Professional Documents
Culture Documents
fJj ekoB fe;/ d/F d/ r[bkw j'D bJh ekch j[zd/ jB. fJBQK ekoBk s'I fpBQK r[bkwh bJh j'o ekoBk dh b'V jh BjhI
ofj iKdh.
;kvk w[be ed/ FeK s/ j{BK dk, ed/ r"ohnK s/ r}BthnK dk, ed/ fyb}hnK s/ s[rbeK dk, ed/ \ko;hnK iK
\oK;;hnK dk, ed/ b'XhnK s/ w[rbK dk, ed/ g[osr/ihnK ns/ nzro/iK dk r[bkw j[zdk nk fojk ;h. j'o s/ j'o fJj gkDh GoB
tkb/ wkFehnK ns/ r[bkwK dk th r[bkw ofj u[Zek j?. fijV/ fJE'I d/ b'eK Bkb G/vK pZeohnK tork fttjko eod/ ;B.
;wki dh s;tho L
j}koK ;kbK dh r[bkwh B/ fJE'I d/ b'eK dh phosk, nZDy s/ r?os ~ ]sw eo fdZsk ;h. fJj fJfsjk;e ;ZukJh j? fe
Gkos T[s/ gfjb/ fpd/Fh jwbkto who ek;w 712 Jh;th ~ jh fJZE'I d/ t;BheK dh nDy r?os ~ u[D"sh d/Dh nkozG eo fdZsh
;h. fjzd{ shoEK s/ Xow ;EkBK ~ B[e;kB gj[zukfJnk ikD bZfrnk. b'eK bJh g{iD:'r wjKg[oyK s/ @GrtkBK# dhnK w{oshnK
~ s'V GzB ns/ m[Zv/ wko e/ fBokdo ehsk iKdk ;h. ftd/Fh jwbktoK B/ fJ; d/F dh XB d"bs T{mK, p?b rZvhnK, x'V/ rZvhnK,
yZuoK ns/ y'fsnK T[s/ bZd-bZd e/ nkgD/ w[beK ftu gj[zukJh.
Gkos dhnK B"itkB ;[zdo bVehnK ~ ;ko/ ;z;ko ftu s'jf\nK tZi'I th G/fink iKdk fojk j?. r}Bh (n\rkfB;skB
dk fJe Ffjo) d/ p}koK ftu Nek-Nek w[Zb oZy e/ Gkosh fjzd{ bVehnK ~ t/funk frnk, go fJ; foFhnK w[BhnK ns/ eJh
ueotosh okfinK dh ;zskB Bkb Go/ j'J/ fJ;/ d/F ftu'I, ftd/Fh jwbktoK tZb'I ehs/ ik oj/ }po s/ }[bw d/ fybk\ e'Jh
e[;e ;eD dh fjzws oZyD tkbk ;kjwD/ Bk nkfJnk. fJ; ;ko/ nBoE ~ @JhFto dk GkDk# iK @GrtkB dh o}k# ;wM e/
brksko podkFs ehsk iKdk fojk. fJE/ jh pZ; BjhI fdZbh d/ oki/ ~ jh GrtkB ;wM e/ g{ik th ehsh iKdh ojh. nkw b'eK
ftZu ftF/F eoe/ gqubs fojk j? fe fdZbh dk okik jh ;kvk JhFto j?.
d/F tk;hnK ~ Xkofwe s/ oki;h ;[szsosk dh ehws dk nfj;k; eotkfJnk ns/ oki gqpzX d/ wkbeK ~ @efb eksh
oki/ ek;kJh# efj e/ MzM'fVnk. GftZy d/ ]so/ ~ GKgd/ j'J/ nkg ih B/ fejk @gkg eh izR b? ekpbj[ XkfJnk i'oh wzr? dkB[ t/
bkb'#..# @y[ok;kB y;wkBk ehnk fjzd[;skB vokfJnk..# dk ;zd/F xo-xo d/ e/ fiZE/ b'eK ~ ;ktXkB ehsk T[E/ d/F dh nk}kdh
bJh ;[szsosk ;?BkBhnK dh Gkb bJh BhIj oZy fdZsh. fJ; :sB Bkb EK-EK nzdo b'eK d/ fdbK ftu nk}kdh d/ ;[Zy dk
nfj;k; g?dk j'fJnk. jkew s/ Xkofwe F/qDh d/ p/-feoe nkr{nK d/ otZJhJ/ ~ pdbD bJh r[o{ ih B/ b'eK ~ fJj efj e/
MzM"fVnk fe
r[o{ BkBe ;kfjp ih d/ i'sh i'fs ;wk ikD fgZS'I tkoh-tkoh r[o{ ;kfjpK B/ d/F d/ b'eK ftu Xkofwe nk}kdh dh u/sBk
irkT[D bJh ;]s fwjBs ehsh ns/ oki;h s"o #s/ pd/Fh oitkfDnK d/ ipo i[bw ~ o'eD bJh Gkosh ;wki nzdo pVh
w}p{s bfjo yVh eo fdZsh. fJ; ezw ~ fe;/ w[ekw #s/ gj[zukT[D bJh r[o{ ;kfjpK ~ Gkoh e[opkBhnK th d/DhnK gJhnK.
gzit/I r[o{ noiB ;kfjp ih ns/ B"t/I gksFkj r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih dh Fjkds B/ b'eK dh nzso nkswk ~ ikr g?D bJh
w}p{o eo fdZsk, fi; Bkb T[j jo gqeko dh nrtkJh bJh r[o{ xo tZb d/yD bZr gJ/. fJ; bJh fezBK uzrk j't/ i/eo fJjBK
FjhdhnK dh :kd nZi ;oekoh gZXo #s/ ;KM/ o{g ftu wBkT[Dh F[o{ eo fdZsh ikt/.
r[o{ r'fpzd f;zx ih dk sK ;kok ihtB jh ftd/FhnK ns/ d/F ftub/ T[BQK d/ io ]ohd r[bkw fposh d/ FeshFkbh b'eK
d/ }po-}[bw ~ ]sw eoB T[go bZr frnk. d;w gksFkj d/ i'sh ifs ;wk ikD fgZS'I g{oh f;Zy e"w r[o{nK d[nkok gkJ/
g{ofBnK #s/ ubdh j'Jh brksko nZr/ tXdh rJh.
w[rb dopko B/ gzikp ftu f;ZyK jZE'I j'Jh jko dk pdbk b?D bJh nkgDh
;koh ;?fBe Fesh M'e fdZsh. nk]oeko, r[odk; Bzrb (gzikp) dh rVQh ftu fxo/
j'J/ pzdk f;zx pjkdo ~ ;kEhnK ;w/s bzw/ ;w/I dh x/okpzdh fgZS'I frq\sko eo e/
fJe ib{; dh Feb ftu fdZbh fbnKdk frnk, fi; Bkb r[o{nK dh iBw G{wh
gzikp ~ nk}kd eokT[D bJh FjhdhnK d/D dk d"o F[o{ j' frnk.
Fjhdh ;kek L
5 wkou, 1716 JhL tkb/ fdB s'I fdZbh ftu w[rb pkdFkj co]Fhno d/ j[ew Bkb jo o'} ;" ;" f;ZyK d/ f;o XVK s'I
tZy eo e/ 740 f;zxK ~ Fjhd eo fdZsk frnk. fe;/ fJe th f;Zy B/ nkgDh ikB p]Fh eoB bJh nkgD/ w[be iK Xow ~
fgZm Bk ftykJh. nk}kdh d/ fJj gqtkB/ jZ; jZ; e/ Fjhd j' rJ/.
16 i{B, 1716JhL ~ pkpk pzdk f;zx pjkdo ~ th wfjo"bh (fdZbh) fty/ pV/ y"\Bke s;hj/ d/ e/ Fjhd eo fdZsk
frnk, fi; Bkb ;ko/ gzikp ftu jkjkeko wZu rJh. fdZbh ftu fi; EK s/ pkpk ih ~ Fjhd ehsk frnk T[E/ j[D :kdrko d/
o{g ftu r[od[nkok pfDnk j'fJnk j?, fJE/ jo ;kb Fjhdh i'V w/bk brkfJnk iKdk j?. fJj n\;'; Bkb jh efjDk g?Idk j?
fe f;ZyK s'I fJbktk ed/ fe;/ j'o B/ fJj :kd BjhI wBkJh.
10H eo'V f;zxhnk L BtK Ffjo, jfonkDk, p;h ebQK, Fkw u[ok;h, o[Vek, wkoezvk nkfd.
gzikp ns/ f;ZyK d/ fJfsjk; ftu bkj"o dh pVh wjZssk j?. fJj
fuoK s'I gzikp dh okiXkBh fojk j?. fgSb/ nZ;h ;kbK s'I bkj"o d/ fi; Fkjh
feb/Q/ ftu f;ZyK fto[ZX ;kiFK ouhnK iKdhnK ;B, j[D T[; T[go e/;oh
fBFkB ;kfjp bfjokT[D bZr fgnk. f;ZyK dk y[ok-y'i ]sw eo d/D dk
n?bkB eoB tkb/ nkg wo w[Ze rJ/. go ykb;k T[;/ soQK uVQdh ebk ftu
ftuodk j'fJnk ;w[Zu/ gzikp dk ;[szso wkbe pD p?mk ns/ nZXh ;dh sZe
iBsk dk fgnko s/ Go';k fiZs e/ iB-;kXkoB dhnK n;h;K dk gkso
pfDnk fojk.
fXnkB uzd v'rok gqXkB wzsoh, T[; dk Gok ;[u/s uzd, eFwho s'I gzfvs dhB BkE, ][Fjkbh okw (][Fjkb f;zx) fwFo
ns/ f;Zy \"}K d/ GJhJ/ ioB?b bkb f;zx tor/ ftFtk;-xkshnK B/ f;Zy oki dh oki;h uVQs ~ nzdo'I nzdoh x[D tkrz{ yk
fbnk. (:kd oj/ f}bQk w/om, gorBk ;odkDk dk ofjD tkbk r"V }ks dk pqkjwD ][Fjkbh okw (][Fjkb f;zx), T[; dk Gok
okw bkb (okw f;zx) ns/ Gshik s/i okw (s/ik f;zx) fiBQK B/ wjkoki/ ~ y[F eoB bJh f;Zyh ;o{g XkoD eoe/ ]kb;k
dopko ftu T[^uhnK gdthnK jk;b ehshnK ;B. go nzro/}K d/ ikb ftu c; e/ bkbu tZ; fJBQK B/ ]kb;k oki Bkb tZvk Xq'j
ewkfJnk. f;Zy irs fJBQK dh rdkoh ~ ed/ th G[bk BjhI ;edk.)
f;Zy oki d/ t\kdkoK e'b ]{B d/ jzM{ tjkT[D s'I f;tk j'o e'Jh ukok BjhI ;h. ;w[Zuk f;Zy ;wki pj[s jh p/u?B ;h.
fJe soQK Bkb f;ZyK dh oki;h skes pqkjwDK dh ukDfenk Bhsh ns/ nzro/}K dh e[fNb Bhsh nZr/ jko yk rJh. fi; Bkb f;Zy
e"w bzw/ ;w/I bJh r[bkwh d/ ;zrbK ftu ieVh rJh.
r[bkp f;zx B/ nzro/}K Bkb fwb e/ bkj"o d/ ]kb;k dopko fto[ZX ;kiFK ouhnK. T[; B/ nzro/}K ~ tuB fdZsk fe
T[j f;Zy ;oeko, ;?Bk ns/ b'eK ftu c[ZN g[nk e/ jo jkbs ftZu okiXkBh bkj"o T[^s/ nzro/}K d/ nfXeko bJh o;sk fsnko
eo/rk. fJ; tuB ~ g{ok eoB fgZS'I fJ;/ r[bkp f;zx B/ izw{ s/ eFwho dk oki fJBkw ti'I gqkgs ehsk ;h.
wjkokik oDihs f;zx dh w"s d/ eohp d; ;kbK fgZS'I jh ftFkb f;Zy oki g{oh soQK ;wkgs eo fdZsk frnk. nzro/}K
B/ nkgDhnK e[fNb ukbK Bkb gzikp ~ nkgD/ nfXeko y/so Gkos ftu Fkwb eo e/ nkgD/ ;kwoki dk fjZ;k pDk fbnk. f;Zy
oki ed/ ]sw Bk j[zdk i/eo rdko pqkjwD, v'ro/, \"}h ioB?b bkj"o dopko Bkb drk Bk ewkT[Id/. t\kdko f;Zy \"}K B/
nzro/}K Bkb uko nk]oh izrK bVhnK, fi; ftu nzro/}K d/ SZe/ S[vk fdZs/ rJ/ go \"} eh eodh ! id GJhJ/ ioB?b jh nzdo'I
nzro/}K Bkb ob/ j'J/ ;B. T[j wZuh j'Jh izr ftu f;Zy \"} ~ bVfdnK ftu/ SZv e/ GZi rJ/ . fJ; soQK f;Zy \"} dh fiZsh
j'Jh pkih th jko ftu pdb rJh. Fkj w[jzwd B/ fdb uhothI eftsk ftu fbfynk j? L
nZi j't/ ;oeko sK w[Zb gkt/, fijVhnK ]kb;/ B/ s/rK wkohnK B/.
fJe rZb j'o, id'I f;Zy gzikp ~ pukT[D bJh nzro/}K Bkb bV oj/ ;B sK ;ko/ Gkos ftu'I e'Jh th f;ZyK dh wdd
bJh Bk pj[fVnk. ;r'I nzro/}K tZb j' e/ gzikp ~ r[bkw pDkT[D bJh f;ZyK fto[ZX pVh ;orowh Bkb bVd/
oj/. n?;/ d/F Grsh d/ i}p/ s'I tko/ tko/ ikJhJ/HHH.
fi; c"ih f;Zy skes d/ ;kjwD/ ed/ e'Jh nV BjhI ;h ;edk, j[D T[BQK jh c"ihnK ns/ ;odkoK ~ Go/ j'J/ wB Bkb
nkgD/ jfEnko iwK eokT[D/ g? rJ/. fJ; ;dw/ ~ eJh f;Zy ;odko podk;s Bk eo ;e/ ns/ T[j T[uh T[uh G[ZpK wko e/ o'J/.
go T[BQK ~ Xotk; d/D tkbk j[D e'Jh BjhI ofj frnk ;h.
nkw b'eK ~ th jfEnko ofjs eoB bJh nzro/iK B/ fgzvK ftZu BzpodkoK dh ;jkfJsk Bkb jfEnko }ps ehs/. bZyK
pzd{eK s/ feqgkBK iwK eo bJhnK rJhnK ns/ n?bkB ehsk frnk fe ;oekoh w[bk}wK s/ nzro/iK s'I fpBK e'Jh th Bkrfoe
nkgD/ gk; jfEnko BjhI oZy ;edk. fJ; d/ Bkb jh jfEnko pDkT[D ns/ t/uD T[s/ th gkpzXh brk fdZsh rJh. j[ew dh
T[bzxDk eoB tkfbnK ~ Gkoh i[owkB/ ns/ e?d dh ;ik fdZsh ikD bZrh.
ikB-bko?I; (1853-1858)
gzikp dk uhc efwFBo pD e/ ikB-bko?I; B/ gzi ;kb pVh fwjBs Bkb gzikp tk;hnK ~
nkgDh geV ftZu fbnKdk. gZehnK ;VeK, BfjoK, o/b s/ vke-sko gqpzX B/ gzikp d/ Bt-fBowkD
dh ;EkJh BhIj oZy fdZsh. tZv/ tZv/ f;Zy ;odko fdb'I sK nzro/iK d/ pj[s fto[ZX ;B go T[j
nkgDk nzdobk r[Z;k gqrN BjhI ;B j'D d/Id/.
fJ; ;w/I gzikp ftZu ;[oZfynk bJh eohp 60, 000 c"ih w"i{d ;B. fiBQK ftu 36000
fjzd';skBh, 10,000 nzro/i s/ pkeh Bt/I Gosh ehs/ rJ/ 14,000 gzikp d/ B"itkB. f;Zy nzro/iK
ns/ fjzd';skBh ;?fBeK d/ fto[ZX ;B feT[Ife fjzd';skBh ;?fBeK B/ nzro/iK Bkb j' e/ f;Zy oki ~ ysw eotkfJnk ;h. fJjh
ekoB j? fe id 1857 JhL ftZu fjzd';skBh ;?fBeK B/ nzro/iK fto[ZX rdo wukfJnk sK f;Zy ykw'F oj/ ;B. fjzd';skBh ;?fBeK
~ nzro/iK jZE'I e[ZN g?Idh t/y e/ f;ZyK ~ e[M FKsh fwbDh ;[Gkte ;h, feT[Ife ni/ nZm ;kb gfjbK fJjh ;?fBe f;ZyK fto[ZX
nzro/iK Bkb fwb e/ gzikp dh ;oeko-J/-ykb;k ~ ysw eoB bJh pV/ ukn Bkb bV/ ;B. fJ; soQK f;ZyK s/ fjzd';skBh
;?fBeK dh nkg;h d[FwDh dk nzro/iK ~ pj[s bkG j'fJnk. nZXh ;dh s'I ufbnk nk fojk f;Zy oki-Gkr fJBQK fjzd';skBh
;?fBeK B/ ni/ nZm e{ ;kb gfjb/ jh ysw eotkfJnk ;h, Gbk f;Zy fJBQK dk ;kE d/ th fet/I ;ed/ ;B.
nzro/}K B/ fJBQK ~ powk T[go jwbk eoB dk j[ew d/ fdZsk, go f;Zy ;?BeK B/
nkgD/ powh GoktK T[go jwbk eoB s'I fJBeko eo fdZsk ns/ p?oe g[o s'I nZr/
tZXDk th pzd eo fdZsk. fJ; soQK f;Zy \"i B/ nzro/} ;oeko dk j[ew Bk wB e/
prkts eo fdZsh.
fJ; prkts ~ GVekT[D dh ;koh f}zw/tkoh fo;kbdko ;[o f;zx, pbkek f;zx ns/ iksk f;zx d/ Bkb-Bkb fw;No dk;
d/ f;o wVQh rJh, fijVk fJe pzrkbh n\;o ;h. fJ; xNBk ftu eohp 880 \"ih wko/ rJ/. fiBQK ftu'I 500 s'I tZX e/tb
T[j f;Zy ;B, fijV/ T[so gqd/F, fpjko ns/ pzrkb d/ iwgkb ;B.
fJ;/ jh fJbke/ ftu ebtk BK dk fJe gqf;ZX d/F Grs ofjzdk ;h, fijVk e/tb s/ e/tb nzro/}K ~ jh esb eodk
;h. fJj ;oekoh ]}kBk b[ZNdk ns/ nzro/}K d/ pzrfbnK T[s/ vke/ wkodk ;h. nk;gk; d/ fJbke/ ftu c?b/ j'J/ izrb jh fJ;
dk xo ;B.
i[bkJh 1824 JhH ftu fti? f;zx B/ T[; Bkb fwb e/ nkgD/ ;kEhnK dh ;jkfJsk Bkb nzr/o/}K fto[ZX prkts eo
fdZsh. r'fonK ns/ r'oyk \"iK Bkb bVd/ j'J/ fJ; prkts ;w/I 200 d/F Grs Fjhd/ j'J/, fiBQK ftu'I 89 r[o{ e/ f;Zy ;B. 47
pkrhnK ~ nzro/}K B/ \K;h brk e/ Fjhd eo fdZsk, fiBQK ftu'I 17 f;Zy ;B. ;?IeV/ d/F GrsK ~ ibk tsB ehsk frnk, T[wo
e?d dhnK ;iktK fdZshnK rJhnK. fJjBK ftu nZX/ T[j f;Zy ;B, fijV/ T[so gqd/F d/ ofjD tkb/ ;B.
fgZS'I w"e/ dh B}kes ~ d/yd/ j'J/ nzro/}K B/ nkgDhnK \"iK dh wdd Bkb ftdo'jhnK ~ x/ok gk e/ r'bhnK Bkb G[zB
fdZsk. ezgBh d/ fijV/ itkB pu rJ/, T[jBK dk e'oN wkoFb eoe/ ;]s dzv fdZs/ rJ/. fJ; prkts dk d'F joh f;zx ns/
eosko f;zx Bkw d/ f;Zy c"ihnK T[s/ brkfJnk frnk. fJ; ftdo'j ftZu 400 d/ eohp f;Zy Fjhd j'J/. fJj fpjko ns/
n;kw d/ jh ofjD tkb/ ;B.
Jh;N fJzvhnk ezgBh pko/ ;zy/g ikDekoh L
1690 JhL ftu nzro/iK B/ ebeZsk Ffjo t;kfJnk ns/ eohp 6 ;kb fgZS'I c'oN ftbhnw Bkw d/ febQ/ dh th T[;koh
eo bJh. Jh;N fJzvhnk ezgBh B/ nkgD/ ezw dk pj[s ft;Eko ehsk, fi; Bkb 1708 JhL sZe fJj ezgBh pVh skesto pD
rJh. ;', Gkos ftu nzro/ih oki dhnK iVK fJ; tgkoe ezgBh B/ jh brkJhnK ;B. fJj th fXnkB ftZu oZyD tkbh rZb j?
fe r[o{ r'fpzd f;zx ih th 1708 JhL ~ jh i'sh i'fs ;wkJ/ ;B.
1757 JhL ftu gbk;h dh bVkJh fiZsD fgZS'I nzro/iK B/ pzrkb ~ g{oh soQK nkgD/ nfXeko j/m b? nKdk. fJ; fgZS'I
fJj ezgBh brksko okiBhfse fiZsK gqkgs eodh ojh. fi; Bkb Jh;N fJzvhnk ezgBh fJe wip{s okiBhfse Fesh pD
rJh.
nzro/iK dh fJj Bhsh ;h fe ikfJi B}kfJi ;ko/ Yzr tos e/ tZX s'I tZX Gkosh gqd/FK ftu nzro/ih oki ;Ekfgs
ehsk ikt/. fJBQK jofpnK Bkb jh 1843 JhL sZe fJj gzikp ~ SZv e/ eohp ;ko/ Gkos T[s/ nkgDk oki ekfJw eoB ftu
ekw:kp j' rJ/ ;B. X'y/ co/p s/ e{NBhfse ukbk dh tos'I eoe/ nzro/iK B/ 1849 JhL ftu gzikp ~ th fpqfNF oki dk fj;k
pDk fbnk.
1857 JhL d/ rdo fgZS'I nzro/i ;oeko B/ Jh;N fJzvhnk ezgBh ~ Gzr eo fdZsk. fi; Bkb 257 ;kb g[okDh fJ;
ezgBh dk ykswk j' frnk.
B'N L nzro/iK B/ 12 d;zpo 1911 JhL ~ bkb febQk fdZbh ftu d/F d/ oki/ wjKokfinK dk tZvk fJZem ehsk. fJE/ nzro/iK B/
ebeZs/ dh EK fdZbh okiXkBh pDkT[D dk n?bkB eo fdZsk. nrb/ ;kb 12 d;zpo 1912 JhL ~ tkfJ;okfJ bkov jkofvzr Bth
okiXkBh fdZbh ftu nkJ/. id'I T[; dk ib{; uKdBh u"Ie fdZbh ftu'I bzx fojk ;h sK T[; T[go pzp ;[ZfNnk frnk. tkfJ;okJ/
sK pu frnk go J/H vhH eKr wkfonk frnk.
GkJh wjkoki tb'I prkts L
id'I f;Zy 1849 JhH ftZu nzro/}K Bkb Gkos dh ;[szsosk bJh nkyoh izr bVQ oj/
;B sK nzro/}K Bkb j' e/ pkeh ;ko/ Gkos dhnK o?ihw?INK, f;ZyK fto[ZX bVhnK, fi; eoe/
f;Zy jko rJ/ ns/ nzro/} gzikp ;w/s ;ko/ Gkos T[go gZe/ s"o #s/ ekp} j' rJ/.
fJ;/ ;kb d/ nzs ftZu ;o ukob; e?ghno B/ fJZe fog'oN fsnko ehsh ;h fe gzikp
ftZu 50 s'I tZX o?ihw?INK n?;hnK jB fijVhnK nzro/}h ;kFB fto[ZX prkts eoB bJh w"e/
dh Gkb ftZu jB. 1850 Jh;th ftZu fJj prkts F[o{ sK j'Jh, go f;Zy o?ihw?INb ;?INo Gzr eo d/D Bkb fJ; ~ pj[s tZvk
XZek bZfrnk. 95 f;Zy frq\sko eo bJ/ rJ/, fiBQK ~ ;]s ;}ktK fdZshnK rJhnK.
nzro/iK dh wBwkBh L (1849-1882 JhL)
gzikp ~ Gkosh fpqfNF ;kwoki ftu Fkwb eoB fgZS'I nzro/iK B/ ftfdnk c?bkT[D d/ pjkB/ fwFB ;e{bK ftu Jh;kJh
gqukoeK ~ ;orow eo fdZsk. ;oekoh Ffj @s/ fJBQK B/ pV/ T[sFkj Bkb ezw ehsk. fi; d/ f;ZN/ ti'I eJh f;Zy Jh;kJh ws ~
XkoB eoB bZr gJ//. gzE dodh gfjbK ykb;k oki d/ y[Z; ikD ns/ j[D f;ZyK dk Xow gfotosB j'D dhnK xNBktK s'I vkY/
d[yh j' oj/ ;B. w"i{dk jkbks dk w[ekpbk eoB bJh f;ZyK B/ th d{o dh ;'u e/ w[ekpb/ bJh e[M wjZstg{oB ;z;EktK yVhnK
ehshnK, fiBQK B/ f;Zy ;wki ~ Xkofwe s"o s/ FeshFkbh j'D ftu pj[s wdd ehsh.
fBozekoh nzd'bB L
f;Zy Xow nzdo nkJhnK e[ohshnK ~ d{o eoB bJh pkpk fdnkb ih B/ fJ; bfjo ~ iBw fdZsk. oktbfgzvh fty/
T[BQK B/ fJe r[od[nko/ dh ;EkgBk ehsh fi; ~ gF"ohnK dk r[od[nkok fejk iKdk ;h. pkpk ih B/ pVh wip{sh Bkb f;Zy Xow
d/ w[Yb/ n;{bK dk gquko ehsk. T[j e/tb fJe fBozeko ~ :kd oZyD dk T[gd/F d/Id/ ;B. pqjwDh eow-eKv s/ y'yb/ ohsh
fotkiK dk T[BQK B/ y[b e/ yzvB ehsk.
pkpk ih B/ jkbks dh wip{oh eoe/ gF"ohnK d/ r[od[nko/ s'I e[M whb d{o 3 d;zpo 1851 JhL ~ fBozekoh dopko dh
BhIj oZye/ gOuko d/ ezw ~ iE/pzd ehsk. pkpk ih d/ ubkD/ fgZS'I j'o T[sokfXekoh 1947 JhL sZe fJ; e/Ido s'I brksko f;y
Xow d/ tkX/ bJh m'; :sB eod/ oj/.
e{ek nzd'bB L
f;ZyK ~ Xkofwe s"o s/ ikfrqs eoB bJh e{ek nzd'bB B/ ftF/F :'rdkB gkfJnk. Xkofwe e[ohshnK fto[ZX e{fenK B/
fgzv gZXo sZe nkgDh nktki p[bzd ehsh ns/ fJe gqG{ d/ f;woB s'I S[ZN fjzd{ d/th d/tfsnK dh g{ik s'I f;ZyK ~ tofink.
fJ; nzd"bB d/ w'Yh pkpk pkbe f;zx ih ;B, fijV/ 1861 JhL ~ fJ; BkFtkB ;z;ko s'I e{u eo rJ/.
;ko/ Gkos tk;h fjzd{ ;wki dk ftFtk; jk;b eoB bJh 1871 JhH ftZu T[jBK B/ rT{ jzfsnk pzd eokT[D bJh fJZe
tZvk nzd'bB ubkfJnk. fJ; ;w/I e[ZM i'Fhb/ BkwXkoh f;zxK B/ gzikp ftZu eJh p[ZuVykfBnK d/ p[ZuVK ~ tZY ;[ZfNnk, fi; Bkb
nzro/} ;oeko ~ GVE{ g? frnk.
fJjBK f;Zy ;{ophoK B/ fwbNoh ftZu prkts c?bkD dk th :sB ehsk. ekpb ftZu GkJh fpFB f;zx, rtkbhno ftZu
GkJh Bo?D f;zx, eKFh ftZu GkJh ekjB f;zx ~ fJ; wzst bJh fB:[es th ehsk frnk.
1872 JhH ftZu fJjBK f;zxK B/ b[fXnkD/ d/ n;b/ykB/ T[s/ ep}k eoB dk c?;bk ehsk. fJ; :sB ftZu e'stkb ;w/s
7 c"ih wko/ rJ/. b[fXnkD/ d/ fvgNh efwFBo B/ c"ih ;jkfJsk wzrh ns/ nk;-gk; dhnK fonk;sK ~ th wdd eoB bJh
fejk frnk. tZvh ;orowh Bkb BkwXkoh f;zxK d/ fJ; i[Mko{ db ~ frq\sko eo fbnk frnk.
pkpk okw f;zx ih ~ i/eo pkeh Gkos tk;hnK B/ g{ok-g{ok ;fj:'r fdZsk j[zdk iK fJjBK d[nkok g/F ehs/ rJ/
pkJhekN ~ g{oh soQK ngDkfJnk j[zdk sK Gkos dh nk}kdh xZN s'I xZN 75 ;kb gfjbK j' ikDh ;h. Gkos ftZu fjzd{ fcoek
gq;sh ns/ f;ZyK gOsh Jhoykb[ ;'u j'D eoe/ jh pkpk ih dk nzd'bB ;\b Bk j' ;fenk. nzro/}K B/ pkpk okw f;zx ih ns/
T[jBK d/ 12 ;kEhnK ~ B}opzd eoe/ powk ftZu ibktsB eo fdZsk, fi; eoe/ fJj bfjo nZr/ Bk tZX ;eh.
fJj th nNZb ;ZukJh j?, i/eo 1849 JhH ftZu ;kok d/F fJZemk j' e/ f;ZyK fto[ZX Bk bVdk sK nzro/} ed/ th gzikp d/
wkbe Bk pDd/ ns/ fJ; ;{os ftZu gzikp nZi th nk}kd d/F d/ s"o #s/ ;[Zyh tZ; fojk j[zdk.
fJj jehes dZ;D ftZu osk fizBh th fjueukjN BjhI j? fe i/ pkpk okw f;zx ih d;t/I gksFkj d/ f;Zy Bk j[zd/ ns/
fe;/ d{i/ Xow ftFtk; tkb/ j[zd/ sK nZi T[j ;kv/ d/F d/ okFNo fgsk d/ ;BwkB Bkb ;BwkfBs ehs/ rJ/ j[zd/.
fJj th :kd oZyD :'r j? fe wjkswk rKXh B/ fgZS'I ik e/ nzro/iK d/ pkJhekN eoB dk fijVk gq'rokw d/F-tk;hnK ~
fdZsk ;h, T[j T[jBK dk nkgDk BjhI pbfe pkpk okw f;zx ih tkbk jh ;h. f\oekgq;sh ns/ wzB{ tkdh ;'u eoe/ jh fijVk
;fseko wjkswk rKXh ih ~ fwfbnk, T[j pkpk okw f;zx ih ~ Bk fwb ;fenk.
eB/vk ns/ nwohek dh y[;jkb f}zdrh SZv e/ fJj rdoh pkp/ Gkosh b'eK d/ rb'I r[bkwh dk i{bk T[skoB bJh tZvhnK
e[opkBhnK eo oj/ ;B. fJe nzdki/ w[skpe d' ;kbK d/ no;/ ftu xZN s'I xZN 8000 rdoh i'X/ Gkos ftu g[Zi u[Ze/ ;B. fJBQK
B/ nzfwqs;o, b[fXnkDK s/ BkGk fonk;s ftu eJh EKJh pzp pDkT[D d/ ekoykB/ th brkJ/. pzrkb d/ eqKshekohnK Bkb ;zgoe
eoe/ poskBth ;kwoki fto[ZX jfEnko-pzX ftdo'j dk x/ok ftFkb ehsk.
nzs ftu nzro/iK B/ fJ; bfjo ~ e[ubD ftu ekw:kph jk;b eo bJh. pj[s ;ko/ rdohnK ~ cV fbnk frnk.
d[BhnK ~ fdykT[D bJh M{m/ w[eZdw/ ubkT[D dk BkNe y/fvnk frnk, fi; nB[;ko 46 rdohnK ~ w"s dh ;ik, 194 ~ d/F
fBekbk ns/ eJhnK ~ e?d s/ Gkoh i[owkB/ ehs/ rJ/. fJj pkp/ sK nkgDhnK ikBK d/F d/ b/y/ bk rJ/ go n\;'; j? nkikd
GkoshnK B/ j[D fJzBK ~ ed/ :kd th BjhI ehsk feT[Ife fJj pj[s/ f;Zy Xow Bkb ;pzX oZyd/ ;B.
1877 JhL ftu GkJh r[ow[y f;zx B/ gfjbh tko bkj"o Uohn?INb ekbi ftu gzikph GkFk ukb{ eotkJh. pkpk y/w
f;zx p/dh B/ r[ow[yh ;e{bK ~ ekfJw eoBk nozG ehsk. fJ; s'I gfjbK f;Zy, XowFkbK, wzdoK, w;hsK iK Jh;kJh fwFBoh
;e{bK ftu f;fynk gqkgs eod/ ;B.
1892 JhL ftu ykb;k ekbi nzfwqs;o dh ;EkgBk ehsh rJh. fJE'I gVB tkb/ nB/eK nfij/ B"itkB ;B, fizBQK nZr/
ik e/ Gkos dh nkikdh bJh pVk tZvk :'rdkB gkfJnk. ykb;k ;e{b, ekbi @f;Zy rVQ# ti'I ikD/ ikD bZr gJ/.
fJj rZb tZyoh j? fe r[od[nkfonK d/ wjzsK s/ g[ikohnK ~ f;ZyK d/ gVQ fby ikD s'I pVk vo bZrdk ;h. T[j ukj[zd/
;B fe f;Zy nkgD/ Xow, cb;c/ ns/ fJfsjk; s'I nBikD jh ofjD sKfe Xkofwe b'N{ N'b/ dhnK w"iK poeoko ofj ;eD.
f;zx ;[GktK dhnK ;qrowhnK Bkb f;ZyK ftu fiZE/ Xkofwe s/ ftfdne ikfrqsh nkJh, T[E/ nkgD/ okiBhfse nfXekoK
dh wzr th j"bh j"bh T[mDh F[o{ j' rJh. nzro/i nkgD/ fgZm[nK okjhI f;zx ;Gk d/ p[bkfonK fto[ZX b'eK ftu Bcos Gfonk
eod/ ;B.
1905 JhL ftu f;zx ;Gk d/ B/sktK B/ ;qh dopko ;kfjp dhnK gqeowK ftu'I w{oshnK ~ u[etk e/ fjzd{ eowwKvk s'I
w[es eotk fdZsk ;h. 1909 JhL ~ fJe ek~B okjhI nBzd ftnkj o;w ~ ek~Bh gqtkBrh fwb rJh, i' f;zx ;[Gk bfjo dh
nfjw gqkgsh ;h. ;Gk d/ XZVb/dko gqukoeK B/ f;ZyK ftu Xkofwe s/ f;nk;h u/sBk g?dk eoB ftu nfjw :'rdkB gkfJnk.
ykb;k ;e{bK d/ y[Zb ikD Bkb f;ZyK B/ nzro/}K d/ gOGkt j/m fJ;kJh ws ngBkT[Dk pzd eo fdZsk.
f;zx ;Gk dk T[d/F f;Zy Xow T[s/ SkJ/ j'J/ pqjwDh eow eKv dh nwot/b ~ T[skoBk ;h. f;ZyK ftu'I tfjwK-GowK s/
M{m/ ohsh fotkiK ~ ysw eoe/ F[X ykb;kJh ihtB-iku ~ gqubs eoBk fJ; d/ w[ZYb/ ezwk ftu'I fJe ;h. fJj F'e Bkb
fbyDk g? fojk j? fe nZi eZb pj[shnK f;zx ;GktK nkg;h bVkJh MrV/ dk e/Ido pD rJhnK jB ns/ gOpzXe nkgD/ ep}/
tk;s/ T[jh jZE ezv/ tosB bZr rJ/ jB fijV/ ed/ d[okukoh wjzs ngDkT[Id/ ;B. u"DthnK f;zx ;GktK d/ gOpzXe uzr/ th jB,
i' Xow gquko bJh ;orqw ofjzd/ jB.
fJ; B/ e'bk Y'D tkbk fJe g[okDk ijk} yohfdnk ns/ T[;dh w[ozws eoe/ nkgD/ ;\o bJh :'r pDkfJnk, go id'I
fJj ijk} okjhI w[;kfcoK ;w/s e?B/vk dh t?Be{to pzdorkj B/V/ gj[zu/ sK nzro/}K B/ ;w[zdo ftZu jh fJjBK ~ x/o/ ftZu b?
fbnk ns/ nBkT{I;w?IN eo fdZsh fe fJ; ijk} ~ pzdorkj T[go bZrD dh fJ}k}s BjhI j?. fJ; eoe/ eJh wjhB/ fJj
MrVk ubdk fojk. wip{oB ekwk rkNk wko{ d/ w[;k\oK ~ Gkos tkg; w[VBk fgnk. id'I fJBQK f;oVh d/F GrsK ~ b? e/ fJj
ijk} pi pi xkN (ebeZsk) B/V/ gj[zfunk sK fJE/ th nzro/}K B/ jfEnko f;ZX/ eo bJ/. pipi xkN s/ w[;kcoK T[go r'bh
ubk e/ eJhnK ~ w"s d/ xkN T[sko fdZsk frnk, go pkpk r[ofdZs f;zx ih fe;/ Bk fe;/ soQK pu rJ/.
pzdorkj T[go jh 50 s'I tZX f;ZyK dhnK bkFK fyZbohnK gJhnK ;B. fijV/ i]wh j' rJ/ ;B, T[jBK ;kfonK ~
frq\sko eo fbnk frnk. fJj xNBk 29 ;szpo 1914 Jh;th dh j?. ekwkrkNkwko{ d/ e[b 376 w[;kcoK ftZu'I 355 f;Zy
;B.fJ; ;ke/ Bkb ;ko/ Gkos ftu jkjkeko wZu rJh go nzro/} N; s'I w; Bk j'J/.
fJ; ;ke/ dh ]po id'I ftd/FK ftZu tZ;d/ f;ZyK e'b g[Zih sK nzro/}K fybkc j'o th o'; c?b frnk. nwohek ikgkB
nkfde d/FK ftZu ofjzd/ 170 f;zxK dk fJZe iEk 24 nes{po 1914 ~ jh Gkos g[Zi frnk. fJj ;ko/ nzro/ik ~ ;pe
f;ykT[D bJh fJE/ nkJ/ ;B, go ikpo nzro}K B/ ;kfonK ~ frq\sko eoe/ d{o-d[okv/ dhnK }/bQk ftZu pzd eo fdZsk.
wkou 1915 JhH sZe 3125 f;zx d[BhnK d/ e'B/ -e'B/ ftZu'I Gkos ftubh nk}kdh bfjo ~ pb d/D bJh gzikp gj[zu
rJ/ ;B. f;ZyK dh fcsos jh n?;h j? fe fJj dpkfJnk dZpd/ BjhI ;r' j'o GVe T[md/ jB.
;qL Grs f;zx eosko f;zx ;okG/ dk gq;zf;e s/ T[; bJh gq/oBk ;o's ;h.
T[j fJ; ~ nkgDk oki;h r[o{ wzBdk ;h. id'I ;qH Grs f;zx ~ frq\sko ehsk frnk
sK T[; dh i/p ftu'I ;okG/ dh c'N' fBebh fi; ~ T[j jo ;w/I nkgD/ gk; ;zGkb e/
oZfynk eodk ;h. id'I eosko f;zx ;okGk ~ \K;h brkJh rJh sK nzro/i fJ; d/
j"I;b/ s/ nksw ftFtk; ~ d/y e/ j?okB j' rJ/.
ifbnktkbk pkr dk ;kek L
13 ngq?b 1919 JhL ft;kyh tkb/
fdB nzfwqs;o ftu iZfbnK tkb/ pkr ftu
fJe FKswJh o'; o?bh oZyh rJh ;h. fJ;
o?bh ftu jikoK b'e Fkwb j'J/. pj[s/ b'e
ft;kyh dk w/bk t/yD bJh fJE/ nkJ/ j'J/
;B. eJh b'e d[gfjo ;w/I t?;/ jh nkokw
eoB bJh iZfbnk tkb/ pkr ftu nkD e/ b/N
rJ/.
iBob vkfJo 4H30 ti/ nkgD/ 50 ;?fBeK ns/ n;b/ Bkb GohnK d' rZvhnK ;w/s iZfbnktkb/ pkr d/ w[y dtko e'b
gj[zu frnk. fpBQK fe;/ d/oh d/ T[; B/ f;gkjhnK ~ r'bh ubkT[D dk j[ew d/ fdZsk. brGr 10 fwZN sZe brksko r'bh ubdh
ojh. iBob vkfJo d/ ;?fBeK B/ 1650 r'bhnK ubkJhnK, T[BQK gk; j'o fJe th r'bh ubkT[D bJh pkeh BjhI ;h puh, Bjh sK
T[j th ubk d/Id/.
fJ; ;ke/ ftu nB/eK b'e wko/ rJ/ eJh rzGho o{g ftu iywh j' rJ/. fijV/ bkgsk j'J/ T[BQK pko/ e[M BjhI fejk ik
;edk. ;oeko B/ i]whnK dh e'Jh ;ko Bk bJh. fJ; r'bh eKv ftu xZN s'I xZN 1300 b'e Fjhd j'J/, fiBQK ftu'I 799 e/tb
f;Zy ;B.
ifbnKtkb/ pkr ftZu fjzd{, w[;bwkB s/ f;Zy Fjhd j'J/, go fJjBK dk pdbk fJZe f;Zy B"itkB T{Xw f;zx B/ iBob
vkfJo ~ fJzrb?Iv ftu r'bh wko e/ 21 ;kbK fgZS'I b? fbnk. fJj B"itkB ;?INob :shwykBk g[sbh xo nzfwqs;o fty/ gfbnk
;h, fiZE'I fJ; ~ f;Zy ;{ophoK dhnK ejkDhnK ;t/o/ Fkw d/ dhtkB ftZu ;[DB ~ fwbdhnK ;B. ;ke/ tkb/ fdB B"itkB T{Xw
f;zx ifbnK tkbk pkr d/ pkjo gkDh tkbh Sphb #s/ ;/tk eo fojk ;h. fJ; B/ ;kok r'bh eKv nkgD/ nZyhI t/fynk. fJE/ jh
fJ; B/ e;w yk bJh ;h fe T[j iBob vkfJo ~ fiT[Idk BjhI SZv/rk.
pZpo nekbh bfjo ;w/I ibzXo, j[fFnkog[o s/ eg{oEb/ d/ f;ZyK B/ pj[s e[opkBhnK ehshnK. fJ; fJBebkph iE/pzdh
dh ;EkgBk ;qH feFB f;zx rV rZi s/ pkp{ ;zsk f;zx B/ ehsh ;h fJj foNkfJov c"ih ;B.
pZpoK B/ u[D u[D e/ d/F Xq'jhnK dh nby w[ekJh. gzikp ftu nzro/iK d/ fgZm{ Eo Eo ezpD bZr gJ/. w[ypoK B/ vod/
wko/ nkgDhnK jt/bhnK dhnK T[uhnK T[uhnK dhtkoK T[;ko bJhnK ns/ tZv/ tZv/ r/N brk bJ/. fJ; soQK nzro/iK ns/ w[ypoK
nzdo pZpoK dh pVh dfjFs c?b rJh.
fpqfNF je{ws B/ e[M ;kbK dhnK ;orqwhnK Bkb 89 pZpoK ~ frq\sko eo fbnk. fJBQK T[s/ bkj"o ftu w[eZdwK
uZfbnk, fi; dk c?;bk 28 cotoh 1925 JhL ~ ;[DkfJnk frnk. gzi pZpoK ~ cK;h, 11 ~ T[wo e?d ekb/ gkDh ns/ 38 ~
uko s'I frnkoK ;kb dh ;ik ;[DkJh rJh. pkehnK ~ i[owkB/ ehs/ rJ/. fijV/ pZpoK ~ w"s dh ;ik fdZsh rJh T[BQK B/ T[gobh
ndkbs ftu nghb eoB s'I wBQK eo fdZsk ns/ T[j jZ; jZ; e/ d/F dh nkikdh bJh Fjhd j' rJ/.
nfij/ Bk}[e w"e/ #s/ T[dk;h ;zsK ;kXK B/ r[od[nkfonK dh ;/tk eoBh F[o{ eo fdZsh. fJj ;/tk ghVQh do ghVQh fJBQK
wjzsK dh n"bkd eodh ojh. r[od[nkfonK dh nkwdB s/ ikfJdkd B/ fJBQK ~ GfoFN pDk fdZsk. f;Zy fw;bK ns/ wjkokik
oDihs f;zx d/ ;w/I th r[od[nkfonK dh ikfJdkd ftZu Gkoh tkXk j'fJnk.
1849 Jh;th ftZu nzro/}K B/ gzikp ~ nkgD/ ep}/ ftZu b? fbnk. fi; eoe/ f;Zy pj[s d[Zyh ;B. nzro/}K d/ oki
ftZu wjzs j'o th G{so rJ/ feT[Ife nzro/} fJBQK ~ f;ZyK fto[ZX tosD bJh g{oh-g{oh Ffj d/Id/ ;B. T[Xo
nzro/}K B/ fwFB ;e{b y'jb e/ f;Zy B"itkBK ~ Jh;kJh ws tZb fyZuDk th F[o{ eo fdZsk ;h. fi; eoe/ f;ZyK d/ nzdo{Bh gzEe
jkbks pV/ Bk}e pD rJ/.
nfij/ jkbksK ftZu f;ZyK B/ r[od[nkfonK ~ wjzsK e'b'I nk}kd eokT[D dk Nhuk fwE e/ id'-ifjd eoBh nkozG eo
fdZsh sKfe nkgD/ fto;/ ~ ;zGkfbnk ik ;e/. wjzsK B/ nzro/}K e'b'I wdd b? e/ ;[Xkotkdh f;ZyK dk w[ekpbk eoB dk wB pDk
fbnk. fi; Bkb NeokT[ nkozG j' frnk. nzro/} BjhI ;B ukj[zd/ fe r[od[nko/ f;ZyK d/ jZE nk ikD. fJBQK ~ T[j nkgD/ oki
bJh ysok ;wMd/ ;B.
r[od[nkok soB skoB ;kfjp, ;Oh dopko ;kfjp nzfwqs;o, ;Oh nekb s]s ;kfjp, ;Zuk ;"dk pko, ;Oh BBekDk ;kfjp
nkfde wjzsK e'b'I nk}kd eokT[IfdnK pj[s ;ko/ f;zxK ~ FjhdhnK d/DhnK gJhnK. nzro/} r[od[nkok ;[Xko bfjo ~ Gkos dh
nk}kdh Bkb i'V e/ d/yd/ ;B. T[Xo wjkswk rKXh ns/ itkjo bkb Bfjo{ fJj ;wMd/ ;B fe i/ f;ZyK B/ r[od[nko/ nk}kd
eotk bJ/ sK fgZS'I S/sh jh fJjBK d/ ;fj:'r Bkb d/F th nk}kd eotkfJnk ik ;e/rk. fJ; bJh fJBQK nkr{nK B/ f;ZyK dk wB'
pb tXkT[D bJh f;ZyK d/ ;zxoF dh y[bQ/nkw jwkfJs ehsh.
FjhdhnK, ;ke/ ns/ w'ofunK ekoB f;ZyK dh ;ko/ Gkos ftZu xo-xo uouk j'D bZr gJh. nzro/}K d/ nfsnkukoK dk
fFeko j'J/ f;ZyK ~ b'e-BkfJeK tork ;fseko fwbDk F[o{ j' frnk. nkfyoeko bzwh id'-ifjd fgZS'I 1921 s'I 1924 JhL
sZe f;ZyK B/ wjzsK ns/ T[BQK d/ wkJh-pkg nzro/}K e'b'I ;ko/ r[od[nko/ nk}kd eotk e/ jh ;kj fbnk. fJj ;zxoF p/FZe
r[od[nkfonK dh nk}kdh bJh ;h go d/F dh nk}kdh bJh fJj w[ZYbk FKswJh ;zxoF j' fBpfVnk. e"wh B/sktK B/ fJ; ;zxoF
pko/ i' ftuko gOrN ehs/, T[BQK ftZu'I e[M fJ; gOeko jB L
@@w?I gqBkw eodk jK nekbhnK ~ fizBQK d/F dh nk}kdh bJh x'b nozfGnk j? ns/ nk}kdh bJh bVQ oj/ jB.##
@w?~ d/F nk}kd eokT[D dk B[;yk fwb frnk j?, r[od[nkok nk}kd j' frnk, w[pkoe j't/. j[D d/F th s[;hI jh nk}kd
eokT[Dk j?.# (n?wH e/H rKXh)
nekbhnK tZb'I brkJ/ rJ/ ukphnK d/ w'ou/ dh ;cbsk fgZS'I th wjkswK rKXh ih B/ fJe sko Fq'wDh nekbh db ~ G/ih
;h fi; fbfynk ;h fe L
@d/F ;[szsosk dh gfjbh bVkJh fiZs bJh rJh j?. w?I f;Zy e"w ~ tXkJh d/Idk jK.#
wjkswk rKXh dhnK fJj d't/I skoK eKro; ns/ nekbh db d/ foekov ftu w"i{d jB, p/Fe pfbT{ ;Nko n?eFB ;w/I
1984 JhH ftu nekbh db dk sK ;kok foekov ;kVQ e/ ;tkj eo fdZsk frnk, go eKro; gkoNh d/ nkgD/ foekov ~ ni/
sZe ed/ th nZr BjhI bZrh.
@r[o{ e/ pkr ftu'I jh d/F ;[szsosk dh bfjo T[mh j? ns/ j[D fJ;/ B/ jh d/F ~ ;[szso eokT[Dk j?.#
(gzvs wdB w'jB wkbthnk)
@f;Zy thoK B/ ;k~ d/F ;[szsosk dh gqkgsh dh iku f;yk fdZsh j?. j[D d[Bhnk dh e'Jh skes ;k~ pj[sh d/o r[bkw
BjhI oZy ;edh.#
@nk}kdh jo fJe dk jZe j?, n;hI egZ[so jK, go nekbh ;gZ[so jB fijV/ fe nkgD/ fJ; jZe bJh bVQ oj/ ;B.
@fi; d/F e'b f;ZyK i/jh FjhdK dk e"w w"i{d j't/, T[j d/F pj[sh d/o r[bkw BjhI ofj ;edk.#
r[o{ e/ pkr d/ w'ou/ dh ;cbsk fgZS'I ;hH n?cH fJzvqT{; B/ fbfynk ;h, @fJ; Xosh T[s/ BthI thosk, fi;dk iBw jh
eFN G'rD dh Fesh s'I j'fJnk j?, T[ikro j'Jh j?. r[o{ BkBe d/ f;ZyK B/ d[Bhnk ~ nfjz;e bVkJh dk fJe BtkI ;pe
f;ykfJnk j?.#
gzfvs wdB w'jB wkbthnk sK f;zxK dhnK e[opkBhnK s'I fJsBk gqGkts j'fJnk ;h fe T[;B/ ;ko/ d/F d/ fjzd{nK ~
;bkj fdZsh ;h fe i/ T[j ftd/Fh je{ws dh r[bkwh s'I nk}kd j'Dk ukj[zd/ jB sK nkgD/ xo ftu xZN' xZN fJe g[Zso ~ }o{o
f;zx ;ik d/D.
r[od[nkok ;[Xko w{tw?IN ftu 500 f;Zy Fjhd j'J/, 30 j}ko f;zx }/bQK ftu rJ/ ns/ 10 bZy o[fgnk f;ZyK B/
}[owkBk Gfonk. (vkH rzvk f;zx ghHn?uHvhH)
ekb"Bh n?eN ftoZ[X (pko sfjohe ftu) Fjhd j'D tkb/, T[wo e?d ns/ nzro/}h ;oeko dhnK }/bQK ftu o[bD tkb/ th
;ko/ jh f;Zy ;B. fJE/ fJe rZb j'o fXnkB r'uo/ eoB tkbh j? fe f;ZyK dhnK e[opkBhnK dk fieo eoB tes j[D fJj fejk
ikD bZr fgnk j? fe gzikphnK B/ d/F dh nkikdh bJh e[opkBhnK ehshnK. fJj f;ZyK dh fBnkoh j'Id ~ gzikph fjzd{nK ftu
rz[w eoB dh tZvh ;kfiF j?. fJ; ftub/ ojZ; ~ f;Zy nkr{ fizBh S/sh ;wM b?D T[BK jh uzrk j?.
wjkokik fog[dwB f;zx (BkGk fonk;s) ;ko/ d/F ftu'I fJeZbk n?;k wjkokik ;h fi;B/ ;[szsosk ;zrokwhnK T[go
gkpzdhnK brkT[D ns/ y{chnk B}o oZyD tkb/ nzro/}K d/ j[ew ~ wzBD s'I ;k\ fJBeko eo fdZsk ;h. ;r'I fJj ;[szsosk
;zrokwhnK dh fts w[skfpe ;jkfJsk th eodk fojk. fJj d/y e/ nzro/}K B/ T[;~ rZdh s'I T[sko e/ T[;d/ g[Zso ~ T[E'I dk
oki Gkr d/ fdZsk, go T[;dk g[Zso th d/F GrsK Bkb jwdodh oZydk ;h. nzro/}K B/ T[;~ th frqcsko eoe/ e'vk eBkb
(wdok;) ftu B}opzd eo fdZsk. f;ZyK B/ fJ; rZb dk Gkoh fto'X ehsk p/nzs f;ZyK ~ th }/bQK ftu vZe fdZsk frnk. fJ;
;zxoF ~ ;cb pDkT[D bJh gzvs itkjo bkb Bfjo{ s/ vkH ;?c[dhB feub{ B/ th nk e/ frq\skoh fdZsh ;h.
bkj"o ;gbhw?INoh ;kiF e/; Bzpo fJe ftu gziK d/F GrsK ~ cK;h dh ;}k j'Jh ns/ gzi/ jh f;Zy ;B. fJ;/ e/; ftu
91 ~ T[wo e?d fdZsh rJh fiBQK ftu'I 90 f;Zy ;B. fJ; d/ e[M ;w/I fgZS'I jh gzi j'o ;kiF tkb/ e/;K ftu 50 pjkdoK ~
tZy-tZy soQK ;}ktK j'JhnK, fJjBK ftu 49 f;Zy ;B.
T[j ;wK th nkfJnk id'I bkj"o }/bQ ftZu fJZe' ;w/I ;Zs \K;h d/ oZ;/ bNekJ/ rJ/ ns/ fJe' ;w/I id'I 7 nekbh f;zx jZ;
jZ; e/ cK;h d/ oZf;nK ~ u[zwd/ ;B sK nzro/}K d/ ozr ghb/ g? iKd/. d[BhnK d/ fJfsjk; ftu f;ZyK s'I fJbktk n?;h fw;kb j'o
feXo/ BjhI fwb ;edh.
id'I g[fb; B/ ;kfonK T[go bkmh ukoi eoBk F[o{ eo fdZsk sK ;ko/ eKro;h toeo GZi rJ/. fJE/ todhnK vKrK
;kjwD/ e/tb nekbh f;zx ns/ T[j phphnK jh o[ZehnK fizBQK ~ F'qwDh nekbh db B/ ib;/ ftu ikD bJh G/fink j'fJnk ;h.
g[fb; B/ oZi-oZi e/ BhbhnK d;skoK ns/ d[gZfNnK tkfbnK ~ b'j/ d/ ;zwK tkbhnK vKrK Bkb UBh d/o sZe e[ZfNnk, id'I sZe
f;gkjh nkg jh wko-wko e/ EZe Bk rJ/.
fJj ;koh tkosk JhtfBzr NkJhw} fBT{:koe d/ 23 wkou 1930 d/ gou/ ftu gqekfFs ehsh rJh.
;OH Grs f;zx gOf;ZX ;[szsok ;?bkBh ;h, fi; ~ nzro/}K B/ w"s
dh ;ik ;[Dk fdZsh. f;ZyK dh wzr #s/ wjkswk rKXh ih B/ fJj fJeoko
ehsk fe T[j tkfJ;okJ/ gk; ik e/ cK;h dh ;}k xZN eoB bJh nkgDk
g{ok-g{ok dpk gkT[Dr/. go id'I T[BQK ~ gsk bZfrnk fe Grs f;zx B/
GkJh oDXho f;zx Bkozrtkb dh gO/oDk #s/ nzfwqs SZe e/ f;Zyh ihtB
ihT[D dk gOD eo fbnk j? sK rKXh ih ;kc jh nkgD/ fJeoko s'I w[eo
rJ/. fJ; soQK Grs f;zx dh ;}k poeoko ojh.
Grs f;zx ~ cK;h brkT[D s'I e[ZM xzN/ gfjbK T[; dh fJZe s;tho bJh rJh. T[; B/ dkjVh oZyh j'Jh ;h, i' brGr
4-5 ;?INhwhNo bzwh ;h ns/ e/;K dk i{Vk eoe/ gZr th pzBh j'Jh ;h. go fco th Grs f;zx ~ j}kws ehsh Feb ftZu, f;o
#s/ N'g gkfJnk jh ftykJh ik oj/ jB sKfe T[; dh gSkD fJZe f;Zy ti'I Bk j't/.
d/F dh nk}kdh bJh GkJh JhFo f;zx wjokDk, ;qH feFB f;zx rVrZi, ;qH yVe f;zx, wk;No w'sk f;zx, ;qH s/ik f;zx
;w[zdoh, wk;No wfjskp f;zx, ;qH s/ik f;zx neog[oh, ;qH T{Xw f;zx Bkr'e/, ;qH ;od{b f;zx ethFo, ;qH s/ik f;zx ;[szso,
;qH ;'jD f;zx i'F, ;qH ;/tk f;zx mheohtkbk, GkJh ;kfjp GkJh oDXho f;zx, GkJh fBXkB f;zx u[Zx, wk;No skok f;zx, ;qH
doFB f;zx c/o{wkB tor/ d/F GrsK d/ nk}kdh bJh ekoBkfwnK ~ fbyD bJh eJh feskpK fbyhnK iK ;edhnK jB.
dh fj;Noh nkc fJzvhnB B?FBb eKro; ftu gNk GkJh ;hsk woJhnk nB[;ko d/F dh nk}kdh ;zrokw ftu ;w[Zu/ s"o
#s/ 121 d/F GrsK ~ cK;h fdZsh rJh fiBQK ftu'I 94 f;Zy ;B. 2646 ~ ibktsB ehsk frnk fiBQK ftu'I 2147 e/tb f;Zy
;B. pkpk okw f;zx ih dh BkwXkoh bfjo, ekwkrkNkwko{ ijk} d/ Fjhd, rdo bfjo, pZpo nekbh bfjo, r[od[nkok ;[Xkok
bfjo,ekb"Bh n?eN fto[ZX pko fty/ id'-ifjd ns/ ;qH Grs f;zx ro[Zg d/ FjhdK d/ nzeV/ fJ; ftZu Fkwb BjhI jB.
nk}kd fjzd c"i dk rmB th fJe f;Zy ioB?b iBob w'jB f;zx B/ ikgkB ftu ehsk
;h, fi; ~ ikgkBhnK B/ frq\sko eo fbnk. fJ; dh ]po id'I wk;No skok f;zx ih ~
fwbh sK T[jBK B/ ;[GkF uzdo p'; ~ Gkos ftu'I fBeD ikD ns/ ioBb w'jD f;zx e'b
gj[zuD dh gb?fBzr ehsh. ;[GkF uzdo p'; ~ ebeZs/ s'I g?Fkto fty/ gj[zukT[D tkb/ ;ko/
jh f;Zy ;B. nk}kd fjzd c"i d/ vo eoe/ nzro/} Gkos ~ S/sh SZvD bJh w}p{o j'J/.
fJ; ftu e[Zb 42000 itkB ;B, fiBQK ftu'I 28000 e/tb f;Zy c"ih jh ;B.
f;Zyh nDy dk w[ikjok L
fJj wk;No skok f;zx ih ns/ T[jBK d/ ;kEhnK dh db/oh dk jh f;ZNk ;h, fi; B/ bkj"o n;?Ipbh s'I w[;fbw bhr dk
Mzvk T[ykV e/ Gkos ~ nZXk gzikp puk e/ fdZsk ;h. i/eo wk;No ih n?;h db/oh Bk eod/ sK gkfe;skB dh ;ojZd iwBk dk
feBkok pDBk ;h.
fJj f;ZyK ~ nkgD/ r[o{ e'b'I fwbD tkbh Fesh dk jh ewkb ;h fe eFwho ns/ j?dokpkd ftu r?o f;ZyK ~ p'b/ ;'
fBjkb, ;fs ;qh nekb dk i?ekok (Bkjok) p[bkT[D dh No/fBzr fJ; bJh fdZsh rJh fe d[FwD X'yk yk ikD fe bVB tkb/ f;Zy
jB.
fBT{:koe BkJhw} d/ gqshfBZX B/ pzrbk d/F dh nkikdh dh bVkJh ;w/I Yke/ ftu fejk ;h fe L @ykb;k jh fJe n?;k
pjkdo :'Xk j? fijVk w}b{wK dh okyh eo ;edk j? ns/ }kbwK ~ wko ;edk j?.#
fJj th :kd oZyD :'r sZE j? fe fJ; izr d/ jho' th fJe f;Zy ioB?b irihs f;zx no'Vk jh ;B. f\oe{ :fjBhns
B/ fJjBK dk f;Zyh ;o{g T[; ;w/I d[BhnK ;kjwD/ nkT[D s'I o'e fdZsk, id'I gkfe;skBh ioBb fw;No fBnk}h B/ nkgD/
jfEnko fJ; d/ ;kjwD/ ;[ZN/ ;B.
f;Zy p/FZe d/F dh ;w[Zuh nkpkdh dk 2% th BjhI jB, go nk}kdh nzd'bBK ftu, g[fb; dhnK bkmhnK ykD tkfbnK,
r'bhnK Bkb Fjhd j'D tkfbnK, cK;h d/ oZf;nK ~ jZ;-jZ; e/ u[zw b?D tkfbnK, ibktsB s/ T[wo e?d j'D tkfbnK, nkgD/
xo-xkN }whBK, ikfJdkdK dhnK e[oehnK eotkT[D tkfbnK ns/ d/F nk}kd j'D fgS'I 1962 JhH ftu uhB Bkb :[ZX ;w/I,
1965 ns/ 1971 dhnK gkfe;skB Bkb bVkJhnK ftu ns/ ni/ eZb ekofrb d/ izr ;w/I ehshnK rJhnK e[opkBhnK dh i/
fBogZysk Bkb iKu eotkJh ikt/ sK d' gqshFs f;ZyK dk fjZ;k 98 gqshFs s'I xZN BjhI pDB bZrk. nzro/}K Bkb nk}kdh dh
bVkJh ftu f;Zy e"w ns/ j'oK tb'I ehshnK e[opkBhnK dk t/otk fdZsk ik fojk j?, fi; dh g[FNh w"bkBk nk}kd B/ ehsh ;h.
T[go fpnkB ehsk frnk ;kok t/otk nk}kdh gqkgsh d/ ;zxoF dk e/tb fJe fjZ;k jh j?, d{;ok Gkr sK fdb ~ fjbk
e/ oZy d/D tkbk j?. fJ; Gkr ftu i' e[M tkgfonk, T[; ~ e'Jh ebw fby e/ fpnkB BjhI eo ;edh.
dhox thuko tkbh rb sK fJj j?, f;ZyK B/ fijVhnK nDfrDs e[opkBhnK fdZshnK, fJ; s'I th tZX nkgDh ikB Bkb'I
tZX fgnko/ iBw n;EkB ;qh BBekDk ;kfjp tor/ ;?IeV/ r[oXkw SZv fdZs/. fJj fsnkr, pbhdkB ns/ ;po fJ; bJh sK BjhI
;h ehsk fe nzro/}K dh fJe r[bkwh ftu'I fBeb e/ fe;/ d[;o/ dh r[bkwh ftu c; ikDk j?. fJj ;kohnK wjkB e[opkBhnK T[;
ftFtk; ~ fXnkB ftu oZy e/ ehshnK rJhnK ;B fe f;Zy e"w ~ nk}kd Gkos ftu pokpo dk ;BwkB ns/ ;fseko B;hp j'
;e/rk. i/eo T[; ;w/I e'Jh f;o fcfonk ftnesh fJj Bkjok brk fdzdk fe fjzd[;skB ftu ofjD tkb/ ;ko/ jh fjzd{ j'Dr/ sK
FkfJd ni/ sZe nzro/}K dh r[bkwh d/ ;zrb Gkos-tk;hnK d/ rbK ftu gJ/ ofjzd/.
@eKro; gkoNh f;Zy e"w ~ gZek Go';k fdtkT[Idh j? fe nk}kd Gkos dk e'Jh th ;zftXkB n?;k BjhI pDkfJnk ikt/rk,
i' f;Zy e"w ~ gqtkB BjhI j't/rk.#
wkou 1931JhH ~ r[od[nkok ;h; rzi ;kfjp fdZbh d/ fJe dhtkB ftu ;qh w'jB dk; eowuzd (wjkswK rKXh) ~ ;qH
wX[;{dB f;zx B/ g[ZfSnk fe i/ eKro; gkoNh oki ;Zsk gqkgs eoe/ f;ZyK Bkb ehs/ j'J/ ;wM"fsnK s'I w[Zeo rJh sK c/oHHHHHH!
rKXh ih B/ ;zrsK ftu yVQ/ j' e/ fJ; dk T[so fJT[I fdZsk ;h, @w?I p/Bsh eodk jK fe s[;hI w/o/ tuBK ns/ eKro; tZb'I
gk; ehs/ rJ/ wfsnK #s/ :ehB oZy'. s[jkvh ;w[Zuh e"w ~ X'yk d'Dk sK fJe gk;/ fojk n;hI fe;/ fJe ftnesh Bkb th n?;k
BjhI eo ;ed/. id edh eKro; B/ nfijk eoB eh e'fFF ehsh sK T[j nkgDh popkdh ~ nkg ;Zdk d/t/rh.
w/oh s[jkv/ nZr/ fBwosk ;fjs p/Bsh j? fe s[;hI nkgD/ fjofdnK ftu'I fJj' fij/ sZE ns/ s"yb/ fpbe[b eZY fdT[. w?I
gqwkswk ~ jk}o Bk}o ikD e/ efjzdk jK fe i'-i' tkfjd/ w/o/ tZb'I ns/ eKro; tZb'I s[jkvh e"w Bkb ehs/ rJ/ jB, T[jBK ~
n;hI jo ehws s/ fBGktKr/.
w/o/ ftuko ftu eKro; dk nfjz;k ftu ftFtk; T[; tZb'I fdZs/ tuBK dh ;G s'I tZvh ns/ gZeh rkozNh j?. fJ; bJh
;kv/ f;Zy GoktK ~ fJj ;'uDk se th BjhI ukjhdk fe T[jBK Bkb ed/ e'Jh X'yk iK co/p ehsk ik ;edk j? feT[Ife id ed/ th
eKro; B/ n/;k eoB dh e'fFF ehsh, T[j nkgDh ns/ nkgD/ d/F dh popkdh dk ekoB nkg pD/rh. fJ; d/ fJbktk f;Zy
pjkdo e"w j? ns/ T[j nkgD/ jZeK dh okyh T[jBK jfEnkoK Bkb eoBk ikDdh j?, i' T[; dh ofjs wo:kdk dk fjZ;k jB.#
Gbk! j[D i/ e'Jh Fohc nkdwh eKro; gkoNh ~ g[ZS/ fe s[;hI nk}kdh gqkgs eoB fgZS'I f;ZyK Bkb fejVk tkndk g{ok
ehsk j? iK fijV/ fJeoko rKXh ih B/ r[o{ s/r pjkdo ;kfjp ih d/ Fjhdh n;EkB #s/ yVQ/ j' e/ gqwkswk dh e;w yk e/ f;ZyK
Bkb ehs/ ;B, T[jBK fJeokoK dk eh pfDn?< sK FkfJd fJ; gkoNh e'b w{zj fSgkT[D s'I f;tkJ/ j'o e'Jh ukok BjhI j't/rk.
wjkswK rKXh ih dh nkswk th T[; fdB }o{o ezp rJh j't/rh, id'I 1984 JhH ftu ;qh Bfjo{ dh bVeh ;qhwsh fJzdok
rKXh B/ Gkosh c"i ~ ;qh dopko ;kfjp nzfwqs;o T[s/ jwbk eoB dk j[ew fdZsk j't/rk. i/eo wjkswK rKXh ih ihts j[zd/ sK
FkfJd phph fJzdok nfijk Bk eo gkT[Idh.
i[bkJh 1846 JhH ~ nkb fJzvhnk eKro; ew/Nh dh whfNzr fgZS'I fJe gq?; ekBcoz; ~ ;zp'XB eofdnK Bfjo{ ih B/
fejk ;h, @gzikp dh pjkdo f;Zy e"w ftF/F wjZssk dh XkoBh j?. w/o/ ftuko ftu ;k~ fe;/ ~ th fJ; ;pzX ftu e'Jh nkgZsh
BjhI j'Dh ukjhdh fe T[so gZSw Gkos ftu fJe nfijk fJbkek ns/ fJzs}kw f;Zy e"w bJh okytK oZfynk ikt/, fi; d[nkok
fJj th nk}kdh dk nBzd wkD ;e/.#
5 iBtoh 1947 JhH ~ th eKro; B/ fJe wsk gk; ehsk fe @poskBth ekphBk dh 16 wJh 1946 dh ;ehw ns/
ftF/F eoe/ fJ; d/ i' noE fpqfNF ;oeko B/ nkgD/ 16 d;zpo 1946 d/ fpnkB ftZu eZY/ jB, T[BQK d[nkok nk;kw T[so-
gZSwh ;hwK gqKs ns/ gzikp dh f;Zy e"w ~ fiBQK th emBkJhnK dk ;kjwDk eoBk g? fojk j?, nkb fJzvhnk eKro; ew/Nh T[BQK
~ uzrh soQK ikDdh j'Jh fJ; ;ehw dk edkfus ;woEB BjhI eo ;edh feT[Ife T[j fe;/ th \?;b/ ~ m';D d/ fto[ZX j?.
gzikp ftu f;Zy e"w d/ ftF/F nfXekoK ~ sK ed/ th T[jb/ ehsk BjhI ik ;edk.# eKro; dh tofezr ew/Nh B/ wkou 1947
Jh;th tkb/ fdB fJZe, j'o wsk gk; ehsk ;h fe Gkos dk ftXkB xZN-frDsh e"wK T[s/ T[BQK dh wo}h d/ fto[ZX m'f;nk BjhI
ikt/rk.
d/F d/ nkw b'eK ~ u"ekn d/D tkbk sZE fJj j? fe ;zftXkB pDkT[D ;w/I f;ZyK Bkb ehs/ j'J/ tknd/, fJeoko pVh
p/Fowh Bkb fJZe gk;/ ;[ZN e/ f}Zdpk}h ns/ Bht/IgD dh Jhoyk fdb ftZu oZy e/ f;ZyK dh ;fjwsh s'I fpBQK jh id'I ;zftXkB
fsnko eoe/ f;Zy gqshfBXhnK ~ nkgD/ d;s]s eoB bJh fejk frnk sK T[BQK B/ fJj efj e/ fJBeko eo fdZsk fe fJj
;zftXkB ;k~ wB}{o BjhI j?. fJ; soQK Gkosh ;zftXkB ~ f;Zy gqshfBXK B/ yko} eo fdZsk, go j[D f;ZyK dh gqtkj jh fe; ~
;h. oki;h Fesh d/ XZe/ Bkb fJ; ~ ;kfonK T[s/ bkr{ eo fdZsk frnk. f;ZyK dh dkd \fonkd ;[DB tkbk FkfJd ;koh d[BhnK
ftZu j[D e'Jh BjhI ofj frnk ;h.
n?;/ ws/ Gkosh okiBhfse gkoNhnK ~ nzso nksw/ Mksh wkoB bJh w}p{o eod/ jB. fiBQK ftZu n?bkB ehsk frnk
;h fe L
@@Gkos nzdo xZN frDsh d/ fjZsK dh okyh fjs w[be d/ ;zftXkB ftZu ftF/F gqpzX ehs/ ikDr/. fJj fJZe n?bkB iK
fJeoko jh BjhI ;r'QI ;koh d[BhnK d/ o{po{ gftZso ;[rzX j?, fi; dh gkbDk eoBk ;kvk gow Xow j?.##
dk; ;wMdk j? fe fco eh b'V ;h nkgD/ gow Xow Bkb drk ewkT[D dh< ykXhnK rJhnK gftZso ;[rzXK ~ fit/I
s'fVnk frnk FkfJd nfeqsxDK ns/ tZv/-tZv/ gkghnK dhnK th o[jK }o{o fjZb rJhnK j'DrhnK!
GkJh ;kfjp f;odko eg{o f;zx ih B/ Gkosh gkobhw?IN ftZu nkgDh seoho eod/ j'J/ fejk ;h fe, @@i' b'e oZp d/
G?n ns/ r[o{ G?n s'I nk}kd j' e/ M{mhnK ;j[znK ns/ ;[rzXK oki;h gZXo T[s/ u[Zed/ jB, fiBQK d/ wBK ftZu Fow Bk dh e'Jh
uh} BjhI ofj rJh, fiBQK dh nkswk ftZu Xow dk nkGkt j' u[Zek j?, fiBQK ~ e'Jh T[BQK d/ gkgK dk dzv d/D tkbk B}o BjhI
nkT[Idk T[BQK tZb'I ft;kjxks dk fFeko j'J/, f;tkJ/ nekb g[oy d/ dopko ftZu nodk; eoB d/ f;tk, j'o eo th eh ;ed/
jB< fJ;/ bJh f;Zy fJ; ;w/I nekb g[oy e'b nkgDhnK d[Zy sebh\K dh Bftosh bJh nodk;K jh eo oj/ jB.##
i[bkJh 1947 Jh;th ~ g[okD/ gzikp dh b?fi;b/fNt n;?Ipbh ftub/ fjzd{ ns/ f;Zy w?IpoK dh fJZe T[u/uh p?me fdZbh
ftZu j'Jh, fiE/ ;op ;zwsh Bkb gk; ehsk frnk fe, @@fjzd[;skB dh tzv s'I fgZS'I gzikp dk fijVk Gkr Gkos ftZu ofj
ikt/rk, T[; ftZu fJj nsh }o{oh j? fe f;ZyK d/ ftF/F oki;h nfXekoK ~ ;[oZfyns eoB d/ g{o/-g{o/ gqpzX ehs/ ikD.##
go fjzd[;skB dh tzv fgZS'I g{ok gqpzX fJj ehsk frnk fe f;ZyK ~ fjzd{nK EZb/ dpkT[D bJh e'Jh e;o pkeh Bk SZvh
ikt/.
nk}kdh dk w[Zb L
id ;ko/ d/F ~ GkFk d/ nkXko #s/ ;{fpnK ftZu tzv fdZsk frnk sK f;ZyK B/ th gzikph ;{p/ dh wzr ehsh. fJ; pko/ 2
nes{po 1951 JhL ~ rKXh i:zsh d/ w"e/ #s/ Bfjo{ ih B/ fJ; wzr ~ f;Zy oki dh wzr dZ;d/ j'J/ GzvDK F[o{ eo fdZsk. T[BQK
nkfynk fe gzikph ;{pk pDk d/D Bkb d/F dhnK T[soh gZSwh ;ojZdK bJh ysok g?dk j' ikt/rk. fJ; bJh fJj wzr wzBD dk
e'Jh ;tkb jh g?dk BjhI j[zdk. Bfjo{ ih B/ fJE'I sZe efj fdZsk ;h fe T[j f;tb-tko sK podkFs eo b?Dr/, go gzikph ;{pk
BjhI. fJj ;G ;[D e/ ;ko/ f;Zy nkr{ jZe/-pZe/ ofj rJ/ fe gzfvs ih ~ j' eh frnk j? <
Bfjo{ ih B/ T[go'es rZbK eoe/ iB-;zx ~ th wks gk fdZsk. fJj ;kok e[ZM pj[-frDsh dhnK t'NK jk;b eoB bJh
jh fejk ik fojk ;h. e/Idoh B/sktK B/ gzikph fjzd{nK d/ wBK ftZu f;ZyK gOsh G/d-Gkt tkbh GktBk ~ T[ikro ehsk. pj[-
frDsh GkJhuko/ ~ nf;ZX/ Yzr Bkb fJFko/ ;wMkJ/ rJ/ fe j[D fJj ;kok w[be fjzd{nK dk j?. fjzd{ jh nk}kd Gkos d/ n;bh
wkbe jB ns/ f;ZyK ;w/s j'o ;G ~ goik pD e/ nkokw Bkb ofjD dh iku f;Zy b?Dh ukjhdh j?. nfijhnK GktBktK eoe/
jh gzikph fjzd{ dk fdwkr nk;wkB #s/ uVQ frnk, fi; Bkb eJh tZv/ d[yKs tkgo/.
gzikph ;{p/ pko/ Bfjo{ ih d/ ;N?Iv eoe/ pj[s tZvh frDsh ftZu gzikph fjzd{ iB-;zx Bkb'I NZ[N e/ eKro; Bkb nkD
i[V/. id u'DK j'JhnK sK gzikp ftZu nekbh jko rJ/ ns/ eKro; fiZs rJh.
T[; ;w/I ;OH gqskg f;zx e?o'I ~ gzikp ftXkB ;Gk ftZu eKro; dk g{ok ;woEB ;h. go fco th T[; dh EK s/ Ghw ;?B
;Zuo ~ w[Zy wzsoh pDkfJnk frnk feT[Ife gzikph fjzd{ fe;/ f;Zy ~ g;zd BjhI eod/ p/FZe T[j fe;/ th gkoNh ftZu feT[I Bk
j't/. gzikph fjzd{nK dk fJj rbs d;s{o nZi th ekfJw j?.
fJfsjk; rtkj j? fe id rOfj wzsoh r[bikoh bkb Bzdk B/ 1966 JhL ~ wip{oh tZ; gzikph ;{pk pDkfJnk sK fJ; dh
pDso fJ; soQK T[bheh rJh fe f;Zy jw/FK o'Id/ jh ofjD. fJ; ;h nk}kdh bJh ehshnK e[opkBhnK dk w[Zb i' f;ZyK ~ fdZsk
frnk.
fJE/ jh p; BjhI 1966 JhL ~ gzikp dh }whB d/ fszB N[eV/ eoe/ gzikp, jfonkDK s/ fjwkub gqd/F pDK fdZs/ rJ/.
d/F dh tzv fgZS'I gzikp dh okiXkBh fFwbk ;h, fJj fjwkub gqd/F ~ d/ fdZsh rJh. jfonkDK ~ tZyoh okiXkBh pDK
e/ d/D dh EK uzvhrV ~ jh gzikp s/ jfonkDK dh ;KMh okiXkBh j'D dk e/Idoh ;oeko B/ n?bkB eo fdZsk. ni/jk eoB dk
fJe' jh we;d ;h fe gzikp d/ b'e ;dk bJh bVkJh MrV/ ftu gJ/ ofjD ns/ ed/ th soZeh Bk eo ;eD feT[Ife fJE/ pj[-
frDsh ftu r[o{ e/ f;Zy tZ;d/ ;B.
fJfsjk; dhnK nZyK Bkb i/ JhwkBdkoh Bkb d/fynk ikt/ sK fJ; ftZu e'Jh d' rtK BjhI fe nk}kdh s'I gfjb/ fjzd{
bhvo f;Zy B/sktK ~ nkgD/ fgZS/ brkT[D bJh w{oy pDkT[D ftZu pBko;h mZrK s'I th nZr/ fBeb rJ/ ;B.
fcoe{ ;'u L
Gkos dh n}'eh okiBhsh ~ fXnkB ftZu oZy e/ ftFtk; Bkb fejk ik ;edk j? fe fijVh nkoHn?;Hn?;H dh nzdo{Bh
f\oe{ fjzd{st dh ;'u fgSb/ ;kbK ftZu T[Go e/ n"ozr}/ph ;'u dk w[}kjok eoB bJh tZX c[Zb ojh j?. i/eo fJ; dh e'Jh th
;fj:'rh gkoNh fgSb/ 50 ;kb s'I d/F T[s/ oki eodh j[zdh iK nrb/ 50 ;kb sZe fJ; gkoNh ~ oki eoB dk w"ek fwb ikt/
sK ;ko/ d/F ftZu'I xZN-frDshnK dk ;ckfJnk T[;/ soQK j't/rk fit/I 1984 ftZu f;ZyK dk, iK r[ioks ftZu w;bwkBK dk j'fJnk
j?. xZN frDsh e"wK d/ pj[-frDsh p'M j/mK dZp ikD eoe/ jh j[D eJh fjzd{tkdh gkoNhnK B/ y[Zb/nkw n?bkB eo oZfynk j? fe
Gkos ftZu ofjD tkbk jo ftnesh fjzd{ j? ns/ f;ZyK pko/ sK pV/ rZi-tZi e/ fjzd{ bhvo efjzd/ jB f;Zy sK jB jh e/;Xkoh
fjzd{, go i/eo e'Jh f;nkDk g[ZSdk j? fe i/eo f;Zy fjzd{ jh jB sK fco fJjBK Bkb G/d-Gkt feT[I iK 1984 Jh;th ftZu g{o/
Gkos ftZu fJBQK dh esb/nkw feT[I ehsh rJh ns/ d'FhnK ~ ;}ktK feT[I BjhI fdZshnK ik ojhnK. fJBQK d/ r[od[nkfonK ~
nZr brk e/ feT[I ;kfVQnk frnk, fiZE/ d'B'I tes fJj nodk; j[zdh j? fe @BkBe Bkw uVQdh ebk s/o/ GkD/ ;opZs dk Gbk.#
;qh dopko ;kfjp dk fJe wkvb, nzfwqs;o d/ o/bt/ ;N/FB #s/ bZrk j'fJnk ;h. fJj wB[Zyh J/esk s/ GkJhuko/ dk oZph ;[B/jk
d/ fojk ;h. go fcoe{ FeshnK ~ fJj pVk u[ZGdk ;h. gzikp d/ p[o/ fdBK ftZu nzfwqs;o d/ fcoe{ i~Bh gzikph fjzd{nK B/
T[; wkvb ~ s'V fdZsk fe ;N/FB #s/ d[ofrnkDk wzdo dk wkvb feT[I BjhI
brkfJnk frnk.
i/ gzikp ;oeko B/ ;qh dopko ;kfjp s'I ;/b N?e; jNkfJnk sK fjzd{nK B/ wzr
oZy fdZsh fe fJj fonkfJs d[ofrnkDk wzdo ~ th fdZsh ikt/.
i/ ;qh dopko ;kfjp ~ w[cs fpibh d/D dk n?bkB ehsk frnk sK T[Bh d/o
gzikph fjzd{ u?B Bkb BjhI p?mk, id sZe T[; B/ fJj ;j{bs d[ofrnkDk wzdo
bJh Bk-gqtkB eotk bJh.
fgSb/ ;kbK s'I ;qh dopko ;kfjp nzfwqs;o ftZu nkT[D tkb/ :kso{nK dh frDsh eJh r[DK tZX rJh j?, fi; eoe/ No?fce dh
;wZf;nk #s/ ekp{ gkT[D bJh gzikp ;oeko B/ n?bkB ehsk fe nzfwqs;o d/ pkJhgk; s'I b? e/ dopko ;kfjp sZe fJe cbkJh
Uto g[b dh T[;koh ehsh ikt/rh sK fe GhV ~ ekp{ ehsk ik ;e/. gkme fJj gVQ e/ j?okB j'Dr/ fe gzikph fjzd{nK B/ th
s[ozs wzr oZy fdZsh fe fJj g[b d[ofrnkDk wzdo sZe th T[;kfonk ikt/.
j'o s/ j'o id'I th e'Jh wjZstg{oB j;sh nzfwqs;o ;qh dopko ;kfjp d/ doFB eoB bJh nkT[Idh j? sK fJj b'e gfjbK jh
o"bk gk fdzd/ jB fe T[; ~ d[ofrnkDk wzdo ftZu th nkT[Dk ukjhdk j? ns/ i/ fe;/ B/ d[ofrnkDk wzdo ftZu BjhI nkT[Dk sK
fco T[j dopko ;kfjp th Bk nkt/. fJj j? fjzd{ f;Zy J/esk dk Bw{BkHHH! fijVk 1947 s'I b? e/ j[D sZe brksko d/fynk ik
fojk j?.
f;ZyK dh j?;hns L
okiBhsh ftZu fJj th fJZe uwseko jh ;wMDk ukjhdk j? fe f;Zy nk}kdh s'I gfjbK fJZe e"w ;B, go nk}kdh
fwbD fgZS'I T[jh f;Zy e"w, fjzd{ pD rJh! fJj e'Jh n"yk ;tkb BjhI. fJ; dk T[so T[jh j? fijVk fe;/ w{oy B/ pZeoh dhnK
fszB jh bZsk j[zdhnK jB, wBkT[D dh f}Zd ehsh ;h.
12 wJh 1947 ~ bkov wkT{INp?NB, gzfvs itkjo bkb Bfjo{, Btkp fbnes nbh yK ns/ ;odko pbd/t f;zx
nzro/}K d/ ;Zd/ #s/ bzvB rJ/ sK fe fjzd[;skB d/ f\oe{ w;b/ dk e'Jh jZb eZfYnk ikt/, go fJE/ w[;fbw bhr dk eKro; Bkb
e'Jh ;wM"sk Bk j' ;fenk. fi; eoe/ Bfjo{ ih B/ tkg; w[VB dk \?';bk eo fbnk. ;oeko d/ ftF/F J/buh B/ f;ZyK dh
gqshfBXsk eoB tkb/ ;qH pbd/t f;zx ~ god/ Bkb fJZe ;[B/jk G/fink fe i/eo T[j fJZe d' fdB j'o fJE/ mfjo ikD sK xZN
s'I xZN n?;/ gqpzX }o{o ehs/ ik ;ed/ jB fe f;Zy e"w th ;z;ko dh stkohy ftZu wkD Bkb Fkwb j' ;e/rh.
f;Zy e"w dh fe;ws y'Nh j' rJh id'I fJj ;kok G/d pbd/t f;zx B/ Bfjo{ ~ ik dZf;nk ns/ fpBQK ;'u/ ftuko/ c'e/
o'jp Bkb nzro/}K ~ efjD bZrk, @@f;Zy nzro/}K e'b'I e[ZM BjhI wzrd/, f;tkJ/ fJ; d/ fe T[j fjzd';skB ftu'I fBeb ikD.
f;ZyK B/ i' e[ZM th b?Dk j't/rk, T[j eKro; ns/ fjzd{ pj[-frDsh e'b'I gqkgs eo b?Dr/.
fJZe tko ;OH pbd/t f;zx f;ZyK d/ gOshfBX d/ s"o #s/ tkfJ;okJ/ ;o feqg; ~ fdZbh fty/ fwb/. ;o feqg; B/ fejk fe
;kvh e"Iw (nzro/}) dh fJj fdbh fJZSk j? fe Gkos SZv e/ ikD s'I gfjbK T[j f;ZyK dk th e[M pDk ikD. i/eo gkfe;skB
pDBk j? sK fco f;ZyK bJh th e[ZM }o{o pDBk ukjhdk j?.
e'b jh yV/ ;o g?fEe bkoz; B/ fejk fe n;{b w[skpe sK fJ; ftZu e'Jh joi BjhI go i/ nzro/} e[ZM pDkT[Dk ukj[zD
sK feE/ pDkT[D< T[; B/ ;OH pbd/t f;zx ~ fejk ;odko ;kfjp n"j BeFk bNe fojk j?, s[;hI T[; ~ d/y e/ dZ;' fe f;Zy
;N/N fejV/ fJbke/ ftZu pDkJhJ/< fJ; rZb dk ;OH pbd/t f;zx B/ e'Jh i[nkp Bk fdZsk. j[D ;o feqg; fco ;OH pbd/t f;zx
~ BeF/ #s/ ;'Nh c/od/ j'J/ efjD bZr/ fe fJj fjzd[;skB dk BeFk j? ns/ fJ; T[go fJj gzikp j?. i/eo fpqfNF gkobhw?IN
fJj fB;fus eo d/t/ fe gkBhgs s'I b? e/ BBekDk ;kfjp sZe f;ZyK bJh ftF/F nfXeko okyt/I j'Dr/, p/FZe fJj fJbke/ fe;/
gk;/ (Gkos iK gkfe;skB) tZb ikD. e'Jh ftXkB nfijk Bk pD/, fijVk fJ; fJbke/ pko/, f;ZyK dh wo}h d/ fto[ZX j't/sK eh
fJj f;ZyK ~ wB}{o j?<
;OH pbd/t f;zx B/ fpBQK ;'u/ ftuko/ jh i[nkp d/ fdZsk fe BjhI BjhI, f;Zy e"Iw sK fijbw dfonk sZe oki wzrdh j?,
fJj E'jVh fijh EK b? e/ n;hI eh eoKr/< id'I fJ; rZb dk gsk frnkBh eosko f;zx ~ bZfrnk sK ;OH eg{o f;zx d/ ;kjwD/
T[BQK B/ fszB d[jZEV nkgD/ wZE/ #s/ wko/ ns/ f;Zy e"w dh y'Nh fe;ws #s/ ftobkg ehsk. efjzd/ jB fe ;qH pbd/t f;zx nkgD/
nkyoh fdBK ftZu fJBQK rZbK ~ :kd eo eoe/ pVk sVfgnk ;h fe w?I fszB tkoh nzro/}K dhnK g/FeFK ~ m[eok e/ nkgDh e"w
dhnK p/VhnK ftZu tZN/ gkJ/ jB.
gzikp ftZu 33 \h;dh ns/ j'o fJbkfenK ftZu 20 \h;dh ;hNK f;ZyK bJh okythnK oZyhnK ikDrhnK.
jkJhe'oN s/ ;[gohw e'oN ftZu fB:[eshnK th fJ;/ soQK j'DrhnK.
e'Jh th ek~Bh spdhbh f;ZyK dh o}kwzdh s'I fpBQK ed/ th BjhI ehsh ikt/rh.
fJ; g/FeF ~ T[; ;w/I f;Zy f;nk;s ftub/ wjKoEhnK B/ m[eok fdZsk. wjkokik gfNnkbk B/ th fJ; ~ Bk
;thekfonk. fJj rZb efjD ftZu e'Jh jo} BjhI fe T[; ;w/I f;Zy bhvo fjzd{ bhvoK d/ gqGkt EZb/ nkJ/ j'J/ j'D eoe/ nkgDh
e"w d/ Gb/ iK p[o/ pko/ fBoDk eoB ftZu g{oh soQK n;\b oj/.
i/ fJZe gk;/ ekfJd/-nk}w fw;No fiBkj, f;ZyK ~ nkgD/ tZb oZyD bJh g[oi'o :sB eo/ oj/ ;B sK d{i/ gk;/ gzfvs
itkjo bkb Bfjo{ tor/ fjzd{ nkr{ th f;ZyK ~ gkfe;skB tZb ikD s'I o'eD bJh g{oh tkj brk oj/ ;B. fjzd{ s/ w[;bwkB
nkr{ uzrh soQK ikDd/ ;B fe i/ f;Zy gkfe;skB Bkb rJ/ sK d/F dh ;ojZd iwBk dfonk j't/rk go i/ f;Zy Gkos Bkb ofjD
dk c?;bk eod/ jB sK d/F dh ;ojZd okth dfonk pD/rh. fJ;/ eoe/ d't/I e"wK f;ZyK ~ nkgD/ nkgD/ Bkb oZyD bJh tZv/-tZv/
;pi-pkr fdykT[D ftZu fJZe d{i/ ~ fgZS/ ;[ZN ojhnK ;B.
f;Zy nkr{nK B/ wj[zwd nbh fiBkj tZb'I ehsh ik ojh g/FeF ~ fbysh fJeoko-Bkwk eoB bJh fejk fe gkfe;skB
ftZu ofjD dh ;{os ftZu i/ ed/ f;Zy n;zs[FN j'J/ sK T[jBK gk; tZy j'D dk nfXeko j't/rk. go fJj' fijk fbysh fJeoko-
Bkwk f;Zy nkr{nK B/ fjzd{nK d/ j[owB fgnko/ nkr{ gzfvs itkjo bkb Bfjo{ gk;'I Bk wzfrnk. fJj tZvh w{oysk ;h fijVh
f;Zy nkr{nK B/ ehsh. okiBhsh dh E'jVh ;wM oZyD tkb/ ~ th fJ; sZE pko/ e'Jh G[b/yk BjhI jz[dk fe oki;h y/so ftZu
i[pkBh-i[pkBh ehs/ fJeoko #s/ Go'f;nK dh ehws ]ke d/ fJZe feDe/ Bkb'I th xZN j[zdh j?.
fw;No fiBkj th f;ZyK ~ nkgD/ tZb fyZuD bJh T[Bk jh T[s;[e ;h fiBQK fjzd{ bhvo. f;Zy e"w B/ eKro;h fjzd{
B/sktK dhnK ykXhnK e;wK T[s/ g{ok-g{ok fJspko eoe/ nk]oh dw sZe ;kE fBGkfJnk, go d{;o/ gk;/ fijV/ wjkswk rKXh
ih ;t/o/ Fkw nkgDhnK gqkoEBktK ftZu fJj n?bkB eod/ BjhI EZed/ ;B fe @d/F d/ pNtko/ dk noE w/ok pNtkok j? ns/ fJj
j' BjhI ;edk.#
d/y'! fJ; wjkswk dk n?bkB fesBk t}Bdko ns/ noE Gog{o ;h. go j'fJnk eh< d/F dk pNtkok sK j' frnk gqzs{
wjkswk rKXh ih dk pNtkok Bk j'fJnk. w"bkBk nk}kd B/ mhe fbfynk j? fe, @@fpoX j' u[Ze/ fjzd{ eKro;h bhvo S/sh s'I S/sh
okirZdhnK dk nkBzd wkDB dh bkb;k ekoB d/F d/ pNtko/ bJh ok}h j'J/.##
d/F dh nk}kdh ykso j'J/ bzw/ ;zxoF ftZu ;ZG s'I tZX d[Zy s/ sebh\K f;ZyK ns/ o?vFoN gmkDK ~ MZbDhnK gJhnK.
fJj gmkD sK w[;bwkB ;B fi; eoe/ fJj gkfe;skB ftZu S/sh jh ou-fwu rJ/, go f;ZyK dk ;o{g sK fJ; ~ fe;/ j'oK
Bkb fwe; BjhI j'D fdzdk. FkfJd fJ;/ bJh fcoe{ FeshnK tZb'I f;o w{zj d/ tkb (e/;) eNtk e/ gfss j'D tkfbnK dk NhH
thH whvhJ/ ftZu y{p gqdoFB eotkfJnk iKdk j? sK fe T[BQK tZb d/y-d/y e/ nrbh ghVQh d/ f;Zy pZu/ th dkjVh e/; eNtk e/
d;skoK pzBDhnK SZv d/D.
fJ; soQK f;ZyK ~ Gkos dh fjzd{ pj[-frDsh ftZu }}p eoB dh nZi eZb ftnkge gZXo T[s/ fJZe bfjo ubk fdZsh
rJh j?, fi; ~ o'eDk e'Jh nk;kB ezw BjhI j?. T[j th T[; ;w/I id'I ;oeko dhnK BhshnK f\oe{ nkXko T[go xVhnK iKdhnK
j'D.
fdZbh nkT[D tkb/ ekcfbnK ~ fijV/ ykD/ d/ g?eN jtkJh ijk} okjhI ;[ZN/ rJ/, T[; dk gOpzX th r[od[nkok pzrbk
;kfjp d/ bzro ftZu'I f;ZyK B/ y[d ehsk. xZN s'I xZN shj j}ko gOFkd/ jo o'} fsnko ehs/ iKd/ ;B. i/eo ;OH pbd/t f;zx
fvc?I; wfB;o Bk j[zdk sK fe;/ B/ g?eN ;[ZND bJh jtkJh ijk} th BjhI ;h d/Dk. T[; ;w/I fdZbh dk fvgNh efwFBo n?wH
n?;H ozXktk ;h. T[; B/ ;ko/ FoBkoEhnK ~ t;kT[D bJh pVh tXhnk ;ehw fsnko eoe/ gzfvs Bfjo{ ih ~ nkfynk fe ;ko/
FoBkoEhnK ~ S/sh jh fdZbh ftZu fJZe-fJZe bZy dh nkpkdh dhnK d; eb"BhnK t;k e/ pV/ nkokw Bkb t;kfJnk ik ;edk j?.
Bfjo{ ih BZe uVQk e/ p'b/ fe fJBQK ;kfonK ~ fdZbh s'I 50 whb d{o jh oZy'.
nZi fJ; rZb ftZu e'Jh G[b/yk BjhI j? fe ;oeko dh fwbhG[rs s'I fpBQK nkoHn?;Hn?;H tork e'Jh th fjzd{ ;zrmB
f;ZyK, w[;bwkBK iK Jh;kJhnK ~ fjzd{ efjD dh r[;skyh ed/ th BjhI eo ;edk. fJ; bJh ;oeko ~ ukjhdk j? fe T[j ;ko/
Gkos tk;hnK ~ pokpo d/ Ffjoh ;wM e/ T[BQK ~ :ehB fdtkt/ fe xZN frDshnK ~ nkgDh j'Id gqsh e'Jh ]sok wfj;{; BjhI
eoBk ukjhdk. d/F ftZu ek~B ~ fJZe ;wkB bkr{ ehsk ikDk ukjhdk j?.
;', ;Zu/ Gkos tk;hU, f;ZyK dh nk}kdh ;zxoF ftubh ejkDh fiZE/ pVh bzwh j? T[E/ nDfrDs e[opkBhnK Bkb Goh
j'Jh j?. fJj f;ZyK d/ d[Zy sebhcK ns/ T[BQK Bkb ehs/ rJ/ ft;kjxks dhnK e[ZM e[ MkehnK jh jB. }ok, ;kok e[ZM j"I;b/ Bkb
gVQ e/ sK d/y'! nkg ih ~ Gkos dh nk}kdh ftZu f;ZyK d/ n;bh :'rdkB dk gsk bZr ikt/rk