OPRACOWANIE TEORII ZMIAN SPOŁECZNYCH NA PODSTAWIE KSIĄŻKI

„ZROZUMIEĆ ROZWÓJ”, WYKŁADÓW I ĆWICZEŃ

PODSTAWOWE POJĘCIA:

Różnica w sytuacjach społecznych lub faktach historycznych oznacza zaobserwowane w konkretnym

momencie odmienności w sytuacjach społecznych lub faktach historycznych bądź też w poszczególnych
aspektach konkretnych sytuacji i faktów. (Wykład: pojęcie statyczne odnoszące się do jednego momentu
czasowego, stwierdzająca odmienności między jednym systemem społecznym a drugim; ćwiczenia:
pojęcie pozwalające stwierdzić odmienność między jednym a drugim społeczeństwem, systemem,
prawem, zjawiskiem itp. ale odnosi się do jednego momentu czasu).

Zmiana społeczna pojmowana zazwyczaj bywa jako przeobrażenie (przekształcenie) pojedynczego

elementu systemu społecznego danego społeczeństwa na przykład jego struktury społecznej,
gospodarczej czy politycznej. Źródła i przyczyny zmian społecznych są wielorakie. (Wykład: zbiór
przeobrażeń, przekształceń systemów społecznych w długiej perspektywie czasowej; ćwiczenia: szereg
różnic społecznych zarejestrowanych w licznych momentach czasu).

Platon, Cyceron i Kant

(wykład) 4 kluczowe zmiany:

 w wymiarze politycznym - prowadzą do demokracji parlamentarnej,

 w wymiarze ekonomicznym - prowadzą do gospodarki rynkowej,
 w wymiarze społecznym - prowadzą do społeczeństwa obywatelskiego,
 w wymiarze ekologicznym - prowadzą do rozwoju zrównoważonego.

(wykład) Cechy zmiany społecznej:

 ma charakter kierunkowy tzn. że dąży do jakiegoś celu,

 ma charakter kumulatywny tzn. zmiany się na siebie nakładają,
 ma charakter historyczny tzn. że zmiana może pojawić się tylko w konkretnej epoce, miejscu,
kontekście.

Zmiana postępowa przybliża - w ocenie jednostkowej i społecznej - do społecznie akceptowanego ideału

(ćw: jest pożądana przez społeczeństwo, powoduje rozwój), zmiana regresywna natomiast odeń oddala i
jest negatywnie oceniana (ćw: nie jest pożądana, powoduje uwstecznianie). Wreszcie zmiana
stagnacyjna ani nie przybliża do, ani nie oddala od zaakceptowanego społecznie ideału (ćw: nie generuje
żadnych zmian). Ideał obejmuje w takich wypadkach zbiór indywidualnych oraz zbiorowych projekcji,
które dotyczą pożądanego funkcjonowania społeczeństwa, różnych jego struktur i instytucji.

(wykład) Rozwój zrównoważony składa się z dwóch elementów: eko i rozwoju, eko oznacza ekologiczny.
Ekorozwój polega na szacunku wobec zasobów przyrodniczych, należy korzystać z odnawialnych źródeł
energii, segregować i utylizować odpady.

(ćwiczenia) Rozwój społeczny to wieloetapowy, historyczny proces przemian społecznych przebiegający

w określonym kierunku, powodujący wzrost stopnia zaangażowania danego społeczeństwa.
(ćwiczenia) Postęp to dokonujące się zmiany, które na podstawie zastosowania określonego kryterium
stanowią udoskonalenie danego zjawiska w porównaniu z jego stanem przed zmianą.

(wykład/ćwiczenia) Rozwój może mieć charakter:

 autonomiczny (autarkiczny, samowystarczalny) to czerpanie z własnych zasobów, środków,

możliwości brak otwartości na inne kraje (Korea Pół., Albania, Kuba, Kambodża),
 współzależny (symbiotyczny) to państwa otwarte na siebie, współpracują ze sobą ale
współpraca ta jest obustronnie korzystna (UE, USA, Japonia),
 zależny to mniej korzystna forma rozwoju współzależnego (Polska i „peeling order” - porządek
dziobania).

(ćwiczenia) Teorie linearne zakładają, że społeczeństwa ulegają przemianom w toku rozwoju

historycznego które nie są przypadkowe lub dowolne lecz mają charakter kierunkowy, przechodząc od
fazy pierwotnej do docelowej: A.Comte, H.Spencer, K. Marks.

(ćwiczenia) Teorie cykliczne zakładają, że rozwój społeczny ma charakter cykliczny tzn. społeczeństwa
przechodzą od jednej do drugiej fazy w swoich przemianach a następnie powracają do fazy wyjściowej:
Giambattista Vico, Vilfredo Pareto.

(ćwiczenia) Teorie dychotomiczne zakładają, że społeczeństwa w toku rozwoju historycznego

przechodzą od struktury społecznej opartej na elementarnych grupach pierwotnych do struktury opartej
na złożonych grupach umownych: F. Tonnis, Ch.H.Cooley, E.Durkheim.

(ćwiczenia) Paradygmaty (wzory, modele) zmiany społecznej:

 modernizacja:
o rozwój społeczny ma charakter liniowy,
o zmiana społeczna = postęp,
o społeczeństwa kroczą od zacofania do cywilizacji,
o od społeczeństw tradycyjnych do nowoczesnych,
o eurocentryzm;
 rozwój zależny:
o podział świata na kraje biedne i bogate,
o źródłem biedy i bogactwa jest brak równowagi między krajami,
o gra o sumie zerowej;
 rozwój endogenny:
o eksponowanie roli wewnętrznych czynników rozwojowych,
o odrzucenie dominacji zewnętrznych czynników rozwojowych,
o poleganie na własnych siłach,
o wzrost roli jednostki.

(ćwiczenia) Nowoczesność to przeciwieństwo zacofania, zastoju, niedorozwoju, tradycjonalizmu, świat

rozwinięty i cywilizowany.

(ćwiczenia) Cechy nowoczesności:

 wiara w naukę jej moc ale jednocześnie obawa przed niepożądanym jej wykorzystaniem;
  indywidualistyczny system wartości przejście od wspólnotowego pojmowania „ja” do
indywidualistycznego pojmowania siebie;
 interesy jednostki ważniejsze od interesu zbiorowego.

(ćwiczenia) Ponowoczesność:

 Uniwersalizacja-tendencja do upowszechniania się w społeczeństwie jednolitych norm i wartości

oraz identycznych rozwiązań instytucjonalnych, współcześnie uniwersalizacja przejawia się w
przenoszeniu z jakiegoś kraju stworzonych przez niego na własny pożytek dóbr kultury,
podlegają one komercjalizacji i eksportowi.
 Modernizacja-głębokie i gwałtowne zmiany, przewartościowanie i społeczna restrukturyzacja
sfery ekonomiczno-gospodarczej oraz rynku usług i wytwarzania, wprowadzenie nowych
technologii, stylów oraz sposobów produkcji i pracy a także nowoczesnego zarządzania w toku
rozwoju. Internalizacja-umiędzynarodowienie spraw które kiedyś mieściły się w kompetencjach
suwerennych społeczeństwa (nauka, gospodarka, prawo, policja, bezpieczeństwo), państwa
tracą pierwotną kontrolę nad tymi dziedzinami życia muszą się liczyć z postanowieniami
organizacji międzynarodowych, proces ten budzi strach wśród społeczności które wciąż silnie się
identyfikują ze swoją tradycją wspólnotową i odczuwają jej odrębność.
 Globalizacja-to proces podobny do industrializacji ale dokonujący się w skali globalnej, dotyczy
wszystkich elementów życia, ale pogłębia różnice społeczne dlatego że jest kierowana przez
państwa najsilniejsze które mają znaczącą przewagę nad słabszymi, w wymiarze gospodarczym
władzę tracą tu pojedyncze państwa na rzecz międzynarodowych korporacji kierujących
rozwojem gospodarczym poszczególnych społeczeństw.
 Transformacja-odnosi się do dawnych krajów komunistycznych które muszą dokonać przejścia
od gospodarki `planowanej do rynkowej, od własność państwowej do prywatnej, od monopartii
do demokracji liberalnej. To proces budowania systemu kapitalistycznego typu zachodniego w
byłych krajach komunistycznych. W płaszczyźnie psycho-społecznej to przejście od
nieaktywnego „homo sovieticus” do przedsiębiorczego i aktywnego obywatela w środowisku
lokalnym i państwie.

1 TEORIA: TEORIA MODERNIZACJI

(wykład) Modernizacja to unowocześnianie społeczeństw, teoretycy modernizacji mówią, że rozwój

wszystkich społeczeństw ma charakter liniowy, szczeblowy (stadialny), konwergentny i ewolucyjny.
Ewolucyjny oznacza rozwijam, zmieniam się powolnie w długich jednostkach czasu, nie gwałtownie.
Konwergentny znaczy upodabniam się, ujednolicam, staje się podobny, w wyniku procesów
rozwojowych poszczególne społeczeństwa upodabniają się do siebie. Szczeblowość polega na tym że są
pewne szczeble po których wspinają się społeczeństwa, są trzy podstawowe szczeble: społeczeństwa
tradycyjne (chłopskie, ludowe, proste), przemysłowe (industrialne, przednowoczesne), poprzemysłowe
(postindustrialne).

4 definicje modernizacji:

1. unowocześnianie, może oznaczać upowszechnianie rozmaitych innowacji technicznych i

technologicznych wcześniej już wytworzonych,
 2. proces modernizacji bywa utożsamiany z wszelkimi zmianami całej struktury społecznej
prowadzącymi do nowocześniejszych i doskonalszych form organizacji konkretnego
społeczeństwa, jego gospodarki, systemu władzy, polityki i kultury,

3. polscy autorzy J.Mucha i A.Paluch zaproponowali by teorię modernizacji traktować jako

część marksistowskiej teorii rozwoju, autorzy ci sądzili iż teoria marksistowska powinna
uwzględniać trzy koncepcje zmian:

a.teorię rozwoju społecznego-miała badać zmiany endogenne spontanicznie zachodzące

w obrębie poszczególnych formacji społeczno-ekonomicznych;

b. teorię dyfuzji-miała ogarniać i wyjaśniać zmiany wynikające z przenoszenia i

wielostronnego przenikania wzorów kulturowych z jednych społeczeństw do innych;

c. teorię modernizacji-odnosiła się do jednostronnego i jednokierunkowego procesu

przenoszenia elementów sposobu produkcji ze społeczeństw w których jest on ustalony
do społeczeństw znajdujących się na etapie określonym przez teorię rozwoju jako
wcześniejszy,

4. modernizacja może też oznaczać ciąg kierunkowych i ewolucyjnych zmian społeczeństwa

tradycyjnego prowadzących do jego przeobrażenia w społeczeństwo nowoczesne.

Cechy rozwoju modernizacyjnego:

 ewolucyjny-rozwija i zmienia się powoli w długich jednostkach czasowych;

 jednoliniowy-wszystkie państwa świata przechodzą podobną linię rozwojową czyli powielają losy
państw już dzisiaj wysoko rozwiniętych, cywilizacyjnie rozwiniętych i zamożnych;
 konwergentny-upodabnianie się, ujednolicanie w wyniku procesów rozwojowych;
 stadialny-polega na tym że są pewne szczeble ewolucyjne po których wspinają się
społeczeństwa.

4 etapy rozwoju społeczeństw:

 społ tradycyjne-przedprzemysłowe (rolnictwo),

 społ połowicznie zmodernizowane-na poły tradycyjne na poły przemysłowe (rolnictwo i
przemysł),

 społ nowoczesne-przemysłowe (przemysł),

 społ postnowoczesne-poprzemysłowe (usługi).
Za naczelną charakterystykę strukturalną procesu modernizacji uznaje się dyferencjację, a mówiąc
prościej: nieustanne różnicowanie. Proces różnicowania dokonuje się na wszystkich płaszczyznach,
 poczynając od osobowości jednostki, przez płaszczyznę społeczną, kulturową, ekonomiczną, a na
płaszczyźnie politycznej kończąc. Proces ten polega na powstawaniu nowych jakościowo, nowoczesnych
i zmodernizowanych, form organizacji w każdej z wymienionych płaszczyzn. Procesy modernizacji
zachodzące na rozmaitych płaszczyznach uzupełniane są najczęściej adaptacją i integracją.
Instytucjonalizują one oraz spajają zmiany, jakie się dokonały, i w praktyce zaczynają nową
dyferencjację.

Eksponowanie roli jednostki i jej świadomości w procesie modernizacji od dawna sprzyjało badaniom
nad tzw. osobowością nowoczesną, konstytuującymi ją cechami i postawami.

Niektóre organizacyjne, osobowościowe, społeczno-kulturowe, polityczne i techniczno-ekonomiczne

charakterystyki społeczeństw nowoczesnych:

Cechy techniczno-
Cechy organizacyjne Cechy osobowościowe Cechy społeczno-kulturowe Cechy polityczne
ekonomiczne
1 2 3 4 5
 wielka liczba  wysoki poziom  dominacja więzów  władza  nieautarkiczność;
członków; potrzeby osiągania; rzeczowych, usankcjonowana  skomplikowane
 otwartość-  wysoki poziom instytucjonalnych; świecko; technologie;
powiązanie empatii;  struktura społeczna  władza legalna;  złożony, organiczny
wielorakimi więzami  nonkonformizm; oparta głównie na  szerokie podział pracy;
z innymi  przekonanie o podziałach uczestnictwo  gospodarka
społeczeństwami; możliwości warstwowych; społeczeństwa w wysokotowarowa;
 heterogeniczność- okiełznania świata  porządek społeczny sprawowaniu  wysoki wskaźnik
zróżnicowanie fizycznego; oparty na „kontrakcie”; władzy; produkcji na jednego
wewnętrzne,  rezygnacja z  pozycje osiągane;  pluralizm instytucji mieszkańca;
klasowe, warstwowe, fatalizmu i wiary w  zachowania tylko politycznych;  dominacja sektora
stanowe; przeznaczenie; częściowo oparte na  brak tendencji usług tradycyjnych i
 miasto i metropolie  orientacja na konwencjach, w endogamicznych w nowoczesnych;
podstawowymi przyszłość; znacznej zaś mierze łonie elit władzy;  „przemysły
jednostkami  osobowość niekonwencjonalne;  rozbudowany innowacyjne” i
organizacji liberalna i  działania o charakterze instytucjonalnie naukochłonne,
przestrzennej; demokratyczna; uniwersalistycznym; system kontroli elit wyspecjalizowane
 duża liczba miast o  otwartość na nowe  uniwersytet jako władzy usługi głównymi
postindustrialnym i doświadczenia; symboliczna instytucja gałęziami
globalnym  gotowość do społeczeństwa gospodarki;
charakterze; świadomej nowoczesnego;  Dominacja
 dominacja „miast akceptacji zmian;  wiedza naukowa, międzynarodowych
informatycznych”  umiejętność wysoki poziom korporacji
planowania skolaryzacji;
zarówno w  wysokie kompetencje
sprawach symboliczne;
osobistych jak i  kultura przeniknięta
publicznych; profanum
 punktualność;
 optymizm w
postępowaniu;
 dbałość o zdrowie

Niektóre organizacyjne, osobowościowe, społeczno-kulturowe, polityczne i techniczno-ekonomiczne

charakterystyki społeczeństw tradycyjnych:

Cechy techniczno-
Cechy organizacyjne Cechy osobowościowe Cechy społeczno-kulturowe Cechy polityczne
ekonomiczne
1 2 3 4 5
 niewielka liczba  nikły poziom  familijny charakter więzi;  władza  samowystarczalność;
członków; potrzeby  struktura społeczna usankcjonowana  proste technologie;
 względna izolacja; osiągania; hierarchiczna; sakralnie;  prosty, mechaniczny
 wewnętrzne  nikły poziom  porządek społeczny  władza podział pracy;
zorganizowanie; empatii; oparty na statusie; charyzmatyczna;  gospodarka
 wieś - podstawową  konformizm;  pozycje - przypisane;  nieliczne niskotowarowa lub
jednostką  przekonanie o  zachowania zgodne z organizacje i autokonsumpcyjna;
organizacji bezsilności konwencjami; instytucje  niski wskaźnik
przestrzennej; wobec świata  działania o charakterze polityczne; produkcji na jednego
 mała liczba miast o fizycznego; partykularnym;  władza w rękach mieszkańca;
preindustrialnym  fatalistyczna  wiedza prenaukowa, niski nielicznej elity;  rolnictwo podstawą
charakterze, z wiara w poziom skolaryzacji;  tendencje egzystencji
wyraźniej niż na wsi przeznaczenie;  niskie kompetencje endogamiczne w
zarysowanymi  orientacja na symboliczne; łonie władzy
podziałami przeszłość;  zależności personalne,
społeczno-  osobowość czyli
zawodowymi autorytarna niezinstytucjonalizowane;
 kultura przeniknięta
sakrum

Do najistotniejszych charakterystyk osobowości nowoczesnej należą: rozbudowana potrzeba osiągania,

wysoki poziom empatii i wreszcie twórczy nonkonformizm. Potrzebę osiągania definiowano jako
marzenie o takim postępowaniu, które przynosi nie tyle zmianę statusu, ile wewnętrzne zadowolenie z
indywidualnych dokonań. Ludzie wykazujący rozbudowaną potrzebę osiągania charakteryzują się
przynajmniej czterema cechami szczególnymi:

 stała skłonność do podejmowania ryzyka, przy jednoczesnej świadomości jego następstw i

konsekwencji,
 predyspozycje i skłonność zarówno do wdrażania, jak i akceptowania innowacji,
 analityczna ocena przedsiębranych działań, zakończono sukcesem, jak i porażką,
 skłonność do osiągania najlepszych wyników tylko w warunkach współzawodnictwa, kiedy to
zazwyczaj sukces jeszcze bardziej dynamizuje działania jednostki.

W przypadku analitycznych studiów poświęconych potrzebie osiągania można się odwoływać jeszcze do
trzech potrzeb niższego rzędu:

 potrzeba kompensacji,
 potrzeba wyczynu,
 potrzeba poznawcza.

Potrzeba osiągania i wyczynu konstytuuje tę odmianę człowieka, którego określić można metaforycznym
mianem homo hubris. Odnosi się do tych sił tkwiących w jednostce, które zmuszają je do działań
prowadzących do dowartościowania siebie, samodoskonalenia, osiągania coraz wyższych pozycji i
stanowisk, akceptowania zmian i innowacji.

Z potrzebą osiągania i wyczynu oraz motywacjami hubrystycznymi związane są także motywacje

kratyczne. Ten typ motywacji oznacza odwieczne niemal dążenie ludzkie do osiągania coraz wyższych
pozycji i stanowisk w układach władzy i kierowania. Ludzie są zdolni i skłonni do aktów transgresji,
stałego poszerzania własnych możliwości, przesuwania granic poznania, przełamywania barier,
powoływania nowych instytucji organizacji.

Ważnym elementem, a zarazem cechą osobowości nowoczesnej są wysokie zdolności empatyczne.

Empatia, definiowana jest jako syndrom emocjonalno-poznawczy, wyraża się w podatności na
rozumienie uczuć innych ludzi, w gotowości do współpracy z nimi, w zdolności do wczuwania się w role
nowoczesne, zajmowane przez jednostki odniesienia pozytywnego itp. Inaczej to psychiczne
przygotowanie człowieka tradycyjnego do podejmowania ról nowoczesnych.

Ważnym elementem osobowości nowoczesnej jest postawa nonkonformistyczna, cechuje ona ludzi o:

 zredukowanej potrzebie uległości i poniżania się wobec innych,

 ograniczonej potrzebie afiliacji,
 zmniejszonej potrzebie bezpieczeństwa zdobywanego dzięki nieurażeniu innych,
 zredukowanej potrzebie doznawania opieki i oparcia.

Trzy koncepcje człowieka. Pierwsza z nich to koncepcja behawioralna, druga - koncepcja

psychodynamiczna, a trzecia - koncepcja poznawcza. Zgodnie z wersją behawioralną człowiek stanowi
układ reaktywny, a jego zachowaniem całkowicie steruje środowisko zewnętrzne. Jednocześnie procesy
psychiczne nie odgrywają żadnej roli w sterowaniu ludzkim zachowaniem, a pojęcie silnej woli jest
semantyczną fikcją. Zgodnie z inżynierią behawioralną manipulując środowiskiem, a głównie stosując
odpowiedni repertuar nagród i kar, można dowolnie modyfikować ludzkie zachowania. Zupełnie inaczej
pojmowany jest człowiek w koncepcji psychodynamicznej. Tu interesuje nas struktura jego charakteru,
to znaczy względnie trwała struktura energii człowieka. Zdaniem twórców i zwolenników koncepcji
psychodynamicznej wszelkie zachowania ludzkie zależą od uruchomienia immamentnych popędów,
dążeń i potrzeb, w tym również konstytuujących osobowość nowoczesną. Aby je wywołać, należy podjąć
pewne działania nie związane z inżynierią behawioralną, lecz raczej z czynnościami o charakterze
psychoterapeutycznym na skalę społeczną. Jeszcze inaczej postrzegany jest człowiek w koncepcjach
poznawczych. Jego życie codzienne determinują zewsząd napływające informacje, które przetwarza,
interpretuje i przyswaja po to, aby działać zgodnie z nagromadzoną i zinternalizowaną wiedzą.

Społeczeństwo określamy jako tradycyjne wówczas, gdy przekonanie o bezsilności wobec środowiska
fizycznego kształtuje osobowość i zachowani przeciętnego człowieka. Powszechna niemoc prowadzi do
wykształcenia się i przechodzenia z pokolenia na pokolenie wszechobecnej agresywności. Agresywność
ta staje się dominującą cechą najczęstszej osobowości w społeczeństwie tradycyjnym. Osobowość
pojmowana jest jako zbiór cech jakościowych (pozacielesnych), które determinują zachowanie jednostek
w określonych sytuacjach. Dominujący w społeczeństwach tradycyjnych wzorzec tak rozumianej
osobowości określono mianem wzorca autorytarnego. Elitę społeczeństwa tradycyjnego tworzą ludzie
mający władzę, która oznacza zazwyczaj zwierzchnią kontrolę nad ziemią i produkcją rolniczą. W
społeczeństwie tradycyjnym obowiązuje przypisanie do pozycji, a jego członkowie obdarzeni są nikłym
poziomem potrzeby osiągania.

Socjologowie wymieniają jeszcze inne cechy społeczeństwa przedprzemysłowego. Cechuje je nieznaczna

ruchliwość, pewna statyczność, niewielkie zróżnicowanie społeczne i majątkowe, niski stopień
skolaryzacji, przewaga mechanicznego podziału pracy, niewysoki wskaźnik urbanizacji, słabe
zróżnicowanie funkcji i ról. Podstawą egzystencji takiego społeczeństwa było zazwyczaj
niskoprodukcyjne rolnictwo. Społeczeństwu tradycyjnemu przypisywano preskrypcję, askrypcję,
funkcjonalną całościowość, partykularyzm i efektywność. Pierwsza z owych cech znajduje odbicie w
fakcie, że działalność ludzi na etapie przedprzemysłowym zmierza do uwiecznienia konformizmu
opartego na szeroko rozumianej tradycji. Askrypcja zaś oznacza taki rodzaj powołania do odgrywania
doniosłych społecznie ról, który nie uwzględnia faktycznych kwalifikacji kandydata, lecz jest
następstwem uświęconego tradycją rytuału, dziedziczenia i przypisania. W społeczeństwie tradycyjnym
stosunki oficjalne tzn. obowiązki i zachowania związane z określonymi instytucjami, są nieklarowne i
nader rozległe

2 TEORIA: TEORIA ZALEŻNOŚCI

Teoria to powstała w połowie XX w. powstała na krytyce teorii modernizacji, szczególnie krytycznie

oceniano modernizacyjną interpretację zacofania i rozwoju, pewien ahistoryzm koncepcji, a nade
wszystko jawną czy ukrytą apologię systemu kolonialnego (neokolonialnego). Teoretycy zależności
korzystali przynajmniej z czterech źródeł teoretycznych:

1. Różnorakie idee, koncepcje i teorie marksistowskie, tworzone przez samego K. Marksa, W.I.
Lenina i R. Luksemburg.
2. W.A. Lewisa koncepcję podziału świata na kraje strefy umiarkowanej oraz kraje tropikalne o
nieograniczonej podaży siły roboczej.
3. Ideę strukturalizmu ekonomicznego i teorię formacji peryferyjnych R. Prebischa, C. Furtada i F.E.
Cardosa czyli tzw. szkoły ECLA.
4. Systemową wizję świata sformułowaną zrazu przez biologa L. von Bertalanffy’ego a później
przeniesioną do matematyki, cybernetyki, filozofii czy ekonomii.

Najpoważniejszy wszakże wkład w postanie teorii zależności miała grupa uczonych skupiona wokół ECLA,
takich chodźmy jak C. Furtado, C. Falleto, A.G. Frank. Analitycy tej orientacji teoretycznej określali ją
mianem „neomarksizm” i „paradygmat neomarksistowski”.

(wykład) Kluczowe założenia teorii zależnej:

 podmiotem zmian nie są pojedyncze państwa tylko cały system światowy, globalny tzn., że świat
widzą jako całość jako system naczyń powiązanych i nikt nie może być oderwany od tego
systemu, jest to pogląd holistyczny,
 choć system światowy jest całością to jednak dzieli się na 3 części:
 rdzeń świata, centrum świata,
 peryferie świata - na drugim końcu świata,
 półperyferie - pomiędzy centrum a peryferiami,
 stosunki między centrum świata a peryferiami świata są nierówne a w sensie etycznym
niesprawiedliwe, są cztery główne płaszczyzny nierówności:
 społeczno-kulturowy - nierówności przejawiają się w zjawisku przemocy symbolicznej lub
gwałtu symbolicznego,
 w wymiarze ekonomicznym - nierówność polegająca na nierównej wymianie ekonomicznej,
nieekwiwalentnej,
 w wymiarze politycznym - nierówność oddziaływań politycznych, asymetria presji
politycznej,
 w wymiarze środowiska przyrodniczego lub ekologii - nierówność polega na zjawisku
redeployment (przerzucanie).

Rekonstrukcja paradygmatu zależności wymaga pewnych zabiegów porządkujących i przyjęcia kilku

zasad typologizacji. G. Palma wyróżnił trzy orientacje wewnątrz tej szkoły zależności. Pierwszą z nich
nazwał teorią zacofania Ameryki Łacińskiej, drugą z kolei traktował jako próbę przeformułowania
dawniejszych idei i koncepcji ECLA. Ostatniej wreszcie nadał miano orientacji metodologicznej,
umożliwiającej analizę konkretnej sytuacji zależności.

Wydaje się, iż w obrębie tak szeroko traktowanej teorii zależności można wyróżnić trzy istotne nurty i
orientacje. Najwcześniej ukształtowała się koncepcja całkowitego uzależnienia i zdominowania Trzeciego
Świata. Od samego początku towarzyszyło teoretykom przekonanie, iż spośród owych przyczyn
najistotniejsza jest zależność Ameryki Łacińskiej, Afryki i Azji od najlepiej rozwiniętych krajów globu. Ten
pierwszy okres w teorii zależności wieńczyła koncepcja wymiany nierównej i nierównej akumulacji w
skali światowej. Badacze tzw. „subimperializmu” dostrzegli postępujące rozwarstwienie w obrębie
Trzeciego Świata oraz przyśpieszony rozwój niektórych krajów Ameryki Łacińskiej i Azji. Nie mogli zatem
wspierać teoretyków ortodoksyjnych utrzymujących, iż relacje między krajami wysoko rozwiniętymi i
zacofanymi zawsze i nieuchronnie wiodą do „rozwoju niedorozwoju” tych ostatnich. Teoria
subimperializmu miała krótki żywot i zastąpiona została różnorakimi odmianami teorii systemu
światowego. Dowiódł on, że zależność Trzeciego Świata od państw wysoko rozwiniętych nie jest wcale
tak jednostronna i zupełna; wskazał również, że niektóre państwa Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji nie są
wobec niej całkowicie bezradne.

Podstawową przyczyną polaryzacji świata oraz pojawienia się kapitalizmu centralnego i peryferyjnego,
państw rozwiniętych i zacofanych była zależność kolonialna i najnowsza jej wersja (neokolonializm).

Podstawowymi kategoriami pojęciowymi paradygmatu zależności są : „rozwój”, „rozwój zależny”,

„społeczeństwo zależne”. Pierwszy z tych terminów „dependyści” pojmują jako ewolucyjny, niestadialny
oraz wieloliniowy i dywergentny (różnicujący) proces zmian społecznych. Ewolucyjny bo oparty na
trendach sekularnych, wydłużony zatem w czasie; wieloliniowy bo przybierający odmienne w
poszczególnych elementach systemu światowego, i dywergentny, bo prowadzący do zgoła odmiennych
rezultatów w centrum, na peryferiach i półperyferiach.

„Sytuacja zależności” - jak określał ją T. dos Santos - wymaga zatem istnienia co najmniej dwóch
partnerów. Są nimi dwie grupy państw cechujące się różnymi układami gospodarczymi, zróżnicowanymi
sposobami wytwarzania dóbr i ich rozdziału, zajmujące różną pozycję w hierarchii politycznej świata,
znajdujące się na różnych poziomach zaawansowania cywilizacyjnego, wreszcie należące do odmiennych
systemów kulturowych, aksjologicznych i normatywnych. Do sytuacji zależności dochodzi wówczas, gdy
jedno z państw zajmuje pozycję dominującą, drugie zaś podporządkowaną.

Zaprzeczeniem rozwoju zależnego jest rozwój współzależny. Cechuje go względnie ekwiwalentna, choć
nie zawsze proporcjonalna wymiana ekonomiczna między państwami, taka organizacja ich polityki
wewnętrznej i zagranicznej, która jest korzystna dla konkretnych krajów, ich partnerów czy nawet
społeczeństwa globalnego, oraz wszechstronne przenikanie rozmaitych wzorów i wartości kulturowych
między narodami.

Pojęcie „wymiana nierówna” wprowadził u schyłku lat sześćdziesiątych A. Emmanuel a upowszechniał je

również S. Amin. Nierówna wymiana stanowi rezultat zróżnicowania płac realnych; przy czym płace te są
niższe w krajach peryferyjnych, wyższe zaś w państwach centrum.

Przeprowadzając selektywną industrializację Trzeciego Świata, kraje zachodnie przekazują trzem

zacofanym kontynentom gałęzie pracochłonne (tania siła robocza), energo- i surowcochłonne,
zanieczyszczające naturalne środowisko (tzw. brudne technologie). Ów proces, zwany w literaturze
anglosaskiej redeployment, ma inicjować nowy ład ekonomiczny.

W sferze politycznej rozwój zależny przejawia się w asymetrycznych presjach i oddziaływaniach. Rządy
krajów centralnych po okresie bezpośredniego sprawowania władzy nad peryferiami nadal wywierają na
nie mniej lub bardziej wyraźne naciski, narzucając im niekiedy lub sankcjonując „rządy kleptokratyczne”.

Rozwój zależny dokonuje się również na poziomie kultury i instytucji, a jego najistotniejszym przejawem
jest w tym przypadku „gwałt symboliczny”. Polega on na stale ponawianych próbach przekazania
Trzeciemu Światu obcych mu systemów ideologicznych i doktrynalnych, szeroko rozumianych wartości i
norm oraz instytucji zrodzonych w europejskich kręgach kulturowych. Gwałt symboliczny może
prowadzić do częściowego, a niekiedy i całkowitego zatracenia tożsamości kulturowej.

Już zatem około 1640 roku świat dość wyraźnie dzielił się na trzy strukturalnie zależne elementy: kraje
rdzenia, kraje peryferii i półperyferii. Całościowo ujmowany świat jest głęboko zróżnicowany i nierzadko
dystanse gospodarcze, polityczne czy kulturowe, dzielące poszczególne państwa oraz ich ugrupowania,
w wyniku wewnątrz systemowych interakcji mogą się powiększać. Współcześnie świat jest w istocie
systemem naczyń połączonych i obejmuje trzy komplementarne elementy strukturalne: rdzeń czyli
światowe centrum, półperyferie, wreszcie peryferie. Nigeria, Gabon i Czad kwalifikowane są zgodnie do
grupy państw peryferyjnych, choć wiadomo, że dystans cywilizacyjny, jaki je dzieli, jest znaczny, a siła
sprawcza na światowej scenie nieporównywalna. Podobne zróżnicowania, zachowując wszelkie
proporcje, występują również w grupie państw centrum, do których należą z jednej strony: USA, Francja,
Niemcy i Dania, a z drugiej strony pozostająca poza unijnymi strukturami Szwajcaria.

Rdzeń tworzą najlepiej rozwinięte państwa gospodarki rynkowej, zwłaszcza Japonia, Stany Zjednoczone i
kraje zachodnioeuropejskiego kręgu cywilizacyjnego. Państwa rdzenia generują nowe techniki i
technologie, eksportowane później do pozostałych krajów, przodują w nauko chłonnych gałęziach
wytwórczości, w badaniach naukowych, posiadają duże rynki wewnętrzne, wysoko kwalifikowaną siłę
roboczą i dysponują silnymi organizacjami politycznymi. Z kolei w skład półperyferii wchodzą średnio
rozwinięte kraje gospodarki rynkowej i europejskie państwa postkomunistyczne. Dostarczają do
centrum wyroby relatywnie nisko przetworzone, importując jednocześnie kapitały, technologie i wzory
organizacyjne. Z peryferii z kolei kupują surowce i wyroby najmniej przetworzone, oferują średnio
zaawansowane technologie czy niezbyt wyrafinowane towary. Ostatnim elementem strukturalnym
systemu światowego są peryferie czyli kraje „Trzeciego, Czwartego i Piątego Świata”. Regiony te
dostarczają surowców i towarów najniżej przetworzonych, cechuje je zacofanie techniczno-
technologiczne, brak wysoko kwalifikowanej siły roboczej, silnych organizmów politycznych i brak
dużych rynków wewnętrznych.

3 TEORIA: TEORIA ROZWOJU ALTERNATYWNEGO (endogennego, lokalnego, oddolnego)

Teoria ta wyrosła na krytyce teorii modernizacji i zależności. Optymizm „modernistów” jest niczym nie
uzasadniony, a ich twierdzenie o stałym aczkolwiek powolnym doganianiu krajów przodujących przez
dawne państwa Trzeciego świata uznano za jeden z wielu mitów tworzonych i podsycanych przez naukę
europejską. Odrzucono jednocześnie twierdzenia o imperatywnym charakterze procesów
modernizacyjnych. Prawie jednocześnie odchodzono od ortodoksyjnej teorii zależności, która nie w pełni
uwzględniała wewnętrzne uwarunkowania zacofania i rozwoju. Nie uwzględniała też w wystarczającym
stopniu postępującego rozwarstwienia w obrębie Trzeciego świata i zróżnicowanego charakteru
stosunków między poszczególnymi krajami centrum i peryferii.

Przyjmuje się, że najstarsze i starsze wersje tych koncepcji oparte na P.S. Sorokina zasadzie zmiany
immanentnej eksponowały przede wszystkim wielość wewnętrznych czynników rozwojowych, a nowsze
i najnowsze w sposób szczególny nobilitują społeczności lokalne, pojmowane jako główni aktorzy i
promotorzy zmian. Z wielkiego systemu filozoficznego M.K. Gandhiego zaczerpnięto przede wszystkim
ideę „dobrej niepodległości” (swaradż). Jest to całkowita niezależność od obcej kontroli i całkowita
niezależność ekonomiczna. Swaradż to stan, w którym nie lekceważy się dobra nawet najniższego
spośród synów Indii. Z koncepcją swaradżu wiąże się bezpośrednio idea samowystarczalności i
autonomii gospodarczej (swadesi). W teoriach rozwoju endogennego występują wyraźne nawiązania do
najbardziej znanych idei M.K. Gandhiego: „niezadawanie gwałtu i walki bez przemocy”, „wierności
prawdzie”, „odmowy współpracy” oraz „obywatelskiego nieposłuszeństwa” (wykład: polega na tym że
jeśli obywatele uważają że procesy rozwojowe są źle przygotowane, zorganizowane to mają prawo
protestować ale bez gwałtu na innych). Teoretycy rozwoju endogennego odwołują się również do idei
E.F. Schumachera. Broniąc tego, co „małe”, Schumacher broni ludzkiego wymiaru rozwoju, wolnego od
gigantyzmu fetyszyzowanego w dotychczasowej ideologii wzrostu, która przeniknęła do wszystkich
systemów społecznych. Jest on więc zwolennikiem wartościowania technologii, czyli dostosowania ich
do konkretnych warunków kulturowych i ekologicznych. Schumacher akceptuje rolę jednostki w
przezwyciężaniu nędzy i zacofania.

Kategorycznym imperatywem wszystkich wizji rozwoju endogennego jest dysocjacja; pojęcie to oznacza
bowiem pożądane rozerwanie (lub ograniczenie) więzów łączących kraje Trzeciego Świata z krajami
rozwiniętymi. Chodzi tutaj o pewną reorientację stosunków Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej z państwami
centralnymi, a także o podkreślenie wagi relacji w obrębie Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej oraz
poszczególnych regionów tych trzech zacofanych kontynentów. Termin „dysocjacja” ma i drugie
znaczenie - odnosi się do obiektywnych sprzeczności występujących wewnątrz pewnego społeczeństwa i
w jego stosunkach z innymi społeczeństwami. Sprzeczności te należy eliminować lub co najmniej
ograniczać, a dobrym punktem wyjścia takich działań miała być realizacja założeń Nowego
Międzynarodowego Ładu Informacyjnego i Ekonomicznego.

Podejmowanym przez kraje zacofane próbom rozluźnienia związków z krajami centralnymi mają
towarzyszyć zabiegi prowadzące do wyraźniejszej samodzielności tych państw i „kolektywnego liczenia
na własne siły”. Istota kolektywnego liczenia na własne siły ma polegać na stałym wywieraniu przez
Trzeci Świat połączonej presji politycznej i gospodarczej na kraje rozwinięte. Realizacja tak zakreślonej
polityki zbiorowej samodzielności wymaga zintegrowania co najmniej trzech elementów: woli, zdolności
i władzy. Wola polega na mobilizacji niezbędnych środków instytucjonalnych i materialnych w skali
poszczególnych krajów, regionów, kontynentów i całego Trzeciego Świata. Pojęcie zdolności odnosi się
do wypracowania wspólnej procedury negocjacyjnej w stosunku do światowego centrum, nieodzownej
do wprowadzenia przyjętej strategii w życie. Władza zaś ma umożliwiać narzucanie konkretnych sankcji
lub oferowanie realnych korzyści państwom pertraktującym z Południem. Zbiorowa samodzielność musi
się opierać na dwóch nieodłącznych od siebie formach: współpracy i „syndykacie trzecioświatowym”.
Obie zaś mają wzmacniać zbiorową siłę Trzeciego Świata jako eksportera, importera i powinny
prowadzić do ustalenia wspólnej polityki państw zacofanych wobec przedsiębiorstw wielonarodowych.
Teoretycy rozwoju alternatywnego zakładają realizację kilku głównych celów. Najistotniejszym jednak
jest zaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka i grup ludzkich:

 szczególnie ważne jest utrzymanie przy życiu mieszkańców zagrożonych głodem i

niedożywieniem, a „priorytet priorytetów” stanowi zapewnienie dostaw wody pitnej i poprawa
warunków higienicznych,
 nieodzowny jest również wzrost produkcji żywności w skali lokalnej i krajowej, ideałem byłaby
pełna autarkia na tych dwóch poziomach,
 nie mniej ważne jest zapewnienie odzieży, głównie w wyniku ożywienia miejscowych rzemiosł
(krawiectwa, tkactwa),
 konieczne jest także przyśpieszenie tempa taniego budownictwa, opartego na lokalnej sile
roboczej, samopomocy, samo zaradności i miejscowych surowcach,
 istotne ma znaczenie poprawa opieki medycznej, co można osiągnąć dzięki lepszemu
rozmieszczeniu służb medycznych, ulokowanych przede wszystkim w ośrodkach stołecznych i
większych miastach, dzięki uczestnictwu społeczności lokalnych w budowie ośrodków zdrowia,
ciągłemu szkoleniu personelu miejscowego,
 ważna jest też poprawa warunków oświatowych, tworzenie szkół ludowych (lokalnych), lepsze
rozlokowanie kadr nauczycielskich,
 nieodzowne jest wreszcie pełniejsze wykorzystanie naturalnych źródeł energii, które stać się
winny istotnym czynnikiem postępu w warunkach lokalnych.

Z rejestru tych podstawowych, na wskroś humanitarnych i humanistycznych celów wynika pośrednio

istota samego rozwoju endogennego. Ma to być proces zachodzący przede wszystkim w skali
lokalnej, a dopiero później regionalnej, krajowej i kontynentalnej, organizowany samodzielnie,
zwłaszcza przez małe społeczności, i wykorzystujący umiejętności wchodzących w ich skład ludzi.

Zdaniem teoretyków rozwoju endogennego tożsamość kulturowa społeczeństw Trzeciego Świata i

europejskich państw postkomunistycznych zachwiana została w wyniku trwającego już dziesiątki lat
„gwałtu symbolicznego”. Najistotniejsze więc zadanie to jej restytucja i odzyskanie utraconej
autonomii kulturowej. Nader istotną rolę w owej walce przypisywano środkom masowego przekazu.
We wszystkich niemal koncepcjach rozwoju endogennego postulowano więc zmianę ładu
informacyjnego i komunikacyjnego.

Teoretycy rozwoju endogennego odchodzą zatem od dość wąskiego, technoekonomicznego

pojmowania rozwoju, w którym niedoceniano uwarunkowań kulturowych, a głównym miernikiem
sukcesu był rosnący „produkt narodowy brutto”. To szczególne eksponowanie elementów
społeczno-kulturowych sprawia, iż najbliższa istocie rozwoju endogennego byłaby kategoria
„pomyślność narodowa brutto” czy też „szczęście narodowe brutto”. Owa pomyślność nie jest
wszakże wartością samoistną, musi bowiem współwystępować z poszanowaniem tradycji i
zachowaniem tożsamości kulturowej. Wiadomo, że pewnych elementów najszerzej rozumianej
tradycji nie można pogodzić ze wzrostem ekonomicznym, który w warunkach Trzeciego Świata jest
szczególnie pożądany. Takie właśnie elementy składają się na przykład na „afrykański
antyekonomizm”. Pierwszą jego koncepcją jest utrwalona w tradycji tego kontynentu dbałość o
społeczny prestiż oraz uznanie. Drugą komponentę antyekonomizmu stanowi brak pojęcia „czas”
rozumianego jako wartość ekonomiczna. Ostatnim wreszcie komponentem antyekonomizmu jest
utrwalona w tradycji i przez nią sankcjonowana solidarność grup i zbiorowości społecznych.
Niezwykle ważnym wymogiem rozwoju endogennego jest zachowanie harmonii między
zachodzącymi zmianami i środowiskiem przyrodniczym. Stąd szczególna troska o umiejętne
korzystanie z naturalnych źródeł energii i nie zadawanie gwałtu przyrodzie. Najogólniej ujmując,
chodzi o rozwój społeczny ściśle skoordynowany z warunkami środowiska naturalnego, dzięki
któremu możliwie najpełniej korzysta się z jego zasobów, nie prowadząc do degradacji przyrody. W
istocie, rozwój ten ma być stałą interakcją czterech elementów: energii, technologii, organizacji
społecznej i kultury, której nieodłączną część stanowi środowisko naturalne.

Zarysowane dotychczas koncepcje rozwoju endogennego należy traktować jako zespoły dyrektyw i
wskazań dotyczących wielu dziedzin życia państwa zacofanego. Ich realizacja ma doprowadzić nie
tyle do „cudu gospodarczego” i radykalnych przeobrażeń społeczno-politycznych, ile raczej do zmian
o innym charakterze i zasięgu. Chodzi przede wszystkim o wyeliminowanie nędzy, niedożywienia i
apatii, o wzmocnienie roli drobnych producentów, a także tworzonych przez nich kooperatyw.

Rozwój lokalny nie jest wszakże alternatywą dla procesów globalizacyjnych, stanowi raczej ich
dopełnienie i odwrotnie.

Społeczność lokalna ma 94 różne definicje ale możemy jednak wyeksponować kilka konstruktywnych
cech społeczności lokalnych. Przede wszystkim są one przypisane do konkretnych miejsc.
Powszechnie dziś stosowaną w socjologii miasta dystynkcję między „miejscem” i „przestrzenią”
przeprowadził Yi-Fu Tuan. Przestrzeń jest w zachodnim świecie powszechnie przyjętym symbolem
wolności. Przestrzeń stoi otworem, sugeruje przyszłość i zachęca do działania. Zamknięta i
uczłowieczona przestrzeń staje się miejscem. W porównanie u przestrzenią, miejsce jest spokojnym
centrum ustalonych wartości. Miejsce to bezpieczeństwo, przestrzeń to wolność: przywiązani
jesteśmy do pierwszego i tęsknimy za drugą. Społeczności lokalne cechuje ograniczona liczba
aktorów, a zachodzące między nimi relacje mają charakter bezpośredni. Tych nielicznych aktorów
lokalnej sceny łączy pewna wspólnota celów i środków wynikająca ze wspólnoty życia codziennego.
Chodzi tutaj o zbiór wartości i norm opierających się w znacznym stopniu historycznym przemianom
i regulujących zachowania codzienne, ustalających ich rytmy czy cykle. Na koniec wreszcie,
społeczności lokalne charakteryzuje swoista autarkia i całe niemal życie tworzących je ludzi upływać
może w ich obrębie.

W procesach rozwoju lokalnego głównym podmiotem i animatorem zmian są niewielkie

społeczności. Ten właśnie typ rozwoju opiera się na wewnętrznym ich potencjale, całe lata
niedostrzeganym przez instytucje organizujące i promujące zmiany społeczne, gospodarcze,
polityczne oraz kulturowe w naszym kraju. Powszechnie przyjmuje się, że niezbędny warunek
takiego rozwoju stanowi partycypacja jednostek i wspólnot. Pojęcie to jest niejednoznaczne i
występuje przynajmniej w trzech znaczeniach. Po pierwsze, utożsamiane bywa z procesem
mobilizacji. Termin „mobilizacja” ma niezwykle szeroki zakres, gdyż obejmuje zarówno proces
mobilizacji społecznej, jak i politycznej. Pierwszy z nich polega na przygotowaniu i gotowości
społeczeństwa lub pewnych jego odłamów do zmiany ustalonego porządku społecznego czy
ekonomicznego i zastąpienia go porządkiem innym - lepszym bądź efektywniejszym. Mobilizacja
polityczna z kolei wiąże się najczęściej z istnieniem i działalnością grup ludzi, rządów, elit władzy,
parlamentów, grup nacisku, elit partyjnych, partii zmierzających do uzyskania poparcia społecznego
dla formułowanych programów, doktryn i ideologii. Po wtóre, partycypacja utożsamiana bywa z
decentralizacją władzy i zarządzania. Wiąże się przeto z cesją uprawnień przypisanych dotąd
instytucjom i organizacjom centralnym na rzecz instytucji i organizacji szczebla niższego, właśnie
lokalnego. Po trzecie wreszcie, partycypację postrzega się jako proces włączania do działań
społecznych ludzi dotąd zmarginalizowanych, pozbawionych władzy.

Lokalizm stanowi więc intelektualną i organizacyjną reakcję na procesy koncentracji, centralizacji, a

także standaryzacji zachodzące w społeczeństwach industrialnych i post industrialnych.

Szczególny szacunek musi budzić humanistyczna perspektywa i humanitarne przesłanie teorii

rozwoju endogennego. Człowiek bowiem jest w nich zarazem głównym podmiotem, jak i celem
rozwoju. Za nie mniej cenne należy uznać i to, że twórcy owych teorii dostrzegali znaczenie,
nierzadko lekceważonego, kulturowego wymiaru rozwoju. Sformułowali również postulaty
elementarnych reform społecznych, reorientacji wewnętrznej i międzynarodowej polityki
gospodarczej, dbałości o środowisko naturalne. Podkreślili też konieczność poszukiwania
alternatywnych stylów życia, wynikających z utrwalonej tradycji i tożsamości kulturowej.

Teorie rozwoju endogennego zawierają wyraźne postulaty rewindykacyjne w zakresie tzw. trzeciej
generacji praw. Prawa pierwszej generacji, wywalczone w wyniku rewolucji mieszczańskich, były
przede wszystkim prawami politycznymi czy ogólniej: polityczno-wolnościowymi. Prawa drugiej
generacji, stanowiące rezultat rewolucji socjalistycznych, sprowadzały się głównie do praw
społeczno-równościowych. Prawa najnowszej generacji, czyli „prawa narodu”, obejmują między
innymi: prawo poszczególnych krajów do rozwoju, do zdrowia ich obywateli, do własnej kultury i
tożsamości, do czystego środowiska. Najistotniejszym spośród owych praw narodu jest wspomniane
już prawo do rozwoju. Najogólniej ujmując, międzynarodowe prawo rozwoju - zespół zasad i norm,
które mają na celu stymulowanie działań przeciw niedorozwojowi gospodarczemu i społecznemu.

Analizując teorie rozwoju wewnętrznego, trudno nie dostrzec kilku wyraźnych mankamentów i
niedostatków. Przede wszystkim większość z nich ma wręcz liryczno-utopijny charakter i nie
uwzględnia światowych realiów gospodarczych ani politycznych. Szanse radykalnej „dysocjacji” są
więc niewielkie, choć nie można ich wykluczać.

Równie „liryczny” wydaje się postulat restytucji tradycji i tożsamości kulturowej. Wiadomo, że
zmiany i przeobrażenia, jakim uległy społeczności tradycyjne w okresie kolonialnym, umożliwiają w
praktyce odnowienie historycznych układów. Zostały one bowiem już bezpowrotnie zdeformowane,
a co gorsza, bardzo trudno dzisiaj określić, jakie elementy kultury były w przeszłości typowe dla
konkretnych ludów.

Zaskakujące z pewnością jest także żądanie współpracy korporacji międzynarodowych z rządami

krajów zacofanych w procesie likwidacji nędzy, analfabetyzmu, chorób, w wyrównywaniu deficytów
budżetowych itd. Owe korporacje mają wszak mimo wszystko komercyjny, a nie charytatywny
charakter i zainteresowane są głównie zyskiem.

Uderzający w wizjach rozwoju endogennego jest krótki horyzont czasowy niektórych programów,
zwłaszcza w zakresie tzw. potrzeb podstawowych. Mimo utopijnego i normatywnego charakteru
koncepcji rozwoju endogennego należy je oceniać pozytywnie.