ISSN 2082-7938

TORUŃ CZWARTEK, 17 MARCA 2011 r. NR 1/2011 (7)

PISMO STUDENTÓW INFORMACJI NAUKOWEJ I BIBLIOTEKOZNAWSTWA

SPIS TREŚCI SZCZĘŚLIWA SIÓDEMKA!
SŁOWO WSTĘPNE 2 Podobno czas stoi w miejscu, to my mijamy. Niezależnie jaka jest prawda,
pamiętam jak pisałam o upłynięciu roku od ukazania się pierwszego nu-
BYŁO 38%, A OBECNIE JEST 44% 3
meru MIĘDZY REGAŁAMI. Ani się obejrzałam, a dziś przyszło mi napi-
O WILKACH W OWCZEJ SKÓRZE 5 sać, że to już dwa lata.
Na łamach (kolejnego) jubileuszowego numeru dużo uwagi po-
CZYTAJĄCY Z UMIŁOWANIA 6
święciliśmy (nie)czytaniu. Ponadto przedstawiamy Wam pierwszy na
WIKIPEDIA MA JUŻ 10 LAT! 8 świecie magazyn-ubranie, dzielimy się wrażeniami z wycieczki pod zna-
kiem książki, zastanawiamy się nad stanem polskiej kinematografii, wie-
HISTORYCY KSIĄŻKI W TERENIE 10
my, że jesteśmy tylko 8 lat młodsi od Wikipedii i próbujemy utożsamić
RECENZJA: MR NOBODY 12 się z Panem Nobody.
W kontekście poziomu czytelnictwa wśród towarzyszy Rodaków
T-POST 14
cieszy myśl, że nas chyba jednak Ktoś czyta. Ktoś, czyli Ty, Ty i Ty rów-
ŹLE SIĘ DZIEJE W KINIE POLSKIM 15 nież, tak – Ty, Drogi Czytelniku! Za co dziękujemy.
Skoro jesteśmy przy podziękowaniach – Tomku, nikt nie napisze
recenzji lepiej niż Ty, dlatego żałujemy, że opuściłeś nasze redakcyjne
progi. Byłeś naszym międzyregałowym Rogerem Ebertem. Dziękujemy
za współpracę.

W imieniu wiosennie nastrojonej Redakcji

Asia Edwarczyk

MIĘDZY REGAŁAMI MARZEC 2011 (7)

Pismo Studentów Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa

Adres redakcji Opiekun koła:
87-100 Toruń, ul. Gagarina 13 a dr Dorota Degen
tel. 668 360 820
e-mail: pkn_umk@stud.umk.pl Korekta:
http://pkn-umk.blogspot.com Milena Śliwińska

Zespół redakcyjny: Skład:

Joanna Edwarczyk, Piotr Rudera, Anna Urbanek
Małgorzata Szymczyk, Milena Śliwińska,
Anna Urbanek Projekt okładki:
Asia Edwarczyk
Gościnnie: Marta Tyszkowska,
Aleksandra Sękowska, Dawid Lipiński Nakład: 120 egz.
 CZYTANIE MIĘDZY REGAŁAMI
BYŁO 38%, A OBECNIE JEST 44%...
CZY MOŻE BYĆ GORZEJ?
PIOTR RUDERA
Przez wiele lat poziom czytelnictwa w Polsce utrzymywał
się na średnim poziomie europejskim, chociaż był niższy
niż w najbardziej rozwiniętych krajach Unii Europejskiej.
Badania Instytutu Książki i Czytelnictwa Biblioteki Naro-
dowej nad społeczną sytuacją książki prowadzone są od
połowy lat 50. Zainteresowanie czytaniem w poszczegól-
nych okresach miało różną skalę, chociaż wielkość tego
zainteresowania cechowała się względną stabilnością.
I tak – wyniki uzyskane w badaniu z roku 1972 roku po-
kazują, że 60% respondentów deklarowało czytanie ksią-
żek, a w roku 1985 liczba tych deklaracji osiągnęła 59%.
Kolejne badania przynosiły rezultaty, pozwalające zauwa-
żyć tendencję spadkową, której dowodem była skala czy-
telnictwa osiągnięta w roku 2000, gdzie grupa czytających
stanowiła 54%. Mimo niewysokiego zasięgu książki
w roku 2000, Katarzyna Wolff nie uznała go za wynik
sugerujący rozpoczęcie się kryzysu czytelnictwa w Polsce.
Z kolei wyniki badań nad stanem czytelnictwa Polaków za
2008 rok, opublikowane w 2009 roku ukazują sytuację
zupełnie inną. Wynik, który wtedy wywołał falę dyskusji
osiągnął wartość 38%. Taki odsetek Polaków przeczytał
przynajmniej jedną książkę drukowaną w 2008 roku. Jak
podaje Katarzyna Wolff – jedna z osób organizujących
badania czytelnictwa w Polsce – „był to najniższy wskaź-
nik czytelnictwa, jaki został zanotowany od czasu syste-
matycznie prowadzonych na ten temat obserwacji, tj. od
1992 r. Poziom czytelnictwa w 2008 roku sytuował Polskę
dużo poniżej średniej Unii Europejskiej, wynoszącej 64%,
i na poziomie krajów od lat mających najniższe wskaźniki
jak Grecja czy Portugalia. Oznacza to, że aż 62% Polaków
nie miało przez rok kontaktu z żadną książką.
Najnowsze badania BN pokazują, że mimo nie-
znacznego spadku liczby nieczytających w ogóle – wcale
nie jest lepiej. O ile dwa lata temu 38% „czytelników”
wywołało burzę dyskusji, seminariów na temat kondycji
polskiego czytelnika, to aktualne wyniki nie pozwalają na
stwierdzenie, że jest lepiej, bo wzrost liczby
czytających do 44% niekoniecznie wywołany
jest rzeczywistym przyrostem czytelników, tyl-
ko rozszerzeniem zasięgu na inne materiały
piśmiennicze, które do tej pory nie były
uwzględniane. Stan czytelnictwa w kraju,
w którym ponad połowa badanych deklaruje, że
nie czyta absolutnie nic, powinna spowodować
nie tyle prowadzenie dyskusji na ten temat, ale
rzeczywiste działania instytucji, które posiadają
wpływ na kształtowanie postaw ludzi. Dla zain-
teresowanych warto powiedzieć, że moda na
nieczytanie nie jest sytuacją nową. Tendencja
spadkowa obserwowana jest od kilku lat.
W 2005 roku czytanie książek deklarowało 58%
badanych, a dwa lata później wskaźnik ten
spadł do 50%. Rezultat najnowszych badań
może oznaczać, że „książka w tradycyjnej po-
MIĘDZY REGAŁAMI
staci odchodzi do przeszłości” - mówi Tomasz Makowski,
dyrektor Biblioteki Narodowej. Książka zdaje się odda-
wać prym Internetowi i telewizji. Autorzy badania wska-
zują jednak na wzrost zainteresowania e-bookami i audio-
bookami, których coraz więcej ukazuje się na naszym
rynku. Nowoczesne formy prezentacji treści w formie
cyfrowej nie są póki co przedmiotem regularnych badań
Instytutu Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej.
Jest to sprawa kontrowersyjna, której głównym punktem
sporu zdaje się być konserwatywne stanowisko władz
Instytutu i Biblioteki Narodowej, eksponujące potencjalne
trudności w przekładaniu skali czytelnictwa np. książek
elektronicznych do wyników badań uzyskanych w latach
poprzednich, które szczegółowych badań nad tym zjawi-
skiem nie zawierają.
Wśród aktywnych czytelników ciągle jeszcze prze-
waża młodzież. W przeprowadzonym w 2009 roku przez
Centrum Badań Opinii Społecznej badaniu na temat zmian
w stylu życia Polaków potwierdzone zostało, że czytelnic-
two książek jest wyraźnie zróżnicowane społecznie,
a istotnym czynnikiem warunkującym aktywność
czytelniczą jest poziom wykształcenia. Okazało się, że po
książkę o wiele częściej sięgają ludzie z wykształceniem
średnim lub powyżej średniego, mimo stwierdzonego
w ostatnim badaniu wzrostu liczby nieczytających, legity-
mujących się wykształceniem wyższym. Czynnikiem
sprzyjającym czytelnictwu są wysokie dochody i dobre
warunki materialne. Jednocześnie im niższa pozycja spo-
łeczno-ekonomiczna badanych i niewielkie miejsce za-
mieszkania, tym mniej osób sięga po lekturę. Społeczeń-
stwo współczesne jest podzielone na ludzi czytających
dużo i nieczytających w ogóle.
Zjawisko dziedziczenia stosunku do książki i czy-
tania było podejmowane w badaniach czytelniczych, dla-
tego zasadne jest organizowanie działań wspierających
rodziny i środowiska szkolne w krzewieniu u dzieci i mło-
3
 CZYTANIE MIĘDZY REGAŁAMI
dzieży dobrych nawyków obcowania ze
słowem pisanym. Istnieje wiele możliwości
kształtowania świadomości ludzi w tej dzie-
dzinie, do których zaliczają się między in-
nymi propagowane przez media inicjatywy
różnych instytucji i organizacji – głównie
Fundacji ABC XXI, Polskiego Bractwa
Kawalerów Gutenberga i Polskiej Izby
Książki – promujące czytelnictwo jako
ważny element stylu życia. Organizowane
działania propagujące czytanie, odznaczają
się różną skutecznością ich oddziaływania
na grupy odbiorców. Pośród inicjatyw, któ-
rych wpływ na poprawę skali czytelnictwa
był wyraźny, znalazły się takie akcje skie-
rowane do rodziców, jak Cała Polska czyta
dzieciom, Tydzień Czytania Dzieciom, Czy-
taj dziecku 20 minut dziennie, a także cy-
kliczna kampania Czytelmania, a w jej ra-
mach Weekend z książką. Według szacunków stowarzy-
szenia Polskiego Bractwa Kawalerów Gutenberga „akcje
zachęcające do czytania dzieciom i wspólnych z nimi lek-
tur miało wpływ na 60% rodzin”. Do podobnych inicjatyw
należy też konkurs Papierowy Ekran na najlepsze polsko-
języczne serwisy internetowe, których celem jest popula-
ryzacja czytelnictwa i tradycyjnych książek. Nie mniej
ważnym wydarzeniem jest obchodzony corocznie Świato-
wy Dzień Książki i Praw Autorskich, które za zadanie sta-
wia promocję czytelnictwa, edytorstwa i ochrony własno-
ści intelektualnej. Obiecującą inicjatywą, realizowaną od
niedawna jest pomysł pt. 52 Książki, który propaguje re-
gularne czytanie i wskazuje na korzyści płynące z obco-
wania z lekturą.
Szeroki wachlarz zagadnień związanych z czytel-
nictwem wyraźnie pokazuje, że mimo spadku poziomu
czytelnictwa, pozycja książki póki co jest niepodważalna.
Bardzo szybki rozwój nowych technologii w ostatnich
kilkunastu latach (komputeryzacja, internetyzacja, cyfry-
zacja), a przede wszystkim coraz powszechniejszy do nich
dostęp powodują, że „praktykowanie piśmienności i czy-
telnictwo przebiegają – zwłaszcza w niektórych grupach
społeczeństwa i w odniesieniu do niektórych funkcji –
w nowej przestrzeni z wykorzystaniem nowych nośników
4 MIĘDZY REGAŁAMI
i nowych instytucji”. Dokonujące się zmiany w zakresie
technologii przebiegają równocześnie ze zmianami kultu-
rowymi, które dokonują się poprzez zanikanie kanonów,
prymat rynku i kultury popularnej. Podobne zjawiska do-
strzegalne są w edukacji, do których należy chociażby
polityka ograniczania minimów lekturowych, testy i klu-
cze interpretacyjne jako narzędzia sprawdzania wiedzy,
które również wpływają na zasięg książki i charakter czy-
telnictwa. K. Wolff w komentarzu do raportu o stanie czy-
telnictwa w Polsce dowodzi, że zmiany te widoczne są na
przykład w zdecydowanej przewadze zainteresowania
rynkowymi nowościami, literaturą popularną, czy porad-
nikami. Jednocześnie sytuacja na rynku książek dla dzieci
i młodzieży jest względnie stała, co może potwierdzać
skuteczność akcji promujących ten rodzaj literatury i czy-
tanie dzieciom. Obieg książek, podlegając procesom me-
diatyzacji, unifikuje się i indywidualizuje zarazem.
Najogólniej mówiąc, kontakt z książką poszerza wiedzę
jednostki o świecie, dostarcza bogactwa przeżyć
wewnętrznych i refleksji kształtujących nie tylko umysły
czytelników, ale również ich charakter. Poprzez nie po-
znajemy świat i jego wartości. Zarówno ten współczesny
jak i miniony. Stanowią one podstawę do nauki we
wszystkich dziedzinach myśli ludzkiej.
Można szacować, że spora część
czytelnictwa przenosi się w ostatnich latach
do Internetu, który jak twierdzą autorzy
raportu o stanie kultury w Polsce „jednak
nie zastępuje tradycyjnego czytania, lecz je
uzupełnia”. Sukcesywnie wzrasta znaczenie
Internetu jako źródła informacji o książkach
i możliwościach dostępu do nich. Autorzy
raportu o stanie kultury w Polsce zauważa-
ją, że „czytelnictwo z jednej strony staje się
częścią kultury dominującej w XXI wieku,
czyli kultury popularnej, skutkiem czego na
przykład książka, a także literatura komer-
cjalizują się, a ich odbiór podlega stereoty-
pom, z drugiej – przyczynia się do indywi-
dualizacji uczestnictwa w kulturze, a dla
niektórych grup i środowisk bywa jedyną
możliwością kontaktu z kulturą wysoką”.
 CZYTANIE MIĘDZY REGAŁAMI
O WILKACH W OWCZEJ SKÓRZE
…CZYLI JAK CZYTAĆ, ŻEBY SIĘ NIE ZACZYTAĆ, ALE STATYSTYCZNIE DOBRZE WYPAŚĆ
OLA SĘKOWSKA
Pomysłodawcy i organizatorzy akcji „52 książki” z pew-
nością mieli jak najlepsze intencje. Budzące litość i trwo-
gę badania dotyczące spożycia książek w naszym kraju,
rokrocznie dostarczane przez Bibliotekę Narodową i TNS
OBOP, wyraźnie sugerują, że przyswajanie słowa druko-
wanego rodakom nie jest w smak, gdyż lekkostrawne pro-
gramy telewizyjne i pachnące świeżymi postami fora
internetowe w pełni zaspokajają dzienną energetyczną
dawkę kalorii statystycznego Polaka, stanowiąc w wielu
przypadkach jedyną strawę dla ducha. Cudownym
(i w domyśle skutecznym) lekarstwem, na to przekorne,
polskie czyta(NIE) miało być dopadnięcie potencjalnego
czytelnika w Internecie, by zasugerować mu zapoznanie
się z treścią co najmniej 52 woluminów w ciągu roku (co
po przeliczeniu daje nam jedną pozycję na tydzień). I tak
zainfekowany szczytną ideą, nawrócony na właściwą dro-
gę Internauta mógł dołożyć swą małą cegiełkę do odbudo-
wywanego wspólnymi siłami bastionu polskiego czytel-
nictwa, świecić dobrym przykładem wśród nieczytających
znajomych, dyskutować o przetrawionych już pozycjach
z innymi entuzjastami akcji i chwalić się ilością przeczy-
tanych książek na forum lub w specjalnej profilowej za-
kładce. Każdy szanujący się internetowy zakątek, odwie-
dzany przez moli książkowych, za punkt honoru powziął
sobie o akcji poinformować.
Największy zryw zaobserwować można było
wśród użytkowników serwisu Lubimyczytac.pl: zakładki
„52 książki (2010)” pojawiały się jak grzyby po deszczu
i były na bieżąco aktualizowane o kolejne przeczytane
tytuły, lansowanie czytelnictwa niepostrzeżenie stało się
modą na czytanie - by być trendy i glamour nie wystar-
czyło już tylko czytać, należało czytać i oznajmiać o tym
wszem i wobec. Cóż z tego? – zapytają niektórzy - Cóż
z tego, że zamiast zamiłowania do książki obudziła się
w Internautach żyłka rywalizacji, skoro cel poniekąd zo-
stał osiągnięty, a społeczeństwo czytelniczo rozruszane?
Czyż nie warto było zainicjować wyścigu szczurów, by
zdobyć rząd czytających dusz? Tyle że zarówno niektórzy
Miłościwie Nam Czytający Od Dawien Dawna, jak
i osobnicy z gatunku Zauważyłem/am, że Książka Jest
Fajna, Gdy Czytanie Stało się Trendy w bitewnym zgiełku
o pełen aprobaty uśmiech pani bibliotekarki i wypożycze-
nie/kupienie kolejnej pozycji, którą można potem wpisać
na chlubną listę, zadeptali i bez zbędnych sentymentów
porzucili gdzieś szczytną ideę akcji, poprzestając na zwy-
czajnym, szczeniackim prześciganiu się w ilości książek
„przeczytanych” – a więc w wielu przypadkach li i jedy-
nie przejrzanych lub ocenianych po okładce - jak zauwa-
żają złośliwi, którzy są mocno zakrzykiwani, proszeni
o bezzwłoczne opuszczenie forum i posądzani o zwykłą
zawiść, bo sami wyniki mają zbyt marne, by ich głos zna-
czyć mógł cokolwiek.
W nielicznym co prawda, ale jakże rzucającym się
w oczy gronie czytelników-kombinatorów, nieodrodnych
dzieci akcji „52 książki” i serwisu „Lubimy (?) Czytać” na
MIĘDZY REGAŁAMI
pierwszy plan wysuwają się dwa typy: osobnicy pierwsze-
go gatunku twierdzą, że nie jedzą, nie śpią, nie oglądają,
nie uczą się/nie pracują, nie spotykają znajomych, nie
odrabiają prac domowych, nie siedzą przed komputerem,
nie (dowolny czasownik niezwiązany z czytaniem), tylko
pochłaniają kolejne tomiszcza i głośno biadają nad tym,
jakież to straszne, że doba ma tylko 24 godziny, gdyż
chętnie poświęciliby na czytanie znacznie więcej czasu.
W zakładce „przeczytanych” mają średnio kilka setek
pozycji (np. około 300 lub więcej), z czego większość to
publikacje kilkusetstronicowe. Są zazwyczaj święcie obu-
rzeni, gdy sugeruje im się zafałszowywanie wyników i nie
przyjmują do wiadomości matematycznych wyliczeń,
z których wynika, że nie byliby fizycznie w stanie
„przerobić” takich ilości tekstu, bo komu jak komu, ale im
naprawdę się to udało! Drugim typem są czytelnicy-
desperaci, którzy za wszelką cenę chcą zapełnić zakładkę
„52 książek”, więc pod koniec roku sięgają po skromne
objętościowo pozycje w stylu „Antka”, „Łyska z pokładu
Idy”, „Naszej Szkapy” czy komiksów opisujących przygo-
dy Kaczora Donalda, by uspokoić sumienie i z fasonem
zakończyć szczytną akcję. Odmianą takiegoż typu jest
osobnik, który „arcysprytną” taktykę o kryptonimie
„czytam tylko cienkie książki” stosuje przez cały rok.
I choć delikwenci-kombinatorzy typu drugiego siedzą
cicho, 31. grudnia kilka minut przed północą, doczytując
pięćdziesiątą drugą pozycję (a tych z gatunku pierwszego
nie jest zbyt wielu) w nieco rozczarowującym, ilościo-
wym podsumowaniu akcji, ich głosy (a raczej niewiary-
godne liczby przeczytanych książek) uderzają po oczach,
stanowiąc niedościgniony wzorzec i podstawę licznych
gratulacji lub znaczników „lubię to” w przypadku facebo-
okowego profilu akcji. Nie tylko organizatorom (których
w tym wypadku trudno winić, bo statystyczne przedsta-
wienie wyników wydaje się jak najbardziej zasadnym
i najłatwiejszym sposobem podsumowania), ale przede
wszystkim czytelnikom nie przyszło do głowy, by w ko-
mentarzach zapytać o jakość/treść przeczytanych podczas
minionego roku pozycji. Liczby wysunęły się na prowa-
dzenie, a marudni sceptycy, którzy zwracają uwagę ogółu
na jaskrawe niedociągnięcia, związane z traktowaniem po
macoszemu najważniejszej (mogłoby się zdawać) dla czy-
telnika/humanisty strony książki, a więc jej zawartości/
5
 CZYTANIE MIĘDZY REGAŁAMI
wartości merytorycznej, zbywani są milczeniem, a ich
głosy gubią się w gąszczu postów, dodawanych celem
przedstawienia kolejnych danych liczbowych.
Na szczęście zdecydowana większość podeszła do
akcji zdroworozsądkowo, stawiając na prawdomówność.
Akcja bez wątpienia miała swoje dobre strony. Dzięki
intensywnemu promowaniu czytelnictwa osoby, które
nigdy nie czytały, w tym roku sięgnęły po kilka/
kilkanaście pozycji i przekonały się, że czas spędzony
z książką nie musi być czasem straconym. Szkoda tylko,
że ich wysiłki nie zostały docenione, gdyż statystyki oka-
zały się ślepe na 10/20 pozycji, gratyfikując blagierów,
którzy do „przeczytanych” najchętniej dodaliby program
telewizyjny lub ulotkę dołączoną do lekarstwa, gdyby
było to możliwe. Tymczasem 20 pozycji nawróconego na
książki Internauty warte jest więcej niż 300 książek wid-
CZYTAJĄCY Z UMIŁOWANIA
ANNA URBANEK
Odkryłam ostatnio książkę – z gatunku tych, które zapisa-
łoby się przez wielkie „K”, gdyby nie miłość do zasad
ortografii polskiej. Książkę może i nie nową, bo na rynku
polskim ukazała się dwa lata temu, ale oryginalną, nietu-
zinkową i – przede wszystkim – pełną tego, co czytający
z umiłowania lubią najbardziej: literackich odniesień,
wielowarstwowości i przekonania o sensie lektury do-
brych i mniej dobrych książek.
Elegancja jeża Muriel Barbery (Warszawa: „Twój
Styl” 2008, zekranizowana w 2009 roku przez Monę
Achache pod tytułem Jeż / Le Herisson) przez długi czas
znajdowała się na szczycie list bestsellerów we Francji,
a ja, z sercem całkowicie przez tę książkę zdobytym, nie
potrafię się Francuzom dziwić. To inteligentna, wolna od
banału opowieść o Renée, którą wydawca z uporem nazy-
wa „współczesnym Kopciuszkiem”. Kopciuszek jednak,
choć pracuje jako dozorczyni, nie jest pięknym, uroczym
i skromnym dziewczątkiem, czekającym na swojego księ-
6 MIĘDZY REGAŁAMI
niejących w zakładce usera-kombinatora. „Czytanie to
najpiękniejsza zabawa, jaką sobie ludzkość wymyśliła” –
powiedziała niegdyś Wisława Szymborska, zaś książko-
wym molom trudno nie zgodzić się z tym stwierdzeniem.
Szkoda, że w tym wypadku zabawa tak łatwo przerodziła
się w (bezsensowną zresztą) rywalizację. Tak, ilość bez
wątpienia jest ważna, a zestawienia liczbowe są nieod-
łącznym składnikiem współczesnego świata, jednak jed-
noznacznie (i być może staromodnie) będę upierać się
przy twierdzeniu, że w czytaniu najważniejsze jest… czy-
tanie, nawet jeśli jego tempo u poszczególnych jednostek
nie daje wyników statystycznie zadowalających. I choć
jestem przeciętniakiem, z „marnymi” sześćdziesięcioma
pięcioma książkami na koncie, naprawdę lubieczytac i do
tego pl.
cia. Nie, Renée jest osobą samodzielną, oryginalną i nie-
zbyt skłonną do uznawania się za piękność. Najlepiej
przedstawia się sama: Nazywam się Renée Michel. Mam
pięćdziesiąt cztery lata. Od dwudziestu siedmiu lat
jestem dozorczynią w kamienicy pod numerem 7 przy
ulicy de Grenelle, pięknej rezydencji prywatnej z podwó-
rzem i ogrodem (...). Jestem wdową, niską, brzydką, gru-
bawą, mam nagniotki na stopach i – jeśli wierzyć niektó-
rym dokuczliwym dla mnie samej porankom – oddech
mamuta. Nigdy nie studiowałam, zawsze byłam biedna,
dyskretna i nijaka. Mieszkam sama z kotem, który ma
jedyną cechę szczególną: cuchną mu łapy, kiedy się zde-
nerwuje. Ani on, ani ja nie czynimy żadnych wysiłków,
żeby się zintegrować z kręgiem naszych bliźnich. Rzadko
bywam miła, acz zawsze jestem grzeczna, zatem ludzie
mnie nie lubią, chociaż tolerują, ponieważ tak dobrze
odpowiadam powszechnym wyobrażeniom na temat
wzorca dozorczyni, że stanowię jedno z kółek zębatych,
które napędzają wielkie uniwersalne złudzenie, iż życie
ma sens dający się łatwo odczytać.
Renée przybrała barwy ochronne, chowając swoje
oczytanie i miłość do japońskiej kinematografii za mu-
rem autoironii, udawania przygłupiej i telewizorem na
pokaz nadającym telenowelową papkę. Dlaczego?
Ot tak, dla własnego świętego spokoju podczas czytania
opracowań o fenomenologii. Bo w końcu co komu do
tego, że kot zwany jest Lwem na cześć Tołstoja, że zda-
rza się czasem dozorczyni zacytować Annę Kareninę i że
może ona mieć sprecyzowane poglądy na temat ideologii
marksistowskiej.
Drugą bohaterką – narratorką jest Paloma, dwuna-
stolatka o ponadprzeciętnej inteligencji. Stwierdziwszy, że
życie jest niczym innym jak żywotem rybki w akwarium,
drogą wyznaczoną przez konwenanse i uprzedzenia,
a w związku z tym na dłuższą metę zajęciem bezsensow-
nym, Paloma postanowiła popełnić samobójstwo w dniu
swoich trzynastych urodzin. Jednocześnie stara się zapisać
jak najwięcej głębokich myśli i szuka rzeczy pięknych
i fascynujących, bo jeśli na świecie istnieje coś, dla czego
 CZYTANIE MIĘDZY REGAŁAMI

warto żyć, nie powinnam tego przegapić, ponieważ kiedy

się umrze, jest za późno na żale, a zabić się przez pomyłkę
to naprawdę zbyt głupie. Przy tym wszystkim dziewczyna
zdaje sobie sprawę, że tak naprawdę bawi się w intelektu-
alistkę (która kpi z innych intelektualistów). Co nie zawsze
jest bardzo chwalebne, ale za to zabawne.
Żaden wydawca nie wpadłby jednak na pomysł
z Kopciuszkiem, gdyby nie pojawił się Książę. Książę
jednak przybywa, roztaczając urok męskości, mądrości,
inteligencji, bogactwa, dobrych manier i poczucia humo-
ru. Oraz japońskości, której wielkimi miłośniczkami są
obie narratorki. Kakuro Ozu jest nie tylko współczesnym
księciem – jest katalizatorem wielkich przemian, jakie
zachodzą w życiu Palomy i Renée, a przy okazji, niezwy-
kle sympatycznym człowiekiem.
Nie jest to książka (ani film) dla miłośników akcji.
Jedno i drugie jest przegadane do granic możliwości, peł-
ne rozważań o naturze sztuki, sensie życia, pięknie, ludz-
kim losie i wszystkim innym. A jednocześnie – zabawne,
lekkie, pełne ironii, mądrych i niebanalnych spostrzeżeń.
Gdzie nie otworzyć – tam jakieś zdanie przykuje wzrok.
I obiecuję, że nie będą to pompatyczne, grafomańskie
oraz pseudo-mądre truizmy typu W życiu bowiem istnieją
rzeczy, o które warto walczyć do samego końca (copyright
by Paulo Coelho oraz reszta wszechświata).
Perypetie bohaterek wywołują uśmiech, nieważne
czy Renée dzieli się sarkastycznymi uwagami na temat
jej bogatych pracodawców, którzy nie potrafią posługi-
wać się swoim ojczystym językiem, czy przemyślenia
Palomy o przyszłości jej szkolnych kolegów i koleżanek.
Obie są nieco zarozumiałe i przekonane o swojej wyż- Rafaela, Rubensa i Hoppera, przy okazji podśmiewając
szości, a to nie tylko pozbawia je idealizmu, ale też do- się z japońskiego zwyczaju montowania odtwarzaczy
daje opowieściom dodatkowej pikanterii. muzyki w łazienkach, które przy spłukiwaniu wody
Nie koniec na tym – nie mogłabym Elegancji jeża w toalecie odgrywają (w tym akurat przypadku)
uznać za tak dobrą lekturę, gdyby nie wszechobecne Requiem Mozarta.
literackie, filmowe odniesienia, aluzje i smaczki. Dowia- Nienachalny humor jest nieodłączną częścią
dujemy się więc, że Gégène, okoliczny kloszard, nosi książki, nadaje jej swobodny ton i pozwala nie brać
wytarty surdut jak Riabinin, chytry handlarz drewnem żadnego wydarzenia zbyt serio. To literacki i filmowy
z Anny Kareniny, przypominamy sobie, że wszystkie odpowiednik spokojnego, samotnego spaceru w lipcowy
szczęśliwe rodziny są do siebie podobne, ale wieczór, kiedy świat wydaje się trochę przesadnie
nieszczęśliwe rodziny są nieszczęśliwe każda na swój poważny, a codzienne zmartwienia niezasłużenie istotne.
sposób. Szukamy związków między Husserlem To niebanalna, oryginalna bajka, przypominająca ciasto
a Ockhamem, wspólnych cech malarstwa Claesza, francuskie, wielowarstwowe, delikatne i nie wywołujące
uczucia przesycenia. Jak dla mnie,
książka idealna dla miłośników
literatury, czytających z umiłowania,
którzy jak autorka Elegancji
(i pochlebiająca sobie w ten sposób
autorka artykułu) należą do wspólnoty
utkanej przez znaki pisarskie i czerpią
z niej siłę. Czyż istnieje bowiem
szlachetniejsza rozrywka,
rozkoszniejszy trans niż literatura?

Większość cytatów zaczerpnięta z powieści,

zakończenie trawestujące opis przygotowany
przez wydawcę, aluzje i skojarzenia własne.
Autorka wymiguje się od odpowiedzialności za
wszelki rozwój osobisty wynikający z zapoznania
się z Elegancją jeża i pozostałymi książkami
świata.

MIĘDZY REGAŁAMI 7
 INTERNET MIĘDZY REGAŁAMI
WIKIPEDIA MA JUŻ 10 LAT!
MARTA TYSZKOWSKA
Najpopularniejsza encyklopedia w Internecie,
tworzona przez swoich użytkowników obchodzi
w tym roku dziesiąte urodziny. Ten wieloję-
zyczny projekt działa na zasadzie otwartej treści,
co oznacza, że każdy Internauta odwiedzający
stronę Wikipedii może edytować jej hasła
w czasie rzeczywistym. Encyklopedia dostępna
jest w ponad 200 wersjach językowych i zawie-
ra ponad 14 milionów haseł, najwięcej w wersji
angielskiej (ponad 3,4 miliona haseł)1.
Wikipedia budzi jednak wiele kontrower-
sji, ze względu na możliwość podawania nie-
prawdziwych danych oraz wandalizowania ist-
niejących już haseł. Internauci odwiedzający
Wikipedię mogą w każdej chwili rozpocząć edy-
cję hasła i wprowadzić do niego zmiany po klik-
nięciu przycisku „zapisz”. Zdarzają się więc
często próby niszczenia haseł, stąd w 2008 roku
wprowadzono dodatkowy warunek dla edytowa-
1
Wikipedia [on-line]. Ostatnia aktualizacja 06.02.2011 [dostęp 06.02.2011]. Dostępny w World Wide Web: http://pl.wikipedia.org/
wiki/Wikipedia.
2
Tamże.
3
Tamże.
8 MIĘDZY REGAŁAMI
nia haseł – zmiany wprowadzone przez użyt-
kownika encyklopedii są widoczne po zatwier-
dzeniu ich przez redaktora. Wszystkie zmiany są
odnotowywane w historii edycji danego hasła,
dlatego w przypadku wandalizowania danego
artykułu hasłowego łatwo można wrócić do jego
poprawnej wersji2. Zapał i zaangażowanie nie-
których Wikipedystów może prowadzić niekie-
dy do tzw. wojen edycyjnych, które polegają na
ciągłej zmianie pewnego elementu hasła przez
dwóch lub więcej użytkowników, według ich
własnych informacji. Możliwość edycji takiego
hasła może być czasowo zablokowana lub ogra-
niczona np. tylko do osób zalogowanych ze
względu na wojny edycyjne oraz wandalizmy.
Mimo braku ograniczeń w edytowaniu
haseł Wikipedii istnieją pewne zasady, które
powinny być respektowane przez autorów, jeśli
chcą, aby ich zmiany zostały zaakceptowane
i wprowadzone. Podobnie jak w na-
uce, tak i tutaj przyjęto zasadę neu-
tralności punktu widzenia, a więc
braku skrajnie subiektywnych opinii
i unikania jednostronnego przedsta-
wiania zagadnień. Źródła, na które
powołują się autorzy, muszą być we-
ryfikowalne, nie należy wprowadzać
własnych analiz, przemyśleń i infor-
macji dotąd niepublikowanych3.
Niezwykle ciekawie przedsta-
wiają się badania nad jakością haseł
Wikipedii. W 2005 roku magazyn
„Nature” poprosił kilkudziesięciu
ekspertów z różnych dziedzin o oce-
nę jakości haseł pochodzących z Wi-
kipedii oraz internetowej wersji En-
cyklopedii Britannica. Badacze nie
znali pochodzenia haseł i poszukiwa-
li w nich wszelkich błędów i nieści-
słości. Okazało się, że w obydwu
encyklopediach wykryto po cztery
poważne nieścisłości, liczba mniej-
szych niedociągnięć w Wikipedii
 INTERNET MIĘDZY REGAŁAMI

wynosiła 162, a w Encyklopedii Bri-

tannica była zbliżona i wynosiła 1234.
Britannica w odpowiedzi na publika-
cję „Nature” opracowała obszerny
raport, w którym wytknęła błędy w
badaniach prowadzonych na prośbę
magazynu, jednak ten stanowczo od-
parł zarzuty i potwierdził podane
wcześniej informacje5.
Podobne badanie przeprowadził
niezależny instytut badawczy z Kolonii, który
porównał dokładność, aktualność i czytelność 50
artykułów niemieckojęzycznej Wikipedii oraz
encyklopedii Brockhausa. W 43 przypadkach
lepsza okazała się Wikipedia, w 6 artykułach
przodował Brockhaus, a 1 artykuł oceniony był
jednakowo w obu encyklopediach. Wyniki ba-
dań pokazują wyraźnie, że nie ma hasła, którego
nie dałoby się poprawić, a wspólna, ciągła praca
nad kolejnymi edycjami pozwala na przedsta-
wienie informacji w szerokim spektrum oraz
zapewnienie jej aktualności6. Wydawcy klasycz-
nych encyklopedii zaczynają dostrzegać tę po-
trzebę. Encyklopedia Britannica w swoim inter-
netowym wydaniu pozwala użytkownikom ze-
wnętrznym na dodawanie i edytowanie haseł.
Aby móc tego dokonać czytelnik musi zareje-
strować się na stronie internetowej. Zawartość
Britannici online jest tworzona przez trzy kate-
gorie użytkowników – ekspertów, zwykłych
użytkowników oraz redaktorów Britannici. Za-
nim hasła zostaną opublikowane w tradycyjnej
wersji encyklopedii zostaną sprawdzone pod
względem ich rzetelności i zgodności z prawdą7.
Larry Sanger, jeden z twórców Wikipedii
postanowił rozwinąć nowy projekt, bazujący na
hasłach z encyklopedii Wiki, stawiający jednak
przede wszystkim na jakość. Citizendium (od
ang. citizens`s compendium of everything), czyli
obywatelskie kompendium wiedzy o wszystkim,
to encyklopedia internetowa działająca od 2007
roku, pozwalająca swoim użytkownikom na
edytowanie haseł, jednak nie anonimowo. Po-
tencjalni autorzy muszą się zarejestrować na
stronie w jednej z dwóch kategorii: autor lub
redaktor. Wszyscy zarejestrowani użytkownicy
posiadają automatycznie status autora, natomiast
redaktorami w wybranych dziedzinach mogą
zostać internauci z potwierdzonym statusem
specjalisty (wykształcenie wyższe, ukończone
25 lat oraz dorobek naukowy). Redaktorzy
sprawdzają i zatwierdzają poprawne meryto-
rycznie artykuły. Wymóg rejestracji i podania
danych osobowych pozwala na podniesienie ja-
kości opracowywanych haseł i wzięcie odpowie-
dzialności za własne słowa8.
Wikipedia, Citizendium czy Brittanica on-
line są dla wielu pierwszym źródłem informacji
i zdobywają coraz większą popularność. Korzy-
stając z nich i doceniając ich niewątpliwe zalety,
takie jak aktualność treści, obszerność i czytel-
ność informacji należy także pamiętać o zagro-
żeniach związanych z ich wiarygodnością i po-
prawnością.

4
M. Szpunar: Wikipedia – zbiorowa mądrość czy kolektywna głupota? „E-mentor” [on-line] 2008, nr 5(27) [dostęp 05.02.2011].
Dostępny w World Wide Web: http://www.e-mentor.edu.pl/_pdf/ementor27.pdf. ISSN 1731-6758.
5
Nature: Britannica attacks ... and we respond [on-line]. Ostatnia aktualizacja 30.03.2006 [dostęp 04.02.2011]. Dostępny w World
Wide Web: http://www.nature.com/nature/journal/v440/n7084/full/440582b.html.
6
D. Koc: Niemiecka Wikipedia wygrywa z Brockhausem [on-line]. Ostatnia aktualizacja 20.02.2008 [dostęp 04.02.2011]. Dostępny
w World Wide Web: http://osnews.pl/niemiecka-wikipedia-wygrywa-z-brockhausem.
7
M. Chudziński: Britannica jak Wikipedia? [on-line]. Ostatnia aktualizacja 12.06.2008 [dostęp 04.02.2011]. Dostępny w World Wide
Web: http://di.com.pl/news/21256,0,Britannica_jak_Wikipedia.html.
8
Citizendium - nowy rywal Wikipedii? [on-line]. Ostatnia aktualizacja 20.10.2006 [dostęp 04.02.2011]. Dostępny w World Wide
Web: http://www.egospodarka.pl/17998,Citizendium-nowy-rywal-Wikipedii,1,12,1.html.

MIĘDZY REGAŁAMI 9
 OPOWIEŚCI MIĘDZY REGAŁAMI
HISTORYCY KSIĄŻKI W TERENIE
MAŁGORZATA SZYMCZYK
Na zajęcia ze specjalizacji Wiedza o książce
dawnej i księgarstwie uczęszcza niewielkie gro-
no studentek. Ma to swoje wady i zalety. Mało
oznacza, że każdy powinien odrobić przysłowio-
wą „pracę domową”. Z drugiej jednak strony
mało studentów oznacza większe możliwości
i mobilność. Pozwoliło to na zorganizowanie
w ramach zajęć z Bibliofilstwa wycieczek,
w celu zapoznania się z piękną książką i jej hi-
storią, poza murami uczelni. Sześć studentek
wyruszyło pod bacznym okiem Pana Profesora
Janusza Tondela na spotkanie z historią.
Pierwszym miejscem poza granicami go-
tyckiego Torunia był Grębocin. Źródłem wiedzy
i nowych naukowych doznań miało stać się Mu-
zeum Piśmiennictwa i Drukarstwa, umiejsco-
wione w średniowiecznym kościółku założonym
przez Krzyżaków. W 1998 roku kościół został
zakupiony przez Dariusza Subocza, konserwato-
ra zabytków, i przekształcony z ruiny w ciekawe
muzeum. Choć może muzeum nie jest tu do-
brym określeniem, gdyż słowo to kojarzy się
z licznymi salami pełnymi przeróżnych artefak-
tów przeszłości. W Grębocinie do dyspozycji
zwiedzających jest tylko jedna sala i niewielka
antresola. Niemal cała przestrzeń zastawiona
jest sprzętem drukarskim z różnych epok, pozo-
stała część zaś przypomina pomieszczenie
szkolne z czasów zamierzchłych, gdzie przepro-
wadzane są zajęcia edukacyjne dla dzieci i mło-
dzieży. Nacisk należy położyć na dzieci i chyba
tylko one mogą w pełni skorzystać z tego, co
oferuje muzeum i osoby, które po nim
„oprowadzają”. Studenci bibliotekoznawstwa,
zwłaszcza ci, którzy mają już za sobą egzamin
z historii książki, sami mogliby opowiedzieć
o poszczególnych elementach wystawy. W mu-
zeum nie ma zbyt wiele atrakcji, gdyż cała idea
tego miejsca skupia się na przeprowadzeniu lek-
cji w dawnym warsztacie, od ręcznego czerpania
papieru, po wykonanie odbitki na prasie drukar-
skiej typu Bostonka, bądź pobytu
w „skryptorium”, gdzie można cofnąć się do
czasów, kiedy to skrybowie przepisywali ręcz-
nie księgi, używając ptasiego pióra i tuszu, od-
być lekcję kaligrafii. Wszytko to sprawia, że
10
miejsce to jest atrakcyjne, ale raczej dla dużo
młodszego odbiorcy. Dodatkowo nasza grupa
studentek, została dołączona do innej grupy
zwiedzających, choć nikt nas wcześniej nie
uprzedził, że grupa, do której mamy dołączyć –
to 8-latkowie, którzy nie umieją poruszać się
w ciszy. Po krótkiej prelekcji na temat wynalaz-
ku druku i Jana Gutenberga zakończyła się na-
sza przygoda w muzeum w Grębocinie. Choć
nie była to może wymarzona podróż do historii
drukarstwa i dawnej książki, to jednak pokazała
pewną inicjatywę, która z pewnością kształci
(może trochę młodsze pokolenie niż studentki
ostatniego roku bibliotekoznawstwa, ale zaw-
sze), która w przyszłości na pewno się rozwinie.
Niezrażone pierwszą wyprawą z nadzieją
i podekscytowaniem, czekałyśmy na kolejną.
Następnym punktem naszego edukacyjnego
szlaku był Żnin, a w nim Muzeum Ziemi Pałuc-
kiej. Głównym obiektem Muzeum Ziemi Pałuc-
kiej w Żninie jest budynek Magistratu. Wybudo-
wany w 1906 roku, był początkowo siedzibą
władz miejskich Żnina. Od połowy lat 90. mie-
ści się w nim administracja placówki oraz stałe
wystawy poświęcone historii drukarstwa, etno-
grafii i sportom motorowodnym. Tu również
gromadzone i opracowywane są zbiory, działa
także Galeria im. Tadeusza Małachowskiego,
w której eksponowane są głównie dzieła twór-
ców związanych z regionem. Jak na historyków
książki przystało, nas interesował dział poświę-
cony drukarstwu. Żnin jest bowiem miejscem
gdzie, dzięki działalności Anny i Alfreda Krzyc-
kich i ich drukarni, narodziła się prasa kolorowa
i kobieca. Tu wydawano jeszcze przed wojną
„Moją Przyjaciółkę”, pierwszy w Polsce maga-
zyn dla kobiet. Niestety wielkie nadzieje na
wspaniałą ekspozycję zgasły już za progiem mu-
zeum, kiedy okazało się, że cała historia drukar-
stwa znajduje się w niewielkiej sali,
z „nieboszczykami” pod ścianami. Przedwojen-
ne maszyny z drukarni Krzyckich, niedziałające,
niektóre niekompletne, sprzęt introligatorski,
kilka fotografii i dokumentów, dwa numery
„Mojej Przyjaciółki” i oto cała wystawa. Od
osoby, która nas oprowadzała niewiele można
MIĘDZY REGAŁAMI
 OPOWIEŚCI MIĘDZY REGAŁAMI
było się dowiedzieć, znacznie więcej dowiedzia-
łyśmy się jeszcze przed wizytą w muzeum od
Pana Profesora. Ciekawsza była sala poświęco-
na sztuce ludowej Pałuk oraz umieszczone na
korytarzu intarsje Edmunda Kapłońskiego, czyli
obrazy „malowane drewnem”. Niestety i to spo-
tkanie u źródeł historii przedwojennego drukar-
stwa w Żninie, nie dostarczyło nam doznań, ja-
kich oczekiwaliśmy, ale każda podróż wzbogaca
człowieka i ta również pozwoliła nam na pozna-
nie czegoś nowego.
Mówi się do 3 razy sztuka i tak wyruszyli-
śmy na spotkanie kolejnej przygody z książką
tym razem do miasta fabrycznego – Łodzi. Choć
nasze oczekiwania względem polskich muzeów
książki i drukarstwa znacznie zmalały, wciąż
miałyśmy nadzieję na odkrycie niezwykłego
miejsca. Muzeum Książki Artystycznej w Ło-
dzi, choć z zewnątrz nie wyglądało zachęcająco,
było czymś, co każdy student bibliotekoznaw-
stwa powinien zobaczyć. Muzeum mieści się
w dawnej willi Henryka Grohmana, a oficjalnie
zostało otwarte w 1993 r., chociaż historia tej
placówki wiąże się z latami wcześniejszymi
i grupą artystów pod nazwą CORRESPON-
DANCE DES ARTS. Obecnie prowadzone jest
przez małżeństwo Jadwigę i Janusza Tryzno. Od
1997 roku prowadzą oni wyczerpującą walkę o
zachowanie siedziby i utrzymanie muzeum, któ-
rego likwidacja byłaby wielką stratą dla świata
kultury i sztuki. Początek naszej przygody z tym
muzeum zaczął się od kawy w jednym z poko-
jów willi, gdzie umieszczona została stała eks-
pozycja książek artystycznych. I choć samo ich
oglądanie nawet zza szyby było już pewnego
rodzaju doznaniem artystycznym, przybliżenie
ich znaczenia oraz historii, którą opowiadały
przez Jadwigę Tryzno przeniosło nas w niezwy-
kły świat sztuki książki. Niewielkiego rozmiaru
książeczka, w której na poszczególnych stro-
nach znajdowały się tylko pojedyncze litery al-
fabetu: na pierwszej stronie kilka liter „a”, na
kolejnej „b”, itd. opowiadała historię pewnego
performance’u, podczas którego artysta postano-
wił udowodnić, że każdy tekst, można czytać
w różnoraki sposób, czyli np. odczytując po ko-
lei każdą literę alfabetu w poszczególnych sło-
MIĘDZY REGAŁAMI
wach, najpierw wszystkie litery a, potem b, c
itd. W taki sposób powstała książka, której stro-
ny zapisane zostały pojedynczymi literami. Po-
mysłowość i twórczość każdego z przedstawio-
nych dzieł była wręcz nie do opisania. Oprócz
książek artystycznych pokazano nam także efek-
ty nowych technik druku, gdzie tekst znika bądź
pojawia się pod wpływem dotyku ciepła wy-
dzielanego przez ludzką rękę, bądź tablic z tek-
stem trójwymiarowym. Jakby tego było mało
zaprowadzono nas do piwnicy, a tam ujrzałyśmy
prawdziwy zakład drukarski, z maszynami
z XIX w. Wszystkie sprawne i pracujące na
swoją historię! Zostałyśmy oprowadzone po
warsztacie i zapoznane z każdą z maszyn nie
tylko drukarskich, ale także do otrzymywania
pulpy, z której wykonuje się ręcznie czerpany
papier. Można powiedzieć, że w tym miejscu
zatrzymał się czas, a to, co dawne nie zostało
wyparte przez nową technologię, lecz jest sta-
rannie pielęgnowane i wykorzystywane w celu
tworzenia pięknej książki. Muzeum to ma wiel-
kie plany na stworzenie biblioteki, interaktyw-
nych sal wystawowych i jeszcze wielu innych
projektów. Gościnność, chęć podzielenia się
z nami własnymi osiągnięciami sprawiły, że
opuszczałyśmy to miejsce bogatsze o wiedzę,
której nie można nabyć z książek oraz o chęć
poznania kolejnych obiektów, podobnych
miejsc i doznań. Mam nadzieję, że jeszcze wie-
le pokoleń historyków książki będzie mogło za-
poznać się z tym niezwykłym miejscem.
Nasze zajęcia „terenowe”, pozwoliły na
odkrycie wielu aspektów nie tylko historii dru-
karstwa czy książki, jako dzieła sztuki, ale także
polskich realiów, gdzie muzea tego typu nie są
rzeczą popularną i dopiero zaczynają się rozwi-
jać. Wyjście poza mury uczelni, dostarczyło no-
wych doznań i doświadczeń. Niewielu bowiem
mogło zobaczyć to, co pewne studentki ostatnie-
go roku bibliotekoznawstwa, które na pewno
zachowają to w swojej pamięci na długie lata.
11
 KULTURA MIĘDZY REGAŁAMI

ZUGZWANG
CZYLI KIEDY NAJLEPSZYM RUCHEM JEST BRAK RUCHU
DTL
Życie każdego człowieka składa się z różnych wyborów.
Ten truizm jest powszechnie znany i nikomu go tłuma-
czyć chyba nie muszę. Jak można się domyśleć, zasada ta
obowiązuje również mnie. I tak też się stało, że kilka ty-
godni temu stanąłem przed, być może niezbyt istotnym
w moim życiu wyborem, ale jednak wyborem. Otóż posta-
nowiłem wybrać się z bratem do kina. Nie interesował nas
żaden konkretny film, po prostu chcieliśmy dobrze się
bawić przed dużym ekranem. Mój brat zaczął mnie prze-
konywać, abyśmy poszli na Mr Nobody, film który już od
kilku tygodni gościł w Polsce na dużym ekranie. W takiej
sytuacji pierwszą rzeczą jaką człowiek powinien zrobić
(a przynajmniej ten, kto nie do końca ufa gustowi swojego
brata), to przejrzeć opis tego filmu. I oczywiście tak zrobi-
łem. Ze strony internetowej Cinema City dowiedziałem
się, że film ten opowiada historię człowieka, który w 2092
roku jest ostatnim żyjącym śmiertelnikiem, gdyż ludzkość
znalazła sposób na nieśmiertelność. Zupełnie inny opis
daje Filmweb, gdzie możemy przeczytać, że Mr Nobody
opowiada historię człowieka, który wiodąc sobie spokojne
życie z żoną i dziećmi budzi się nagle w 2092 roku, i aby
powrócić do swoich czasów musi poznać samego siebie.
Swoją drogą nie wiem, kto tworzy tego typu opisy (i cho-
dzi mi tu o oba portale internetowe), ale czasami wydaje
mi się, że ci ludzie w ogóle tych filmów nie widzieli. Wra-
cając jednak do głównego wątku, oba opisy zgadzały się
niemal tylko w jednym – że jest to Sci-Fi. Ostatecznie mój
wybór padł na inny film, gdyż ten, w świetle przytoczo-
nych relacji, wydawał się kolejną produkcją opowiadającą np. rozpostarciem skrzydeł. Pierwsza refleksja po tej sce-
o zagubionym człowieku w przyszłym świecie. nie – tak nie zaczyna się zwykłe Sci-Fi, tak nie zaczyna
Do Mr Nobody powróciłem pewnej niedzieli, kiedy się zwykły film. I ta myśl o poczuciu niezwykłości tego
dla zabicia czasu postanowiłem jednak obejrzeć ten film. przekazu, towarzyszyła mi już do końca.
Nie wiedziałem jeszcze wtedy jak mocne piętno odciśnie Jeżeli ktoś zapytałby mnie o czym był ten film,
na mnie ta produkcja. Kiedy usiadłem wygodnie przed miałbym nie lada problem z odpowiedzią na to pytanie
ekranem i zaczął się film już od pierwszej chwili wiedzia- (fakt ten w pewien sposób usprawiedliwia te osoby, które
łem, że byłem w błędzie zawierzając opisom na stronie stworzyły opis tego filmu na stronie Cinema City i Film-
Cinema City i Filweb'u. To nie było typowe Sci-Fi. Tak webie). Nie potrafiłbym streścić tego filmu, czy też opisać
szczerze to nawet nie mogę powiedzieć czy to w ogóle jego fabuły. Zresztą wydaje mi się, że film ten nie posiada
jest Sci-Fi, raczej jest to dramat z elementami Sci-Fi. Film fabuły, albo może raczej posiada ich zbyt wiele. Teore-
zaczyna się od rzutu kamery na gołębia zamkniętego tycznie cała akcja toczy się wokół jednego człowieka –
w pewnym niewielkim pojemniku, gdzie z jednej strony Nemo Nobody, czyli dosłownie Nikogo, albo może raczej
jest zawieszony pokarm, z drugiej zaś stoi klocek. Ptak ma Każdego, bo tym bohaterem mógłby być każdy z nas. Ów
zbyt mało miejsca by podfrunąć i chwycić pożywienie, bohater jest ostatnim śmiertelnikiem w świecie, gdzie
zaczyna zatem przesuwać klocek, wchodzi na niego i tak badania nad komórkami macierzystymi świni zagwaranto-
udaje mu się pochwycić zdobycz. Następnie narrator, któ- wały ludzkości nieśmiertelność. Jest on sensacją, zwłasz-
ry jest równocześnie głównym bohaterem, wyjaśnia czym cza, że wkrótce ma umrzeć, nikt jednak nie zna jego prze-
jest „gołębi przesąd”. Gdy postawić przed ptakiem, czy szłości, chociaż każdy by chciał się tego dowiedzieć.
jakimkolwiek innym stworzeniem, zadanie, dzięki które- Widz uzyskuje możliwość prześledzenie jego życia, dzięki
mu ten będzie mógł zdobyć pokarm, to zwierzę bardzo temu, że lekarz zajmujący się Nemo Nobody postanawia
szybko nauczy się je wykonywać. Jeżeli jednak w rów- wydobyć te informację dzięki hipnozie, a równocześnie
nych odstępach czasu będzie się dawało pożywienie bez nasz bohater zwierza się pewnemu młodemu dziennika-
wymagania czegokolwiek, to dana istota zacznie się rzowi. Kim zatem jest Nemo Nobody? Jak on sam stwier-
„zastanawiać” czym na to sobie zasłużyła i powiąże akt dza na końcu filmu – imaginacją dziewięcioletniego
karmienia z zupełnie niezwiązaną z tym czynnością, dziecka, bo wszystko jest imaginacją dziewięcioletniego

12 MIĘDZY REGAŁAMI
 KULTURA MIĘDZY REGAŁAMI
dziecka. Nemo bowiem nie miał jednego życia, miał ich
wiele i to bardzo różnych. Przed narodzinami dzieci żyją
w Raju. Jak mówi nam narrator, w tym okresie swego
istnienia wiedzą one wszystko co się stanie. Dopiero
Anioł Zapomnienia poprzez położenie palca na ustach
wymazuje wszechwiedzę i pozwala się narodzić. Nemo
został jednak przez anioła pominięty – wiedział wszystko.
Stąd w wieku 117 lat, na łożu swej śmierci, opowiedział
wszystkie swoje możliwe, alternatywne historie.
Nie chcę opisywać, chcę jednak wydobyć na
wierzch jego główny temat, który pozwala zastanowić się
nad swoją egzystencją. Film ten bowiem wydaje się być
nośnikiem, dzięki któremu reżyser a równocześnie scena-
rzysta tej produkcji, Jaco Van Dormael, chciał ze światem
podzielić się swoimi przemyśleniami na temat kruchości
i nieprzewidywalności ludzkiego życia. Wystarczy bo-
wiem jedna decyzja, jedno nieprzewidziane zdarzenie,
abyśmy stali się kimś zupełnie innym. Jaki zatem wpływ
na nasz los ma przypadek, jaki mają inni, a jaki mamy my
sami? Na te pytania stara się odpowiedzieć Van Dormael.
Jeżeli bowiem zaczniemy biec za pociągiem, który wła-
śnie zaczyna odjeżdżać ze stacji naszej rodzinnej miejsco-
wości, jak wiele niezależnych od nas sytuacji może spra-
wić, że staniemy się zupełnie innymi ludźmi. Dogonimy
pociąg i do niego wsiądziemy – zaczniemy nowe życie
w innym miejscu. Wystarczy jednak drobna chwila zawa-
hania słysząc krzyk ojca, albo potknięcie się o jakiś przed-
miot, aby pozostać w domowej rutynie. To są rzeczy nie-
zależne od nas. Do nich należy jeszcze wpływ innych,
którego najlepszym przykładem może być „efekt motyla”.
Jedna kropla deszczu może nam bowiem zniszczyć kartkę
z numerem telefonu do ukochanej i odebrać jedyną możli-
wość kontaktu z nią. Ale skąd ta kropla? Dlaczego teraz?
Otóż dlatego, że na drugim końcu świata pewien Brazylij-
czyk właśnie gotował jajka, a ulatująca z garnka para
wodna uruchomiła skomplikowane procesy atmosferycz-
ne. Dlaczego jednak ów Brazylijczyk gotował jajka za-
miast być w pracy? Ponieważ został zwolniony z powodu
zamknięcia szwalni, w której szył dżinsy. A dlaczego ją
zamknięto? Ponieważ miesiąc wcześniej wybraliśmy
w sklepie tańsze dżinsy
i producent musiał za-
mknąć interes w Brazylii,
przenosząc go tym samym
do Chin. Nieprzewidziane
zjawisko, które potrafi
sprawić, że nasze życie po
raz kolejny stanie się cał-
kiem inne. Czy zatem nie
mamy żadnego wpływu na
nasz los? Nie, mamy. Ma-
my możliwość wyboru.
Możemy zadecydować co
chcemy powiedzieć,
a czego nie, i to jedno zda-
nie może spowodować, że
będziemy z kimś, lub
zostaniemy na zawsze
sami. Jednakże naczelną
zasadą możliwości wyboru
jest jego nieprzewidywal-
ność. Gdybyśmy bowiem
MIĘDZY REGAŁAMI
wiedzieli, co przyniesie nam przyszłość, nie mielibyśmy
żadnego wyboru. Nemo Nobody miał rację, mamy wiele
różnych żyć, a raczej ich możliwości, jednakże tylko jed-
no możemy realizować, co nie znaczy, że nasze alterna-
tywne wybory nie istnieją. Pozostaje nam więc teraz
zadać sobie pytanie – który wybór jest dobry? Jak powin-
niśmy żyć? Odpowiedź jest prosta – każde życie jest pra-
widłowe, bo i tak wszystkich czeka to samo. Wszyscy
skończymy w tym samym miejscu – w grobie.
Przesłanie Van Dormael'a dla wielu może wyda-
wać się przygnębiające, jednak on zaprzecza temu. Młody
reporter na początku filmu pyta Nemo Nobody, jak wy-
glądał świat zanim ludzie zyskali nieśmiertelność. Głów-
ny bohater odpowiada, że ludzie będąc śmiertelnymi
zatruwali środowisko jeżdżąc samochodami, zatruwali
siebie paląc papierosy, szkodzili sobie jedząc mięso, ale
w tym wszystkim byli szczęśliwi, żyli pełnią życia, bo
wiedzieli, że kiedyś umrą. To właśnie śmiertelność czyni
nas wyjątkowymi i daje możliwość zasmakowania praw-
dziwego szczęścia, chociaż często także smutku. Również
nieprzewidywalność życia jest olbrzymim darem dla nas.
Przekleństwem głównego bohatera filmu było bowiem to,
że Anioł Zapomnienia pozostawił mu wiedzę o tym, co
się zdarzy. Kiedy bowiem ten mały dziewięcioletni chło-
piec uświadomił sobie, co czeka go w jego wszystkich
alternatywnych życiach, utracił możliwość wyboru i jedy-
ne co mu pozostało to uciec i utracić całe swoje życie.
Właśnie z tego powodu ów 117 letni starzec jest tylko
imaginacją dziewięcioletniego chłopca.
Przytoczone tu przeze mnie refleksje nie wyczer-
pują filozofii całego dzieła (nie boję się użyć tego słowa)
Jaco Van Dormael'a. Film ten bowiem porusza jeszcze
wiele innych problemów związanych z egzystencją czło-
wieka, np. czym jest miłość czy też lęk. Nie odpowiada
jednak na żadne z postawionych pytań wprost. Widz musi
na nie odpowiedzieć sobie sam, zaglądając przy tym w
głąb siebie i sięgając do swoich doświadczeń. Z tego po-
wodu zachęcam wszystkich do poznania życia Nemo No-
body, który jest nikim, a równocześnie każdym z nas.
13
 KULTURA MIĘDZY REGAŁAMI
NEWS + GRAPHIC T-SHIRT = T-POST
ASIA EDWARCZYK
Wydawać by się mogło, że dyskusja odnośnie przyszłości
formy prasy zatrzyma się na poziomie: wydanie tradycyjne/
drukowane vs. wersja elektroniczna. Szwedzi dorzucili jed-
nak do tego trzeci „nośnik” – koszulkę, zwykły t-shirt.
T-POST – „PIERWSZY NA ŚWIECIE MAGAZYN-UBRANIE”
Idea zredagowania pisma i wydania go na koszulce
zrodziła się w roku 2004, najpierw w formie zabawy –
rodzaju oderwania od normalnych zleceń w agencji rekla-
mowej. Pierwszy numer ukazał się w zaledwie pięciu
egzemplarzach i został rozprowadzony wśród przyjaciół
jego twórców. Obecnie T-Post posiada prenumeratorów
z ponad 50 krajów. Ostatni numer, 62, ukazał się w stycz-
niu 2011 roku. Wydanie numeru 63 zaplanowane jest na
14 marca br.
Peter Lundgren, redaktor naczelny, podkreśla, że
projekt od początku miał w sobie potencjał, jednak aby go
wykorzystać, trzeba było poświęcić mu 100% uwagi. Dla-
tego też w roku 2006 Lundgren przekazał agencję swoim
partnerom i zajął się tylko wydawaniem T-Posta. Nie
chcąc wiązać się z żadnymi inwestorami, postawił przed
sobą nie lada wyzwanie, gdyż aby nie zostać bez pracy
musiał w ciągu pół roku zdobyć od 300 do 1000 abonen-
tów. Ryzyko się opłaciło. Po około dwóch miesiącach
ukazał się pochlebny artykuł w jednej z największych
gazet Holandii, a wkrótce potem T-Post zaistniał w innych
pismach i Internecie.
T-POST – CZYM TO SIĘ JE (A W ZASADZIE JAK SIĘ TO NOSI)
„Pokaż, kotku, co masz w środku” – cytat z reklamy chy-
ba najlepiej obrazuje ideę T-Posta. Tym bardziej, że na
pierwszy rzut oka jest to zwyczajna koszulka z bardziej
lub mniej intrygującym nadrukiem. Dopiero, gdy zajrzy-
my do jej „środka”, wywrócimy ją na zewnątrz, przekona-
my się, że jej wnętrze nie jest już takie zwyczajne.
W tej szczególnej formie wydania pisma każdy
artykuł można przeczytać po wewnętrznej stronie t-shirta,
natomiast grafikę –
czyli „okładkę” – pre-
zentować na piersi.
A od tego już tylko
krok do zaintrygowania
naszą koszulką znajo-
mych. Rzucone od nie-
chcenia „ale masz
ciekawy/dziwny t-shirt”
to tylko przyczynek do
rozmowy. Stajemy się
przez to żywym billbo-
ardem, chodzącą i mó-
wiącą reklamą danego
numeru. Spełniając tym
samym jedno z założeń
twórców T-Posta.
14
T-POST – COŚ WIĘCEJ NIŻ UBRANIE-MAGAZYN
Koszulkowy magazyn ma nie tylko służyć do noszenia
czy czytania. Ma on przede wszystkim poruszać, skłaniać
do przemyśleń. Dlaczego? Jak możemy przeczytać na
oficjalnej stronie projektu – są koszulki, które mogą wy-
wołać dyskusję, są i takie, które mogą wywołać ruch.
T-Post został stworzony, by połączyć oba cele. To komu-
nikacyjny eksperyment, który zazwyczaj zaczyna się od
wspomnianego pochwalenia (lub nie) koszulki.
Każda koszulka, każdy numer, to oddzielny pro-
blem. Zagadnienie, które aktualnie najbardziej zaintereso-
wało redaktorów – wewnątrz koszulki znajduje się artykuł
na ten temat. To także idealne miejsce, aby pokazać czy-
telnikom nowe idee, nowe opinie.
Aby jeszcze bardziej podkreślić rangę i ważność
konkretnego tematu, wydawcy, po zredagowaniu tekstu
do wnętrza koszulki, proszą wybranego przez siebie arty-
stę, aby zilustrował poruszony problem. Tym samym
grafika na t-shircie jest bezpośrednio związana z proble-
mem, nigdy nie jest oderwana, tylko razem tworzą całość.
Dodatkowo artysta zawsze wypowiada się na temat samej
inspiracji, dlaczego grafika przedstawia taki, a nie inny
element. Nowy numer, nowa koszulka, to inny artysta.
Dzięki temu T-Post staje się również miejscem, w którym
mogą „pokazać się” mniej znani artyści.
Projekt, jakim jest T-Post, pokazuje, że aby do-
trzeć z problemem do innych nie należy zamykać się w
sztywnych i ogólnie obowiązujących ramach. Jak się oka-
zuje, to my sami, ludzie, jesteśmy najlepszymi
„nośnikami” informacji.
T-POST – CZY WIECIE, ŻE…
…jego twórcy stoją na straży ekologii?
Po pierwsze – korzystają z ekologicznej bawełny, certyfi-
kowanych ekologicznie drukarek i przyjaznych dla środo-
wiska farb. Po drugie – kolejny numer zawsze drukowany
jest tylko w takiej liczbie, ile jest abonentów. Nie mniej,
nie więcej, zatem nic nie idzie na stratę, nic nie jest druko-
wane na darmo.
…zamówienie T-Posta to kwestia wysłania jednego formularza?
Wypełniamy go na stronie projektu podając dane do prze-
syłki oraz rozmiar koszulki. Co pięć tygodni będziemy
otrzymywać nowy numer. Z subskrypcji można zrezygno-
wać w każdej chwili – wystarczy wysłać e-maila do re-
dakcji z taką informacją.
…osoby prezentujące na stronie projektu poszczególne
numery na własnej piersi, to zwykli ludzie, a nie modele?
Są nim abonenci, którzy zamówili dla siebie koszulkę.
Twórcy projektu podkreślają, że to właśnie te osoby spra-
wiają, że T-Post jest taki, jaki jest. Dlatego też zapraszają
każdego, niezależnie od wieku, rozmiaru, rasy czy planety
pochodzenia, kto chciałby zaprezentować na sobie nad-
chodzący numer i posiada możliwość odwiedzenia redak-
cji w ich biurze w Sztokholmie, do poinformowania ich
o tym drogą mailową.
MIĘDZY REGAŁAMI
 KULTURA MIĘDZY REGAŁAMI

ŹLE SIĘ DZIEJE W KINIE POLSKIM

ASIA EDWARCZYK
Swego czasu uderzyło mnie stwierdzenie, które usłyszałam zafascynowanych punk rockiem tuż przed i w trakcie wpro-
w odpowiedzi na informację, że wybieram się do kina na wadzenia w Polsce stanu wojennego. Młodzieńczy bunt
polski film: „Dziwi mnie, że lubisz tak mało ambitne kino”. przeciwko rzeczywistości w filmie Jacka Borcucha nabiera
Nie zdążyłam wymienić nawet tytułu, a już zostałam posą- szerszego znaczenia – to bunt również przeciwko systemo-
dzona o bycie fanką filmów z gatunku „Nigdy w życiu wi, a może głównie przeciw niemu.
Jeszcze raz Tylko mnie kochaj”.
Odbieranie współczesnego polskiego kina tylko Różyczka
przez pryzmat w/w wymienionych komedii romantycznych Polska przełomu
jest nadzwyczaj krzywdzące. Tak samo, jak krzywdzące 1967/1968 i wydarzeń
jest upieranie się, że świetność polskiej kinematografii za- marcowych. Zderzenie
kończyła się na dziełach Kieślowskiego czy Wajdy (zanim trzech światów: bez-
zajął się wysokodochodową ekranizacją lektur szkolnych). względnego funkcjo-
Czym jest to spowodowane? Nie wiem. Lepszą i bardziej nariusza SB – Roma-
nachalną reklamą tytułów mniej ambitnych? Możliwe. na, zakochanej w nim
Zwykłą ignorancją i niedostrzeganiem, że mimo wszystko Kamili i polskiego
polskie kino ma nam do zaoferowania coś więcej niż prze- inteligenta, profesora
widywalne historie rodem z tanich telenoweli? Możliwe UW – Adama. Film
jeszcze bardziej. pokazujący jak wielka
Wadę wzroku posiadam i to dość znaczną, jednak i niebezpieczna może
mimo wszystko mojej uwadze nie umknęło pojawienie się być siła miłości i mani-
filmów w języku ojczystym, które stanowią wyjątek od pulowania nią. Roman,
reguły. Czym samym dowodzą, że pójście do kina na pol- nie mogąc znaleźć
ski film oznacza, że może być: primo – ciekawie, secundo innego sposobu na
– zaskakująco, tertio – zabawnie. Nasuwa mi się jedna dotarcie do „wroga
myśl, skojarzenie iście biologiczne – w końcu w przyro- Polski Ludowej”–
dzie musi istnieć równowaga. Filmy, o których za chwilę Adama, postanawia „podstawić” mu własną dziewczynę.
słów więcej, są przeciwieństwem tzw. masówki, naturalną Piękna Kamila jest tak zafascynowana Romanem, że godzi
przeciwwagą dla kiczu, banalności i oklepanych dialo- się na wszystko. Przyjmując pseudonim Różyczka rozpo-
gów. Ale możliwe, że się mylę. czyna niebezpieczną grę na dwa fronty. A jak dobrze wie-
my – nie ma róży bez kolców. W tym filmie, ktokolwiek jej
Z POPRZEDNIM SYSTEMEM W TLE dotknął – krwawił.

Wszystko, co kocham Rewers

(Biało)-czarna komedia osadzona w latach 50. poprzednie-
go stulecia intrygująco dowodząca, że każdy z nas posiada
dwie strony medalu. Ocena bohaterów filmu po przysło-
wiowych pozorach może wywieźć widza w dalekie pole.
Bronek, przyjemniaczek-przystojniaczek, amant, który po-
trafi wyglądać, potrafi
się bić. Wręcz stworzo-
ny dla trzydziestoletniej,
szarej i niepozornej
Sabinki – dziewczyny
cichej i dobrze wycho-
wanej. To ich osobowo-
ściowy awers. A re-
wers? Uwierzcie na
słowo – zaskakująco
inny.
Polecam ten film
Najkrótszy opis: Andrzej Chyra + aktorzy młodego pokole- również każdemu, kto
nia. Równanie, w którym składniki sumy stoją obok siebie uważa, że Agata Buzek
jak równy z równym, w rezultacie dając obraz szczery, znana jest tylko z nazwi-
przejmujący, a zarazem z poczuciem humoru, dodatkowo ska. Całe szczęście dale-
okraszony bardzo dobrą muzyką. To młodzieżowe kino ko jej do bycia polską
tylko z pozoru lekkostrawne, ukazujące grupę nastolatków, Paris Hilton.

MIĘDZY REGAŁAMI 15
 KULTURA MIĘDZY REGAŁAMI

ŚMIERĆ MA RÓŻNE OBLICZA Poznajemy panią Anielę (rewelacyjna – to mimo

wszystko za małe słowo – Dorota Szaflarska), przesympa-
Matka Teresa od kotów tyczną panią w podeszłym wieku, której dni upływają na
Oparta na faktach spędzaniu czasu w starym domu, rozmowach z psem Fila-
historia morder- delfią (Fila za tę „rolę” powinna dostać Oscara dla psów!),
stwa, którego na rozmowach z synem, które głównie są próbą nakłonienia
własnej matce do- matki do sprzedania domu. I mimo że jest to kino prawie
puściła się dwójka jednego aktora – nie nudzi i nie męczy. Pani Anieli nie
braci – 12 i 22- można nie polubić. Ją się wręcz kocha od pierwszych minut
latek. Film rozpo- – za poczucie humoru, za
czyna się sceną pełnię życia na jego skra-
aresztowania. Na- ju, której brakuje niejed-
stępne obrazy są nemu zapracowanemu
retrospekcją ostat- trzydziestolatkowi, za
nich 12 miesięcy umiejętność cieszenia się
przed zbrodnią. z najmniejszej drobnost-
Film nie jest oskar- ki, za pogodzenie się
żeniem, nie jest z tym, co nieuniknione.
daje również odpo- Pora umierać
wiedzi, dlaczego porusza tematy trudne,
dwójka młodych jednak w sposób ciepły
chłopaków doko- i niebanalny. Nie znaj-
nała takiej zbrodni. dziemy w nim górnolot-
Na podstawie przytoczonych wydarzeń reżyser daje nam nych słów i patetycznych
wolną rękę w postawieniu ostatecznej oceny. Sam nam jej zwrotów. To film, który
nie narzuca. Film jest swego rodzaju studium psychologicz- mimo śmierci daje na-
nym. I co zaznaczyć muszę – nie łatwym do przejścia. dzieję i niewytłumaczal-
ne w słowach uczucie, że
Pora umierać warto, że można, że trzeba. Co? Sprawdźcie sami.
Na zakończenie tytuł będący prawdziwą wisienką na torcie,
dziełem iście wybitnym. Czarno-biały obraz z 2007 roku na Przytoczone tytuły to zaledwie garstka, namiastka, niewiel-
temat tytułowej pory umierania, ale także wyobcowania ka grupa reprezentatywna spośród dorobku dobrej polskiej
jakie niesie ze sobą starość. To niełatwe tematy, w Polsce kinematografii ostatnich kilku lat. Z nadzieją patrzę rów-
może nawet i nazwane tematami tabu, jednak Dorota nież na miłościwie nam panujący rok 2011. I nie, nie pad-
Kędzierzawska nie boi się ich poruszyć. W jej filmie to one nie z mych ust pytanie: „Och, Karol, Jak się pozbyć celluli-
odgrywają główną rolę. tu?”. Bynajmniej.

16 MIĘDZY REGAŁAMI