Classroom Management

Do wszystkich czterech części podręcznika przygotowałem sposoby mające na celu zwiększenie

jakości pracy wychowawczej i jednocześnie wspierające nauczanie języka angielskiego. Prezentuję
rozwiązania uzasadnione pedagogicznie, które sprawdziłem zarówno ja sam, jak i nauczyciele, którzy
poznali proponowane przeze mnie strategie. Czy zatem każda przedstawiona tu metoda może być
zastosowana przez Czytelnika bez względu na sytuację? Oczywiście, że nie.
Dla potrzeb nauczania, ale także samokształcenia w zakresie prezentowanych metod, opracowałem
model, który nazwałem modelem czterech kół zębatych. Aby działanie nauczyciela było w pełni peda-
gogicznie skuteczne, wszystkie elementy uwzględnione w modelu muszą być obecne. Co więcej, muszą
być ze sobą skoordynowane. Oznacza to, że nie najlepszym pomysłem jest nauczenie się którejkolwiek
z metod i skoncentrowanie się wyłącznie na tym, jak należy działać. Co więc musimy uwzględnić?
Pierwsze koło zębate to nauczyciel, a więc potencjalny użytkownik metody. Jeżeli nauczyciel chce
wpływać na innych, to musi przede wszystkim poznać siebie samego, swoje codzienne reakcje, wzory
komunikacyjne i ich wpływ na zachowanie uczniów. Z tym wiąże się między innymi fakt, iż nie wszystkie
metody będą odpowiadały każdemu nauczycielowi.
Drugie koło zębate to metoda. Trzeba pamiętać, że ta sama metoda stosowana przez różne osoby
staje się inną metodą. Istotną rolę odgrywają w tym przypadku wyznawane standardy etyczne oraz
przyjmowane prywatnie teorie edukacyjne, ale także, np. to, jak wyglądamy czy jak się poruszamy. Na
przykład, nie każdy nauczyciel może z przekonaniem stosować metody kooperacyjne, które opierają
się na współpracy z uczniem (zwłaszcza gdy jest to uczeń, który początkowo okazywał nauczycielowi
pogardę lub lekceważenie).
Trzecie koło zębate to uczeń. Nie każda metoda działa w każdym przypadku. Śrubokrętem wkręcimy
gniazdko w ścianie, ale trudno jest nim wbić gwóźdź czy wywiercić dziurę w betonie. Zatem należy
zacząć od postawienia odpowiedniej diagnozy, np. dotyczącej zaburzeń zachowania. Taka diagnoza
potrzebna jest nie tylko do wyboru odpowiedniej metody, ale także jest podstawą do podjęcia decyzji
o tym, czy w przypadku poważniejszej sytuacji nie należałoby skorzystać ze specjalistycznej pomocy.
Czwarte koło zębate to kontekst oddziaływań. Musimy zatem zastanowić się, jak inne osoby, np. rodzice,
nauczyciele, pozostali uczniowie, wpływają na skuteczność naszych działań oraz jak te działania
wpływają na nich. Każde środowisko funkcjonuje inaczej i jego znajomość powinna być uwzględniona
przy podejmowaniu odpowiednich działań przez nauczyciela.

osoba osoba kontekst

nauczyciela technika sytuacyjny
ucznia

Rys. Model czterech kół zębatych dotyczący radzenia sobie z zachowaniami destruktywnymi
uczniów (J. Pyżalski, Nauczyciele – uczniowie. Dwa spojrzenia na dyscyplinę w klasie, Impuls, Kraków 2007).
Czytając moje metodyczne opracowania, warto cały czas pamiętać o modelu czterech kół zębatych
i uwzględniając elementy w nim zawarte, podejmować odpowiednie decyzje dotyczące tego, czy
w ogóle i w jakich sytuacjach stosować określoną metodę.

267

!267-272 Voices TB 1A.indd 267 2/4/11 2:58:33 AM

 Jak budować koncentrację
i zaangażowanie uczniów?
Według wielu nauczycieli, największym problemem w ich
codziennej pracy jest zbyt niska motywacja uczniów
do nauki. Nauczyciele obserwują, że uczniowie nie są
wystarczająco ambitni i nie angażują się w to, co się
dzieje na lekcjach. W efekcie nauczyciel ma poczucie,
że jego wysiłki idą na marne – nie spotykają się
z pozytywnym odbiorem uczniów.
Z motywacją uczniów do nauki bywa bardzo różnie.
Po pierwsze, są grupy uczniów pochodzące z środowisk,
gdzie nie ceni się nauki, czy wręcz takich, w których
osoby zaangażowane w naukę czy życie szkoły są wy-
śmiewane. Różnice mogą także dotyczyć nie całych
środowisk, lecz poszczególnych uczniów, których sytu-
acja życiowa i wcześniejsze doświadczenia przekładają
się na to, w jakim stopniu są skłonni angażować się
w naukę i inne działania, które mają miejsce w szkole.
Jeśli zatem chcemy, by nasi uczniowie byli skoncentro-
wani na tym, co się dzieje na lekcji i poświęcali czas na
naukę języka angielskiego zarówno w klasie, jak i poza
nią, to należy motywację uczniów wspierać.
Warto zauważyć, że nauczyciel ma niewielki wpływ na
szereg czynników, które decydują o motywacji ucznia.
Na przykład, nie ma wpływu na postawę rodziców, któ-
rzy uważają, że nie warto się uczyć. Nie polepszy także
sytuacji materialnej rodziny wychowanka – brak pie-
niędzy ogranicza różne pozaszkolne możliwości edu-
kacyjne (wyjazdy, korzystanie z płatnych zajęć pozalek-
cyjnych). Nauczyciel nie może też wymazać z pamięci
wychowanka wcześniejszych negatywnych doświad-
czeń związanych z środowiskiem szkolnym, np. pora-
żek, konfliktów z nauczycielami czy uczniami. Te wyżej
wymienione, jak również i wiele innych, niezależnych
od nauczyciela czynników może sprawiać, że zaanga-
żowanie ucznia będzie w danym momencie zbyt małe,
a jego postawa wobec szkoły i nauczyciela obojętna
lub nawet wroga. Jakie więc są w takich przypadkach
możliwości oddziaływania nauczyciela? Niewątpliwie
niezwykle istotny jest sposób, w jaki nauczyciel planuje
swoje lekcje i jak podczas zajęć komunikuje się z ucznia-
mi. Ciekawe, angażujące uczniów prowadzenie zajęć to
najlepsza strategia zapobiegająca negatywnym zacho-
waniom podczas lekcji. Stosując analogię do występu
– jeżeli publiczności dany występ się podoba, to z re-
guły nie trzeba podejmować żadnych szczególnych
działań, by widzowie zachowywali się w sposób właści-
wy do okoliczności. Tak samo jest z lekcją. Uczniowie,
którzy wykazują zainteresowanie i biorą w niej czynny
udział, nie będą lub rzadko będą zachowywać się w spo-
sób niewłaściwy.
Motywacja uczniów (przejawiająca się zaangażowa-
niem i koncentracją na tym, co się dzieje na lekcji) za-
leży w dużym stopniu od tego, jak zorganizowana jest
lekcja i jak przebiega komunikacja nauczyciela z uczniami.
268
!267-272 Voices TB 1A.indd 268
Temu zagadnieniu poświęcona jest pierwsza część po-
radnika.
Tok lekcji, czyli od dzwonka
do dzwonka
Istnieje wiele rozwiązań możliwych do zastosowania na
różnych etapach jednostki lekcyjnej, które mogą prze-
kładać się na podwyższenie motywacji i zaangażowa-
nia uczniów w zajęcia.
Na dobry początek…
To, jak zaczynamy lekcję, jest bardzo istotne. Jeśli uda
nam się na samym początku sprawić, że uczniowie
przystąpią do pracy i wykażą zainteresowanie tym, co
dzieje się w klasie, to jest to już połowa sukcesu. Pozo-
staje nam tylko utrzymać ten stan do końca zajęć. Jak
to zrobić? Poniżej przedstawiam i opisuję kilka propo-
zycji, które mogą okazać się użyteczne.
Zadanie testowe na tablicy
Jak to zrobić?
Przed każdymi zajęciami przygotowujemy na tablicy jed-
no zadanie testowe dotyczące ostatnio zrealizowanego
materiału lub pracy domowej. Możliwości tego, jakie to
będzie zadanie jest wiele. Może to być zdanie, w którym
należy odnaleźć błąd, zdanie, do którego należy wstawić
wyraz lub wyrażenie, dokonując wyboru spośród poda-
nych możliwości, uzupełnienie luki w zdaniu bez poda-
nych możliwych odpowiedzi itd. Ważne jest, aby ucznio-
wie wiedzieli o czekającym na nich zadaniu, które mają
wykonać zaraz po wejściu do klasy. Muszą zapoznać się
z tym zadaniem i znaleźć właściwą odpowiedź. Mogą, np.
zajrzeć do notatek z poprzednich lekcji, do podręcznika,
a nawet zapytać ucznia, który zna odpowiedź. Możemy też
zaproponować, że po wpisaniu tematu lekcji do dzienni-
ka i sprawdzeniu obecności wybierzemy losowo ucznia
i poprosimy go o rozwiązanie zadania. Za udzielenie do-
brej odpowiedzi możemy nagrodzić ucznia plusem.
Co to daje?
To proste rozwiązanie przynosi naprawdę wiele korzyści
pedagogicznych. Po pierwsze, istnieją spore szanse, że
uczniowie zaraz po wejściu do klasy zajmą się właśnie języ-
kiem angielskim. Nie będą więc rozmawiać o innych spra-
wach między sobą czy czekać na rozpoczęcie właściwej czę-
ści lekcji. Nawet najsłabsi uczniowie, którzy rzadko się uczą
czy wykonują zadania domowe, będą przeglądać notatki,
podręczniki lub pytać kolegów o właściwe rozwiązanie. Je-
śli uda się im prawidłowo odpowiedzieć i otrzymać plusa,
potraktują to jako sukces związany z nauką języka angiel-
skiego i być może zmotywuje ich to do dalszej nauki.
Emocje, które towarzyszą uczniom podczas szukania
odpowiedzi, stanowią doskonały grunt do tego, aby wy-
korzystać tę metodę jako okazję do powtórzenia danego
zagadnienia. Można, na przykład, wytłumaczyć, dlaczego
dane rozwiązanie jest prawidłowe z gramatycznego punk-
tu widzenia albo dlaczego zaproponowane przez ucznia
słowa będą błędnie zastosowane w danym zdaniu. Wresz-
2/4/11 2:58:39 AM
 cie, jeśli bacznie obserwujemy pracę uczniów podczas po-
szukiwania rozwiązania, możemy zauważyć, że większość
uczniów w klasie ma problem ze znalezieniem prawidło-
wej odpowiedzi. To zaś jest znakiem dla nauczyciela, że
należy raz jeszcze omówić określoną partię materiału.
Niebagatelną korzyścią jest także to, że uczniowie, roz-
wiązując przygotowane przez nauczyciela zadania, uczą
się technik rozwiązywania zadań testowych stosowanych
często w sprawdzianach lub podczas egzaminu gimna-
zjalnego. Nauczyciel musi tylko pamiętać, aby stosować
ten sam sposób formułowania pytań.
Na co trzeba uważać?
Niektórzy nauczyciele mogą chcieć wyciągać konsekwen-
cje wobec tych uczniów, którzy nie będą znali odpowiedzi
na zadanie na tablicy. Lepsze efekty przyniesie jednak
w tym wypadku niekaranie ucznia. Ta metoda ma moty-
wować w sposób pozytywny i sprawiać, że nawet słabo
uczący się uczeń chociaż trochę zaangażuje się w naukę
języka angielskiego.
Właściwą lekcję można także rozpocząć, zaskakując
uczniów różnymi zajęciami. Rutyna nie sprzyja zwykle
zaangażowaniu w zajęcia – pewna doza kreatywności
w tym obszarze z pewnością okaże się pomocna. Oczywi-
ście nie oznacza to, że każde zajęcia należy rozpoczynać
w nowy, oryginalny sposób. Wystarczy zaproponować
inne rozpoczęcie zajęć choćby kilka razy w semestrze,
a korzyści mogą okazać się spore. Przemyślane i ciekawe
rozpoczęcie zajęć budzi zwykle pozytywne emocje –
uczniowie o nim rozmawiają i przenoszą swoje zadowole-
nie zarówno na nauczyciela, jak i na sam język angielski.
Poniżej proponuję kilka sprawdzonych, prostych do
zrealizowania, pomysłów na niesztampowe rozpoczę-
cie lekcji.
Magiczne pudełko
Jak to zrobić?
Magiczne pudełko to jakikolwiek nieprzezroczysty po-
jemnik, np. pudełko po butach lub metalowe pudełko
po czekoladkach. Przygotowując daną lekcję, wrzucamy
do pudełka przedmioty, które wiążą się z problematyką,
którą będziemy omawiać. Jeżeli na lekcji uczniowie będą
poznawać słownictwo związane z turystyką, możemy do
pudełka wrzucić bilet lotniczy lub kolejowy, folder, mapę,
muszlę przywiezioną znad morza itp. Rozpoczynając
lekcję, prosimy pojedynczych uczniów, żeby wyciągnęli
z pudełka kolejno po jednej rzeczy. Po wyciągnięciu przed-
miotów pytamy uczniów, czy wiedzą, jak dana rzecz nazy-
wa się po angielsku – jeśli uczniowie nie znają poprawnej
odpowiedzi, sami podajemy nazwę i zapisujemy to słowo
na tablicy. Wszystkie przedmioty, które uczniowie wyjmą
z pudełka, możemy ułożyć w widocznym miejscu w klasie
i powracać do ich nazw w trakcie lekcji lub na jej zakoń-
czeniu. Po wyciągnięciu z pudełka wszystkich przedmio-
tów można zapytać uczniów, czy potrafią zgadnąć, co łą-
czy te rzeczy i jaki będzie temat lekcji.
!267-272 Voices TB 1A.indd 269
Ciekawszą i atrakcyjną nawet dla starszych uczniów wer-
sją jest przygotowanie kartonu, do którego uczeń może
włożyć ręce. Uczeń odwraca się tyłem, wkłada do kartonu
dłonie, a my podajemy mu przedmiot, który reszta klasy
może zobaczyć. Uczeń ma za zadanie rozpoznać przed-
miot, kierując się jedynie zmysłem dotyku. Pozostała
część metody przebiega bez zmian.
Co to daje?
Korzyści jest przynajmniej kilka. Po pierwsze, metoda
magicznego pudełka, jeśli nie stosujemy jej zbyt często,
wzbudza zainteresowanie uczniów – i to zarówno tych,
którzy losują przedmioty (za każdym razem powinien to
być ktoś inny), jak i tych, którzy obserwują kolegów i ko-
leżanki. Wywołuje to wiele pozytywnych emocji – szcze-
gólnie w wersji, która wiąże się z rozpoznawaniem kształ-
tów.
Jest to także doskonały sposób nauki słownictwa. Nie
uczymy się z listy czy ilustracji w książce, lecz poprzez
zabawę, co daje zdecydowanie lepsze efekty. Uczeń ła-
twiej zapamiętuje poznane słowa, a także, łączy naukę
z życiem, czyniąc ją mniej abstrakcyjną.
Na co trzeba uważać?
Po pierwsze, metoda ta przynosi największe korzyści, gdy
nie jest nadużywana. Warto więc sięgać po nią najwyżej
kilka razy w semestrze. Po drugie, przyniesie jeszcze lepsze
skutki, gdy przyniesiemy ciekawe przedmioty, które wiążą
się z naszymi przeżyciami, przygodami, o których można
opowiedzieć uczniom. Zachęcam do zadbania o przemy-
ślany wybór przedmiotów, które wrzucimy do naszego
magicznego pudełka. Przy stosowaniu tej metody kre-
atywność nauczyciela popłaca!
Inną ciekawą metodą na rozpoczęcie lekcji jest meto-
da głosowania. Jest to bardzo proste rozwiązanie,
a płynące z niego korzyści – przede wszystkim zaan-
gażowanie uczniów w zajęcia – mogą być znaczące.
Głosowanie
Jak to zrobić?
Przed rozpoczęciem lekcji należy przygotować kilka
(maksymalnie pięć) pytań, które odnoszą się do słownic-
twa, które będzie omawiane na tych zajęciach. Jeżeli bę-
dziemy rozmawiali o zwierzętach, możemy zapytać uczniów,
kto posiada psa lub kto w ciągu ostatnich sześciu miesięcy
odwiedził ze swoim pupilem weterynarza. Pytania możemy
zadawać w języku angielskim, prosząc uczniów, by zgłasza-
li się do odpowiedzi poprzez podnoszenie ręki. Liczymy
odpowiedzi, zapisując przy każdym pytaniu, ilu uczniów
odpowiedziało twierdząco. Na końcu podsumowujemy
wyniki, na przykład mówiąc, że coś nas zdziwiło, gdyż spo-
dziewaliśmy się, że w określony sposób odpowie mniejsza
bądź większa liczba uczniów. Pytać możemy zarówno o fak-
ty: określone zainteresowania, posiadanie różnych przed-
miotów, jak i o plany, np. kto będzie chciał w przyszłości
studiować dany kierunek itp. Przy okazji zadawania pytań
wyjaśniamy słownictwo, które się w nich pojawia.
269
2/4/11 2:58:44 AM

Co to daje?
Ta metoda, przeprowadzona w odpowiedni sposób, przy-
nosi duże korzyści, także biorąc pod uwagę relacje na-
uczyciela z uczniami. Po pierwsze, uczniowie widzą, że
nauczyciel wykazuje zainteresowanie ich osobami pod-
czas nauki języka angielskiego. Po drugie, wielu uczniów
bardziej skoncentruje się na tym, żeby zrozumieć słow-
nictwo pojawiające się w pytaniach. Potrzebują go prze-
cież po to, aby móc adekwatnie zareagować. Metoda
ta sprawia także, że uczniowie od początku lekcji biorą
w niej aktywny udział poprzez odpowiadanie na pyta-
nia, są dużo bardziej aktywni niż podczas lekcji prowa-
dzonej tradycyjnie. Głosowanie czyni też problematykę
lekcji ważną dla uczniów – powiązaną z ich życiowymi
doświadczeniami. To bardzo istotne, bowiem uczniowie,
którzy mają poczucie, że nauczany temat jest powiązany
z ich życiem, są skłonni wkładać w naukę znacznie wię-
cej pracy i dużo bardziej koncentrować się na zadaniach
dydaktycznych.
Na co trzeba uważać?
Sukces prezentowanej metody zależy przede wszystkim
od tego, czy dobrze wybierzemy lekcje, podczas których
omówione zostaną tematy, które szczególnie interesują
uczniów. Z dużym prawdopodobieństwem ciekawy dla
uczniów mógłby być temat współczesnych mediów, gdy-
byśmy pytali uczniów o to, kto posiada konto na portalu
społecznościowym lub kto prowadzi bloga i kto ma swoją
stronę internetową.
Powyższe propozycje na oryginalne rozpoczynanie lekcji
stanowią jedynie mały fragment z całej palety rozwią-
zań, które można tutaj zastosować. Ponadto mogą być
modyfikowane, w zależności od potrzeb nauczyciela
i specyfiki konkretnego zespołu klasowego. Przygotowu-
jąc się do lekcji, należy zadawać sobie pytanie, w jaki
sposób zadbamy o to, aby nasi uczniowie od samego
początku byli aktywni, zaangażowani i zainteresowani
tym, co się dzieje w klasie. Oczywiście nie możemy trak-
tować omawianych rozwiązań jako stuprocentowo sku-
tecznych – nie zawsze, a już na pewno nie wszystkich
uczniów takie rozwiązania zaangażują. Nie powinno nas
to zniechęcać. Potencjalnie kiedy zaczynamy lekcję
w twórczy sposób znacznie zwiększamy szanse na to,
iż część naszych uczniów zaangażuje się i skoncentruje
na tych zadaniach, które im proponujemy, a tym samym
nie będzie zachowywać się niewłaściwie. Warto zwrócić
uwagę, że obok korzyści związanych z porządkiem na
lekcji, osiągamy także wiele korzyści dydaktycznych,
które zwiększają skuteczność procesów nauczania i ucze-
nia się języka angielskiego.
Główna część lekcji
Nie sposób w krótkim tekście zająć się wszystkimi roz-
wiązaniami, które sprawiają, że sposób prowadzenia
lekcji wpływa na zachowania uczniów po tym, gdy za-
jęcia się już zaczęły.
270
!267-272 Voices TB 1A.indd 270
Zwróćmy zatem uwagę na te aspekty, które najczęściej
wymieniane są w literaturze przedmiotu, tj. strukturę,
dynamikę prowadzenia (oraz szerzej komunikowanie
się nauczyciela za pomocą kanału niewerbalnego) oraz
działania związane z nierównomiernym tempem pracy
uczniów na lekcji.
Prawie każdy uczestniczył choć raz w spotkaniu czy
wykładzie, gdzie prelegent był kompetentny, mówił
o rzeczach ważnych i ciekawych, jednak sposób pro-
wadzenia (np. monotonny sposób mówienia) sprawiał,
że wykład wydawał się nudny. Niestety, taka sytuacja
ma czasem miejsce na lekcji w szkole – nawet bardzo
kompetentni, posiadający szeroką wiedzę nauczyciele
przekazują ją w sposób, który nie znajduje uznania
w oczach uczniów, nie budzi ich zainteresowania, ani
nie motywuje do dalszej nauki. Co więc należy zrobić,
aby zajęcia zostały przeprowadzone w sposób atrak-
cyjny? Pomysły, które będą omawiane, są bardzo pro-
ste i wręcz oczywiste. Wiele osób czytając o nich,
pomyśli zapewne: „Po co pisać o rzeczach tak pro-
stych, o których każdy nauczyciel powinien wiedzieć?”
Odpowiedź brzmi następująco: problem nie polega na
tym, aby o tych sprawach wiedzieć, lecz na tym, aby
stosować je w codziennej pracy. Dobrze zatem czytając
ten rozdział, poddać refleksji własną pracę i przeanali-
zować metody, które stosujemy po to, by wspierać mo-
tywację uczniów i ich koncentrację na tym, co dzieje
się na zajęciach.
Zacznijmy od struktury zajęć – jednostka lekcyjna skła-
da się z różnych aktywności, podczas których ucznio-
wie słuchają, mówią, czytają, rozwiązują zadania i wy-
konują inne czynności związane z nauką języka angiel-
skiego. Planując lekcję, należy zastanowić się nad tym,
czy zaplanowana przez nas jednostka lekcyjna nie jest
zbyt monotonna i nie opiera się na jednym rodzaju
aktywności. Gdyby tak było, spora część uczniów,
w szczególności ci, którzy nie lubią danego rodzaju
czynności, może zacząć zajmować się czymś innym lub
przeszkadzać w lekcji. Należy zatem tak planować jed-
nostkę lekcyjną, aby stosować kilka różnych form pra-
cy podczas jednego spotkania.
Przejdźmy teraz do problemu dynamiki zajęć. Badacze
zajmujący się dyscypliną w klasie zauważyli, że ucznio-
wie przestają koncentrować się na przebiegu zajęć
i zachowują się niewłaściwie u tych nauczycieli, których
lekcje są pozbawione planu. Tacy nauczyciele często
w czasie lekcji zastanawiają się nad następnym etapem
zajęć, zmieniają zdanie co do tego, co uczniowie mają
za chwilę robić i wydają niejasne polecenia, których
część uczniów nie rozumie. Istotne jest takie zaplano-
wanie zajęć, by wszystkie aktywności na lekcji były
w sposób spójny połączone i aby w sposób naturalny
przechodzić od jednej aktywności do następnej. Częstym
błędem w tym obszarze jest prawidłowe zaplanowanie
kolejności poszczególnych działań, ale złe rozplano-
wanie czasu przeznaczonego na każdą z nich – wtedy
2/4/11 2:58:59 AM
 uczniom albo nie wystarczy czasu, aby pewne czynności
wykonać, albo też po szybkim skończeniu czynności,
na które zaplanowano zbyt wiele czasu, zaczynają zaj-
mować się czymś innym. Najłatwiejszym sposobem,
aby sprawdzić, czy udało nam się zaplanować w taki
sposób lekcję, jest zastanowienie się, czy jesteśmy przy-
gotowani do tego, by przed rozpoczęciem zajęć w kilku
zdaniach jasno przedstawić uczniom, co będziemy robić
i dlaczego w takiej kolejności, a nie innej. Warto to
zrobić, kierując się starożytną zasadą zalecaną osobom,
które musiały występować publicznie: powiedz, co po-
wiesz, powiedz to, a na końcu powiedz, co powiedziałeś.
Ta w sposób oczywisty brzmiąca zasada jest niestety
bardzo rzadko wprowadzana w życie nie tylko podczas
wystąpień publicznych, ale także podczas zajęć dydak-
tycznych. Metoda ta sprawia, że słuchacze lub uczniowie
(którzy są albo przynajmniej powinni być bardziej
aktywni niż zwykli odbiorcy wystąpienia publicznego)
budują w swoim umyśle jasną strukturę tego, w czym
uczestniczą. Nie dość, że łatwiej będzie im uczestniczyć
w tak zbudowanych zajęciach, to jeszcze więcej z nich
zapamiętają.
Dynamika zajęć jest wyraźnie powiązana ze sposobem,
w jaki komunikuje się nauczyciel. W szczególności waż-
na jest tutaj komunikacja niewerbalna, czyli ta, która
wykracza poza wypowiadane słowa. Na komunikację tę
składają się sposób mówienia (tempo, natężenie i bar-
wa głosu), mimika, gesty, postawa ciała, poruszanie
się, kontakt wzrokowy, a nawet dotyk i sposób ubiera-
nia się. Co komunikacja niewerbalna ma wspólnego
z koncentracją uczniów podczas zajęć? Okazuje się, że
bardzo wiele – chociaż poszczególne aspekty komuni-
kacji niewerbalnej różnią się mechanizmami, dzięki
którym wpływają na to, czy uczniowie są zaangażowani
w nasze zajęcia czy nie. Warto zauważyć, że komuniku-
jemy się niewerbalnie z uczniami nawet wtedy, gdy nie
jesteśmy tego świadomi. Można przestać mówić – za-
trzymujemy wtedy proces komunikacji werbalnej (gło-
sowej). Cały czas jednak wysyłamy sygnały kanałem
niewerbalnym, który, jak pokazują badania, jest bardzo
mocnym nośnikiem komunikatów, szczególnie takich,
które mają ładunek emocjonalny.
Przyjrzyjmy się zatem po kolei najistotniejszym elemen-
tom komunikacji. Sposób, w jaki mówimy, jest bardzo
istotny. Każdy z nas po sposobie mówienia rozpozna,
że nadawca komunikatu, np. podróżnik czy przyrodnik
w programie telewizyjnym, jest pasjonatem tego, czym
się zajmuje. Wystarczy posłuchać go przez chwilę.
Odbiorca może zarazić się entuzjazmem nadawcy
komunikatu, co spowoduje, że słuchający będzie chciał
podążać za treścią wypowiedzi mówiącego. Oczywiście
każdy z nas ma swój własny styl, który wcale nie tak
łatwo modyfikować. Warto jednak zastanowić się nad
tym, jak mój sposób mówienia (a nie to, co mówię)
wpływa na uczniów. Czy mój komunikat jest wciągający?
Czy da się odczuć w nim entuzjazm związany z tym, co
!267-272 Voices TB 1A.indd 271
robię wspólnie z uczniami? Dużym sukcesem jest już
to, że zaczynamy się nad tym zastanawiać. Okazuje się
bowiem, że ucząc w szkole, rzadko kiedy otrzymujemy
informacje zwrotne dotyczące sposobu, w jaki przeka-
zujemy wiedzę lub w ogóle mówimy do uczniów. Jednak
entuzjazm czy pozytywne emocje możemy przekazać
tylko wtedy, gdy naprawdę nam towarzyszą – nie da się
udawać. Warto pamiętać, że komunikacja niewerbalna
może być także nośnikiem komunikatów dotyczących
takich emocji, jak rozczarowanie, gniew, niechęć czy
brak zaangażowania. Wtedy często okazuje się, że
w sposób automatyczny odbierają je nasi uczniowie,
którzy zwrotne reagują także negatywnymi emocjami,
nie sprzyjającymi przecież zaangażowaniu w naukę.
Bez względu na to, w jaki sposób mówimy, warto też
zadbać o to, aby w naszym sposobie komunikacji poja-
wiała się różnorodność. Łatwiej słucha się kogoś, kto
mówi raz ciszej, raz głośniej, raz szybciej, raz wolniej,
kogoś, kto akcentuje ważniejsze treści niż kogoś, kto
mówi monotonnie. Oczywiste? Każdy to przecież wie?
Proszę przypomnieć sobie zatem, ilu my sami mieliśmy
nauczycieli, którzy właśnie w ten sposób mówili.
Następnym ważnym elementem komunikacji niewerbal-
nej jest poruszanie się nauczyciela po sali. Nauczyciel,
który nie stoi bez przerwy za biurkiem, tylko porusza
się po sali, co jakiś czas znajduje się blisko każdego
ucznia. Chodząc po sali, podświadomie wciela się w rolę
gospodarza tego, co dzieje się na lekcji. Zapobiega
tym samym niewłaściwym zachowaniom uczniów, nie
dając im sposobności, by coś złego zrobili.
Warto wreszcie pamiętać o tym, że nie wszyscy ucznio-
wie pracują równomiernie. Mamy w każdej klasie
uczniów wybitnie zdolnych, którzy wykonują zadania
bardzo szybko. Mamy też grupę takich, którzy pracują
szybko, ale bardzo niedokładnie – tak jakby chcieli
mieć od razu za sobą zadanie i zajmować się innymi
sprawami. Są również uczniowie o specjalnych potrze-
bach edukacyjnych, dla których niektóre zadania mogą
być w ogóle niemożliwe do wykonania.
Jak zapobiegać potencjalnym problemom, które mogą
wynikać z nierównomiernej pracy uczniów? Przede
wszystkim istotna jest dobra diagnoza. Musimy znać
swoich uczniów i wiedzieć, jakie są możliwości każdego
z nich. Uczniowie o specjalnych potrzebach edukacyj-
nych mają zwykle wystawioną przez poradnię psy-
chologiczno-pedagogiczną opinię wskazującą na to,
z jakimi zadaniami uczeń może mieć trudności oraz za-
leceniami do pracy wychowawczej i dydaktycznej z tym
uczniem. Podstawowym jednak narzędziem nauczyciela
jest w takich przypadkach obserwacja pracy uczniów
już od pierwszych lekcji z danym zespołem klasowym.
Kiedy już wiemy, jak uczniowie pracują, warto zadbać
o to, aby mieć dla uczniów, którzy pracują wolniej,
szybciej lub po prostu inaczej, zadania alternatywne.
Na przykład, jeśli niektórzy uczniowie pracują zbyt
szybko, to powinniśmy wcześniej mieć przygotowane
271
2/4/11 2:59:04 AM
 dodatkowe materiały dydaktyczne i zadania, które mo- Dr Jacek Pyżalski – wykładowca
żemy im dodatkowo zlecić. Pozwoli to uczniom zdol- w Wyższej Szkole Pedagogicznej
niejszym nie marnować czasu i rozwiązywać zadania w Łodzi, adiunkt w Instytucie
odpowiadające ich kompetencjom. Z kolei uczniowie Medycyny Pracy w Łodzi, czło-
pracujący szybko i niedbale mogą zniechęcić się do nek Zespołu Krajowego Cen-
tego typu pracy, jeżeli będą wiedzieć, że nauczyciel ma trum Promocji Zdrowia w Miej-
dla nich przygotowane dodatkowe zadania. Wreszcie scu Pracy. Kierownik i wykonaw-
przygotowanie zadań zindywidualizowanych do możli- ca w kilkunastu zagranicznych
wości uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych i polskich projektach badaw-
sprawi, że będą oni potrafili włączyć się w tok zajęć czych z zakresu stresu zawodowego nauczycieli, radze-
i osiągnąć sukces – co pośrednio wpływa na ich sto- nia sobie nauczycieli z trudnymi wychowawczo zacho-
sunek do nauki i zachowanie na lekcji. waniami uczniów oraz promocji zdrowia w miejscu pra-
cy. Autor książek „Nauczyciele – uczniowie: dwa spoj-
Koniec lekcji rzenia na dyscyplinę w klasie”, „Agresja elektroniczna
Klarowne zakończenie zajęć, które podsumowuje wśród dzieci i młodzieży”  oraz współautor podręczni-
wszystkie zagadnienia, którymi się zajmowaliśmy, jest ka testowego „Kwestionariusz Obciążeń Zawodowych
bardzo istotne, gdyż pomaga uczniom spojrzeć cało- Pedagoga”. Autor i współautor około 70 publikacji
ściowo na daną partię materiału. Jednym z atrakcyj- w polskich i zagranicznych czasopismach oraz pracach
nych sposobów graficznego podsumowania jest zasto- zbiorowych. Członek Międzynarodowego Komitetu za-
sowanie rysunku szkieletu ryby. Na początku rysujemy rządzającego akcją COST IS0801 (European Coopera-
na tablicy głowę ryby i kręgosłup, które symbolizują tion in the Field of Scientific and Technical Research),
główne podjęte tematy. Następnie dorysowujemy ości której celem jest przeciwdziałanie cyberprzemocy
symbolizujące problemy, ćwiczenia i zagadnienia. Tego wśród dzieci i młodzieży.
typu rozwiązanie jest atrakcyjne dla uczniów i w sposób
obrazowy podsumowuje daną lekcję.
Można też zakończyć zajęcia (szczególnie, gdy pozosta-
ło nam kilka minut), prosząc uczniów, by na podstawie
materiałów z kończącej się właśnie lekcji przygotowali
na małej kartce zadanie testowe dotyczące wybranego
zagadnienia. To rozwiązanie możemy połączyć z meto-
dą „Zadanie testowe na tablicy” opisaną wyżej. Dajemy
podpowiedź uczniom, że któreś z przygotowanych przez
nich pytań pojawi się na początku następnej lekcji jako
zadanie testowe do rozwiązania przez wszystkich
uczniów.
Podsumowując – każdy, kto chce zapobiegać niewłaści-
wym zachowaniom uczniów poprzez budowanie ich za-
angażowania i motywacji do nauki, może wykorzystać
przedstawione w tej części cyklu propozycje. Oczywiście
stanowią one jedynie inspirację – tego typu rozwiązań
jest znacznie więcej i z pewnością każdy Czytelnik ma
swoją bazę takich rozwiązań, które sprawdził w praktyce.
Być może ktoś nawet stosował rozwiązania zbliżone do
tych, które przedstawiłem w tekście.
Jacek Pyżalski

272

!267-272 Voices TB 1A.indd 272 2/4/11 2:59:10 AM