ROZDZIAŁ I

ZJAWISKO AGRESJI W ŚWIETLE LITERATURY

1. Pojęcie agresji w warunkach społecznych

2. Przyczyny zachowań agresywnych dzieci
3. Rodzaje i formy czynności agresywnych

ROZDZIAŁ II

GENEZA ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH

1. Agresja jako instynkt

2. Agresja jako reakcja na frustrację
3. Agresja jako nabyty popęd
4. Agresja jako nawyk

ROZDZIAŁ III
ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE BADAŃ
WŁASNYCH

1. Cel i przedmiot badań

1
 2. Problem badawczy
3. Hipotezy badawcze
4. Zmienne i ich wskaźniki
5. Metody, techniki i narzędzia badawcze
6. Teren, organizacja i przebieg badań

2
 ROZDZIAŁ I

ZJAWISKO AGRESJI W ŚWIETLE LITERATURY

1. Pojęcie agresji w warunkach społecznych

Problematyka agresji jest szeroko podejmowana przez takie dyscypliny naukowe

jak psychologia, socjologia, pedagogika resocjalizacyjna, etyka, nauki prawnicze czy
filozofia. Każda z nich prowadzi własny sposób rozumienia pojęcia agresji. Jest on,
bowiem dostosowany do celów prowadzonych w ich ramach analiz i metodologii
badawczej. Przedmiotem zainteresowania poszczególnych dyscyplin są zarówno
indywidualne czynności konkretnych ludzi oraz zachowania zorganizowanych i
kierowanych grup, wzorce kulturowe czy zasady postępowania.
W czasach coraz większej brutalizacji życia częściej zastanawiamy się nad
pojęciem "agresja". Co ono oznacza? W jakich okolicznościach używamy tego słowa?
Jakie mamy z nim skojarzenia? Natomiast po głębszej refleksji stawiamy sobie pytanie:
co powoduje agresję? Jakie są jej przyczyny?
A. Frączek uważa, iż "przez agresję należy rozumieć zachowanie zorientowane na
zadanie krzywdy innym osobom"1, natomiast D. Wójcik określa to jako "zachowanie
człowieka mające na celu wyrządzenie szkody innej osobie lub instytucji"2 Jak wynika z
tych definicji zachowanie agresywne to działanie, które ma sprawić innym cierpienie,
krzywdę bądź stratę. Problem ten pełniej ujmuje Jenö Ranschburg określając agresję jako
"każde zamierzone działanie - w formie otwartej lub symbolicznej - mające na celu
wyrządzenie komuś krzywdy lub czemuś szkody, straty lub bólu"3. Analizując literaturę
fachową możemy się spotkać z pojęciem "agresja" interpretowanym na różne sposoby,
między innymi "w znaczeniu specyficznego dla danego gatunku, odziedziczonego

1
por. Frączek A. (red), Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej, Wrocław 1985, s.55
2
por. Wójcik D., Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej, Wrocław
1977, s.6
3
por. Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1993, s.93.

3
popędu, cechy osobowości, stanu motywacyjnego, odpowiedzi na frustrację, jako
wypełnienie społecznie przyswojonych wymagań związanych z rolą"4.
Innym pojęciem, jakie pojawia się w literaturze jest "reakcja agresywna" D.
Kubacka - Jasiecka określa ją jako "zachowanie, którego celem jest zranienie innej osoby
traktowanej jako źródło sytuacji frustracyjnej, w jakiej znalazła się jednostka"5.
Zauważamy tu podobieństwo do poprzednich ujęć. Autorka wyakcentowuje jednak
reaktywność agresji. Jest ona odpowiedzią na frustrację, której doświadcza agresor.
Z. Skorny natomiast rozróżnia między "zachowaniem agresywnym" a
"agresywnym zachowaniem się". Podczas gdy pierwsze określa jako "następujące w
zachowaniu się poszczególne, konkretne fakty o pewnych specyficznych własnościach" 6,
drugie pojęcie wydaje się definiować zachowanie bardziej stałe i uogólnione. Autor
rozumie je jako "zbiór zachowań agresywnych występujących u danego osobnika, jeśli
zachowania te są częste i liczne to stwierdzamy, że osobnik ten jest agresywny lub, że
przejawia agresywność. Jak widać pojęcie agresywnego zachowania w tych ujęciach jest
tożsame z wyżej cytowanymi określeniami agresji.
Z. Skorny zwraca także uwagę na inny aspekt zagadnienia - częstość i
powtarzalność, wprowadzając termin "agresywność", który stosuje kiedy mamy do
czynienia z zachowaniami "częstymi i licznymi". Określenie to nie jest zbyt precyzyjne.
Należy jednak rozumieć, iż chodzi tu o pewną stałość aktów agresji. Potwierdza to Buss,
formułując agresywność jako "utrwalony nawyk atakowania". Pełniejszą definicję
agresywności podaje Wójcik. Według tej autorki jest to "stała właściwość człowieka
nabyta i utrwalona w procesie jego rozwoju na podstawie uczenia się społecznego, a
polegająca na częstych, nieadekwatnych do bodźców reakcji agresywnych o znacznym
natężeniu, występującego w stosunku do szerokiego zakresu obiektów społecznych.
Ponadto występuje często nieumiejętność kontroli reakcji, a także wyraźne odczuwanie i
przejawianie postawy negatywizmu do otoczenia"7. Autorka zwraca uwagę nie tylko na
częstość występujących aktów agresji, ale także na inne czynniki takie jak:
nieadekwatność reakcji, znaczne natężenie, szeroki krąg adresatów tych reakcji,
nieumiejętność kontroli zachowania oraz postawę negatywizmu.

Podsumowując rozważania na temat rozumienia problematyki agresji należy zauważyć,

iż autorzy zajmujący się tym zagadnieniem przytaczają wiele określeń. Mimo pewnych
różnic dotyczących sformułowań wyłaniają się tu dwa zasadnicze pojęcia. Pierwsze

4
por. Frączek A., Zumkley H. (red.), Socjalizacja a agresja, Warszawa 1993, s.205) itp.
5
por. Kubacka - Jasiecka D. Funkcjonowanie społeczne osób agresywnych i samo agresywnych, studium kliniczne.
Monografie Psych. PAN t. XV, Wrocław 1975, s.7).
6
por. Skorny Z. Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968, s.141
7
por. Skorny Z. Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968, s.10.

4
dotyczy zachowania, działania człowieka, skierowanego przeciw komuś lub czemuś
powodującego stratę, szkodę, cierpienie.

Autorzy różnią się tu przede wszystkim poglądem na celowość działania. Jedno

stanowisko reprezentują ci, którzy uważają, iż aspekt zamiaru wyrządzenia krzywdy jest
rozstrzygający: czy nastąpiła agresja czy też nie. Zdaniem przeciwników nie ma to
znaczenia, gdyż każde działanie wywołujące stratę i ból można przypisać agresji.
Działania, o których mowa są nazywane w literaturze agresją, aktem agresji, reakcją
agresywną czy też zachowaniem agresywnym. Określenia te na podstawie przytoczonej
literatury można traktować jako tożsame i dlatego będą używane w tej pracy jako
zamienne. Drugie pojęcie dotyczy zachowań agresywnych, które charakteryzują się
pewną częstotliwością i powtarzalnością. Autorzy zgodnie określają tę cechę jako
agresywność.

Jak wynika z powyższych rozważań słowo "agresja, agresywny" budzą zdecydowanie

negatywne skojarzenia i emocje. Przynajmniej było tak do tej pory. Współcześnie
możemy obserwować zachodzące zmiany konotacji tego pojęcia. Coraz częściej
słyszymy o agresywnym zdobywaniu rynku, agresywnej działalności agenta
ubezpieczeniowego, starającego się pozyskać klienta. Nie chodzi tutaj o to, iż nowa
firma, czy wspomniany agent kogoś krzywdzą, stosują przemoc, szantażują, oszukują.
Choć i tak może się zdarzyć. Agresywność w tym znaczeniu utożsamiana jest z
przebojowością, zaradnością. Nastąpiło pomieszanie nie tylko znaczeniowe, ale także
etyczne. Zmienia się ocena takiego postępowania. Zaczyna ono nam imponować. Sami
pragniemy tak postępować. Przecież zdolność radzenie sobie w trudnych sytuacjach to
bardzo cenna umiejętność. Ale granica między tą, wydaje się nieszkodliwą formą
zachowania a destrukcyjną agresją jest bardzo płynna i łatwo ją przekroczyć.

Jak wynika z powyższych refleksji agresja jest pojęciem nie dającym się jednoznacznie
zdefiniować. Poza tym tworzy szeroką skalę zachowań o charakterze destrukcyjno -
aspołecznym, które są realizowane przez aktywność lub bierność jednostki. Osobę
agresywną charakteryzują następujące cechy:

• wysoka częstotliwość zachowań agresywnych,

• nieadekwatność relacji w stosunku do działającego i wyzwalającego je bodźca,
• nieumiejętne kontrolowanie reakcji agresywnych,

• permanentna wrogość wobec innych ludzi8

8
por. Bandura A., Watters R.H. 1968

5
 2. Przyczyny zachowań agresywnych dzieci

Praca byłaby niepełna gdybyśmy nie zastanowili się nad czynnikami

powodującymi - bezpośrednio czy pośrednio - zachowania agresywne u dzieci i
młodzieży. Oczywiście jest to zjawisko złożone i w literaturze fachowej nie ma
jednoznacznych odpowiedzi. Na pewno agresję wywołują niepożądane wychowawczo
postawy rodzicielskie typu odtrącenia, unikanie, brak konsekwencji oraz wadliwe metody
i błędy wychowawcze; między innymi brak zainteresowania rodziców, brak zaspokojenia
potrzeb materialnych i społecznych, a także - co spotyka się coraz częściej - brak
rozmowy z matką, ojcem w sytuacji zaistnienia trudności9

Do czynników, które pośrednio są odpowiedzialne za zachowania agresywne młodych

ludzi zaliczamy:

• "zorientowanie dorosłych na wartości konsumpcyjne i niedocenianie wartości

egzystencjalnych i sensotwórczych, co skutkuje zaabsorbowaniem pracą
przynoszącą wartości materialne, zyski finansowe, a jednocześnie ogranicza
możliwości przeznaczenia wolnego czasu na wspólne działanie z własnymi
dziećmi. Coraz częściej obserwuje się >>efekt nieobecności<< jednego lub obojga
rodziców;
• pogarszanie się sytuacji ekonomiczno - społecznej coraz większej liczby rodzin
skutkuje ograniczeniem możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb, w tym
potrzeb prestiżu, uznania, sukcesu ;
• narastająca w społeczeństwie polskim frustrację z racji wysokich kosztów
ponoszonych przez sporą część społeczeństwa na rzecz transformacji, powodującą
wzrost emocjonalnej agresji w codziennych stosunkach międzyludzkich;
• akcentowanie relatywizmu etycznego jako potrzeby tworzenia zasad współżycia
społecznego powoduje odrzucanie norm moralnych, przede wszystkim tych, które

9
por. Mincakiewicz E. Agresja dorastającej młodzieży jako skutek zaburzonej komunikacji w rodzinie [w:] Agresja
i przemoc wśród dzieci i młodzieży oraz w instytucjach społeczno - opiekuńczych, Kraków 1998, s.136.

6
 są niewygodne dla realizacji aktualnego celu. Strategia ta przyczynia się również
do konstruowania obrazu świata, w którym inni ludzie mają wartość o tyle, o ile
nie stoją na przeszkodzie maksymalizacji naszych zysków, osiągnięcia szczęścia,
spokoju;
• stymulację wyobraźni obrazami agresywnymi w telewizji i na kasetach wideo,
która z jednej strony może budzić poczucie lęku i podwyższać jego poziom oraz
prowadzić do agresji obronnej, z drugiej - stanowić swoisty wzór zachowań
interpersonalnych;
• totalną krytykę autorytetów, niezależnie, z której pochodzą strony. Zmagania
dorosłych z wykreowaniem nowych autorytetów mają negatywny wpływ na dzieci
i młodzież. Młodzież odrzuca dotychczasowe autorytety, a w zamian nie
otrzymuje poszukiwanych przez siebie wzorców pozytywnych;
• powszechny w skali społecznej brak umiejętności w zakresie negocjowania,
rozwiązywania problemów, mediacji, radzenia sobie ze stresem. Ludzie dorośli
swoje nierozwiązane problemy przenoszą na dzieci i młodzież. Ich agresja rodzi
agresję dziecięcą i młodzieżową;

• dysproporcję między zaangażowaniem wielu osób i mediów na rzecz

uświadamiania dzieci i młodzieży o przysługujących im prawach, a zwracaniem
uwagi na odpowiedzialność, obowiązki, zadania. Kształtuje się mylny pogląd, że
ma się prawa, a nie ma obowiązków i w efekcie powoduje to powstawanie
mechanizmu uwalniania się od swoistej odpowiedzialności"10

Obserwując życie ludzi w ciągu ostatnich kilku lat śmiało można powiedzieć, że do
wzrostu agresji przyczyniło się także bezrobocie. Niestety, czas wolny jest często złym
doradcą. "brak napięcia, nuda, poczucie bezradności jest powodem ograniczania się grup
młodych bezrobotnych, których jedynym celem jest zdobycie pieniędzy na przetrwanie
dziś, zdobycie alkoholu i zabawę połączoną z agresją i wandalizmem".

Omawiając zjawisko agresji u dzieci możemy wyróżnić następujące jej kategorie:

• instrumentalna (specyficzna agresja) - jej celem jest uzyskanie jakiegoś

przedmiotu lub utrzymanie jakiejś sytuacji;
• agresja ze złości - nie jest ona ukierunkowana na sytuację lub obiekt;
• obronna - jest ona odpowiedzią na atak;

10
por. Nowakowska M. Strategia działania Ministerstwa Edukacji Narodowej wobec agresji i przemocy w szkołach
i placówkach oświatowych [w:] Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, Warszawa 1988, s.12-13.

7
 • agresja związana z grą i zabawą - jest to agresja nasilająca się wskutek
zaangażowania w walkę podczas gry11

Jasno więc wynika z przedstawionych tu kategorii, że przyczyny agresywnego

zachowania nie zawsze są proste i łatwo wytłumaczalne.

3. Rodzaje i formy czynności agresywnych

Istnieją różne rodzaje oraz duże bogactwo ich szczegółowych form. Zbigniew
Skorny wyodrębnia następujące rodzaje agresji: agresję frustracyjną, patologiczną,
naśladowczą oraz instrumentalną. Z agresją frustracyjną mamy do czynienia wówczas,
gdy w toku realizacji jakiegoś celu człowiek natrafia na przeszkodę udaremniającą tę
realizację.
Związek agresywnego zachowania się z frustracją był przedmiotem badań
eksperymentalnych. Zostały one zainicjowane przez J.Dollarda i współpracujących z nim
psychologów Uniwersytetu w Yalle.
Sformułowali oni tezę, która mówi, że „pojawienie się agresji zawsze każe
domyślać się frustracji” oraz „każda frustracja zawsze prowadzi do jednej z form
agresji”.12
Według J.Dollarda istnieje zależność między zablokowaną potrzebą,
a intensywnością pobudzenia do agresji. Blokada ważnej potrzeby powoduje bardziej
intensywne pobudzenie do agresji niż blokada potrzeby nie odgrywającej większej roli u
danego osobnika.
Drugim czynnikiem wyznaczającym intensywność pobudzenia do agresji jest
zakres blokady potrzeby. W sytuacji, gdy czynniki powodujące blokadę umożliwiają
wykonanie szeregu czynności zmierzających do zaspokojenia potrzeby, pobudzenie do
agresji staje się większe niż przy węższym zakresie blokady. Trzeci czynnik to ilość
doznanych uprzednio frustracji. Jednostka, która w przeszłości narażona była na liczne
frustracje, na ponowne niepowodzenia reaguje w sposób bardziej agresywny.13
N.E.Miller wprowadził do koncepcji Dollarda poprawkę. Według niego
„frustracja pobudza do szeregu różnych reakcji, jedną z ich rodzajów są niektóre formy
agresji”. Reakcjami tymi może być również fiksacja, regresja czy substytucja. 14 Sytuacja
frustracyjna powstaje w wyniku kolizji dwóch czynników: dążenia człowieka do

11
por. Hinde R.A. Niektóre problemy agresywnego zachowania, Socjalizacja a agresja, Warszawa 1993, s.13.
12
Z.Skorny: Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa: WSiP 1976, s.211.
13
tamże
14
tamże, s.212.

8
wykonywania pewnej czynności oraz istnienia przeszkody uniemożliwiającej jej
wykonanie.
Skutkiem sytuacji frustracyjnej jest powstanie napięcia emocjonalnego. Może stać się on
pobudką do agresji. W ten sposób nie zostaje wprawdzie osiągnięty cel, ale przykre
napięcie emocjonalne jest załagodzone. Nie we wszystkich jednak sytuacjach
frustracyjnych pojawia się agresja. Nie ma jej wtedy, kiedy występują tzw. reakcje
zastępcze dzięki którym dana osoba osiąga cel nie identyczny lecz podobny do
pierwotnie zamierzonego. Im bardziej reakcja zastępcza bywa podobna do reakcji
właściwej, tym bardziej zmniejsza się napięcie frustracyjne.15

Agresywne zachowanie się dzieci i młodzieży bywa także następstwem

określonych modeli zachowania się. Mamy wówczas do czynienia z procesem
modelowania, który U. Bronfenbrenner określa jako „wykonanie przez podmiot działania
podobnego symbolicznie lub konkretnie do tego, które uprzednio wykonał model”.16

Bronfenbrenner doszedł do wniosku, że „[...] zachowanie agresywne, a nawet

okrucieństwo, można wywołać u osoby, która nie ma najmniejszych podstaw, by czuć się
skrzywdzoną, a po prostu miała okazję obserwować zachowanie agresywne tylko
i wyłącznie w roli widza”.17

Modele wpływają na zachowanie przede wszystkim wtedy, gdy są nimi osoby znaczące.
Modelem może być zachowanie się ojca, matki, innych domowników, przechodniów na
ulicy bądź innych osób dorosłych. W tej sytuacji zostaje uruchomiony mechanizm
identyfikacji powodujący wystąpienie dążenia do upodobnienia się do ubioru, sposobu
mówienia lub zachowania modela. Może nim być zachowanie agresywne. Wystąpienie
tego rodzaju agresji stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego
zachowania się, z którymi dana osoba styka się w swym otoczeniu. Dana jednostka nie
uświadamia sobie, że zachowuje się agresywnie ani też nie zdaje sobie sprawy ze
związku między własnym zachowaniem się, a oddziaływaniem określonych wzorów.18

Agresja naśladowcza pojawia się wówczas, gdy model zachowuje się agresywnie
dążąc np. do zademonstrowania swej siły czy zdobycia przewagi nad innymi.

Motywem agresji instrumentalnej, są określone cele działania. Agresja odgrywa

wtedy rolę instrumentu, narzędzia umożliwiającego osiągnięcie celu. Realizacja celu

15
J.Grochulska: Agresja u dzieci. Warszawa: WSiP 1993, s.17.
16
U.Bronfenbrenner: Czynniki społeczne w rozwoju osobowości. Cz. I „Psychologia Wychowawcza” 1970
Nr 1, s.9.
17
U.Bronfenbrenner: Czynniki ... op.cit., s.4.
18
Z.Skorny: Proces socjalizacji... op.cit., s.215.

9
działania dokonuje się za pośrednictwem właściwej strategii postępowania kształtującej
się pod wpływem dotychczasowych doświadczeń życiowych. Pod wpływem
warunkowania i wzmacniania utrwalają się czynności przynoszące danej jednostce
określone korzyści. Zanikają zaś reakcje dlań szkodliwe. Bodźce wzmacniające pewien
rodzaj czynności spełniają funkcję nagrody. Na podstawie przeprowadzonych badań
stwierdzono, że zachowania agresywne mogą się utrwalać w wyniku odnoszonych
zwycięstw, wygasają natomiast pod wpływem doznawanych porażek.19
Jeśli jednostka kilkakrotnie przekona się, że poprzez zachowanie agresywne może
osiągnąć pewne korzyści, wówczas zachowanie to ulega utrwaleniu. Wystąpienie agresji
instrumentalnej zależy od ukształtowanych hierarchii wartości. Jeżeli rodzice uważają, że
ten ma rację kto jest silniejszy i sprytniejszy, to u ich dzieci kształtują się podobne
postawy sprzyjające występowaniu zachowań agresywnych. Pojawieniu się agresji
instrumentalnej może sprzyjać przeświadczenie, że naczelnym celem działania jest
dążenie do osiągnięcia osobistego sukcesu bez liczenia się z cudzymi interesami
i potrzebami.20
Prócz omówionych wyżej trzech rodzajów agresji wyróżnić można agresję
patologiczną. Jej przyczyn należy szukać w procesach chorobowych zachodzących
w układzie nerwowym.
Zdaniem Kazimierza Dąbrowskiego patologiczne podłoże agresji można
stwierdzić u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo epileptyków, schizofreników
i psychopatów.21
Nadpobudliwość psychoruchowa występująca u dzieci nerwicowych sprzyja
powstawaniu konfliktów oraz zachowań agresywnych.
Dziecko epileptyczne w okresie poprzedzającym atak przejawia nieraz zwiększoną
pobudliwość emocjonalną. Nie sprowokowane napastuje inne dzieci, jest złośliwe
i dokuczliwe. Formą agresji patologicznej są występujące w schizofrenii ataki szału.
Wówczas taka jednostka jest wysoce agresywna, atakuje osoby znajdujące się w jego
otoczeniu lub niszczy różne przedmioty.22 Agresywnym może być również psychopata,
którego cechuje niezdolność do przeżywania uczuć życzliwości i sympatii w stosunku do
innych ludzi.23 Ze względu na formę występowania zachowań agresywnych można
wyróżnić agresję fizyczną i słowną, agresję czynną i bierną, prostą i złożoną. Ponadto
agresję bezpośrednią i pośrednią. Agresja fizyczna jest to atak na inną osobę, w którym
atakujący posługuje się określonymi częściami ciała lub narzędziami zadając ból lub
wyrządzając szkody osobie będącej przedmiotem agresji. W ramach bezpośredniej
19
tamże, s.217.
20
Z.Skorny: Proces socjalizacji... op.cit., s.218.
21
K.Dąbrowski: Społeczno-wychowawcza psychiatria dziecka. Warszawa: PZWS 1964, s.53.
22
Z.Skorny: Proces socjalizacji ... op.cit., s.219.
23
Cz.Czapów, St.Jedlewski: Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa: PWN 1987, s.87.

10
agresji fizycznej można wyróżnić proste i złożone zachowania napastliwe oraz
zachowania destrukcyjne. Proste zachowania napastliwe przybierają formę rozmaitych,
trwających stosunkowo krótko ruchów poszczególnych części ciała (rąk, nóg) lub
odpowiednich mięśni twarzy. Będą nimi m.in. uderzenia, trącanie, szarpanie, wyrywanie
czy szczypanie.24
Agresja może mieć również formę złożonych zachowań napastliwych.
Uczestniczą w niej różne części ciała i trwają one dłużej niż zachowania proste.
Do złożonych zachowań napastliwych należą bójki, pobicie, przestraszenie lub
niesprawiedliwe traktowanie.
Agresja fizyczna obejmuje prócz zachowań napastliwych, zachowania
destrukcyjne. Do tej grupy zaliczyć można: darcie, rzucanie, uderzanie, kopanie czy
wybuchy złości. Są to bezpośrednie zachowania agresywne mające za przedmiot rzeczy,
które wskutek ataku ulegają uszkodzeniu lub zniszczeniu.25
Przy agresji pośredniej natomiast, zachowania agresywne powodują wyrządzenie
szkody lub przykrości osobie będącej przedmiotem agresji, nie przybierając jednak formy
skierowanego na nią bezpośredniego ataku. Może ona przybierać formę przeszkadzania
jej, dokuczania, chowania lub zamieniania przedmiotów.26 Do pośrednich zachowań
destrukcyjnych zalicza się niszczenie rzeczy stanowiących własność osoby będącej
przedmiotem agresji.27
Inną formą agresji jest agresja słowna. Bezpośrednia agresja słowna przybiera
formę wypowiedzi napastliwych (tj. grożenie czy straszenie), szkodzących lub
poniżających, skierowanych do osoby będącej przedmiotem agresji. Występują one w jej
obecności.28
Formami pośredniej agresji słownej są również wypowiedzi napastliwe, szkodzące
i poniżające. Są one jednak skierowane nie do osoby atakowanej ale do osób trzecich.
Do pośrednich wypowiedzi napastliwych należą odgrażanie się i zachęcanie do
agresji innych osób wobec osoby, która stanowi właściwy przedmiot agresji.
Wypowiedziami szkodzącymi będą skarżenie oraz wydawanie nieprzychylnych opinii.
Natomiast wypowiedzi poniżające to przezywanie i wyśmiewanie.29

Ekstremalną formą agresji jest okrucieństwo, które jest szczególnie trudnym

problemem wychowawczym. Jest to działanie niszczące fizycznie lub psychicznie żywą
istotę, w sposób szczególnie gwałtowny lub wymyślny. Może to być okrucieństwo

241
Z.Skorny: Psychologiczna analiza ... op.cit., s.184.
25
tamże, s.195.
26
tamże, s.198.
27
tamże, s.201.
28
tamże, s.204.
29
Z.Skorny: Psychologiczna analiza ... op.cit., s.209.

11
mimowolne, charakterystyczne dla dzieci w wieku przedszkolnym np. w stosunku do
owadów czy zwierząt. Może to być okrucieństwo z ciekawości bądź dla zabawy.
Przyczyną takiego zachowania może być chęć sprawdzenia siebie. U młodszych dzieci
występuje rzadko, u starszych częściej, szczególnie w połączeniu z chęcią
zaimponowania rówieśnikom. Chęć taka może być wyłącznym motywem okrucieństwa.
Istnieje też okrucieństwo dla przyjemności nazywane sadyzmem. U dzieci i młodzieży
może ono pojawić się w postaci znęcania się nad słabszym.30

Innym rodzajem okrucieństwa jest chęć panowania nad innymi poprzez

wzbudzenie atmosfery grozy, podziwu dla zuchwałości czemu towarzyszy fascynacja
własnym lękiem.
Inną formą jest okrucieństwo z nienawiści. Nienawiść ma swoje źródło
w poniżeniu, poczuciu krzywdy czy niesprawiedliwości. Kategorią okrucieństwa jest
również akt zemsty realizowanej w sposób przemyślany.
Okrucieństwo występuje także jako wyładowanie nagromadzonej agresji. Może
być ona wynikiem wewnętrznych, kumulujących się napięć lub powtarzających się
często frustracji.
Lęk przed konsekwencjami dokonanych czynów może być czynnikiem silnie
integrującym sprawców i odsuwającym ich od społeczeństwa. Jest to niebezpieczna
forma okrucieństwa występującego u młodocianych przestępców.31

30
Encyklopedia pedagogiczna. Red. W.Pomykało. Warszawa: Fundacja Innowacja 1993, s.6
31
Encyklopedia pedagogiczna. ...op.cit.

12
 ROZDZIAŁ II

GENEZA ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH

1. Agresja jako instynkt

Jedną z koncepcji wyjaśniających zachowania agresywne jest traktowanie jej w

kategoriach instynktu. Najczęściej słowo instynkt kojarzymy z walką, a właściwie w tym
miejscu należy wspomnieć, że instynkt walki jest jednym z podstawowych instynktów.
"Przedstawiciele instynktowej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze
ewolucji i jest potrzebna, a nawet konieczna do utrzymania gatunku - jako napęd
działania. Tak rozumiana agresja nie została oczywiście >>wyuczona<<, nabyta w toku
życia. Człowiek rodzi się z gotowym instynktem nazywanym przez niektórych
>>instynkt, walki<< i jest mu on niezbędny do życia tak, jak na przykład instynkt
głodu"32
Najpełniej instynktową teorię agresji rozwinął Z. Freud, twórca psychoanalizy. W ciągu
swojej pracy badawczo - naukowej najpierw uważał, że agresja jest przejawem popędu
seksualnego, potem jej źródło upatrywał w strukturze osobowości. Natomiast w trzecim
okresie swej twórczości, kiedy opisał dwa podstawowe instynkty: instynkt życia i
instynkt śmierci, to od nich uzależnił występowanie agresji 33
W związku z teorią psychoanalityczną warto zwrócić uwagę na zjawisko "katharsis". Niektórzy
badacze zajmujący się zagadnieniem agresji uważają, że u osób, którym umożliwiono
ujawnienie destrukcyjnych tendencji, ich natężenie wyraźnie spada. E.Aronson formułuje trzy
sposoby rozładowania energii agresywnej:
wydatkowanie energii w postaci aktywności fizycznej, np. biegi, skoki, gry zespołowe,
uprawianie niedestruktywnych form agresji - "agresja w wyobraźni", np. marzenia o
zbiciu kogoś,
bezpośrednia agresja - zwymyślanie osoby, która stała się przyczyną frustracji,
wyrządzenie jej krzywdy"34
Jak już wcześniej wspomniano, nie wszyscy uczeni zgadzają się z tym poglądem, gdyż
owe trzy formy wyładowywania agresji mogą przynieść chwilową poprawę
32
por. Grochulska J., Reedukacja dzieci agresywnych, Warszawa 1982, s.7.
33
por. Skorny Z., Agresja. Wiedza i Życie, nr 10, Warszawa 1991, ss.19-20.
34
por. Aronson E., Człowiek istota społeczna, Warszawa 1997, s.313.

13
samopoczucia, nie redukując jednak wrogości. Jedni badacze twierdzą na przykład, iż
uprawianie sportu (nawet agresywnych gier zespołowych) zmniejsza agresywność u
jednostki, inni przedstawiają zupełnie coś innego.

2. Agresja jako reakcja na frustrację

Dollard, wraz z pięcioma psychologami z Yale (Dobb, Miller, Mowrer, Sears)

stworzył koncepcję "frustracja - agresja", w której zakłada się, że frustracja zawsze
prowadzi do jakiejś formy agresji i że pojawienie się agresji zawsze wywołane jest
frustracją35. Zachowanie człowieka ukierunkowane jest na jakiś cel, do którego zmierza.
Jednakże mogą nastąpić zakłócenia na drodze jego realizacji36. Zaistniała sytuacja
wywołuje napięcie emocjonalne, które jest źródłem agresji, u podłoża, której leży gniew.
Agresja może przejawiać się w sposób bezpośredni, ukryty lub być skierowana wobec
siebie. Możliwa jest zmiana normy, natomiast nie ulega zamknięciu pobudzenie do
agresji na skutek doznanej frustracji. Zachowania agresywne spowodują zmniejszenie
pobudzenia37. Koncepcja "frustracja - agresja" budziła pewne wątpliwości, które przy-
czyniły się do weryfikacji jej podstawowych tez.

Badania Appleya, Cofera, Berkowitza, Feshbacha, Millera wykazały, że pewne

formy frustracji częściej niż inne wywołują agresję, np. frustracja, która powoduje
poczucie zagrożenia. W takiej sytuacji agresja służy do przywrócenia poczucia własnej
wartości.

Miller uważa, że frustracja wywołuje szereg zachowań, a tylko jednym z nich jest
agresja. Reakcje nieagresywne, jakie mogą się pojawić to: regresja, fiksacja, objawy
depresyjne, samo agresja. To jak człowiek się zachowa, zależy od instrumentalnej
wartości agresji w danej sytuacji (Buss) różnic indywidualnych (Block i Martin) i od
tego, w jaki stopniu reakcja agresywna była wzmocniona38.

Sergent, kwestionuje założenie Dollarda mówiące o występowaniu po-budzenia

emocjonalnego na skutek frustracji w formie gniewu, złości, wrogości. Uważa, bowiem,
35
Z. Skorny – Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się”, PWN, Warszawa 1968;
36
K. Kmiecik-Baran – Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno-pedagogiczne”, PWN, Warszawa 1999;
37
M. Kosewski – „Agresywni przestępcy”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1977.
38
E. Fromm – „Anatomia ludzkiej destrukcyjności”, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1998;

14
iż zablokowanie potrzeb - może wywołać także obawę, niepokój, strach, zawstydzenie,
poczucie niższości.
Zagadnieniem frustracji i reakcji na nią, już wcześniej zajął się Rosenzweig.
Rozróżnił on trzy rodzaje sytuacji frustracji: niedostatek, pozbawienie i konflikt39. Z
reakcjami na frustrację wiążą się zdaniem Rosenzweiga trzy typy zachowań o
charakterze obronnym:

1. Zachowania ekstrapunitywne - gdy jednostka obciąża odpowiedzialnością za

frustrację świat zewnętrzny, reaguje gniewem i złością wobec innych;
2. Zachowania intrapunitywne - zachodzące wówczas, gdy jednostka ma ten-
dencje do oskarżania siebie samego za niepowodzenia, wykazując nasilone
poczucie winy i wyrzuty sumienia;

3. Reakcje impunitywne - polegające na tym, że jednostka próbuje zignorować

przyczynę frustracji i jej konsekwencje, wmawiając sobie, że jest to zjawisko
nieuniknione40.

Z agresją jako reakcją na frustrację spotykamy się wtedy, gdy pod wpływem
doświadczeń zachodzą zmiany w zachowaniu się człowieka. A. Frączek wyodrębnił trzy
główne elementy:

• pobudkę - tj. czynnik wewnętrzny lub zewnętrzny, którzy nadaje zachowaniu

kierunek,
• działanie instrumentalne - tzn. te działania fizyczne lub werbalne, które służą
osiągnięciu celu,

• cel - tj. osiągnięcie stanu końcowego, który zmniejszy lub skończy działanie
pobudki41.

Zwolennicy wyżej wspomnianej teorii agresji uważają, iż jeśli w trakcie podjęcia działań
instrumentalnych pod wpływem pobudki, prowadzących do zrealizowania celu wystąpi
jakaś przeszkoda, która uniemożliwi jego osiągnięcie mamy do czynienia z sytuacją
frustracyjną. Określenia frustracja używa się zresztą, zarówno w stosunku do samej
przeszkody, sytuacji, w której nastąpiło zablokowanie pewnych potrzeb człowieka, jak i
negatywnych emocji temu towarzyszących. Twórcy tej koncepcji uważali, iż frustracja
nastąpiła na skutek zderzenia się dwóch przeciwstawnych tendencji: zamiaru człowieka i
niemożności spełnienia go. Towarzyszy temu silne emocjonalne pobudzenie. Według
39
M. Kosewski – „Agresywni przestępcy”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1977;
40
Z. Skorny – Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się”, PWN, Warszawa 1968.
41
por. Frączek A. Teoria frustracji [w:] Materiały do nauczania psychologii, t.1, Warszawa 1968, ss.275-295.

15
nich agresja służy rozładowaniu tego napięcia. Psychologowie podkreślają, iż szczególną
rolę odgrywają sfrustrowane potrzeby afiliacji, uznania społecznego i samorealizacji"42.
Wskazuje to na wielką wagę środowiska, w jakim człowiek wzrasta.

3. Agresja jako nabyty popęd

Kolejna teoria wyjaśniająca zachowania agresywne interpretuje agresję jako

nabyty popęd. Koncepcję tę wyjaśniają J. Dollard i N.R. Miller podkreślając, że
"szarpanie, bicie, drapanie oraz wewnętrzne reakcje trzewne są wrodzonymi reakcjami
gniewnymi na pewne sytuacje. Jeśli reakcje te lub niektóre z nich zostaną związane z
neutralnym uprzednio bodźcami sygnałowymi, to bodźce te będą inicjować reakcję
gniewu"43. W takim stwierdzeniu nie ma miejsc na "tajemnicze instynkty i emocje".
Człowieka zaś czyni jego środowisko, bodźce, których mu dostarcza, zwłaszcza te
społeczne - pochodzące z relacji z innymi ludźmi. Stało się to teoretyczną bazą
empirycznych penetracji, dotyczących społecznego uczenia się agresywnych zachowań.

Buss uważa, ze jedynym aspektem agresywnego zachowania, który można

rozpatrywać w kategoriach popędowych - jest emocjonalna reakcja gniewu44.

42
por. Skorny Z., Agresja, Wiedza i Życie, nr 10, Warszawa 1991, s.21.
43
por. Dollard J., Miller N.R., Osobowość i psychoterapia, Warszawa 1967, ss.142-144.
44
K. Kmiecik-Baran – Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno-pedagogiczne”, PWN, Warszawa 1999;

16
 4. Agresja jako nawyk

Inni autorzy traktują agresję jako nawyk. "Nawyk to zachowanie dobrze utrwalone, do
tego stopnia, że jest już zautomatyzowane i realizowane bez pełnej kontroli
świadomości"45.

Agresja to nawyk napastowania, a agresywność może być trwałą cechą charakteryzującą

całą osobowość człowieka uważa A. Buss. Wymienia on cztery czynniki determinujące
siłę agresywności u danej jednostki:

• częstość i intensywność doznanych napaści, frustracji i przykrości. To są bowiem

warunki, które poprzedzają agresję,
• stopień wzmacniania agresywnego czy napastliwego zachowania, czyli jak często
pojawiają się następujące zjawiska: zmniejszenia gniewu po "wyładowaniu się" w
postaci zbicia lub zwymyślania kogoś, wyeliminowanie przykrych bodźców
zewnętrznych przez użycie siły fizycznej, czy też siłowej,
• facylitacja społeczna - rówieśnicy bądź członkowie rodziny dostarczają modeli
zachowań agresywnych, na których dana jednostka może się wzorować,

• temperament każdej jednostki46

Przedstawiona przeze mnie powyższa charakterystyka pojęcia agresji i jej

przyczyn ukazuje wielką różnorodność poglądów w tym temacie. Instynktowa teoria
zakłada, że człowiek rodzi się z instynktem, który w konsekwencji prowadzi do agresji.
Przedstawiciele teorii traktującej agresję jako nabyty popęd oraz nawyk - mówią natomiast
o wyuczalności przez człowieka agresywnego zachowania; odpowiednie warunki
otoczenia, które wzmacniają dane zachowanie - mogą wywołać i utrwalić agresję u
człowieka. Koncepcja, uznająca agresję jako reakcję na frustrację, sugeruje z kolei
45
por. Szewczuk W.(red.), Słownik psychologiczny, PWN, Warszawa 1985, s.169.
46
por. Grochulska J., Reedukacja dzieci agresywnych, Warszawa 1982. ss.20-22.

17
aktywny charakter zachowań określanych jako agresywne47. Jedni badacze uwypuklają
spuściznę genetyczną jako źródło pochodzenia agresji, inni kładą nacisk na wcześniejsze
doświadczenia, jeszcze inni natomiast podkreślają doniosłą rolę wpływów społecznych.

Moim zdaniem twierdzenia klasycznej psychoanalizy o istnieniu determinującego

instynktu agresji należy potraktować z pewną ostrożnością. Na pewno można potwierdzić
poglądy dotyczące związku zachowania agresywnego z emocjami. Nie wyjaśnia to
jednak w pełni jej pochodzenia. Podobnie frustracyjna teoria agresji nie w pełni tłumaczy
wszystkie aspekty problemu. Analiza badań potwierdza, że agresja nie jest jedyną reakcją
na frustrację. Wiadomo, iż czasami zablokowanie realizacji ważnej potrzeby może
prowadzić nawet do konstruktywnych działań.

Ogólnie znany jest fakt, że ogromną rolę w powstawaniu agresji odgrywa

środowisko. Badacze zajmujący się tą tematyką podkreślają jednak, że nie determinuje
ono człowieka bezwzględnie. Zdarzają się sytuacje, w których człowiek przekracza
swoje uwarunkowania. Możemy więc śmiało stwierdzić, iż nie ma prostej odpowiedzi na
pytania: Dlaczego człowiek zachowuje się agresywnie? Co powoduje, że tak się
zachowuje? Życie stwarza tyle trudnych i skomplikowanych sytuacji, czy przeżyć, a
jednak reakcje jednostki mogą być różne w zależności od okoliczności. Może istnieć
wiele przyczyn, dla których jednostka przejawia agresję. Nie możemy sobie pozwolić na
uogólnienia.

47
Ch. N. Coffer, M. H Appley – “Motywacja. Teoria i badania”, PWN, Warszawa 1972;

18
 ROZDZIAŁ III
ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE BADAŃ
WŁASNYCH

1. Cel i przedmiot badań

Dokładniejsze poznanie agresywnego zachowania i stwierdzonych w nim

prawidłowości może przyczynić się do skuteczniejszego ich zwalczania. Może również
wpłynąć na skuteczność w ich zapobieganiu. Nawyki powstałe w dzieciństwie często się
utrwalają. Zachowania, których efektem są początkowo trudności wychowawcze mogą
przybierać w późniejszym okresie życia formę czynów przestępczych. Zastosowanie
właściwych środków przeciwdziałających agresywnemu zachowaniu się dobranych na
podstawie znajomości jego przyczyn jest oddziaływaniem profilaktycznym. Zapobiega
ono rozwojowi poważniejszych zaburzeń w przystosowaniu się oraz powstawaniu
związanych z nimi konfliktów i trudności życiowych.

Badania nad zachowaniami agresywnymi dzieci, które przebywają w Pogotowiu

Opiekuńczym są interesujące z punktu widzenia teorii i praktyki wychowawczej.
Przedmiotem badań były różne czynniki mające wpływ na powstanie i przebieg
agresywnego zachowania się. W szczególności chodzi tu o takie czynniki obiektywne jak
wiek, płeć, częstotliwość kontaktów z rodzicami.

Głównym celem badań było scharakteryzowanie zachowań agresywnych

wychowanków Pogotowia Opiekuńczego i sformułowanie na tej podstawie dyrektyw
psychologicznych i pedagogicznych. Tak ujęty cel badań jest zbyt ogólny i mało
przydatny w zaplanowaniu i przygotowaniu procedury badawczej, dlatego wyłoniono
następujące cele szczegółowe badań, które określają:

19
 1. Jakie są rodzaje agresji występujących wśród wychowanków Pogotowia
Opiekuńczego.
2. Występowanie zachowań agresywnych, a wiek wychowanków Pogotowia
Opiekuńczego.
3. Występowanie zachowań agresywnych, a płeć wychowanków Pogotowia
Opiekuńczego.
4. Wpływ częstotliwości kontaktów z rodziną na występowanie zachowań
agresywnych.

Przyjęte cele badań - ogólny i szczegółowe stanowią podstawę do opracowania

następnych etapów procedury badawczej.

Problem badawczy

W realizowaniu celów badań pojawia się metodologiczna konieczność zebrania

odpowiedniego materiału empirycznego. Nie chodzi o materiał przypadkowo zebrany, a
jedynie taki, który będzie odpowiedni do przyjętych założeń badawczych. Dlatego
wskazane jest sformułowanie problemów badawczych określanych jako „pytania na które
szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych”.48 Według J. Pietera „problem
naukowy jest swoistym pytaniem, a jako taki zakłada pewną wiedzę; coś się wie
formułując problem, a czegoś się nie wie i właśnie chodzi o to, aby się dowiedzieć, czyli
aby poznać w obrębie tego, czego się nie wie”.49 Przedkładając to stwierdzenie na
potrzeby niniejszej pracy, problem główny zawarto w pytaniu:

Jakie zachowania agresywne wykazują wychowankowie Pogotowia

Opiekuńczego w starszym wieku szkolnym oraz jaka jest ich częstotliwość? Mówiąc
inaczej pytamy o całokształt warunków, których istnienie przyczyniło się do
ukształtowania się określonych zachowań agresywnych. Z tak postawionego problemu
głównego wyodrębniono problemy - pytania szczegółowe:

1. Jaki jest zakres agresji fizycznej i słownej?

2. Czy płeć wychowanków Pogotowia Opiekuńczego wpływa na występowanie u
nich zachowań agresywnych?
3. Czy wiek wychowanków Pogotowia Opiekuńczego wpływa na występowanie u
nich zachowań agresywnych?
4. Czy częstotliwość kontaktów z rodzicami wpływa na występowanie zachowań
agresywnych u wychowanków z Pogotowia Opiekuńczego?

48
J.Pieter: Zarys metodologii pracy naukowej. Warszawa: PWN 1975, s.184.
49
tamże.

20
 2. Hipotezy badawcze

Bezpośrednią konsekwencją metodologiczną postawionych problemów

badawczych jest przyjęcie odpowiednich hipotez. Hipoteza wskazuje to, co ma być
przedmiotem badania, jest elementem wyboru czynników spośród całego ich bogactwa.50
J. Pieter twierdzi, że hipoteza jest „naukowym przypuszczeniem o obecności (istnieniu)
danego zjawiska bądź jego wielkości, o jego stosunku do zjawisk innych, o związku
zależności danych zjawisk od innych, bądź o związku pojęć, bądź wielkości pojęciowych
o znaczeniu ustalonym”.51

Według W. Zaczyńskiego „hipoteza jest założeniem przypuszczalnym zależności,

jakie zachodzą między wybranymi zmiennymi”.52

Powołując się na definicję M. Łobockiego stwierdzamy, że „hipotezy robocze są

oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań”.53

Zgodnie z powyższymi określeniami, hipoteza to przypuszczenie, przewidywana

odpowiedź na pytanie zawarte w problemie badań.

Z analiz postawionych wcześniej problemów badawczych wysunięto hipotezę

główną i hipotezy szczegółowe. Hipoteza główna zakłada, że istnieje szereg czynników
jak płeć wychowanków, ich wiek, częstotliwość kontaktów z rodzicami, które mogły
wpłynąć na występowanie zachowań agresywnych.

Hipoteza główna została uszczegółowiona i powstały następujące hipotezy

szczegółowe:

1. Wychowankowie w starszym wieku szkolnym przejawiają częściej agresję słowną

niż fizyczną.
50
W.Goriszowski: Elementy procesu badawczego. Bielsko-Biała: IKN 1986, s.15.
51
J.Pieter: Ogólna metodologia pracy naukowej. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: ZN im. Ossolińskich
1967, s.82
52
W.Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela. Warszawa: PZWS 1968, s.26.
53
M.Łobocki: Metody badań pedagogicznych. Warszawa: PWN 1978, s.56.

21
 2. Wiek jest czynnikiem różnicującym częstotliwość występowania zachowań
agresywnych.
3. Chłopcy wykazują zachowania agresywne częściej niż dziewczęta.
4. Częste kontakty z rodzicami wpływają na rzadsze występowanie zachowań
agresywnych.

3. Zmienne i ich wskaźniki

Tworząc hipotezy, różnym zjawiskom lub właściwościom przypisujemy różne

wartości. Tę cechę, która przybiera różne wartości nazywamy zmienną.54 Zmienna, której
związki z innymi zmiennymi chcemy określić (wyjaśnić) nosi nazwę zmiennej zależnej.
Natomiast zmienne, które na nią oddziaływają nazywamy zmiennymi niezależnymi.55
Zmienną, która łączy zmienną niezależną z zależną, która modyfikuje charakter
zależności między zmiennymi określa się mianem zmiennej pośredniczącej.56

Z wysuniętego w pracy problemu i sformułowanych pytań szczegółowych

ustaliłam układ zmiennych przedstawiony w tabeli nr 1.

Tabela nr1
ZMIENNE I WSKAŹNIKI
ZMIENNE WSKAŹNIKI
I Zmienne niezależne
1. Płeć 1. Chłopcy, dziewczęta
2. Wiek 2. 12 – 18 lat
3. Kontakty z rodzicami 3. Liczba kontaktów

II Zmienna zależna

1. Zaburzenia w zachowaniu w postaci różnych 1. Rodzaje zaburzonego zachowania się

rodzajów agresji i jej nasilenia

Zjawisko agresji poddane jest procesowi badawczemu, w którym w szczególności

rozpoznaje się relacje między zmiennymi. Tworzą one układ zależności sprawczej, co
można przedstawić za pomocą ogólnego schematu:

54
W.Goriszowski – „Elementy... op. cit.”, s.16.
55
tamże
56
Z. Zaborowski – „Wstęp do metodologii badań pedagogicznych”, Wrocław 1973, Ossolineum, s.359.

22
 A = f (Zn )

co oznacza:
A - zachowania agresywne (zmienna zależna),
f - znak funkcji,
Z n - zmienna niezależna.

W przeprowadzonych badaniach zastosowałam wskaźniki przedstawione w tabeli

nr 1. Wskaźniki stanowią dane z analizy dokumentów.

5. Metody, techniki i narzędzia badawcze

Kolejnym etapem pracy badawczej, po sformułowaniu problemu badań, hipotez,

wyodrębnieniu zmiennych jest dobór odpowiednich metod, technik i narzędzi
badawczych.
Słowo „metoda” pochodzi z języka greckiego (methodos - działanie). Metodami
badań nazywamy zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i
instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza zmierzającego
do rozwiązania określonego problemu naukowego.57
W. Okoń określa metodę jako sposób postępowania, na który składają się
„czynności myślowe, praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej
kolejności”.58
Według W. Zaczyńskiego metody badawcze „są to określone sposoby poznawania
wybranego wycinka rzeczywistości, które cechują się tym, że są one celowe, planowe,
obiektywne, dokładne i wyczerpujące”.59
Z. Skorny, pisząc o metodzie przybliża jej funkcję, według niego „metoda badania
naukowego służy do bliższego poznania pewnej kategorii zjawisk”.60
Podstawowym walorem metody naukowej w tym ujęciu jest możliwość zebrania
materiału empirycznego oraz wyprowadzenie wniosków. T. Kotarbiński ogólnie
definiuje metodę jako „zespół czynności i środków zastosowany w określony sposób dla
osiągnięcia określonego celu” oraz jako „sposób wykonania danego zadania
praktycznego lub rozwiązania problemu teoretycznego”.61

Wł. Puślecki wyróżnia następujące metody badań pedagogicznych:

• eksperyment pedagogiczny, monografię pedagogiczną,
• sondaż diagnostyczny,
• metodę indywidualnych przypadków,
• metodę porównawczą.62

57
Wł.Goriszowski: Elementy... op. cit., s.18.
58
W.Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa: PWN 1975, s.167
59
W.Zaczyński: Praca badawcza... op.cit., s.19.
60
Z.Skorny: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. Warszawa: WSiP 1984, s.93.
61
St.Urban, W.Ładoński: Jak napisać dobrą pracę magisterską. Wrocław: WAE im. Oskara Langego 1994, s.42.
62
J.Pieter: Przedmiot i metoda psychologii: Wrocław-Warszawa-Kraków: ZN im. Ossolińskich 1963, s.126.

23
 Technikami badań nazywamy czynności praktyczne regulowane starannie
wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnych,
sprawdzalnych informacji, opinii i faktów.
Technika badań to umiejętność operowania i posługiwania się odpowiednimi
metodami i narzędziami.63 Inaczej przez technikę badań rozumiemy zespół środków i
sposobów pomocniczych stosowanych w badaniach, mające znaczenie formalne i
ułatwiających te badania.64 Z. Skorny określa technikę jako „zespół czynności
wykonywanych przy posługiwaniu się daną metodą”.65 Natomiast narzędzie badawcze to
zdaniem T. Pilcha jest „przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań. To
instrument służący do gromadzenia danych z badań”.66

Konstruowanie narzędzia badawczego służy do ustalenia występowania i stopnia

nasilenia wyodrębnionych w procesie badawczym zmiennych. Łączy się ono
z opracowaniem „[...]wszelkich instrumentów służących zbieraniu danych na temat
poszczególnych zmiennych i rodzajów powiązań między nimi”.67 Konstruując narzędzie
badawcze ustalamy zarazem technikę jego stosowania i metodę przeprowadzania badań.

W celu zgromadzenia niezbędnego materiału badawczego wykorzystano metodę

sondażu diagnostycznego. Zdaniem A. Kamińskiego metoda sondażu diagnostycznego
służy do badania zjawisk społecznych.68 Badania sondażowe obejmują wszelkiego typu
zjawiska społeczne, stany świadomości, opinie i poglądy określonej zbiorowości.
Badanie te opierają się niemal zawsze na badaniu specjalnie dobranej próby populacji.
Problematyka badań sondażowych koncentruje się na zjawiskach społecznych typu
masowego. Szczególnie użyteczne są tu techniki badań jakościowych, wywiad
środowiskowy, obserwacje i analiza dokumentów. Metoda ta pozwala stosunkowo
szybko naświetlić problematykę doniosłych dla naszego terenu i czasu zjawisk
społeczno-wychowawczych przez ich rozpoznanie.69 W niniejszych badaniach posłużono
się następującymi technikami: ankietą, i badaniem dokumentów.

Ankieta jest zestawieniem pytań dotyczących spraw, w których respondenci

powinni być wystarczająco zorientowani, aby móc udzielić pisemnie odpowiedzi
w swobodnej formie albo dokonać wyboru spośród podanych możliwości.70 Ankietą
posłużono się w celu zdobycia informacji na temat rodzaju, kierunku oraz częstotliwości
występowania zachowań agresywnych u dzieci przebywających w Pogotowiu
Opiekuńczym. Ankieta składa się z dwóch części, pierwsza dotyczy kierunku zachowań
agresywnych; druga natomiast rodzaju zachowań agresywnych. Analiza pierwszej części
ankiety dostarczyła również informacji na temat częstotliwości występowania zachowań
agresywnych w zależności od rozpatrywanych czynników. Ankieta zawiera pytania
dotyczące danych respondentów oraz 19 pytań dotyczących jego zachowania.
63
Wł.Goriszowski: Elementy... op. cit, s.18.
64
St.Urban: Jak napisać... op. cit., s.42.
65
Z.Skorny: Prace magisterkie... op. cit., s.94.
66
Pedagogika. Red. M.Godlewski. Warszawa: PWN 1974, s.57.
67
A.Janowski: Badanie zjawisk pedagogicznych. Kalisz ’80, s.37.
68
A.Kamiński: Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej W: Metodologia pedagogiki
69
Wł.Goriszowski: Elementy... op. cit., s.17.
70
Metody badań pedagogicznych. Red. A.Góralski. Warszawa: WSiP im. M.Grzegorzewskiej 1994, s.49

24
 Następną techniką badań była analiza dokumentów. Dokumentem w ujęciu W.
Zaczyńskiego jest „każda rzecz mająca stanowić źródło informacji, na podstawie, której
można wydawać uzasadnione sądy o przedmiotach, ludziach i procesach”.71 Analizy
dokumentacji dokonano w celu uzyskania ogólnej charakterystyki badanej grupy dzieci.
Do przygotowanych technik badawczych opracowano narzędzie badawcze -
kwestionariusz ankiety, który zamieszczono w aneksie.

Teren, organizacja i przebieg badań

Patologie społeczne zagrażające społeczeństwu nie omijają dzieci i młodzieży. W

przypadku niepomyślnych warunków wychowawczych w rodzinie np. alkoholizm,
trudności zdrowotne, bieda i ubóstwo, bezrobocie czy też uzależnienia, należy dążyć do
resocjalizacji środowiska rodzinnego. Mówi się o tzw. rewaloryzacji środowiska
rodzinnego, które prowadzi do stwarzania dzieciom rodziny zastępczej lub opiekuńczej,
umieszczenie dziecka w domu dziecka czy pogotowiu opiekuńczym. W celu niesienia
doraźnej pomocy małoletnim już w 1957 r. powołano w Legnicy Pogotowie Opiekuńcze,
które ma swoją siedzibę przy ulicy Wojska Polskiego 7.

Pogotowie Opiekuńcze w Legnicy zgodnie z założeniami Rozporządzenia Ministerstwa

Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 lutego 2005 roku jest placówką interwencyjną,
finansowaną z budżetu gminy. Jako placówka interwencyjna jest zobowiązana do
wczesnego rozpoznawania zaburzonych emocji i podejmowania stosownych
oddziaływań profilaktycznych i wychowawczych, a wobec młodzieży niedostosowanej
społecznie – resocjalizacyjnych, przeznaczona dla dzieci w wieku od 3 do 18 roku życia,
wymagających zapewnienia im całkowitej opieki. Liczba dzieci przebywających w
Pogotowiu jest płynna i wynosi około 300 rocznie. Placówka posiada 61 miejsc w pięciu
grupach wychowawczych:
- grupa przedszkolna (dzieci w wieku od 3 do 6 lat)
- grupa I dziewczęta (od 7 do 15 lat)
- grupa II chłopcy starsi (od 11—15 lat)
- grupa III chłopcy młodsi (7-11 lat)
- grupa IV pełniąca funkcję grupy rotacyjnej, w której przyjmowane są dzieci przez
całą dobę.

Zasadniczym zadaniem pogotowia opiekuńczego jest zakwalifikowanie dziecka do

odpowiedniej placówki opiekuńczo-wychowawczej lub do rodziny zastępczej oraz
doprowadzenie dziecka w czasie jego pobytu do normy w zakresie wychowania. O
przyjęciu dziecka do pogotowia opiekuńczego decyduje orzeczenie sądowe ( sąd wydaje
takie orzeczenie w przypadkach nagłych, wymagających natychmiastowego zapewnienia
dziecku opieki całkowitej), wniosków dyrektorów szkół, inspektorów placówek
opiekuńczo-wychowawczych w celu ustalenia najkorzystniejszego dla nich środowiska
wychowawczego, a także na prośbę rodziców dziecko może być przyjęte do takiej
placówki, lecz ta powinna być poparta decyzją organu administracji oświatowej.

71
W.Zaczyński: Praca badawcza... op. cit, s.168.

25
 Każde dziecko, które trafia do pogotowia opiekuńczego najpierw przebywa na
oddziale izolacyjnym, gdzie poddawane jest zabiegom higienicznym oraz badaniom
lekarskim.
Z oddziału izolacyjnego dziecko jest kierowane do grupy wychowawczej w internacie. Z
tej grupy bezpośrednio uczęszcza na zajęcia szkolne. Jeżeli dziecko ma poniżej 7 lat
wtedy trafia do grupy przedszkolnej.
Organizacja życia w internacie pogotowia opiekuńczego i podział wychowanków na
grupy jest zależne od wieku dzieci ( dzieci starsze powinny być odizolowane od
młodszych, ponieważ mają większy bagaż doświadczeń negatywnych, są zaniedbane
wychowawczo, dzieci młodsze są niedożywione, opóźnione w nauce, na pobyt w
pogotowiu reagują apatią, z kolei dzieci starsze agresją i niezdyscyplinowaniem).
Pogotowie opiekuńcze skupia najczęściej wychowanków wymagających
zindywidualizowanych oddziaływań. Każdy z nich ma odrębną, niepowtarzalną biografię
i własne w swoisty sposób odczuwane przykre doświadczenia życiowe.
Około 95% dzieci przebywających w Pogotowiu Opiekuńczym to dzieci zagrożone
niedostosowaniem społecznym, w tym:
- ok.25% to dzieci zagrożone uzależnieniem,
- ok.15% dzieci dokonujące czynów przestępczych,
- ok.15% występują inne zjawiska patologiczne (włóczęgostwo, prostytucja, itp.),
- ok.15% stanowią ofiary przemocy (fizycznej, seksualnej),
- ok.10% to dzieci z zaburzeniami psychicznymi.

Badany przeze mnie problem dotyczy rodzaju występowania agresji wśród młodzieży
przebywającej w Pogotowiu Opiekuńczym w Legnicy dlatego doboru osób badanych
dokonałam spośród starszych wychowanków Pogotowia Opiekuńczego w przedziale
wiekowym od 12 do 18 lat. Jest to młodzież, która przebywa w grupach: starsi chłopcy,
dziewczęta oraz grupa izolacyjna. Pominięta przeze mnie została grupa młodszych
wychowanków ponieważ miałaby liczne trudności z wypełnieniem ankiety. Przy
wypełnianiu ankiety nie byli obecni wychowawcy młodzieży. Brak presji otoczenia, brak
obawy przed wychowawcą oraz innych negatywnych czynników może pozytywnie
wpłynąć na jakość odpowiedzi niektórych badanych. Będą mniej skłonni do ukrywania
pewnych faktów bądź udzielania nieprawdziwej odpowiedzi. Dodatkowo anonimowość
badań wpływa na większą otwartość i szczerość respondentów.
Jednak dobór osób badanych jedynie spośród starszej grupy wpłynie niewątpliwie na
wyniki przeprowadzanych badań. Określone na ich podstawie zjawisko przemocy oraz
jego wielkość i forma, nie będzie odnosiła się do wszystkich wychowanków, a jedynie
do pewnej ich części ( głównie starszej). Mniejszy stopień reprezentatywności doboru
osób badanych powoduje, że wyciągnięte na podstawie badań wnioski będą dotyczyły
jedynie określonej grupy wychowanków, a nie całej ich zbiorowości.

Badania zostały przeprowadzone w Pogotowiu Opiekuńczym w Legnicy wśród

wychowanków w wieku od 12 do 18 lat. Badania miały charakter anonimowy i łącznie
brało w nich udział 30 wychowanków (12 dziewcząt i 18 chłopców ). Badania
przeprowadziłam osobiście. Po krótkim wyjaśnieniu celu moich badań oraz zasad
wypełniania kwestionariusza, rozdałam wszystkim formularze z pytaniami.

26
Przeprowadziłam je według planu badań ze ścisłym uwzględnieniem wybranych metod,
technik i narzędzi badawczych.

Poddano badaniom wychowanków za pomocą ankiety, która wyłoniła zachowania

agresywne w interesującym nas przedziale wiekowym. Zastosowana technika nie
sprawiła respondentom większych trudności, ponieważ została ona dokładnie objaśniona.
W trakcie udzielania odpowiedzi na pytania żadna z badanych osób nie miała
jakichkolwiek wątpliwości odnośnie rozdanej przeze mnie ankiety. Nie musiałam więc
odpowiadać na żadne dodatkowe pytania z ich strony. Każde pytanie było przeze mnie
głośno czytane i analizowane bez sugerowania jakiejkolwiek odpowiedzi, po czym
wychowankowie mieli czas na zakreślenie jednej z możliwych odpowiedzi. W pytaniach
od 18-tego do 22-tego badani mieli możliwość wyboru więcej niż jedną odpowiedź. Etap
ten przeszedł szybko i sprawnie. Wypełnienie kwestionariusza zajmowało badanym
około 15 minut.

Warunki przeprowadzenia badań były dobre. Wychowankowie znajdowali się w

świetlicy, która stwarzała im odpowiednie warunki podczas wypełniania ankiety.

27