIEM ZWROTNYM

Charakterystyki częstotliwościowe transmitancji g(ja>) = gzij^—giij^) mostka


Wiena przedstawiono na rys. 8.35. Dla małego niezrównoważenia mostka

g (jo) « ™ e f_, |e| <U (8.88)


9
1 .
1+
TJV
W pobliżu częstotliwości ca0, gdzie |v| < 1 , otrzymujemy dalsze uproszczenie

\e\<l, |v| < 1 (8.89)

Ż zależności (8.89) wynika, że dla v = 0, tzn. dla co = co0

G(co0)=i|e| (8.90)

N
a więc dla mostka zrównoważonego (6 = 0) dobroć Q jest nieskończenie duża.
Dobroć filtru mostkowego, jaką można wykorzystać w generatorze, jest
ograniczona maksymalnym wzmocnieniem Kr wzmacniacza różnicowego. Wynika
to z warunku amplitudy, który dla przypadku mostka Wiena ma postać (na pod-
stawie (8.85) i (8.90))

^ jaj (8.92)

Konieczny stopień niezrównoważenia mostka jest więc następujący:


M £ 9/K, ' (8.93)
a osiągalna dobroć filtru mostkowego

(8.94)

Wynika stąd wniosek, że jeśli dysponujemy wzmacniaczem o dużym wzmocnieniu,


to można budować układy generacyjne RC o dobrej stabilności częstotliwości i małych
zniekształceniach nieliniowych.
Z charakterystyki fazowej (rys. 8.35b) wynika., że dla e > 0 i v = 0 mostek
Wiena z rys. 8.34 nie przesuwa fazy i dla tego przypadku wzmacniacz różnicowy
nie powinien odwracać fazy. Warunki generacji można również osiągać dla e <
ale wówczas wzmacniacz różnicowy powinien odwracać fazę. Z tego drugiego przy-
padku korzysta się rzadziej, ze względu na możliwość wystąpienia drgań paso-
żytniczych o bardzo małych lub bardzo dużych częstotliwościach, dla których q>g*
podobnie jak dla co09 jest bliskie zeru.

415
8. G E N E R A T O R Y

Rys. 8.36. Generator z mostkiem Wiena

Generator z mostkiem Wiena. Na rysunku 8.36 przedstawiono przykład generatora


z mostkiem Wiena dla przypadku s > 0. Zastosowano w nim skuteczną stabilizację
amplitudy z diodą jako elementem nieliniowym. Potencjometrem P0 ustala się taką
minimalną wartość s, dla której zachodzi jeszcze wzbudzanie się drgań narastających.
Potencjometr Pt wyznacza amplitudę Up9 po której przekroczeniu dioda Dx zaczyna
przewodzić. Jest to równoważne zmniejszeniu się, średnio w okresie, rezystancji
(lub s). W rezultacie amplituda przyjmuje taką wartość, że dioda Dx przewodzi
tylko przez bardzo niewielką część okresu. Metoda ta wprowadza więc niewielkie
zniekształcenia, które jeśli potrzeba, można jeszcze nieco zmniejszyć stosując drugi,
napięciowo symetryczny, układ ograniczający z diodą D2 (pokazany linią przery-
waną).
Mniejsze zniekształcenia gwarantuje m.in. układ stabilizacji za pomocą
termistora włączonego w miejsce rezystora R x , a to dlatego, że wówczas stała czasowa
zmian rezystancji jest znacznie większa od okresu drgań.

a) b) Ur
—O o-
c c c c f
1HHI- ih-Mh I
Łfc!
R

J y-
9i(M=97(jv) g2{j(J)

Rys. 8.37. Filtr T (a), mostek T (b)

416
8.3. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E LC Z E SPRZĘŻENIEM Z W R O T N Y M

Generator z mostkiem T. Innym filtrem stosowanym w generatorach mostkowych RC


jest filtr T zbocznikowane (filtr T). Jedną z jego wersji przedstawiono na rys. 8.37a.
Transmitancja filtru
2+jv
gjQco) = (8.95)
3+jv
CO CO0 1 2 1
^ Qo=-£
= —» Gj(co0) = —, (8.96)
co0 co '
Ze względu na małą dobroć Q0 filtru T, w generatorach stosuje się go praktycznie
w układzie mostkowym — podobnie jak filtr Wiena.
Mostek T ma postać jak na rys. 8.37b, gdzie g^jco) = g^jco) i g2(]co) =
2
= — . W stanie równowagi powinno być g2(jco) ==—, czyli R2 —2Rt. Aby uw-
R1+R2 3
zględnić konieczne niezrównoważenie mostka i aby utrzymać jednolitość zapisu
transmitancji przyjmujemy
6+8
ffiGco) = (8.97)
- I K - )
Wówczas, dla małych rozstrojeń od równowagi, otrzymamy

1 l--jv
e Ib « 1 (8.98)
9 1
, •

a w pobliżu C0q

g{}(0) |e|<l, \y\<l (8.99)

.. . Rys. 8.38. Generator z mostkiem T i stabilizacją


Cf-y | amplitudy za pomocą tranzystora
unipolarnego jako rezystancji sterowanej

27 — Podstawy elektroniki..
417
8. GENERATORY

Są to te same zależności, co dla mostka Wiena (porównaj (8.89)); charakterystyki


częstotliwościowe są więc takie same jak na rys. 8.35. __
Konieczny stopień niezrównoważenia mostka T, wynikający z warunku
generacji, jest

(8.100)
H >k
a maksymalna osiągalna dobroć

(8.101)

Generator z mostkiem T jest przedstawiony na rys. 8.38. W tym przykładzie


jako układ stabilizacji wybrano dzielnik rezystancyjny Rl9 R2 o napięciowo stero-
wanym tłumieniu, w skład którego wchodzi tranzystor unipolarny bezzłączowy
w roli zmiennej rezystancji1*. Napięcie wyjściowe u0 jest prostowane w podwajaczu
napięcia Cp9 Rp9 Dt, D2 i po wygładzeniu w filtrze RfCf steruje bramkę tranzystora
unipolarnego, tak że zwiększepie u0 powoduje zmniejszenie rezystancji R2. Wymaga
to w tym przypadku zastosowania tranzystora normalnie wyłączonego. W chwili
startu generatora tranzystor unipolarny ma bardzo dużą rezystancję, czyli e jest duże,
a więc z 'powodu dużego nadmiaru wzmocnienia w pętli sprzężenia zwrotnego drga-
nia szybko narastają. W stanie ustalonym rezystancja R2 maleje do wartości R2 « 2R l9
amplituda napięcia u0 zaś osiąga wybrany poziom. Rezystory Ra i Rb poprawiają
liniowość charakterystyk tranzystora unipolarnego. Dzięki temu oraz dzięki dużej
stałej czasowej filtru RfCf — znacznie większej od okresu oscylacji — zniekształcenia
nieliniowe wnoszone przez układ stabilizacji są bardzo małe, np. mniejsze od 0,1%.
Generator z mostkiem TT. Innym często stosowanym czwórnikiem selektywnym jest,
mający cechy mostka, filtr zaporowy podwójne T (filtr TT) przedstawiony na rys.
8.39a. Transmitancja filtru
X+}V
gTJ{ j c » ) « - — r - (8.102)
4 - f jv

4 c
HI—

(1*x)R
1+x

9i(M 92 (M
Rys. 8.39. Filtr TT (a) i mostek TT (b)

1}
Wiadomo z rozdz. 2 i 3 oraz literatury [69], że tranzystory unipolarne zarówno złączowe
jak i bezzłączowe, w zakresie małych napięć dren-źródło (zakres triodowy), mają stosunkowo liniową
rezystancję kanału, zależną jedynie od napięcia UGS.

418
8.3. G E N E R A T O R Y S I N U S O I D A L N E LC ZE S P R Z Ę Ż E N I E M ZWROTNYM

dla \x\ 1 przy czym


co co0 1
0
co0 co ' RC
a liczba ^ określa stopień niezrównoważenia filtru. W stanie bliskim zrównoważenia
filtru i w pobliżu rezonansu otrzymujemy

gTTQco) s +1 \x\<l9 v<l (8.103)

Dobroć filtru jest więc bardzo duża, a jego transmitancja jest podobna do transmi-
t niT-cji mostków Wiena i T.

Wzmacniacz
Filtr TT
inwersyjny

Rys. 8.40. Koncepcja budowy generatora z filtrem TT

Dla x < 0 i co = co0 filtr TT przesuwa fazę o 180°. Wobec tego, w układzie
generatora stosuje się wzmacniacz inwertujący — rys. 8.40 — o dużym wzmocnieniu.
Strojenie takiego generatora jest kłopotliwe, gdyż wymaga doboru dwóch elemen-
tów — pojemności C i rezystancji R filtru, a poza tym utrudniona jest stabilizacja
amplitudy.
Lepszym rozwiązaniem jest zastosowanie metody dwóch pętli sprzężenia
zwrotnego tzn. budowa mostka TT, jak na rys. 8.39b. W tym przypadku w gałąź
o transmitancji gi(jw) (rys. 8.33) wstawiamy zrównoważony filtr TT
9x(io)) = gTT(}a>)\xss0 (8.105)
natomiast w gałęzi o transmitancji g2(jco) umieszczamy dzielnik rezystancyjny o trans-
mitancji
= (8.106)

wobec czego

R2=R1^Ie (8.107)

Transmitancja mostka TT przyjmuje wówczas postać

l 1 - -jv *
g(ioj)x-s !_, |e| <ś 1 (8.108)
1 + - jv
4
27*
419
8. GENERATORY

R l 6 R
Vr i

Rys. 8.41. Generator z mostkiem TT

lub dla |v| 1

ekl, vNl (8.109)

Porównując te zależności z transmitancjami mostka Wiena (8.88) i (8.89) i mostka T


(8.98) i (8.99), widać prawie zupełne ich podobieństwo. Charakterystyki częstotli-
wościowe omawianych mostków są przedstawione na-jednym rys. 8.35; różnice
dotyczą jedynie współczynnika tłumienia A
1/3 dla mostków Wiena T
4!' dla mostka TT
Konieczne niezrównoważenie mostka w generatorze z mostkiem TT jest nieco
mniejsze (por. wzory (8.94) i (8.101))
M > 4/KR (8.110)
osiągalna zaś dobroć nieco większa

Qe<jKr (8.111)

Przykład generatora z mostkiem TT podano na rys. 8.41. Zastosowanie mostka


ułatwia strojenie i stabilizację amplitudy — wystarczy zmieniać jeden z rezystorów
dzielnika Rt lub R2. Rolę elementu stabilizującego spełnia tu termistor.

8.4.3. Inne generatory sinusoidalne


Sygnały sinusoidalne o jednej częstotliwości co0 można przekształcać w sygnały
o częstotliwościach będących jej wielokrotnością lub podwielokrotnością. W pierw-
szym przypadku mówimy o powielaniu, a w drugim o dzieleniu częstotliwości

co = mco0, co = co< (8.112)


n
przy czym m i n — liczby dodatnie całkowite.

420
AS, G E N E R A T O R Y PRZEBIEGÓW LINIOWYCH

Powielanie m-krotne otrzymuje się w powielaczach częstotliwości, w skład


których wchodzi zawsze element nieliniowy i filtr selektywny wybierający m-tą
harmoniczną.
Dzielenia dokonuje się w dzielnikach częstotliwości — zwykle typu bi-
narno-dwójkowego, korzystając z właściwości przerzutnika bistabilnego.
Możliwe jest także tzw. mieszanie częstotliwości, będące odmianą modulacji.
Umożliwia ono tworzenie z dwóch sygnałów o częstotliwości co1 i co2, sygnałów
innych o częstotliwościach co"' ==\nico1±n2co2\, przy czym nx i n2 są liczbami do-
datnimi całkowitymi.
Stosując powielanie, dzielenie i mieszanie buduje się tzw. syntezery często-
tliwości, które z sygnałów jednego generatora wzorcowego tworzą sygnały o często-
tliwościach wybieranych dyskretnie np. co 0,1 Hz.
Przebieg sinusoidalny można otrzymać z przebiegu niesinusoidalnego,
np. trójkątnego, po przekształceniu tego ostatniego w generatorze funkcji typu:
y = sin* (patrz rozdz. 7). Realizacja tego rodzaju generatorów staje się coraz bardziej
popularna w miarę rozwoju układów scalonych. Znane są np. scalone generatory
wielokształtne generujące równocześnie przebiegi prostokątne, przebiegi liniowe
i sinusoidalne (te ostatnie o zniekształceniach nie przekraczających 1%).
Generatory przestrajane napięciem. W niektórych Zastosowaniach (modulacja kątowa,
miernictwo, układy automatycznego śledzenia fazy) korzysta się z generatorów zmie-
niających swą częstotliwość proporcjonalnie do napięcia sterującego. Jeśli zakres
przestrajania częstotliwości ma być duży, generatory te są z reguły niesinusoidalne
np. przebiegów prostokątnych lub liniowych.

8.5. G E N E R A T O R Y PRZEBIEGÓW L I N I O W Y C H

Przebiegiem liniowym nazywa się taki przebieg, którego wartość chwilowa maleje
lub rośnie liniowo w pewnych odcinkach czasu1*. Przebiegi takie odwzorowują
upływający czas i z tego powodu są używane najczęściej w różnego rodzaju urządze-
niach pomiarowych (np. oscyloskopach), w układach opóźniających, modulatorach
szerokości lub położenia impulsów, w układach przetworników analogowo-cyfro-
wych itp.

Rys. 8.42. Ładowanie kondensatora stałym prądem

Przebiegi liniowe nazywane bywają niekiedy pilozębnymi lub piłokształtnymi.

421

You might also like