Professional Documents
Culture Documents
HTM
S PIS TREŚCI RAMOWY
http://kglizard.republika.pl/socjo.htm.............................................................................................1
Spis treści ramowy...........................................................................................................................1
Spis treści szczegółowy...................................................................................................................2
Wstęp.................................................................................................................................................5
Typologie badań naukowych...........................................................................................................7
Historia badań społecznych:.........................................................................................................10
Charakterystyka procesu badawczego:........................................................................................12
Obserwacja......................................................................................................................................17
Wywiad............................................................................................................................................22
Badania monograficzne.................................................................................................................28
Techniki zdobywania pisemnych niestandaryzowanych wypowiedzi.......................................33
Metoda biograficzna jako badanie dokumentów osobistych......................................................35
Fokus – zogniskowany wywiad grupowy.....................................................................................37
Opracowanie danych jakościowych..............................................................................................41
Analiza treści (zawartości).............................................................................................................47
Teoretyczne problemy wywiadu kwestionariuszowego..............................................................52
Badania surveyowe (sondaż).........................................................................................................62
Opracowanie danych z badań........................................................................................................66
Metody badania procesów społecznych.......................................................................................74
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
2
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
Badania monograficzne.................................................................................................................28
Reguły prowadzenia badań monograficznych...........................................................................28
Rola badań monograficznych....................................................................................................28
Krytyka badań monograficznych................................................................................................28
Badania typu „case study”.............................................................................................................29
Charakterystyczne cechy „case study”......................................................................................29
Materiały zastane..........................................................................................................................30
Stopień standaryzacji źródeł......................................................................................................30
Dynamika źródeł........................................................................................................................30
Tematyka danych zastanych.....................................................................................................31
Cechy zbiorowości według Lazarsfelda....................................................................................31
Trzy poziomy interpretacji źródeł zastanych..............................................................................31
Treści przekazywane explicite...................................................................................................31
Treści przemilczane...................................................................................................................31
Treści wynikające z formy przekazu..........................................................................................31
Wykorzystanie źródeł.................................................................................................................32
Ograniczenia i trudności w korzystaniu z danych zastanych.....................................................32
Autentyczność i wiarygodność źródeł zastanych.......................................................................32
Techniki zdobywania pisemnych niestandaryzowanych wypowiedzi.......................................33
Typologia ......................................................................................................................................33
Organizowanie konkursu na pamiętnik..........................................................................................34
Zastosowanie materiałów pochodzących z konkursu....................................................................34
Metoda biograficzna jako badanie dokumentów osobistych......................................................35
Definicje dokumentów osobistych..................................................................................................35
SZEROKA DEFINICJA..............................................................................................................35
WĄSKA DEFINICJA..................................................................................................................35
Metoda biograficzna jako badanie dokumentów osobistych..........................................................35
Koncepcja współczynnika humanistycznego.................................................................................35
Dokumenty osobiste zawierają 2 rodzaje wypowiedzi:..............................................................36
Zarzuty wobec metody biograficznej.............................................................................................36
Zalety metody biograficznej...........................................................................................................36
Fokus – zogniskowany wywiad grupowy.....................................................................................37
Współczesny focus group interview...............................................................................................37
Etapy badania z użyciem fokusa...................................................................................................37
Strategie:...................................................................................................................................38
Role w dyskusji:.........................................................................................................................38
Właściwości zogniskowanego wywiadu grupowego......................................................................38
Zagrożenia w fokusach..................................................................................................................38
Wskaźniki syndromu myślenia grupowego:...............................................................................38
Techniki projekcyjne......................................................................................................................39
Technika kolażu ........................................................................................................................39
Technika „chiński portret”...........................................................................................................39
Analiza wywiadu fokusowego........................................................................................................39
Zastosowanie fokusów..................................................................................................................40
Zalety fokusów...............................................................................................................................40
Ograniczenia fokusów...................................................................................................................40
Opracowanie danych jakościowych..............................................................................................41
Cele opracowań.............................................................................................................................41
Status metodologiczny opracowań jakościowych..........................................................................41
Przygotowanie materiału do badania.............................................................................................41
Analiza...........................................................................................................................................41
Prezentacja opracowań.................................................................................................................42
Wywiad narracyjny........................................................................................................................43
Fazy wywiadu narracyjnego:......................................................................................................43
Analiza wywiadu narracyjnego...................................................................................................44
Procesy biograficzne – struktury procesowe..............................................................................46
Analiza treści (zawartości).............................................................................................................47
Cechy prawidłowo wykonanej analizy treści (wg Berelsona):....................................................47
Ilościowa i jakościowa analiza treści..........................................................................................49
W analizie zawartości wyróżnia się trzy główne fazy: ...............................................................49
3
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
Jednostki analizy:......................................................................................................................51
Teoretyczne problemy wywiadu kwestionariuszowego..............................................................52
Pytanie jako tekst, oraz narzędzie badawcze w kwestionariuszu..................................................53
Pytanie jest dobrym narzędziem badawczym gdy:....................................................................53
Koncepcje pytania kwestionariuszowego jako narzędzia badawczego wg J. Lutyńskiego............53
Ad. 1 - Koncepcja testowa.........................................................................................................54
Ad. 2 – Koncepcja wskaźnikowa................................................................................................54
Ad 3 – Koncepcja tradycyjna informacyjna................................................................................54
Ad. 4 - Koncepcja rozszerzona informacyjna.............................................................................55
Metody weryfikacji.........................................................................................................................56
Weryfikacja dokumentalna.........................................................................................................56
Wywiad o wywiadzie..................................................................................................................56
Wywiad pogłębiony....................................................................................................................56
Wywiad kwestionariuszowy telefoniczny.......................................................................................57
Problemy wywiadu telefonicznego.............................................................................................57
Wskazówki do budowania kwestionariusza...............................................................................57
Warunki prowadzenia wywiadu kwestionariuszowego w Polsce...............................................58
Zalety wywiadu telefonicznego..................................................................................................58
Techniki ankietowe........................................................................................................................58
Ankieta ogólnodostępna............................................................................................................58
Ankieta prasowa........................................................................................................................59
Ankieta pocztowa.......................................................................................................................59
Ankieta audytoryjna...................................................................................................................60
Ankieta rozdawana....................................................................................................................60
Autorejestracja...........................................................................................................................61
Badania surveyowe (sondaż).........................................................................................................62
Geneza surveyów..........................................................................................................................62
W Polsce....................................................................................................................................63
Krytyka badań surveyowych (nurty)...............................................................................................64
Opracowanie danych z badań........................................................................................................66
Krytyka, selekcja i przygotowanie materiałów do opracowania ilościowego:.............................66
Przygotowanie materiałów do opracowania...............................................................................66
Trzy typy zależności między zmiennymi wg Rosenberga..............................................................68
Wykrywanie zależności przyczynowo – skutkowych.....................................................................69
Zmienne uboczne......................................................................................................................70
Zmienne składowe.....................................................................................................................71
Zmienne globalne......................................................................................................................71
Zmienne interweniujące.............................................................................................................71
Zmienne poprzedzające.............................................................................................................71
Zmienne tłumiące......................................................................................................................72
Zmienne odwracające................................................................................................................72
Teoretyczne znaczenie zmiennych kontrolnych............................................................................73
Metody badania procesów społecznych.......................................................................................74
Dwa typy badań.........................................................................................................................74
Metody badań dynamicznych........................................................................................................74
Analiza szeregów czasowych (analiza trendu)..........................................................................74
Analiza panelowa.......................................................................................................................74
Dwie techniki..............................................................................................................................75
Grupy problemów związanych z realizacją badań panelowych.................................................76
4
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
W STĘP
Czemu służy nauka? Zrozumieniu świata i gromadzeniu wiedzy. Teoria ułatwia realizację tych celów.
Teoria powinna być abstrakcyjna, uniwersalna, empirycznie sprawdzalna – dopóki teoria nie
zostanie zweryfikowana przez doświadczenie, pozostaje tylko hipotezą.
Teorie średniego zasięgu – nie spełniają wymogu uniwersalności. Dotyczą głównie ograniczonej
przestrzeni i czasu.
Nauka gromadzi w sposób systematyczny dane podlegające analizie. Najczęściej wystawia się
„hipotezy na obalenie” – jeśli okaże się, że dana teoria wytrzymuje krytykę, to w danym miejscu i
czasie uznaje się ją za obowiązującą.
3. wiedza zawarta w religii, sztuce, filozofii, ideologiach oraz innych formach ludzkiej ekspresji;
KOMENTARZ:
język treści pojęciowych - według Osowskiego, to taki, który posiada jednoznaczną i ostrą aparaturę
pojęciową, z którego korzysta się w sposób operatywny – tzn. że każda definicja daje możliwość
decyzji, czy dowolny przedmiot jest desygnatem definiowanego terminu, czy nie. Każde zdanie musi
posiadać sens empiryczny – wiemy na czym polegałoby stwierdzenie że jest ono prawdziwe, jak też i
fałszywe.
5
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
PODSUMUJMY:
Wiedza naukowa jest zawsze wiedzą abstrakcyjną, sformułowaną w języku treści pojęciowych,
uporządkowaną, spójną i empirycznie uzasadnioną. Jest gromadzona systematycznie, z
przestrzeganiem zasad jawności procesu badawczego i intersubiektywnej kontroli, oraz z dbałością o
określenie stopnia ogólności wypowiadanych sądów i twierdzeń, oraz stopnia ich pewności.
6
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
• Eksploracyjne i weryfikacyjne:
• Diagnostyczne i odkrywcze:
• Opisowe i eksplanacyjne:
opisowe – celem ich jest stwierdzenie występowania jakichś zjawisk i ich opisanie;
• Ewaluacyjne i deskryptywne:
ewaluacyjne – oceniające;
deskryptywne – opisowe;
• Teoretyczne i aplikacyjne:
7
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
• właściwe
• utylitarne – nakierowane na cel; coś jest dobre lub złe ze względu na cel X. Do nich odnoszą się
badania ewaluacyjne.
Wywiad narracyjny
5. Badania eksperymentalne
TYP B - BADANIA PROWADZONE WEDŁUG PODOBNYCH ZASAD BADANIA WIELU SPOŁECZEŃSTW – NP.
8
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
Funkcje badań:
społeczno – kulturowe w ramach pewnych układów; mogą mieć wpływ na naukę, społeczeństwo,
życie codzienne.
1. Funkcja naukowa;
2. Funkcja praktyczno-użytkowa;
3. Funkcja humanistyczno-obywatelska;
Funkcja naukowa: wyniki badań pełnią tę funkcję wówczas, gdy przyczyniają się do rozwoju
socjologii jako dyscypliny naukowej; gdy wnoszą wkład w rozwój dyscypliny; dostarczają
uzasadnionych twierdzeń. Badanie może zwracać uwagę na nowe zagadnienia, dotąd nie
dostrzegane; wnoszą wkład w aparaturę pojęciową, a także w rozwój metod i technik. Wkład
badań w dziedzinę socjologii oceniany jest przez grono naukowe, realizowany w układzie nauki.
Funkcja humanistyczno-obywatelska:
• dzięki wynikom badań możemy poznać obszary życia społecznego, których jeszcze
nie znamy;
• mogą one ułatwić nam ocenę tego, co dzieje się w świecie i zająć określone
stanowisko.
Należy odróżniać funkcje założone badań od funkcji zrealizowanych, gdyż one nie muszą się
pokrywać.
Badanie może spełniać jednocześnie wiele funkcji, w tych sytuacjach na plan pierwszy wysuwa
się funkcja założona.
9
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
1) Okres od XVIII wieku do początku I wojny światowej: badania nad rozmaitymi problemami
społecznymi;
• kontynuacja działalności spisowej, która przekształciła się w rutynę.
• nurt krajoznawczy: monograficzne opisy miast
• monografie współczesnych problemów społecznych zaowocowały powstaniem ruchu
społecznego – tzw. ruchu surveyowego. Prekursorem monografii był J. Howard; monografii
dotycząca więziennictwa w Anglii i Walii oparta na obserwacji. Była stworzona celu
reformowania więziennictwa w Anglii.
• Przedmiotem zainteresowania ruchu surveyowego były warstwy społeczeństwa
upośledzone społecznie.
• Przedstawiciele: F. de Play, Ch. Booth, P. Kellog.
F. le Play zajmował się rodziną. Stworzył ramy opisu rodzin (nomenklatura); jest twórcą metody
monograficznej.
Ch. Booth zajmował się miastem, podzielił ludzi na pewne warstwy według danych ze spisu
powszechnego (w odniesieniu do poszczególnych dzielnic) i prowadził w nich badania pogłębione.
Do pomocy wykorzystał ludzi, mogących posiadać informacje dotyczące badanych przez niego
ludzi – np. inspektorów szkolnych, poborców podatkowych, administratorów domów. Wyniki
badania zaprezentował na mapie. Był to wówczas nowatorski sposób zaprezentowania wyników
badań.
W ruchu surveyowym ukształtowały się podstawy metod zbierania danych, a także podstawy ich
analizy; połączenie danych jakościowych z ilościowymi. Badacze tego okresu z pełną
świadomością odwoływali się do metod empirycznych (w celu podjęcia działalności
reformatorskiej).
10
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
11
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
3) Dobór zjawisk z którymi badacz lub jego wysłannicy wchodzą w kontakt przy zbieraniu
materiałów – dobór respondentów (losowanie próby), wybór źródeł;
4) Zbieranie materiałów;
• Etapy badania muszą być zrealizowane wszystkie, ale nie muszą przebiegać w tej samej
kolejności;
Rozwinięcie:
Ad 1. Koncepcja badania:
Ustalenia badacza, po co robi badania, jakimi metodami i technikami zamierza zbierać materiały;
ustalenia odnoszą się do:
1. Problematyki;
2. Aparatury pojęciowej;
3. Przedmiotu badań;
4. Technik otrzymywania materiałów i źródła:
5. Innych technik badawczych:
Metody badań oraz stopnia ich uzasadnienia (ocena wniosków i ich uzasadnienie);
12
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
Sposobu prezentacji przebiegu badania i jego rezultatów;
Projekt badań jest pojęciem szerszym niż pojęcie koncepcji. Pojęcie koncepcja badań zawiera się w
pojęciu projektu badań, który ponadto zawiera pojęcie harmonogramu badań oraz kosztorysu.
b) Terminologia:
• Terminy empiryczne
d) Źródła – zjawiska z którymi badacz lub jego wysłannicy wchodzą w bezpośredni zmysłowy
kontakt i skąd czerpie się informacje o badanych zjawiskach.
obserwacja wywiad
standaryzowane Ankiety, autorejestracja
kontrolowana kwestionariuszowy
Jeżeli czynności i środki badawcze, jakie stosujemy w kontakcie z innymi osobami są takie same
(przynajmniej zbliżone) to mówimy, że dana technika charakteryzuje się wysokim stopniem
standaryzacji1.
13
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
e) Metoda badawcza – ogół zastosowanych w badaniu technik i sposobów badawczych.
Uzasadnienie metody – wykazanie, że w stosunku do danego przedmiotu badań na podstawie
źródeł i materiałów dobranych, otrzymanych i opracowanych przy pomocy takich, a nie innych
technik i sposobów badawczych można udzielić odpowiedzi na pytanie problemowe; i to
odpowiedzi w wystarczającym stopniu uzasadnionych. Uzasadnienie metody pośrednio informuje
nas o wartości wniosków.
• Przedmiotu badania;
• Źródeł materiałów;
• Problem doboru źródeł pojawia się tam, gdzie okazuje się, że [badana] populacja jest wewnętrznie
zróżnicowana.
Badanie przyrodnicze: Badanie społeczne:
Do badania dobiera się jednostki, którymi nie Jednostki zobligowane badaniem podlegają
możemy manipulować; manipulacji;
Jednostki do badania pochodzą „z życia” – są brane Jednostek do badania nie dobiera się „z życia”, tylko z
bezpośrednio ze środowiska’ operatów losowania;
Kryteria doboru
dobory dobory
racjonalne nieracjonalne
(można uogólniać (wnioski mają
wnioski poza badane charakter
populacje – uogólnienia sprawozdawczy, nie
o różnym zasięgu) wykraczają poza
badane populacje)
Dobór
Dobór losowy
samorzutny
Dobór kwotowy
Dobór jednostek
przeciętnych
Dobór jednostek o
cechach krańcowych Dobór
Dobór celowy
Dobór parami, według przypadkowy
określonych cech
Dobór lawinowy
Dobór osób lepiej
Dobór losowo - poinformowanych
kwotowy
14
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
Badacz nie ma wpływu na to, jakie jednostki dostana się do próby, bo selekcja
odbywa się według pewnego automatycznego planu, który jest oparty na
zasadach losowych, tzn. każda jednostka w populacji ma jednakowe szanse
wejścia do próby.
• Losowanie dokonuje się z kartotek, spisów, planów, czyli z tzw. operatów losowania;
czasami socjolog musi sam takie operaty stworzyć.
• Dobry operat musi spełniać warunki:
- warunek adekwatności – powinien odpowiadać całej populacji, którą chcemy badać;
- warunek kompletności - powinien zawierać wszystkie jednostki wchodzące w skład
danej populacji;
- brak powtórzeń – każda jednostka musi w nim wystąpić tylko jeden raz;
- warunek dokładności – nie może zawierać jednostek nie istniejących, bądź też nie
należących do populacji;
- warunek techniczny – łatwość korzystania z operatu;
• Zaletą doboru losowego jest to, że przy przenoszeniu wniosków z próby na
populację jesteśmy w stanie oszacować błąd i jego prawdopodobieństwo; oraz to, w jakich
granicach mieści się wynik prawdziwy (taki, który uzyskać można jedynie przeprowadzając
badania na całej populacji).
• Błąd standardowy próby – tj. przedział ufności.
• Dla danej liczebności przedział ufności jest tym węższy, im niższy jest przyjęty przez
badacza poziom ufności.
• Podstawowym problemem tego doboru jest to, że próba zrealizowana różni się od
próby zamierzonej. Wiele osób niechętnie bierze udział w badaniach, do wielu nie da się po
prostu dotrzeć.
• Błąd systematyczny: występuje wtedy, gdy z próby wypadają jednostki o zbieżnych cechach.
Tego rodzaju błędy zniekształcają wyniki badań.
• W sytuacji, gdy istnieją duże rozbieżności między próbą zamierzoną, a zrealizowaną, wówczas
badacze stosują tzw. próby rezerwowe (nie są one jednak akceptowane przez statystyków,
ponieważ nie są zgodne z zasadą prawdopodobieństwa zastępowanie osób w stosunku 1:1).
• Wielkość próby nie zależy od stosunku liczebności grupy do liczebności populacji.
• Wielkość błędu standardowego próby zależy od zastosowanej procedury doboru. Istnieją wzory
pozwalające obliczyć niezbędną wielkość próby, przy danym poziomie ufności.
15
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
Dobór celowy:
• Za punkt wyjścia w konstrukcji próby przyjmuje się założenie, że pod względem cech próba
będzie stanowiła miniaturę populacji. Wybór tych cech jest zwykle arbitralny, co stwarza
możliwość popełnienia błędów.
• Próba kwotowa - badacz musi mieć pewną wiedzę wstępną o populacji, tzn. musi znać jej
strukturę ze względu na wybrane do badania cechy (nie zawsze można tę wiedzę uzyskać, dane
statystyczne mogą być przecież nieaktualne, nieadekwatne itd.). Jeśli konstruuje się próbę
kwotową w oparciu o kilka cech, badacz musi znać ich rozkład w badanej populacji. Jeżeli mamy
już te rozkłady, to w próbie te proporcje muszą zostać odwzorowane.
• Każdy ankieter otrzymuje kwotę, czyli przydział osób dla wywiadów, które ma przeprowadzić.
• Ankieter będzie szukał respondentów na zasadzie „chybił – trafił”. Jest to oczywiście jedynie
założenie badacza. Nie zawsze będzie tak w rzeczywistości.
• Nie występuje tutaj problem odmów – nie są one rejestrowane.
Jest to dobór wielostopniowy; można na pierwszym etapie zastosować dobór losowy albo dobór
kwotowy. Na przykład na początku dobiera się losowo okręgi wyborcze. Wybiera się jakieś cechy, a
następnie opracowuje według metody postępowania j.w.
c) Dobór jednostek parami – odbywa się w warunkach eksperymentalnych. Dokonuje się wyboru
cech, które będą badane.
d) Dobór lawinowy – każdy kolejny respondent jest badany za sprawą uzyskania o nim informacji
od poprzednika.
e) Dobór ekspertów – stosowany jest w badaniach eksperymentalnych, gdzie badacz nie dysponuje
wystarczającą wiedzą o populacji.
• Dobór samorzutny – jednostki same dobierają się do badania; np. ankieta prasowa.
Występuje często, kiedy brak jest środków finansowych na badania.
• Dobór przypadkowy - bada się jednostki, do których badacz ma dostęp. O
dostępności respondentów decyduje najczęściej przypadek.
16
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
O BSERWACJA
Jest to proces polegający na dokonywaniu spostrzeżeń w celu odpowiedzi na dane pytania.
Osobą dokonującą spostrzeżeń jest oczywiście badacz. Nie mniej istotną rzeczą w tym procesie
jest sam obiekt obserwacji.
Te trzy cechy obserwacji pozwalają uniknąć błędów, które powstają na drodze przypadkowych
postrzeżeń. Do dokonywania obserwacji potrzebna jest obserwatorowi spostrzegawczość oraz
uwaga (koncentracja). Ponad to wymaga się od badacza umiejętności selekcji spostrzeżeń, czyli
zestawiania wyników obserwacji z interesującymi go zagadnieniami.
TYPY BADACZY:
PRZEDMIOT SPOSTRZEŻEŃ:
17
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
Jawne:
Ukryte - obserwacja jawna z ukrycia;
- obserwacja jawna nie z ukrycia;
Uczestnicząca – badacz Quasi-uczestnicząca – badacz Zewnętrzna – badacz
uczestniczy w sytuacjach, które posiada wiedzę wstępną o zachowuje swą „anonimowość”
są przedmiotem badania badanych zjawiskach dla badanych
Ciągłe – obserwacja zjawisk nie dających się łatwo Jednorazowe –obserwacja zjawisk łatwych do
wyodrębnić czasowo – przestrzennego wyodrębnienia.
1) Ustalenie celu i przedmiotu obserwacji – uświadamiamy sobie problemy, które chcemy badać,
oraz wyznaczamy zagadnienia do badania oraz środki badania tych problemów;
18
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
SPRAWOZDANIE Z OBSERWACJI:
Podstawą sprawozdania mogą być notatki sporządzane z pamięci, notatki prowadzone na bieżąco lub
różnego rodzaju rejestracje.
1) Część ewidencyjno-informacyjna:
• Ogólny problem badawczy;
• Cel i przedmiot obserwacji;
• Dyspozycje do obserwacji;
• Opis sytuacji, w której obserwację przeprowadzono;
• Szkic sytuacyjny z zaznaczeniem osób, przedmiotów, osób i miejsca; miejsce w
którym znajdował się obserwator;
• Kto był obserwatorem i kiedy sporządzono sprawozdanie, a także kiedy obserwacja
była przeprowadzona;
2) Część zasadnicza:
• Opis zaobserwowanych wydarzeń. Najczęściej jest to opis chronologiczny lub opis
według dyspozycji;
• Opis dokładny, w którym posługujemy się tzw. zdaniami spostrzeżeniowymi;
• Interpretacje zachowań emocjonalnych badanych osób muszą zawierać gruntowne
uzasadnienie w przesłankach do tych zachowań prowadzących;
3) Część oceniająca:
• Z jednej strony jest to ocena merytoryczna, a z drugiej strony metodologiczna;
- ocena merytoryczna: czy udało się nam osiągnąć cel obserwacji, czy uzyskaliśmy
dostateczną ilość informacji na badane problemy; musimy ocenić, czy z jakichś powodów
wystąpiły braki informacyjne.
19
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
Obserwacja kontrolowana:
• Jest prowadzona z użyciem karty obserwacji, która pełni funkcję dyspozycji do obserwacji, a
jednocześnie spełnia rolę sprawozdania z obserwacji.
• W pewnym momencie dyspozycje się ujednolicają. Warunkiem uznania obserwacji za
kontrolowaną jest karta obserwacji.
• Obserwacja tego rodzaju jest najczęściej obserwacją zjawisk wywołanych w warunkach
laboratoryjnych.
• Bodźce wywołujące zachowania obserwowane również muza być ujednolicone.
• Kartę obserwacji zastosowano początkowo do badania dzieci (Ch. Buchler – badania nad
behawiorem dzieci głodnych i sytych w powiązaniu z poziomem agresywności).
d) Ujednolicony sposób zapisu; zapis jest najczęściej uproszczony – stosuje się zwykle
kody.
20
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
PRZYGOTOWANIE OBSERWACJI:
• Im dłuższa jest obserwacja, tym silniej obserwator identyfikuje się z celami grupy.
Powodować to może, że obserwator będzie przeprowadzał selekcję spostrzeżeń, aby
nie pokazać grupy w złym świetle.
•Im dłużej obserwator przebywa w grupie, tym silniej przyswaja sobie jej wzory
zachowań, co powoduje pominięcie wielu istotnych zjawisk jako oczywistych,
banalnych – a które mogą być ciekawe dla obserwatora zewnętrznego.
• Niemożliwa jest kontrola obserwacji przez osoby, które w niej nie uczestniczyły.
•Obserwacja uczestnicząca powinna być ukryta. Jeśli jest ona ukryta i prowadzona w
obrębie własnej zbiorowości, to może ona dostarczać dylematów natury moralnej.
21
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
W YWIAD
Wywiad swobodny
Wywiad swobodny jest podobny do rozmów codziennych, mających charakter informacyjny (nie
należy tutaj zapominać o tym, że są rozmowy do niczego nieprzydatne, mające jednak ważną funkcję
potwierdzania wspólnych treści społecznych). Jedna osoba pyta, druga odpowiada.
Wywiad społeczny
Przeprowadzany w obrębie instytucji pomocy społecznej (jest to połączenie obserwacji i wywiadów
różnego rodzaju). Jest on przeprowadzany w celu podjęcia decyzji o skutkach praktycznych; rodzajem
wywiadu społecznego jest tzw. wywiad środowiskowy.
Wywiad antropologiczny
Zbliżony do wywiadu socjologicznego, wymaga kilkakrotnego kontaktu z badanymi. Wywiad
antropologiczny obejmuje szerokie spektrum poszukiwań; jest on silnie ustrukturalizowany, zbliża się
do wywiadu standaryzowanego lub swobodnego ze standaryzowaną listą informacji.
Wywiad psychologiczny
Najczęściej jest to wywiad kliniczny, do którego respondent sam się zgłasza. Zdobywa się w nim
informacje w celu wykorzystania ich do leczenia. Podejmuje się wiele kontaktów z badanym. Dotyczy:
motywacji, osobowości, rozmaitych zaburzeń.
Wywiad socjologiczny
Jest dobrowolny i jawny. Najczęściej jest wywiadem indywidualnym, jest skoncentrowany na
przeżyciach, opiniach i poglądach respondenta (skupia się na osobistych doświadczeniach). Jest on
również nazywany wywiadem ekspresyjno – biograficznym, jest krótkotrwały. Ważne jest tutaj
wzbudzenie motywacji respondenta do udzielania odpowiedzi szczerych, zgodnych z prawdą.
• Ciekawość poznawcza
• Ciekawość danego tematu
• Chęć udzielenia „pomocy” badaczowi
• Szansa na własną ekspresję
• Traktowanie wywiadu jako wyróżnienie własnej osoby
22
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
TOK DZIAŁAŃ:
1) Zaaranżowanie wywiadu:
• Po zidentyfikowaniu i dotarciu do respondenta badacz się prezentuje
• Określa się następnie cel rozmowy (przedmiot)
• Wyjaśnia się cel wywiadu
• Określa się czas rozmowy
• Wyjaśnia się przyczynę zwrócenia się do tej właśnie osoby
• Zapewnia się o konfidencjalności tej rozmowy
• Uprzedza się, że rozmowa jest nagrywana (rejestrowanie w różny sposób)
23
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
• Należy zwracać uwagę na normy panujące w danym środowisku
24
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
2) Zasadnicza część wywiadu:
• należy wiedzieć od czego chce się zacząć (gdybym to wiedział, moje życie wyglądałoby
zupełnie inaczej);
• tematy i zagadnienia, co do których można spodziewać się niezbyt ciekawej reakcji
respondenta, należy umieszczać w środku wywiadu;
• w przypadku braku ciągłości wywiadu, wprowadza się wstawki beletryzacyjne, czyli
wypowiedzi umożliwiające przejście z jednego tematu na drugi;
JĘZYK WYWIADU
1. wywiad neutralny
2. wywiad nieneutralny
WYWIAN NIENEUTRALNY: respondent nie jest neutralnie nastawiony; skłonny jest do ukrywania
informacji o sobie, atmosfera jest napięta, ze strony respondenta wyczuwa się opór, a zadaniem
ankietera jest jego przełamanie.
• Ankieter powinien zachowywać się tak, by respondent odczuwał pozytywne wobec siebie
nastawienie;
• Ankieter nie powinien oceniać i krytykować;
25
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
• Ankieter musi uważnie i z zainteresowaniem słuchać wypowiedzi respondenta (nie może spać, ani
dłubać w nosie. makabra!)
• Ankieter nie może wykazywać wprost sprzeczności w wypowiedziach respondenta;
• Ankieterowi nie wolno ujawniać własnych poglądów i opinii;
• Wywiad kończymy w momencie, gdy uzyskamy informacje i kiedy upewnimy się, że respondent
nie ma już nic do dodania na dany temat;
• Respondentowi trzeba podziękować za rozmowę i trzeba zapewnić sobie możliwość powrotu lub
dalszego kontaktu;
Ocenie podlegają zarówno dane z obserwacji zachowań respondenta i jego otoczenia, jak i
uboczne wypowiedzi respondenta w czasie wywiadu i po wywiadzie.
REJESTRACJA DANYCH
26
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
ZAWARTOŚĆ SPRAWOZDANIA
CZĘŚĆ WŁAŚCIWA
CZĘŚĆ OCENIAJĄCA
W wywiadzie mało ukierunkowanym ankieter jest mniej aktywny, zadaje mniej pytań. Pytania
mają wówczas bardzo ogólny charakter. Są one bodźcem dla respondenta do wypowiadania
dłuższych opinii, kwestii.
b) Może on być jedną z wielu technik stosowanych w badaniu, ale jest techniką równorzędną
(część problemów jest rozstrzygana przez wywiad, część przez obserwację itd.)
c) Może on być jedną z wielu technik stosowanych w badaniu, ale jest tutaj techniką
podporządkowaną, pełniącą funkcję pomocniczą wobec pozostałych technik;
Wywiady swobodne obok obserwacji pełnią ważną rolę w badaniach monograficznych społeczności
lokalnych;
27
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
B ADANIA MONOGRAFICZNE
Badania monograficzne to specjalny przypadek badań typu „case study”. Obiektem badania jest
zawsze jeden niepowtarzalny przypadek, czyli społeczność lokalna która w tym podejściu
traktowana jest jako całość składająca się z różnorodnych powiązanych ze sobą elementów. Celem
badania monograficznego jest opis i zrozumienie tej całości. Takie podejście do badania
społeczności lokalnych zgodne jest z antropologią kulturową i etnologią. W badaniach tych
wykorzystuje się wypracowaną przez antropologię koncepcję kultury. Społeczność lokalną traktuje
się tutaj zatem jako nosiciela i reprezentanta tej kultury.
1. jest badaniem terenowym, badacz przez dłuższy czas musi pozostawać w terenie i osobiście
prowadzić pracę badawczą;
2. ponieważ badany obiekt jest wewnętrznie złożony i niejednorodny, to konieczne jest
zastosowanie różnorodnych technik zbierania i gromadzenia danych;
Techniki prowadzące do ujęć jakościowych pełnia w tym typie badań funkcję bardziej znaczącą,
niż techniki prowadzące do ujęć jakościowych.
28
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
29
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
Materiały zastane
DYNAMIKA ŹRÓDEŁ
30
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
TREŚCI PRZEMILCZANE
Mogą one być źródłami do wnioskowania o zjawiskach społecznych w źródłach, w których o tych
zjawiskach powinna być mowa (założenie badania); są wskaźnikiem (w sytuacji braku danych),
że jakieś zjawiska w rzeczywistości nie zaszły; wnioskujemy wówczas z przemilczenia (jest to
sensowne, jeśli założenie jest prawdziwe);
W węższym sensie: w sytuacji świadomego powstrzymywania się od pewnych wypowiedzi
można wnioskować o powodach tego przemilczenia; o zjawiskach które powodują to milczenie –
np. badanie mechanizmu wypierania.
Najogólniej rzecz ujmując, chodzi tu o język – „papier” na którym zapisane są informacje. Papier
posiada swoją fakturę, kolor, jakości zmysłowe (forma). Każdemu aspektowi formalnemu można
nadać określoną interpretację; potwierdzają one wnioskowania z treści;
31
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
WYKORZYSTANIE ŹRÓDEŁ
1. brak istotnych danych zastanych – statystyka państwowa słabo ujmuje ważne dla
socjologa aspekty życia społecznego;
2. socjologowie mają niewielką wiedzę odnośnie tego, co zawarte jest w
materiałach zastanych, a czego w nich nie ma;
3. instytucje, urzędy itp. dysponują materiałami, ale opatrują je klauzulami; dostęp
do nich jest zatem znacznie utrudniony;
4. wiele z tych materiałów produkowanych jest przez urzędy i ma urzędowy
charakter kategoryzacji; kategorie te nie muszą być zgodne z kategoriami w których
socjologowie formułują swoje problemy badawcze; czasami ten problem daje się rozwiązać
poprzez wtórną kategoryzację;
5. na ogół nie są znane dla socjologów okoliczności powstania, zapisu materiałów;
6. dane zastane mają selektywny charakter (mogą one być niereprezentatywne); nie
każda jednostka ma jednakową szansę uwzględnienia w danych i nie wszystkie dane mają
jednakową szansę przetrwania, przechowania;
b) wiarygodność typu W2 – wiarygodność informatora ocenia się biorąc pod uwagę to,
czy miał on bezpośredni dostęp do informacji; czy chciał je przekazać rzetelnie; jakie mogły
działać czynniki działające na niekorzyść tej rzetelności;
32
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
komunikowanie pośrednie
Typologia
1. pisemne wypowiedzi niestandaryzowane uzyskiwane pod kontrolą badacza –
nadzór badacza nad uczestnictwem danych osób w badaniu; celem takiego badania jest
uzyskanie danych do generalizacji;
a. technika wypracowań szkolnych:
138. proponuje się napisanie wypracowania na podany przez badacza temat;
139. temat jest jedynym bodźcem stymulującym;
140. zazwyczaj określony jest czas na napisanie wypracowania;
141. przy organizacji badania należy wykluczyć nauczycieli;
142. uczniowie nie muszą pisać wypracowań wedle wyuczonych w szkole wzorów i norm;
b. technika opisu według dyspozycji:
143. bodźcem jest tutaj zestaw dyspozycji;
144. bardziej „wydajne” są wypowiedzi indywidualne, a nie grupowe;
c. pisanie dziennika na zamówienie badacza:
145. wydarzenia opisywane są na bieżąco, szczegółowo;
146. ważny jest nie tylko opis faktualny, ale także przemyślenia, odczucia i emocje
jednostki;
d. sporządzenie opisu życia za namową badacza:
147. opis z perspektywy retrospekcyjnej;
2. pisemne wypowiedzi niestandaryzowane o charakterze samozwrotnym – badacz
nie ma tutaj wpływu na to, kto weźmie udział w badaniu; wnioski mają charakter
sprawozdawczy;
a. technika masowych obserwacji:
148. jest to opis jednego dnia z życia jednostki;
149. badacz może zamieścić ogłoszenie w gazecie;
3. technika konkursu na materiał biograficzny:
• konkurs na pamiętnik po raz pierwszy ogłosił Florian Znaniecki w 1921r. Zwrócił się on z odezwą
do robotników o napisanie życiorysu; był to konkurs z nagrodami. Najlepszy życiorys liczył ponad
400 stron;
• największym sukcesem zakończył się konkurs ogłoszony przez czasopismo Przysposobienie
rolnicze na temat: „Opis mojego życia, prac, przemyśleń i dążeń”. Było to w roku 1936. W ten
sposób uzyskano 1544 prace, które stały się podstawą do napisania 4 – tomowego dzieła „Młode
pokolenie chłopów”
33
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
34
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
O metodzie biograficznej mówi się jako o badaniu historii życiowych. Pojawiła się w określonym
momencie w historii socjologii, tzn. wtedy, gdy z nauki spekulatywnej miała się przekształcić w
naukę empiryczną. Podstawą dla niej miały być dokumenty osobiste.
SZEROKA DEFINICJA
Wszelkie dokumenty zawierające projekcje stanów umysłu jakiejś osoby, a więc nie tylko
autobiografie czy pamiętniki, ale także listy, czy dosłowne zapisy wywiadów.
WĄSKA DEFINICJA
Pisemne wypowiedzi, które relacjonując udział piszącego w pewnej sytuacji społecznej, zawierają
również osobisty pogląd autora na tę sytuację, opis przebiegu zdarzeń, opis zachowania
piszącego.
35
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
DOKUMENTY OSOBISTE ZAWIERAJĄ 2 RODZAJE WYPOWIEDZI:
36
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
Obecny w badaniach marketingowych. W 1941 roku R. Merton i Lazarsfeld zastosowali focus group
interview do oceny programów radiowych.
• „puszczano” audycję radiową zgromadzonym w studiu słuchaczom, którzy mieli do dyspozycji dwa
przyciski: zielony i czerwony. Czerwony przycisk miał być naciskany, gdy audycja radiowa
wywoływała w nich negatywne reakcje, zielony – gdy pozytywne;
• W dalszej części badania odtwarzano grupie fragmenty wywołujące dużą koncentrację reakcji;
• W czasie II wojny światowej Merton wykorzystywał fokus do analizy wpływu filmów
propagandowych na morale żołnierzy, oraz do analizy różnych metod szkolenia żołnierzy;
37
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
STRATEGIE:
ROLE W DYSKUSJI:
• dominator – neguje każdą wypowiedź odmienną i stara się narzucić swoje zdanie;
• milczek – osoba która w ogóle nie zabiera głosu;
• antagonista – osoba dokonująca uogólnień, podsumowań, często zwraca uwagę na relatywność
kwestii;
• kompromista – dąży do wypracowania wspólnej płaszczyzny porozumienia;
• lider – przejmuje ciężar rozmowy, prowadzenia dyskusji;
• szeptacz – prowadzi ciche rozmowy, często ma trafne uwagi;
• niezaangażowany – nie jest zainteresowany przebiegiem dyskusji;
Zagrożenia w fokusach
1. Zjawisko myślenia grupowego: grupa przekracza pewien poziom spójności, a
członkowie grupy poddają się silnej presji grupowej, stając się bezrefleksyjnymi
konformistami;
38
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
• Przyspieszenie procesu podejmowania decyzji;
• Ignorowanie moralnych konsekwencji podejmowanych decyzji;
• Uproszczony obraz przeciwnika;
• Presja na członków grupy mających odmienne od reszty opinie;
• Autocenzura – brak spontaniczności wyrażania opinii;
• Myślenie grupowe przyczynia się do powstawania błędnych wyników, fałszuje obraz
rzeczywistości;
5. Zjawisko przesunięcia poziomu ryzyka:
Grupa ma skłonność do prezentowania bardziej radykalnych poglądów i proponowania
ryzykownych rozwiązań problemów:
• Zmniejszone poczucie odpowiedzialności indywidualnej za podejmowane decyzje;
• Grupa może podejmować także mniej radykalne decyzje;
Techniki projekcyjne
W trakcie trwania fokusa proponuje się często badanym udział w technikach projekcyjnych; dzięki
nim możemy dotrzeć do nie w pełni uświadamianych przez ludzi zjawisk;
• Kierujemy do badanych nieustrukturalizowane, niejasne bodźce po to, aby wykryć indywidualne,
specyficzne cechy percepcji badanego, jego stosunku do rzeczywistości;
• Wykorzystuje się tutaj skojarzenia, które towarzyszą tym niejasnym bodźcom, które pozwalają
dotrzeć do nieuświadamianych sfer psychiki, emocji;
TECHNIKA KOLAŻU
• Badanym dostarcza się zdjęcia, wycinki prasowe itd., które mogą przybliżać badane obiekty.
Materiały te zawierają możliwe do interpretacji symbole;
• Badanych prosi się o przedstawienie badanego obiektu (np. człowieka, miasta, zwierzęcia) jako
personifikacji; ważne jest tutaj uwzględnienie najbardziej charakterystycznych cech obiektu – np.
„gdyby mleko było człowiekiem, to jakim człowiekiem byłoby?”
39
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
Zastosowanie fokusów
1. Dla eksploracji problematyki badania – jako badanie wstępne;
2. Dla lepszego przygotowania standaryzowanego narzędzia do badań masowych;
3. Po badaniach z wykorzystaniem standaryzowanego narzędzia dla lepszej
interpretacji wyników badań;
Fokus wykorzystywany jest najczęściej w trzeciej formie;
Zalety fokusów
1. technika szybka i tania w realizacji;
2. pozwala na kontrolowanie procesu formowania się opinii i poglądów; pokazuje istotę
ich powstawania;
3. technika chroniąca przed artefaktami – nie pozwala na kierowanie rzeczywistością;
4. zdobywany materiał sformułowany jest w języku badanych osób;
5. technika która może być stosowana do każdego rodzaju zagadnień i ludzi – np. dzieci i
analfabetów;
6. rezultaty takiego badania są łatwe do „konsumowania” przez zleceniodawcę;
7. zdobywa się informacje w sytuacjach bliższych życiu i doświadczeniu ludzi;
Ograniczenia fokusów
1. wnioski mają jedynie charakter sprawozdawczy i trudno przenosić je na szersze
zbiorowości;
2. istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia efektu myślenia grupowego i zjawiska
przesunięcia poziomu ryzyka, co powoduje zniekształcenia wyników;
3. żywy i emocjonalny charakter interakcji może prowadzić badacza do pokładania
większej wiary w wyniki, niż jest to usprawiedliwione;
4. moderator może nieświadomie wpływać na kierunek i rezultat dyskusji;
5. przygotowanie raportu, sporządzenie sprawozdania, interpretacja wyników nie są
działaniami rutynowymi i wymagają od moderatora sporego wysiłku;
40
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
Cele opracowań
1. przedstawienie możliwie zwartego obrazu badanych zjawisk;
2. przedstawienie powiązań między badanymi zjawiskami (zależności jakościowe);
3. pokazanie miejsca jakie wyodrębnione zjawiska pełnią w całości;
• Stworzony obraz zjawisk ma zazwyczaj charakter plastyczny, tzn. trafia do wyobraźni;
• W opisie staramy się uwzględnić psychologiczne i psychiczne odczucia, sekwencje zdarzeń;
• Bardzo dużą rolę odgrywa wyobraźnia badacza, jego krytyczne przygotowanie i erudycja;
• Przy tym opracowaniu badacz ma dużą swobodę działania nie jest ograniczany ścisłymi
dyrektywami. Tego rodzaju opracowanie może odznaczać się dużymi walorami literackimi;
Materiał jakościowy zwykle nie ma charakteru jakościowego. Nie jest konkluzywny i nie prowadzi
do weryfikacji hipotez;
• Każdy materiał trzeba do opracowania przygotować, trzeba poddać go krytyce i selekcji;
• Mamy obowiązek zapoznać się z całością materiału i odpowiedzieć na pytania:
- czy materiał pochodzi od osób, które były wytypowane do badania?
- czy materiał nie budzi zastrzeżeń pod względem wiarygodności?
- czy materiał jest wystarczający?
- czy materiał jest adekwatny dla interesujących (z badawczego punktu
widzenia) materiałów?
• Celem tej analizy jest ocena materiału i podział na materiały lepsze i gorsze;
Analiza
1. Analiza pojedynczych informacji:
• W badaniach jakościowych często można spotkać sytuacje nietypowe, tzw. zjawiska zadziwiające,
które są niezgodne z naszymi oczekiwaniami, lub wyjaśniają zjawiska dotąd niewyjaśnione;
• W różnych środowiskach różne zjawiska są różnie etykietowane;
6. Tworzenie systemów opisowych:
• Staramy się uporządkować surowe obserwacje w system opisowy; czasami wystarczy jednak
zastosować kategorie pojęciowe już istniejące niekiedy należy je uzupełnić albo w jakiś sposób
zmodyfikować. Czasami trzeba te kategorie stworzyć od początku;
• Systemy opisowe tworzone przez badacza mogą się wahać od tzw. prostych typów do
systematycznych typologii;
41
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
- proste typy: każdy z nich jest zdefiniowany bez wyraźnego logicznego
związku z innymi typami;
Prezentacja opracowań
Jest to tekst teoretyczny, nie odwołujący się do empirycznych badań. Może to być tekst
teoretyczny, ale wykorzystujący materiał empiryczny do ilustracji. Niekiedy istotą jest publikacja
samego materiału źródłowego;
42
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
Metoda biograficzna
1. Ujęcie jako badania dokumentów osobistych;
• Dokument osobisty – sporządzona przez badanego wypowiedź odnośnie jego losów (w sposób
spontaniczny, lub za namową badacza)
• Biografia tematyczna – według dziedziny lub fazy życia;
2. Ujęcie jako badania historii życiowych;
• Związek między typem materiału a metodą zostaje rozerwany;
• Wykorzystywać można różne materiały, nie tylko sporządzone przez badanego np. wywiad
biograficzny;
• Charakterystyczną techniką jest tu wywiad narracyjny;
Istnieją także badania, które wykorzystują biografię jako temat, czyli zagadnienie samo w sobie:
• Jakie są typowe sekwencje zdarzeń w życiu ludzi?
• Jakie znaczenie przypisuje się tym zdarzeniom?
• Jaki jest związek między tymi zdarzeniami?
Istnieją także badania, które wykorzystują biografię jako środek; starają się one odpowiedzieć
na rozmaite pytania socjologiczne;
Wywiad narracyjny
• Autor: A. Schütze; opracował całą metodologię tego wywiadu;
• Jest to wywiad swobodny;
• Rygorystycznie opracowane są zasady analizy danych;
• Istotą wywiadu jest otrzymanie wypowiedzi na temat życia;
• Ma to być spontaniczna i swobodna narracja, która nie jest zakłócona przez badacza; w pierwszej
fazie badania badacz pełni jedynie funkcję słuchacza;
• W efekcie spontanicznej narracji otrzymujemy zwartą opowieść o życiu danej osoby, która
(opowieść) jest rejestrowana na taśmie magnetofonowej;
43
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
Warunkiem podjęcia analizy wywiadu narracyjnego jest spisanie go z taśmy wedle ściśle
ograniczonych zasad.
1. Należy ustalić schemat komunikacyjny wywiadu przez stwierdzenie (lub nie) jego
spontaniczności oraz wyłonienie w wywiadzie fragmentów:
• narracyjnych;
• opisowych;
• argumentacyjnych;
• Dokonuje się oceny jakości materiału przez wskazanie stopnia jego indeksacji. Wysoki poziom
indeksacji występuje wtedy, gdy mamy wiele wypowiedzi szczegółowych i konkretnych;
• W narracji jednostka podejmuje zrelacjonowanie procesualności zdarzeń;
44
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
• W argumentacji jednostka podejmuje próbę ustosunkowania się do wypowiedzi, przyjęcia
obecnych postaw; oddziela to zdarzenia, które się już wydarzyły od tego, co się obecnie o tym
myśli;
16. Należy dokonać strukturalnego opisu wywiadu zmierza on do ustalenia
procesów wynikających z narracji:
• Dzieli się tekst na części, ze względu na:
- tematyczny porządek zdarzeń,
- styl ich prezentacji,
- zmianę perspektywy ich przedstawień;
• Określa się powiązania między poszczególnymi fragmentami tekstu;
• Należy ustalić biograficzne struktury procesowe, tj. biograficzny plan działania;
17. Należy dokonać analitycznej abstrakcji badacz stara się wyłonić z narracji
kategorie, które są wspólne dla innych narracji, oraz te kategorie, które są specyficzne
dla tej narracji;
• Komentarze teoretyczne ukazują stosunek jednostki do opowiadanych wydarzeń biograficznych,
umieszczane są na końcu sekwencji tematycznych; służą ocenianiu i podsumowaniu. Jeśli
umieszczane są przez narratora w środku wypowiedzi, świadczy to o tym, że narrator ma
problemy z poddawaną retrospekcji fazą życia;
• Konstrukcja w tle – opowiadanie włączone w główną linię narracji, które uściśla, wyjaśnia, a
niekiedy upiększa podstawową narrację i powoduje, że jest ona logiczna i ma uporządkowaną
strukturę. Jest ona elementem narracji;
• Przesłonięcia – częściowe lub całkowite pominięcia, ew. luki w relacjonowaniu biograficznych
doświadczeń są użyteczne przy analizie uprzedzeń;
- Przesłonięcia teraźniejsze są dokonywane z perspektywy aktualnej rekonstrukcji doświadczeń
biograficznych, pozwalają narratorowi maskować wobec badacza rzeczy, o których nie ma on zamiaru
mówić. Zaburzają one proces komunikowania;
45
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
2) wzorce instytucjonalne
3) trajektoria
4) biograficzne metamorfozy
• Zakłada się, że jednostka posiada własny plan realizacji określonych działań w życiu;
• Ma plan pracy nad własną tożsamością;
• Jednostka stara się ten schemat realizować;
Wzorce instytucjonalne
Trajektoria
• Reprezentuje taką formę doświadczenia, w której jednostka zostaje poddana zewnętrznym, nie
zależnym od niej i od jej woli sytuacjom, które wpływają na jej biografię;
• Jednostka traci orientację i musi wypracować nowe wzorce postępowania;
• Podstawowym elementem teorii jest cierpienie;
Biograficzne metamorfozy
Biorąc pod uwagę komentarz narratora, można zrekonstruować pewne „teorie siebie” oraz odnieść je
do tego, jak wyglądało faktyczne życie narratora. Za pomocą „teorii siebie” narrator bardzo często
chce coś wyjaśnić lub usprawiedliwić siebie.
Metoda wywiadu narracyjnego umożliwia wielokrotne powracanie do tego samego materiału.
46
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
Amatorsko analizę treści uprawia każdy człowiek, który świadomie, bez żadnego wysiłku odbiera
przekazy symboliczne. Ta analiza jest nieprofesjonalna, subiektywna , właściwa tylko nam,
wielokrotnie sami nie potrafimy określić w jaki sposób interpretujemy przekazy.
Aby badacze mieli możliwość porównać swoje analizy, aby mogli kumulować wyniki starano się
stworzyć jednorodną metodę, jaką jest analiza treści.
Pierwsza definicja analizy treści została sformułowana przez Berelsona: analiza treści (zawartości)
jest techniką badawczą służącą do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej
zawartości komunikatów.
Definicja ta jest kłopotliwa, ponieważ każe badaczowi ograniczać się tylko do jawnej zawartości
przekazów, bez uwzględnienia tzw. „drugiego dna”, aluzji, intencji, czy społecznych reakcji, które tekst
może wywołać.
47
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
Po tej krytyce wymagań Berelsona stworzono nową, uzupełnioną definicje analizy treści:
Pierwsze analizy treści dotyczyły literatury i przekazów religijnych, ale to nas nie interesuje, zajmują
się tym literaturoznawcy. W 1910r na zjeździe socjologów w Niemczech Max Weber postulował, żeby
socjologowie czasopiśmiennictwa posługiwali się nożyczkami i cyrklem. Mniej więcej w tym samym
czasie przy Szkole Dziennikarskiej Uniwersytetu Columbia badano treść czasopism amerykańskich.
Prawdziwym prekursorem był Lazersfeld, który zajmował się analizą prasy i propagandy w czasie I
wojny światowej. II wojna światowa przyniosła analizę przekazów i periodyków, aby wykryć i
zdemaskować ośrodki sprzyjające Hitlerowi. Dokonywano wtedy analizy rozkładów tematów
korzystnych dla wroga, porównywano pisma i audycje radiowe, słownictwo. Po II wojnie światowej tej
samej techniki używano do analizy propagandy komunistycznej. Rozwój komputeryzacji, badanie
przekazów ikonograficznych, a nie tylko słownych i rozwój analiz semiotycznych (znaczeniowych)
spowodowały rozwój analizy treści.
Obecnie techniki analizy treści stosuje się do badania zawartości: książek, gazet, opowiadań. filmów,
programów informacyjnych, fotografii, komiksu, karykatury, itp. Stosuje się nie tylko do materiałów
drukowanych, ale także do analizy korespondencji, gestykulacji, TV, radia, dokumentów politycznych,
itd.
Materiałem badawczym w analizie zawartości jest treść i forma przekazu. Przedmiotem badań nie jest
jednak przekaz ze względu na samego siebie, ale związki zachodzące miedzy nim, a pozostałymi
elementami procesu komunikacyjnego. Analizując przekazy i porównując je ze sobą można ujawnić i
określić następujące związki:
18. Związki między cechami przekazu (forma, treść) a właściwościami (społecznymi,
psychicznymi) nadawcy:
Klasycznym przykładem są tutaj studia nad osobowościami polityków, np. porównanie stylu
przemówień Hitlera i Roosvelta dokonane przez White’a (1949); porównanie osobowości
Kennedy'ego, Nixona i Chruszczowa (Sheidman 1963); wykazanie egocentryzmu de Gaulle'a na
podstawie częstości użycia zaimków: "ja", "mój". Celem może też być ujawnienie politycznych
orientacji autorów (w przypadku wytworów zbiorowych jak np. prasa): studia nad
profaszystowskimi sympatiami niektórych pism.
48
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
21. Związki między cechami przekazów a czasem ich powstania i aktualną sytuacją
społeczno – polityczną:
Rzadko stosowana chociaż bardzo interesująca jest analiza treści przekazów tworzonych przez
tego samego nadawcę w różnych okolicznościach. Można wówczas uchwycić wpływ szczególnej
sytuacji na treść i formę przekazu. Odmianą tego rodzaju zastosowania jest badanie przekazów z
tego samego źródła, ale w różnych okresach. Można ujawnić trendy rozwojowe: ewolucję postawy
przekaźnika (np. pewnej gazety względem pewnego problemu społecznego - stosunku do
Murzynów); ujawnienie w systemie propagowanych wartości (np. przemiany w modelu rodziny
lansowanym przez polskie czasopisma kobiece w ciągu kilkudziesięciu lat).
W pewnym momencie badacze podzielili się na dwa obozy: zajmujących się analizą ilościową i analiz
jakościowa. Wiąże się to z szerszym teoretycznym rozróżnieniem na: komunikację reprezentacyjną
(badacze zajmują się wypowiedziami, które nie powstały na zamówienie, bada się argumenty) i
komunikację instrumentalną (badacze starają się rozszyfrować intencję nadawcy). W życiu każdy
pojedynczy akt komunikacji ma aspekt zarówno reprezentacyjny jak i instrumentalny.
• Ilościowa analiza treści: kładzie nacisk na częstotliwość z jaką wybrane symbole występują;
częstość z jaką dane symbole są przedstawiane: pochlebnie, obojętnie, negatywnie;
intensywność, z jaką te symbole występują; przeprowadza się ją na dużych próbach wybranych
losowo; uniwersum jest duże, badacz interesuje się treścią, budową przekazu, a nie jej
przesłaniem; stosuje się sformalizowane kategorie; bada się raczej proste tematy; stosuje się
metody statystyczne.
• Jakościowa analiza treści: służy przede wszystkim badaniu intencji nadawcy danej treści;
analizuje się kategorie występujące często, ale także zajmuje się analizą treści pomijanych;
przeprowadza się na małych, niekompletnych próbach; uniwersum pokrywa się z korpusem
badania; analizuje przejawy treści jej głębszą warstwę; stosuje mało sformalizowane kategorie;
bada tematy bardzo złożone; rzadko stosuje się metody statystyczne.
Metody ilościowa i jakościowa dają odpowiedzi na odmienne pytania, posługują się innymi kategoriami
badawczymi, penetrują nie pokrywające się zakresami warstwy badanego materiału. Metoda ilościowa
zajmuje się zewnętrzną warstwą tekstu, natomiast metoda jakościowa sięga w głąb, wyciąga
wewnętrzną ukrytą warstwę tekstu.
1. analiza wstępna
2. wykorzystanie materiału poddawanego badaniu
3. opracowanie wyników zawierające także interpretację i wnioskowanie
49
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
Analiza wstępna
Jest fazą planowania, odpowiada ona etapowi konceptualizacji i wysuwania hipotez badawczych, ma
na celu operacjonalizację wyjściowych pomysłów, dopracowanie dokładnego wykazu operacji
badawczych i skonstruowanie narzędzi.
Ma do spełnienia trzy zadania:
• Należy przejrzeć dokładnie chociaż część materiału, w celu zapoznania się i wstępnego
wyrobienia sobie zdania na temat badania, które mamy przeprowadzić;
• Wybór przekazów poddanych badaniu - podstawą analizy jest zbór przekazów, który określamy
mianem badanego universum. Gdy zostanie określone universum - trzeba ustalić, które materiały
poddamy analizie, jeśli universum jest zbyt obszerne - jest to korpus.
W przypadku analizy prasy doboru dokonuje się trzykrotnie: dobór tytułów, numerów, poszukiwanej
treści. Jeśli można należy zbadać całe uniwersum.
50
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
JEDNOSTKI ANALIZY:
Litera - jest z nią najmniejszy problem przy kategoryzacji, można zliczać litery automatycznie; jej
znaczenie w analizach socjologicznych jest niewielkie, ale po częstości występowania
określonych liter w tekście można wnioskować o stylu.
Morfem - najmniejsza cząstka wyrazu mająca znaczenie leksykalne lub gramatyczne; bardzo
rzadko stosuje się to jako jednostkę analizy, bo wymaga to od kodującego dobrego
przygotowania językoznawczego. Ułatwia grupowanie wyrazów w rodziny (kłopoty przy
wykorzystaniu komputera ze względu na oboczności). Morfem znajduje zastosowanie, kiedy
chce się badać trudność tekstu i tematykę tekstu.
Wyraz - uznawany jest najczęściej za najmniejszą jednostkę analizy; bierze się pod uwagę
wszystkie wyrazy, albo tylko nazwy własne: imiona, nazwiska, miejscowości, kraje, instytucje,
itp. Słabością wyrazu jako jednostki jest jego wieloznaczność, oraz sposób w jaki może być
użyty: ironicznie, przenośnie, itp.
Sąd - bardzo trudno go zdefiniować i zastosować w analizie.
Zdania - trudno poddawane są analizie, ponieważ są bardzo zróżnicowane (od jednego słowa,
do kilkudziesięciu wyrazów).
Akapit – trudnością jest podział tekstu na akapity, ponieważ nie zawsze jest on zgodny z
podziałem graficznym. Korzysta się w badaniach zrozumiałości lub popularności tekstów.
Jednostki analizy będą tylko wtedy skuteczne, gdy zostaną prawidłowo zdefiniowane, a klucz
kategoryzacyjny odpowiednio zbudowany.
3. obiektywne i rzetelne - aby badacze nie mieli wątpliwości, gdzie zaklasyfikować dany przekaz;
4. bogactwo, odkrywczość;
51
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
Analiza treści - ograniczyła tendencyjność w opisach treści, umożliwiła porównanie ze sobą różnych
kanałów przekazu; uściśliła aparat opisu formy i treści przekazów, jej wyniki są proporcjonalne do
pracy we wstępnej fazie.
B
1
2
6 5 A R
3
4
K
1. Badacz przekazuje ankieterowi tekst pytań i dyrektywy, jak te pytania zadawać 1. Badacz
przygotowuje warianty odpowiedzi i miejsce na ich zapis; badacz informuje ankietera, jaki jest cel
zadawania takiego, a nie innego pytania;
2. Pytanie zadane respondentowi przez ankietera jest najczęściej przekazem ustnym, choć czasem
jest to karta respondenta (zmiana kanału komunikowania);
5. Jest to instrukcja kodowa, przed zbudowaniem której badacz musi się zapoznać z zapisem na
kwestionariuszu, czyli z 4
52
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
• Instrukcja kodowa zawiera zasady klasyfikowania odpowiedzi zapisanych w kwestionariuszu
oraz zasady ich numerycznego symbolizowania.
6. Jest to rezultat działalności kodera – tzn. zaliczenie odpowiedzi respondenta do odpowiednich
klas wyróżnionych w instrukcji kodowej. Wyróżniając te klasy badacz sugeruje się poszukiwaną
informacją.
1. Badacz wie, jakie zjawisko chce przy pomocy tego pytania zbadać;
2. Badacz wie, co upoważnia go do stwierdzenia, że przy pomocy danego pytania bada
właśnie to, a nie inne zjawisko;
3. Badacz posiada tę pewność, gdy potrafi on wyliczyć założenia, na których opiera on
przejście od zaklasyfikowanych odpowiedzi respondentów na te pytania, do sądów o
badanym zjawisku – założenia te powinny być empirycznie potwierdzone;
Tak pojęte pytania, jako narzędzi badawcze, nie oznaczają że wszystkie pytania są
konstruowane wedle tych samych reguł.
53
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
• Odpowiedź R na pytanie przynosi informację o wskaźniku, podczas gdy badanym zjawiskiem jest
indicatum;
• Zazwyczaj jest tak, że dla stwierdzenia występowania jednego indicatum, odwołujemy się do wielu
wskaźników bateria wskaźników;
• Przejście od odpowiedzi R na pytanie w kwestionariuszu do sformułowania sądu o badanym
zjawisku opiera się na założeniu, że wskaźniki zostały właściwie dobrane – tzn. na podstawie
wystąpienia wskaźników możemy wnioskować z możliwie największym i liczbowo określonym
prawdopodobieństwem, że wystąpiło indicatum;
• Indicatum powinno być zdefiniowane przed przystąpieniem do badania w momencie dobierania
wskaźników i przy układaniu pytań powinno być jasne indicatum te wskaźniki się odnoszą;
• W praktyce badawczej stosuje się bardziej liberalną koncepcję wskaźnika, nie przedstawioną
wyżej, tzn.:
• Nie wymaga się, by indicatum było ściśle określone przed przystąpieniem do
układania kwestionariusza, co przekreśla możliwość liczbowego ustalenia siły
związku między wskaźnikiem, a indicatum, co natomiast nie pozwala wnioskować o
właściwości wskaźnika;
• Pytanie jest zawsze żądaniem wprost informacji o badanym zjawisku; pytanie jest żądaniem
informacji semantycznej – tzn. takiej, która może być oceniona w kategoriach prawdy lub fałszu;
• Informacja musi być sprecyzowana przed przystąpieniem do badania;
• Każde pytanie pełni samodzielną rolę informacyjną;
• Uzasadnienie przejścia od odpowiedzi na pytanie kwestionariusza, do zdania przynoszącego
poszukiwaną informację opiera się na założeniu, że R jest wiarygodnym informatorem;
54
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
W praktyce badawczej, wiarygodność R jako informatora jest oceniana w całym wywiadzie, a nie w
odniesieniu do poszczególnych pytań. Fakt ten nie pozwala nam liczbowo oszacować błędu, jakim
obciążona jest poszczególna poszukiwana informacja.
Pytania w kwestionariuszu dotyczą faktów intro – lub ekstraspektywnych, ale zawsze muszą dotyczyć
faktów, które respondent sobie uświadamia.
• Pytanie nigdy nie musi żądać wprost informacji o badanym zjawisku, ale badane zjawisko musi
być określone, i to bardzo precyzyjnie przed przystąpieniem do badania; w efekcie zastosowania
tego podejścia badacz powinien otrzymać informacje dotyczące zjawisk badanych obciążone tak
minimalnym błędem, że można go pominąć;
55
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
• Jeśli badacz nie jest w stanie skonstruować takiego modelu danego pytania, to należy z tego
pytania zrezygnować, gdyż nie ma szans, aby było ono dobrym narzędziem badawczym;
• Jeśli badacz skonstruuje taki model pytania, to następnie musi rozważyć, czy wśród składających
się na ten model tez nie ma, nie ma twierdzeń ewidentnie fałszywych;
• Pytania, które przejdą taką selekcję, można uznać za poprawne;
W bardziej rygorystycznej wersji tej koncepcji, aby dokonać prawidłowej selekcji pytań należy
dodatkowo zastosować badania weryfikacyjne – tzn. na drodze empirycznej sprawdzić, jakie są
rezultaty zadawania danych pytań określonym respondentom;
Metody weryfikacji
1. Weryfikacja dokumentalna
2. Wywiad o wywiadzie
3. Wywiad pogłębiony
WERYFIKACJA DOKUMENTALNA
WYWIAD O WYWIADZIE
• Najpierw trzeba mieć skonstruowany model pytań, jako że wywiad o wywiadzie jest ściśle temu
modelowi podporządkowany;
• R są wypytywani o to, czy rozumieją pytania, jak dochodzą do swojego stanowiska, jak je
werbalizują;
• Nie każdy człowiek jest zdolny do introspekcji;
WYWIAD POGŁĘBIONY
56
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
• Jest to mimo wszystko wywiad kwestionariuszowy, choć brak w nim naocznego kontaktu
ankietera i respondenta;
• Zwiększone poczucie anonimowości jest traktowane tutaj jako zaleta tej techniki;
• Wywiad kwestionariuszowy telefoniczny jest techniką lepszą, gdy dotyczy on spraw, w których
obowiązują bardzo silne normy społeczne – gdy istnieje silna presja społeczna do udzielania
odpowiedzi zgodnych z „oficjalnie” działającymi normami;
• Wywiad telefoniczny pozwala uniknąć efektu ankieterskiego, choć nie całkowicie;
• Wywiad telefoniczny (jego propozycja) jest w pewnym sensie zaskoczeniem dla R. Jest on w
zasadzie zmuszany do udzielenia odpowiedzi szybko, co może powodować, że odpowiedzi nie są
przemyślane dlatego stosuje się listy zapowiednie;
• Formuła aranżacyjna musi być krótka i treściwa; jeśli wcześniej był wysłany list zapowiedni, to
regułą musi się do niego odwołać;
• Ważna jest kolejność zadawania pytań – pierwsze pytanie musi korespondować z formułą
aranżacyjną;
• Blok pytań nie może zawierać więcej niż 6 pytań;
• Blok tematyczny zaczyna się od pytań ogólnych, potem przechodzi się do pytań
szczegółowych;
• Pytania początkowe są pytaniami trudniejszymi – wymagają więcej wysiłku; na końcu
wywiadu umieszcza się pytania łatwe;
57
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
Techniki ankietowe
1. Ankieta pocztowa – kwestionariusz wysyła się pocztą, zwrot następuje tą samą
drogą; wysyłane są one do: próby adresowej, na adresy zgłoszone;
2. Ankieta prasowa – kwestionariusz drukowany jest w prasie, zwrot odbywa się pocztą;
3. Ankieta załączona do zakupywanych towarów – zwrot drogą pocztową;
4. Ankieta audytoryjna – badanych zbiera się w jednym miejscu; ankieta wypełniana
jest pod nadzorem badacza, zwrot następuje do urny;
5. Ankieta ogólnie dostępna – jest drukowana w ogólnodostępnym miejscu; wypełniana
i zwracana w miejscu wyłożenia;
6. Ankieta rozdawana – jest rozdawana przez badacza i jego współpracowników, a
także jest przez nich odbierana;
7. Ankieta telefoniczna, radiowa i telewizyjna – tekst przekazywany jest przez
medium, a zwrot następuje pocztą;
ANKIETA OGÓLNODOSTĘPNA
58
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
ANKIETA PRASOWA
ANKIETA POCZTOWA
• Sukces tej ankiety polega na otrzymaniu jak największej liczby zwrotów; jest to
również jej największym problemem;
• Kwestionariusz ankiety musi być przygotowany niezwykle starannie, tak by odbiór tej
ankiety był ułatwiony; forma graficzna powinna być przynętą;
• Kwestionariuszowi musi towarzyszyć list badacza, który zawiera dokładne informacje
o:
badaniu;
sposobie kontaktu z badaczem;
osobie badacza;
temacie;
tym, dlaczego zwracamy się do tego, a nie innego respondenta;
• Do tej ankiety załączamy dodatkowe koperty, w których prosimy o informację od
respondentów, że już wypełnili oni ankietę; tę kopertę respondent powinien odesłać; termin
odesłania nie może być zbyt długi;
• Muszą być dokonane szczegółowe obserwacje sposobu spływania materiałów
muszą być robione dokładne notatki;
Ankiety zwykle spływają tzw. falami;
Ustalenie momentu ukończenia „pierwszej fali” jest bardzo ważne, gdyż w tym
momencie należy zacząć „napierać” na respondentów, wysyłając im monity ( system
monitowania);
Najczęściej ponawia się operacje trzy razy; na końcu trzeciej fali wykonuje się bardzo
dokładną analizę ankiet;
Jeżeli okazuje się, że na ankietę nie odpowiedziała jakaś jedna grupa społeczna, to
wnioski z ankiet są obarczone błędem, a próba traci reprezentatywność wykorzystuje
się wtedy tzw. próbę ważoną;
• Sukces tej ankiety jest możliwy wtedy, gdy temat ankiety „trafia do ludzi”;
59
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
ANKIETA AUDYTORYJNA
Ankieta jest imienna, a przy jej wypełnianiu respondenci operują rzeczywistymi imionami innych
osób.
ANKIETA ROZDAWANA
60
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
Ankieta rozdawana pod instytucjonalnym nadzorem
Wnioski:
AUTOREJESTRACJA
Autorejestracja służy do badania tzw. budżetów czasu; budżetów gospodarstw domowych, odbiorców
telewizji itp. Nie jest ona techniką ankietową, ale należy do tej grupy.
• Jest to zapis własnych czynności badanego, według kategorii które dostarczył mu badacz; jest to
technika o wysokim stopniu standaryzacji;
• Badany występuje w roli rejestratora zdarzeń;
• Autorejestracja odbywa się przez określony (przez badacza) czas;
• Badacz musi przygotować kategorie i karty, dzienniczek rejestracji;
• Badacz – terenowy uczestnik badań musi dotrzeć do badanej osoby; musi kontrolować sposób
prowadzenia autorejestracji badanego;
• Największym problemem jest zachowanie systematyczności rejestracji;
• Losuje się bardzo dużą próbę;
• Zaletą tej techniki jest to, że daje ona dokładniejsze informacje o badanych;
Technika ta nie jest kosztowna. Jest tańsza, niż inne techniki z użyciem wynajętego ankietera.
Powinno przewidzieć się pewne gratyfikacje dla badanych.
61
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
Geneza surveyów
1. Ruch surveyowy – XIX – XX wiek badanie określonego zagadnienia na określonym
terenie, survey lustracja, survey podejmowany był w celach praktycznych, reformatorskich,
przez ludzi nie związanych z nauką, obiektywne rozeznanie sytuacji w celu podjęcia reformy
było możliwe przez survey;
• Cel praktyczny;
• Badania prowadzone w sposób bardzo dokładny z dużą inwencją;
• Stworzenie rudymentów badań surveyowych;
2. Stany Zjednoczone: sondaże społeczne społeczności lokalnych;
• Tematyka badawcza wynikała z problemów dnia codziennego ;
• W tych sondażach brali udział naukowcy; pojawiło się zainteresowanie badaniami ze
strony badaczy akademickich;
• System praktyczny USA wymagał stworzenia metod badań preferencji poglądów i opinii
społeczeństwa;
3. Lata ‘30 - pojawiły się pierwsze pollingowe badania opinii publicznej; rozwinęła się
metoda reprezentatywna;
• 1935r. Instytut Badania Opinii Publicznej Gallupa;
• W tych latach wykształciła się rola społeczna respondenta, która była traktowana
przez ludzi jako część składowa roli obywatela;
4. Konieczność opisania zachowań konsumenckich, oraz konieczność konstruowania
skutecznych kampanii reklamowych; aktywnie włączyli się w te badania naukowcy – Lazarsfeld;
5. Filozofia neopozytywistyczna, której założenia ugruntowały miejsce surveyów jako
metody socjologii empirycznej;
62
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
W POLSCE
Po roku 1956 nastąpiła ekspansja badań surveyowych, przejęte zostały wzory badań amerykańskich.
OBOP
Pierwsza instytucja badania opinii publicznej – 1958 – ’59; powstał on z inicjatywy osób
skupionych wokół osoby Anny Pawełczyńskiej; opierał się na społecznej sieci ankieterów; nie
miał na początku własnej siedziby i urzędował w GUS-ie;
• W 1965 roku OBOP została połączony z redakcją studiów programowych – miał
prowadzić pomiary wielkości audytoriów;
• Na początku lat ’70 OBOP stworzyła własną, profesjonalną sieć ankieterską, oraz
bazę techniczną i informatyczną;
• Po 1974 roku badania audytoriów prowadzone są w sposób systematyczny – tzw.
telemetria;
• Obecnie raz w miesiącu OBOP organizuje omnibusy – całościowe badania odnośnie
preferencji medialnych; OBOP prowadzi także badania rynku, oraz badania po-wyborcze
„exit poll”
CBOS
Pentor
Prowadzi głównie badania rynkowe, oraz badania opinii publicznej dla „Wprost”;
SMG/KRC
63
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
GFK Polonia
• Społeczno-demograficzne;
• Opisujące strukturę społeczną i systemy nierówności społecznych w wymiarze
obiektywnym i subiektywnym;
• Charakteryzujące preferencje i zachowania polityczne;
• Charakteryzujące religię i religijność;
• Wskaźniki moralności społecznej;
• „Wkładka – ankieta” dotycząca tematyki bieżącej;
64
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
• Pewien sposób uzyskiwania danych ilościowych dotyczących opinii i zachowań
społeczeństwa, który w drodze przekształceń i uogólnień umożliwia tworzenie teorii na
różnym poziomie ogólności;
Krytycy twierdzą, że badanie ankietowe jest antymodelem naturalne sytuacji rozmowy, gdyż podczas
rozmowy ludzie negocjują sensy znaczeń;
65
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
66
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
6. Założenie bazy danych pierwotnych w pamięci komputera przepisanie
danych z kwestionariuszy;
67
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
7. Czyszczenie bazy danych z błędów:
a) jeśli kodowanie było podwójne, to porównuje się zbiory i definiuje błędy;
b) wychwytywanie tzw. znaków nielegalnych takich, które nie mieszczą się w zakresie
danej zmiennej;
c) logiczna kontrola poprawności kodowania relacje logiczne między pytaniami i
odpowiedziami;
68
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
Możliwe jest na drodze teoretycznych spekulacji. Aby wykryć tę zależność, musimy na drodze
spekulacji zadecydować, która zmienna jest zależna, która niezależna.
• W przypadku zależności asymetrycznych, tabelę korelacyjną procentuje się, zaczynając od
zmiennej niezależnej;
• Teoretyczne spekulacje należy poddać empirycznej weryfikacji; aby zrozumieć związek między
cechami, musimy wziąć pod uwagę to, że te zmienne mogą być zblokowane z innymi zmiennymi,
które muszą zostać wykoncypowane;
Zależności pierwotne można zrozumieć po wyłączeniu zmiennych towarzyszących;
1. Zaczynamy od stwierdzenia
występowania zależności pierwotnej między X i Y; jest to zależność początkowa; tabela,
która tę wartość pokazuje, jest oprocentowana od wartości zmiennej niezależnej;
2. Zastanawiamy się następnie, czy
istnieją jakieś inne zmienne, które mogą być skorelowane z X i Y (należy te zmienne
wymyślić); wykoncypowane zmienne są traktowane jako zmienne kontrolne – T; zmienna
ta powinna być skorelowana z X i Y;
3. Dzielimy badaną zbiorowość na
podgrupy, według wartości zmiennej kontrolnej;
4. Badamy w każdej z tych podgrup
zależność początkową między X i Y (zależność początkowa między X i Y w podgrupach,
to zależność cząstkowa);
5. Sprawdzamy, co stało się z
zależnością cząstkową pod wpływem działania zmiennej kontrolnej, która może mieć
różny charakter;
a. Zmienne uboczne;
b. Zmienne składowe;
c. Zmienne globalne;
d. Zmienne interweniujące;
e. Zmienne poprzedzające;
f. Zmienne tłumiące;
g. Zmienne odwracające;
69
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
ZMIENNE UBOCZNE
Czy twoja matka znała większość twoich kolegów, gdy miałeś 10 – 11 lat?
Samoocena badanego
Większość, lub wszystkich Niektórych lub nikogo Nie wiem; nie pamiętam
Wysoka 46 32 27
Średnia 23 25 38
Niska 30 43 35
Tabela 1
Znajomość kolegów synów przez matki wiąże się z późniejszą samooceną synów.
Badacz podejrzewał jednak, że jest to zależność pozorna. Jest możliwe, że młodzieńcy których
stosunki z matkami układały się źle, „pamiętają” matki jako nie interesujące się ich sprawami.
Zależność początkowa istniałaby wówczas dlatego, że badani o nieprzychylnej postawie wobec
matek mówią, że nie znały one ich kolegów i zarazem mają niższą samoocenę.
Wysoka 43 32 39 27 52 39
Średnia 23 22 29 33 22 29
Niska 34 45 32 40 26 32
Tabela 2
Wprowadzenie trzeciej zmiennej nie potwierdziło tego podejrzenia.
70
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
ZMIENNE SKŁADOWE
Celem jest wyspecyfikowanie jakiegoś istotnego elementu zmiennej niezależnej po to, aby lepiej
zrozumieć zależność początkową;
Autorytaryzm klasy robotniczej jest wyższy niż klasy średniej. Badacze zastanawiali się, jaki element
sytuacji klasowej jest faktycznie istotny w wyjaśnianiu tej różnicy. Okazało się, że jest nim poziom
wykształcenia.
Wysoka pozycja
82,9 89,2 59,5 72,1 38,2 50,0 35,9 59,5
na skali A
Różnice
6,3 12,6 11,8 23,6
procentowe
Tabela 3
W każdej z grup wykształcenia różnice między klasami są mniejsze niż w całej grupie. Zależność
osłabiła się.
ZMIENNE GLOBALNE
Przedstawiają sytuację odwrotną, gdzie zmienna niezależna jest elementem zmiennej globalnej, którą
wyprowadziliśmy jako trzecią zmienną;
ZMIENNE INTERWENIUJĄCE
Są one następstwem zmiennej niezależnej i wyznacznikiem zmiennej zależnej; Można dzięki nim
badać pewne ciągi przyczynowe;
ZMIENNE POPRZEDZAJĄCE
Pojawiają się przed zmienną niezależną; wykrycie tych zmiennych rozciąga łańcuch przyczynowy
wstecz;
Należy wykonać wiele kroków analitycznych, aby wykrycie zmiennej poprzedzającej było możliwe.
Muszą być spełnione następujące warunki:
71
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
• Zależność między zmienną poprzedzającą, a zmienną zależną w podgrupach wyróżnionych ze
względu na wartość zmiennej niezależnej zanika;
ZMIENNE TŁUMIĄCE
ZMIENNE ODWRACAJĄCE
• Dzięki zmiennej odwracającej udaje się ujawnić, że poprawna interpretacja jest dokładnie
odwrotna od interpretacji początkowej;
72
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
73
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
1. Badania dynamiczne;
2. Badania pseudodynamiczne;
Badania dynamiczne
Badania pseudodynamiczne
Oparte na danych charakteryzujących różne obiekty w tym samym czasie przy założeniu że
obiekty te reprezentują różne stopnie zaawansowania tego samego procesu. Przyjmuje się
tutaj założenie o jednorodności (jednotorowości) rozwoju badanych obiektów. Od
prawdziwości tego założenia zależy wartość przeprowadzonego rozumowania – np. badanie
przemian kulturowych na wsi pod wpływem urbanizacji;
Wykonywana jest w oparciu o dane statystyczne lub dane sondażowe badania ciągle nowych
prób, tzn. próba pobrana zawsze z tej samej populacji, ale obejmująca ciągle nowych ludzi;
ANALIZA PANELOWA
Musimy objąć analizą te same osoby. Jest to wielokrotne badanie tych samych osób za pomocą
tych samych pytań;
Badanie panelowe
• Wielkość mówiąca o tym, jak zmieniła się grupa jako całość tzw. zmiana netto; jest to
syntetyczna miara trendu;
• Wielkość mówiąca o tym, ile osób zmieniło swoje zachowania tzw. zmiana brutto;
jest to syntetyczna miara przepływu;
Zmiana netto nie może być nigdy większa niż zmiana brutto. Wielkości te mogą być jednak równe, co
oznacza że ruch odbywa się tylko w jedną stronę;
Jeżeli zmiana netto = 0, a zmiana brutto = 100 wartości takie świadczą o zmianie całkowitej; główna
przekątna jest pusta, osoby znad przekątnej znajdują się pod nią i na odwrót;
74
Metody badań dynamicznych
__________________________________________________________________________________________
Ogólnie rzecz ujmując, chodzi tu o takie zmienne, które są statystycznie współzależne – statystycznie
współzmieniają się i oddziaływają przy tym na siebie; pozostają w pozytywnym sprzężeniu zwrotnym –
wzajemnie się nakręcają np. normy i zachowanie;
• Problemem jest tutaj zagadnienie, która ze zmiennych wpływa silniej na drugą. Można go
rozwiązać, kiedy dysponuje się danymi panelowymi (przynajmniej dla dwóch momentów
czasowych)
DWIE TECHNIKI
W procesie osiągania spójności silniej przyciąga drugą, czyli silniej generuje spójność;
W procesie utraty spójności silniej trzyma przy sobie drugą zmienną, czyli silniej
zachowuje spójność;
• Pytanie o to, która ze zmiennych jest silniejsza, przekłada się na pytanie, która ze
zmiennych silniej zachowuje i przyciąga i zatrzymuje przy sobie drugą zmienną;
75
Metody badania procesów społecznych
__________________________________________________________________________________________
• Nie zawsze istnieje możliwość powtórzenia badania na tej samej grupie. Wraz z
kolejnymi próbami ubytki te są coraz większe.
•Jeśli znieksztacenia prób mają charakter systematyczny, to zniekształcaję one wyniki
badań.
2. Problemy związane z zachowaniem niezmienności narzędzia badawczego oraz
doborem właściwych momentów do badania.
• Momenty badania muszą być określone przez założenia teoretyczne. Nie mogą być
zbyt blisko siebie – respondent może pamiętać pytania.
• Możliwość zadania sensownego pytania w ten sam sposób w odpowiednim momencie
polega na tym, aby kontrolować możliwość rozumienia go w sposób odmienny od
założonego
3.
76