1.

Układ żelazo-cementyt:
Układ żelazo - węgiel
Wykres równowagi układy żelazo – węgiel przechodził długą ewolucje od najprostszej postaci zaproponowanej przez Czernowa do
postaci współczesnej. Najnowsza wersja wykresu, opracowana przez J. Chippmana przedstawiono na rysunku. Wykres ten ma dwie
wersje: metastabilną odnoszącą się do układu Fe-Fe3C wykreślony linią ciagłą i stabilną opisująca układ żelazo – grafit.
Wykres żelazo węgiel odzwierciedla równowagę fazową w stalach i surówkach białych, w których nie występuje grafit, podczas gdy
wykres żelazo grafit opisuje równowagę w stopach z grafitem.
Wykres żelazo węgiel jest złożony, a cementyt występuje w postaci osobnego składnika strukturalnego. Wszystkie pkt
charakterystyczne wykresu oznaczono dużymi literami alfabetu, przy czym pkt odnoszące się do wykresu żelazo grafit oznacza się
dodatkowo przecinkiem.
 
Odmiany alotropowe żelaza wykazują zdolność rozpuszczania węgla zależnie od temperaturze, przy czym maksymalna
rozpuszczalność występuje w temperaturze przemian: perytektycznej, eutektycznej i eutektoidalnej. Przemiany te zachodzą w
stałych temperaturach w określonych zakresach stężeń stopów i mają charakter odwracalny.
Przemiana perytektyczna
zachodz w temp. 1495ºC, jest przemianą, podczas której, w czasie chłodzenia, dwie fazy (jedna z nich ciekła) przemieniają się w
jedną fazę stałą. L + α → β
Przemiana eutektyczna
Przemianę Ciecz → α + β nazywamy przemianą eutektyczną. Zachodzi w temp. 1148ºC.Przemiana eutektyczna jest przemianą, w
której udział biorą trzy fazy. Podczas przemiany, w czasie chłodzenia, ciecz przemienia się w dwie fazy stałe jednocześnie.
Przemiana eutektoidalna
Zachodzi w temp. 727ºC, jest przemianą, w której biorą udział trzy fazy. Podczas chłodzenia faza stała przemienia się w dwie inne
fazy stałe jednocześnie. γ → α + β
Linia Likwidus układu żelazo węgiel przebiega między punktami ABCD.
Linię Solidus wyznaczają punkty AHJECF dla układu żelazo węgiel i AHJE'C'F' dla układu żelazo grafit. Oznacza to że wzdłuz linii AB
wydzielają się z cieczy kryształki ferrytu, wzdłuż linii BC kryształki austenitu, natomiast wzdłuż linii CD cementyt zwany
pierwotnym.
Linia ES określa zmienną rozpuszczalność węgla w austenicie pozostajacym w rownowadze z cementytem i oznacza się to
symbolem Acm. Ponieważ przy chłodzeniu rozpuszczalność węgla maleje od 2,11% w temperaturze 1148ºCdo 0,77%C w 727ºC,
nadmiar wegla wydziela się w postaci cementytu zwanego wtórnym.
Podobnie linia PQ określa zmienną rozpuszczalność węgla w ferrycie. W temperaturze 727ºC rozpuszcza się o,0218% C, podczas
gdy w temperaturze pokojowej 0,008% C. Stad przy chłodzeniu nadmiar węgla wydziela się w postaci cementytu zwanego
trzeciorzędowym.
Układ żelazo-węgiel, dwuskładnikowy układ równowagi utworzony przez żelazo i węgiel, krzepnący przeważnie jako układ żelazo-
cementyt. Zazwyczaj układ żelazo-węgiel przedstawiany jest graficznie w formie wykresu, na którym linie ciągłe dotyczą układu
żelazo-cementyt (stopów, w których węgiel występuje pod postacią cementytu), a linie przerywane - układu żelazo-grafit (stopów,
w których węgiel występuje pod postacią grafitu).
Wraz ze wzrostem udziału węgla struktura stopu żelaza z węglem przybiera odmienne formy:

 przy bardzo niewielkiej zawartości węgla, poniżej 0,0218% udaje się uzyskać niemal czyste żelazo α zwane ferrytem.
 przy zawartości 0,77% węgla uzyskuje się perlit będący mieszaniną eutektoidalną ferrytu i cementytu
 przy zawartości węgla 4,3%, w krzepnącym stopie, powstaje ledeburyt, który w czasie dalszego chłodzenia w
temperaturach poniżej 723 °C przekształca się w ledeburyt przemieniony. Ledeburyt jest eutektyką.
 przy zawartościach węgla pomiędzy 0,0218% a 0,77% otrzymuje się stopy podeutektoidalne (stale podeutektoidalne), które
są mieszaninami ferrytu i perlitu.
 stopy w zakresie 0,77% do 2,11% – stale nadeutektoidalne – są mieszaninami perlitu i cementytu.
 stopy o zawartości węgla powyżej 2,11% (żeliwo), są mieszaninami ledeburytu przemienionego i perlitu (do 4,3% węgla)
lub cementytu (powyżej 4,3% węgla). W przypadku stosunkowo wolnego chłodzenia w stopach tych może także wystąpić
grafit.

Fazy układu żelazo –cementyt

•Roztwór ciekły L
•Ferryt (α)–międzywęzłowy roztwór stały węgla w Feαo maksymalnej zawartości węgla 0,022 % w temperaturze 727ºC
•Ferryt (α, δ)–międzywęzłowy roztwór stały węgla w Feαo maksymalnej zawartości węgla 0,09 % w temperaturze 1493ºC
•Austenit (γ)-międzywęzłowy roztwór stały węgla w Fe γo maksymalnej zawartości węgla 2,14 % w temperaturze 1147ºC
•Cementyt
•Cementyt pierwszorzędowy (pierwotny), wydzielający sięz roztworu ciekłego w wyniku zmniejszającej sięrozpuszczalności węgla
w roztworze, wzdłużlinii CD
•Cementyt drugorzędowy (wtórny), wydzielający sięz austenitu w wyniku zmniejszającej sięrozpuszczalności węgla w austenicie,
wzdłużlinii ES
•Cementyt trzeciorzędowy, wydzielający sięz ferrytu w wyniku zmniejszającej sięrozpuszczalności węgla w ferrycie, wzdłużlinii PQ
•Perlit –mieszanina eutektoidalnaferrytu i cementytu, zawierająca 0,76% C, powstająca w wyniku rozpadu austenitu w 727ºC
•Ledeburyt –mieszanina eutektyczna austenitu i cementytu, zawierająca 4,3% C, powstająca w wyniku rozpadu L w 1147ºC
•Ledeburyt przemieniony –mieszanina perlitu i cementytu, powstająca w wyniku rozpadu austenitu w ledeburycie na perlit w
727ºC

 Co opisują linie
 A0(Ac0 , Ar0)-przemiana magnetyczna cementytu w 230°C
 A1(Ac1 , Ar1)- linia przemiany eutektoidalnej [PS]
 A2(Ac2 , Ar2)-przemiana magnetczna ferrytu
 A3(Ac3 , Ar3)-przemiana alotropowa α→γ [GOS{]
 A4(Ac4, Ar4)-przemiana alotropowa γ→α (δ) [NJ JB]
 A13(Ac1 3, Ar13)- przemiana eutektoidalna [SK]
 Acm (Accm, Arcm) początek wydzielania cementytu wtórnego z austenitu [ES]

2. Austenit szczątkowy-w stopach Fe-C powstaje w trakcie przemiany martenzytycznej. Jest to pozostałość austenitu, która
nie uległa przemianie na skutek powstałych w trakcie procesu naprężeń ściskających. Naprężenia te utrudniają tworzenie się
martenzytu.
Ilość austenitu szczątkowego zależna jest od temperatur początku i końca przemiany martenzytycznej. Im temperatury te są niższe
tym większe występują naprężenia i wskutek tego zwiększa się ilość austenitu szczątkowego .

3. Przemiany:
Perlityczna – podczas wolnego chłodzenia zachodzą przemiany zgodnie z wykresem równowagi faz żelazo – cementyt
- Jest to przemiana dyfuzyjna
- Zachodzi po ochłodzeniu austenitu nieznacznie poniżej temperatury Ar1
- W jej wyniku powstaje mieszanina eutektoidalna złożona z płytek ferrytu i cementytu zwana perlitem. Perlit składa się z płytek
ferrytu i cementytu.
- Przemiana ta zachodzi przez zarodkowanie oraz rozrost zarodków, w sposób uprzywilejowany, na cząstkach cementytu, płytkach
ferrytu, a w jednorodnym austenicie – na granicach ziaren tej fazy.
- Przy stałej temperaturze, grubości płytek każdej z faz perlitu są prawie stałe i nie zależą od wielkości ziaren.
- Szybkość przemiany perlitycznej zależy od szybkości zarodkowania i szybkości wzrostu.
Martenzytyczna
- Przemiana bezdyfuzyjna
- Zachodzi, jeżeli chłodzimy materiał z szybkością większą od szybkości krytycznej, poniżej temperatury M S – temperatury początku
przemiany martenzytycznej
- Powstaje martenzyt, czyli przesycony roztwór węgla w żelazie alfa.
Dwa rodzaje
Listwowy (iglasty)
Powstaje najczęściej
Wewnątrz kryształów: bardzo wiele dyslokacji, pojedynczy kryształ jest bardzo mały
Listwy martenzytu są równoległe do siebie.
Płytkowy
Występuje rzadko
Kryształy mają kształt płytek zbliżonych do soczewek.
Może też powstać austenit szczątkowy
Martenzyt jest większy niż objętość właściwa austenitu
Bainityczna
- Przemiana częściowo dyfuzyjna
- Produktem jest bainit – mieszanina przesyconego ferrytu i wydzielonych węglików
- W miarę obniżania temp zwiększa się udział przemiany bezdyfuzyjnej i tym samym twardość bainitu
- szybkość chłodzenia mniejsza niż prędkość krytyczna
Bainit – mieszanina ferrytu przesyconego węglem i dyspersyjnych węglików
Bainit górny - bardziej iglasty
Bainit dolny – listwy, bliżej do martenzytu.
Bardziej szczegółowo :

 Przemiana perlityczna- jest dyfuzyjna, co oznacza że do jej rozpoczęcia i przebiegu konieczne jest przegrupowanie atomów węgla
i żelaza drogą dyfuzji. Po chłodzeniu austenitu poniżej temperatury Ar1 zaczynają powstawać zarodki perlitu na drodze
heterogenicznej. Zarodkami mogą być nie rozpuszczane całkowicie cząstki cementytu lub drobne wydzielenia ferrytu, które
powstają na granicach ziarn austenitu. Prędkość przemiany perlitycznej zależy od szybkości zarodkowania koloni perlitycznej. W
warunkach izotermicznych szybkość wzrostu kolonii perlitu jest stała i również odległości między płytkami są stałe- nie zależą od
struktury austenitu. W miarę obniżania temperatury, odległości między płytkami w perlicie zmniejszają się, co z jednej strony jest
spowodowane obniżeniem szybkości dyfuzji a z drugiej większym zasobem energii swobodnej przy zwiększonym przechłodzeniu.
Pozwala to na utworzenie granicy międzyfazowych o większej powierzchni.

Przemiana bainityczna- zachodzi w stalach węglowych poniżej temperatury najmiejszej trwałości austenitu. Jest również
nazywana przemianą pośrednią. Przyjmuje się że zaczyna się od utworzenia zarodków ferrytu, które powstają na granicach ziarn
austenitu wskutek fluktuacji stężenia węgla. Z ferrytu tego wydzielają się bardzo drobne cząstki węglików. Przemiana bainityczna
zaczyna się po chłodzeniu austenitu do pewnej określonej temperatury. Upodabnia ja to do przemiany martenzytycznej. Od
przemiany martenzytycznej różni się tylko tym że wzrost płytek bainitu jest powolny i ciągły, co świadczy o dyfuzyjnym
charakterze przemiany. Cechy morfologiczne bainitu różnią się od perlitu. Bainit górny jest pierzasty, dolny iglasty. W bainicie
górnym wydzielenia węglików są grubsze i zorientowane przeważnie równolegle do osi płytek ferrytu. W bainicie dolnym węgliki
są drobniejsze i i układają się w poprzeczne pasma pod kątem 55º do osi płytek. Twardość bainitu jest większa od perlitu, a
mniejsza od martenzytu.

Przemiana martenzytyczna- występuje w stopach ale tylko martenzyt węglowy w stali cechuje się wysoką twardością.
Martenzytem nazywamy przesycony roztwor stały węgla w żelazie α, który jest produktem przemiany bezdyfuzyjnej. W układzie
Fe-C przemiana martenzytyczna przebiega tylko jednokierunkowo, podczas gdy w innych stopach jest odwracalna. Siła napędowa
przemiany martenzytycznej jest różnica energii swobodnej między austenitem i martenzytem, ale warunkiem powstania martenzytu
jest chłodzenie austenitu z taka szybkością aby nie ulegała ona wcześniejszej przemianie w perlit lub bainit. Drugim warunkiem
rozpoczęcia się przemiany martenzytycznej jest ochlodzenie austenitu poniżej określonej temperatury zwanej temperatura początku
przemiany martenzytycznej. Jest ona stała dla konkretnej stali i nie zależy od zastosowanej szybkości chłodzenia. Warynkiem
daleszego przebiegu przemiany maretnzytycznej jest obniżenie temperatury . Po przekroczeniu temperatury końca przemiany dalsza
przemiana nie zachodzi, pomiomo że pozostaje jeszcze pewna ilość austenitu. Austenit ten nosi nazwę szczątkowego
 4. Wykres CTPc i CTPi

5.6. -Krytyczna szybkość chłodzenia:

(górna krytyczna szybkość chłodzenia) – najmniejsza prędkość chłodzenia, przy chłodzeniu z której otrzymujemy 100% martenzytu
(nie występuje już troostyt lecz tylko martenzyt szczątkowy). Szybkość chłodzenia, przy której zaczyna pojawiać się martenzyt
nazywamy dolną krytyczną szybkością chłodzenia. Krytyczna szybkość chłodzenia stali zależy nie tylko od zawartości składników
stopowych, ale również od zawartości węgla.
*Troostyl-jest to drobny perlit powstający podczas chłodzenia austenitu.
-Hartowność- jest pojęciem wyrażającym skłonność stali do tworzenia struktury martenzytycznej pod wpływem hartowania. Za
strefę zahartowaną przyjmuje się obszar zawierający co najmniej 50% martenzytu. Twardość strefy  półmartenzytycznej
(zawierającej 50% martenzytu), określa się mianem twardości krytycznej.

Na hartowność stali wpływa wiele czynników, a przede wszystkim jej skład chemiczny, czyli głównie pierwiastki stopowe. Wpływ
ma także wielkość ziarna austenitu, jednorodność austenitu i obecność innych nierozpuszczonych cząstek. Temperatury początku i
końca przemiany martenzytycznej w dużym stopniu zależą od udziału węgla. Im jest go więcej, tym te temperatury są niższe i
trudniejsze do osiągnięcia. Powoduje to, że stal niskowęglowa jest bardziej hartowna od wysokowęglowej. Dodatki stopowe, takie
jak mangan lub chrom, znacznie podwyższają hartowność stali poprzez zmniejszenie krytycznej prędkości chłodzenia, która przy
stalach węglowych wynosi około 400 do 500 °C/s. Możliwość zmniejszenia tej prędkości wpływa na zmniejszenie naprężeń
hartowniczych. Głębokość hartowania, jaką daje się uzyskać w stali węglowej, nie jest większa niż 3 do 10 mm, w zależności od jej
składu. Dodatki stopowe pozwalają zwiększyć głębokość hartowania.
-Utwardzalność - podatność stali na hartowanie. Jest to stosunek największej, możliwej do uzyskania po hartowaniu, twardości
do warunków austenityzowania – zależy ona głównie od stężenia węgla w austenicie
-Przehartowalność - to podatność stali do utwardzania się w głąb przekroju pod wpływem hartowania – zwiększa się w wyniku
wzrostu stężenia węgla i dodatków stopowych w austenicie.

7. Czynniki wpływające na hartowność

- Skład chemiczny - węgiel i wszystkie pierwiastki z wyjątkiem kobaltu, jeżeli są rozpuszczone w austenicie, zwiększają
hartowność stali (przesuwają linie wykresu CTPc w prawo).

- Jednorodność austenitu - im większa jednorodność austenitu tym hartowność stali większa, ponieważ brak jest dodatkowych
zarodków przyśpieszających rozkład austenitu w zakresie przemiany perlitycznej. Niejednorodność austenitu może być
spowodowana obecnością wtrąceń niemetalicznych (tlenki, azotki itp.) i węglików lub również brakiem wyrównania składu
chemicznego w objętości ziaren austenitu.

- Wielkość ziarna austenitu - im większe ziarno tym większa hartowność. Wynika to z faktu zmniejszania się, ilości
uprzywilejowanych miejsc zarodkowania cementytu, którymi są m.in. granice ziaren. Struktura gruboziarnista -ma mniejszą
sumaryczną powierzchnię ziaren w stosunku do struktury drobnoziarnistej.

Reasumując, można powiedzieć, że miernikiem przehartowalności stali jest jej krytyczna szybkość chłodzenia lub tzw. średnica
krytyczna. Stal charakteryzująca się mniejszą krytyczną szybkością chłodzenia hartuje się głębiej przy tej samej średnicy pręta
chłodzonego w tym samym ośrodku chłodzącym (rys.3). Przehartowywalność zależy więc od składu chemicznego stali a także
od jednorodności austenitu i wielkości ziarna przed chłodzeniem.
8. Wpływ dodatków stopowych na hartowność:
Węgiel i wszystkie pierwiastki stopowe Al, B, Bi(bizmut), Co, Cr, Cu, Fe, La(lantan), Mn, Mo, Nb(niob), Ni, Pb, Se, Si, Te, Ti, W, V, Zr,
z wyjątkiem Co, pod warunkiem że są rozpuszczalne w austenicie, zwiększają hartowność stali (przesuwając linie wykresu CTP w
prawo). Przez dodatek tzw. intensyfikatorów, np. boru, tytanu, cyrkonu można dodatkowo wpływać na zwiększenie hartowności.
największy efekt daje odpowiednie wprowadzenie boru, który już przy przy zawartości 0,002% zwiększa głębokość hartowania
1,5÷5 razy.

9. Pojęcia:
-Średnica krytyczna Dk- jest miarą przehartowalności tj, średnica pręta, w którym po zahartowaniu w ośrodku o danej
intensywności chłodzenia uzyskuje się w rdzeniu strukturę o określonym minimalnym udziałem martenzytu, wyrażonym w
procentach np. D88 czy D50. W osi wałka o średnicy krytycznej D50 występuje struktura półmartenzytyczna, której twardość, zależą
od zawartości węgla, którą można odczytać z wykresu:

-Idealna średnica krytyczna- (DĄ). Jest to średnica największego przekroju hartującego się na wskroś w idealnej kąpieli
hartowniczej, odbierającej ciepło z nieskończenie dużą szybkością. Oddawanie ciepła przez element hartowny uzależnione jest w
tym przypadku od jego przewodności cieplnej.
-Twardość Krytyczna Hk- jest to twardość strefy o strukturze zawierającej 50% martenzytu, tj. tak zwanej strefy
półmartenzytyczne.
-Pasma hartowności- które jest zbiorem wyników wielu prób hartowania od czoła przeprowadzonych na próbkach
odpowiadających składem chemicznym danemu gatunkowi stali. W typowym paśmie hartowności stali węglowych i
niskostopowych rozrzut twardości sięga 10 i więcej jednostek, zatem błąd ocen może sięgać nawet 20%.
-Krzywa hartowności- opisuje zmiany twardości próbki, w zależności od odległości od chłodzonego strumieniem wody czoła i jest
wynikiem próby Jominy’ego wykonanej dla stali o określonym, znanym składzie chemicznym. Biorąc pod uwagę charakter
typowych krzywych hartowności jako ich matematyczny odpowiednik wykorzystano funkcję w postaci:
DAB)]DiD(Zexp[1HHRC⋅++−⋅+= (1)

gdzie:
HRC – twardość Rockwella w dowolnym odległym o D od czoła punkcie próbki,
aD=, a – odległość od czoła próbki [mm],
H, Z, Di – parametry funkcji zmian twardości,
H – wielkość przedziału twardości (max – min),
Z – intensywność zmian twardości wzdłuż próbki,
Di – pierwiastek odległości od czoła próbki do przekroju o najintensywniejszych zmianach twardości,
B, A – parametry prostej odniesienia.

10. Metody badania hartowność

 
Istnieją zasadnicze metody badania hartowności:
- obserwacja przełomu,
- metoda krzywych U,
-próba hartowania od czoła (próba Jominy'ego)

Obserwacja przełomu jest metodą warsztatową badania hartowności. Przy przełamaniu zahartowanego pręta część zahartowana
ma przełom jedwabisty, matowy, natomiast część nie zahartowana jest błyszcząca. Metodę tę stosuje się do badania stali
narzędziowych.
Metoda krzywych U polega na pomiarze twardości na przekroju zahartowanej próbki o kształcie
cylindrycznym. Próbka musi mieć wystarczającą długość, aby można było pominąć wpływ
chłodzenia od powierzchni czołowych. Po zahartowaniu próbki i wyciągnięciu z jej części
środkowej krążka, mierzy się twardości (HRC) na przekroju poprzecznym wzdłuż średnicy
w dwóch prostopadłych kierunkach. Na wykresie rozkład twardości na przekroju próbki nie
zahartowanej na wskroś przypomina liter U, jak to przedstawia rys. 2. Znając wartość twardości
krytycznej dla danego gatunku stali można rozgraniczyć strefę zahartowaną od nie zahartowanej
i określić grubość strefy zahartowanej.

Badanie hartowności metodą chłodzenia od czoła

 
Badanie hartowności metodą od czoła, czyli próbą Jominy'ego, przeprowadza się opierając się na normie PN-79/H-04402. Metodę
tę stosuje się celem określenia hartowności stali konstrukcyjnych, węglowych i stopowych nie hartujących się w powietrzu.
Badanie przeprowadza się na próbce znormalizowanej o wymiarach podanych na rys. 3.

 
Próbkę wykonaną z badanego gatunku stali wkładamy do pieca elektrycznego nagrzanego do temperatury Ac3÷Ac1+(30÷50 ºC).
Dla stali węglowej temperaturę Ac3 ustalamy z układu równowagi Fe-Fe3C. Aby w czasie nagrzewania zabezpieczyć próbkę przed
odwęgleniem, wkładamy ją do metalowego pudełka i obsypujemy opiłkami żeliwa. Głowa próbki powinna nieco wystawać z opiłek.
W stalach niskowęglowych nie zauważono wyraźnych skutków odwęglenia i dlatego wyżej opisane zabezpieczenie jest czasem
pomijane. Wygrzewanie próbki w piecu elektrycznym powinno trwać około 45 minut. Po upływie tego czasu należy chwycić
kleszczami główkę próbki, wyjąć z pieca i wstawić do uchwytu aparatu Jominy'ego. Schemat aparatu Jominy'ego przedstawiono na
rys. 4.

 
Po wstawieniu próbki do uchwytu aparatu i odsunięciu przesłony dyszy wodnej czoło próbki jest intensywnie chłodzone wodą.
Czas zużyty na wyjęcie próbki z pieca i wstawienie do aparatu nie powinien przekraczać 5 sekund. Próbki należy chłodzić co
najmniej 10 minut. Po ostygnięciu próbki szlifujemy wzdłuż dwu przeciwległych tworzących, zdejmując z każdej strony warstwę
około 0,4 mm. W czasie szlifowania należy próbkę intensywnie chłodzić. Na oszlifowanych powierzchniach wykonujemy pomiary
twardości aparatem Rockwella (HRC), na długości 20÷50 mm w odległościach co 2 mm od czoła próbki. Przedstawiwszy graficznie
otrzymywane wyniki stwierdzamy, że w miarę zwiększania się odległości od czoła następuje łagodne zmniejszenie się twardości
stali hartującej się głęboko (stal stopowa) oraz wyraźny spadek twardości stali płytko hartującej się (stal węglowa), jak to podano
przykładowo na rys. 3
Celem wyznaczenia odległości od czoła, na której próbka uległa zahartowaniu (osiągnęła twardość krytyczną Hk), należy wpierw
z wykresu przedstawionego na rys. 5 odczytać twardość krytyczną dla danego gatunku stali. Opieramy to na praktycznym
założeniu, że twardość martenzytu (a także strefy półmartenzytycznej) zależy od zawartości węgla. Znając twardość krytyczną
badanej stali wyznaczamy z rys. 6 odległość krytyczną lk w mm. Dla określenia średnicy krytycznej badanej stali przy hartowaniu
w wodzie o temperaturze 10÷25 ºC i w oleju o temperaturze 15÷70 ºC można posłużyć się wykresem przedstawionym na rys. 6.

 
Z próby Jominy'ego można więc odczytać:
-maksymalną twardość stali
-charakter zmian twardości, a więc po odpowiednim przeliczeniu inne własności mechaniczne,
-średnicę krytyczną w danym ośrodku chłodzącym oraz za pomocą odpowiednich monogramów idealną średnicę krytyczną.

 
Krzywe hartowności otrzymane z próby Jominy'ego mogą się trochę różnić dla poszczególnych wytopów stali tego samego
gatunku, a nawet dla próbek pochodzących z różnych części wlewka. Wynika to z dopuszczalnych wahań składu chemicznego,
jednakowej wielkości ziarna i innych czynników. Na podstawie masowych badań różnych części wlewków otrzymuje się wiele
punktów, które wykazują pewien rozrzut twardości. Jeżeli punkty te ograniczyć obustronnie liniami, to powstanie tak zwane
pasmo hartowności danej stali, określające możliwe wahanie hartowności stali danego gatunku. Na rys. 7 przedstawiono pasmo
hartowności dla wybranych stali.

11. Obróbka cieplna stali

Klasyfikacja rodzajów obróbki cieplnej
Operacje wyżarzania- przez wyżarzanie rozumiemy zabieci cieplne, które w mniejszym lub większym stopniu prowadzą do stanu
równowagi termodynamicznej w obrabianym stopie. Są to najczęściej: nagrzewane do określonej temperatury, wygrzewane i
chłodzone.
Wyżarzanie ujednoradniające- polega na nagrzaniu stali do temperatury zbliżonej do linii solidus, wygrzewaniu w tej temperaturze
aż do zajścia dyfuzji i wyrównaniu składu chemicznego oraz chłodzeniu.
Wyżarzanie przegrzewające- przeprowadza się podobnie jak ujednoradniające, lecz celem jego jest spowodowanie rozrostu ziarn i
ułatwienie skrawalności stali.
Wyżarzanie grafityzujące- jest to długotrwałe wygrzewanie stali powyżej Ac3 celem rozkładu cementytu na grafit- przeprowadza
się je przy produkcji żeliwa ciągliwego.
Wyżarzanie normalizujące- polega na nagrzaniu do stanu austenitycznego, tzn 30-40ºC powyżej linii GSE i następnie stłudzeniu na
wolnym powietrzu, w celu rozdrobnienia ziarn i ujednoliceniu struktury.
Wyżarzanie zupełne- prowadzi do wytworzenia struktury zbliżonej do stanu równowagi. Polega na austenityzowaniu stali, jak przy
normalizowaniu, i następnie studzeniu w piecu. Celem zabiegu jest zmniejszenie twardości i naprężeń wewnętrznych oraz
zwiększenie ciągliwości stali.
Wyżarzanie niezupełne- przeprowadza się podobnie jak wyżarzanie zupełne, z tym że temperatura wyżarzania jest pośrednia
pomiędzy Ac1- Ac3 dla stali podeutektoidalnych oraz między Ac1-Acm dla stali nadeutektoidalnych. Cel zabiegu jest analogiczny
jak przy wyżarzaniu zupełnym.
Wyżarzanie izotermiczne- polega na austenityzowaniu stali jak przy wyżarzaniu zupełnym i następnie szybkim ochłodzeniu do
temperatury leżącej poniżej Ar1, i wyżarzaniu w tej temperaturze aż do zajścia przemiany perlitycznej. Celem zabiegu jest
zmniejszenie twardości stali.
Wyżarzanie perlityzujące- jest podobnie do wyżarzania izotermicznego, z tym ze nie jest konieczne szybkie studzenie do
temperatury perlityzowania. Zwykle do perlityzowania stal jest ponownie nagrzewania do temperatury austenityzoania w celu
zahartowania. W wyniku perlityzowania uzyskuje się rozdrobnienie ziarna austenitu, a tym samym zwiększenie dyspersji
martenzytu.
Wyżarzanie sferoidyzujące- zwane również zmiękczajacym, polega na przemianie cementytu płytkowego w kulkowy, co prowadzi
do zmniejszania twardości stali i poleprzeniu obrabialności mechanicznej.
Wyżarzanie rekrasltylizujące- stosowanie po uprzednim zgniocie, przeprowadza się w temperaturze poniżej Ac1, ale powyżej
temperatury rekrystalizacji w celu usunięcia skutków zgniotu.
Wyżarzanie odprężajace- polega na wygrzaniu wyrobów do temperatury poniżej Ac1(zwykle poniżej 650ºC), wygrzaniu w tej
temperaturze a następnie studzeniu. Celem obrobki jest zmniejszenie naprężeń wewnętrznych bez wywołania zmian
strukturalnych. Odmianą tego wyżarzania jest wyżarzanie stabilizowane, które przeprowadza się w temperaturze poniżej 150ºC w
celu zmniejszenia naprężeń własnych. Przeprowadza się również stabilizowane naturalne w temperaturze otoczenia przez długi
czasu.

Operacje Hartowania- w przeciwieństwie do zabiegów wyżarzania hartowanie, zwłaszcza martenzytyczne, prowadzi do

powstawania struktury nierównowagowej.Celem zabiegu jest znaczne zwiększenie twardości wyrobu.
Rozróżniamy następujące metody harowania: objętościowe i powierzchniowe.
Hartowanie objętościowe- polega na nagrzaniu elementu na wskroś i może być realizowane z różnymi prędkościami studzenia.
 
Hartowanie zwykłe 
Polega na nagrzaniu przedmiotu hartowanego do zakresu austenitu, a następnie szybkim schłodzeniu w kąpieli chłodzącej, zwykle
wodnej lub olejowej, poniżej temperatury początku przemiany martenzytycznej, aż do temperatury otoczenia. Szybkość
chłodzenia powinna być dobrana tak, by nie nastąpiły odkształcenia hartownicze. Chłodzenie w wodzie jest bardziej intensywne,
niż w oleju.
Hartowanie stopniowe 
Polega na nagrzaniu przedmiotu hartowanego, a następnie szybkiemu schłodzeniu w kąpieli chłodzącej, zwykle ze stopionej
saletry, do temperatury nieco powyżej temperatury przemiany martenzytycznej i przetrzymaniu w tej temperaturze, by nastąpiło
wyrównanie temperatur w całym przekroju przedmiotu. W drugiej fazie, już w kąpieli wodnej lub olejowej, następuje dalsze
schładzanie, w celu uzyskania przemiany martenzytycznej. Zaletą tej metody jest uniknięcie naprężeń hartowniczych. Wymaga
jednak dużej wprawy przy określaniu czasu kąpieli pośredniej.
Hartowanie izotermiczne 
Jest hartowaniem, w którym nie zachodzi przemiana martenzytyczna. Nagrzany przedmiot utrzymuje się w kąpieli z roztopionej
saletry lub ołowiu, w temperaturze powyżej początku przemiany martenzytycznej. Nazwa metody pochodzi od faktu, iż kąpiel
zachowuje stałą temperaturę. W hartowaniu tego typu nie powstaje martenzyt, lecz następuje rozpad austenitu na inne fazy, np.
bainit, dając stali własności podobne jak po hartowaniu z odpuszczaniem. Zaletą metody jest brak naprężeń hartowniczych, lecz
jest ona procesem długotrwałym, niekiedy przeciągającym się do kilku godzin.
Hartowanie powierzchniowe 
metoda, w której, nie nagrzewa się całego przedmiotu (hartowanie na wskroś) lecz tylko powierzchnie przedmiotu. W związku z
tym tylko warstwa powierzchniowa podlega hartowaniu. Stosowane wszędzie tam, gdzie wymagane jest utwardzenie tylko
fragmentów powierzchni przedmiotu. Istnieje kilka metod hartowania powierzchniowego.
 
Wykres procesów hartowania: A - zwykłe, B - stopniowe, C - z przemianą izotermiczną
Operacje odpuszczania- odpuszczanie polega na nagrzaniu uprzednio zahartowanego przedmiotu do temperatury leżącej poniżej
Ac1, co prowadzi do usunięcia naprężeń oraz przemian wywołanych zmniejszeniem twardości i wzrost plastyczności stali.
Operacje patentowania- patentowaniem nazywamy obróbkę mającą na celu uzyskanie drobnego perlitu. Po austenityzowaniu
następuje szybkie schłodzenie do temperatury ok 500ºC i wytrzymaniu w tej temperaturze przez okres wystarczający do zajścia
przemiany perlitycznej.
Operacje przesycenia i starzenia- mogą być stosowane w stopach, w których następuje zmniejszenie rozpuszczalności składnika w
stanie stałym z obniżeniem temperatury.
Przesycenie ma na celu uzyskanie przesyconego roztworu stałego.
Starzenie prowadzi do wydzielenia dyspersyjnych cząstek. Efektem tego jest wzrost twardości i wytrzymałości stopu oraz spadek
plastyczności.
Operacje wymrażania- wymrażanie polega na obniżeniu temperatury zahartowanego przedmiotu poniżej 0ºC. Ma na celu dalsze
rozłożenie austenitu nie przemienionego w martenzyt. Ze względu na skłonność austenitu do stabilizacji wraz z upływem czasu,
wymrażanie powinno być przeprowadzane bezpośrednio po zahartowaniu.
 
Wykres Żelazo - Węgiel z oznaczonymi rodzajami obróbki cieplnej 

 Z wykładu;
Grzanie- jednokrotne lub wielokrotne podwyższenie i następnie utrzymanie temp wsadu; (krzywa łamana AE)
*grzanie objętościowe- grzanie wsadu w całej objętości;
*grzanie powierzchniowe- grzanie warstwy wierzchniej wsadu;
Podział grzania:
-Nagrzewanie- ciągłe lub stopniowe podwyższanie temperatury wsadu( odcinek AD iMN)
-Podgrzewanie- podwyższenie temp. wsadu do wartości pośredniej (odcinek AB)
-Dogrzewanie- podwyższenie temp wsadu od wartości pośredniej do wartości docelowej (odc. CD)
-Wygrzewanie- wytrzymanie wsadu w temp. pośredniej lub docelowej( odc. BC i DE)

Chłodzenie- obniżanie temp. wsadu do temp. otoczenia lub innej( odc. EL, EL’ i EK lub odc. łamane EJ i EJ’)
*ciągłe- chłodzenie bez przystanków temperatury( odc EL, EL’ i EK)
*stopniowe- chłodzenie przerywane- z jednym lub więcej przystankiem temperatury( odc. EJ i EJ’)

Podział chłodzenia:
-Podchładzanie- chłodzenie do temp wyższej niż zamierzona końcowa temp. chłodzenia( odc. EF)
-Dochładzanie- chłodzenie od najniższej temperatury odchładzania do zamierzonej końcowej temp. chłodzenia( odc. GH)
-Wychładzanie- wytrzymywanie wsadu w zakresie temperatur odchładzanie lub w temperaturze końca chłodzenia ciągłego
wyższej od temperatury otoczenia (odc. FG i HJ)) przez czas niezbędny do wyrównania się temperatury w całej objętości lub do
zajścia określonych procesów
-Wymrażanie- dochładzanie w środowisku o temperaturze niższej niż 0’C i wychładzanie w tej temp. (odc. LM)
-Studzenie- powolne chłodzenie np. z piecem lub w spokojnym powietrzu (odc. EK lub odc. łamany EJ’)
-Oziębianie- Szybkie chłodzenie np. w wodzie lub oleju (odc EL i EL’ lub odc łamany EJ)

12. Rodzaje ośrodków chłodzących:

•Woda, roztwory wodne soli, zasad, polimerów
•Oleje hartownicze
•Kąpiele solne i metalowe
•Ośrodki sfluidyzowane
•Powietrze i inne gazy
14. Podział stopów żelaza