Professional Documents
Culture Documents
USTRÓJ
Patrymonialna zasada władzy państwowej:
- monarcha posługiwał się względami państwa oraz swoich poddanych oraz zasadami prawa cywilnego prywatnego
obowiązującego na terenie Polski
- monarcha traktuje państwo jako swoją prywatną własność, od łacińskiego patrimonium = ojcowizna
- kolejny władca przejmuje spadek po swoim ojcu
- państwo ulega podziałom, bo każdy spadkobierca ma prawo domagać się swojej części – rozbicie dzielnicowe, bo
posługiwano się prawem prywatnym
- spadkobiercami nieruchomości mogli być tylko mężczyźni
1
- według statusu Krzywoustego nie obowiązuje zasada patrymonialna, każdy ma wydzieloną swoją działkę i nie może
ubiegać się o inne
- zawierano umowy między spadkobiercami np. Bolesław Śmiały i Władysław Herman
- prawo pierwokupu należało do członków rodziny
System władzy:
- książę i król mają te same uprawnienia, a tytuł miał znaczenie tylko w stosunkach na zewnątrz
- pełnia władz w rękach monarchy: ust., wyk., najwyższa sądownicza – mimo to król podlegał ograniczeniom
- akty prawne monarcha wydaje ustnie podczas wieców (zebrań ludzi na których monarcha ogłaszał zmiany w prawie)
- wiec feudalny – forma ograniczenia króla – możni, urzędnicy i duchowni wyrażali zgodę na prawo nadane przez monarchę
- król włada wojskiem i nadaje urzedy (tylko dla elity)
- prawo oporu – żaden panujący nie może nadużywać swoich władz, bo społeczeństwo może siłą usunąć go z tronu
- jeśli kogoś wywalą, to i tak potem intronizują osobę z tej samej dynastii
Władza sądownicza:
- król stwierdza co jest przestępstwem i jaka będzie kara, postępuje arbitralnie
- mir monarszy – instytucja prawna która strzegła pokoju na terytorium podległym władcy
- król może być we władzy sądowniczej zastępowany przez urzędników – najczęściej wojewodów lub kasztelanów
Cechy ustroju:
2
- zasada niepodzielności terytorium państwa – koniec z przekazywaniem terytorium po odejściu króla jego następcom –
zarządza tylko jeden następca
- państwo nie jest majątkiem prywatnym króla, a Królestwo Polskie jest państwem suwerennym
- żaden władca nie może uznawać siebie za podwładnego innego europejskiego monarchy
- król nie może decydować swobodnie o zarządzie terytorium państwowym (stosowali się do tego Andegawenowie, a
Jagiellonowie nie)
- dziedziczenie tronu: najstarszy z synów zmarłego króla, od Jagiełły elekcyjny
- podział społeczeństwa na stany: szlachecki, duchowny, mieszczański – tylko oni byli zapraszani na zjazdy (sejmy)
- dwa inne stany: włościański (w Statutach Kazimierza Wielkiego); Żydzi – mieli swoje prawa sądowe i inne podatki
SZLACHTA – najszersze prawa, mogli sięgać po pełnię władzy politycznj, stan zamknięty;
warunki bycia szlachcicem: urodzenie w rodzinie szlacheckiej, po 1505 tylko ojciec musiał być szlachcicem,
nobilitacja – podniesienie do stanu szlacheckiego, dokonywał go król w zamian za pomoc finansową, umarzanie długów
królewskich, mogły to być osoby spoza rodzin szlacheckich,
nagana szlachecka – zarzut szlachcica, że ktoś nosi bezprawnie tytuł szlachecki
dobra rycerskie – w XIV w. przyjęto FIKCJĘ PRAWNĄ, że wszystkie dobra szlacheckie objęte są immunitetem sądowym
równość w stanie szlacheckim – magnaci chcieli się wyodrębnić, rozbijanie szlachty na posesjonatów i gołotę
PRZYWILEJE SZLACHECKIE:
- koszycki 1374 – zwolnienie z większości podatków, urzędy dla szlachty, król nie może zarząd. podatku bez zgody szlachty
- czerwiński 1422 - nietykalność majątkowa, szlachcic odpowiada przed sądem tylko w oparciu o prawo pisane
- jedlneński 1430-33 - nietykalność osobista, nie można pozbawić nikogo wolności bez udowodnienia mu winy
- cerkwicko-nieszawski 1454 - królowi potrzebna jest aprobata sejmików szlacheckich (zebrania ogółu szlachty na danym
terytorium) do zwołania pospolitego ruszenia, podatków, nowego prawa
DUCHOWIEŃSTWO – stan powstał najwcześniej i jest najstarszy, stan otwarty – wystarczało powołanie, w XIII w.
otrzymał prawo do rozpoznawania swoich sporów wg prawa kanonicznego i został wykształcony w pełni, elita
duchowieństwa miała dużo do powiedzenia w państwie, panowało zróżnicowanie majątkowe
MIESZCZANIE – stan powstały w wyniku lokacji miast na prawie niemieckim w oparciu o dokumenty lokacyjne, miasta
dostawały uprawnienia ekonomiczne i rywalizowały wobec monarchy o przywileje ekonomiczne (dlatego stan był
zróżnicowany), był to stan otwarty – za przyjęcie się płaciło, albo wystarczyło kupić jakąś nieruchomość, wypchnięty z
udziału w życiu politycznym
ADMINISTRACJA OGÓLNA:
król – pełna władza ustawodawcza, elekcji dokonywała po śmierci Jagiełły Rada Królewska za opinią Zgromadzenia
Stanowego, do Z. Augusta wybierano tylko członków rodziny królewskiej, jego władza ograniczona była przywilejami
stanowymi, jako sędzia najwyższy jst wiązany prawem stanowionym przez siebie i poprzedników, rezygnuje z dowolności
procesu, musi opierać się na prawie stanowionym, nie może sam wykonywać władzy
Rada Królewska – organ doradczy króla, brak samodzielnych uprawnień (oprócz prawa zmiany wartości monety), w
wypadku małoletności króla i bezkrólewia przejmuje pełnię władzy (za Warneńczyka rządziła 10 lat, bo najpierw był
małoletni a potem wyjechał), potem przekształciła się w senat
skład Rady Królewskiej: wybiera Król, wyróżniano 3 grupy dygnitarzy: urzędników ziemskich – wojewodowie,
kasztelanowie; biskupi i abp rzym-kat; oraz ministrowie, czyli najwyższi urzędnicy królewscy (marszałkowie, podskarbiowie
i kanclerze
marszałkowie – pełnili władzę ruchomą – tzn. tam, gdzie król się znajduje, ich władza działała w promieniu 5 mil od dworu
królewskiego, stali na czele sądu marszałkowskiego, byli szefami protokołu dyplomatycznego, zajmowali się sprawami
policji i porządku publicznego, symbolem ich władzy była LASKA, było ich dwóch w państwie
kanclerze – było ich dwóch, zastępowali się, byli ministrami sprawiedliwości i spraw zagranicznych, stali na czele adm.
ogólnej, najbliżsi współpracownicy króla, zastępują króla w pełnieniu władzy sądowniczej, stali na straży prawa (coś w
rodzaju TK), kierują niższymi urzędnikami kancelarii królewskiej: referendarzami, sekretarzami i pisarzami, symbolem
władzy była pieczęć
podskarbiowie – zarządzali majątkiem korony – nieruchomościami ziemskimi i przedsiębiorstwami państwowymi, nadzór
nad mennicą państwową, dbają o jakość monety, ściągają podatki, symbolem władzy były klucze od skarbca koronnego na
Wawelu
3
ministrowie – pełnili władzę dożywotnio, powoływał i odwoływał ich król, stawali się więc dygnitarzami, nie można było
też piastować 2 stanowisk ministerialnych naraz
ADMINISTRACJA TERYTORIALNA:
podział terytorialny – na województwa z wojewodą na czele i na ziemie (bez wojewody), obie te jednostki miały sąd
ziemski i sejmik ziemski
sejmik ziemski – zebranie ogółu członków stanu szlacheckiego z danej jednostki terytorialnej
sąd ziemski – najważniejszy według szlachty sąd dla stanu
okręgi grodowe – wprowadzone za Jagiełły, na czele starostowie grodowi, pokrywały się terenowo z jednostkami
podlegającymi sądom ziemskim
województwa – dawne księstwa dzielnicowe, pozostawiono wojewodów jako urzędników królewskich w terenie,
nowodołączane tereny stawały się automatycznie województwami
prowincje – duży region w kraju mający pewne odrębności prawne, zarządzany przez starostów generalnych – zastępowali
oni monarchę, ale nie mieli prawa nadawania przywilejów i decyzji w polityce zagranicznej
URZĘDNICY:
- dzielono ich na dwie grupy: starostów i urzędników ziemskich
starości – związani z królem, król mógł ich swobodnie powoływać i odwoływać oraz przenosić z miejsca na miejsce, musieli
być Polakami, zarządzali administracją skarbową, wojskową i policyjną,
urzędnicy ziemscy - musieli pochodzić z terytorium, którym zarządzali, i mieć tam majątek, funkcja ta była dożywotnia, do
urzędników ziemskich zaliczano: wojewodów, podkomorzych, sędziów ziemskich i kasztelanów
wojewodowie – stali na czele pospolitego ruszenia, sprawowali sądownictwo zwierzchnie nad Żydami, regulowali niektóre
ceny w miastach swojego okręgu
kasztelanowie – za czasów monarchii patrymonialnej byli podstawowymi urzędnikami w terenie, od teraz mieli tylko tytuł i
mogli zasiadać w Radzie Królewskiej
podkomorzowie i sędziowie ziemscy – sprawowali wymiar sprawiedliwości
GRUPA NIŻSZA URZĘDNIKÓW: pisarz, chorążowie i wojski – opiekun żon i córek rycerzy podczas pospol. rusz.
GRUPA NAJNIŻSZA: cześnik, koniuszy, miecznik (tylko tytuły)
SĄDOWNICTWO:
- występowała odrębnośc sądowa stanów – każdy miał własne prawo: szlachta prawo polskie (ziemskie), duchowni prawo
kanoniczne, mieszczanie prawo niemieckie: lubeckie, chełmińskie, magdeburskie, chłopi prawo ziemskie potem wiejskie
sądy szlacheckie – sąd ziemski, sąd podkomorski, sąd grodzki (system przetrwał aż do reform sejmu 4letniego)
SĄD ZIEMSKI:
- uznawany przez szlachtę za najważniejszy dla swojego stanu,
- orzekał w większości spraw karnych i cywilnych szlachty-posesjonatów,
- do ich ksiąg wpisywano cały obrót prawny nieruchomościami szlacheckimi, księgi te były ustawą niezmienialną i miały
charakter wieczysty;
- o obsadzie sądu decydowała szlachta – król wybierał sędziów spośród kandydatów przedstawionych przez szlachtę na
sejmikach,
- jest jeden taki sąd w każdym województwie i ma charakter objazdowy (brak stałej siedziby),
- w każdym z powiatów sądowych sąd zbierał się raz na kwartał i przyjmował pozwy,
- urzędnicy sądowi: sędzia i podsędek, 4-6 asesorów, pisarz, woźny (Małopolska) starosta, sędzia, podsędek, wojewoda,
podkomorzy, chorąży (Wielkopolska)
SĄD PODKOMORSKI: przewodniczył mu podkomorzy, który dobierał sobie asesorów, sąd ten orzekał w sprawach o
rozgraniczenie dóbr szlacheckich – zbierał się na polu aby wytyczyć granice, komornicy stawiali kamienie graniczne
SĄD GRODZKI-STAROŚCIŃSKI:
- na czele stał starosta grodu, nie musiał orzekać sam, gdyż miał od tego sędziów grodzkich
- orzekał w sprawach ludzi luźnych i szlachty nieosiadłej, oraz w części spraw publicznych
- był sądem mieszanym – dla szlachty i nieszlachty
- od Statutu Wardzkiego 1423 mogli orzekać w sprawie szlachty osiadłej z 4 artykułów grodzkich: gwałt, podpalenie, zbrojna
napaść na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej
- w ich skład wchodzili urzędnicy egzekucyjni – dzisiejsi komornicy i policja
- prowadzone są księgi – otwarte dla wszystkich, ale nie miały prawa wieczności, dopiero od końca XVII w. wszystkie sądy
mogły prowadzić księgi wieczyste
SĄD WIECOWY: (do przywileju nieszawskiego): był sądem wyższym, „sąd równych sobie” dla możnych, elity stanu
szlacheckiego, rozpatrywał sprawy ważniejsze i sprawy przesłane mu przez sąd ziemski, zbierał się trzy razy w roku, W
Wielkopolsce: starosta, asesorowie: wojewoda i kasztelanowie, W Małopolsce: wojewoda jako przewodniczący, w obu
terytoriach dodatkowo sędzia, podsędek i pisarze
SĄD SEJMIKOWY: po zamarciu sądów wiecowych, orzekali w nich dygnitarze ziemscy, sędzia i podsędek pod
przewodnictwem wojewody i w obecności ogółu szlachty
4
SĄD OPRAWCY: justycjariusz-oprawca ścigał szczególnie groźnych przestępców, chwytał ich, przeprowadzał śledztwo i
odbywał sąd, istniało to tylko w Małopolsce, postępowanie arbitralne, sąd zniesiono przywilejem czerwińskim (szlachta
sądzona wg prawa pisanego)
SĄD KOŚCIELNY / DUCHOWNY: sąd oficjalny, opierał się na prawie kanonicznym, sądził w sporach między
suchownymi i również między osobami świeckimi nnp. o herezje, o naruszenie przykazań kościelnych, o spory małżeńskie
SĄDY SYNODALNE: sprawowane podczas objazdu diecezji przez biskupa, w każdej parafii ludzie zeznawali na temat
naruszeń prawa, co stawało się podstawą do wszczęcia postępowania
SĄD RADY MIEJSKIEJ – rajcowie i burmistrz jako przewodniczący, sąd ten opierał się na prawie niemieckim, sądzili
sami albo razem z ławą, wtedy tworzyli sąd radziecko-ławniczy – instancję wyższą dla sądów ławniczych i cechowych
SĄD WYŻSZY PRAWA NIEMIECKIEGO NA ZAMKU KRAKOWSKIM – powołany przez K. Wielkiego jako
prowincjonalny sąd leński dla wójtów i sołtysów z dóbr królewskich, wydawał ortyle innym sądom prawa niemieckiego
SĄD SZEŚCIU MIAST – instancja odwoławcza od sądu wyższego na zamku krakowskim, sądzili komisarze (po dwóch z
sześciu większych miast Małopolski)
tok instancji w sądownictwie prawa niemieckiego: I – sąd ławy i rady, II – sąd wyższy prawa niemieckiego, III – sąd
sześciu miast
SĄDY GAJONE – działały we wsiach na prawie polskim, pan lub wyznaczony urzędnik sądzili z udziałem przysiężnych
SĄDY ŁAWY WIEJSKIEJ – funkcjonowały we wsiach na prawie niemieckim, orzekali sołtys i ławnicy
A. MAŁŻEŃSTWO I RODZINA
141. Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa:
poligamia – panowała na ziemiach pogańskich, korzystali z niej tylko możni
monogamia – wprowadzona po chrzcie Polski, wymuszana poprzez stosowanie kar za poligamię
zawarcie małżeństwa – w średniowieczu wystarczyło tylko wspólne zamieszkanie + oświadczenie woli zawarcia
małżeństwa, kobieta musiała uzyskać zgodę rodziny, wdowa już nie, dodatkowo zawierano dwie umowy:
5
zmówiny – przedślubna umowa między dwoma rodzinami, określano czas i warunki małżeństwa, przy zawieraniu m.
pośredniczył dziewosłąb
zdawiny – oddanie panny młodej panu młodemu, towarzyszyły temu przeróżne obrzędy – m.in. przenosiny
forma kościelna małżeństwa – wprowadzona do Polski w 1197 roku przez legata papieskiego Piotra z Kapui
zapowiedzi – wprowadzone od Soboru 1215, 3krotne ogłaszanie zamiaru małżeństwa w parafiach obu stron, aby ewentualne
przeszkody mogły być ujawnione, szlachta osiadła zwolniona z tego obowiązku od XV wieku
zaręczyny – zawierane obok dawnych zmówin, umowa wstępna, zawierająca zobowiązanie zawarcia małż i jego warunki
rozwiązanie małżeństwa – śmierć jednego z małżonków, przed formą kościelną był też rozwód – wydalenie małżonki z
domu
146. Opieka:
władza ojcowska nad potomkami niedojrzałymi, albo nad dorosłymi, ale stukniętymi lub chorymi fizycznie
opieka naturalna – opieka nad potomkami po śmierci ojca – najpierw wdowa, a po jej śmierci lub powtórnym zamążpójściu
najbliżsi krewni – opiekun pobierał dochody z majątku pupila, ale miał obowiązek utrzymywania tej osoby
opieka zapisana – od Statutu Warckiego ojciec został zobowiązany do wyznaczenia opiekuna na wypadek śmierci
opieka nadana – w szczególnych przypadkach ustanawiana przez króla lub jakiś urząd
kuratela – inaczej opieka nad podeszłymi wiekiem – osoba starsza lub chora przybierała sobie opiekuna, któremu
oddawała się w opiekę i obronę wraz z całym majątkiem
149. Posiadanie:
posiadanie – było stanem faktycznym a nie prawnym, określano je w dawnym polskim prawie mianem „dzierżenia”,
dzielono je na prawne i bezprawne
proces petytoryjny – jeśli ktoś odebrał siłą ziemię posiadaczowi, sąd sprawdzał tytuł nowego właściciela
zakład pieniężny – ustanawiał go książę lub starosta w celu zapobieżenia samopomocy w sprawach majątkowych
zajazd – osoba roszcząca pretensję do danych dóbr wywalała dotychczasowego posiadacza przy pomocy rodziny itp.
proces posesoryjny – posiadacz siłą pozbawiony rzeczy mógł w drodze procesu przed sądem grodzkim żądać przywrócenia
posiadania, bez pbadania jego prawnego tytułu
6
150. Własność podzielona:
jej istota polegała na tym, że pan miał własność zwierzchnią ziemi, a chłopi własność podległą (użytkową)
prawo zakupne – prawo o charakterze własności podległej przysługujące chłopu-czynszownikowi: nie można było chłopu
odebrać ziemi bez odszkodowania, w wypadku śmierci chłop przekazywał swoje gospodarstwo zstępnym w linii prostej,
mógł ją sprzedać za zgodą pana
151. Niedział:
własność pospólnej ręki – własność ziemi miała charakter niedziału stanowiącego własność wspólnoty rodzinnej
cechy niedziału – współwłaściciele nie mieli prawa do części idealnych rzeczy, występowali jako jedna zbiorowość władając
wspólnie CAŁĄ rzeczą, w wypadku śmierci współwłaściciela jego prawa majątkowe pozostawały we wsp. majątku niedziału
niedział ojcowski – synowie nie mieli z reguły prawa żądania wydzielenia im części rzeczy w dzierżawę
niedział braterski; zbiorowa własność wsi – w stosunkach majątkowych wiejskich
niedział częściowy – własność gruntów łączyła się z niedziałem lasów, wód
NABYCIE POCHODNE – przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą – nie można przenieść więcej praw niż
się posiadało samemu
1) nabycie drogą spadku
2) nadanie przez panującego ziemi bezwarunkowo lub prawem lennym
3) nabycie przez umowę rzeczową przenoszącą własność
umowy kupna-sprzedaży – należały do zobowiązań i stwarzały jedynie prawo względne żądania od zbywcy, aby realizując
umowę obligacyjną przeniósł własność na nabywcę – własność przenosiła dopiero umowa rzeczowa (wzdanie, zdanie)
obok której dokonywano aktu wwiązania – przenosił posiadanie
UTRATA WŁASNOŚCI – nastepowała w razie porzucenia lub przeniesienia praw na inną osobę, jeśli chodzi o własność
monarszą, to następowało to w formie nadania
dawność – istniejące prawo własności lub inne prawa rzeczowe, które mogły być zaczepione, stawały się niewzruszalne,
było to sposobem utwierdzenia prawa własności, a nie jego nabycia, prowadziło do utraty prawa nieużywanego lub
niedochodzonego przez osobę uprawnioną przez długi czas
154. Zastaw:
zastaw – prawo przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej zabezpieczenia swoich wierzytelności,
zastawnik – wierzyciel, zastawca – dłużnik, osoba która ustanawia zastaw na jakimś przedmiocie
zastaw ruchomości – miał znaczenie głównie w stosunkach handlowych
7
zastaw nieruchomości – był dogodną formą nabywania nieruchomości z ominięciem prawa bliższości, albo zastawca nie
tracił prawa własności, bo zastawnik zaspokoił swoje wierzytelności pożytkami z danej rzeczy
zastaw z dzierżeniem – przenosił na wierzyciela prawo rzeczowe, posiadanie i użytkowanie rzeczy najczęściej ruchomej –
pożytków wierzyciel nie zaliczał na poczet spłaty długu – był to zastaw użytkowy czysty, antychretyczny, antychreza
przedmioty zastawu z dzierżeniem – nieruchomości i gospodarstwa, dochody z żup, ceł, uposażenia, dochody z urzędów
zastaw na upad – w razie niewykupienia zastawu przez zastawcę, jego wartość przechodzi na zastawnika
ekstenuacja – zastaw do wydzierżenia, pojawił się w XIII-XIV wieku – użytkownik zaliczał pożytki z dóbr zastawionych na
poczet długu
zastaw bez dzierżenia – dłużnik obciążał swe dobra pewną sumą, nie oddając ich w użytek zastawnikowi, powstawało to
przez zapis w księdze sądowej, jeśli po określonym terminie dłużnik nie spłacił długu, zastaw ten mógł się zamienić w
zastaw na upad lub zastaw z dzierżeniem
podzastaw – zastawnik mógł zastaw zastawić osobie trzeciej, ake drugi zastaw musi być niższy niż pierwszy
C. SPADKI
156. Dziedziczenie beztestamentowe:
spadek – ogół praw i obowiązków majątkowych, które pozostawiał po sobie zmarły i które przechodziły na spadkobierców
dziedziczenie synów – dzedzictwo po ojcu przypadało wszystkim synom, w równej części dla każdego, byli oni dziedzicami
koniecznymi
dziedziczenie krewnych bocznych – w XIII w. dziedziczyli krewni boczni do IV stopnia, krewni bliżsi odsuwali od spadku
krewnych dalszych przy własności indywidualnej, w niedziale spadkobrania nie było, w niedziałach współwłasnościowych
opartych na posiadaniu części idealnych część zmarłego przyrastał na równi do majątku pozostałych współwłaścicieli
dziedziczenie kobiet – ograniczone najpierw do ruchomości z ich posagu, od XIV w. córki rycerzy-szlachty mogły
dziedziczyć dobra ziemskie, ale tylko wtedy gdy nie było synów, jeśli synowie byli, córkom dawano posag w pieniądzach,
dobra macierzyste córki dziedziczyły na równi z synami
dobra macierzyste – dobra posagowe i oprawne matki, także otrzymane w spadku, po śmierci matki przysługiwały one na
równi synom i córkom (pełnoletnim), a wydzielał je ojciec; jeśli wdowa po raz drugi się hajtała, musiała dzieciom z
poprzedniego małżeństwa dać w całości dzierżone dobra wienne i połowę dóbr macierzystych
dobra ojczyste – po śmierci matki ojciec powinien odpisać jej dzieciom połowę własnych dóbr ojczystych, zwyczaj ten
uchylony został przez statut Kazimierza Wielkiego
157. Testamenty:
testament – znany w PL od końca XIII wieku, początkowo ustny, od XIII pisemny, zwykle w testamencie część majątku
zapisywał spadkodawca Kościołowi, t. określał co komu przypada, albo służył do wydalenia majątku od bliskich
wpływ Kościoła – domagał się swobody testowania nieruchomości, testamenty miały być sporządzane w obecności duchow.
158. Puścizna:
puścizna – inaczej kaduk, w wypadku braku dzieci i krewnych bocznych z prawem do spadku majątek jako bezdziedziczny
zabierał panujący, puścizna zniesiona została statutem Kazimierza Wielkiego
D. ZOBOWIĄZANIA
159-160. Istota zobowiązania i jego powstawanie:
zobowiązanie – świadczenie oparte na wierzytelności – czyli stosunku prawnym pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem, na
mocy którego wierzyciel ma prawo domagać się od dłużnika określonego świadczenia pod rygorem egzekucji
powstanie zobowiązań - albo przez umowę (ex contracto) – stosowano szeroko tutaj symbole prawne (znaki i czynności),
forma pisemna umów upowszechniła się w XIII wieku; lub jako skutek występku (ex delicto)
167. Mir:
mir (ręka pańska)– instytucja umożliwiająca ściganie z urzędu i karanie przestępstw zagrażających porządkowi
publicznemu, w wypadku złamania miru oprócz kary prywatnej pobierano karę państwową i czasem również sądową
mir miejscowy – obejmował pewne miejsca (drogi, targi, pola); mir osobowy – obejmow. pewne kategorie osób np. kobiety
mir mieszany – obejmował i kategorie osób i miejsce (np. biskup+parafia); mir sądowy – obejmował sąd, sędziego i
urzędników sądowych
170.Rodzaje przestępstw:
Podział: sprawy większe (causae maiores) i sprawy mniejsze (causae minores)
9
działania antyustrojowe – wymierzone przeciw królowi w celu odebrania mu władzy lub zamach na jego życie
zdrada – najcięższe formy: poddanie zamku nieprzyjacielowi, sprowadzenie do kraju nieprzyjaciół, bunt przeciw władcy
p-stwa przeciw religii panującej – herezja;
p-stwa przeciw interesom skarbowym państwa – używanie obcej monety w obiegu, fałszerstwo monety i puszcz. w obieg
p-stwa przeciw władzom i sądom – nieposzanowanie władzy królewskiej przez wyciąganie miecza w jego obecności,
zranienie kogoś w obecności króla lub jego namiestnika-starosty, niewykonanie wyroku przez brak zadośćuczynienia itd.
p-stwa urzędnicze – dokonywane przez urzędników sądowych: wymuszanie łapówek od niewinnie pozwanych
łotrostwa – zawodowy rabunek i kradzieże
B. KARY
172. Wróżda, odwet i pokora:
odwet – po zabiciu rycerza powstawał stan wróżdy między rodziną sprawcy a rodziną zabitego, uprawniało to do odwetu
usankcjonowanego przez prawo
odpowiedź – forma ograniczenia odwetu od XV w. – strona, która chciała dokonać odwetu musiała publicznie obwołać
wobec króla sprawcę w terminie do 6 tygodni po pogrzebie ofiary – obwołanie takie wpisywano do ksiąg sądowych i
ogłaszano 3 razy na rynku (robił to woźny)
pojednanie (jednanie) – forma ugodowego załatwiania sporów w wyniku zabójstwa – winny musiał zapłacić główszczyznę
i dopełnić pokory – zabójca obnażony do pasa, z orszakiem i mieczem wydobytym do połowy prosił o wybaczenie
kara śmierci – dzieliły się na zwykłe i kwalifikowane (dodatkowe udręki); początkowo kamienowanie, potem łamanie
kołem, obcięcie członków, ćwiartowanie, palenie na stosie, krzyżowanie, karę śmierci stosowano też przy przestępstwach
pospolitych, gdy sprawca nie był w stanie zapłacić kary pieniężnej
kara proskrypcji – inaczej wywołanie – fikcyjna śmierć sprawcy, przestawał on istnieć dla prawa jako osoba –
konfiskowano majątek, żona mogła ponownie wyjść za mąż, proskrypcję ogłaszano publicznie
kary niewoli i wygnania – początkowo jako złagodzenie kary śmierci, banicja – kara wygnania dla rycerzy
konfiskata majątku – do XIII w. kara dodatkowa do kary śmierci i proskrypcji, od XIII wieku samodzielne
10
kary mutylacyjne – obcięcie ucha (szelmowanie), przekłucie/ucięcie ręki, dotykanie rozpalonym żelazem, wyrywanie
języka, ucięcie nosa
kary pieniężne – system kar pieniężnych określano jako kompozycyjny, bo była to forma wykupienia się od kary śmierci
czy mutylacji, okary te oznaczane były w srebrnych grzywnach, dzieliły się na publiczne (pobierał książe lub sędzia a w
dobrach immunowanych ich pan) i prywatne (płat – przypadały powodowi gdy wygrał sprawę)
wysokość kary pieniężnej – 70, 50, 15, 12 grzywien – kary wielkie; 6 grzywien i trzysta – kary małe
płat – prywatne kary pieniężne – otrzymywał pokrzywdzony, a jeśli było zabójstwo to rodzina zabitego, wielkość tej kary
ustalona była zwyczajowo, do kar pieniężnych prywatnych należała główszczyzna – suma składana za głowę zabitego na
rzecz jego rodziny; oraz nawiązka – za okaleczenie, zranienie lub pobicie
kary na życiu i ciele w późniejszym średniowieczu – w miastach lokowanych na prawie niemieckim i w prawie ziemskim
– śmierć za fałsszerstwo, herezję, dla rabusiów i zawodowych złodziei, karę śmierci i kary mutylacyjne wykonywał kat –
który dodatkowo torturował winnych, katów utrzymywały miasta, wypożyczały ich sądy szlacheckie, kat był wyłączony ze
społeczności a ta profesja stała się dziedziczna
kary na czci – stosowane wobec szlachty – infamia – pociągała za sobą utratę czci szlacheckiej – infamis nie był
pozbawiony wszelkich praw, ale tylko czci szlacheckiej; odwołanie zniewagi – odszekane psim głosem przez sprawcę spod
stołu, jeśli niesłusznie nazwał on szlachcica synem nierządnicy
zakład – ustalany dla każdego przypadku z określoną sumą, w celu zapobieżenia przestępstwom – płacił tę sumę winny w
wypadku popełnienia czynu zabezpieczonego zakładem
kary kościelne – orzekane przez sądy duchowne – ekskomunika – wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej, mienie
danej osoby konfiskowała władza; interdykt miejscowy – zakaz nabożeństw, udz. sakramentówi pogrzebów na danym
terenie; pokuta – najbardziej powszechna kara kościelna, dzielono ją na uroczystą (przywiązanie kolesia do drabiny i
wystawienie na widok publiczny), publiczną (leżenie krzyżem podczas nabożeństwa) i prywatną
B. POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE
178. Ściganie podejrzanego w sprawach karnych:
ślad – instytucja prawna – obowiązek ludności danego opola ścigania przestępcy do granicy następnego opola – pod rygorem
sankcji prawnych, ślad nie dotyczył wsi immunizowanych, gdzie mieszkańcy musieli tylko udostępniać mieszkania
kasztelanowie – do nich należało wykrywanie przestępstw, sąd i egzekucja w ściganiu zabójców naruszających mir i łotrów
mincerze – ścigali i karali fałszerzy monet
justycjariusze-oprawcy – ścigali oskarżali i sądzili w sprawach przestępstw zawodowcyh: rabunku i kradzieży, proces w
sprawach karnych był ustny, a pismo odgrywało rolę drugorzędną
185. Rozprawa:
cechy – ustna, jawna, według statutów KW miały odbywać się rano
Przebieg rozprawy:
1. żądanie skargi – przedstawiał je ściśle według pozwu powód, pozwany wyjaśniał swoje stanowisko: odpór
2. Jeśli pozwany uznał roszczenia powoda – koniec proc.; jeśli nie uznał, następowało litis contestatio – wdanie się w spór –
jeśli pozwany nie skorzystał z ekscepcji, sędzia wyznaczał termin na postępowanie dowodowe
3. Pozwany mógł przed wdaniem się w spór obronić się ekscepcją:
ekscepcje peremptoryjne – powodują oddalenie pozwu – przedawnienie, fatalia iuris – powód olał sprawę przez rok i 6 tyg
ekscepcje dylatoryjne – odraczały sprawę – wystąpienie bez asystencji, niewłaściwość sądu ze względu na stan
4. Po załatwieniu ekscepcji rozpoczynało się meritum sprawy – przedstawiano swoje racje przed sądem, od przywilejów
nieszawskich można było tylko korzystać z żałób (twierdzeń) i odeprzy (odpierania twierdzeń)
Rodzaje ordaliów:
próba wody zimnej – wrzucano gostka do wody związanego i unieruchomionego – jeśli tonął, wygrywał sprawę i go
wyciągano; próba wody gorącej – koleś zanurzał rękę w kotle gorącej wody i wyjmował z niej jakiś przedmiot
12
pojedynek sądowy – prowadzone między chłopami (na kije), między rycerzami (na miecze) lub mieszane (na broń
pozwanego), duchowni i rycerze pozwani przez chłopów mogli stawić zastępców
próba żelaza – stosowano jeśli strona nie mogła walczyć w pojedynku, niesienie w ręce przez 3 kroki rozpalonego żelaza,
lub przejście 3 kroków po gorącym żelazie – jeśli nie przeszedł / nie utrzymał żelaza to przegrywał, wygrywał jeśl w trzy dni
po opatrzeniu świętym woskiem nie było śladów oparzeń
wstecz – stosowana w procesie ustnym, jeśli jedna ze stron stwierdziła że dane postępowanie toczyło się w innym sądzie,
wysyłano do tego sądu posłańca – komornika, komornik zdawał sędziemu relację z tego czegfo się dowiedział
świadkowie – zeznania woźnych sądowych – woźny stwierdzał naocznie zdarzenie i wnosił relację; wg statutów KW mógł
zeznawać ekskomunikowany (jeśli brak było innych świadków), ale nie mógł pozbawiony dobrej sławy
dokument – wraz z rosnącym znaczeniem prawdy materialnej, niekiedy ważniejszy niż świadkowie
188. Wyrok:
ogłaszano publicznie, ustny, od XIII w. na żądanie i koszt strony pisemny, opatrując pieczącią księcia i asesorów, od XIV w.
wyroki wpisywano do ksiąg sądowych, a stronom za opłatą wydawano wyciąg z nich, wyrok końcowy był zawsze stanowczy
formy ustalenia wyroku prawomocnego – klauzula zobowiązująca przegranego do wiecznego milczenia, lub zakład
trzesne – potem pamiętne, opłata składana sędziemu po wyroku przez wygrywającego
D. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE
191. Egzekucja osobista:
szybka, dokonywana zaraz po wyroku, przegrywającego wiązano i oddawano w ręce wygrywającego
E. POSTĘPOWANIE SPECJALNE
193. Proces o zbiegłych poddanych:
procesy specjalne – proces graniczny i proces o zbiegłych poddanych
proces o zbiegłych poddanych – toczył się przed księciem na wiecu, skarżący musiał udowodnić swoje prawo
zaprzysięgając je wraz z 6 współprzysiężnikami; jeśli procesowano się o zbiegłych z dóbr książęcych – wystarczało pismo
władcy o zwrot zbiega lub wysłanie pełnomocnika, któremu wydawano zbiegów bez procesu
13
Korektura Praw (Correctura iurium) – zwana też Korekturą Taszyckiego, opracowana w 1532 roku, 929 arrtykułów,
ustrój sądów, proces, prawo karne, prywatne, stanów i formuły czynności prawnych, projekt odrzucony przez sejm w 1534
roku
prywatne kodyfikacje – Jakuba Przyłuskiego, Jana Herburta, Stanisława Sarnickiego
Volumina Legum – zapoczątkowane w połowie XVIII wieku, autorzy: Józef A. Załuski, Stanisław Konarski, zawierała
całość ustawodawstwa RP od czasów dawnych po współczesne, ukazało się 6 tomów w latach 1732-1739, objęły
ustawodawstwo od Xiv wieku do 1736 roku
14
Instytucje ustrojowe Demokracji Szlacheckiej: 1) Sejmiki; 2) Sejm; 3) Król; 4) Sądy
1) SEJMIKI
- szlachta realizowała poprzez nie swoje prawa, były narzędziami demokracji bezpośredniej
- były to zebrania ogółu szlachty z danego terytorium, decydującą rolę odgrywała szlachta-posesjonaci
- decyzje podejmowane są zgodą powszechną – nie ma głosowania, przewodniczy MARSZAŁEK
- udział w sejmiku był prawem a nie obowiązkiem
- sejmiki odbywały się w stałych miejscach i tych samych miejscowościach – kościół / cmentarz przykościelny
- zwoływane były przez króla, a część z mocy prawa; limitacja obrad – odraczanie obrad na następny rok
- miały kompetencje w sprawach skarbowych, wojskowych – rządzili nimi magnaci
- w 1717 na Sejmie Niemym ustalono, iż sejmiki nie mogą decydować w sprawach podatków i wojska (tylko król może)
sejmiki przedsejmowe – opiniowanie propozycji królewskich zgłoszonych na najbliższy sejm, wyrażał wiążącą opinię o
projektach ustaw w formie instrukcji poselskich, dawano je posłom i sejmiki uzurpowały sobie inicjatywę ustawodawczą
sejmiki relacyjne – posłowie zdawali na nich sprawozdania z obrad sejmu
sejmiki gospodarcze – wykształciły się z sejmików relacyjnych, decydowały w sprawach podatków
sejmiki deputacyjne – wybierały sędziów do trybunału
sejmiki kapturowe – przejmowały zarząd jednostką admin., upoważniały miejscowe sądy do działalności
sejmiki generalne – były prowincjonalne uzgadniano na nich stanowisko każdej prowincji na sejmie walnym, odbywały się
pomiędzy sejmikiem przedsejmowym a obradami sejmu, przetrwały najdłużej
sejmiki elekcyjne – wybierały kandydatów na urzędy
2) SEJM
SENAT:
- powstał z dawnej Rady Królewskiej, obradom przewodniczył król, jeden z marszałków lub kanclerz
- w jego skład wchodzili biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, arcybiskupi i ministrowie bez hetmanów,
- senatorowie pełnili funkcję dożywotnio i pochodzili z nominacji króla, było ich około 130-140
- senat nie miał samodzielnych uprawnień, uczestniczył w dyskusji nad projektem ustaw, ale to Król miał ostatnie słowo
- działał jako izba parlamentu i jako Rada Króla
IZBA POSELSKA:
- składała się tylko z posłów wybranych na sejmikach, posłowie mieli ograniczony mandat, postępowali zgodnie z instrukcją
swoich wyborców i byli ich pełnomocnikami; liczba posłów od około 50 (początek) do ponad 200 (XVIII wiek)
- poseł mógł modyfikować, przyjmować i odrzucać propozycje rządowe
- Izbie Poselskiej przewodniczył marszałek wybierany spośród posłów
KOMPETENCJE PARLAMENTU:
- pełnia władzy ustawodawczej (z zastrzeżeniem niektórych jej dziedzin dla monarchy); uchwały podatkowe
- decyzje o polityce zagranicznej, poprawianie starego prawa, wydawanie nowych praw w formie konstytucji: czasowych,
wieczystych, fundamentalnych i zwykłych
- obciążenia finansowe dla wszystkich stanów, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, kontrola władzy wykonawczej
- po śmierci Batorego mógł nadawać prawa szlacheckie obcokrajowcom i nieszlachcicom
PROCES USTAWODAWCZY:
- na początku sejmu wspólne posiedzenie 3 sejmujących, na którym przedstawiano projekty ustaw
- prowadzono potem oddzielne dyskusje – sejm debatował nad ustawami, król+senatorowie = sąd sejmowy
- dyskusji przewodniczył marszałek – był ciągle czynny i nie miał zastępców, mógł też wprowadzać modyfikacje projektu
- nie było quorum – o tym, czy jest wystarczająca liczba posłów decydował marszałek
- marszałek musiał pozostawać w stałym kontakcie z królem, bo musiał uzyskać zgodę na unifikację
- 2 części dyskusji: 1 – marszałek przedstawiał projekt, a posłowie mówią czy się zgadzają na jego przyjęcie; 2 – w wypadku
braku aprobaty argumentowano wszystkie „za” i „przeciw”, marszałek decydował kiedy przerwać dyskusję, od Batorego
wystarczył sprzeciw 1 posła, aby projekt odłożyć
- marszałka wybierano w głosowaniu na początku sejmu, raz z Wielkopolski, raz z Małopolski, zawsze musiał być bogatym
ziemianinem
- marszałek wydawał przyjęcia i reagował na porządek w izbie, insygniem władzy była drewniana laska marszałkowska
- obrady izby poselskiej były jawne
- potem marszałek przekazywał projekt do senatu i króla, król nadawał sankcję ustawie podpisując ją
- ustawa wchodziła w życie w momencie publikacji, ogłaszana była przez heroldów miejskich
3) KRÓL
- traci część swoich uprawnień – zmieniona zostaje zasada wyboru króla, przywrócone prawo oporu
władza ustawodawcza – uprawnienia w stanowieniu prawa dotyczące miast królewskich, dóbr państwowych (własność
króla), spraw wyznaniowych (wydawanie edyktów), systemu celnego
15
władza wykonawcza – był głową państwa, powoływał urzędników publicznych, nadawał godności, kontrolował
administrację, kierował polityką zagraniczną, dysponował majątkiem państwowym
władza sądownicza – był sędzią najwyższym, do niego należała wykładnia prawa, rozpatrywał problemy odsyłane do niego
przez sądy, Zygmunt Stary zrzekł się na rzecz włościan sądownictwa nad chłopami, Batory zrzekł się większości praw
sądowych a swoje uprawnienia apelacyjne przekazał trybunałom, Sąd Królewski rozbił się na mniejsze sądy bez udziału
króla
WYBÓR KRÓLA:
- zmienił się sposób wyboru króla po śmierci Zygmunta Augusta, ostatniego z Jagiellonów
- król był wybierany przez ogół członków stanu szlacheckiego
- nie można było wybierać następcy króla za jego życia
- interrex – w okresie bezkrólewia był nim prymas – nie miał wszystkich uprawnień króla, zwoływał sejm, prowadził
negocjacje z chętnymi do objęcia tronu
4) SĄDOWNICTWO
Sądownictwo stanowe: Sąd Monarszy, Sądy Centralne (powszechne), Sąd Sejmowy, pozostałe sądy stanowe
Sądy Kościelne, prawa niemieckiego, ziemskie, grodzkie i podkomorskie – bez zmian
Sądy Dominialne – umocnienie ich pozycji
apelacje – rezygnacja króla ze zwierzchnich praw sądowych nad stanem szlacheckim, przekazano ostateczność orzeczeń dla
Trybunałów (Koronnego i Litewskiego), ustawa procesowa z 1532 wprowadziła instytucję apelacji od orzeczeń sądów
ziemskich, grodzkich i podkomorskich
TRYBUNAŁ KORONNY:
– powołany w 1578 roku, zbierał się w Lublinie wiosną i latem, w Piotrkowie jesienią i zimą
- sądzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach deputackich (27 deputatów szlacheckich i 6 duchownych)
- w sprawach szlacheckich sądzili tylko deputaci szlacheccy, sąd mieszany (1:1 duchowni:szlachta) w sprawach w których
jedną ze stron był duchowny i chodziło o dobra duchowne
- na czele Trybunału stał Marszałek, duchowni wybierali prezydenta
- rozpatrywał apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich, podkomorskich,
- wyroki wymagały jednomyślności, większość dopiero w 3 głosowaniu, jeśli brak większości – sprawa kierowana do sądu
królewskiego
- w 1581 roku powołano Trybunał Litewski dla Wielkiego Księstwa
SĄD ASESORSKI – sprawy o rozgraniczenie dóbr państwowych i prywatnych, o nadużycia i przestępstwa wysokich
urzędników, sądy w miastach królewskich, spory pomiędzy miastami, orzekali: kanclerz, referendarze, sekretarze i
senatorowie rezydenci, opierał się na prawie polskim i niemieckim (Magd. i Chełm.)
SĄD REFERENDARSKI – sądzą referendarze, sprawy o dobrach państwowych, o powinności i obciążenia chłopskie,
odwołania chłopów i w sprawach karnych, posługiwał się językiem poslkim, uproszczona była procedura, mogły dać
stronom zastępstwo procesowe z urzędu i same egzekwowały swoje wyroki
SĄD MARSZAŁKOWSKI – sprawy o najem lokali w Wawie między szlachtą a mieszczaństwem, sprawy gier
hazardowych i oszustw, sprawa porządku i bezpieczeństwa na dworze królewskim, Sąd Najwyższy w państwie, sądził
sprawy w I i II instancji
SĄD SEJMOWY – sąd kasacyjny od wszystkich sądów i trybunałów, może sam wydać nowy wyrok, decydował o
wznowieniu postępowania, miał prawo przyjmowania remisji, funkcjonował tylko podczas sejmu, przewodniczył mu król, a
jeśli król był stroną, to przewodniczył marszałek koronny
- orzekał w sprawach: o zbrodnie obrazy majestatu, zdrady stanu, nadużyciach skarbowych wyższych urzędników, gwałty na
sejmach, rozbijanie Trybunału czy sejmiu, zbrodnie szlachcica zagrożone karą śmierci, banicji, konfiskaty dóbr, ważne dla
skarbu państwa sprawy cywilne
16
SĄD RELACYJNY – rozpatrywał odwołania od wyroków książąt lennych i prawosławnych biskupów, bo zlikwidowano
patriarchat
SĄDY KAPTUROWE I KONFEDERACYJNE – w okresie bezkrólewia jako sąd apelacyjny i najwyższy, rozwiązywały
się w momencie koronacji nowego króla
SĄDY POLUBOWNE (KOMPROMISARSKIE) – orzekali desygnowani przez każdą ze stron arbitrzy, oni z kolei
powoływali superarbitra – przewodniczącego
B. MAŁŻEŃSTWO I RODZINA
294. Zawarcie małżeństwa i jego ważność:
kościelna forma – obowiązkowa od 1577 – obie strony musiały wyrazić wolę małżeństwa przed proboszczem w obecności
przynajmniej dwóch świadków – inaczej było to małżeństwo potajemne – nieważne
unieważnienie małżeństwa – uzyskanie urzędowego potwierdzenia, że małżeństwo nie zostało ważnie zawarte
przeszkody zrywające – powodowały nieważność małżeństwa - brak świadomego oświadczenia woli zawarcia małżeństwa,
przymus, błąd co do osoby, chory umysłowo, pominięcie istotnej formy zawarcia małżeństwa, impotencja, bigamia, brak
chrztu, wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne, uprowadzenie kobiety, pokrewieństwo w linii prostej i w linii bocznej
(ale do IV stopnia)
przeszkody wzbraniające – zabraniały małżeństwa, ale jeśli już je zawarto mimo ich istnienia, małżeństwo takie było
ważne: różnorodność wyznania wśród chrześcijan, dalsze pokrewieństwo przy braku dyspensy
separacja od stołu i łoża – stała lub czasowa, przerwanie wspólności życia małżeńskiego za zgodą obu stron lub na moczy
orzeczenia sądu
17
bękarty – dzieci pozaślubne, lub zrodzone z małżeństwa, które współżyło ze sobą przed ślubem; nie miały prawa do
dziedziczenia po ojcu, nie korzystały z praw szlacheckich, nie nosiły nazwiska ojca
Inne czynniki:
- wzrost ludności państwa
- ożywienie handlowe warstw i stanów, rozwój gospodarczy
myśl oświeceniowa: wiara we wszechmoc rozumu, odkrywanie praw naturalnych, wiara w znaczenie reform państwowych
Koncepcje reformatorskie:
- odejście od narodu szlachecko – magnackiego
- tworzenie się narodu-posiadaczy na zasadzie kompromisu szlachecko-mieszczańskiego
- tworzenie się narodu jako wszystkich mieszkańców kraju bez względu na majątek i stan
VOLUMINA LEGUM:
- tom VII i VIII – ustawodawstwo 1764-1780
- tom IX – konstytucje sejmowe z 1782 – 1792
- tom X – konstytucje 1793
18
Do czasów Sejmu Czteroletniego i po upadku jego dzieła ścierały się dwie przeciwne sobie formy ustrojowe: Rzeczpospolita
Szlachecka i Monarchia Konstytucyjna.
340.Chłopi:
emfiteuza – oddawanie gruntów w długoletnią dzierżawę z prawem pobierania pożytków i wznoszenia budowli
1) akty uwalniania chłopów z poddaństwa – były nieliczne
2)– wydany w 1768
Komisja Skarbowa – centralny urząd administracji, kolegialny z Komisją Wojskową – utworzono po dwie (dla Litwy i
Korony) , zastąpiły one podskarbich, wybierane były przez izby parlamentu, po 16 komisarzy na resort, kadencja 2 lata,
musiały uzyskać absolutorium od izby poselskiej i skłądać sprawozdania
19
346: Cła, miary, wagi i moneta:
Zniesiono cła i myta wewnętrzne, ujednolicono miary i wagi, ujednolicono i polepszono monetę.
347. Budżet:
Wprowadzony przez Komisję Skarbową w 1768 r.
Zasady budżetowe:
1) jawności
2) jedności – określał całość wydatków i dochodów państwa (nie przestrzegano: wyłączono z niego Fundusz
Edukacyjny)
3) kontrola jego wykonania przez sejm
Kompetencje KEN:
- kształcenie młodzieży szlacheckiej
- nadzór nad szkolnictwem (oprócz szkół wojskowych)
Działalność KEN:
1) utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
2) ogłoszenie w 1783 ustawę określającą zasady organizacyjne i hierarchii szkół
Ustawa o sejmikach:
- usunięcie gołoty, zasada większości głosów
20
V. RADA NIEUSTAJĄCA
RN została utworzona w wyniku reform Sejmu Rozbiorowego z 1773 roku, zlikwidowana 1789 na Sejmie Czteroletnim.
Powstała jako wynik dążeń centralistycznych.
Rada Nieustająca – nowy organ rządowo – wykonawczy wspólny dla obu części RP
Organizacja Rady:
Formalnie na czele stał król, ale spośród szlachty wybierano Marszałka Rady.
21
364. Projekt „Zbioru praw sądowych”:
- powołanie komisji kodyfikacyjnej w 1776 roku z Andrzejem Zamoyskim na czele
Poglądy twórców:
Król – zmierzał do systemu Monarchii Parlamentarnej (jak w Anglii)
Potocki – gwarancja głównej roli w państwie dla zreformowanego Sejmu
Kołłątaj – reformy wymierzone przeciw oligarchii przy utrzymaniu sojuszu szlachecko-mieszczańskiego
Uchwalenie K3M prowadzone było w trybie przyspieszonym przez Stronnictwo Patriotyczne (ze St. Małachowskim na
czele)
Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja – wyodrębniło się ze Stronnictwa Patriotycznego, miało na celu
dalsze ustawodawstwo – o sejmie, organizacji władzy wykonawczej, projekty kodeksów
A. USTRÓJ SPOŁECZNY
367. Szlachta (artykuł 2):
Postanowienia co do szlachty ziemskiej – Posesjonatów:
- ochrona ich praw, swobód i wolności oraz pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym
- zapewniono nietykalność osobistą
- utrzymanie zwierzchności dominialnej nad chłopami
- pełne prawo własności; równość szlachty wewnątrz stanu
- odsunięcie szlachty nieosiadłej i czynszowej od sejmików
- świeża szlachta nie może piastować wyższych urzędów w I i II pokoleniu (zasada skartabelatu)
368. Mieszczanie (artykuł 3):
- neminem captivabimus nisi iure victum – również dla Żydów w miastach
- nabywanie dóbr ziemskich, nietykalność majątkowa i osobista
- niższe urzędy administracyjne i sądowe, dostęp do palestry i niższych godności wojskowych
- nobilitacja zamożnych mieszczan i inteligencji do stanu szlacheckiego
- nie mieli prawa do wyboru plenipotentów miast do Sejmu (wybierały zgromadzenia wydziałowe)
22
- wolność osobista, swoboda osiedlania i pracy dla przybyszów z zagranicy i zbiegów powracających do RP
- ochrona chłopów w rękach Komisji Policyjnych i porządkowych
B. USTRÓJ POLITYCZNY
PODZIAŁ WŁADZY:
USTAWODAWCZA (artykuł 6): SEJM, SEJMIKI ZIEMSKIE I ZGR. WYDZIAŁOWE
WYKONAWCZA (artykuł 7): KRÓL, STRAŻ PRAW, KOMISJE RZĄDOWE, KOMISJE PORZĄDKOWE,
MAGISTRATY MIAST WOLNYCH
SĄDOWNICZA (artykuł 8): SĄD SEJMOWY, TRYBUNAŁ KORONNY LITEWSKI, SĄDY ZIEMIAŃSKIE,
ASESORIA, SĄDY MIEJSKIE, SĄDY DOMINIALNE
374. Sejm:
Organizacja Sejmu:
- nie jest sejmem trzystanowym, nie ma w nim króla – składa się z izby poselskiej i senatu
IZBA POSELSKA:
- składała się z 204 posłów wybieranych na sejmikach
- ponadto w jej skład wchodziło 24 plenipotentów miast wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziałowe
SENAT:
- 132 osoby w tym: 102 (wojewodowie i kasztelanowie) oraz 30 (biskupi diecezjalni i ministrowie – w tym metropolita
kijowski unicki)- wpierw pochodzili z nominacji króla, potem z wyboru (po śmierci Poniatowskiego)
Sejm:
- wydawał ustawy w imieniu króla, miał być zawsze gotowy
- mógł się zbierać z mocy prawa, jeśli król nie rozpisał wyborów i nie zwołał sejmu.
- mógł się też zbierać na zarządzenie Marszałka sejmu jeśli król nie zwołał sesji nadzwyczajnej mimo potrzeby.
Senat:
- miał prawo weta zawieszającego w zakresie spraw politycznych, karnych, cywilnych.
- miał stanowić Radę Starszych na Sejmie konstytucyjnym (co 25 lat dla rewizji konstytucji).
- nie otrzymał inicjatywy ustawodawczej.
W głosowaniach mniej ważnych głosy zliczano razem, ale izby obradowały osobno. Celem kontroli rządu izby zbierały się
razem.
USTAWODAWSTWO:
1) Prawa niewzruszalne
- zmieniane na sejmie konstytucyjnym co 25 lat, obradowała podwójna liczba posłów, decyzja zapadała większością kwalif.
- ustawa rządowa, o miastach królewskich i o sejmikach
2) Prawa ogólne
- wchodzą w życie w formie ustaw
- określa zasady organizacji władz rządowych, administracji, sądów, prawa sądowego, cywilnego, karnego, podatków
- projekty ogólne ustaw trafiają do sejmików, które wybierają posłów
- przez instrukcje poselskie trafiają następnie do izby poselskiej
23
- najpierw przedmiotem dyskusji w sejmie są instrukcje poselskie
- potem izba poselska wybiera komisje, a następnie plenarne posiedzenie i dyskusja + głosowanie
- następnie projekt do Senatu – możliwość veta zawieszającego, wtedy Izba Poselska może uchwalić powtórnie ten projekt i
wtedy ma on moc prawnę
3) Prawa pozostałe (uchwały sejmowe)
- projekty trafiają bezpośrednio do izby poselskiej, dyskusja, komisje i posiedzenie plenarne (jak wyżej)
- zawsze projekt trafia do senatu i potem sumuje się głosy w obu izbach, żeby projektprzeszedł
- w ten sposób uchwalano podatki nadzwyczajne, zaciągnięcie długu publicznego, budżet, umowi i traktaty międzynarodowe,
nobilitacje i indygenaty
publikacja – po niej następuje wpis danej ustawy czy uchwały do ksiąg sądu grodzkiego
376. Sejmiki:
- głos dla szlachty dziedziców i >18-letnich synów, zastawnicy, profesorowie dożywotni (jeśli płacili podatek)
Kompetencje:
- wprowadzała w życie ustawy i uchwały sejmowe, obrady były protokołowane
- czuwała nad przestrzeganiem prawa
- część zadań wypełniała samodzielnie, część przez komisje rządowe,
24
Powołano je w 1789 roku pod nazwą Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe, były organem admin. terytorialnej
Skład:
- 15 komisarzy wybieranych na sejmikach co 2 lata spośród szlachty osiadłej w tym okręgu
- po reformie miejskiej z Sejmu 4letniego, do każdej komisji wprowadzono po 3 mieszczan
Kompetencje:
- rekrutacja do wojska, kwaterunek
- wydawanie paszportów i kontrola ruchu ludności
CZĘŚĆ DRUGA
ROZDZIAŁ I – POLSKA POD ZABORAMI (1795-1864)
I. PODZIAŁ ZIEM RZECZYPOSPOLITEJ
1. Terytoria:
Rosja: ziemie litewskie, białoruskie, ukraińskie – 462 000 km2; 5.5 mln ludności
Prusy: Mazowsze+Warszawa, Wielkopolska, Prusy Królewskie – 131 000 km2; 2.6 mln ludności
Austria: Małopolska z Lublinem i Krakowem, województwo ruskie z Lwowem i Haliczą – 129 000 km2; 4.0 mln ludności
4. Księstwo Warszawskie:
- „Dziennik Praw” – 4 tomy
- „Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego. Akty Normatywne władzy najwyższej”
- diariusze sejmów Księstwa – 1809, 1811, 1812
- „Dzienniki Departamentowe” – akty prawne, zarządzenia lokalne i obwieszczenia
13. Żydzi:
- zawieszenie postanowień konstytucji na 10 lat w stosunku do Żydów: ograniczone prawa polityczne i wolność osobista a
także swobodne zarobkowanie
- konieczność uzyskiwania zezwolenia na małżeństwo Żydów (konsens); dzielnice i ulice Żydowskie w Warszawie
- zwolnienie ze służby wojskowej i podatek dla Żydów
14. Chłopi:
- koniec stosunku poddańczego i wolność osobista + równość wobec prawa
- możliwość opuszczenia gospodarstwa przy zwrocie ziemi, załogi i zasiewów
- pełna własność gruntu należy do pana, chłopi tylko dzierżawili
- umowy rejestrowały świadczenia chłopów na rzecz panów – rola notariuszy
B. SYSTEM WŁADZY
15. Władza monarsza:
- korona książęca warszawska była w osobie króla saskiego; jego akty wymagały kontrasygnaty odpowiednich ministrów
- król miał silną pozycję w oparciu o szlachtę i mieszczaństwo; nadawał ordery
- dziedziczność tronu regulowana przez prawo saskie, centralizacja administracji i jednoosobowe urzędy
- wyłączność ustawodawstwa w zakresie ustrojowym – prawo zmiany Konstytucji poprzez dekrety
- kierowanie rządem i wpływ na sejm; inicjatywa ustawodawcza; powoływanie / odwoływanie urzędników;
- król pełnił ogół funkcji państwowych, bez ustawodawstwa sejmowego i sądowego wymiaru sprawiedliwości
16. Sejm:
- sejm dwuizbowy – Izba Poselska (niższa) i Senat (wyższa)
- Senat: Kasztelanowie, Biskupi i Wojewodowie (po 10) – wybierał król dożywotnio
- Izba poselska: 100 posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach ziemskich przez szlachtę osiadłą, 66 deputowanych
wybieranych na zgromadzeniach gminnych przez właścicieli gruntów i zakładów pracy (kadencja obu – 9 lat, ale co 3 lata
odnawiano 1/3 składu Izby Poselskiej), 13 członków Rady Stanu z głosem stanowczym
26
Prawo wyborcze:
- czynne: 21 lat, pełnia praw obywatelskich; bierne: 24 lata, pełnia praw obywatelskich, umiejętność czytania i pisania po
polsku; praw wyborczych nie przyznano większości chłopów, Żydom i cudzoziemcom; posłem mógł być tylko szlachcic
Kompetencje Sejmu:
- podatki, prawo cywilne i karne, sprawy monetarne
- budżet i sprawy administracyjno-ustrojowo-polityczne należały do króla
- Sejm nie miał możliwości kontroli Rządu
- Senat kontrolował czy izba poselska przestrzega Konstytucji i przepisów procesu ustawodawczego, oraz ważność wyborów
Proces ustawodawczy:
- inicjatywę ust. miał tylko król, na jego polecenie Rada Stanu opracowywała projekt ustawy i przekazywała je Izbie Posels.
- Izba Poselska przekazywała projekt właściwej komisji (ds. skarbu / prawa cywilnego / p. karnego – wył. w głos. tajnym)
- poprawki wprowadzały komisje sejmowe, zatwierdzenie poprawki wymagało zgody Rady Stanu
- głos w sprawie ustawy zabierali tylko członkowie komisji sejmowych
- ustawę uchwalano w głosowaniu tajnym, zarządzanym przez Marszałka, uchw. ustawę przekazywano do Senatu
- jeśli Senat spreciwił się ustawie, król mógł ją i tak ogłosić, albo skierować do ponownego rozpatrzenia
- jeśli projektowi nadal sprzeciwiałaby się Izba Poselska, król mógł ją rozwiązać, a jeśli Senat – król mianował nowych
senatorów
Sejm zebrał się tylko trzy razy: w 1809, 1811, 1812
Kompetencje:
- opracowywanie projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich na wniosek Rady Ministrów
- rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy organami sądowymi i administracyjnymi
- rozpatrywanie sporów administracyjnych w II instancji: odwołania od decyzji rad prefekturalnych
- orzekanie o oddaniu pod sąd ministrów i urzędników
- orzecznictwo kasacyjne: sprawdzanie czy wyrok jest zgodny z prawem materialnym i przepisami proceduralnymi
- sprawy budżetowe, urządzanie dóbr narodowych, rozkład podatków na departamenty
- wszystkie decyzje Rady Stanu oprócz orzecznictwa kasacyjnego podlegały zatwierdzeniu króla
C. ADMINISTRACJA
18. Organizacja rządu:
- rząd składał się z 6 ministrów: wojny, skarbu, sprawiedliwości, policji, spraw wewnętrznych i wyznań
- dodatkowo w skład rządu wchodził sekretarz stanu – pośrednik między rządem a monarchią
- resortem spraw zagranicznych kierował minister spraw zagranicznych Saksonii
- działali także rezydenci francuscy – przedstawiciele Napoleona
- kontrola Rady Ministrów należała do Rady Stanu; istniała tylko odpowiedzialność sądowa, nie było sejmowej
Kompetencje resortów:
Sprawiedliwości: czuwano nad organizacją sądów i zapewnieniem właściwych zmian ustawowych w prawie
Skarbu: źródła dochodów i dozór wydatków, wykonanie budżetu
Sprawy Wewnętrzne: zarząd kraju, sprawy wyznaniowe i oświaty
Policji: kontrola grup społecznych, bezpieczeństwo i porządek w państwie
Wojny: przekazano ministrowi wojny naczelne dowództwo z woli króla
Rada Ministrów:
- zbierała się pod nieobecność monarchy w kraju, na czele stał Prezes, ciało niesamodzielne
- rozpatrywała sprawy wykraczające poza uprawnienia danego ministra w celu uzyskania dla nich zatwierdz. królewskiego
- od połowy 1810 r. kierowała administracją krajową, a do decydowania w sprawach nagłych pod nieobecność króla
uprawniono ministrów, poddanych kontroli RM
- od maja 1812 . przekazano jej ogół konst. uprawnień króla z wyjątkiem zmian w sądownictwie i powoł./odwoł. ministrów
25. Sądownictwo:
PION CYWILNY:
Sądy Pokoju: sprawy cywilne (sądzili sędziowie pokoju mian. przez króla spośród kandydatów sejmików i podsędkowie),
Trybunały Cywilne I instancji: prezes + 6 sędziów, ważniejsze sprawy cywilne w I instancji, odwołania od decyzji sądów
pokoju w II instancji
Sąd Apelacyjny: jeden na całe Księstwo Warszawskie, odwołania od wyroków wydanych w I inst. przez Trybunały Cwyilne
PION KARNY:
Sądy Policji Prostej: sądził 1-osobowo podsędek sądu pokoju, wykroczenia zagrożone do 5 dni aresztu lub 30 zł grzywny
Sądy Policji Poprawczej: odwołania od sądów policji prostej w II inst., i wyrokowanie w I inst. w sprawach zagrożonych
karą do 5 lat więzienia lub grzywną powyżej 30 zł
Sądy Sprawiedliwości Kryminalnej: odwołania w II inst. od orzeczeń sądów policji poprawczej, wyrokowanie w I i II inst.
w sprawach zagrożonych karą powyżej 5 lat
PION ADMINISTRACYJNY:
Rady prefekturalne – rozstrzygały spory administracyjne w I instancji
Rada Stanu – rozstrzygała spory administracyjne w II instancji
Rada Stanu – orzecznictwo kasacyjne, była sądem najwyższym zarówno dla spraw karnych i cywilnych
Cechy sądów: niezawisłość sędziów gwarantowana w Konstytucji KW; zniesienie sądownictwa stanowego; sędziowie
wybierani dożywotnio przez króla, wymagane odpowiednie wykształcenie
Liberalizm Konstytucji:
- rozszerzone kompetencje Sejmu i nawiązanie do tradycji RP
- czynne prawo wyborcze do Sejmu posiadało 100 000 osób, wybory bezpośrednie, wybierały wszystkie warstwy społeczne
- rozszerzenie praw obywatelskich (jednak tylko pozorne)
Prawa obywatelskie:
- równość wobec prawa tylko dla chrześcijan (dyskryminacja Żydów)
- wolność osobista ograniczona przez przepisy admin.-policyjne
Uprzywilejowanie szlachty:
- szlachectwo rodowe nadawane było przez króla również dla profesorów, mieszczan i wojskowych
- urząd heroldii prowadzący księgi ze spisem szlachty
- utrzymanie większości szlachty w Sejmie
31. Sejm:
Skład Sejmu i wybór Sejmu:
- sejm składał się z Izby Poselskiej, Senatu i Króla
- skład Izby Poselskiej: 77 posłów wybranych na sejmikach, 51 deputowanych gmin (na zgromadzeniach gminnych
obowiązywały cenzusy posiadania, służby publicznej i przynależności do wolnego zawodu)
- skład Senatu: Biskupi, Wojewodowie i Kasztelanowie, nie więcej niż 64, senatorowie świeccy wybierani przez Króla z
podwójnej liczby kandydatów przedstawionych przez Senat
Organizacja Sejmu:
- posłowie i deputowani byli nietykalni na czas obrad (prawo to łamano >> wywóz Niemojowskich) - immunitet
- miał się zbierać co 2 lata lub w razie potrzeby (zebrał się: 1818, 1820, 1823, 1830)
Prawo wyborcze: czynne – 21 lat, pełnia praw, bierne: umiejętność czytania i pisania, 30 lat, opłacanie podatków
Kompetencje Sejmu:
- ustawodawstwo dotyczące prawa sądowego i administracyjnego; decydowanie o zaciągu do wojska
- stanowienie w sprawach: system menniczy, podatki, budżet; prawo do ograniczonej kontroli rządu
- ustawodawstwo konstytucyjne po pierwszych Statutach Organicznych
- komisje sejmowe wprowadzały poprawki do ustaw w porozumieniu z Radą Stanu
- wysłuchiwanie sprawozdań Rady Stanu o stanie państwa, po nich prawo do odezw do Króla
Odpowiedzialność:
- ministrowie, radcy stanu i referendarze odpowiadali konstytucyjnie przed Sejmem – w trybie „impeachment”
- oskarżała ich Izba Poselska a sądził Sąd Sejmowy – Sąd Sejmowy sądził też zbrodnie stanu
Rada Administracyjna:
- w jej skład wchodziło 5 ministrów i inni członkowie powołani przez króla
- była organem doradczym wobec króla i namiestnika w sprawach przekraczających zakres funkcji ministrów
29
- wprowadzała w życie postanowienia królewskie i namiestnika
- w 1826 roku stała się najwyższym organem rządowym
Komisje Rządowe:
- podlegały Radzie Administracyjnej, należał do nich zarząd kraju
- 5 komisji: sprawiedliwości, wyznań relig. i oświecenia publicznego, spraw wew. i policji, wojny, przychodów i skarbu
- u boku króla w Petersburgu urzędował minister-sekretarz stanu, pośredniczył między królem a organami władzy w KP
Komisje wojewódzkie zarządzały województwami, a w obwodach ich organami byli komisarze obwodowi
Rady wojewódzkie: złożone z przedstawicieli sejmików i zgromadzeń gminnych (2:1), donosiły o wykroczeniach
urzędników i przedstawiali rządowi uwagi dotyczące dobra województwa
Zarząd miast:
- na czele miast największych prezydenci z członkami rady miejskiej – wybierani przez rząd
- na czele reszty miast – burmistrzowie i ławnicy – wybierani przez rząd
- we wsiach wójtami stali się z mocy prawa właściciele ziemscy
Sąd Sejmowy – składał się ze wszystkich senatorów, sądził parlamentarzystów z tytułu odp. konst. i zbrodnie stanu
sądy wojskowe: sądzenie przestępstw politycznych w czasie stanu wyjątkowego, po 1859 również sądziły buntujących się
chłopów
sądy wojenno-polowe: sądziły przestępstwa polityczne w stanie wojennym, sąd doraźny, skrócony, kary śmierci często
w obu sądach: jawność, ustność, prawo do obrony i swobodna ocena dowodów
Rada Stanu:
- dzieliła się na Zgromadzenie Ogólne i Radę Administracyjną
- skład: namiestnik jako przewodniczący, radcy stanu, członkowie Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, prezesi i
członkowie rad gubernialnych, wyższe duchowieństwo (wszyscy mianowani przez cesarza), 6 referendarzy, 4
podreferendarzy
Kompetencje:
- obrady nad projektami ustaw dotyczących KP oraz budżetu krajowego
- obrady nad sprawozdaniami gubernatorów i naczelników powiatów, rad gubernialnych i rady miejskiej Warszawy
- rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy organami sądowymi a administracyjnymi
- kontrola nad urzędnikami i oddawanie ich pod sąd za nadużycia prawa i władzy
Rady Gubernialne:
- składały się z członków wybieranych przez rady powiatowe, przedstawiały rządowi opinie o stanie guberni, obrady tajne
Samorząd miejski:
- wprowadzony w 33 miastach większych, rady miejskie wybierały spośród siebie magistrat zatwierdzany przez rząd
- ważniejsze uchwały musiały być zatwierdzane przez organy rządowe, obrady w większości były tajne
Rady gminne (pozostały w sferze projektów, nie weszły w życie z powodu Powstania Styczniowego):
- powoływane miały być w wyborach opartych na cenzusie majątkowym
- w ich skład wchodzić mieli z urzędu proboszczowie i nauczyciele
- wójtowie mieli być wybierani spośród trzech kandydatów
Pozostałe organy: Rady Powiatowe, Wydziały Powiatowe, Rady Szkolne Powiatowe, Rady i zwierzchności gmin miejskich
i wiejskich, obszary dworskie wydzielone
Administracja rządowa: namiestnik, namiestnictwo i starostowie powiatowi
75. Galicja:
- stanowiła jeden z krajów koronnych, podzielonych początkowo na 19 cyrkułów
- w 1846 roku wprowadzono podział na 74 powiaty a w 1908 na 79 powiatów, Kraków i Lwów były wydzielonymi
powiatami miejskimi
- ziemie na zachód od Sanu to Galicja Zachodnia, na wschód od Sanu Galicja Wschodnia
PRUSY:
Szczebel I: prowincje z nadprezydentami na czele (w WKP namiestnik do 1830)
Szczebel II: rejencje z prezydentami rejencji na czele
Szczebel III: powiaty ze starostami na czele
Szczebel IV: wydzielone obszary dworskie z właścicielem ziemskim jako zarządcą administracyjnym na czele
KRÓLESTWO POLSKIE:
Szczebel I: generał-gubernatorstwo (cały obszar KP) z namiestnikiem do 1874, a od 1874 z generał-gubernatorem na czele
Szczebel II: województwa do 1837 roku, od 1837 roku gubernie
Szczebel III: powiaty z naczelnikami powiatów na czele
Szczebel IV: zarząd gminny ściśle związany z rosyjskim aparatem władzy
GALICJA:
Szczebel I: kraj koronny (Galicja była sama krajem koronnym) z namiestnikiem na czele
Szczebel II: powiaty ze starostami na czele
Szczebel III: wydzielone obszary dworskie z właścicielem ziemskim jako zarządcą administracyjnym na czele
32
administracja niezespolona – przydzielona była osobnym urzędom, należała do niej administracja wojskowa, skarbowa,
celna, szkolna, górnicza, leśna itp.
adm. wojskowa – dowódcy korpusów wojska, komendanci garnizonów w miastach, komendanci rejonów uzupełnień
adm. skarbowa – kierowana przez izby lub dyrekcje skarbowe, urzędy skarbowe w powiatach
adm. szkolna – kuratorzy okręgów szkolnych i inspektorzy szkolni
adm. stosunków pracy – okręgowi i obwodowi inspektorzy pracy
adm. lasów państwowych – dyrekcje lasów podzielone na nadleśnictwa
GALICJA:
powiaty: rada powiatowa (uchwałodawcza) i wydział powiatowy (wykonawczy – bez starosty powiatowego w składzie)
gminy miejskie: rady miejskie (uchw.) i magistraty (wyk.) – na czele obu w Krakowie i Lwowie prezydenci
gminy wiejskie: rady gminne (uchw.) i zwierzchności gminne (wyk.) złożone z wójta i przysiężnych
KRÓLESTWO POLSKIE:
- po reformach Wielopolskiego utrzymała się tylko jedna instytucja samorządowa: zbiorowa gmina wiejska ze
zgromadzeniem gminnym, wójtem, urzędem i sądem gminnym
- gminy składały się z gromad, a w nich były zgromadzenia gromadzkie i organy wykonawcze z sołtysem na czele
I. PRAWO CYWILNE
95. Problem recepcji francuskiego kodeksu cywilnego w Polsce
KODEKS CYWILNY FRANCUSKI:
- likwidacja ciężarów patrymonialnych; liberalne reformy prawa spadkowego i rodzinnego
- zniesienie władzy ojcowskiej nad pełnoletnimi; pełnoletni: 21 lat
- wprowadzenie rozwodu i świeckiego małżeństwa oraz ksiąg stanu cywilnego
Kodeks wszedł w życie w marcu 1804 roku, trzy księgi: o osobach, majątkach i o różnych sposobach nabywania własności.
Kodeks wprowadzony do KW w artykule 69 jego konstytucji.
Szlachta przeciwna – bo ziemiaństwo miało długi, a wg kodeksu długi miały być skutecznie egzekwowane
Duchowieństwo przeciwne laickiemu prawu małżeńskiemu, chłopi nieuregulowany stosunek majątkowy – pańszczyzna
zniesiona dopiero w 1861.
33
3) przepisy laickie: sprawy małżeńskie rozstrzygały WYŁĄCZNIE sądy duchowne: rzym-kat, gr-kat,
prawosławny i protestancki – inne wyznania – ślub we własnym obrządku, ale akt ślubu spisywał urzędnik
cywilny
Zmiany:
- prawo własności, serwituty, lenna własnością pełną – wszystko to w fideikomisy
fideikomisy – można przejąć majątek odziedziczony w spadku bez prawa sprzedaży i dzierżawy
- 1869 – zniesiono przeszkody stanowe w prawie małżeńskim
- 1874 – świecka forma zawierania małżeństw
Kodeks cywilny niemiecki (BGB) – ukończony w 1896, wszedł w życie 1.01.1900 – cechy: pełna własność prywatna,
swoboda umów i testowania, giętkie normy w orzecznictwie sądowym, ograniczenie własności przepisami
administracyjnymi, utrzymanie: upośledzenie dzieci pozamałżeńskich, uprzywilejowana pozycja facetów
ustawa hipoteczna (1818, zm. 1825) – przejmowała z kodeksu francuskiego przepisy o rodzaju, skutkach i umarzaniu
związanych z wpisami [praw rzeczowych
księga wieczysta – posiadała ją każda nieruchomość: a) księga umów b) zbiór dokumentów c) wykaz hipoteczny
V. PRAWO KARNE
113. Na przełomie XVIII i XIX wieku:
ZABÓR PRUSKI:
Prawo karne Landrechtu opierało się na tendencji feudalno-absolutystycznej, szczególnie rozwinięte kary za działanie
przeciw ustrojowi, prawo karcenia w stosunku do służby, przeciw tajnym związkom i buntom, zniesienie tortur w procesach
inkwizycyjnych.
ZABÓR AUSTRIACKI:
Józefiński kodeks karny zaboru austriackiego – z roku 1787 – ograniczał stosowanie kary śmierci, chłosta, przykucie,
piętnowanie
Zachodniogalicyjski kodeks karny (1796) – podstawa ogólnopaństwowego kodeksu karnego z 1803 – odejście od
kazuistyki, ale nadal sądy uwzględniały różnice stanowe
Austriacka ordynacja procesowa (1788) – większość starych zasad w procesie karnym
Dekret Królewski z 1810 – podzielił kary na kary za: ZBRODNIE, WYKROCZENIA, WYSTĘPKI, odrzucono francuskie
prawo karne jako niekorzystne dla ziemiaństwa
Kodeks karzący dla Królestwa Polskiego – uchwalone w 1818 roku, formalna równość wobec prawa, nullum crimen sine
lege, wina jako podstawa odpowiedzialności
a) ograniczono karę śmierci do 7 najcięższych przestępstw
b) kary więzienia warownego i więzienia ciężkiego
c) śmierć cywilna – utrata praw osobistych, zniesiona w 1825 – potem ograniczenia praw w zależności od
przestępstwa
116. Prawo karne i nauka o nim na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX i początku XX wieku:
Kodeks karny rosyjski z 1866 roku (nowelizacja 1885): obowiązywał do końca rządów rosyjskich, rozróżnianie kar
poprawczych (zesłania na Syberię, Kaukaz) i kar kryminalnych (śmierć, ciężkie roboty)
1863 – ZNIESIENIE KAR CIELESNYCH, ale wzmożono późniejszymi aktami kary administracyjne, sprawy polityczne pod
sądownictwo wojskowe
kodeks karny ogólnoniemiecki: wydany w 1871 na podstawie nowego prawa karnego pruskiego z 1851, nacisk na czynniki
indywidualne ujawnione przez sprawcę przestępstwa, przestępstwa niebezpieczne ze względu na nosicielstwo stanu
niebezpieczeństwa przez sprawcę
socjologia prawa karnego – Franciszek Liszt, Gabriel Tarde, Juliusz Makarewicz – społeczna funkcja kary, ze względu na
społeczne pobudki i charakter przestępczości, dostosowanie kary do osobowości przestępcy
Leon Petrażycki – uważał że prawo karne powinno współdziałać w kształtowaniu poczucia moralno-prawnego i odrazy
prowadzącej do potępienia zła
ZABÓR AUSTRIACKI:
Kodeks karny austriacki (1852) – jego nowelizacje: zniesienie kary chłosty, zakazu koalicji, ustawa prasowa i ustawa o
włóczęgach
ZABÓR ROSYJSKI:
Ustawa o postępowaniu karnym (1864) i Kodeks Tagancewa (1903), w Królestwie (1915)
Założenia rozwoju prawa karnego:
1) cele, granice i charakter represji karnej zostały określone przez utylitaryzm, racjonalizm itp.
2) Równość wobec prawa
3) Nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori
35
4) Rozbudowa katalogu przestępstw i kar
116. Represje karne w zaborze rosyjskim:
Zsyłki na Sybir, przestępstwa polityczne karane śmiercią, sądownictwo wojskowe w stanie wojennym
119. Procedury:
Zmiany: równouprawnienie stron procesowych, niezawisłość sądów, postępowanie zgodne z normami proceduralnymi
Nowe procedury niemieckie: wydane w 1877 – cywilne i karne, jawność procesu, kontradyktoryjność, prawda materialna /
obiektywna
Nowe procedury rosyjskie: pochodziły z 1864, wprowadzone w KP 1876, język rosyjski w sądach, Rosjanie sędziami i
urzędnikami sądowymi, zerwanie z procesami inkwizycyjnymi, sądy wojenno polowe z 1905 roku,
Procedury austriackie – 1873 (karna) 1895 (cywilna) – proces karny: połączenie zasady śledczej i skargowej, ustność,
jawność, swoboda oceny dowodów, proces cywilny: połączenie ustności i pisemności
120. Adwokatura:
Podział adwokatów w KP:
a) adwokaci przysięgli – prawnicy z wykształceniem, 5-letnia praktyka
b) obrońcy sądowi – zdawali egzamin z praktycznej znajomości prawa, nie występowali w wyższych instancjach
lipiec 1917 – I i III brygada odmówiły przysięgi braterskiej z D i Austro-Węgrami – internowanie, rozformowanie legionów,
Piłsudski i Sosnkowski w Magdeburgu
Polska Siła Zbrojna – powstała w miejsce Legionów, 10 tys. Żołnierzy, zaakceptowała przysięgę
3 korpusy na wschodzie – 33 000 ludzi
Armia Ochotnicza we Francji – 15 000 ludzi
Powstania śląskie – 1919-1921 75 000 ludzi
Treść aktu:
- utworzone Królestwo Polskie, mające służyć celom i uzależnione od mocarstw centralnych
- naruszał prawo międzynarodowe – zabraniające dokonywania zmian na terenach okupowanych
- monarchia w KP
36
Tymczasowa Rada Stanu (1916 W-wa) – powołana przez gen-gub-ów w-wskiego i lubelskiego, 25 członków (15 okup
niem i 10 okup austr) – aktywiści – stawiali na wygraną Austro-Węgier, pasywiści – na wygraną koalicji. W sierpniu 1917
TRS podała się do dymisji.
Uniwersytet Warszawski – otwarty w 1915 jako uczelnia polska
125. Początki administracji polskiej:
Zarząd Cywilny Generalnego Gubernatorstwa – niemiecki w Wawie i austriacki w Lublinie – sprawował władzę
okupacyjną
Krajowa Rada Szkolna – organ opiniodawczy w sprawach oświaty przy ZCGG, od 1.10.1917 oświata w rękach polskiej
administracji, przekształcenie Departamentu Oświaty w Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
Sądy Królewsko-Polskie – powołano je na terenie KP 1.09.1917
I instancja – Sądy Pokoju, a w sprawach większej wagi Sądy Okręgowe
II instancja – sądy apelacyjne W-wa i Lublin
III instancja – Sąd kasacyjny – SĄD NAJWYŻSZY
Organ samorządu powiatowego – sejmik powiatowy: kurie wybierały deputowanych w potrójnej ilości, a z nich władze
okupacyjne wybierały członków
RR przekazała dowództwo wojskowe Piłsudskiemu 11.11.1918, 14.11 ogłosił się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa
CZĘŚĆ TRZECIA
ROZDZIAŁ I – ODRODZENIE PAŃSTWA POLSKIEGO W
1918 R.
1. Pierwsze dzielnicowe organy państwowe:
Polska Komisja Likwidacyjna – powołana 28.10.1918 w Krakowie, na czele Wincenty Witos, tymczasowy organ
ustawodawczy i wykonawczy
Ukraińska Rada Narodowa – w Galicji Wschodniej proklamowała 1.11.1918 utworzenie Zachodnio-Ukraińskiej Republiki
Ludowej, stłumione zostało to przez wojska polskie
Tymczasowy Komitet Rządzący – utworzony 25.11.1918 z siedzibą we Lwowie
Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego – na Śląsku Cieszyńskim
Tymczasowy Rząd Ludowy – powołany 7.11.1918 w Lublinie z Ignacym Daszyńskim na czele, wg ich manifestu: Polska
ma być demokratyczną republiką parlamentarną, 8-godzinny dzień pracy, reformy gospodarcze
37
2. Powstanie centralnych organów państwowych:
Tymczasowy Rząd Ludowy RP – zatwierdzony 14.11.1918 z Jędrzejem Moraczewskim na czele (bo Daszyński nie
sformował gabinetu)
Józef Piłsudski – naczelny dowódca wojsk polskich i tymczasowy naczelnik państwa o władzy najwyższej do czasu
zwołania Sejmu Ustawodawczego
Wybory do Sejmu Ustawodawczego – zarządzone 28.11.1918 na dzień 26.01.1919, głosowanie powszechne, równe, tajne,
bezpośrednie i proporcjonalne, prawo wyborcze czynne i bierne od 21 roku życia (również kobiety)
Naczelna Rada Ludowa – powstała 3.12.1918 w Wielkopolsce, nie podejmowała decyzji co do usunięcia administracji
niemieckiej w oczekiwaniu na konferencję pokojową
Komisariat NRL – powstał po powstaniu Wielkopolskim na ziemiach wyzwolonych, nieufny wobec Piłsudskiego, za
odrębnością Wielkopolski, podporządkował się Wawie po traktacie pokojowym z Niemcami
Komitet Narodowy Polski – działał w Paryżu, powołano Paderewskiego na premiera 17.01.1919, a Komitet rozwiązano
15.08.1919
Mała Konstytucja – (patrz II, III, A, 17)
Koncepcja inkorporacyjna – autor: ND, włączyć do Polski ziemie wschodnie z Wilnem i Lwowem i polonizacja ludności
Koncepcja federacyjna – Józef Piłsudski – Ukraina, Białoruś, Polska i Litwa miały być federacją państw zwróconą przeciw
dominacji Rosji
Traktat pokojowy z Niemcami – Wersal, 28.06.1919: do Polski trafia część Wielkopolski nieoswobodzonej w powstaniu
oraz Pomorze, a w okręgu kwidzyńskim i olsztyńskim plebiscyt (11.07.1920 – plebiscyt niepomyślny dla Polski, 20.03.1921
– niekorzystny plebiscyt na Górnym Śląsku, przyczyna III powstania śląskiego); 20.10.1921 – podział Górnego Śląska
pomiędzy Niemcy i Polskę przez Radę Ambasadorów
Gdańsk + okręg = Wolne Miasto pod kontrolą Ligi Narodów, jego polityka zagraniczna w rękach Polski
Traktat pokojowy z Austrią – Saint-Germain-en-Laye, 10.09.1919, Austria zrzekła się ziem austro-węgierskich
wykraczających poza nowe ziemie Austrii
Śląsk Cieszyński:
- 5.11.1918 – podział oparty na kryterium narodowościowym przez RNKC i czeską Krajową Radę Narodową dla Śląska
- 3.02.1919 – ugoda między PL i CZ podpisana w Paryżu – tymczasowa linia demarkacyjna na Śląsku
- 10.07.1920 – arbitraż wielkich mocarstw –decyzja 28.07.1920: 1270 km2 dla CZ, 1012 dla PL
Granica wschodnia – ustalona tymczasowo 8.12.1919 (wsch. Granice KP bez Augustowa i Suwałk), potem wojna polsko-
rosyjska i traktat ryski – 18.03.1921
Wileńszczyzna:
10.07.1920 – Wilno dla Litwy (konferencja w Spa), 12.07.1920 – Rosja odstępuje wileńszczyznę Litwie
7.10.1920 – umowa PL-LIT w Suwałkach – tymczasowa linia demarkacyjna na terytorium spornym
9.10.1920 – Żeligowski przekracza linie i zajmuje Wilno – utworzono Litwę Środkową
20.02.1922 – uchwała Sejmu o włączeniu wileńszczyzny do Polski, 3.03.1922 – podpisanie aktu na ten temat
Uchwała Rady Ambasadorów – z dnia 15.03.1923, ostatecznie uznała wschodnie i północne granice Polski
Naczelnik państwa: podporządkowany sejmowi, polityka zagraniczna, władza nad administracją rządową i wojskową,
odpowiedzialność przed sejmem, kontrasygnata jego aktu przez ministra, powoływał rząd na podstawie porozumienia z
sejmem
Rada Obrony Państwa – powołana 1.07.1920, specjalny rządowo-parlamentarny organ o charakterze przejściowym, skład:
Naczelnik Państwa, marszałek SU, 10 posłów wybranych przez sejm i reprezentujących stronnictwa, premier, 3 ministrów i 3
przedstawicieli wojska mianowanych przez Naczelnego Wodza, decydowała o sprawach pokoju i wojny
Autonomia Śląska: oparta na ustawie z 15.07.1920 ze statutem autonomicznym województwa śląskiego, stanowi wyjątek od
zasady 8
Władza ustawodawcza: Sejm Śląski – bez spraw wojskowych i zagranicznych, ustawodawstwo w zakresie autonomicznym
Władza wykonawcza: Rada Wojewódzka
Przymioty wyborów:
Równość – wszyscy obywatele mają równą ilość głosów (najczęściej 1)
Bezpośredniość – obywatele głosują od razu na kandydatów, nie wybiera się najpierw wyborców przez prawyborców
Tajność – każdy obywatel ma prawo do oddania głosu w ukryciu przed osobami trzecimi
Powszechność – głosują wszyscy pełnoprawni obywatele (cenzus wieku jest uznawany za demokratyczny)
Proporcjonalność - w okręgach wielomandatowych dokonuje się rozdziału mandatów pomiędzy konkurujące listy
proporcjonalnie do odsetka uzyskanych głosów
Skład i kadencja: Sejm – 444 posłów, Senat 111 senatorów, kadencja = 5 lat, rozwiązanie sejmu (a jednocześnie senatu) na
mocy decyzji prezydenta podpartej 3/5 głosów w senacie
KOMPETENCJE:
Ustawodawcze – stanowienie praw publicznych i prywatnych, m.in.: budżet, amnestia, podatki, liczebność wojska, traktaty;
Senat mógł wnosić poprawki, uchwalane były one 11/20 głosów w sejmie, ustawy promulgował i publikował prezydent
Kontrolne – prawo interpelacji dla obu izb, pociąganie ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej i sejmowej (tylko
Sejm), powołano NIK dla kontroli administracji państwowej, zatwierdzanie stanu wyjątkowego wprowadzanego przez RM i
wyrażanie zgody na zawarcie wojny / pokoju
Elekcyjne – Zgromadzenie Narodowe wybierało prezydenta
Ustrojodawcze – dokonywanie zmian i rewizji w konstytucji
ORGANIZACJA SEJMU:
- Prezydium Sejmu i Prezydium Senatu: wybierane przez członków obu izb, składały się z marszałka, wicemarszałków i
sekretarzy, marszałek prowadził obrady
- system sesyjny obrad
- komisje powoływane dla rozpatrywania projektów ustawodawczych
- uchwalanie ustawy: quorum 1/3, większość zwykła; sprawy ważniejsze: quorum wyższe, większości kwalif.: 11/20, 3/5, 2/3
- posłowie nie byli krępowani instrukcjami wyborców i mieli immunitet uwalniający ich od odpowiedzialności za
działalność w związku z pełnioną funkcją
- nietykalność – posłowie mogli być pociągnięci do odpowiedzialności za przestępstwo bądź naruszenie praw osoby 3ciej
Kompetencje wykonawcze:
- mianowanie i odwoływanie rządu (RM); obsadzanie wyższych urzędów cywilnych i wojskowych
- mianowanie ministrów na wniosek prezesa RM; zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi
- zawierał umowy międzynarodowe, przyjmował przedstawicieli państw obcych / delegował naszych
- wypowiadał wojnę / zawierał pokój, ale za zgodą sejmu
- wydawał rozporządzenia wykonawcze i zarządzenia
40
Kompetencje ustawodawcze:
- zwoływanie/zamykanie/odraczanie sesji zwyczajnych/nadzwyczajnych Sejmu i Senatu
- miał prawo rozwiązać sejm za zgodą 3/5 senatu
- podpisywał ustawy wraz z ministrami (promulgacja) i ogłaszał je w Dzienniku Ustaw
Kompetencje sądownicze:
- mianował sędziów, stosował prawo łaski
Kompetencje:
- ogólne kierunkowanie polityki wewnętrznej i zewnętrznej rządu
- występowanie z projektami ustaw, przedstawiała do zatwierdzenia coroczne zamknięcie rachunków państwowych
- wykonywała ustawy poprzez rozporządzenia wykonawcze, zarządzenia i uchwały
5) Partie chłopskie
- PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie, Stronnictwo chłopskie
- program: uwypuklanie odrębności zajęć chłopów, poparcie dla republiki parlamentarnej, bezpłatna oświata i instytucje
samorządowe, poprawa położenia ekonomicznego wsi
- PSL-Piast wszedł w koalicję rządową z Chjeną, po przewrocie majowym opozycja sanacyjna
- PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie współpracowały z lewicą
- działacze: PSL-Piast: Wincenty Witos, Maciej Rataj; PSL-Wyzwolenie: Kazimierz Bagiński, Juliusz Poniatowski,
Stronnictwo Chłopskie: Jan Dąbski
- Centrolew: blok utworzony przez PPS, NPR, CHD, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie, przeciwstawianie się
rządom sanacji
- Stronnictwo Ludowe – powstało w 1931 z połączenia PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwa Chłopskiego:
przeciwstawiało się sanacji, radykalny program gospodarczy, wywłaszczenie własności ziemskiej bez odszkodowania
Sejm:
- wniosek o wotum nieufności dla rządu nie mógł być rozpatrzany na tym samym posiedzeniu, na którym go wysunięto
- sejm nie mógł rozwiązać się sam, mocą własnej uchwały
KOMPETENCJE USTAWODAWCZE:
1) wydawanie dekretów z mocą ustawy z tytułu zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi, administracją, w przerwach między
kadencjami Sejmu i Senatu i na podstawie upoważnienia ustawowego
2) prawo weta zawieszającego wobec ustaw uchwalanych przez S i S
3) mianowanie 1/3 senatorów
4) zwoływanie, odraczanie i zamykanie obrad sejmu i senatu
5) publikowanie i promulgacja ustaw
KOMPETENCJE USTROJODAWCZE:
1) inicjatywa w zakresie zmiany konstytucji
2) prawo weta wobec poselskiego projektu zmiany konstytucji, zatwierdzonego przez S i S
3) wbrew woli prezydenta konstytucji zmienić nie można
KOMPETENCJE WYKONAWCZE:
1) wybór następcy (czyli zwoływanie Zgr. Elekt., wskazanie kandydata na następcę, zarządzenie głosowania powszechnego)
2) mianowanie: Prezesa RM, sędziów, I prezesa SN, sędziów TS, prezesa NIK i członków jego kolegium, GISZ
3) mianowanie ministrów na wniosek Prezesa RM
4) zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi
5) wykonywanie prawa łaski
6) reprezentowanie Polski na zewnątrz
43
KOMPETENCJE KONTROLNE:
1) prawo rozwiązania Sejmu i Senatu
2) prawo odwoływania: Prezesa RM, ministrów, prezesa NIK, naczelnego wodza, GISZ
3) pociąganie ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej
Prezes RM: wzmocnienie poz.: ustalanie ogólnych zasad polityki państwa, kierowanie pracami rządu, przewodniczenie RM
Rada Ministrów: wykonywanie prawa inicjatywy ustawodawczej, wydawanie rozporządzeń wykonawczych, decydowanie
w sprawach przekazanych jej przez ustawy, kompetencje RM określał prezydent w formie dekretu
Odpowiedzialność polityczna – ministrowie odpowiadają przed Prezydentem
Odpowiedzialność parlamentarna – ministrowie odpowiadają przed Sejmem i Senatem, a jeśli prezydent jej nie
zaaprobował, musiał rozwiązać Sejm i Senat
Odpowiedzialność konstytucyjna – przed Trybunałem Stanu (skład 6 sędziów, 6 z-ców powoływanych przez Prezydenta
spośród kandydatów Sejmu i Senatu, przewodniczył I prezes Sądu Najwyższego)
Prawo wyborcze:
a) czynne do Sejmu: od 24 lat, pełnia praw cywilnych oraz zawodowi wojskowi
b) bierne do Sejmu: od 30 lat
c) czynne do Senatu: od 30 lat; elita: z tytułu zasługi (odznaczenia państwowe), wykształcenia (wykształcenie wyższe,
średnie zawodowe lub stopień oficerski); zaufania (stanowiska z wyboru w samorządzie i określonych organizacjach)
d) bierne do senatu: od 40 lat
Kompetencje:
Ustrojodawcze: bez zgody Prezydenta S i S nie mogły zmienić konstytucji
Ustawodawcze: odebrano S i S: sprawy organizacji Rządu, administracji, sił zbrojnych, inicjatywy ustawodawczej w
zakresie budżetu, ratyfikacji umów międzynarodowych, ograniczenie uprawnień poprzez dekrety i prawo weta prezydenta,
Kontrolne: żądanie ustąpienia rządu lub ministra (konieczna zgoda prezydenta), interpelacje, udzielanie absolutorium
rządowi, coroczne zatwierdzenie zamknięć rachunków państwowych sporządzanych przez NIK
Zmiany w organizacji: poprawki do ustaw sejm odrzucał 3/5 głosów (przez co zwiększono pozycję Senatu), ograniczenie
nietykalności i immunitetu posła – za działalność niedającą się pogodzić ze sprawowaniem mandatu lub za uzyskiwanie od
rządu korzyści osobistych: odpowiedzialni przed TS
44
ROZDZIAŁ III – ADMINISTRACJA PUBLICZNA
I. STRUKTURA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
35. Organizacja administracji publicznej:
administracja publiczna – realizowała praktycznie i bezpośrednio cele państwa w zakresie funkcji wykonawczych
władztwo administracyjne – uprawnienie jednostek administracji do stosowania przymusu dla realizacji swoich decyzji
Podział terytorialny: województwa >> powiaty >> gminy miejskie >> gminy wiejskie
Samorząd = samorząd terytorialny + gospodarczy + zawodowy
38. Ministrowie:
Członkowie RM i zarazem kierownicy swoich resortów (czyli działów administracji państwowej), ministrów zastępowali
podsekretarze stanu (wiceministrowie)
Ministerstwo – aparat pomocniczy ministra, dzieliło się na departamenty (na czele dyrektorzy), departamenty na wydziały
(na czele naczelnicy)
Resorty – między innymi: Spraw Wewnętrznych, Spraw Zagranicznych, Sprawiedliwości, Spraw Wojskowych, Skarbu itp.
Urzędy centralne – od Konstytucji Marcowej podległe ministrom, Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd Miar itp.
Rada Wojewódzka – skład: członkowie delegowani przez organy samorządu powiatowego, przewodniczył jej wojewoda,
wydawała opinie co do żądań wojewody
45
Wydział Wojewódzki – skład: wojewoda, 3 członków wybieranych przez Radę Woj., dwóch urzędników państwowych,
uprawnienia doradcze i stanowcze (Wydziałów Wojewódzkich nie było w wojew. Poznańskim i pomorskim)
Warszawa – odrębna jednostka administracyjna, wyłączona z województwa, szefem jej administracji był Komisarz Rządu
(funkcje I i II instancji administracji), podzielona zostaa na powiaty grodzkie ze starostami grodzkimi na czele
Śląska Rada Wojewódzka – na Śląsku, skład: wojewoda, v-cewojewoda, 5 członków wybranych przez Sejm Śląski, organ
pomocniczy wojewody, a jej organem wykonwaczym był Urząd Wojewódzki
Komendant główny – na czele całej policji w Polsce, w województwie szefem policji był komendant wojewódzki, w
powiecie powiatowy, wszyscy wypełniali swe zadania poprzez komisariaty i posterunki
Stan wyjątkowy – wprowadzała RM za zgodą prezydenta, a od 1935 r. prezydent, w razie rozruchów lub działań
niebiezpiecznych dla ustroju państwa, zawieszano konkretne prawa obywatelskie i wolnościowe
Pion służby śledczej – utworzony do ścigania przestępstw, zwalczania komunistów, organizacji mniejszościowych
(głoszących hasła wyzwolenia swoich terenów etnicznych spod ziem RP), podlegał formalnie wymiarowi sprawiedliwości,
faktycznie naczelnikom wydziału bezpieczeństwa
Obóz odosobnienia – umieszczano tam osoby zagrażające porządkowi i bezpieczeństwu, utworzono ten obóz w Berezie
Kartuskiej, decyzja o skierowaniu do obozu wydawana była przez organy administracji ogólnej na wniosek policji
42. Kontrola prasy:
Ustanowiono prawo prasowe – normujące tryb powstawania i prowadzenia czasopism, wydawanie książek, działalność
drukarni, system kontroli nad drukami
System zgłoszeniowy – osoby chcące wydawać czasopismo musiały złożyć odpowiednią deklarację organom administracji
ogólnej, wydawanie książek nie wymagało zezwolenia
Egzemplarze druku – musiały zawierać nazwę i adres drukarni, nazwisko wydawcy i miejsce wydania, nazwisko redaktora
odpowiedzialnego, określona liczbe egzemplarzy podlegała kontroli i dopiero potem można było rozpowszechniać całość
(kontrola represyjna)
Zasady anonimu i tajemnicy redakcyjnej – redaktor mógł odmówić podania nazwiska autora artykułu, w wypadku
nieujawnienia autora odpowiadał wydawca, a przy czasopismach redaktor odpowiedzialny
Kary: konfiskata, zajęcie (tymczasowa konfiskata), pozbawienie debitu pocztowego i komunikacyjnego – zakaz
rozpowszechniania drogą pocztową lub środkami komunikacji
Organy administracji ogólnej mogły odmówić legalizacji stowarzyszenia, rozwiązać je lub zawiesić.
D. ADMINISTRACJA GOSPODARCZA
51. Rola państwa w życiu gospodarczym:
46
państwo liberalne – regulowało stosunki gospodarcze przez normy prawa cywilnego, ingerencja państwa w gospodarkę
polegała na ściąganiu danin, podatków, prowadzeniu działalności gospodarczej służącej użyteczności publicznej (poczta,
koleje)
etatyzm – prowadzenie przez państwo bezpośredniej działalności gospodarczej
interwencjonizm – pośrednie oddziaływanie na stosunki gospodarcze
Podział przemysłu:
- ze stałą siedzibą: wolny – wymagał tylko zgłoszenia faktu rozpoczęcia działalności organom administracji przemysłowej
(zwane dalej OAP); koncesjonowany – wymagał zezwolenia OAP; rzemiosło – przy dominującym udziale pracy ręcznej,
wymagało posiadania uzdolnienia zawodowego
- okrężny: sprzedaż towarów, skupowanie ich celem odsprzedaży, ale nie na targach i nie u kupców, wykonywanie drobnych
świadczeń o charakterze przemysłowym
- targi gminne – dzielono je na małe i wielkie (jarmarki), wymiana gospodarcza między wsią a miastem
kartele – umowy, uchwały i postanowienia mające na celu drogą wzajemnych zobowiązań kontrolę lub regulowanie
produkcji, zbytu, cen i warunków wymiany dóbr w dziedzinie górnictwa, przemysłu i handlu, do 1933 pozostawały poza
regulacją prawną
Ustawa o kartelach – uchwalona w 1933 – umowy kartelowe musiały być pisemne i musiały być zgłaszane i rejestrowane w
Ministerstwie Przemysłu i Handlu, decyzję o rozwiązaniu umowy wydawał Sąd Kartelowy, od 1935 minister ds. katrteli
47
Organy ST: uchwalające i wykonawcze (U – uchwalający, W- wykonawczy)
1) Gminy wiejskie: Rady Gminne (U) – wybory pośrednie, jawne; Zarząd Gminy (W) – wójt i ławnicy wybierani
przez Radę
2) Gminy miejskie: Rady Miejskie (U) – wybierane w wyborach powszechnych; Zarząd Miejski (W) – w miastach
wydzielonych: prezydent miasta + ławnicy, miasta pozostałe: burmistrzowie + ławnicy; członkowie Zarządu
Miejskiego wybierani byli przez Rady Miejskie
3) Powiaty: Rady Powiatowe (U) – wybory pośrednie, jawne; Wydział Powiatowy (W) – 6 członków wybieranych
przez Radę pod przewodnictwem Starosty
4) Województwa: samorząd ten nie został powołany do życia; w województwach poznańskim i pomorskim: Sejmik
Wojewódzki (U), Wydział Wojewódzki (W), Starosta Krajowy
5) Warszawa: była jednostką samorządu powiatowego, gminnego i wojewódzkiego; Rada Miejska (U), Zarząd
Miejski (W)
Zadania: zaspokajanie potrzeb grupowych, kierowanie życiem gospodarczym poprzez współpracę z państwem
Samorząd gospodarczy: przemysłowo-handlowy, rzemieślniczy, rolniczy
Jednostki organizacyjne: Izby Przemysłowo Handlowe, Rzemieślnicze (powoływane przez ministra handlu i przemysłu,
dwa pozostałe przez RM), Rolnicze
Jednostki krajowe: Związek Izb Przemysłowo-Handlowych, Związek Izb Rzemieślniczych, Związek Izb i Organizacji
Rolniczych
Kompetencje izb: wypełnianie w pewnym zakresie funkcji państwowej administracji gospodarczej, podejmowanie inicjatyw
i popieranie działalności rozwojowych gospodarczo
Korporacje przemysłowe, zrzeszenia, cechy – organizacje tworzone przez ludzi pod kontrolą administracji gospodarcze
48
- polegała na weryfikacji działań administracji z pkt widzenia politycznego
- kontrola poprzez interpelacje i dyskusję nad preliminarzem budżetowym i budżetami resortów
Kontrola opinii publicznej:
- sprawowana przez prasę w formie krytyki i opinii, kształtujących poglądy społeczeństwa
49
wydziały handlowe – w sądach okręgowych: 1 sędzia okręgowy, 2 ławników – mianowani przez ministra sprawiedliwości
sądy jednoosobowe dla nieletnich – powoływane przez ministra sprawiedliwości
sądy apelacyjne – II instancja: odwołania od okręgowych, I instancja w sprawach szczególnych, przekaz. im przez ustawy
Sąd Najwyższy – odwołania (kasacje) od II instancji, orzekanie w spr. powierzonych przez ustawy, pilnowanie jednolitości
wykładni, dzielił się na izbę cywilną, karną, potem też do adwokatury, orzekanie 3,5 lub 7 sędziów
75. Prokuratura:
podstawa prawna – najpierw przepisy zaborcze, potem prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928
prokuratura – organ państwa powołany do ścigania przestępstw, podporządkowany ministrowi sprawiedliwości (prokurator
naczelny), prokuratura Sądu Najwyższego – na czele I prokutrator SN, p. sądów apelacyjnych – na czele prokurator
apelacyjny, p. sądów okręgowych – prokurator okręgowy, przy sądach grodzkich prokuratorów nie było
50
prawo autorskie – twórca: prof. Fryderyk Zoll, uchwalone w 1926 roku
prawo patentowe – weszło w życie w 1924 w ustawie o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych
prawo wekslowe i czekowe – 1924 rok; kodeks handlowy i kodeks zobowiązań – 1933 rok;
prawo osobowe małżeńskie – projekt w 1929, autor prof. Karol Lutostański, małżeństwo instytucją świecką, fakultatywna
forma zawarcia związku małżeńskiego (cywilna lub kościelna do wyboru), dopuszczenie rozwodu, jurysdykcja w sprawach
małżeńskich należała do sądów powszechnych, z powodu antagonizmów duchowieństwa i niektórych członków KK projekt
nie wszedł w życie
prawo majątkowe małżeńskie – projekt 1937 rok, zrównanie sytuacji męża i żony pod względem majątkowym,
prawo o stosunkach rodziców i dzieci – projekt z 1938 r., podkomisja z prof. Stanisławem Gołąbem, polepszenie sytuacji
dzieci pozamałżeńskich, władza rodzicielska ma być stosowana wyłącznie w interesie dziecka
prawo rzeczowe – projekt z 1937 r. autorstwa Fryderyka Zolla i Jana Wasilkowskiego
prawo spadkowe – prace tylko w sferze dyskusji, bo II WW
część ogólna prawa cywilnego – prac nie rozpoczęto z powodu braku opracowania części szczegółowych
kodeks postępowania cywilnego – wydany w formie rozporządzenia prezydenta w 1930, obowiązywał od 1933, autorzy:
podkomisja z Ksawerym Fierichem a po jego śmierci Janem Jakubem Literauem
postępowanie egzekucyjne – wydane w 1932 roku
prawo upadłościowe i postępowanie układowe – obowiązywały od 1934
51