E Wyklad

e-wykład
Studium TALENT
Matematyka
rok szkolny 2005/2006
autorzy: Mateusz Jędrzejewski,

Krzysztof śółtański.
Wrocław, 2005-2006
Wstęp
Niniejszy dokument stanowi elektroniczną notatkę z wykładów.

Notatki pt. e-wykład zawierają wykłady ze Studium TALENT – Matematyka 2005/2006.
Zajęcia odbywały się w soboty 7:30-9:00 w sali 301 (D-1), prowadził je doc. Janusz Górniak.
Cykl wykładów zakończył się egzaminem (8 marca 2006 r.).
Autorami notatek wykładów są dwaj uczniowie Liceum Ogólnokształcącego Nr VII

im. K. K. Baczyńskiego we Wrocławiu. Mateusz i Krzysztof uczęszczają do klasy 3G.
Z autorami stale współpracuje:
Michał Nawotka z klasy IIIG oraz Grzegorz Musiał z klasy 3H.
Szczególne podziękowania naleŜą się takŜe: ElŜbiecie Głogowskiej oraz Pawłowi
Szczepkowskiemu za dostarczenie list z ciekawymi zadaniami.
Ta praca jest rozpowszechniana za darmo do uŜytku w celach edukacyjnych.

Nie moŜna zmieniać jej treści bez zgody autorów.
Do tworzenia wykresów wykorzystano program Graph.
NaleŜy pamiętać, Ŝe praca moŜne zawierać błędy, mijać się z prawdą lub być
niekompletna, ale za to autorzy nie ponoszą Ŝadnej odpowiedzialności.
Zawsze mile widziane jest zgłaszanie błędów, czy wątpliwości autorowi

co do zawartości merytorycznej pracy.
linki:
www.e-zeszyty.twoj.info z tej strony zawsze moŜna ściągnąć najnowszą wersję
tego pliku z wykładami,
www.pwr.wroc.pl strona Politechniki Wrocławskiej,
www.talent.pwr.wroc.pl oficjalna strona Studium TALENT,
www.wppt.pwr.wroc.pl strona Wydziału Podstawowych Problemów Techniki.
autorzy
e-mail: e-zeszyty@twoj.info
e-wykład Studium TALENT – Matematyka rok szkolny 2005/2006
Spis treści data aktualizacji: 2006-04-01 17:59:34
Spis treść
wykład 1. 2005-10-22 _____________________________________________________- 3 -

wykład 2. 2005-10-29 _____________________________________________________- 6 -
wykład 3. 2005-11-05 ____________________________________________________- 10 -
wykład 4. 2005-11-19 ____________________________________________________- 16 -
wykład 5. 2005-11-26 ____________________________________________________- 20 -
wykład 6. 2005-12-02 ____________________________________________________- 24 -
Twierdzenie o całkowalności kaŜdej funkcji ciągłej ____________________________ - 26 -
wykład 7. 2005-12-10 ____________________________________________________- 27 -
Twierdzenie Rolle’a ______________________________________________________ - 30 -
Twierdzenie Lagrange’a___________________________________________________ - 31 -
wykład 8. 2005-12-17 ____________________________________________________- 32 -
Funkcja z argumentem w górnej granicy całkowania___________________________ - 34 -
wykład 9. 2006-01-07 ____________________________________________________- 36 -
Twierdzenie o funkcji z argumentem w górnej granicy całkowania _______________ - 36 -
Twierdzenie Leibnitza-Newtona ____________________________________________ - 38 -
wykład 10. 2006-01-14 ___________________________________________________- 39 -
Obliczanie objętości i pola _________________________________________________ - 39 -
Twierdzenie o całkowaniu przez części _______________________________________ - 42 -
wykład 11. 2006-02-25 ___________________________________________________- 44 -
Twierdzenie o całkowaniu przez podstawianie ________________________________ - 45 -
wykład 12. 2006-03-04 ___________________________________________________- 47 -
Zastosowania całek _______________________________________________________ - 48 -
Obliczenia granic ciągów przez całkowanie ___________________________________ - 49 -
Dodatek A: Wzory sumacyjne _____________________________________________- 50 -
Dodatek B: Podręczny zbiór twierdzeń i definicji z wykładów ____________________- 51 -
Dodatek C: Spis podstawowych całek nieoznaczonych _________________________- 54 -
Dodatek D: Ćwiczenia w liczeniu całek nieoznaczonych ________________________- 55 -
Dodatek E: Zadania z kolokwiów (treści zadań oraz przykładowe rozwiązania) _____- 67 -
Dodatek F: Pochodne i całki wybranych funkcji ______________________________- 97 -
Dodatek G: Wzory trygonometryczne przydatne przy całkowaniu_________________- 98 -
-2-
wykład 1. data aktualizacji: 2005-10-24 17:04:40
wykład 1. 2005-10-22
1) Słowa kluczowe:
Całka oznaczona Riemanna.

2) Funkcja – odwzorowanie, recepta, „maszynka”, przyporządkowanie.
a) def.: funkcja to przyporządkowanie takie, Ŝe kaŜdemu elementowi ze zbioru X ,
przypisujemy dokładnie jeden element ze zbioru Y .
b) Przykłady funkcji:
● funkcja stała, np. y = 3 ,
● funkcja liniowa, np. y = 2 x + 3 ,
● funkcja kwadratowa, np. y = x 2 + 3 x − 2 ,
● funkcja wielomianowa, np. y = x 4 − x 3 + 3 x + 2 ,
3x − 1
● funkcja homograficzna, np. y = ,
2x + 3
x
● funkcja wymierna, np. y = 2 ,
x + 2x − 2
● funkcja trygonometryczna, np. y = sin x ,
● funkcja wykładnicza, np. y = e x ,
● funkcja logarytmiczna, np. y = log x .
3) Liczby
a) Zbiory liczbowe:
● zbiór liczb naturalnych, „zero raczej nie jest naturalne”
N ∈ {1,2,3,4,...} ,
○ Dygresja o indukcji matematycznej,
○ ℵ0 (czytaj: „alef zero”) – moc zbioru liczb naturalnych,
● zbiór liczb całkowitych,
C ∈ {...,−4,−3,−2,−1,0,1,2,3,4,...},
● zbiór liczb wymiernych,
p
w= ∧ p, q ∈ C ,
q
● zbiór liczb niewymiernych,
● zbiór liczb rzeczywistych,
R ∈ N ∪W ,
○ c (continuum) – moc zbioru liczb rzeczywistych,
○ Czy liczba 2 jest niewymierna?
dowód nie wprost,
teza: liczba 2 jest wymierna.
p
2= ∧ p, q – liczby względnie pierwsze,
q
p2
2= 2
⇒ 2q 2 = p 2 p = 2k 2q 2 = 4k 2 ⇒ q 2 = 2k 2
q
obserwacja: liczby p i q powinny być parzyste,
wniosek: nie moŜna dobrać odpowiednich względnie pierwszych
liczb p i q , więc teza jest fałszywa,
więc liczba 2 jest niewymierna.
-3-
4) Dana jest funkcja f : [a, b] → R

Umowa na kilka najbliŜszych wykładów
f : [a, b]
[a, b] – odcinek ograniczony z domkniętymi końcami,
− ∞ < a < b < +∞
więc funkcja f jest ograniczona.
5) Zastosowanie całek oznaczonych:
a) obliczenia pola figury pod wykresem,
b) obliczania długości krzywej,
c) obliczania objętości brył obrotowych,
d) obliczania pola powierzchni bocznej bryły obrotowej.
6) Sposób na sumowanie pola trapezu krzywoliniowego.
Dana jest funkcja f : [a, b] → R Chcąc policzyć pole figury powstałej pomiędzy
wykresem funkcji a osią OX naleŜy…
funkcja: f
trapez krzywoliniowy
… podzielić ją na „małe” prostokąty tak, Ŝeby suma pól tych prostokątów była zbliŜona
do faktycznego pola figury pod wykresem.
MoŜna zauwaŜyć, Ŝe zwiększanie ilości podziałów odcinka [a, b] powoduje zwiększenie

dokładności obliczania pola figury pod wykresem funkcji.
Przy liczbie podziałów n dąŜącej do nieskończoności suma pól powstałych prostokątów
jest dokładnie równa polu figury pod wykresem funkcji.
-4-
7) Do obliczenia objętości były obrotowej stosuje się podobną technikę.

RównieŜ figurę dzielimy na „małe” prostokąty, ale tym razem jeszcze kaŜdy z nich
obracamy wokół osi OX . W ten sposób otrzymujemy walce. Suma objętości tych walców
da nam szukaną objętość bryły obrotowej.
8) Podział odcinka,
n = 1 , czyli odciek z jednym punktem pośrednim ξ (czytaj: ksi, mała litera greckiego
alfabetu) z wnętrza danego odcinka w dowolnym miejscu
n =1 (1)
ξ 1
(1) (1)
a = x0 b = x1
n=2 (2 ) (2 )
ξ 1
ξ 2
(2) (2 ) (2)
a = x0 x 1
b = x2
n (n ) (n ) (n )
ξ 1
ξ i
ξ n
(n ) (n ) (n ) (n )
x 0 x i −1 x i x n
9) Definicja całki oznaczonej Riemanna.

JeŜeli dla funkcji f ograniczonej na odcinku [a, b] istnieje dla kaŜdego wyboru punktów
pośrednich i nie zaleŜy dokonywanych wyborów podziałów normalnych i punktów
 (n ) 
ξ
n
(n )
∑  i  ∆xi to mówimy, Ŝe:
lim
pośrednich granica ciągu n→∞ f
i =1
funkcja f ma całkę oznaczoną Riemanna na odcinku [ a, b] .
Uzyskaną granicę lim σ n nazywamy wtedy całką Riemanna i oznaczamy
n →∞
limσ n = ∫ f (x )dx
n →∞ a
gdzie σ n (czytaj: sigma, mała grecka litera) to suma pól n-prostokątów
(n )
σ n = ∑ f ξ i  ∆xi ,
n
(n )
i =1  
(n ) (n ) (n )
∆x i
= xi − xi −1 .
-5-
wykład 2. 2005-10-29
1) Ciągi liczbowe:
a) definicja:
● intuicyjna:
ciąg liczbowy to uporządkowany układ liczb
● formalna:
ciąg liczbowy to funkcja określona na zbiorze liczb naturalnych
b) przykład ciągów:
● ciąg stały, np. 1,1,1,1,1,1,... ,
● ciąg arytmetyczny, a n = a1 + (n − 1) ⋅ r , np. 3,5,7,9,11,... ,
● ciąg geometryczny, a n = a1q n−1 , np. 1, 12 , 14 , 18 , 161 ,... ,
1
● inne, np. a n = , 1, 12 , 13 , 14 , 18 ,... ,
n
c) w ciągach moŜemy badać:
● monotoniczność,
● zmienność znaków, np. 1,−1,1,−1,1,−1,1,−1,... ,
● zbieŜność,
ciąg zbieŜny to ciąg, który posiada granicę skończoną.
2) Granica ciągu:
a) definicja:
a −ε a+ε
● intuicyjna:
a
otoczenie liczby a liczby zbiegają się do a , a jest granicą ciągu

● formalna:
liczba a jest granicą ciągu a n jeŜeli:
∧
ε
∨ ∧ a
>0 N n ≥ N
n −a <ε
zapis równowaŜny: ∀ε > 0 ∃N ∀n ≥ N an − a < ε
czytaj: „dla kaŜdej dostatecznie małej dodatniej liczby ε istnieje taka
liczba naturalna N , Ŝe dla kaŜdego n niemniejszego od N jest spełnia
nierówność an − a < ε ”.
Czyli prawie wszystkie wyrazy ciągu zbieŜnego znajdują się
w epsilonowym otoczeniu granicy.
ε – mała grecka litera epsilon
prawie wszystkie wyrazy ciągu – wszystkie wyrazy ciągu
z wyjątkiem co najwyŜej skończonej ich liczby,
-6-
b) przykład:
Sprawdź czy dany ciąg a n jest zbieŜny. Oblicz granicę ciągu a n
2n − 3 („uwolnienie od nieoznaczoności”):
an =
2 + 5n n ⋅ (2 − n3 )
lim a = lim =
n →∞ n ⋅ ( n + 5 )
n 2
hipoteza: n →∞
granicą tego ciągu jest 25 . 2− 3 2

= lim 2 n =
2 n →∞ n + 5 5
a=
5
an − a < ε ∧ ε >0
2n − 3 2 10n − 15 − 4 − 10n − 19
− <ε ⇒ <ε ⇒ <ε
2 + 5n 5 5 ⋅ (2 + 5n ) 5 ⋅ (2 + 5n )
19 < ε ⋅ 5 ⋅ (2 + 5n )
19 19 19
<ε ⇒ ⇒ < 2 + 5n ⇒ − 2 < 5n
5 ⋅ (2 + 5n ) 5ε 5ε
19 2
n> −
25ε 5 entier x (inaczej część całkowita
więc istnieje takie N , Ŝe n ≥ N , lub cecha liczby rzeczywistej x ) –
największa liczba całkowita nie
 19 2  przewyŜszająca liczby x .
N = E −  +1
 25ε 5  Dopuszczalne oznaczenia:
[x] lub E (x )
wniosek: np. x = 1,23 ⇒ E (1,23) = 1
ciąg a n jest zbieŜny,
3) Zadanie:
Sprawdź czy dana funkcja jest całkowalna, jeŜeli tak to wyznacz jej całkę.
a) dana jest funkcja:
f ( x ) = 3 na [0,2]
1. bierzemy dowolny, normalny ciąg podziału

odcinka [0,2] ,
2. bierzemy dowolne punkty pośrednie ξ ,
(n ) (n ) (n ) (n )
σ n = 3 ∆x1 + 3 ∆x2 + ... + 3 ∆xn−1 + 3 ∆xn
σ n = 3 ⋅ (2 − 0) = 6
KaŜdy ciąg stały jest zbieŜny.
σ n = 6 n
→∞
→ 6
2
σ n = ∫ 3dx = 6
0
-7-
b) dana jest funkcja:

y = 1 x=2

f ( x ) =  y = 2 gdy x ∈ 0, 2 )

y = 3 x ∈ (2, 3
Funkcja f jest przedziałami („kawałkami”) stała.
1. bierzemy dowolny, normalny ciąg podziału

odcinka [0,3] ,
(n )
x i
2. bierzemy dowolne punkty pośrednie ξ ,

(n ) (n )
x i −1 x i +1
( )
= 2 ∆x + ... + 2 ∆x + f ξ  ∆x + 3 ∆x + ... + 3 ∆x
( ) ( ) ( ) ( ) n ( )
σn
n n n n n
1
 
i −1
1
424
3
i i i +1 n
(1x44+2... 4
+ x )+ f ξ ( )
1 albo 2 albo 3
(n ) (n ) (n ) (n ) (n ) (n )

i ∆
σ n = 2⋅ x3i + ⋅ xi4 + +
424x
3 ...
0
43  i −1
12 1 +1
4
3n
2−0= 2 (n ) 3 − 2 =1
144244 ∆ x i
3
→0
xi−1→ xi  (n )  xi+1→ xi
f 

ξ ⋅0 = 0
i


Iloczyn ciągu ograniczanego i ciągu zbieŜnego do zera jest

zbieŜny do zera, na podstawie twierdzenia o trzech ciągach.
σ n = 2 ⋅ 2 + 0 + 3 ⋅1 = 4 + 3 = 7
Ciąg jest zbieŜny.
3
lim σ n = 7 = ∫ f (x )dx
n →∞ 0
funkcja f jest nieciągła w x = 2 ,

„Całka oznaczona jest nieczuła na zmianę wartości
funkcji w jednym punkcie.”
JeŜeli funkcja w punkcie nieciągłości będzie miała inną wartość to całka tej funkcji
nie zmieni swojej wartości (patrz pkt. a). Podobnie będzie jeŜeli funkcja będzie
miała więcej niŜ jeden punkt nieciągłości, np. dwa takie punkty (patrz pkt. b).
a) b)
JeŜeli funkcja ma skończenie wiele punktów nieciągłości na [a, b]

to jest całkowalna na [a, b] .
-8-
c) dana jest funkcja Dirichleta (f.D.):

1 x wymierne
f ( x ) =  gdy na [0,1]
0 x niewymierne
I sposób
1. bierzemy dowolny ciąg podziału [0,1] ,
2. tak wybieramy punkty pośrednie ξ ,
Ŝe są wyłącznie liczbami wymiernymi
σn =1→1
nie zaznaczono wszystkich
II sposób wartości funkcji Dirichleta
1. bierzemy dowolny ciąg podziałów [0,1] ,
2. tak wybieramy punkty pośrednie ξ ,
Ŝe są wyłącznie liczbami niewymiernymi,
σn = 0 → 0
1≠ 0
Przez róŜny wybór punktów pośrednich otrzymaliśmy róŜne granice,
powołując się na definicję całki oznaczonej
stwierdzamy, Ŝe funkcja Dirichleta nie jest całkowalna.
Dodatkowo moŜna zauwaŜyć, Ŝe funkcja Dirichleta
jest nieciągła w kaŜdym punkcie swojej dziedziny.
d) dana jest funkcja nieograniczona:

1 x≠0
f (x ) =  x na [0,1]
1 x=0
Wartość funkcji w punkcie bliskim 0 jest nieskończona,
więc σ n → ∞ , jest to graniczna niewłaściwa.
Funkcja f nie jest całkowalna na [0,1] .
e) dana jest funkcja liniowa:

f ( x ) = x na [0,1]
”załóŜmy, Ŝe funkcja jest całkowalna”
● kaŜda funkcja ciągła na odcinku [a, b]
jest całkowalna,
1
(1 + 2 + ... + n )
σ n = 1n ⋅ 1n + n2 ⋅ 1n + ... + nn ⋅ 1n =
n2
1 1+ n  1 + n n →∞ 1
σn = 2  n =  → 1
n
2
n …
n  2  2n 2
1
1
σ n = = ∫ xdx
2 0
-9-
wykład 3. 2005-11-05
1) Zadania:
1
∫ x dx
2
a) Oblicz całkę oznaczoną
0
przy załoŜeniu, Ŝe istnieje.
f ( x ) = x 2 na [0,1]
Biorę:
● ciąg podziałów odcinka [0,1] 1 2
…
n n
na odcinki równe 1n
● punkty pośrednie – prawe końce odcinków, czyli 1
n , n2 ,..., nn−1 , nn
1 1 2 2 1 32 1
σ n = 2 ⋅ + 2 ⋅ + 2 ⋅ + ... +
(n − 1) ⋅ 1 + n 2 ⋅ 1 = 1 ⋅ 12 + 2 2 + 32 + ... + n 2 =
2
( )
n n n n n n n2 n n 2 n n3
1 n(n + 1)(2n + 1) 2n 2 + 3n + 1 2 + n + n2
3 1
1
= 3 = 2
= →
n 6 6n 6 3
patrz dodatek: „Wzory sumacyjne”
1
1
odp. ∫ x 2 dx =
0
3
∫ x dx
3
b) Oblicz całkę oznaczoną
0
f ( x ) = x 3 na [0,1]
Biorę:
● ciąg podziałów odcinka [0,1]
1 2
na odcinki równe 1n n n …
● punkty pośrednie – prawe końce odcinków, czyli 1
n , n2 ,..., nn−1 , nn
1 1 23 1 33 1
σ n = 3 ⋅ + 3 ⋅ + 3 ⋅ + ... +
(n − 1) 1 n 3 1
3
⋅ + 3⋅ =
n n n n n n n3 n n n
1 n (n + 1) n 2 + 2n + 1 1 + 2n + n12
( )
2 2
1 1
= 4 ⋅ 13 + 23 + 33 + ... + n 3 = 4 = 2
= 
→
n n 4 4n 4 4
patrz dodatek: „Wzory sumacyjne”
1
1
odp. ∫ x 3 dx =
0
4
- 10 -
Π
2
c) Oblicz całkę oznaczoną ∫ sin x dx

0
f ( x ) = sin x na [0, Π2 ]
Biorę:
● ciąg podziałów odcinka [0, Π2 ]
na odcinki równe 2Πn
● punkty pośrednie – prawe końce odcinków,
czyli 2Πn , 22Πn , 32Πn ,..., n2Πn
Π  1 Π
cos − cos n + 
Π Π Π Π Π Π 4n  2  2n
σ n =  sin + sin 2 + sin 3 + ... + sin n  = ⋅ =
2n  2n 2n 2n 2 n  2n Π
2 sin
4n
Π Π Π   1  Π Π Π   1  Π Π Π 
cos − cos +  − 2 sin   − −   sin   + + 
Π 4n  2 4n  Π  2  4n 2 4n    2  4n 2 4n  
= ⋅ = ⋅ =
2n Π 2 n Π
2 sin 2 sin
4n 4n
 Π  Π Π Π  Π Π 2  Π Π
− 2 sin  −  sin  +  sin   sin  +  ⋅ sin  + 
Π  4   4n 4  Π  4   4n 4  2  4n 4 
= ⋅ = ⋅ = =
2n Π 2 n Π 2n Π
2 sin sin ⋅ sin
4n 4n Π 4n
 Π Π  Π
2 ⋅ sin  +  2 ⋅ sin 0 + 
=  4n 4   →  4
= 2
2
=1
Π 1 2
sin
4n
Π
4n
bo wiemy, Ŝe:
Π  Π
sin sin 1 ⋅ 
sin ax
=a ⇒ 4n =  4n  = 1
lim
x →0 x lim
n →∞ Π lim
n →∞ Π
4n 4n
Π Π 2
lim 4n = 0
n →∞
sin
4
=
2
patrz takŜe dodatek: „Wzory sumacyjne”
Π
2
odp. ∫ sin x dx = 1
0
- 11 -
Π
2
d) Oblicz całkę oznaczoną ∫ cos x dx

0
f ( x ) = cos x na [0, Π2 ]
Biorę:
● ciąg podziałów odcinka [0, Π2 ]
na odcinki równe 2Πn
● punkty pośrednie – prawe końce odcinków,
czyli 2Πn , 22Πn , 32Πn ,..., n2Πn
Π  1 Π 
cos − cos  n +  ⋅ 
Π Π Π Π Π Π 4n  2  2n 
σ n =  cos + cos 2 + cos 3 + ... + cos  = ⋅ =
2n  2n 2n 2n 2n  2n Π
2 sin
4n
Π Π Π   1  Π Π Π   1  Π Π Π 
cos − cos +  − 2 sin   − −   sin   + + 
Π 4n  2 4n  Π  2  4n 2 4n    2  4n 2 4n  
= ⋅ = ⋅ =
2n Π 2n Π
2 sin 2 sin
4n 4n
 Π  Π Π Π  Π Π 2  Π Π
− 2 sin  −  sin  +  sin   sin  +  ⋅ sin  + 
Π  4   4n 4  Π  4   4n 4  2  4n 4 
= ⋅ = ⋅ = =
2n Π 2n Π 2n Π
2 sin sin ⋅ sin
4n 4n Π 4n
 Π Π  Π
2 ⋅ sin  +  2 ⋅ sin  0 + 
=  4n 4   →  4
= 2
2
=1
Π 1 2
sin
4n
Π
4n
bo wiemy, Ŝe:
Π  Π
sin sin 1 ⋅ 
sin ax
=a ⇒ 4n =  4n  = 1
lim
x →0 x lim
n→∞ Π lim
n →∞ Π
4n 4n
Π Π 2
lim 2n = 0
n→∞
cos
4
=
2
patrz takŜe dodatek: „Wzory sumacyjne”
Π
2
odp. ∫ cos x dx = 1
0
- 12 -
2) Twierdzenie:
KaŜda funkcja ciągła f na [a, b] jest całkowalna.
Czy są jakieś funkcje nieciągłe ale całkowalne? Odp. TAK. (patrz np. poprzedni wykład)
3) Całka górna i całka dolna Darboux.
Dana jest funkcja ograniczona f na [a, b] .
funkcja: f
Niezbędne definicje:
a) Zbiór liczbowy nazwiemy ograniczonym
ograniczony
z góry jeŜeli istnieje liczba większa od zbiór wartości
wszystkich liczb zaleŜących tego zbioru,
b) Zbiór liczbowy nazwiemy
ograniczonym z dołu jeŜeli istnieje liczba
mniejsza od wszystkich liczb naleŜących
tego zbioru,
c) Zbiór jest ograniczony, jeŜeli jest
ograniczony jednocześnie z góry i z dołu,
d) Kres dolny zbioru liczbowego A (infimum
zbioru, inf A ) to największa z tych liczb, które ograniczają ten zbiór z dołu.
Liczba będąca kresem dolnym zbioru moŜe, ale nie musi do niego naleŜeć.
m m+ε
∧m≤ x
x∈A
∧∨
ε >0 x0∈A
m ≤ x0 < m + ε
x0
inf A = m
e) Kres górny zbioru liczbowego A (supremum zbioru, sup A ) to najmniejsza z tych

liczb, które ograniczają ten zbiór z góry.
Liczba będąca kresem górnym zbioru moŜe, ale nie musi do niego naleŜeć.
M −ε
∧x≤M ∧ ∨ M −ε < x
M
0 ≤M
x∈A ε>0 x0∈A
sup A = M x0
Kres dolny zbioru wartości funkcji to kres dolny funkcji: inf f ( x ) = m

Kres górny zbioru wartości funkcji to kres górny funkcji: sup f ( x ) = M
gdzie x ∈ [a, b]
sn – ciąg sum dolnych sup f ( x ) funkcja: f

(n ) (n ) (n ) (n ) (n ) (n )
sn = m1 ⋅ ∆x1 + m2 ⋅ ∆x2 + ... + mn ⋅ ∆xn =
n
(n ) (n ) inf f ( x )
= ∑ mi ⋅ ∆xi
i =1
S n – ciąg sum górnych

(n ) (n ) (n ) (n ) (n ) (n )
S n = M 1 ⋅ ∆x1 + M 2 ⋅ ∆x2 + ... + M n ⋅ ∆xn =
n
(n ) (n )
= ∑ M i ⋅ ∆xi
i =1
- 13 -
Zawsze:
m(b − a ) ≤ sn ≤ σ n ≤ S n ≤ M (b − a )
(n )
≤ ∑ f ξ  ∆xi ≤ ∑ M i ∆xi ≤ M (b − a )
n n n
(n ) (n ) (n ) (n ) (n )
czyli: m(b − a ) ≤ ∑ mi ∆x
i =1
i
i =1  i  i =1
Twierdzenie:
Dla kaŜdego normalnego ciągu podziałów odcinaka [a, b] istnieją granice ciągów
b
lim sn = s = ∫ f (x ) dx
n →∞
całka dolna
a
b
lim S n = S = ∫ f (x ) dx
n →∞
całka górna
a
i nie zaleŜą od dokonanych wyborów.
przykład:
bierzemy ciąg podziałów
a
8
a
4
a a
2
wnioski:
• ciąg sum dolnych jest ograniczony z góry i rosnący,
• ciąg sum górnych jest ograniczony z dołu i malejący,
4) Twierdzenie:
KaŜdy ciąg rosnący i ograniczony z góry jest zbieŜny do kresu górnego.
analogicznie:
KaŜdy ciąg malejący i ograniczony z dołu jest zbieŜny do kresu dolnego.
- 14 -
5) Zadanie: Oblicz całki dolne i górne danych funkcji:

2
a) sn = 3 ⋅ 2 → 6 = s = ∫ 3 dx
0
2
S n = 3 ⋅ 2 → 6 = s = ∫ 3 dx
0
s=S
(n ) (n ) (n ) (n ) (n )
b) sn = 3 ∆x1 + ... + 3 ∆xi −1 + 1 ∆xi + 1 ∆xi +1 + ... + 1 ∆xn = 3 ⋅ 1 + 1 ⋅ 0 + 1 → 4 = s
Sn = 3 ⋅1 + 3 ⋅ 0 + 1 → 4 = S
s=S
1 x wymierne
c) f ( x ) =  gdy na [0,1]
0 x niewymierne
(n ) (n )
sn = 0 ⋅∆x1 + ...0 ⋅ ∆xn = 0 → 0 = s
(n ) (n )
S n = 1 ⋅ ∆x1 + ... + 1 ⋅ ∆xn = 1 → 1 = S
s≠S funkcja niecałkowalna
6) Twierdzenie:
Funkcja jest całkowalna jeŜeli jej górna i dolna granica całkowania są równe,
czyli S = s .
- 15 -
wykład 4. 2005-11-19
1) Zadania:
a) Oblicz całkę górną i całkę dolną:
f (x ) = x na [0,1]
1 1 1 2 1 n −1 1
sn = 0 ⋅ + ⋅ + ⋅ + ... + ⋅ =
n n n n n n n
1 1+ n −1
= 2 ⋅ (1 + 2 + ... + (n − 1)) = 2 ⋅ ⋅ (n − 1) =
1
n n 2
n − 1 n(1 − 1n ) 1 1 2
…
= =  → = s n n
2n n⋅2 2
1 1+ n
S n = ⋅ + ⋅ + ... + ⋅ = 2 ⋅ (1 + 2 + ... + n ) = 2 ⋅
1 1 2 1 n 1 1
⋅n =
n n n n n n n n 2
n + 1 n ⋅ (1 + 1n ) 1
= = → = S
2n n⋅2 2
więc: S = s
2) Twierdzenie:
Funkcja ograniczona f na [a, b] jest całkowalna wtedy i tylko wtedy gdy jej
całka górna jest równa całce dolnej ( s = S ).
3) Twierdzenie o trzech ciągach:
Dany jest ciąg (a n ) . JeŜeli istnieją 2 dodatkowe ciągi (bn ) i (cn ) takie, Ŝe:
bn ≤ a n ≤ c n
takie, Ŝe:
 
 lim bn = A ∧ lim cn = A  ⇒ lim an = A
 n →∞ n →∞  n →∞
bn ≤ a n ≤ c n
cn bn
A
Przykłady: A
an
a) lim
n
2 n + 3n = ? NaleŜy wiedzieć, Ŝe:
n →∞
wiem, Ŝe: lim
n
an = a
n →∞
n
3n ≤ n 2 n + 3n n
2 n + 3n ≤ n 2 ⋅ 3n
lim
n
3n = 3 lim
n
2 ⋅ 3 n = lim 3 ⋅ n 2 = 3
n →∞ n →∞ n →∞
więc:
lim
n
2 n + 3n = 3
n →∞
zapis nieformalny:
3 = n 3n ≤ n 2 n + 3 n ≤ n 2 ⋅ 3 n = 3 ⋅ n 2 = 3
3
więc:
3 = n 3n ≤ n 2 n + 3 n ≤ n 2 ⋅ 3 n = 3 ⋅ n 2 = 3
3
- 16 -
b) lim
2n
2 n + 3n = ?
n →∞
zapis nieformalny:
2n 2n
3= ≤ 2 n 2 n + 3n ≤ 2⋅ 3 = 3 ⋅ 2n 2 = 3
2n 2n
3
3
lim
2n
2 n + 3n = 3
n →∞
JeŜeli a n to ciąg zbieŜny do 0, a ciąg bn jest ograniczony to:

a n ⋅ m ≤ a n ⋅ bn ≤ a n ⋅ M
0
4) Dana jest funkcja ograniczona f na [a, b] .
Dowód twierdzenia: jeŜeli całka górna funkcji jest równa całce dolnej to funkcja jest
całkowalna, czyli dowolny ciąg σ n jest zbieŜny do s = S .
sn ≤ σ n ≤ S n
s=S
limσ n = s = S
n →∞
Dowód: jeŜeli funkcja f jest całkowalna to s = S .

Znając prawo logiczne (tautologię): ( p ⇒ q ) ⇔ (¬q ⇒ ¬p )
Tworzymy postać równowaŜną tezy do udowodnienia:
JeŜeli s ≠ S to funkcja f nie jest całkowalna.
Twierdzimy, Ŝe istnieje ciąg podziałów odcinaka [a, b ] i wybór punktów pośrednich takich, Ŝe:
1
0 ≤ σ n − sn ≤
n
Z punktami pośrednimi moŜna zbliŜać się dowolnie blisko kresów dolnych podziałów odcinka.
1
0 ≤ σ n − sn ≤
n
0
Z tego wynika na mocy twierdzenia o trzech ciągach, Ŝe:
σn → s
Twierdzimy, Ŝe istnieje ciąg podziałów odcinka i wybór punktów pośrednich takich, Ŝe:
1
0 ≤ Sn − σ n ≤
n
Punkty pośrednie mogą zbliŜać się dowolnie blisko kresów górnych podziałów, więc:
σn → S
Podsumowanie:
(σ n → s ∧ σ n → S) ⇒ s=S,
jest do sprzeczne z załoŜeniem, Ŝe s ≠ S
MoŜna więc wnioskować, Ŝe granica σ n z pierwszej i drugiej nierówności nie mogłaby być
taka sama, aby załoŜenie zostało spełnione, co prowadzi do sprzeczności z definicją
całkowalności, która mówi, Ŝe dla dowolnego wyboru ciągów podziału σ n jest zbieŜna do tej
samej liczby.
- 17 -
5) Zadania:
a) Oblicz całkę górną i całkę dolną:
f ( x ) = x 2 na [0,1]
b) Oblicz całkę górną i całkę dolną:
f ( x ) = sin x na [0, Π2 ]
6) KRYTERIUM CAŁKOWALNOŚCI
JeŜeli dla dowolnego ustalonego ε > 0 istnieje jeden podział odcinka [a, b] dla którego:
S n − sn < ε
to funkcja f jest całkowalna na [a, b] .
Uwaga: JeŜeli jakaś funkcja f nie spełnia powyŜszego kryterium to nie oznacza tego,
Ŝe funkcja f nie jest całkowalna.
dowód:
ε >0 s S
S n − sn < ε
sn Sn
wiemy takŜe, Ŝe: s n ≤ s ≤ S ≤ S n
wtedy:
0≤S −s≤ε
S −s =0
bo z załoŜenia ε jest dodatni, czyli na pewno większy do 0
S=s
funkcja jest całkowalna (na mocy twierdzenia o tym, Ŝe funkcja jest całkowalna,
gdy jej górna i dolna całka są równe, czyli S = s ).
7) Zadania:
a) Sprawdź czy funkcja:
f ( x ) = 3 na [0,2]
jest całkowalna.
Niech ε > 0
Biorę:
● cały odcinek jako podział,
s1 = 3 ⋅ 2 = 6
S1 = 3 ⋅ 2 = 6
S1 − s1 = 6 − 6 = 0
S1 − s1 < ε
0<ε
Funkcja f ( x ) = 3 jest całkowalna na [0,2] .
- 18 -
b) Sprawdź czy funkcja jest całkowalna: ε

d<
f na [0,2] 2
Niech ε > 0
Biorę:
● podział odcinka na trzy części,
ε
S 3 − s3 < (3 − 1) ⋅ d = 2 ⋅
=ε
2
Funckja f jest całkowalna na [0,2] .
(M )∆x
n
(n ) (n ) (n )
S n − sn = ∑ i
− mi i
i =1
c) Sprawdź czy funkcja jest całkowalna:

f na [0,3] ε
d1 <
Niech ε > 0 4
Biorę: ε
● podział odcinka na pięć części, d2 <
4
ε
S 5 − s5 < 0 ⋅ ∆x1 + 2 ⋅ +
4
ε
+ 0 ⋅ ∆x5 = ε
+0 ⋅ ∆x3 + 2 ⋅
4
Funkcja f jest całkowalna na [0,3].
moŜna teŜ:
d =ε
S 5 − s5 < 4ε
d) Sprawdź czy funkcja jest całkowalna:

 Π
sgn sin x ∈ (0,1]
f (x ) =  x …
Punktów nieciągłości
0 x=0 jest skończenie wiele
sgn – funkcja signum (z łac. znak):

1 x>0 …
sgn ( x ) = 
− 1 x<0
ε
dn <
4 …
ε ε
S n − sn < (1 − (− 1)) ⋅ d n + (1 − (− 1)) ⋅ d n = 2 ⋅ + 2⋅ =ε
4 4
Funkcja f jest całkowalna na [0,1] .
- 19 -
wykład 5. 2005-11-26
1) Funkcja Riemanna,
1 p
 x= - ułamek nieskracalny,
f (x ) =  q q
0 - niewymierne,
 x
Sprawdź czy ta funkcja jest całkowalna na [0,1] .
Funkcja ma nieskończenie wiele punktów ciągłości

i nieciągłości.
Y ∈ {0,1, 12 , 13 , 14 ,..., 1n }
Funkcja przyjmuje skończenie wiele wartości.
nie zaznaczono wszystkich wartości funkcji
2) Przykłady funkcji nieciągłych:
3) Definicja ciągłości funkcji Heinego:

Dana jest funkcja f określona w pewnym otoczeniu punktu x0 .
Funkcja f jest ciągła w x0 jeŜeli:
f ( x n ) → f ( x0 )
x0
∧
x n → x0
RównowaŜna postać:
lim f (x ) = f (x )
x → x0
0
Funkcja oczywiście musi być określona w punkcie x0 .
- 20 -
4) Przykłady, zbadaj ciągłość funkcji:

a) f ( x ) = x
niech: xn → x0 ,
obserwuję: f ( x n ) = xn → x0 = f ( x0 ) ,
wniosek: funkcja jest ciągła,
b) f ( x ) = ax + b
bierzemy:
dowolny punkt x0 z dziedziny funkcji,
niech: xn → x0 ,
obserwuję: f ( x n ) = ax n + b → ax0 + b = f ( x0 ) ,
więc: f ( xn ) → f ( x0 ) , x0
wniosek: funkcja liniowa jest ciągła,
c) f ( x ) = ax 2 + bx + c
bierzemy: dowolny punkt x0 z dziedziny funkcji,
niech: xn → x0 ,
obserwuję: f ( x n ) = ax n + bx n + c → ax0 + bx0 + c = f ( x0 ) ,
2 2
więc: f ( xn ) → f ( x0 ) ,
wniosek: funkcja kwadratowa jest ciągła,
d) f ( x ) = sin x
wiemy, Ŝe:
α +β α −β
sin α − sin β = 2 cos sin ,
2 2
sin x ≤ x ,
bierzemy:
dowolny punkt x0 z dziedziny funkcji,
niech: xn → x0 ,
f ( xn ) − f ( x0 ) = sin x n − sin x0 ,
x n + x0 x − x0 x − x0
0 ≤ sin xn − sin x0 = 2 cos sin n ≤ 2 ⋅1⋅ n ,
2 2 2
0
więc: sin x n − sin x0 → 0 ⇔ f ( x n ) → f ( x0 ) ,
wniosek: funkcja sinus jest ciągła,
- 21 -
f) Dana jest funkcja Dirichleta (f.D.):

1 x wymierne
f ( x ) =  gdy na [0,1]
0 x niewymierne
niech:
xn – wymierne,
x n ' – niewymierne,
1°
biorę x0 wymierne,
badam:
x n → x0 f ( xn ) = 1 → 1 = f (x0 ) nie zaznaczono wszystkich
wartości funkcji Dirichleta
x n ' → x0 f ( x n ') = 0 → 0 ≠ f ( x 0 )
wniosek:
funkcja nie jest ciągła,
2°
biorę x0 ' niewymierne,
badam:
x n ' → x0 ' f ( x n ' ) = 0 → 0 = f ( x 0 ')
xn → x0 ' f ( x n ) = 1 → 1 ≠ f ( x 0 ')
wniosek:
funkcja nie jest ciągła,
Funkcja Dirichleta jest nieciągła w kaŜdym punkcie swojej dziedziny.
e) Dana jest funkcja: ciekawe miejsce

f (x ) = x ⋅ g (x ) funkcji w x = 0
gdzie: g ( x ) – funkcja f.D.
sprawdzam dla x0
niech: x n → 0
badam:
f (x n ) = xn ⋅ g (x n ) → 0 = f (x0 ) ,
wniosek: wartości funkcji
funkcja f jest ciągła w punkcie x = 0 ,
MoŜna takŜe pokazać, Ŝe ta funkcja jest ciągła tylko w punkcie x = 0 .
- 22 -
5) KaŜdy ciąg zbieŜny jest zawsze ograniczony,

ale ciąg ograniczony nie musi być zbieŜny.
Lemat Bolzano-Weierstrassa (B-W)

KaŜdy ciąg ograniczony (a n ) zawiera co najmniej jeden podciąg zbieŜny ank . ( )
dowód:
niech:
xk – ciąg niemalejący i ograniczony z góry,
yk – ciąg nierosnący i ograniczony z dołu,
wybieram jeden element ciągu a n , który jest ograniczony, więc:
zostanie spełniona zaleŜność:
m ≤ an1 ≤ M
an
x1 ≤ an1 ≤ y1
x2 ≤ a n2 ≤ y 2
n2 > n1 x1 = m x2 x3 y3 M = y1
x3 ≤ a n3 ≤ y3
n3 > n 2
xk ≤ ank ≤ yk
x0 = y0
wniosek:
ciąg ank ( ) jest zbieŜny na mocy twierdzenia o trzech ciągach.
- 23 -
wykład 6. 2005-12-02
Wybrane własności funkcji ciągłej.
1) KaŜda funkcja ciągła f na [a, b] (tzn. ciągła w kaŜdym punkcie odcinka [a, b] )
jest ograniczona.
dowód nie wprost:
nieteza:
Funkcja f jest ciągła na [a, b] to znaczy funkcja f nie jest ograniczona.
ZałóŜmy, Ŝe funkcja nie jest ograniczona z góry.
Twierdzimy, Ŝe istnieje x n ∈ [a, b ] taki, Ŝe:
f ( x n ) ≥ n , z zał. funkcja nieograniczona z góry,
gdzie: x n – ciąg ograniczony,
na mocy Lematu (B-W) istnieje podciąg:
xnk → x0 ( )
f xnk ≥ nk
twierdzimy, Ŝe x0 ∈ [a, b ]
z ciągłości funkcji f : z braku ograniczenia funkcji z góry:
( )
f xn k → f (x0 ) f (x n k ) ≥ n k ⇒ f (x n k ) → +∞
sprzeczność, bo ( )
f xn k → f (x0 ) i f (xn k ) → +∞ nie moŜe zajść jednocześnie
wniosek:
KaŜda funkcja ciągła jest ograniczona.
2) Funkcja ciągła f na [a, b] osiąga swoje kresy,
to znaczy istnieje x1 ∈ [a, b] , takie Ŝe f ( x1 ) = m oraz x 2 ∈ [a, b] , takie Ŝe f ( x 2 ) = M .
W związku z tym kres górny i kres dolny są wartościami funkcji.
Dowód:
M – kres górny
1
niech ε =
n
wartość funkcji musi znajdować się w epsylonowym otoczeniu:
M − ≤ f (xn ) ≤ M gdzie x n ∈ [a, b ]
1
n
lemat B-W
xnk → x0 ( )
f xnk → f ( x0 ) gdzie x0 ∈ [a, b ]
M−
1
nk
( )
≤ f x nk ≤ M
M
( )
f x nk → M ( )
f x nk → f ( x 0 ) ⇒ M = f ( x0 )
3) Funkcja ciągła osiąga wszystkie wartość pośrednie zbioru wartości.
- 24 -
Definicje ciągłości funkcji:

a) definicja Heinego [czyt. hajnego]
funkcja f jest ciągła w x0 jeŜeli:
∧ f (x ) → f (x )
xn → x0
n 0
b) definicja Cauchy’ego [czyt. kosziego]

funkcja f jest ciągła w x0 jeŜeli:
∧ ∨ ∧ x−x 0 < δ ⇒ f ( x ) − f ( x0 ) < ε

ε δ [ ]
> 0 > 0 x∈ a ,b
− δ < x − x0 < δ
x0 − δ < x < x0 + δ
f (x0 ) − ε ≤ f (x ) ≤ f (x0 ) + ε
JeŜeli dla argumentów bliski wartości funkcji są bliskie to funkcja jest ciągła.
Definicja Heinego (H) i Cauchy’ego (C) są równowaŜne.

KaŜda funkcja ciągłą w sensie Heinego jest ciągła w sensie Cauchy’ego i na odwrót.
Dowód: ( H ) ⇒ (C ) Dygresja o logice:

zaprzeczamy tezę ¬( p ∨ q ) ⇔ (¬p ∧ ¬q )
JeŜeli x n → x0 to f ( x n ) → f ( x0 ) ¬( p ∧ q ) ⇔ (¬p ∨ ¬q )
i nie jest całkowalna. ( p ⇒ q ) ⇔ (¬p ∨ q )
¬( p ⇒ q ) ⇔ ¬(¬p ∨ q ) ⇔ ( p ∧ (¬q ))
Zdanie zaprzeczone:
∨ ∧ ∨ x−x 0 < δ ∧ f ( x ) − f ( x0 ) ≥ ε
ε δ [ ]
> 0 > 0 x∈ a , b
, x n ∈ [a, b]
1
Niech: ε > 0, δ =
n
f (x n ) − f (x0 ) ≥ ε
1
x n − x0 < ∧
n
1 1
x0 − < x n < x0 +
n n
x0 x0 ∈ [a, b ]
z (H) f ( x n ) → f ( x0 )
f (x n ) − f (x0 ) < ε sprzeczność z: f ( xn ) − f ( x0 ) ≥ ε , 0≥ε
c.k.d.
4) Fakt:
Funkcja ciągła f na [a, b] jest jednostajnie ciągła,
czyli jest ciągła w kaŜdym punkcie naleŜącym do [a, b] .
∧ ∨ ∧[ x1 − x2 < δ ⇒ f ( x1 ) − f ( x2 ) < ε
ε δ >0 > 0 x1 , x2 ∈ a ,b ]
- 25 -
Twierdzenie o całkowalności kaŜdej funkcji ciągłej

Funkcja ciągła f na [a, b] jest całkowalna (ma całkę oznaczoną Riemanna).
Uwaga: Z tego, Ŝe funkcja jest nieciągła nie moŜna wnioskować,

tego, Ŝe jest niecałkowalna.
Dowód:
Stosujemy kryterium całkowalności:
dla ustalonego ε > 0 istnieje jeden podział odcinka [a, b] , taki, Ŝe:
S n − sn < ε
to funkcja f jest całkowalna.
Niech:
ε
ε >0 ze względów wyłącznie estetycznych >0
b−a
Funkcja ciągła ⇒ funkcja jednostajnie ciągła.
ε
∧∨ ∧ x1 − x2 < δ ⇒ f ( x1 ) − f ( x2 ) <
ε > 0 δ > 0 x1 , x 2 ∈[a , b ] b−a
ustalamy wartość δ ,
tworzymy podział odcinka [a, b]
na n odcinków o długość mniejszej niŜ δ ,
doc. Janusz: „twierdzimy, Ŝe ten podział jest dobry”
(M )∆x
n n n
(n ) (n ) (n ) (n ) (n ) (n ) (n )
S n − sn = ∑ M i
i =1
∆x i
− ∑ mi
i =1
∆x i
=∑
i =1
i
− mi i
=
n
(n ) (n ) (n )
= ∑  f  x  − f  x   ∆xi
i =1  
i1   i2  
z konstrukcji podziału wynika, Ŝe:
(n ) (n )
xi − xi <δ
1 2
więc:
n
ε (n )
n
ε
(b − a ) = ε
b − a ∆x
S n − sn < ∑ =∑
i =1
i
i =1 b−a
doc. Janusz: „podział okazał się dobry”
S n − sn < ε
wniosek:
Funkcja ciągła f jest całkowalna.
- 26 -
wykład 7. 2005-12-10
1) Jak obliczać całki oznaczone?
Dygresja o pochodnej funkcji

2) Definicja:
Pochodna funkcji w punkcie to granica ciągu ilorazu róŜnicowego.
iloraz róŜnicowy:
f ( x ) − f ( x0 )
x ≠ x0
x − x0
definicja pochodnej:
f ( x ) − f ( x0 )
f ' ( x ) = lim
x → x0 x − x0 prosta sieczna
postać równowaŜna:
f (x + h ) − f (x )
f ' ( x ) = lim funkcja f
h →0 h
prosta styczna
tg α
Pochodną funkcji w punkcie
geometrycznie moŜna interpretować jako
tgα , czyli współczynnik kierunkowy
prostej stycznej do wykresu funkcji
w danym punkcie.
Pochodna funkcji w punkcie to liczba.
Pochodna informuje o szybkości zmiany wartości funkcji.

3) Sprawdź czy dana funkcja ma pochodną:
a) f ( x ) = const.
f ( x ) − f ( x0 ) c−c
lim = lim =0
x → x0 x − x0 x → x0 x − x 0
(c)′ = 0
b) f (x ) = x 3
f (x + h ) − f (x ) (x + h ) − x 3 =
3
lim = lim
h→0 h h →0 h
x 3 + 3 x 2 h + 3 xh 2 + h 3 + − x 3
= lim =
h →0 h
= lim
3 x 2 h + 3 xh 2 + h 3
= lim
(
h 3 x 2 + 3 xh + h 2
=
)
h →0 h h →0 h
(
= lim 3 x 2 + 3 xh + h 2 = 3 x 2 )
h →0
( x 3 )′ = 3 x 2
ogólnie: ( xα )′ = α ⋅ xα −1
- 27 -
c) f (x ) = x , x0 = 0
x −0 x
lim = lim =1
x →0 + x x →0 + x
x −0 −x
lim = lim = −1
x →0 − x x →0 + x
komentarz:
Granica lewostronna jest równa -1, granica
prawostronna jest równa 1, więc nie ma granicy
obustronnej w punkcie x0 = 0 , więc funkcja nie ma pochodnej w punkcie x0 = 0 .
d) Dana jest funkcja: e) Dana jest funkcja:
funkcja nie ma pochodnej funkcja nie ma pochodnej

w dwóch punktach w jednym punkcie
f) Dana jest funkcja:

f (x ) = x 2 ⋅ g (x )
gdzie: g ( x ) – funkcja Dirichleta.
x0 = 0
x 2 ⋅ g (x ) − 0
lim = lim {x ⋅ { g (x ) = 0
x →0 x x →0 x =0 {0 ,1}
Funkcja ma pochodną tylko w jednym punkcie x0 = 0 .

wartości funkcji Dirichleta
- 28 -
4) Twierdzenia o pochodnych:
( f + g )′ = f ′ + g ′
( a ⋅ f )′ = a ⋅ f ′
( f − g )′ = f ′ − g ′
( f ⋅ g )′ = f ′ ⋅ g − f ⋅ g ′
′
f  f ′ ⋅ g − f ⋅ g′
  =
g g2
( f [g (x )])′ = f ′(g (x )) ⋅ g ′(x )
5) Pochodne podstawowych funkcji:
(c)′ = 0 ( xα )′ = α ⋅ xα −1
(sin x)′ = cos x (cos x)′ = − sin x
1 1
(ln x)′ = (log a x)′ =
x x ⋅ ln a
x
′
(e ) = e x x
′
(a ) = a ⋅ ln a
x
6) Obliczenia pochodnych:
( 2 ′
) 2
e
(
1
)
a) sin ln e x = cos ln e x ⋅ x 2 ⋅ e x ⋅ 2 x ,
2
′
( )
b) 2 x 2 − 3 x + ln cos x = 4 x − 3 +
1
cos x
⋅ (− sin x ) = 4 x − 3 − tg x ,
′
 sin x  cos x ⋅ cos x − sin x ⋅ (− sin x ) sin x + cos x
2 2
1
c) ( tg x)′ =   = 2
= 2
=
 cos x  cos x cos x cos 2 x
- 29 -
Twierdzenie Rolle’a [czytaj: rola],

Definicja:
Dana jest funkcja f ( x ) na [a, b] i taka, Ŝe:
1. f ( x ) jest ciągła na [a, b] ,
2. istnieje f ′( x ) na (a, b ) ,
3. f (a ) = f (b ) ,
wtedy istnieje co najmniej jeden punkt c ∈ (a, b ) gdzie f ′(c ) = 0 .
Przykłady funkcji, których dotyczy twierdzenie Rolle’a:
f ′(c ) = 0
f ′(c1 ) = 0
f ′(c2 ) = 0
a b a c b a c1 c2 b
Przykłady funkcji nie spełniających wszystkich załoŜeń twierdzenia Rolle’a:
…bo funkcja nie jest ciągła w b …bo funkcja w x0 nie ma pochodnej …bo wartość funkcja la a i b nie są równe
Wniosek: KaŜde z załoŜeń w twierdzeniu Rolle’a jest istotne.
Dowód:
f – funkcja ograniczona na [a, b] ,
M – kres górny zbioru wartości funkcji,
c ∈ (a, b )
z zał. 2. wiemy, Ŝe istnieje f ′(c )
niech:
f (c ) = M
f ( x ) − f (c )
lim = f ′(c ) ≤ 0 bo funkcja nie rośnie, bo f (c ) ≥ f ( x ) i x − c ≥ 0
x →c + x−c
f ( x ) − f (c )
lim = f ′(c ) ≥ 0 bo funkcja nie maleje, bo f (c ) ≥ f ( x ) i x − c ≤ 0
x →c − x−c
 f ′(c ) ≤ 0
 ⇒ f ′(c ) = 0 c.k.d.
 f ′(c ) ≥ 0
- 30 -
Twierdzenie Lagrange’a [czytaj: lagranŜa],

Definicja:
Dana jest funkcja f ( x ) na [a, b] i taka, Ŝe:
1. f ( x ) jest ciągła na [a, b] ,
2. istnieje f ′( x ) na (a, b ) ,
f (b ) − f (a )
wtedy istnieje co najmniej jeden punkt c ∈ (a, b ) w którym f ′(c ) = .
b−a
Przykłady funkcji, których dotyczy twierdzenie Lagrange’a:
a b a b
f (b ) − f (a ) f ( x ) − f ( x0 )
f ′(c ) = f ′(c ) =
b−a x − x0
f ( x ) = f ( x0 ) + f ′(c x )( x − x0 )
JeŜeli pochodna jest 0 to funkcja jest stała bo:
f ( x ) = f ( x0 ) + f ′(c x )( x − x0 ) = f ( x0 ) + 0 ⋅ ( x − x0 ) = f ( x0 )
f ( x ) = f ( x0 )
f (x ) − f (x 0 ) = 0 z definicji monotoniczności funkcja f jest stała,
Dowód tw. Lagrange’a

rozpatrujemy nową funkcję g na [a, b] .
f (b ) − f (a )
g (x ) = f (x ) − ⋅ (x − a )
b−a
funkcja g spełnia załoŜenia tw. Rolle’a
g (a ) = f (a ) g (b ) = f (a )
więc istnieje takie c ∈ (a, b ) , Ŝe g ′(c ) = 0
f (b ) − f (a )
g ′(x ) = f ′( x ) −
b−a
f (b ) − f (a )
g ′(c ) = 0 ⇔ 0 = f ′(c ) −
b−a
f (b ) − f (a )
f ′(c ) =
b−a
f ′(c ) ⋅ (b − a ) = f (b ) − f (a )
f (b ) = f (a ) + f ′(c ) ⋅ (b − a )
f ( x ) = f ( x0 ) + f ′(c ) ⋅ ( x − x0 ) c.b.d.u.
- 31 -
wykład 8. 2005-12-17
1) Wnioski:
a) f ′( x ) ≡ 0 na [a, b] to f ( x ) = const.
dowód:
f ( x ) = f ( x0 ) + {
f ′(c ) ⋅ ( x − x0 )
0
f ( x ) = f ( x0 ) = const.
b) JeŜeli f ′( x ) > 0 to f ↑
dowód:
niech: x2 > x1
f ( x2 ) = f (x1 ) + {
f ′(c ) ⋅ ( x2 − x1 )
1 424 3
+ +
f ( x2 ) − f ( x1 ) > 0
f ( x2 ) > f (x1 ) ⇒ f ↑ c.k.d.
c) JeŜeli funkcja w punkcie x0 ma ekstremum to f ′( x0 ) = 0 .

ZałoŜenia: f
● Funkcja ma minimum lokalne w x0 ,
● Funkcja f ′ istnieje w epsylonowym otoczeniu x0 .
● x ≠ x0 , ε > 0 ,
f ( x ) − f ( x0 ) = f ′(c ) ⋅ ( x − x0 )
142 4 43 4 123
+ +/ −
x0 x
⇓
f ′(c ) = 0
komentarz:
z definicji ekstremum lokalnego funkcji: f ( x ) > f ( x0 ) więc f ( x ) − f (x0 ) > 0
x ∈ ( x0 − ε , x0 + ε ) więc x − x0 moŜe być dodatnie lub ujemne
Aby równość zachodziła prawa strona równania zawsze musi być dodatnia;
z tego wynika, Ŝe pochodna w punkcie f ′(c ) musi być ujemna dla x < x0
a dodatnia dla x > x0 . JeŜeli pochodna istnieje dla całego otoczenia
epsylonowego x0 (z załoŜenia) i zmienia w tym otoczeniu wartość z ujemnej
na dodatnią oznacza, Ŝe musi w tym otoczeniu przyjąć wartość zero.
Otoczenie to moŜe być dowolnie małe moŜna więc moŜna przyjąć, Ŝe wartość
zero jest dla x0 , czyli f ′( x0 ) = 0 .
- 32 -
2) Wybrane własności całki oznaczonej:

a) f – funkcja ciągła na [a, b]
f
niech: [c, d ] ⊂ [a, b] ( ⊂ – symbol przynaleŜności)
f jest ciągła na [c, d ]
d
to f na całkę ∫ f (x ) dx
c
inaczej:
f jest całkowalna na [a, b] ⇒ f ma całkę na [c, d ] a c d b
b) f na [a, b]
f – całkowalna na [a, b]
niech: c ∈ (a, b]
wtedy:
b c b
∫ f ( x ) dx = ∫ f ( x ) dx + ∫ f ( x ) dx
a a c
a c b
b a
c) ∫ f (x ) dx = −∫ f (x ) dx
a b
komentarz:
(n ) (n )
f ξ  ∆xi = lim ∑ f ξ  ⋅ (x )
n n
(n ) (n ) (n )
lim ∑
n →∞ i =1  i  n→∞ i =1  i  i
− xi−1
= lim ∑ f ξ  ⋅ (x )
(n ) (n )
lim ∑ f ξ
n n
 (n ) (n ) (n )
n →∞ i =1
i  ∆xi
n →∞  
i =1
i i −1
− xi
więc:
lim ∑ f ξ
(n )
(x ) (n )
− xi −1 = − lim ∑ f ξ  ⋅ (x )
n n
 ⋅ (n ) (n ) (n ) (n )
− xi
i  i
 i  i −1
n→∞ i =1 n →∞ i =1
a to jest to samo co:
b a
∫ f ( x ) dx = − ∫ f ( x ) dx
a b
a
d) ∫ f (x ) dx = 0
a
e) JeŜeli f jest całkowalna na [a, b]

B
A ≤ f (x ) ≤ B
to
b
A
A ⋅ (b − a ) ≤ ∫ f ( x ) dx ≤ B ⋅ (b − a )
a
więc: a b
(n )
A ⋅ (b − a ) = A ⋅ ∑ ∆xi ≤ ∑ f ξ ∆xi ≤ B ⋅ ∑ ∆xi =B ⋅ (b − a )
n n n
i =1 i =1  i  i =1
- 33 -
Funkcja z argumentem w górnej granicy całkowania

3) Dana jest funkcja f ( x ) całkowalna na [a, b] .
Definiujemy nową funkcję na [a, b] .
x
F ( x ) = ∫ f (t ) dt
a
ZauwaŜamy, Ŝe:
a
F (a ) = ∫ f (t ) dt = 0
a
b
F (b ) = ∫ f (t ) dt
a
4) Wyznacz funkcję F ( x ) dla danych funkcji f ( x ) na [a, b] :

a) f ( x ) = 3 na [0,1] f
x
F (x ) = ∫ 3 dt = 3x
0
F
bo:
f (x ) = 3
F (x ) = 3x
3 x ∈ [0,1)

b) f ( x ) = 2 x =1
1 x ∈ (1,2]
F

liczę: f
3 x x ∈ [0,1]
F (x ) = 
3 + ( x − 1) ⋅ 1 = x + 2 x ∈ (1,2]
moŜna więc ogólnie zauwaŜyć, Ŝe: F ′( x ) = f ( x )
dodatkowo:
funkcja F (x) nie ma pochodnej w x = 1 , więc jest to jej punkt nieciągłości,
bo jej pochodne jednostronne nie są sobie równe.
dokładnie więc:
F ′( x ) = f ( x ) ∧ x ≠1
- 34 -
c) Dana jest funkcja f na [− 1,1]

0 x ∈ [− 1,0]
 2
F (x ) =  x
x ∈ (0,1]
f F 
2
więc:
F ′( x ) = f ( x )
d) f ( x ) = x na [− 1,1]
f F
 (1 − x ) ⋅ ( x + 1) 1 − x 2
 = x ∈ [− 1,0]
F (x ) = 
2 2
1 + x
2
 2 x ∈ (0,1]
Wartości funkcji F to pola odpowiednich trójkątów
prostokątnych pod wykresem funkcji f .
− x x ∈ [− 1,0 )

F ′(x ) = 0 x=0
x
 x ∈ (0,1]
F ′(x ) = f (x )
e) f ( x ) = x na [0,1]
f
2
F
F (x ) =
x
2
F ′( x ) = x = f (x )
- 35 -
wykład 9. 2006-01-07
Twierdzenie o funkcji z argumentem w górnej granicy całkowania
1) Dana jest funkcja f ( x ) ciągła na [a, b ] ,
wtedy istnieje pochodna funkcji F ( x ) taka, Ŝe F ′( x ) = f ( x ) .
gdzie:
x
F (x ) = ∫ f (t ) dt
a
dowód:
x0 ∈ [a, b] x0 x0 + h
teza: a b
F ′( x0 ) = f ( x0 )
F ( x0 + h ) − F ( x0 )
lim = f ( x0 )
h →0 + h
x0 + h x0 x0 x0 + h x0 x0 + h
F ( x0 + h ) − F ( x0 ) ∫ f (t ) dt − ∫ f (t ) dt ∫ f (t ) dt + ∫ f (t ) dt − ∫ f (t ) dt ∫ f (t ) dt
= = =
a a a x0 a x0
h h h h
Funkcja f jest ciągła w x0
∧ ∨ x 1 − x2 < δ ⇒ f (x1 ) − f ( x2 ) < ε

ε δ
>0 >0
niech ε > 0 ,
przyjmuję h < δ
f ( x ) − f ( x0 ) < ε
− ε < f ( x ) − f ( x0 ) < ε
f ( x0 ) − ε < f ( x ) < f ( x0 ) + ε
x0 + h
( f (x0 ) − ε )h < ∫ f (t ) dt < ( f (x0 ) + ε )h

x0
x0 + h
f (t ) dt
( f (x0 ) − ε )h < x∫ 0
<
( f (x0 ) + ε )h
h h h
F ( x0 + h ) − F ( x0 )
f ( x0 ) − ε < < f ( x0 ) + ε
h
F ( x0 + h ) − F ( x0 )
− f ( x0 ) < ε c.k.d.
h
bo:
F ( x0 + h ) − F ( x0 )
lim = f ( x0 )
h →0 + h
F ′( x0 ) = f ( x0 )
- 36 -
2) Zbiór funkcji {ϕ (t )} róŜniczkowalnych o własności ϕ ′( x ) = f ( x )

nazywamy całką nieoznaczoną i oznaczamy ∫ f (x ) dx
b
∫ f (x ) dx
a
– liczba, całka oznaczona,
dowód:
Niech G ( x ) : G ′( x ) = f ( x ) ∫ f (x ) dx – rodzina funkcji, całka nieoznaczona
[G(x ) − F (x )]′ = f (x ) − f (x ) ≡ 0
z twierdzenia Lagrange’a:
f ( x ) = f ( x0 ) + {
f ′(c )( x − x0 )
0
G ( x ) − F ( x ) ≡ const.
G(x ) = F (x ) + c
Element całki nieoznaczonej to funkcja pierwotna ϕ (t ) .
KaŜda funkcja ciągła ma całkę nieoznaczoną. Wykres kilku funkcji

ze zbioru G ( x )
3) Wyznacz całki nieoznaczone z danych funkcji:

a) ∫ 3 dx = 3 x + c ,
x2
b) ∫ x dx = 2
+c,
x6
∫ = +c,
5
c) x dx
6
x n +1
∫ = +c ∧ n∈ N ,
n
d) x dx
n +1
x α +1
∫ x dx = α + 1 + c ∧ α ∈ R /{− 1},
α
e)
′ 1
∫ x dx = ln x + c , bo (ln x ) = x
1
f)
g) ∫ sin x dx = − cos x + c ,
sin 3 x
h) ∫ cos 3x dx = 3
+c,
1
i) ∫ cos 2
x
dx = tg x + c ,
1
j) ∫ sin 2
x
dx = −ctg x + c ,
1 − cos 2 x 1 sin 2 x 
∫ sin x dx = ∫ dx = x− +c,
2
k)
2 2 2 
l) ∫ tg x dx = − ln cos x + c ,
bo:
(− ln cos x )′ = − 1
(cos x )′ = − 1 (− sin x ) = sin x = tg x
cos x cos x cos x
- 37 -
Twierdzenie Leibnitza-Newtona
4) Niech f ciągła na [a, b ] wtedy
∫ f (x ) dx = φ (b) − φ (a )
gdzie φ ( x ) – dowolna ustalona funkcja pierwotna dla f (element całki nieoznaczonej)
∫ f (t ) dt = φ (b) − φ (a )
a
dowód:
φ (x ) : F ′( x ) = f ( x )
x
F ( x ) = ∫ f (t ) dt
a
φ (x ) − F (x ) ≡ C x ∈ [a, b ]
dla: x = a
a
φ (a ) − ∫ f (t ) dt = C ⇒ C = φ (a )
a
1424
3
0
φ ( x ) − F ( x ) = φ (a )
x
φ ( x ) − ∫ f (t ) dt = φ (a )
a
dla: x = b
b
φ (b ) − ∫ f (t ) dt = φ (a )
a
b
∫ f (t ) dt = φ (b ) − φ (a )
a
5) Oblicz całki oznaczone:

1 1
x2 1 1
a) ∫ x dx = = −0 = ,
0
2 0
2 2
π e
2 3 2
x 8
d) ∫
ln x dx = x ln x − x
e
=
2
b) ∫ x dx = 2
= ∫ sin x dx = 1
0
3 0
3 c) 1
= e − e − (− 1) = 1
0
π
= − cos x 02 = 0 + 1 = 1
- 38 -
wykład 10. 2006-01-14

Obliczanie objętości i pola
1) Oblicz objętość stoŜka.
Tą objętość moŜna widzieć jako sumę objętości walców ułoŜonych jeden na drugim o róŜnych
promieniach postaw z przedziału 0, r ale o bardzo małej (dąŜącej do zera) wysokości.
f (x ) =
r
(n ) ⋅x
V = lim ∑ Π f ξ  ∆xi = ∫ Πf 2 ( x ) dx
n
2(n )
h
n → ∞ i =1  i 
h r
Πr 2  x3 
h h
h r2 r2
V = ∫ Π 2 x 2 dx = Π 2 ⋅ ∫ x 2 dx = 2 ⋅  =
0
h h 0 h  3 0
h
r Πr 2  h3  1
= 2 ⋅  − 0 = Π r 2 h
h 3  3
2) Obliczyć objętość kuli o promieniu R . Objętość rozumiemy jako sumę objętości walców
o róŜnych promieniach postaw z przedziału 0, r .
f (x ) = R 2 − x 2
Po obrocie tego półkola dookoła osi OX powstanie kula.
R
(x ) dx = Π ∫ ( )
b R
 2 x3 
V = Π∫ f 2
R − x dx = Π  R x −  =
2 2

a −R  3  −R
−R R  3 R3 R3  4
= Π R −
 +R −
3
 = 3 Π R 3
 3 3 
3) Oblicz pole koła

f (x ) = R 2 − x 2
Powierzchnia zaznaczona stanowi ćwiartkę pola koła.
r
−r r P = 4 ∫ r 2 − x 2 dx = ?
0
Zadania nie umiemy dokończyć, ale jeszcze do niego wrócimy.
Wyznaczanie całek nieoznaczonych

x n +1 1
1) ∫ x dx =
n
n +1
+c n∈ N 4) ∫ x dx = ln x + c
x x
( )
2) ∫ 3 + x − 5 x dx = 3 x +
2 x2
2
−5
x3
3
5) ∫ sin 3 dx = −3 cos 3 + c
α +1 1
3) ∫ xα dx =
x
+c n ∈ R /{− 1}
6) ∫ cos 2 x dx = 2 sin 2 x + c
α +1
- 39 -
Całki elementarne
1 5 7 11
3
x −2 x 5
x − 2x
3 2  −
5

7
x 12
2x 4
1) ∫ 4
x 3
dx = ∫ 3
dx = ∫  x

12
− 2 x  dx = 7 −
4
 12
11
+ c = 127 12 x 7 − 118 4 x11 + c
4
x
4
( )( )
4 5
1− x 1− x ⋅ 1+ x + x
( )
3 3 3 2 3 3
x x
2) ∫ 1−3
x
dx = ∫
1− x3
dx = ∫ 1 + 3 x + 3 x 2 dx = x + 4 + 5 + c
3 3
3) ∫ sin 2 x dx = ∫ (1 − cos 2 x ) dx =  x −
1 sin 2 x 
+c
2 2 
cos 2 x − sin 2 x
∫ sin x + cos x dx = ∫ (cos x − sin x ) dx = sin x + cos x + c
cos 2 x
4) ∫ sin x + cos x dx =
5) ∫ sin 2 x cos 3 x dx = ...

α +β α −β
sin α + sin β = 2 sin cos
2 2
α + β
 2 = 2 x α + β = 4 x α = 5 x
 ⇒ ⇒
α − β = 3 x α − β = 6 x β = − x
 2
1  − cos 5 x 
∫ sin 2 x cos 3x dx = 12 ∫ (sin 5 x − sin x ) dx = 2 ⋅  5 + cos x  + c
∫e dx = e x + c
x
6)
2x
∫ 2 dx = +c
x
7)
ln 2
8) Oblicz całkę ∫ x dx
dla: x ∈ (− ∞,0)
− x2
∫ x dx = ∫ (− x ) dx = + C1
2
dla: x ∈ 0,+∞ )
x2
∫ 2
x dx =
+ C2
Funkcja róŜniczkowalna musi być ciągła, więc dla x = 0 równieŜ.
x2 x2
C1 = 0 ⇒ − = + C2 ⇒ C2 = 0
2 2 x=0
 x2
− x ∈ (− ∞,0 )
2
∫ x dx =  2 +C
x x ∈ 0,+∞ )
 2
- 40 -
9) Oblicz całkę ∫ min (x, x 2 ) dx

min – funkcja przyjmuje wartość najmniejszego z argumentów,
dla: x ∈ (− ∞,0)
x2
∫ f (x ) dx = 2 + C1
dla: x ∈ 0,1)
x3
∫ f ( x ) dx = + C2
3
dla: x ∈ 1,+∞ )
x2
∫ f ( x ) dx = + C3
2
x 2 x3
C1 = 0 ⇒ = + C2 ⇒ C2 = 0
2 3 x=0
x3 x2 1
C2 = 0 ⇒ = + C3 x=1 ⇒ C3 = −
3 2 6
 x2
 x ∈ (− ∞,0)
2
 3
x
∫ f ( x ) dx =  x ∈ 0,1) + C
 3
 x2 1
 − x ∈ 1,+∞ )
2 6
10) Całki funkcji złoŜonych, których rachowanie wymaga uŜycia dodatkowych twierdzeń:
a) przykłady łatwiejsze:
● ∫ x 2 ln 3 x dx ,
∫e
3x
● cos 2 x dx ,
b) przykłady trudniejsze:
● ∫ 3 − x 2 dx ,
x +1
● ∫x 2
− x +1
dx ,
1
● ∫ 1 + 4x2
dx ,
● ∫ arctg x dx .
c) całki nieoznaczone, które nie moŜna obliczyć za pomocą metod elementarnych:
ex
● ∫ dx ,
x
sin x
● ∫ dx .
x
- 41 -
Twierdzenie o całkowaniu przez części

Funkcje klasy C 1 są to
Dane są funkcje f ( x ) oraz g ( x ) na D klasy C 1
wszystkie funkcje ciągłe, które
wtedy mają ciągłą pierwszą pochodną.
∫ f ′(x )g (x ) dx = f (x )⋅ g (x ) − ∫ f (x )g ′(x ) dx
Dowód:
ze wzoru na pochodną iloczynu:
(u (x ) ⋅ v(x ))′ = u ′(x ) ⋅ v(x ) + u (x ) ⋅ v′(x )
z własności funkcji z argumentem w górnej granicy całkowania:
F ′( x ) = f ( x )
więc:
′
∫ (u (x ) ⋅ v(x )) dx = ∫ (u′(x ) ⋅ v(x ) + u (x ) ⋅ v′(x )) dx
u ( x ) ⋅ v( x ) = ∫ u ′( x ) ⋅ v( x ) dx + ∫ u ( x ) ⋅ v′( x ) dx
∫ u′(x ) ⋅ v(x ) dx = u(x ) ⋅ v(x ) − ∫ u (x ) ⋅ v′(x ) dx

Przykłady całkowania z wykorzystaniem powyŜszego twierdzenia:
′ ′
• ∫ ln x dx = ∫ ( x ) ln x dx = x ln x − ∫ x ⋅ (ln x ) dx = x ln x − ∫ x ⋅ dx = x ln x − x + c
1
x
′
 x3  x3 x3 ′ x3 x2 x3 x3
• ∫ x ln x dx = ∫   ln x dx = ln x − ∫ (ln x ) dx = ln x − ∫ dx = ln x −
2
 3 3 3 3 3 3 9
′
x2 2 ′
∫ x ln x dx = ∫  2  ln x dx = 2 ln x − ∫ 2 (ln x ) dx = 2 ln x − ∫ 2 2 x ln x dx =
 x2  2 x2 2 x2 2 x2 1
• 2
 
′
x2 2 x2 2  x2  x2 x2 x2 ′
= ln x − ∫ x ln x dx = ln x − ∫   ln x dx = ln 2 x − ln x + ∫ (ln x ) dx =
2 2 2 2 2 2
x2 2 x2 x x2 2 x2 x2
= ln x − ln x + ∫ dx = ln x − ln x + + c
2 2 2 2 2 4
3 ′
3 ′
x  3
( )
3 3
• x 3 x x3 3 x3 3ln2 x
∫ x ln x dx = ∫  3  ln x dx = 3 ln x − ∫ 3 ln x dx = 3 ln x − ∫ 3 x dx =
2 3
′
′
x3 3
3
2 2 x3 3
3
 x3  2 x3 x3 x3
= ln x − ∫ x ln x dx = ln x − ∫   ln x dx = ln3 x − ln2 x + ∫ ln2 x dx = ( )
3 3 3 3
x3 3 x3 x3 1 x3 x3 2
= ln x − ln2 x + ∫ 2 ln x dx = ln3 x − ln2 x + ∫ x2 ln x dx =
3 3 3 x 3 3 3
′
x3 3 x3 2 2  x3  x3 x3 2 x3 2 x3 ′
= ln x − ln x + ∫   ln x dx = ln3 x − ln2 x + ⋅ ln x − ∫ (ln x) dx =
3 3 3 3 3 3 3 3 3 3
x3 ln3 x x3 ln2 x 2x3 ln x 2 x2 x3 ln3 x x3 ln2 x 2x3 ln x 2 x3
= − + − ∫ dx = − + − ⋅ =
3 3 9 3 3 3 3 9 3 9
3 3 3 2 3 3
x ln x x ln x 2x ln x 2x
= − + −
3 3 9 27
- 42 -
′
• ∫ x⋅e
x
( ) ′
dx = ∫ x ⋅ e x dx = x ⋅ e x − ∫ (x ) e x dx = x ⋅ e x − ∫ e x dx = x ⋅ e x − e x + c
′ ′
• ∫ x ⋅ e dx = ∫ x ⋅ (e ) dx = x ⋅ e − ∫ (x ) e dx = x ⋅ e − ∫ 2 x ⋅ e dx =
2 x 2 x 2 x 2 x 2 x x
′
= x ⋅ e − 2∫ x ⋅ (e ) dx = x ⋅ e − 2 x ⋅ e + 2∫ e dx = x ⋅ e − 2 x ⋅ e + 2 ⋅ e
2 x x 2 x x x 2 x x x
+c
′
• ∫ x sin x dx = ∫ x(− cos x ) dx = − cos x − ∫ − cos x dx = sin x − x cos x + c
′
 sin 3 x  x sin x sin 3 x x sin x cos 3 x
• ∫ x cos 3 x dx = ∫  3  dx = 3 − ∫ 3 dx = 3 + 9
x ⋅
′
• ∫e
2x ′
( )
cos x dx = ∫ e 2 x (sin x ) dx = e 2 x ⋅ sin x − ∫ e 2 x ⋅ sin x dx = e 2 x ⋅ sin x − ∫ 2e 2 x ⋅ sin x dx =
′
′
= e 2 x ⋅ sin x − 2∫ e 2 x ⋅ (− cos x ) dx = e 2 x ⋅ sin x + 2 ⋅ e 2 x ⋅ cos x − 2 ∫ e 2 x ⋅ cos x dx = ( )
= e 2 x ⋅ sin x + 2 ⋅ e 2 x ⋅ cos x − 4∫ e 2 x ⋅ cos x dx
∫ e cos x dx = e ⋅ sin x + 2 ⋅ e 2 x ⋅ cos x − 4 ∫ e 2 x ⋅ cos x dx

2x 2x
5∫ e cos x dx = e
2x 2x
⋅ sin x + 2 ⋅ e 2 x ⋅ cos x
e 2 x ⋅ sin x + 2 ⋅ e 2 x ⋅ cos x
∫ e cos x dx = +c
2x
′
2 x  − cos 3 x  e 2 x ⋅ cos 3x ′ − cos 3x
• ∫ e 2x
sin 3 x dx = ∫  3 
e dx = −
3
− ∫ e2x ⋅
3
( )
dx =
e 2 x ⋅ cos 3x cos 3x e 2 x ⋅ cos 3x 2 2 x

=− + ∫ 2e 2 x ⋅ dx = − + ∫ e ⋅ cos 3x dx =
3 3 3 3
′
e 2 x ⋅ cos 3x 2 2 x  sin 3x 
=− + ∫ e ⋅  dx =
3 3  3 
e 2 x ⋅ cos 3 x 2 ⋅ e 2 x ⋅ sin 3 x 2 2 x ′ sin 3 x
=−
3
+
9
− ∫e
3
⋅ ( ) 3
dx =
e 2 x ⋅ cos 3 x 2 ⋅ e 2 x ⋅ sin 3 x 4 2 x
=− + − ∫ e ⋅ sin 3x dx
3 9 9
e ⋅ cos 3x 2 ⋅ e 2 x ⋅ sin 3x 4 2 x
2x
∫ = − + − ∫ e ⋅ sin 3x dx
2x
e sin 3 x dx
3 9 9
13 2 x e ⋅ cos 3x 2 ⋅ e ⋅ sin 3x
2x 2x
9 ∫ e ⋅ sin 3x dx = −
3
+
9
9 e ⋅ cos 3x 9 2 ⋅ e 2 x ⋅ sin 3x
2x
∫ ⋅ = − ⋅ + ⋅
2x
e sin 3 x dx
13 3 13 9
2 ⋅ e ⋅ sin 3x 3 ⋅ e ⋅ cos 3x
2x 2x
∫ e ⋅ sin 3x dx = 13 − +c
2x
13
- 43 -
wykład 11. 2006-02-25

1) Powtórka z liczenia całek (w tym przez części):
1 −1 1 1
a) ∫ dx = ∫ x 2 dx = 1 x 2 = 2 x + c
x 2
x + 2x x
( )
3 1 5 1 5 13 9
b) ∫ 4x dx = ∫ x 12
+ 2 x 4
dx = ∫ x 12
dx + 2 ∫ x 4
dx = 12 12
13
x + 8 4
9
x +c
1 − cos 2 x  sin 2 x 
c) ∫ sin 2 x dx = ∫ dx = 12  x − +c
2  2 
′
d) ∫ x sin x dx = ∫ x(− cos x ) dx = − x cos x + ∫ cos x dx = − x cos x + sin x + c
′
e) ∫x
2
cos x dx = ∫ x 2 (sin x ) dx = x 2 sin x − 2∫ x sin x dx = x 2 sin x + 2 x cos x − 2 sin x + c
′
 e2 x 
f) ∫ x e dx = ∫ x
2x
 dx = 12 x e 2 x − 12 ∫ e 2 x dx = 12 x e 2 x − 14 e 2 x + c
 2 
g) ciekawszy przykład zastosowania całkowania przez części:
′ ′
∫ e cos x dx = ∫ e (sin x ) dx = e sin x − ∫ e sin x dx = e sin x − ∫ e (− cos x ) dx =
x x x x x x
′
= e x sin x + ∫ e x (cos x ) dx = e x sin x + e x cos x − ∫ e x cos x dx
∫ e cos x dx = e sin x + e cos x − ∫ e

x x x x
cos x dx
2 ∫ e cos x dx = e sin x + e cos x

x x x
e x sin x e x cos x
∫ e cos x dx = + +c
x
2 2
2) Dygresja: Funkcje odwrotne
a) Przykład funkcji odwrotnej do y = tg x (tangens) jest y = arc tg x (arkus tangens).
y = tg x y = tg x
x ∈ (− Π2 , Π2 ) y = arc tg x
x → tg x = y
(− ∞, ∞ ) → y → x : tg x = y
y = arc tg x
Korzystając z twierdzenia
o pochodnej funkcji odwrotnej
moŜna obliczyć pochodną funkcji y = arc tg x .
′ sin 2 y + cos 2 y
y′ = (arc tg x ) =
1 1 1
= = cos 2 y = = =
(tg y )′ sin 2 y + cos 2 y cos y sin 2 y
2
1
+
cos 2 y cos 2 y cos 2 y cos 2 y
1 1
= =
1 + tg y 1 + x 2
2
y = arc tg x
x = − tg y
−1
(arc tg x )′ =
1 + x2
- 44 -
b) Pochodne funkcji odwrotnych:

(arc sin x )′ = 1 2
1− x
(arc cos x )′ = − 1 2
1− x
(arc tg x )′ = 1 2
1+ x
(arc ctg x )′ = − 1 2
1+ x
c) Przykładowa całki do policzenia:
′
∫ arc tg x dx = ∫ (x ) arc tg x dx = x arc tg x − ∫ x 1 + x 2 dx =
1
●
= x arc tg x − ∫
x
1 + x2
dx = x arc tg x − 12 ln 1 + x 2 + c ( )
1
● ∫ dx = arc tg x
1 + x2
Twierdzenie o całkowaniu przez podstawianie

Dane jest funkcja ciągła f ( x ) na D . JeŜeli istnieje funkcja ϕ (t ) , gdzie t ∈ G
i taka, Ŝe ϕ jest klasy C 1 to:
∫ f (x ) dx = ∫ f [ϕ (t )] ϕ ′(x ) dt
gdzie x = ϕ (t )
3) Obliczenie całki z wykorzystaniem twierdzenia o całkowaniu przez podstawianie:

1
∫ 2 x + 5 dx
2x + 5 = t ϕ (t ) = 12 t − 52
2 dx = dt ϕ ′(t ) = 1
2
dx = 12 dt
1 1 1
∫ 2 x + 5 dx = ∫ 2(
t − 2 )+ 5
5 1
2
⋅ 12 dt = 12 ∫ dt = 12 ln t = 12 ln 2 x + 5 + c
t
Drugi sposób – równie poprawny, ale pozwala na obliczanie całek nieoznaczonych
bez jawnego wprowadzenia funkcji ϕ (t ) :
2x + 5 = t
1 1
∫ 2 x + 5 dx 2 dx = dt = 1
2 ∫ t dt = 1
2
ln t = 12 ln 2 x + 5 + c
dx = 12 dt
4) Całkowanie przez podstawianie:
a) raz przez podstawienie:
1 − x2 = t 3
1 t
(1 − x )
2
2 3
∫ − − = = − 2∫ = − 2 3 = −3 +c
2 1 1
x 1 x dx 2 x dx dt t dt
x dx = − dt 1
2
2
- 45 -
b) raz przez podstawienie i raz przez części:

x2 = t
∫x e 2 x dx = dt = ∫t e dt =
3 x2 1 t
dx 2
x dx = 12 dt
t ′
= 1
2 ∫ t e ( )
dt = 1
2 t e t
− 1
2 ∫ e t
dt = 1
2 t e t
− 1 t
2 e + c = 1 2 x
2 x e
2
− 1 x
2 e
2
+c
c) raz przez specyficzne podstawienie oraz z jedynki trygonometrycznej:

sin x = t 2 2
∫ sin x cos x dx cos x dx = dt = ∫ t 1 − t dt =
4 5 4
( )
( ) (
2
cos 4 x = cos 2 x = 1 − sin 2 x )2
( 2 t5
= ∫ t − 2t + t dt = − 2 + =
6
5
8
)
t7 t9
7 9
= 5 sin x − 7 sin x + 9 sin x + c
1 5 2 7 1 9
d) nietypowe podstawienie:
x = sin t
∫ 1 − x dx dx = cos t dt = ∫ cos t ⋅ cos t dt = ∫ cos t dt =
2 2
1 + cos 2 x
cos 2x =
2
1 + cos 2t  1 + sin 2t  1  sin 2 arc sin x 
=∫ dt = 12  t +  = 2  arc sin x + +c
2  2   2 
- 46 -
wykład 12. 2006-03-04

Całkowanie wyraŜeń trygonometrycznych
− cos 3 x
1) ∫ sin 3x dx = 3
+c
1 − cos 2 x  sin 2 x 
2) ∫ sin 2 x dx = ∫ dx = 12  x − +c
2  2 
cos x = t
3) ∫ sin x dx
3
− sin x dx = t dt
( 2
)  t3 
= ∫ 1 − t dt = − t −  = − cos x +
 
cos3 x
+c
 3 3
cos x = t
4) ∫ sin 5 x cos 4 x dx
− sin x dx = t dt
( 2
)
= − ∫ 1 − t 2 t 4 dt = ...
5) Całkowanie z wykorzystaniem wzorów trygonometrycznych:

∫ sin 3x cos 2 x dx =
α +β α −β
sin α + sin β = 2 sin cos
2 2
α +β
= 3x
 2 α = 5 x
 ⇒ 
α −β
= 2x β = x
 2
 − cos 5 x 
= 12 ∫ (sin 5 x + sin x ) dx = 12  − cos x  + c
 5 
6) Bardzo typowe podstawienie:
1
∫ sin x + 2 cos x dx = ...
tg 2x = t
2 tg 2x 2t
x
= arc tg t sin x = =
2
1 + tg 2 1 + t 2
2 x
1
dx = 2 dt 1 − tg 2 2x 1 − t 2
1+ t2 cos x = =
1 + tg 2 2x 1 + t 2
2
dx = ∫ 1 + t dt = ∫ = ln t = ln tg 2x + c
1 2 dt
7) ∫
sin x 2t t
1+ t 2
- 47 -
Całkowanie pewnych wyraŜeń niewymiernych

8) Typowe podstawienie dla niektórych wyraŜeń
x = sin t 1 + cos 2t
∫ 1 − x dx dx = cos t dt = ∫ 1 − sin t cos t dt = ∫ cos t dt = ∫ 2 dt =
2 2 2
 sin 2t  1  sin (2arc sin x ) 

= 12  t +  = 2  arc sin x + +c
 2   2 
x = 3 sin t 1 + cos 2t
∫ 3 − x 2 dx
dx = 3 cos t dt
= 3 ∫ 1 − sin t 2 3 cos t dt = 3∫ cos2 t dt = 3∫
2
dt =
9)
 sin 2t  3
= 32  t +  = arc sin
2  2
( x
(
+ 12 sin 2arc sin x
)) + c
 3 3
10) Dygresja: funkcje hiperboliczne:

e x − e−x
a) sinus hiperboliczny: sinh x =
2
e x + e− x
b) cosinus hiperboliczny: cosh x =
2
Zastosowania całek
11) Obliczanie pola:
a) y = sin x
Π
b
P = ∫ f ( x ) dx = ∫ sin x dx = − cos x 02 = 0 + 1 = 1
2
Π
a 0
b) Pole obszaru pomiędzy wykresami

f1 f2
f1 = x 2 f2 = x
[ ]
b 1
P = ∫ [ f 2 (x ) − f1 ( x )] dx = ∫ x − x 2 dx =
a 0
1
 2 3 x3  2 1 1
=  3 x −  = − − 0 =
 30 3 3 3
c) Pole koła
r
y = r 2 − x2
r
x = r sin t
P = 4 ∫ r 2 − x 2 dx =
0
dx = r cos t dt r
Π Π
 sin 2t 
2 2
= 4r 2 ∫ cos 2 t dt = 4r 2 ⋅ 12  t +  =
0  2  0
= 2r 2 Π
2
= Πr 2
- 48 -
12) Obliczanie objętości brył obrotowych:

a) Objętość stoŜka
f (x ) =
r
y = hr x ⋅x
h
h
Πr 2 3
r 2  x3 
( )
h
r2
V = Π ∫ 2 x 2 dx = Π 2   = 2
h − 03 r
0
h h  3 0
3h
V = 13 Π r h 2
h
b) Objętość kuli
y = R2 − x2 f (x ) = R 2 − x 2
Po obrocie tego półkola dookoła osi OX powstanie kula.
R
(x ) dx = Π ∫ ( )
b R
 2 x3 
V = Π∫ f 2
R − x dx = Π  R x −  =
2

2
a −R  3  −R
−R R
 3 R3 R3  4
= Π R −
 +R −
3
 = 3 Π R 3
 3 3 
c) Wzór na objętość bryły d) Wzór na objętość bryły
obrotowej powstałej z obrót obrotowej powstałej z obrót
dookoła osi OX: dookoła osi OY:
b b
V = Π∫ f 2
(x ) dx V = 2Π ∫ x f ( x ) dx
a a
13) Wyznaczanie długości krzywych:
b
L = ∫ 1 + [ f ′(x )] dx
2
a) Wzór ogólny:
a
b) Obwód koła:
1 −x
y = R2 − x2 y′ = ⋅ −2 x =
2 R −x 2 2
R2 − x2
R R R R
x2 R2 1 1
L = 4∫ 1+ 2 dx = 4∫ dx = 4 R ∫ dx = 4 ∫ dx =
0 1 − (R )
0
R −x 2
0
R −x
2 2
0 R −x
2 2 x 2
= 4 R arc sin x R
R 0
= 4 R( Π2 − 0 ) = 2ΠR
Obliczenia granic ciągów przez całkowanie

14) Obliczyć granicę:
1
14 + 2 4 + 34 + ... + n 4
(( ) )  x5 
1
+( ) +( ) + ... + ( )
1 1
lim 5
= lim 1 4
n
2 4
n
3 4
n
n 4
n = ∫ x dx =   =
4
n→∞ n n→∞ n 0  50 5

15) Obliczyć granicę:
lim
1
(sin 2Πn + sin 22Πn + sin 32Πn + ... + sin n2Πn ) = lim 2 Π 1 (sin 2Πn + sin 22Πn + sin 32Πn + ... + sin n2Πn )
n→∞ n n →∞ Π 2 n
Π
σ n = (sin 2Πn + sin 22Πn + sin 32Πn + ... + sin n2Πn )
2n
Π
2 2 2
( ) = (0 + 1) =
2 2
Π
Π0∫ sin x =
Π
− cos x 2
0
Π Π
- 49 -
e-wykład – dodatki do wykładów Studium TALENT – Matematyka rok szkolny 2005/2006
Dodatek A: Wzory sumacyjne data aktualizacji: 2005-11-11 18:45:24
Dodatek A: Wzory sumacyjne
Suma n pierwszych liczb naturalnych

n
n(n + 1)
1 + 2 + 3 + ... + n = ∑ k =
k =1 2
Suma kwadratów n pierwszych liczb naturalnych
n
n(n + 1)(2n + 1)
12 + 2 2 + 32 + ... + n 2 = ∑ k 2 =
k =1 6
Suma sześcianów n pierwszych liczb naturalnych
n 2 (n + 1)  n(n + 1) 
n 2 2
1 + 2 + 3 + ... + n = ∑ k =
3 3 3 3 3
= 
k =1 4  2 
ToŜsamości trygonometryczne:
n +1
sin α
n
nα
1. 1 + cos α + cos 2α + ... + cos nα = ∑ cos kα = cos ⋅ 2
k =0 2 α
sin
2
n +1 α  1
sin α cos − cos n + α
n
nα 2  2
2. sin α + sin 2α + ... + sin nα = ∑ sin kα = sin ⋅ 2 =
k =1 2 α α
sin 2 sin
2 2
poniewaŜ: sin α sin β =
1
[cos(α − β ) − cos(α + β )]
2
n
sin 2nα
3. cos α + cos 3α + cos 5α + ... + cos(2n − 1)α = ∑ cos(2k − 1)α =
k =1 2 sin α
n
sin 2 nα
4. sin α + sin 3α + sin 5α + ... + sin (2n − 1)α = ∑ sin (2k − 1)α =
k =1 sin α
- 50 -
Dodatek B: Podręczny zbiór twierdzeń i definicji z wykładów data aktualizacji: 2006-03-04 20:40:35
Dodatek B: Podręczny zbiór twierdzeń i definicji z wykładów

Funkcja
Funkcja to przyporządkowanie takie, Ŝe kaŜdemu elementowi ze zbioru X , przypisujemy
dokładnie jeden element ze zbioru Y .
Granica ciągu
∧∨ ∧
Liczba a jest granicą ciągu a n jeŜeli ε > 0 N n ≥ N
an − a < ε
.
Twierdzenie o trzech ciągach
Dany jest ciąg (a n ) . JeŜeli istnieją 2 dodatkowe ciągi (bn ) i (cn ) takie, Ŝe: bn ≤ a n ≤ c n to:
 
 lim bn = A ∧ lim cn = A  ⇒ lim a n = A
 n →∞ n →∞  n →∞
Lemat Bolzano-Weierstrassa
KaŜdy ciąg ograniczony (a n ) zawiera co najmniej jeden podciąg zbieŜny ank . ( )
KaŜdy ciąg zbieŜny jest zawsze ograniczony, ale ciąg ograniczony nie musi być zbieŜny.
Definicje ciągłości funkcji
definicja Heinego definicja Cauchy’ego
funkcja f jest ciągła w x0 jeŜeli: funkcja f jest ciągła w x0 jeŜeli:
∧ f (x ) → f (x )
xn → x0
n 0 ∧∨ ∧
ε >0 δ > 0 x∈[a ,b ]
x − x0 < δ ⇒ f ( x ) − f ( x0 ) < ε
Definicja Heinego i Cauchy’ego są równowaŜne.

KaŜda funkcja ciągłą w sensie Heinego jest ciągła w sensie Cauchy’ego i na odwrót.
KaŜda funkcja ciągła f na [a, b] (tzn. ciągła w kaŜdym punkcie odcinka [a, b] ) jest ograniczona.
Funkcja ciągła f na [a, b] jest jednostajnie ciągła,
czyli jest ciągła w kaŜdym punkcie naleŜącym do [a, b] .
Zbiór liczbowy nazwiemy ograniczonym z góry jeŜeli istnieje liczba większa od
wszystkich liczb zaleŜących tego zbioru.
Zbiór liczbowy nazwiemy ograniczonym z dołu jeŜeli istnieje liczba mniejsza od
wszystkich liczb naleŜących tego zbioru.
Zbiór jest ograniczony, jeŜeli jest ograniczony jednocześnie z góry i z dołu.
Kresy
Kres dolny zbioru liczbowego A (infimum Kres górny zbioru liczbowego A
zbioru, inf A ) to największa z tych liczb, (supremum zbioru, sup A ) to najmniejsza
które ograniczają ten zbiór z dołu. Liczba z tych liczb, które ograniczają ten zbiór z
będąca kresem dolnym zbioru moŜe, ale góry. Liczba będąca kresem górnym zbioru
nie musi do niego naleŜeć. moŜe, ale nie musi do niego naleŜeć.
∧m≤ x
x∈A
∧ ∨ m≤ x
ε >0 x0∈A
0 < m+ε ∧x≤M ∧ ∨ M −ε < x 0 ≤M
x∈A ε >0 x0∈A
inf A = m sup A = M
Kres dolny zbioru wartości funkcji to kres dolny funkcji: inf f ( x ) = m
Kres górny zbioru wartości funkcji to kres górny funkcji: sup f ( x ) = M
KaŜdy ciąg rosnący i ograniczony z góry jest zbieŜny do swojego kresu górnego.
KaŜdy ciąg malejący i ograniczony z dołu jest zbieŜny do swojego kresu dolnego.
Funkcja ciągła f na [a, b] osiąga swoje kresy.
To znaczy istnieje x1 ∈ [a, b] , takie Ŝe f ( x1 ) = m oraz x 2 ∈ [a, b] , takie Ŝe f ( x 2 ) = M .
W związku z tym kres górny i kres dolny są wartościami funkcji
- 51 -
Definicja całki oznaczonej Riemanna

JeŜeli dla funkcji f ograniczonej na odcinku [a, b] istnieje dla kaŜdego wyboru punktów
pośrednich i nie zaleŜy dokonywanych wyborów podziałów normalnych i punktów
(n )
pośrednich granica ciągu lim ∑ f ξ  ∆xi
n
(n )
to mówimy, Ŝe:
n →∞
i =1  i 
Funkcja f ma całkę oznaczoną Riemanna na odcinku [ a, b] . b
Uzyskaną granicę lim σ n nazywamy wtedy całką Riemanna i oznaczamy limσ n = ∫ f (x ) dx .

n →∞ n →∞ a
Całka górna i całka dolna Darboux
Dla kaŜdego normalnego ciągu podziałów odcinaka [a, b] istnieją granice ciągów
b b
całka dolna: lim sn = s = ∫ f (x ) dx
n →∞
całka górna: lim Sn = S = ∫ f (x ) dx
n→∞
a a
i nie zaleŜą od dokonanych wyborów.
Kryterium całkowalności
JeŜeli dla dowolnego ustalonego ε > 0 istnieje jeden podział odcinka [a, b] dla którego:
S n − sn < ε to funkcja f jest całkowalna na [a, b] .
Uwaga: JeŜeli jakaś funkcja f nie spełnia powyŜszego kryterium to nie oznacza tego,
Ŝe funkcja f nie jest całkowalna.
Twierdzenie
Funkcja ograniczona f na [a, b] jest całkowalna wtedy i tylko wtedy gdy jej
całka górna jest równa całce dolnej ( s = S ).
Twierdzenie o całkowalności kaŜdej funkcji ciągłej
KaŜda funkcja ciągła f na [a, b] jest całkowalna (ma całkę oznaczoną Riemanna).
Pochodna funkcji
Pochodna funkcji w punkcie to granica ciągu ilorazu róŜnicowego.
Pochodna f ′( x0 ) istnieje ⇔ gdy obie pochodne jednostronne istnieją i są równe sobie.
iloraz róŜnicowy: definicja pochodnej: postać równowaŜna:
f ( x ) − f ( x0 ) f ( x ) − f ( x0 ) f (x + h ) − f (x )
x ≠ x0 f ' ( x ) = lim f ' ( x ) = lim
x − x0 x → x0 x − x0 h →0 h
Pochodna informuje o szybkości zmiany wartości funkcji.
Twierdzenie Rolle’a Twierdzenie Lagrange’a
Dana jest funkcja f ( x ) na [a, b] i taka, Ŝe: Dana jest funkcja f ( x ) na [a, b] i taka, Ŝe:
1. f ( x ) jest ciągła na [a, b] , 1. f ( x ) jest ciągła na [a, b] ,
2. istnieje f ′( x ) na (a, b ) , 2. istnieje f ′( x ) na (a, b ) ,
3. f (a ) = f (b ) , wtedy istnieje co najmniej jeden punkt
f (b ) − f (a )
wtedy istnieje co najmniej jeden punkt c ∈ (a, b ) w którym f ′(c ) = .
c ∈ (a, b ) gdzie f ′(c ) = 0 . b−a
f ( x ) = f ( x0 ) + f ′(c x )( x − x0 )
- 52 -
Twierdzenie o funkcji z argumentem w górnej granicy całkowania

Dana jest funkcja f ( x ) ciągła na [a, b] , x
wtedy istnieje pochodna funkcji F ( x ) taka, Ŝe F ′( x ) = f ( x ) gdzie: F (x ) = ∫ f (t ) dt .
a
Zbiór funkcji {ϕ (t )} róŜniczkowalnych o własności ϕ ′( x ) = f ( x )

nazywamy całką nieoznaczoną i oznaczamy ∫ f (x ) dx .
Twierdzenie Leibnitza-Newtona
Niech f ciągła na [a, b] wtedy
b
∫ f (x ) dx = φ (b) − φ (a )
a
gdzie φ ( x ) – dowolna ustalona funkcja pierwotna dla f (element całki nieoznaczonej).

Całkowanie przez części
∫ f ′(x )g (x ) dx = f (x )⋅ g (x ) − ∫ f (x )g ′(x ) dx
gdzie funkcje f i g są klasy C1
Całkowanie przez podstawianie
∫ f (x ) dx = ∫ f [ϕ (t )] ϕ ′(x ) dt
gdzie funkcje f i g są klasy C1
Interpretacja geometryczna całki oznaczonej
b b
S = ∫ f ( x ) dx V = Π ∫ f 2 (x ) dx
pole pod objętość bryły
krzywą a
obrotowej a
b pole powierzchni b
długość łuku
l = ∫ 1 + [ f ′( x )] dx Sb = 2Π ∫ f ( x ) 1 + [ f ′( x )] dx
2 2
bocznej bryły
krzywej a obrotowej a
- 53 -
Dodatek C: Spis podstawowych całek nieoznaczonych data aktualizacji: 2006-03-07 20:24:17
Dodatek C: Spis podstawowych całek nieoznaczonych
x n +1 25. ∫
1
dx = arctgx + c
∫ x dx = n + 1 + c
n
1.
1 + x2
1 1
26. ∫ dx = arcctgx + c
2. ∫ x dx = ln x + c 1 − x2
1 1 27. ∫ arcsin xdx = x ⋅ arcsin x + 1 − x 2 + c
3. ∫ x 2 dx = − x + c
28.∫ arccos xdx = x ⋅ arcsin x − 1 − x 2 + c
ax
4. ∫ a x dx = +c
ln a 1
(
29. ∫ arctgxdx = x ⋅ arctgx − ln 1 + x 2 + c
2
)
a bx
5. ∫ a bx dx = +c
b ln a
1
(
30. ∫ arcctgxdx = x ⋅ arcctgx + ln 1 + x 2 + c
2
)
6. ∫ e x dx = e x + c
31. ∫ ln xdx = x ⋅ ln x − x + c
f ' (x )
1 ax
7. ∫ e ax dx = e +c
32. ∫ dx = ln [ f (x )] + c
f (x )
a
1
8. ∫ e − x dx = ∫ x dx f ' (x )
e 33. ∫ dx = 2 ⋅ f ( x ) + c
f (x )
9. ∫ sin xdx = − cos x + c
34. ∫ tgaxdx = − ln (cos ax ) + c
1
1
10. ∫ sin axdx = − cos ax + c a
a
35. ∫ ctgaxdx = ln (sin ax ) + c
1
11. ∫ sin axdx = − (ax − sin ax cos ax )
2 1 a
2a
36. ∫
[ln x]n dx = [ln x ]n +1 + c
12. ∫ sin (ax ± b )dx = − cos (ax ± b ) + c
1 x n +1
a 1 1 x−a
37. ∫ 2 dx = ln +c
13. ∫ cos xdx = sin x + c x − a2 2a x + a
1 1 1 x
14. ∫ cos axdx = sin ax + c 38. ∫ 2 dx = arctg + c
a x + a2 a a
dx x
15. ∫ cos 2 axdx =
1
(ax − sin ax cos ax ) 39. ∫
a −x
2 2
dx = arcsin + c
a
2a
dx x
16. ∫ cos (ax ± b )dx = sin (ax ± b ) + c
1 40. ∫ dx = arcsin +c
a a −x
2 2 a
1 dx
17. ∫ 2 dx = − ctgx + c 41. ∫ dx = ln x + x 2 + a 2 + c
sin x a2 + x2
1 1
18. ∫ 2 dx = − ctgax + c
sin ax a
42. ∫ sin (ln x )dx =
x
[sin (ln x ) − cos(ln x )] + c
2
1 1  ax 
43. ∫ cos (ln x )dx = [sin (ln x ) + cos (ln x )] + c
x
19. ∫ dx = ln  tg  + c
sin ax a  2  2
dx = ln[ln x ] + c
1 1
20 . ∫ 2 dx = − ctgx + c 44. ∫
sin x ln x
1 1 45. ∫ udv = vu − ∫ vdu
21 . ∫ 2 dx = − ctgax + c
sin ax a
1 1  ax 
22 . ∫ dx = ln  tg  + c
sin ax a  2 
1
23 . ∫ dx = tgx + c
cos 2 x
1 1
24 . ∫ dx = tgax + c
cos 2 ax a
1 1  ax Π 
25 . ∫ dx = ln  tg + +c
cos ax a  2 4
- 54 -
Dodatek D: Ćwiczenia w liczeniu całek nieoznaczonych data aktualizacji: 2006-04-01 23:38:04
Dodatek D: Ćwiczenia w liczeniu całek nieoznaczonych

Przykłady pochodzą z lekcji kółka matematycznego
z panią Alicją Jankowską z Liceum Ogólnokształcącego Nr VII we Wrocławiu
2006-02-09
Wzór na całkowanie przez części ∫ u dv = uv − ∫ v du
′
( )
1. wiem, Ŝe: e x = e x ; całkując przez części otrzymuję:
f = x g′ = ex
∫ x ⋅ e dx = = x ⋅ e x − ∫ e x dx = x ⋅ e x − e x + c
x
f ′ =1 g = e x
2. całkowanie dwa razy przez części:

f = e2x g ′ = sin e x
∫ e ⋅ sin e dx = f ′ = 2 ⋅ e 2 x g = − cos e x = −e ⋅ cos e + ∫ 2 ⋅ e ⋅ cos e dx =
2x x 2x x 2x x
f = e2x g ′ = cos e x
= −e ⋅ cos e + 2 ⋅
2x x
=
f ′ = 2 ⋅ e2x g = sin e x
= −e 2 x ⋅ cos e x + 2 ⋅ e 2 x ⋅ sin e x − 2 ∫ 2 ⋅ e 2 x ⋅ sin e x dx
∫e ⋅ sin e x dx = −e 2 x ⋅ cos e x + 2 ⋅ e 2 x ⋅ sin e x − 4 ∫ e 2 x ⋅ sin e x dx

2x
5∫ e 2x
⋅ sin e x dx = −e 2 x ⋅ cos e x + 2 ⋅ e 2 x ⋅ sin e x
− e 2 x ⋅ cos e x + 2 ⋅ e 2 x ⋅ sin e x
∫ e ⋅ sin e dx = +c
2x x
5
3. całkowanie najpierw przez podstawianie, a następnie przez części:
∫ x ⋅ e (x )
+ 1 dx
x2 2
x2 = t
2 x dx = dt
x dx = 12 dt
f = t g ′ = et
∫ e (t + 1) dt = ∫ e ⋅ t dt + ∫e dt = ⋅ + 12 et =
1 t 1 t 1 t 1
f ′ =1 g = e
2 2 2 2 t
= 12 ⋅ t ⋅ et − 12 ∫ e x dx + 12 et = 12 ⋅ t ⋅ et − 12 et + 12 et = 12 ⋅ t ⋅ et = 12 ⋅ x 2 ⋅ e x + c
2
4. całkowanie raz przez części:

f = ln x g′ = 1 1
∫ ln x dx = f ′ = 1x g=x
= x ⋅ ln x − ∫ ⋅ x dx = x ⋅ ln x − x + c
x
5. całkowanie dwa raz przez części:
f = x2 g ′ = cos x
∫ ⋅ = = x 2 ⋅ sin x − 2 ∫ x ⋅ sin x dx =
2
x cos x dx
f ′ = 2x g = sin x
f = x g ′ = sin x
= x 2 ⋅ sin x − 2 ∫ x ⋅ sin x dx = x 2 ⋅ sin x − 2 ⋅ =
f ′ = 1 g = − cos x
= x 2 ⋅ sin x + 2 ⋅ x ⋅ cos x − 2 ∫ cos x dx = x 2 sin x + 2 x cos x − 2 sin x + c
- 55 -
∫ x⋅e dx = x ⋅ e x − e x + c (ad.1.)
x
6. całkowanie przez podstawianie oraz skorzystanie ze wzoru
∫e sin 2 x dx = 2 ∫ esin x sin x cos x dx

sin x
sin x = t
cos x dx = dt
( )
2 ∫ e ⋅ t dt = 2 t ⋅ et − et = 2esin x ⋅ sin x − 2esin x + c
t

−2x
f = e −2 x g ′ = sin 3 x
∫ e sin 3 x dx = = − 13 cos 3 x ⋅ e − 2 x − 2
∫e
−2x
cos 3 x dx =
′
f = − 2e −2x
g = − 3 cos 3 x
1 3
2 f =e
−2 x
g ′ = cos 3 x
= − 13 ⋅ e − 2 x ⋅ cos 3 x − ⋅ =
3 f ′ = − 2e − 2 x g = 13 sin 3 x
= − 13 ⋅ e − 2 x ⋅ cos 3 x − 29 ⋅ e − 2 x ⋅ sin 3 x − 94 ∫ e − 2 x sin 3 x dx
−2x −2 x −2 x −2x
∫ e sin 3x dx = − ⋅ e ⋅ cos 3x − ⋅ e ⋅ sin 3x − ∫ e
1
3
2
9
4
9
sin 3 x dx
−2 x −2x −2x
13
9 ∫ e sin 3x dx = − ⋅ e ⋅ cos 3x − ⋅ e ⋅ sin 3x
1
3
2
9
−2x −2 x −2x
∫ e sin 3x dx = − e cos 3x − e sin 3x + c
3
13
2
13
8. całkowanie przez części oraz przez podstawianie, a takŜe skorzystanie ze wzorów:

(arc tg x )′ = 1 2 (ln x )′ = 1 x ≠ 0
1+ x x
f = arc tg 2 x
g′ = 1
x
∫ arc tg 2x dx = f ′ = 12 2 = 2 2 g=x
= x ⋅ arc tg 2x − 2∫ 2
x +4
dx
1 + (2 )
x x +4
x2 + 4 = t
2 x dx = dt
x dx = 12 dt
x ⋅ arc tg 2x − ∫
dt
t
= x ⋅ arc tg 2x − ln t = x ⋅ arc tg 2x − ln x 2 + 4 + c ( )
2006-02-10
1. całkowanie przez części oraz montaŜ:
′
 x2  x2 1
∫ x ⋅ ln ( x − 1 ) dx = ∫  2 
  ⋅ ln ( x − 1) dx = 1 2
2
x ln ( x − 1) − ∫ 2 ⋅ x − 1 dx =
x2 − 1 + 1  (x − 1) ⋅ (x + 1) 1 
= 12 x 2 ln(x − 1) − 12 ∫ dx = 12 x 2 ln(x − 1) − 12 ∫  +  dx =
x −1  x −1 x −1
 1 
= 12 x 2 ln(x − 1) − 12 ∫  x + 1 +  dx = 12 x ln(x − 1) − 12 ∫ x dx − 12 ∫ dx − 12 ∫
1
2
dx =
 x −1 x −1
= 12 x 2 ln(x − 1) − 12
x2 1
− 2 x − 12 ln(x − 1) =
( −
)
x 2 − 1 ln(x − 1) x(x + 2)
+c
2 2 4
- 56 -
′
2. całkowanie przez części oraz z wykorzystaniem wzoru: (arc tg x ) =
1
1 + x2
( 2
) (
2x 2
) 2 x2
∫ ln 1 + x dx = x ln 1 + x − ∫ x 1 + x 2 dx = x ln 1 + x − 2∫ 1 + x 2 dx = ( )
x2 + 1 − 1 x2 + 1 − 1
(
= x ln 1 + x 2 − 2 ∫ 2
x +1
)dx = x ln 1 + x 2 − 2 ∫ 2
x +1
dx = ( )
(
= x ln 1 + x 2 − 2 ∫ dx + 2 ∫ 2)1
x +1
dx = x ln 1 + x 2 − 2 x + 2 arc tg x + c ( )
3. całkowanie trzy razy przez części:
g′ = x 2
1
f = ln3 x 3
3 x 2 ⋅ ln2 x 3 1
∫ x ⋅ ln3 x dx =
f′=
2
3ln x
g = 23 x 2
3
= 23 x 2 ln3 x − 2∫
x
dx = 23 x 2 ln3 x − 2∫ x 2 ⋅ ln2 x dx =
x
g′ = x 2
1
3
f = ln2 x 3 3 1
= 23 x ln3 x − 2 ⋅
2
2 ln x = 23 x 2 ln3 x − 43 x 2 ln2 x + 83 ∫ x 2 ⋅ ln x dx =
f′=
3
g = 23 x 2
x
g′ = x 2
1
3 3
f = ln x 3 3 3 1
= 23 x ln3 x − 43 x ln2 x + 83 ⋅
2 2
1 = 23 x 2 ln3 x − 43 x 2 ln2 x + 169 x 2 ln x − 169 ∫ x 2 dx =
f′=
3
g= x 2
3
2
x
3 3 3 3
= 23 x 2 ln3 x − 43 x 2 ln2 x + 169 x 2 ln x − 32
27
x2 + c
4. dwa razy przez części:
(ln x ) 2 dx = ln 2 x ⋅ x −3 dx = ln 2 x ⋅ − 1 x − 2 ′ dx = − 1 x − 2 ln 2 x + ( ) 2 ln x − 2
∫ x3 ∫ ∫ 2 2
1
2 ∫ x
⋅ x dx =
′
= − 12 x − 2 ln 2 x + ∫ ln x ⋅ x − 3 dx = − 12 x − 2 ln 2 x − 12 ∫ ln x ⋅ − 12 x − 2 dx = ( )
= − 12 x − 2 ln 2 x − 12 x − 2 ln x + 1
2 ∫x
−3
dx = − 12 x − 2 ln 2 x − 12 x − 2 ln x − 14 x − 2 + c
5. dwa razy przez części:
4 ′
3 2 2
( )
∫ x (ln x) dx = ∫ 14 x ln x dx = 14 x ln x − 14 ∫ x x dx = 14 x ln x − 12 ∫ x ln x dx =
4 2 4 2 ln x 4 2 3
′
( )
= 14 x 4 ln 2 x − 12 ∫ 14 x 4 ln x dx = 14 x 4 ln 2 x − 18 x 4 ln x + 18 ∫ x3 dx = 14 x 4 ln 2 x − 18 x 4 ln x + 321 x 4 + c
′
 3x  3x 3x
6. ∫ x ⋅ 3 dx = ∫ x ⋅ 
x
 dx = x −∫ dx = ln13 3x x − ln12 3 3 x + c
 ln 3  ln 3 ln 3
7. całkowanie przez części:
′
 x2  ′
∫ x ⋅ arc tg x dx = ∫  2  ⋅ arc tg x dx = 12 x arc tg x − 12 ∫ x (arc tg x ) dx =
2 2
x2 + 1 − 1 1
= 12 x 2 arc tg x − 12 ∫ dx = 12 x 2 arc tg x − 12 ∫ dx + 12 ∫ dx =
1+ x 2
1 + x2
= 12 x 2 arc tg x − 12 x + 12 arc tg x + c
- 57 -
8. całkowanie przez podstawianie oraz przez części:

t ′ 2 t ′
−x2 5 t 2
( )
∫ e x dx = − 12 ∫ e t dt = − 12 ∫ e t dt = − 12 e t + 12 ∫ e 2t dt = − 12 e t + ∫ e t dt =
t 2 t t 2
( )
−x2 = t ⇒ x4 = t 2
−2 x dx = dt
= − 12 et t 2 + et t − ∫ et dt = − 12 et t 2 + et t − et = − 12 e − x x 4 − e − x x 2 − e − x + c
2 2 2
2006-02-17
1. całkowanie przez części oraz skorzystanie ze wzoru: (arc sin x )′ = 1
1 − x2
1
f = arc sin x g′ =
arc sin x 1− x
∫ 1− x
dx =
1 1
=
f′= ⋅ g = −2 1 − x
2
1− x 2 x
− 2 1− x 1
= −2 1 − x ⋅ arc sin x −∫ dx = −2 1 − x ⋅ arc sin x+∫ dx =
2 x ⋅ 1− x x
= −2 1 − x ⋅ arc sin x +2 x +c

f = sin ln x g ′ = 1
cos ln x
∫ sin ln x dx = f ′ = cos ln x g = x = x sin ln x − ∫ x ⋅ x dx = x sin ln x − ∫ cos ln x dx =
x
f = cos ln x g′ = 1
= x sin ln x − − sin ln x = x sin ln x − x cos ln x − ∫ sin ln x dx
f′= g=x
x
∫ sin ln x dx = x sin ln x − x cos ln x − ∫ sin ln x dx
2 ∫ sin ln x dx = x sin ln x − x cos ln x
x sin ln x x cos ln x
∫ sin ln x dx = 2
−
2
+c
3. całkowanie przez podstawianie:

∫ sin x cos x dx
5
sin x = t
cos x dx = dt
t6 1
∫ t x dt = + c = sin 6 x + c
5
6 6
- 58 -

dx
∫ 2cos2 3x
3x = t
3 dx = dt
1 dt 1 1
∫ 2
6 cos t 6
= tg t + c = tg 3 x + c
6
∫ cos x ⋅ e dx
sin x
sin x = t
cos dx = dt
∫e dt = et + c = esin x + c
t

x 3 dx
∫ cos 2 x 4
x4 = t
4 x 3 dx = dt
x 3 dx = 14 dt
1 dt 1 1
∫
4 cos t 42
= tg t + c = tg x 4 + c
4
(ln x )2 dx
∫ x
ln x = t
1
dx = dt
x
1 3 1 3
∫ t dt = 3 t + c = 3 ln x + c
2

tg x
∫ cos 2 x dx
tg x = t
1
dx = dt
cos 2 x
1 2 1 2
∫ t dt = 2 t + c = 2 tg x + c
- 59 -
9. całkowanie przez podstawianie oraz przez części:

ln arc ctg x
∫ 1 + x 2 dx =
arc ctg x = t
1
dx = dt
1 + x2
f = ln t g′ = 1
t
∫ ln t dt = f′=
1
g =t
= t ln t − ∫
t
dt = t ln t − t + c =
t
= arc ctg x ⋅ ln arc ctg x − arc ctg x + c
10. całkowanie przez części i przez podstawianie:
( ) ′
∫ x ln 1 + x dx = 12 ∫ ln t dt = 12 ∫ (t ) ln t dt = 12 t ln t − 12 ∫ t t dt =
2 1
1 + x2 = t
2 x dx = dt
( ) ( ) (
= 12 t ln t − 12 t + c = 12 1 + x 2 ln 1 + x 2 − 12 1 + x 2 + c )
1− x 6t − 61− x
∫ 6 dx = −∫ 6 dt = − ln 6 + c = ln 6 + c
t
1− x = t
−dx = dt
2 + ln x
(2 + ln x )
1 3 3
∫ x dx = ∫ t 2
dt = 2 2
3
t +c= 2
3
2
+c
2 + ln x = t
1
dx = dt
x
13. całkowanie przez podstawianie i przez części:
′
∫ x e (x )
+ 1 dx = ∫ e (t + 1) dt = ∫ e t dt + ∫ e dt = ∫ (e ) t dt + ∫ e dt =
x2 2 1 t 1 t 1 t 1 t 1 t
2 2 2 2 2
x2 = t
2 x dx = dt
= 12 et t − 12 ∫ et dt + ∫e dt = 12 et t =
2
t
1
2
1
2
x2 ex
dx dt
∫ x 1 − ln 2 x = ∫ 1 − t 2 = arc sin t + c = arc sin ln x + c
ln x = t
1
dx = dt
x
- 60 -
2006-02-23
Całkowanie funkcji wymiernych
f ′( x )
1. ∫ dx = ln f ( x ) + c
f (x )
6x − 1
2. ∫ 2 dx = ln 3 x 2 − x + 2 + c
3x − x + 2
3. całkowanie funkcji wymiernej gdy ∆ > 0 dla funkcji w mianowniku
dx dx dx dx
∫ 2 x 2 + 9 x − 5 = ∫ 2 x 2 + 9 x − 5 = ∫ 2(x − 12 )(x + 5) = ∫ (2 x − 1)(x + 5)
− 9 − 11 − 9 + 11 1
∆ = 81 + 40 = 121 x1 = = −5 x2 = =
4 4 2
1 A B
= +
(2 x − 1)(x + 5) 2 x − 1 x + 5
1 = A( x + 5) + B(2 x − 1)
1 = x( A + 2 B ) + 5 A − B
 A + 2 B = 0  A = 112
 ⇒
5 A − B = 1  B = − 11
1
dx dx dx dx
2
11 ∫ 2x − 1 − ∫ x + 5 = ∫ x −
1
11
1
11 1
2
− 111 ∫ = 1 ln x − 12 − 111 ln x + 5 + c
x + 5 11
4. bardzo specyficzne podstawianie:
dx dt b dt b b x
∫ x 2 + b = b ∫ bt 2 + b = b ∫ t 2 + 1 = b arc tg t + c = b arc tg t b + c
x=t b b>0
dx = b dt
5. całkowanie funkcji wymiernej
dx dx dx dt
∫ 2 x 2 − 12 x + 27 = ∫ 2(x − 3)2 + 9 = 1
2 ∫ ( x − 3)2
+ 9
= 1
2
9
2 ∫ t +
9 2
2
9
2
=
2
− b 12 − ∆ 72
∆ = 144 − 216 = −72 p= = =3 q= = =9
2a 4 4a 8
x−3
x−3= 9
2
t ⇒ t= 2
3
dx = 9
2
dt
dt 3 2 2 2 x−3
= 1
9
9
2 ∫t 2
=
+ 1 18
arcsin t + c =
6
arcsin t + c =
6
arcsin 2
3
+c
- 61 -
2006-02-24
1. całkowanie funkcji wymiernej gdy ∆ = 0 dla funkcji w mianowniku:
′
dx dx 1 dt 1 1 1 1
∫ 9 x 2 − 12 x + 4 = ∫ (3x − 2)2 = 3 ∫ t 2 = − 3t = − 3(3x − 2) + c   =− 2
t t
3x − 2 = t
3 dx = dt
dx = 13 dt
2. całkowanie funkcji wymiernej gdy ∆ = 0 dla funkcji w mianowniku:
9x − 5 9x − 5
∫ 9 x 2 − 6 x − 1 dx = ∫ (3x − 1)2 dx
9x − 5 A B
= +
(3x − 1) 3x − 1 (3x − 1)2
2
9 x − 5 = A(3 x − 1) + B
9 x − 5 = 3 Ax − A + B
3 A = 9 A = 3
 
 A − B = −5 B = 8
3 8
∫ 3x − 1 dx + ∫ (3x − 1) 2
dx
3x − 1 = t
3 dx = dt
dx = 13 dt
3 dt 8 dt 8 1 8 1
∫ + ∫ 2 = ln t − ⋅ = ln 3 x − 1 − ⋅
3 t 3 t 3 t 3 3x − 1
+c
- 62 -
3. całkowanie funkcji wymiernej gdy ∆ < 0 dla funkcji w mianowniku:

x +1
∫ 2 x 2 + 6 x + 5 dx
′ f ′( x )
(
2x2 + 6x + 5 = 4x + 6 )
∫ f (x ) dx = ln f (x ) + c
1
4
x + 1 : 4x + 6
x − 32
− 12
(x + 1) = 14 (4 x + 6) − 12 = [(x + 32 ) − 12 ]
1
(4 x + 6) dx − 1
dx
∫ 2x 4
2
+ 6x + 5
2
∫ 2x
dx = 1 ln 2 x 2 + 6 x + 5 − 1
2
+ 6x + 5 4 4 ∫x 2
+ 3x + 5
2
x 2 + 3 x + 52 = (x + )
3 2
2
− 94 + 52 = (x + 3 2
2
) + 14
x + 32 = 1
4
⋅t
dx = 12 dt
= 12 arc tg t = 12 arc tg (x + )+ c
dx dx dt dt
1
4 ∫x 2
+ 3x + 5
2
= 1
4 ∫ (x + ) 3 2
+ 1
= 1
8 ∫ t +
1 2
4
1
4
= 1
2 ∫t 2
+1
3
2
2 4
x +1
∫ 2x dx = 14 ln 2 x 2 + 6 x + 5 − 12 arc tg (x + 3
)+ c
+ 6x + 5
2 2
3x 3 − 5 x 2 + 8 x
4. ∫( x2 − 2x + 1 x2 − 1 )(
dx
)
x + x + 3x + x − 2
5 4 3 2
5. ∫ x4 − 1
dx
2006-03-02
1. ogólny wzór na liczenie całek postaci:
f ′( x )
∫ f (x ) dx = ∫ t dt = 2 t = 2 f (x ) + c
1
f (x ) = t
f ′( x ) dx = dt
2. ogólny wzór na liczenie całek postaci:
f ′( x ) f (x)
∫ e f ′ x  dx = ∫ e dt = e = e + c
t t
f (x ) = t
f ′( x ) dx = dt
3. nietypowy montaŜ pod a 2 − b 2 = (a + b )(a − b )
dx 1 − sin x dx sin x dt −1 1
∫ 1 + sin x = ∫ 1 + sin2 x dx = ∫ cos2 x − ∫ cos2 x dx = tg x + ∫ t 2 = tg x − t = tg x − cos x + c =
cos x = t
− sin x dx = dt
- 63 -
1 + sin x
∫ 1 + cos x e
x
4. dx
arc tg x
xe
∫
( 1+ x )
5. 3
dx
2
6. montaŜ pod sumę sześcianów:

x3 (t + 1)
3
t 3 + 3t 2 + 3t + 1 dt dt dt dt
∫ (x − 1)100 dx = ∫ t100 dt = ∫ t 100
dt = ∫ 97 + 3∫ 98 + 3∫ 99 + ∫ 100 =
t t t t
x −1 = t ⇒ x = t +1
dx = dt
= − 961 t 96 − 973 t 97 − 983 t 98 − 991 t 99 + c = − 961 ( x − 1) − 973 ( x − 1) − 983 ( x − 1) − 991 ( x − 1) + c
96 97 98 99
7. dwa razy przed podstawianie:

ctg x cos x dt dk
∫ ln sin x dx = ∫ sin x ⋅ ln sin x dx = ∫ t ⋅ ln t = ∫ k = ln k = ln ln t = ln ln sin x + c
sin x = t ln t = k
1
cos x dx = dt dt = dk
t
dx
8. ∫x + 2x + 2
2
x
9. ∫ arc cos dx
x +1
2006-03-03
10. całkowanie przez części, przez podstawianie oraz całkowanie funkcji wymiernych:
2 ′
( ) ′
∫ 2 x arc tg x dx = 2∫ 12 x arc tg x dx = x arc tg x − ∫ x (arc tg x ) dx =
2 2
x2 1 + x2 − 1
= x 2 arc tg x − ∫ dx = x 2
arc tg x − ∫ 1 + x 2 dx =
1 + x2
1
= x 2 arc tg x − ∫ dx + ∫ 2 dx = x 2 arc tg x − x + arc tg x + c
x +1
′
 3x  1 x 1
∫ 3 cos x dx = ∫  ln 3  cos x dx = ln 3 3 cos x − ln 3 ∫ 3 sin x dx =
x x
′
1 x 1  3x  1 x 1 1
=
ln 3
3 cos x − ∫ 
ln 3  ln 3 
 sin x dx =
ln 3
3 cos x + 2 3x sin x − 2 ∫ cos x dx
ln 3 ln 3
ln 2 3 + 1 1 x 1
ln 32 ∫ cos x dx =
ln 3
3 cos x + 2 3x sin x
ln 3
ln 3 x 1
∫ cos x dx = ln 2 3 + 1 3 cos x + ln 2 3 + 1 3 sin x + c
x
- 64 -
12. specyficzne podstawienie:

∫ 3 − x 2 dx = ∫ 3 − 3 sin 2 t 3 cos t dt = 3∫ 1 − sin 2 t cos t dt = 3∫ cos 2 t cos t dt =
x = 3 sin t ⇒ t = arc sin 3
3
x
dx = 3 cos t dt
cos 2t + 1 sin 2t 3
= 3∫ cos 2 t dt = 3∫ dt = 32 ∫ cos 2t dt + 32 ∫ dt = 32 + 2t +c =
2 2
= 34 sin 2 arc sin 33 x + 32 arc sin 33 x + c
13. całkowanie przez podstawianie…:
dx dx 2 dt dt
∫ x 2 + 2 x + 5 = ∫ (x + 1)2 + 4 = ∫ 4t 2 + 4 = ∫ t 2 + 1 = ...
x + 1 = 2t t2 +1 = t + k
dx = 2 dt t 2 + 1 = t 2 + 2tk + k 2
...
( )
... = ln t 2 + 1 + t + c = ln ( 12 x + 12 ) + 1 + 12 x + 12  + c = ...

2

′
∫ cos (ln x ) dx = ∫ (x ) cos (ln x ) dx = x cos (ln x ) + ∫ x sin (ln x ) ⋅ x dx =
1
′
= x cos (ln x ) + ∫ ( x ) sin (ln x ) dx = x cos (ln x ) + x sin (ln x ) − ∫ x cos (ln x ) ⋅ dx
1
x
2 ∫ cos (ln x ) dx = x cos (ln x ) + x sin (ln x )
∫ cos (ln x ) dx = 1
2
x cos (ln x ) + 12 x sin (ln x ) + c
′ cos (ln x )
∫ sin (ln x) dx = ∫ (x) sin (ln x) dx = x sin (ln x) − ∫ x x dx = x sin (ln x) − ∫ cos (ln x) dx =
′
= x sin (ln x ) − ∫ ( x ) cos (ln x) dx = x sin (ln x ) − x cos (ln x) − ∫ sin (ln x) dx
∫ sin (ln x) dx = x sin (ln x) − x cos (ln x) − ∫ sin (ln x) dx

2∫ sin (ln x) dx = x sin (ln x ) − x cos (ln x)
x sin (ln x ) x cos (ln x )
∫ sin (ln x) dx = 2
−
2
+c
16. ∫ x ln (1 + ) dx1
x
arc sin x
17. ∫ dx
1+ x 2
18. ∫ e3 cos x sin x dx

∫ x cos x dx = 12 ∫ cos t dx = 12 sin x + c
2 2
x2 = t
2 x dx = dt
- 65 -

cos 3 x dx 1− t2 1 t2 +1−1 1 1
∫ 1 + sin 2 x ∫ 1 + t 2
= dt = ∫ 1 + t 2 ∫ 1 + t 2 dt = ∫ 1 + t 2 dt − ∫ dt + ∫ 1 + t 2 dt =
dt −
sin x = t
cos x dx = dt
1
= 2∫ dt − ∫ dt = 2 arc tg t − t + c = 2 arc tg sin x − sin x + c
1+ t2
21. całkowanie funkcji wymiernych:
dx dx 4 dx dt  x + 3
∫ x2 + 6x + 25 = ∫ (x + 3)2 + 16 = ∫ (4t )2 + 16 = 14 ∫ t 2 + 1 = 14 arc tg t + c = 14 arc tg  4  + c
x + 3 = 4t
dx = 4 dt
sin 2 x
22. ∫3 − cos 4 x
dx
dx
23. ∫
x 2x − 9
dx
24. ∫ 5
x − x2
25. dwa podstawiania oraz odpowiedni montaŜ
dx 2t t +1−1 1 dt
∫ x + 1 2 = ∫ (t + 1)2 dt = 2∫ (t + 1)(t − 1) dt = 2∫ t + 1 dt − 2∫ (t + 1)2 =
( )
x =t
x = t2
dx = 2t td
= 2ln t + 1 − 2 ∫
dt
(t + 1)2
= 2ln ( )
x + 1 − 2∫
dk
k2
= 2ln ( )
x +1 −
2
x +1
+c
t +1 = k
dt = dk
- 66 -
Dodatek E: Zadania z kolokwiów data aktualizacji: 2006-03-11 16:02:30
Dodatek E: Zadania z kolokwiów

Treści zadań
Matematyka – Studium Talent 2005/2006 – egzamin z 08-03-2006 – grupa A
1. Obliczyć
∫ sin x ⋅ cos x dx
3 3
2. Obliczyć
∫e
x
sin 2 x dx
3. Obliczyć
∫ max{x ,1} dx
2
4. Obliczyć całkę dolą i całkę górną z funkcji f ( x ) = − x ⋅ g ( x ) ,

1, x - wymierne
gdzie g ( x ) =  na odcinku [0,1] .
0, x - niewymierne
Czy funkcja ma całkę oznaczoną na [0,1] ?
5. Obliczyć
∫ 4 − x 2 dx
3
6. Obliczyć korzystając z definicji ∫ f (x ) dx ,
0
2, x ∈ [0,1)

gdzie f ( x ) = 3, x =1
4,
 x ∈ (1,3]
7. Obliczyć wykorzystując całkę oznaczoną

3 Π 2Π 3Π nΠ 
lim  cos + cos + cos + ... + cos 
n→∞ n  2n 2n 2n 2n 
- 67 -
Matematyka – Studium Talent 2005/2006 – egzamin z 08-03-2006 – grupa B
1. Obliczyć
∫ 9 − x 2 dx
2
2. Obliczyć korzystając z definicji ∫ f (x ) dx ,
0
3, x ∈ [0,1)

gdzie f ( x ) = 1, x =1
2,
 x ∈ (1,2]
3. Obliczyć
∫e
x
cos 2 x dx
4. Obliczyć
∫ min{− x ,−1}dx
2
5. Obliczyć
∫ cos x ⋅ 3 sin x dx
3
6. Obliczyć całkę dolą i całkę górną z funkcji f ( x ) = x ⋅ g ( x ) ,

1, x - wymierne
gdzie g ( x ) =  na odcinku [0,1] .
0, x - niewymierne
Czy funkcja ma całkę oznaczoną na [0,1] ?
7. Obliczyć wykorzystując całkę oznaczoną

2 Π 2Π 3Π nΠ 
n→∞ n  n n n n 
- 68 -
1. Obliczyć
x +1
∫x 2
− 4x + 6
dx
2. Obliczyć objętość bryły powstałej z obrotu trapezu krzywoliniowego ograniczonego

krzywą y = sin 5 x cos 4 x osią OX , x = 0 , x = Π
2 , dookoła osi OX .
3. Obliczyć całkę nieoznaczoną na (0, ∞ ) z funkcji:

− cos Π2 x , x ∈ (0,1]
f (x ) =  3
 x ln x , x ∈ (1, ∞ )
4. Obliczyć
∫e
3x
cos 2 x dx
5. Uzasadnić (metoda do wyboru), Ŝe funkcja

2 sgn (sin Πx ) , x ∈ (0,1]
f (x ) = 
2 , x=0
ma całkę oznaczoną na [0,1] .
6. Zacytować (bez dowodu) twierdzenie o funkcji z argumentem w górnej granicy

całkowania (podać załoŜenia i tezę) F (x ) . Wyznaczyć F (x ) na [− 1,1] dla:
− t + 1 , t ∈ [− 1,0]

f (t ) =  3
 3 + t 2 , t = (0,1]
Czy funkcja F (x ) ma drugą pochodną dla x = 0 ? (uzasadnić)
7. Przyjmując, Ŝe funkcja ciągła f ( x ) = 3 x ma całkę oznaczoną na odcinku [0,2] ,

wyznaczyć ją korzystając z definicji całki oznaczonej.
8. Obliczyć pochodną funkcji g ( x ) :

arc tg 3 x
g (x ) = ∫e
t
dt
2
sin 3 x
- 69 -
1. Obliczyć
∫e
2x
sin 3 x dx
2. Obliczyć
x+2
∫x 2
− 6 x + 12
dx
3. Przyjmując, Ŝe funkcja ciągła f ( x ) = 2 x ma całkę oznaczoną na odcinku [0,3] ,

4. Obliczyć całkę nieoznaczoną na (0, ∞ ) z funkcji:

cos Π2 x , x ∈ (0,1]
f (x ) =  2
 x ln x , x ∈ (1, ∞ )
5. Obliczyć objętość bryły powstałej z obrotu trapezu krzywoliniowego ograniczonego

krzywą y = cos 5 x sin 4 x osią OX , x = 0 , x = Π
2 , dookoła osi OX .

3 sgn (sin Πx ) , x ∈ (0,1]
f (x ) = 
3 , x=0
7. Obliczyć pochodną funkcji h( x ) :

cos 2 2 x
h( x ) = ∫e
−t
dt
arc tg 3 x
8. Zacytować (bez dowodu) twierdzenie o funkcji z argumentem w górnej granicy

całkowania (podać załoŜenia i tezę) F (x ) . Wyznaczyć F (x ) na [− 1,1] dla:
− t + 2 , t ∈ [− 1,0]

f (t ) =  4
 2 + t 2 , t = (0,1]
Czy funkcja F (x ) ma drugą pochodną dla x = 0 ? (uzasadnić)
- 70 -
1. Obliczyć
2x + 3
∫x 2
+ 2x + 2
dx
2. Obliczyć pole figury ograniczonej y = cos 5 x sin x , osią OX , na odcinku [0, Π2 ] .
3. Obliczyć
∫ sin x ln(tg x ) dx
4. Obliczyć
∫ max(1, x ) dx
2
5. Obliczyć
∫ 3 − x 2 dx
2
6. Korzystając z definicji całki oznaczonej obliczyć: ∫ f (x ) dx gdzie:
0
1 x=0
2 x ∈ (0,1)

f (x ) = 
3 x =1
4 x ∈ (1,2]
7. Sformułować twierdzenie Lagrange’a (bez dowodu) – podać załoŜenia i tezę. Przy

pomocy tego twierdzenia uzasadnić, Ŝe jeśli f ′(x ) > 0 na (a, b ) , to f rosnąca na (a, b ) .
- 71 -
1. Obliczyć
∫ 5 − x 2 dx
2. Obliczyć
∫ min(− 1,− x ) dx
2
3. Sformułować twierdzenie Lagrange’a (bez dowodu) – podać załoŜenia i tezę. Przy

pomocy tego twierdzenia uzasadnić, Ŝe jeśli f ′( x ) < 0 na (a, b ) , to f malejąca na (a, b ) .
4. Obliczyć
2x + 5
∫x 2
+ 4x + 5
dx
5. Obliczyć
∫ sin x ln(tg x ) dx
6. Obliczyć pole figury ograniczonej y = sin 5 x cos x , osią OX , na odcinku [0, Π2 ] .
3
7. Korzystając z definicji całki oznaczonej obliczyć: ∫ f (x ) dx gdzie:
0
4 x ∈ [0,1)
3 x =1

f (x ) = 
2 x ∈ (1,2 )
1 x ∈ [2,3]
- 72 -
1. Obliczyć
∫ 5 − x 2 dx
2. Obliczyć
∫e
2x
sin 3 x dx
3. Obliczyć ∫ f (x ) dx na [− Π
2 , Π2 ]
cos x x ∈ [− Π2 ,0 )
gdzie f ( x ) = 
− x + 1 x ∈ [0, 2 ]
Π
4. Korzystając z definicji całki oznaczonej (oraz z faktu, Ŝe funkcja f ( x ) = x 3 – jako

ciągła na [0,1] ma tę całkę).
Obliczyć
1
∫x
3
dx
0
wskazówka: 13 + 2 3 + ... + n 3 = (1 + 2 + ... + n )

2
5. Obliczyć
 n n n 
lim  n + 2 + ... + 2 
n→∞
2
+1 n + 2
2 2
n + n2 
6. Oszacować dokładność wzoru przybliŜonego

1 + 3x ≈ 1 + 32 x na [0,1]
wskazówka: stosować wzór Maclaurina
x
7. Wyznaczyć F ( x ) = ∫ max{− t , t} dt na [− 1,1]
−1
8. Uzasadnić, Ŝe funkcja Dirichleta

1, x wymierne
g (x ) = 
0, x niewymierne
nie ma całki oznaczonej na [0,1]
- 73 -
1. Obliczyć
∫e
3x
sin 2 x dx
2. Obliczyć
∫ 3 − x 2 dx
2 , Π2 ]
cos x x ∈ [− Π2 ,0 )
gdzie f ( x ) = 
− x + 1 x ∈ [0, 2 ]
Π
4. Obliczyć
 1 1 1 
lim n  (n + 1) + (n + 2)
n→∞
2 2
+ ... + 
(n + n )2 
5. Korzystając z definicji całki oznaczonej (oraz z faktu, Ŝe funkcja f ( x ) = x 2 – jako

ciągła na [0,1] ma tę całkę).
Obliczyć
1
∫x
2
dx
0
n(n + 1)(2n + 1)
wskazówka: 12 + 2 2 + ... + n 2 =
6
x
6. Wyznaczyć F ( x ) = ∫ max{t ,−t } dt na [− 1,1]
−1
7. Oszacować dokładność wzoru przybliŜonego

1 + 2x ≈ 1 + x na [0,1]
8. Uzasadnić, Ŝe funkcja
1, x wymierne
f (x ) = 
− 1, x niewymierne
nie ma całki oznaczonej na [0,1]
- 74 -
1. Obliczyć
∫x
2
e −2 x dx
2. Obliczyć
∫ ln(1 + x ) dx
3. Obliczyć
3 Π 2Π 3Π nΠ 
lim n  sin 3n + sin 3n
n→∞
+ sin
3n
+ ... + sin 
3n 
4. Sformułować twierdzenie Lagrange’a (bez dowodu) i uzasadnić,

Ŝe jeśli f ′(x ) > 0 na (a, b ) , to f rosnąca na (a, b ) .
5. Obliczyć (korzystając ze wzoru Maclaurina) 3

e z dokładnością 10 −2 .
6. Uzasadnić, Ŝe funkcja f ( x ) = − x ⋅ g ( x )
gdzie g ( x ) – funkcja Dirichleta, nie ma całki oznaczonej na [0,1] .
2 , Π2 ]
cos x x ∈ [− Π2 ,0 )
gdzie f ( x ) = 
− x + 1 x ∈ [0, 2 ]
Π
8. Obliczyć
1  1 1 
lim  4 + 2 + ... + n 
n→∞ + 1! 4 + 2!
1
4 + n! 
wskazówka: skorzystać z twierdzenia o ciągu monotonicznym i ograniczonym.
- 75 -
1. Obliczyć
3x + 1
∫x 2
− x +1
dx
2. Obliczyć
∫e
3x
cos 2 x dx
3. Obliczyć objętość bryły powstałej z obrotu wykresu funkcji f = sin 2 x cos 3 x

dookoła OX na 0, Π2 .
4. Obliczyć, korzystając z definicji całki oznaczonej
lim
1 n 2 n 4
n→∞ n
(
e + e + ... + n e 2 n )
5. Obliczyć:
∫ x − x dx
2
na R
6. Sformułować definicję całki oznaczonej i na jej podstawie uzasadnić istnienie tej całki
(oraz obliczyć ją)
2, x ∈ [0,1)
z f (x ) =  na [0,5]
− 3, x ∈ [1,5]
7. Uzasadnić, Ŝe funkcja (metoda do wyboru)

sgn (sin Πx ) , x ∈ (0,1]
f (x ) = 
0 , x=0
ma całkę oznaczoną.
- 76 -
1. Obliczyć
∫e
3x
sin 2 x dx
2. Sformułować definicję całki oznaczonej i na jej podstawie uzasadnić istnienie tej całki
(oraz obliczyć ją)
− 4, x ∈ [0,2]
dla f ( x ) =  na [0,6]
3, x ∈ (2,6]
3. Obliczyć:
∫ x − x dx
2
na R
4. Obliczyć
5x + 1
∫x 2
− x +1
dx

Π Π 2Π 3Π nΠ 
lim  sin + sin + sin + ... + sin 
n→∞ n  n n n n 
6. Obliczyć objętość bryły powstałej z obrotu wykresu funkcji f = cos 2 x sin 3 x

dookoła OX na 0, Π2 .
7. Uzasadnić, Ŝe funkcja (metoda do wyboru)

0 , x=0
f (x ) = 
− 2 sgn (sin x ) , x ∈ (0,1]
Π
ma całkę oznaczoną.
- 77 -
1. Obliczyć
∫x
2
ln 3 x dx
2. Obliczyć
7x −1
∫x 2
+ 4x + 5
dx
3. Obliczyć pole figury ograniczonej krzywą y = sin 5 x cos 4 x i osią OX na 0, Π2 .

Π Π 2Π nΠ 
lim  cos + cos + ... + cos 
n→∞ n  2n 2n 2n 
5. Obliczyć ∫ f (x ) dx
cos x x ≤ 0
gdzie f ( x ) = 
− x + 1 x > 0
6. sformułować definicję: całki dolnej i górnej Darboux i na jej podstawie obliczyć te

całki dla f ( x ) = − x ⋅ g ( x ) ,
gdzie g ( x ) – funkcja Dirichleta, na odcinku [0,1] .
7. Wyznaczyć funkcję z argumentem w górnej graficy całkowania dla

− t , t ∈ [− 1,0 )
f (t ) =  na − 1,1
2t , t ∈ [0,1]
- 78 -
1. Obliczyć
∫x
2
( )
sgn x 2 − x dx
2. Sformułować twierdzenie Lagrange’a (bez dowodu) i przy jego pomocy uzasadnić,

Ŝe jeśli f ′(x ) > 0 na (a, b ) , to f rosnąca na (a, b ) .
3. Obliczyć pochodną funkcji

cos x 2
f ( x ) = ∫ e −t dt
−x
4. Obliczyć objętość bryły obrotowej powstałej z obrotu dookoła osi OX , wykresu
funkcji y = arc tg x na 0, 1
3
.
5. Obliczyć
x
∫ (x + 1)(x − 2) dx
6. Obliczyć
1
∫ cos x dx
 n n n 
lim  2 2+ 2 + ... + 2 
n→∞  n + 1 n +2 n + n2 
2
- 79 -
1. Korzystając z definicji obliczyć całki: dolną ( s ) i górną ( S ) dla f ( x ) = x ⋅ g ( x ) na

x − wymierne
[0,1] , gdzie g (x ) = 
1,
0, x − niewymierne
2. Obliczyć
cos3 x
∫ 1 − sin x dx
3. Obliczyć
∫ sin ln x dx
4. Sformułować (bez dowodu) twierdzenie Leibniza–Newtowa oraz wyznaczyć, na odcinku
x
− 1,1 , F ( x ) = ∫ f (t ) dt gdzie f (t ) ma następujący wykres:
−1
5. Obliczyć
1 Π 2Π 3Π nΠ 
lim n  sin 4n + sin 4n + sin 4n + ... + sin 4n 
n→∞
1
6. Obliczyć pole figury ograniczonej krzywą y = , prostymi x = 0 , x = 1
(x + 1)(x + 2)
oraz osią OX .
7. Obliczyć ∫ f (x ) dx
cos x + 2 x x ∈ − Π2 ,0
gdzie f ( x ) =  na − Π2 , Π2
− x + 1 x ∈ (0, Π
2
]
1 dla x = 1n , n = 1,2,...
8. Wykazać, Ŝe funkcja f ( x ) =  x ∈ 0,1
− 1 poza tym
jest całkowalna (ma całkę oznaczoną) na odcinku 0,1
- 80 -
Rozwiązania do zadań
Rozwiązanie:
1. Całkowanie przez podstawianie
3 3 2
( 3
)
∫ sin x ⋅ cos x dx = ∫ 1 − cos x ⋅ sin x ⋅ cos x dx = −∫ 1 − t ⋅ t ⋅ 3t dt =
6 2
( )
1
cos 3 x = t
cos x = t 3
− sin x dx = 3t 2 dt
( )
= −3∫ 1 − t 6 ⋅ t 3 dt = −3∫ t 3 dt + 3∫ t 9 dt = − 34 t 4 + 103 t 10 + c
4 10
∫ sin x ⋅ 3 cos x dx = − 34 cos 3 x + 103 cos 3 x + c

3
2. Dwa razy przez części:

x ′
( )
x x ′
∫ e sin 2 x dx = ∫ e sin 2 x dx = e sin 2 x − ∫ e (sin 2 x ) dx = e sin 2 x − 2∫ e cos 2 x dx =
x x x
′
( ) ′
= e x sin 2 x − 2 ∫ e x cos 2 x dx = e x sin 2 x − 2e x cos 2 x + 2 ∫ e x (cos 2 x ) dx =
= e x sin 2 x − 2e x cos 2 x − 4 ∫ e x sin 2 x dx
5∫ e x sin 2 x dx = e x sin 2 x − 2e x cos 2 x
∫e sin 2 x dx = 15 e x sin 2 x − 52 e x cos 2 x + c

x
3. NaleŜy rozpatrzeć trzy przedziały:

x 2 x ∈ (− ∞,−1)

f ( x ) = 1 x ∈ − 1,1
 2
x x ∈ (1,+∞ )
∫x dx = 13 x 3 + c ∫1 dx = x + c
2
 13 x 3 + c1 x ∈ (− ∞,−1)

F (x ) =  x + c2 x ∈ − 1,1
1 3
 3 x + c3 x ∈ (1,+∞ )
c1 = 0
1
3 (− 1) = −1 + c2 ⇒ c2 = 2
3
1 + 23 = 13 + c3 ⇒ c3 = 4
3
 13 x 3 x ∈ (− ∞,−1)

F ( x ) =  x + 23 x ∈ − 1,1
1 3 4
3 x + 3 x ∈ (1,+∞ )
4. Funkcja jest niecałkowalna na [0,1] , nie ma więc całki oznaczonej na [0,1] .

S =0
s = − 12
- 81 -
5. Obliczyć
1 + cos 2t
∫ 4 − x 2 dx = 4 ∫ 1 − sin 2 t cos t dt = 4 ∫ cos 2 t dt = 4 ∫
2
dt = 2t + sin 2t + c
x = 2 sin t ⇒ t = arc sin x

2
dx = 2 cos t dt
∫ 4 − x 2 dx = 2 arc sin 2x + sin 2 arc sin 2x + c
6. Liczę n-tą sumę całkową:

σ n = 2 ⋅ (1 − 0) + 3 ⋅ 0 + 4 ⋅ (3 − 1) = 2 + 8 = 10
3
∫ f (x ) dx = 10
0
7. Trzeba skonstruować odpowiedni ciąg podziałów

3 Π 2Π 3Π nΠ 
n→∞ n  2n 2n 2n 2n 
3Π 2 Π 2Π 3Π nΠ 
lim n 2 Π  cos 2n + cos 2n + cos 2n + ... + cos 2n 
n→∞
6 Π Π 2Π 3Π nΠ 
lim Π 2n  cos 2n + cos 2n + cos 2n + ... + cos 2n 
n→∞
Π Π
6 2 6 2
6 6 6
Π0∫ cos x dx = sin x
Π 0
=
Π
sin Π2 − sin 0 =
Π Π
- 82 -

Rozwiązanie:
1. Podstawienie w celu uwolnienia się od pierwiastka:
x = 3 sin t
∫ 9 − x dx dx = 3 cos tdt = 9 ∫ cos t cos tdt =
2
x
t = arcsin
3
  x
 sin  2 arcsin  
1 + cos 2t 9  sin 2t  9  x  3
= 9 ∫ cos 2 tdt = 9 ∫ dt =  t +  =  arcsin + +C
2 2 2  2 3 2 
 
 
2. Konstrukcja dowolnego n-tego ciągu podziałów i wyliczenie całki z definicji:

n →∞
(
14444244443 14243 14444244443
) ( ) ( )
lim σ n = 3 ∆x1( n ) + ∆x2( n ) + ... + ∆xi(−n1) + f ξ i( n ) ∆xi( n ) + 2 ∆xi(+n1) + ∆xi(+n2) + ... + ∆xn( n ) = 5
3⋅1 3⋅0 ∨ 2⋅0 ∨ 1⋅0 2⋅1
3. Całkowanie przez części:

'
 sin 2 x  e x sin 2 x 1 x
∫ = ∫  2  = − ∫ e sin 2 xdx =
x x
e cos 2 xdx e   dx
2 2
'
e x sin 2 x 1 x  cos 2 x  e x sin 2 x 1  e x cos 2 x 1 x 
= − ∫e −  dx = −  − + ∫ e cos 2 xdx  =
2 2  2  2 2 2 2 
e x sin 2 x e x cos 2 x 1 x
∫ e cos 2 xdx = 2 + 4 − 4 ∫ e cos 2 xdx
x
5 x e x sin 2 x e x cos 2 x
4∫
e cos 2 xdx = +
2 4
4  e sin 2 x e cos 2 x 
x x
∫ e cos 2 xdx = 5  2 + 4  + C

x
- 83 -
4. całkowanie i sklejanie:
 x3
− x 2 dx dla x ∈ (− ∞,−1) − + C1 dla x ∈ (− ∞,−1)
 ∫  3
{ } 
∫ min − x ,−1 dx = − ∫ dx dla x ∈ − 1,1 = − x + C2 dla x ∈ − 1,1
2
  3
− ∫ x dx dla x ∈ (1, ∞ ) − x + C dla x ∈ (1, ∞ )
2
 3 3
C1 = 0
x3 2
− = − x + C2 ⇒ C2 = −
3 x = −1
3
2 x3 4
−x− = − + C3 ⇒ C3 = −
3 3 x =1
3
 x3
− 3 dla x ∈ (− ∞,−1)

{ }  2
∫ min − x ,−1 dx = − x − 3 dla x ∈ − 1,1 + C
2

 x3 4
− − dla x ∈ (1, ∞ )
 3 3
5. Całkowanie przez podstawianie
sin x = t
3 3
(2
1
) 1 7
∫ cos x ⋅ sin x dx cos xdx = dt = ∫ 1 − t t 3 dt = ∫ t 3 dt − ∫ t 3 dt =

3 3 4 3 3 10 3 3 3
= t − t = sin 4 x − 3 sin10 x + C
4 10 4 10
6. liczenie całki górne i dolnej:
11 2 3 n  1 n(n + 1) n 2 + n
S n =  + + + ... +  = 2 =
nn n n n n 2 2n 2
n2 + n 1
S = lim S n = lim =
n →∞ n →∞ 2 n 2 2
1
sn = ⋅ 0 = 0
n
s = lim s n = lim 0 = 0
n →∞ n →∞
Dana funkcja nie ma całki oznaczonej na [0,1], gdyŜ S ≠ s na tym odcinku.
7. liczenie granicy:
2 π 2π 3π nπ  1π π 2π 3π nπ 
lim  cos + cos + cos + ... + cos  = 2 lim  cos + cos + cos + ... + cos =
n →∞ π n
n →∞ n
 n n n n   n n n n 
π
π π 2π 3π nπ  2
 = ∫ cos xdx = sin x 0 = (0 − 0 ) = 0
2 2 π 2
= lim  cos + cos + cos + ... + cos
π n → ∞ n n n n n  π 0 π π
- 84 -

Rozwiązanie:
1. Całkowanie funkcji wymiernej – rozkład na dwa ułamki oraz specjalne podstawienie:
x +1 1
(2 x − 4) + 3 (2 x − 4) 3
∫ x2 − 4 x + 6 dx = ∫ 2x 2 − 4 x + 6 dx = 12 ∫ x 2 − 4 x + 6 dx + ∫ x 2 − 4 x + 6 dx =
−b 4
∆ = 16 − 24 = −8 p= = =2
2a 2
′ −∆
(
x2 − 4x + 6 = 2x − 4 ) q=
4a
=2
(
= 12 ln x 2 − 4 x + 6 + ∫
3
) dx = 12 ln x 2 − 4 x + 6 + ∫ (
3 2 dt
= )
(x − 2) + 2
2 2
2t +2 ( )
x−2= 2 t
dx = 2 dt
(
= 12 ln x 2 − 4 x + 6 +
3 2
∫
2 t +12
)
dt
= 12 ln x 2 − 4 x + 6 +
2
(
3 2
arc tg t )
x +1 x−2
( 3 2
∫ x 2 − 4 x + 6 dx = 12 ln x − 4 x + 6 + 2 arc tg 2 + c
2
)
2. Dana jest funkcja y = sin 5 x cos 4 x ,
Π Π
2 2
Objętość to: V = Π ∫ f 2
(x ) dx = Π ∫ sin 5 x cos 4 x dx
0 0
∫ sin
5
( )
2
x cos x dx = ∫ sin x cos x sin x dx = − ∫ 1 − t 2 t 4 dt = − ∫ 1 − 2t 2 + t 4 t 4 dt =
4 4 4
( )
cos x = t (
sin 4 x = 1 − cos 2 x )
2
− sin x dx = dt
( )
= − ∫ t 4 − 2t 6 + t 8 dt = − ∫ t 4 dt + 2 ∫ t 6 dt − ∫ t 8 dt = − 15 t 5 + 72 t 7 − 18 t 8
∫ sin x cos 4 x dx = − 15 cos5 x + 72 cos 7 x − 19 cos 9 x + c

5
wiem, Ŝe: cos n Π2 = 0 cos n 0 = 1 , gdzie n ∈ N

Π
⋅ Π = 0 − (− 15 + 72 − 19 )Π =
2 Π
8
V = Π ∫ sin 5 x cos 4 x dx = − 15 cos5 x + 72 cos 7 x − 19 cos9 x 2
Π
0
0 315
3. Całkuję funkcję f ( x ) oraz obliczam odpowiednie stałe c .

∫ − cos Π
2
x dx = − Π2 sin Π2 x + c1
′
 x4  4 1
∫ x ln x dx = ∫  4  ln x dx = 14 x ln x − 14 ∫ x x dx = 14 x ln x − 14 ∫ x dx = 14 x ln x − 161 x + c2
3 4 4 3 4 4
c1 = 0 ⇒ − Π2 sin Π2 x = 14 x 4 ln x − 161 x 4 + c2 ⇒ c2 = 161 − Π2

x =1
− Π2 sin Π2 x , x ∈ (0,1]
F (x ) =  1 4
 4 x ln x − 161 x 4 + 161 − Π2 , x ∈ (1, ∞ )
- 85 -
4. całkowanie przez części

′
 sin 2 x 
∫ e cos 2 x dx = ∫ e  2  dx = 12 e sin 2 x − 32 ∫ e sin 2 x dx
3x 3x 3x 3x
′
3 x  − cos 2 x 
= 2 e sin 2 x − 2 ∫ e 
1 3x 3
 dx = 12 e sin 2 x + 34 e cos 2 x − 94 ∫ e cos 2 x dx
3x 3x 3x
 2 
∫e cos 2 x dx = 12 e3 x sin 2 x + 34 e3 x cos 2 x
13 3x
4
∫e cos 2 x dx = 132 e3 x sin 2 x + 133 e3 x cos 2 x + c

3x

2 sgn (sin Πx ) , x ∈ (0,1]
f (x ) = 
2 , x=0
Kryterium całkowalności
JeŜeli dla dowolnego ustalonego ε > 0 istnieje jeden podział odcinka [a, b] dla
którego S n − s n < ε to funkcja f jest całkowalna na [a, b] .
(M )∆x
n
(n ) (n ) (n )
S n − sn = ∑ i
− mi i
i =1
ε
Niech ε > 0 , d n <
4
ε
Sn − sn < (2 − (− 2 )) ⋅ d n = 4 ⋅
=ε c.k.d.
4
Funkcja f jest całkowalna na [0,1] .
6. Twierdzenie o funkcji z argumentem w górnej granicy całkowania

Dana jest funkcja f ( x ) ciągła na [a, b] , wtedy istnieje pochodna
x
funkcji F ( x ) taka, Ŝe F ′( x ) = f ( x ) , gdzie F (x ) = ∫ f (t ) dt .
a
Obliczenia:
∫ (− t + 1) dt = − 12 t + t + c1
2
3 3 3 3 3 dk t
∫3+ t 2
dt = ∫
3 + 3k 2
dk = ∫
3 + 3k 2
dk = 3 ∫
1+ k 2
= 3 arc tg k = 3 arc tg
3
+ c2
t= 3k
dt = 3 dk
t
c1 = 0 ⇒ − 12 t 2 = 3 arc tg + c2 ⇒ c2 = 0
3 t =0
− 12 t 2 + t , t ∈ [− 1,0]

F (t ) = 
, t = (0,1]
t
 3 arc tg
 3
Funkcja F ( x) nie ma pochodnej w x = 0 ,
bo jej pochodne jednostronne w x = 0 nie są sobie równe.
- 86 -
7. Przyjmując, Ŝe funkcja ciągła f ( x ) = 3x ma całkę oznaczoną na odcinku [0,2] ,

σ n = 1n ⋅ n3 + 1n ⋅ n6 + ... + 1n ⋅ 6nn = 2 (1 + 2 + ... + 2n )
3
n
3  1 + 2n  6(1 + 2n ) 12n + 6
σn = 2  2n = = = n →∞
→ 6
n  2  2n 2n
2
σ n = 6 = ∫ 3x dx
0
8. g ′( x ) = ?
arc tg 3 x
g (x ) =
arc tg 3 x
∫ e dt = e = earc tg − esin
3 2
t t x 3x
2
sin 3 x
sin 2 3 x
(
g ′( x ) = earc tg
3
x
− esin
2
3x
)′ = e arc tg 3 x
⋅
1
2
⋅ 13 x
− 23
− esin
2
3x
⋅ 2 cos 3x sin 3x ⋅ 3
1+ x
3
- 87 -

Rozwiązanie:
1. Dwa razy przez części.
'
 cos 3 x  e 2 x cos 3 x 2 2 x
∫ e sin 3 xdx = ∫ e  − 3  dx = − 3 + 3 ∫ e cos 3xdx =
2x 2x
'
e 2 x cos 3 x 2 2 x  sin 3  e 2 x cos 3 x 2e 2 x sin 3 x 4 2 x
=− + ∫e   dx = − + − ∫ e sin 3 xdx
3 3  3  3 9 9
2e 2 x sin 3 x e 2 x cos 3 x 4 2 x
∫ = − − ∫ e sin 3 xdx
2x
e sin 3 xdx
9 3 9
2x 2x
13 2 x 2e sin 3 x e cos 3 x
9 ∫ e sin 3 xdx =
9
−
3
9  2e sin 3 x e cos 3 x 
2x 2x
∫ e sin 3 xdx = 13  9 − 3 

2x
 2 sin 3 x 3 cos 3 x 
∫e sin 3 xdx =e 2 x  −
2x

 13 13 
2. Z zastosowaniem specyficznych przekształceń algebraicznych oraz całkowania przez
podstawianie.
x+2 1
(2 x + 6 ) − 1 1 2x + 6 1
∫ dx = ∫x dx = ∫ dx − ∫ dx =
2
x + 6 x + 12
2 2
+ 6 x + 12 2 x + 6 x + 12
2
( x + 3 )2 + 3
1 x+3=t 3 3 1
= ln x 2 + 6 x + 12 − ∫ dx = ln x 2 + 6 x + 12 − ∫ dx =
( x + 3) 2
+3 dx = dt 3 3 t +1
2
3 3 x+3
= ln x 2 + 6 x + 12 − arctgt = ln x 2 + 6 x + 12 − arctg
3 3 3
1
3. Wybieram n-ty ciąg podziałów odcinka [0,3] na n odcinków o długości oraz
n
dobieram punkty pośrednie na prawych krańcach tych przedziałów. Liczę σ n .
12 4 2n 4n 6n 
σn =  + + ... + + ... + + ... +  =
nn n n n n 
2 3n(1 + 3n) 9n 2 + 3n
=
2
(1 + 2 + ... + 3n ) = ⋅ =
n2 n2 2 n2
9n 2 + 3n
3
∫0 2 xdx = lim σ n = lim =9

n→∞ n →∞ n2
- 88 -
4. Wyliczanie całek dla kaŜdego z przedziałów osobno, a następnie dobranie

współczynników tak, aby wyliczona funkcja była funkcją ciągłą
′
 x3  x3 x3 ′ x3 x2 x3 x3
∫ x ln x dx = ∫  3  ln x dx = 3 ln x − ∫ 3 (ln x ) dx = 3 ln x − ∫ 3 dx = 3 ln x − 9 + C
 
2
x ∈ (0,1
 x
2 sin 2 + C1
∫ f ( x)dx =  3 3
 x ln x − x + C x ∈ (1, ∞ )
 3 9
2
x x
∫ cos 2 dx = 2 sin 2 + C
C1 = 0
x x3 x3
2 sin = ln x − + C2
2 3 9 x =1
1 1 1
2 sin = ln 1 − + C 2
2 3 9
1 1 1
C 2 = 2 sin − ln 1 +
2 3 9
x ∈ (0,1
 x
2 sin 2
∫ f ( x)dx =  x 3 3
 ln x − x + 2 sin 1 − 1 ln 1 + 1 x ∈ (1, ∞ )
 3 9 2 3 9
5. Z wykorzystaniem wzoru na objętość bryły oraz specyficznego podstawienia do
obliczenia całki nieoznaczonej.
π
( cos x ⋅ sin x ) dx =
2 2
P =π∫ 5 4
0
π
2
= π ∫ cos 5 x ⋅ sin 4 xdx
0
sin x = t
∫ cos x ⋅ sin xdx
5 4
cos xdx = dt
( )2
= ∫ 1 − t 2 t 4 dt =
∫ (t ) t 9 2t 7 t 5 sin 9 x 2 sin 7 x sin 5 x

8
− 2t 6 + t 4 dt = − + = − +
9 7 5 9 7 5
π π
2
 sin 9 x 2 sin 7 x sin 5 x  2
π ∫ cos 5 x ⋅ sin 4 xdx = π  − +  =
0  9 7 5  0
1 2 1  8π
= π  − + − 0 + 0 − 0 =
9 7 5  315
- 89 -
6. Funkcja f(x) będzie całkowalna na [0,1] jeŜeli będzie całkowalna w otoczeniach

punktów nieciągłości na [0,1]. Jej całkowalności w punktach nieciągłości na [0,1]
dowodzę stosując kryterium całkowalności: S n − sn < ε . Wybieram podział otoczeń
ε
punktów nieciągłości tak, aby łączna długość odcinków d n < .
6
ε 6ε
S n − sn < (3 − (− 3)) = =ε .
6 6
Funkcja jest całkowalna w punktach nieciągłości na [0,1] i we wszystkich punktach
ciągłości na [0,1] na mocy twierdzenia o całkowalności kaŜdej funkcji ciągłej, więc
jest całkowalna na [0,1].
c.b.d.o.
7. Korzystając z tw. Leibnitz’a-Newtona oraz twierdzenia o pochodnej funkcji złoŜonej:
( )=
cos 2 2 x
−t −t cos 2 2 x
f ( x) = ∫ e dt = e = −e −cos − − e − arctg
2 3
2x x
3
arctg x
arctg 3 x
= e arctg − e − cos
3 2
x 2x
(
f ' ( x) = e −arctg
3
x
− e −cos
2
2x
) = (e ) − (e ) =
'
− arctg 3 x
'
− cos 2 2 x
'
=
1 − 23
3
x ⋅ 2
1
x 3 +1
⋅ − e − arctg x
3
( )− (2 ⋅ (− 2 sin 2 x cos 2 x )⋅ (− e − cos 2 2 x
)) =
e − arctg
3
x
=−
( ⋅ sin 4 x
) − e −cos
2
2x
3 x 3
x +1 2 3 2
8. Dana jest funkcja f(x) ciągła na [a,b]. Wtedy istnieje pochodna funkcji F’(x)
x
taka, Ŝe F’(x)=f(x), gdzie F ( x) = ∫ f (t )dt.
a
F’’(x)=f’(x)
Pochodna f (t 0 ) istnieje, jeŜeli pochodne: prawostronna i lewostronna dla punktu t 0

są sobie równe.
lim− f ' (t ) = lim− (− 1) = −1
t →0 t →0
'  4 
lim+ f (t ) = lim+  2  = lim+
0 ⋅ t 2 + 2 − 4( 2t )
=0
'
( )
t →0 t →0  t + 2  t →0
t2 + 2
2
( )
lim f (t ) ≠ lim+ f (t )
' '
t →0− t →0
Pochodne: prawostronna i lewostronna dla punktu t=0 nie są sobie równe, więc F ′′(t )
nie istnieje w tym punkcie.
- 90 -

Rozwiązanie:
1. Całkowanie funkcji wymiernej – rozkład na dwa ułamki oraz specjalne podstawienie:
2x + 3 2x + 2 + 1 2x + 1 1
∫ x 2 + 2 x + 2 dx = ∫ x 2 + 2 x + 2 dx = ∫ x 2 + 2 x + 2 dx + ∫ x 2 + 2 x + 2 dx =
−b −2
∆ = 4 − 8 = −4 p= = = −1
2a 2
′ −∆
(
x2 + 2x + 2 = 2x + 2 ) q=
4a
=1
(
= ln x 2 + 2 x + 2 + ∫
1
) dx = ln x 2 + 2 x + 2 + ∫ 2
dt
= ( )
(x + 1) + 1
2
t +1
x +1 = t
dx = dt
(
= ln x 2 + 2 x + 2 + arc tg t )
2x + 3
∫x 2
+ 2x + 2
(
dx = ln x 2 + 2 x + 2 + arc tg ( x + 1) + c )
2. Pole figury pod wykresem to całka oznaczona z danej funkcji y na odcinku [0, Π2 ] .
∫ cos
5
x sin x dx = ∫ 1 − t 2 ( )
2
(
t dt = ∫ 1 − 2t 2 + t 2 ) t dt = ∫ t dt − 2 ∫ t 2 t dt + ∫ t 4 t dt =
sin x = t (
cos 4 x = 1 − sin 2 x )
2
cos x dx = dt
1 5 9 3 7 11 3 7 11
= ∫ t dt − 2 ∫ t 2 dt + ∫ t 2 t dt = 23 t 2 − 74 t 2 + 112 t 2 = 23 sin 2 x − 74 sin 2 x + 112 sin 2 x + c
2
Π
2 Π
3 7 11 64
∫ cos x sin x dx = sin x − sin x + sin x = 23 − 74 + 112 − 0 + 0 − 0 =
2
5 2 2 4 2 2 2
3 7 11
0
0 231
3. całkowanie przez części i przez podstawianie:

′ ′
∫ sin x ln(tg x ) dx = ∫ (− cos x ) ln(tg x ) dx = − cos x ln(tg x ) + ∫ cos x (ln(tg x )) dx =
= − cos x ln (tg x ) + ∫ cos x dx = − cos x ln (tg x ) + ∫
1 1 1
2
dx
tg x cos x sin x
1 sin x sin x − dt dt A B
∫ sin x dx = ∫ sin 2
x
dx = ∫
1 − cos x
2
dx = ∫
1− t 2
=∫ 2
t −1
=∫
t −1
dt + ∫
t +1
dt =
cos x = t 1 = At + A + Bt − B
− sin x dx = dt B = − 12 A= 1
2
 cos x − 1 
ln (cos x − 1) − 12 ln (cos x + 1) = 12 ln
dt dt
= 1
2 ∫ t −1 − ∫ t +1 =
1
2
1
2 +c
 cos x + 1 
∫ sin x ln(tg x ) dx = ln(tg ) − cos x ln(tg x ) + cx
2
- 91 -
4. NaleŜy rozpatrzeć trzy przypadki dla róŜnych przedziałów

∫ max 1, x dx
2
( )
x2 x ∈ (− ∞,−1)

f ( x ) = 1 x ∈ [− 1,1]
 2
x x ∈ (1, ∞ )
∫x dx = 13 x 3 + c1 ∫1 dx = x + c ∫x dx = 13 x 3 + c3
2 2
2
c1 = 0 ⇒ 1
x 3 + c1 = x + c2 ⇒ c2 = 2
3 x = −1 3
c2 = 2
⇒ x + 23 = 13 x 3 + c3 ⇒ c3 = 4
3 x =1 3
 13 x 3 x ∈ (− ∞,−1)

F ( x ) =  x + 23 x ∈ [− 1,1]
1 3
3 x +
4
3
x ∈ (1, ∞ )
5. całkowanie przez podstawienie:

∫ 3 − x 2 dx = ∫ 3 − 3 sin 2 t ⋅ 3 cos t dt = 3∫ 1 − sin 2 t ⋅ cos t dt = 3∫ cos 2 t dt =
x = 3 sin t
dx = 3 cos t dt
1 + cos 2t 3 3 sin 2t 3 x 3 x
= 3∫ dt = t + = 2 arc sin + 4 sin 2 arc sin +c
2 2 2 2 3 3
6. Liczymy n-tą sumę całkową:
bierzemy dowolny, normalny ciąg podziału odcinka [0,2],
bierzemy dowolne punkty pośrednie.
(n ) (n ) (n ) (n ) (n )
σ n = ξ{
0 ⋅ ∆x0 + 2 ⋅ ∆x1 + ... + 2 ⋅ ∆xi −1 + ξ ⋅ ∆xi( n ) + 4 ⋅ ∆xi(+n1) + ... + 4 ⋅ ∆xn( n )
{ i
1, 2 2 , 3, 4
σ n = ξ 0 ⋅ ∆x0 + 2 ⋅ (∆x1 + ... + ∆xi −1 ) + ξi ⋅ ∆xi(n ) + 4 ⋅ (xi(+n1) + ... + xn(n ) )

(n ) (n ) (n ) (n ) (n )
1424
3 1424
3
∆x 0( n ) → 0 ∆x i( n ) → 0
σ n = 0 + 2 ⋅ (1 − 0 ) + 0 + 4 ⋅ (2 − 1) = 2 + 4 = 6
2
lim σ n = 6 = ∫ f (x ) dx
n →∞ 0
7. Dana jest funkcja f ( x ) na [a, b] i taka, Ŝe: f ( x ) jest ciągła na [a, b] oraz istnieje
f ′( x ) na (a, b ) , wtedy istnieje co najmniej jeden punkt c ∈ (a, b )
f (b ) − f (a )
w którym f ′(c ) = .
b−a
JeŜeli f ′( x ) > 0 to f ↑
dowód:
niech: x2 > x1
f ( x2 ) = f (x1 ) + {f ′(c ) ⋅ ( x2 − x1 )
1 424 3
+ +
f ( x2 ) − f ( x1 ) > 0
f ( x2 ) > f (x1 ) ⇒ f ↑ c.k.d.
- 92 -

Rozwiązania
1. Wykorzystanie podstawienia oraz jedynki trygonometrycznej.

 x3
 x3 − x ∈ (− ∞ ,−1)
− + C1 x ∈ (− ∞ ,−1)  3
 3  2
∫ min( −1,− x ) = − x + C 2 x ∈ − 1,1 = − x − 3 x ∈ − 1,1 +C
2
 3 
− x + C x ∈ (1, ∞ )  x3 4
x ∈ (1, ∞ )
 3 3
− −
 3 3
C1 = 0
x3
− = − x + C2
3 −1
2
C2 = −
3
2 x3
−x− = − + C3
3 3 1
4
C3 = −
3
x = 5 sin t
1 + cos 2t 5  sin 2t 
∫ 5 − x 2 dx dx = 5 cos tdt = ∫ 5 1 − sin t 2 5 cos tdt = 5∫ cos 2tdt = 5 ∫
2
= t +
2 2 

x 5
t = arcsin
5
=
5
2
( (
arcsin x 5 5 + 12 sin 2 arcsin x 5 5 ))
2. Obliczanie całek osobno dla kaŜdego z przedziałów, a następnie dobranie stałych w taki
sposób aby powstała funkcja była ciągła.
3. Dana jest funkcja ciągła na [a, b] klasy C1. Wtedy istnieje co najmniej jeden punkt
f (b) − f (a )
c ∈ (a, b ) taki, Ŝe f ' (c) = .
b−a
Niech x1 , x 2 , c ∈ (a, b ) ∧ x 2 − x1 > 0 .
Z załoŜenia f ' (c ) < 0 .
Z tw. Lagrange’a:
f ( x2 ) − f ( x1 )
f ' (c ) =
x2 − x1
f ' (c )( x2 − x1 ) = f (x2 ) − f ( x1 )
f ' (c )( x2 − x1 ) + f (x1 ) = f (x2 )
{ 1424 3
1−42 4 43 +4
−
f ( x1 ) > f (x2 )
∀ x2 > x1 ⇒ f (x2 ) < f (x1 )
x1 , x 2 ∈( a ,b )
c.b.d.o.
- 93 -
4. [Jaki komentarz ?? Wszystko takie oczywiste...]

2x + 5 2x + 4 + 1 2x + 4 1
∫ x 2 + 4 x + 5 dx = ∫ x 2 + 4 x + 5 = ∫ x 2 + 4 x + 5 + ∫ x 2 + 4 x + 5 =
= ln x 2 + 4 x + 5 + arctg (x + 2 ) + C
1
ln x 2 + 4 x + 5 + ∫
(x + 2)2 + 1
5.
∫ sin x(ln tgx )dx = ∫ (− cos x ) (ln tgx )dx = − cos x ln tgx − ∫ sin x cos
1
dx =
'
2
x tgx
x
tg =t
2
2dt
1− t2
1 cos x = t 2 + 1 = − cos x ln tgx − 2 1 dt
= − cos x ln tgx − ∫ dx 1 + t 2 = − cos x ln tgx − ∫ ∫1− t2
cos x 1− t2
x = 2arctgt
1+ t2
2dt
dx = 2
t +1
1 A B
= +
(t + 1)(1 − t ) t + 1 1 − t
A(1 − t ) + B(1 + t ) = 1 ⇒ − At + A + Bt + B = 1 ⇒ t (B − A) + A + B = 1
 B − A = 0  A = 12
 ⇒
A + B = 1 B = 2
1
∫ 1 − t 2 dt = 2 ∫ t + 1 dt + 2 ∫ t − 1 dt = 2 (ln t + 1 + ln t − 1 ) = 2 ln t − 1 = 2 ln tg 2 − 1 + C
1 1 1 1 1 1 1 2 1 2 x
∫ sin x(ln tgx )dx = − cos x ln tgx − ln tg

x
2
−1 + C
2
6.
∫ sin x cos x dx
5 cos x = t
sin xdx = dt
(
= ∫ 1− t2 )
2
t dt = ∫ (t 9
− 2 t 5 + t dt =) 2 t 11 4 t 7 2 t 3
11
−
7
+
3
2 cos11 x 4 cos 7 x 2 cos 3 x
= − + +C
11 7 3
π π
2 11 7 3 2
2 cos x 4 cos x 2 cos x 2 4 2 64
∫ sin x cos x dx = − + =− + − =−
5
0
11 7 3 11 7 3 231
0
π
2
64
P = ∫ sin 5 x cos x dx =
0
231
7.
i −1 m p
lim σ n = 4∑ ∆x k( n ) + f (ξ i( n ) )∆xi( n ) + 2 ∑ ∆x k( n ) + ∑ ∆x k( n ) = 7
n →∞
k =1
1424 43 4 =i +1 = m +1
14 243 0 1k4 24 3 k1 424 3
4 2 1
- 94 -

Rozwiązanie:
1. Liczę e-tą sumę górna i dolną:
11 2 3 n 1 1 1+ n n + 1 n →∞ 1
S n =  + + + ... +  = 2 (1 + 2 + 3 + ... + n ) = 2 n=  →
nn n n n n n 2 2n 2
sn = 0 → 0

cos3 x 1− t2
∫ 1 − sin x = ∫ 1 − t dt = ∫ (1 + t ) dt = t + 12 t + c = sin x + 12 sin x + c
2 2
dx
sin x = t
cos x dt = dt

f = sin ln x g ′ = 1
∫ sin ln x dx = f ′ = cos ln x g = x = x sin ln x − ∫ cos ln x dx =
x
f = cos ln x g′ = 1
= x sin ln x − − sin ln x = x sin ln x − x cos ln x − ∫ sin ln x dx
f′= g=x
x
∫ sin ln x dx = (x sin ln x − x cos ln x ) + c
1
2
4. Niech f ciągła na [a, b] wtedy

b
∫ f (x ) dx = φ (b) − φ (a )
a
gdzie φ ( x ) – dowolna ustalona funkcja pierwotna dla f .
1 t ∈ [− 1,0]
f (t ) =  na [− 1,1]
− t + 1 t ∈ (0,1]
t + 1 t ∈ [− 1,0]
F (t ) =  1 1 na [− 1,1]
1 + 2 − 2 (1 − t ) t ∈ (0,1]
2
5. granicę ciągu naleŜy interpretować jako e-tą sumę całkową:

1 Π 2Π 3Π nΠ 
lim  sin + sin + sin + ... + sin 
n→∞ n  4n 4n 4n 4n 
4 Π 1 Π 2Π 3Π nΠ 
lim Π  sin + sin + sin + ... + sin 
n→∞ 4 n  4n 4n 4n 4n 
Π Π 2Π 3Π nΠ 
σn =  sin + sin + sin + ... + sin 
4n  4n 4n 4n 4n 
Π Π
4 4 4−2 2
4
( ) 4 2 4
4
Π0∫ sin x dx =
Π
− cos x
0
=− + ⋅1 =
Π 2 Π Π
- 95 -
6. całka z funkcji wymiernej
1 A B 1 1
∫ (x + 1)(x + 2) dx = ∫ x + 1 dx + ∫ x + 2 dx = ∫ x + 1 dx − ∫ x + 2 dx =
1 = A( x + 2) + B( x + 1)
A = 1 B = −1
x +1
= ln x + 1 − ln x + 2 + c = ln +c
x+2
1
x +1 1+1
1
1 1 2 2 4
∫0 (x + 1)(x + 2) dx = ln x + 2 0
= ln
1+ 2
− ln = ln ⋅ = ln
2 3 1 3
7. całkowanie i sklejanie:
cos x + 2 x x ∈ − Π2 ,0
f (x ) =  na − Π2 , Π2
− x + 1 x ∈ (0, Π2 ]
∫ (cos x + 2 x ) dx = ∫ cos x dx + 2∫ x dx = sin x + x + c1

2
∫ (− x + 1) dx = − ∫ x dx + ∫ dx = − x + x + c 1 2
2 2
c1 = 0 ⇒ sin x + x 2 + c1 = − 12 x 2 + x + c2
x =0
0 + 0 + 0 = − 0 + 0 + c2
1
2
⇒ c2 = 0
sin x + x 2 x ∈ − Π2 ,0
F (x ) =  na − Π2 , Π2
− 12 x 2 + x x ∈ (0, Π
2
]
8. wskazówka całka górna równa się całce dolnej
- 96 -
Dodatek F: Pochodne i całki wybranych funkcji data aktualizacji: 2006-02-26 23:30:23
Dodatek F: Pochodne i całki wybranych funkcji

róŜniczkowanie (liczenie pochodnych) ← → całkowanie (zgadywanie funkcji pierwotnych)
funkcja pochodna f ′( x ) funkcja f ( x ) funkcja pierwotna ∫ f (x ) dx
0 a ax + C
1 x 1
2x2 + C
−1 1
ln x + C
x2 x
1 n +1
n x n−1 xn x + C (n ≠ −1)
n +1
ex ex ex + C
ax
a x ln a ax +C
ln a
1
ln x x ln x − x + C
x
1
x ln a
log a x
x
(ln x −1) + C
ln a
cos x sin x − cos x + C
− sin x cos x sin x + C
− ln(cos x ) + C
1
tg x
cos 2 x
−1
ctg x ln(sin x ) + C
sin 2 x
1
arc sin x x arc sin x + 1 − x 2 + C
1 − x2
−1
arc cos x x arc cos x − 1 − x 2 + C
1 − x2
1
1 + x2
arc tg x ( )
x arc tg x − 12 ln 1 + x 2 + C
−1
1+ x2
arc ctg x ( )
x arc ctg x + 12 ln 1 + x 2 + C
Zastosowanie całek w geometrii

b
pole pod krzywą S = ∫ f ( x ) dx

a
b
l = ∫ 1 + [ f ′( x )] dx
2
długość łuku krzywej
a
b
V = Π ∫ f 2 (x ) dx
objętość bryły
obrotowej a
b
Sb = 2Π ∫ f ( x ) 1 + [ f ′( x )] dx
pole powierzchni 2
bocznej bryły obrotowej a
- 97 -
Dodatek G: Wzory trygonometryczne przydatne przy całkowaniu data aktualizacji: 2006-02-26 23:24:58
Dodatek G:
Wzory trygonometryczne przydatne przy całkowaniu
Wzory podstawowe
sin α cos α 1
sin 2 α + cos 2 α = 1 tg α = ctg α = tg α =
cos α sin α ctg α
Funkcje kąta podwojonego

2 tg α 1 − tg2α
sin 2α = 2 sin α cos α = cos 2α = cos2 α − sin2 α = 2 cos2 α − 1 = 1 − 2 sin2 α =
1 + tg 2α 1 + tg2α
1 − cos 2α 2 tg α 2
sin 2 α = tg 2α = =
2 1 − tg α ctg α − tg α
2
1 + cos 2α ctg 2α − 1 ctg α − tg α

cos 2 α = ctg 2α = =
2 2 ctg α 2
Funkcje kąta potrojonego

sin 3α = −4 sin 3 α + 3 sin α cos 3α = 4 cos3 α − 3 cos α
3 tg α − tg 3α ctg 3α − 3 ctg α
tg 3α = ctg 3α =
1 − 3 tg 2α 3 ctg 2α − 1
Funkcje sumy i róŜnicy kątów

sin (α + β ) = sin α cos β + cos α sin β sin (α − β ) = sin α cos β − cos α sin β
cos(α + β ) = cos α cos β − sin α sin β cos(α − β ) = cos α cos β + sin α sin β
tg α + tg β tg α − tg β
tg (α + β ) = tg (α − β ) =
1 − tg α tg β 1 + tg α tg β
ctg α ctg β − 1 ctg α ctg β + 1
ctg (α + β ) = ctg (α − β ) =
ctg β + ctg α ctg β − ctg α
Sumy i róŜnice funkcji trygonometrycznych

α +β α −β α +β α −β
sin α + sin β = 2 sin cos cos α + cos β = 2 cos cos
2 2 2 2
α −β α +β α+β α −β
sin α − sin β = 2 sin cos cos α − cos β = −2 sin sin
2 2 2 2
sin (α + β ) sin (β + α )
tg α + tg β = ctg α + ctg β =
cos α cos β sin α sin β
sin (α − β ) sin (β − α )
tg α − tg β = ctg α − ctg β =
cos α cos β sin α sin β
sin 2 α − sin 2 β = cos 2 β − cos 2 α = sin (α + β ) sin (α − β )
cos 2 α − sin 2 β = cos 2 β − sin 2 α = cos(α + β ) cos(α − β )
Iloczyny funkcji
sin α sin β = 1
2 [cos(α − β ) − cos(α + β )] cos α cos β = 1
2
[cos(α − β ) + cos(α + β )]
sin α cos β = 1
2
[sin (α − β ) + sin (α + β )]
- 98 -
KONIEC data aktualizacji: 2006-04-02 17:41:08
KONIEC
Notatki, które składają się ze 100 stron A4, kończą się w tym miejscu.
Data ostatniej aktualizacji zamykającej planowane

prace nad tym dokumentem to: 2006-04-02 17:41:08
Data ostatniej modyfikacji dokumentu (poprawki): 2006-11-14
Nie przewiduje się juŜ uzupełnień czy modyfikacji tego

dokumentu, chyba, Ŝe ktoś dostrzeŜe jakiś powaŜny błąd,
wtedy proszę o kontakt na adres: e-zeszyty@twoj.info lub m-j@o2.pl.
- 99 -

E Wyklad

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

E Wyklad

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

e-wykład

autorzy: Mateusz Jędrzejewski,

Niniejszy dokument stanowi elektroniczną notatkę z wykładów.

Autorami notatek wykładów są dwaj uczniowie Liceum Ogólnokształcącego Nr VII

Ta praca jest rozpowszechniana za darmo do uŜytku w celach edukacyjnych.

Zawsze mile widziane jest zgłaszanie błędów, czy wątpliwości autorowi

wykład 1. 2005-10-22 _____________________________________________________- 3 -

Całka oznaczona Riemanna.

4) Dana jest funkcja f : [a, b] → R

MoŜna zauwaŜyć, Ŝe zwiększanie ilości podziałów odcinka [a, b] powoduje zwiększenie

7) Do obliczenia objętości były obrotowej stosuje się podobną technikę.

9) Definicja całki oznaczonej Riemanna.

● ciąg geometryczny, a n = a1q n−1 , np. 1, 12 , 14 , 18 , 161 ,... ,

otoczenie liczby a liczby zbiegają się do a , a jest granicą ciągu

granicą tego ciągu jest 25 . 2− 3 2

1. bierzemy dowolny, normalny ciąg podziału

b) dana jest funkcja:

1. bierzemy dowolny, normalny ciąg podziału

2. bierzemy dowolne punkty pośrednie ξ ,

Iloczyn ciągu ograniczanego i ciągu zbieŜnego do zera jest

funkcja f jest nieciągła w x = 2 ,

JeŜeli funkcja ma skończenie wiele punktów nieciągłości na [a, b]

c) dana jest funkcja Dirichleta (f.D.):

d) dana jest funkcja nieograniczona:

e) dana jest funkcja liniowa:

c) Oblicz całkę oznaczoną ∫ sin x dx

d) Oblicz całkę oznaczoną ∫ cos x dx

e) Kres górny zbioru liczbowego A (supremum zbioru, sup A ) to najmniejsza z tych

Kres dolny zbioru wartości funkcji to kres dolny funkcji: inf f ( x ) = m

sn – ciąg sum dolnych sup f ( x ) funkcja: f

S n – ciąg sum górnych

5) Zadanie: Oblicz całki dolne i górne danych funkcji:

JeŜeli a n to ciąg zbieŜny do 0, a ciąg bn jest ograniczony to:

Dowód: jeŜeli funkcja f jest całkowalna to s = S .

b) Sprawdź czy funkcja jest całkowalna: ε

c) Sprawdź czy funkcja jest całkowalna:

d) Sprawdź czy funkcja jest całkowalna:

sgn – funkcja signum (z łac. znak):

Sprawdź czy ta funkcja jest całkowalna na [0,1] .

Funkcja ma nieskończenie wiele punktów ciągłości

2) Przykłady funkcji nieciągłych:

3) Definicja ciągłości funkcji Heinego:

Funkcja oczywiście musi być określona w punkcie x0 .

4) Przykłady, zbadaj ciągłość funkcji:

f) Dana jest funkcja Dirichleta (f.D.):

Funkcja Dirichleta jest nieciągła w kaŜdym punkcie swojej dziedziny.

e) Dana jest funkcja: ciekawe miejsce

MoŜna takŜe pokazać, Ŝe ta funkcja jest ciągła tylko w punkcie x = 0 .

5) KaŜdy ciąg zbieŜny jest zawsze ograniczony,

Lemat Bolzano-Weierstrassa (B-W)

Definicje ciągłości funkcji:

b) definicja Cauchy’ego [czyt. kosziego]

∧ ∨ ∧ x−x 0 < δ ⇒ f ( x ) − f ( x0 ) < ε

Definicja Heinego (H) i Cauchy’ego (C) są równowaŜne.

Dowód: ( H ) ⇒ (C ) Dygresja o logice:

Twierdzenie o całkowalności kaŜdej funkcji ciągłej

Uwaga: Z tego, Ŝe funkcja jest nieciągła nie moŜna wnioskować,

Dygresja o pochodnej funkcji

Pochodna funkcji w punkcie to liczba.

Pochodna informuje o szybkości zmiany wartości funkcji.

d) Dana jest funkcja: e) Dana jest funkcja:

funkcja nie ma pochodnej funkcja nie ma pochodnej

f) Dana jest funkcja: