Zalecenia Profilaktyki I Leczenia Odleżyn

Zalecenia
Leczenie Ran 2010;7(3–4):79–106

© Evereth Publishing, 2010
Zalecenia profilaktyki i leczenia odleżyn
1 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego Col- Grupa Robocza:

legium Medicum w Bydgoszczy UMK w To-
runiu
1S Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego Col- Maria T. Szewczyk1,2 | Maciej Sopata3 | Arkadiusz Jawień2
legium Medicum w Bydgoszczy UMK w To- Katarzyna Cierzniakowska1,2 | Justyna Cwajda-Białasik1
runiu, Studenckie Koło Naukowe Marek Kucharzewski4 | Maria Kózka5 | Lucyna Kiełbasa6 | Joanna Stafiej7
2 Katedra i Klinika Chirurgii Ogólnej Collegium
Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu
Karolina Pietras1S | Aleksandra Popow1 | Lidia Harenda8 | Grażyna Wawrzyńska9
3 Katedra i Klinika Medycyny Paliatywnej Anna Łabuńska2 | Renata Wasik10 | Danuta Miałkowska11 | Paulina Mościcka2
Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu Elżbieta Mierzejewska12 | Maria Burzyńska12 | Gabriela Marek13
4 Katedra i Oddział Kliniczny Chirurgii Ogól- Agnieszka Babińska14 | Elżbieta Brzozowska15 | Wioletta Dwojak16
nej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego Gabriela Chmiel17 | Elżbieta Mrozińska17 | Brygida Zwierzchowska18
w Katowicach
5 Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego Colle- Anna Gabrielczak18 | Irena Pawłowska19 | Czesława Kiełpikowska20
gium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskie- Renata Śliwińska21 | Sławomira Michalak2 | Helena Pietroń22 | Bogdan Koziarski23
go w Krakowie
6 Szpital Wojewódzki w Olsztynie
7 Szpital Uniwersytecki Nr 1 w Bydgoszczy
Koordynator Zaleceń:
8 Oddział Intensywnej Terapii i Anestezjolo-
}} Dr hab. med. Maria T. Szewczyk, Szpital Uniwersytecki Nr 2 im. dr. J. Biziela,
gii Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego
ul. Ujejskiego 75, 85-168 Bydgoszcz, Tel.: (52) 365 52 32, Fax: (52) 365 57 82,
w Toruniu
e-mail: mszewczyk@cm.umk.pl
9 Przychodnia na Szwederowie w Bydgoszczy
10 Oddział Radioterapii i Regionalne Centrum
Onkologii w Bydgoszczy
11 Klinika Endokrynologii i Chorób Wewnętrz- Rozwój nauk i technologii medycznej umożliwia stosowanie coraz to lepszych metod
nych Uniwersyteckiego Centrum Medycz- diagnostycznych i leczniczych, co przyczynia się do wydłużenia egzystencji populacji
nego w Gdańsku ludzkiej. Ludzie żyją dłużej, jednak starość często naznaczona jest skutkami chorób prze-
12 Regionalny Zespół Opieki Paliatywnej
wlekłych oraz ich powikłaniami. Jakość życia zależna od zdrowia zostaje zredukowana
Domu Sue Ryder w Bydgoszczy
13 Przychodnia Dan-Med Sp. z.o.o w Bydgosz- czynnikami wynikającymi z tych chorób. Jednym z takich czynników są odleżyny – nie-
czy zwykle trudne w leczeniu rany przewlekłe.
14 Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy Odleżyny wiążą się z przykrym dla chorego doświadczeniem bólu i cierpieniem, zarówno
w Toruniu w wymiarze fizycznym, jak i psychospołecznym. Od drugiej połowy XX wieku prowadzo-
15 Wojewódzki Szpital Dziecięcy w Bydgoszczy
16 Wojewódzki Szpital Zespolony w Toruniu ne są badania nad etiologią i patogenezą odleżyn, poszukuje się skutecznych sposobów
17 Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psy- zapobiegania i leczenia ran odleżynowych. Mimo to, wciąż jeszcze jesteśmy dalecy od
chicznie Chorych w Świeciu zrozumienia wszystkich mechanizmów związanych z powstawaniem i gojeniem się tych
18 SPZOZ, Przychodnia w Sadkach ran [1]. Wieloaspektowość odleżyn sprawia, że są one tematem otwartym dla dalszych
19 Oddział Intensywnej Terapii Uniwersytec-
poszukiwań, badań i dyskusji.
kiego Centrum Medycyny Morskiej i Tropi-
kalnej w Gdyni W niniejszym opracowaniu przedstawiono usystematyzowaną wiedzę na temat odle-
20 Bydgoska Medyczna Przychodnia Centrum żyn: omówiono przyczyny powstawania i czynniki ryzyka odleżyn, stopnie i klasyfikacje
Sp. z o.o. kliniczne zaawansowania odleżyn, zasady profilaktyki przeciwodleżynowej oraz zasady
21 Zakład Opieki Zdrowotnej MSWiA w Byd- leczenia odleżyny jako rany przewlekłej oparte na strategii TIME.
goszczy
22 Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Lu-
blinie
23 NZOZ „PRO VITA”, Ryjewo
Leczenie Ran 2010;7(3–4)
Zalecenie 1. II, leczeniu związanym z chorobą nowotworową,

tj. chemioterapii, radioterapii, terapii steroidowej, an-
tybiotykoterapii i innych;
Ocena stanu biopsychospołecznego chorego − przebytych operacjach;
i ustalenie indywidualnego planu opieki − nadwrażliwości na leki lub składniki pokarmowe.
pielęgniarskiej adekwatnie do poziomu ryzyka Inną metodą zbierania danych o chorym jest obserwacja.
lub fazy rozwoju odleżyny Podczas zbierania wywiadu można również, wraz z leka-
rzem prowadzącym, przeprowadzić badanie pielęgniarskie.
Proces pielęgnowania jako naukowa metoda pracy pielę- Szczególną uwagę należy zwrócić na [2, 4, 7]:
gniarki cechuje się wieloetapowością. Brak w praktyce pie- • stan skóry: w starszym wieku skóra staję się sucha,
lęgniarskiej zastosowania tej metody uniemożliwia planowe cienka, co zwiększa ryzyko jej uszkodzenia i w kon-
realizowanie opieki nad chorym. Według World Health sekwencji powstania odleżyny; ocenia się stan na-
Organization (WHO) proces pielęgnowania musi zawie- wodnienia skóry, napięcie, wilgotność, intensywność
rać świadome zamierzenia, powtarzalne na każdym etapie wydzielania potu, lokalizację i wielkość zmian patolo-
i oceniające rezultaty tych działań. Wyróżnia się cztery etapy gicznych, tj. wykwity skórne, zabarwienia, odparzenia,
procesu pielęgnowania, a w każdym z nich następujące po macerację, owrzodzenia, rany;
sobie fazy [2–6]. • stan paznokci na kończynach górnych i dolnych;
• dane dotyczące układu pokarmowego:
Etap I. Rozpoznanie stanu pacjenta i środowiska − stan jamy ustnej (bez zmian, suchość, grzybica, ob-
łożenie języka, owrzodzenie, zmiana smaku),
Faza 1. Gromadzenie danych o pacjencie i jego środowisku − stosowana dieta, zwyczaje dietetyczne,
− stan uzębienia, protezy zębowe,
Realizację tej fazy należy rozpocząć w momencie przy- − łaknienie (prawidłowe/wzmożone/obniżone),
jęcia chorego do zakładu opieki zdrowotnej. Jedną z metod − sposób podaży pokarmu: żywienie dojelitowe
zbierania informacji o chorym jest wywiad z nim samym. (zgłębnik żołądkowy, gastrostomia, jejunostomia),
Jeśli z przyczyn chorobowych kontakt z chorym jest nie- żywienie pozajelitowe,
możliwy, wiarygodnym źródłem danych może być jego ro- − częstość i charakter wypróżnień (data ostatnie-
dzina lub opiekunowie [2, 4, 7]. go wypróżniania, zaparcia, biegunki, defekacja po
Pytania mają na celu zebranie między innymi: uprzedniej enemie, obecność przetoki jelitowej,
− danych ogólnych, tj. imię, nazwisko, wiek, miejsce za- nietrzymanie zwieracza odbytu),
mieszkania (jednocześnie dokonuje się oceny stanu − obecność objawów ze strony układu pokarmowe-
świadomości chorego); go, tj. wymioty (jaka treść: pokarmowa, kałowa
− danych o charakterze subiektywnym (jakościowym), – z jelita cienkiego„żywa krew”, fusowata, brunatna
takich jak np. dolegliwości bólowe, występowanie ob- – zastoinowa, zielona, żółta – żółciowa), nudności,
jawów gastrycznych (np. zgaga, nudności). zgaga, odbijanie, wzdęcia;
Metodą pomiarów zgromadzone zostają dane o charak- • dane z zakresu układu krążenia:
terze obiektywnym (ilościowe), w tym: podstawowe para- − zabarwienie skóry: zasinienie, bladość, zażółcenie,
metry życiowe, tj. temperatura ciała chorego, ciśnienie tętni- − obecność i lokalizacja obrzęków (uogólnione, stałe,
cze krwi, tętno, saturacja krwi, liczba oddechów, masa ciała okresowe);
(udokumentowane np. w Karcie Gorączkowej Pacjenta). − ucieplenie kończyn;
Analiza dokumentacji medycznej i dotychczasowej histo- • dane z zakresu układu oddechowego:
rii choroby pacjenta pozwala zgromadzić również informa- − oddech: prawidłowy, przyspieszony, zwolniony,
cje o: przez nos, przez usta, tor brzuszny, tor piersiowy,
− chorobach przebytych i/lub współistniejących (w przy- tor mieszany, stridor,
padku ryzyka rozwoju odleżyn znaczące będą m.in.: − duszność: spoczynkowa, wysiłkowa, atak paniki,
cukrzyca typu II, nadciśnienie tętnicze krwi, choroby − kaszel: suchy/wilgotny, obecność zalegania wydzie-
obwodowego układu krążenia, niewydolność odde- liny w drogach oddechowych,
chowa, anemia, choroby nowotworowe, reumatoidalne − obecność plwociny: brak, śluzowa, pienista, ropna,
zapalenie stawów, zachorowanie na WZW, schorzenia krwista;
neurologiczne, np. stwardnienie rozsiane, paraplegia, • dane z zakresu funkcjonowania układu kostno-stawo-
tetraplegia); wo-mięśniowego (w tym przede wszystkim mobilność
− stosowanym leczeniu i lekach przyjmowanych i aktywność):
w przebiegu chorób przewlekłych, np. cukrzycy typu − zakres ruchomości w stawach,
80 © Evereth Publishing, 2010

Tabela 1.Przykład karty zmiany pozycji chorego z ryzykiem rozwoju odleżyny/z odleżyną.
DATA Brak możliwości
zmiany pozycji
Godzina Bok prawy Bok lewy Plecy Wózek Odmowa zmiany Brzuch
ciała – stan ciężki
pozycji
8:00
10:00
12:00
14:00
16:00
18:00
20:00
22:00
01:00
04:00
06:00
− ograniczenie lub brak aktywności ruchowej: unie- − węch: prawidłowy/zaburzony,

ruchomienie w jednej pozycji powoduje ucisk sku- − smak: prawidłowy/zaburzony/wyostrzony.
piony na daną powierzchnię ciała,
− występowanie niedowładów/porażeń; Faza 2. Usystematyzowanie i wnikliwa analiza zebranych
• dane z zakresu układu moczowo-płciowego: danych
− nietrzymanie zwieracza cewki moczowej: środo-
wisko wilgotne, kwaśny odczyn moczu powodują Wszystkie informacje dotyczące stanu zdrowia chorego
zmianę poziomu pH skóry, co może być przyczyną powinny być zanotowane w indywidualnej dokumentacji
maceracji naskórka, medycznej. Obserwacje pielęgniarskie najczęściej zapisuje
− obecność cewnika w pęcherzu moczowym lub cew- się w kartach pielęgnacyjnych, tzw. Historiach Pielęgnowa-
nika zewnętrznego (data założenia lub jego wymia- nia [7, 8]. Dostarczają one szczegółowych informacji uła-
ny), nadłonowego (od kiedy), urostomia, twiających stawianie diagnozy pielęgniarskiej. W praktyce
− częstość oddawania moczu, pielęgniarskiej, poza różnymi wariantami kart pielęgnacyj-
− ocena cech fizycznych moczu: barwa, przejrzystość, nych, wykorzystuje się również karty obserwacji chorych
woń, zagrożonych ryzykiem odleżyn, karty pielęgnacji chorego
− dolegliwości związane z oddawaniem moczu: pie- z raną przewlekłą, skale oceny ryzyka rozwoju odleżyn, do-
czenie; kumentację rejestru chorych z odleżynami i inne dostoso-
• dane dotyczące stanu psychicznego chorego: wane do profilu i potrzeb danego zakładu opieki zdrowot-
− orientacja co do własnej osoby, otoczenia i czasu: nej [7].
zadawanie pytań o dzień tygodnia, datę, imię, na- Przykład zmiany pozycji chorego z ryzykiem rozwoju
zwisko, odleżyny przedstawiono w Tabeli 1.
− sposób reakcji na hospitalizację: spokój, akceptacja,
lęk, agresja, Faza 3. Postawienie diagnozy (sformułowanie problemów
− sen, wypoczynek: przesypia całą noc, trudności zdrowotnych chorego)
w zaśnięciu, budzi się w nocy, koszmarne sny, lęki,
omamy, Na tym etapie wyodrębnia się diagnozę aktualną (np. od-
− zdolność chorego do percepcji bodźców (zwłasz- leżyna w stopniu II w okolicy krzyżowej z powodu długo-
cza bólowych sygnalizujących krytyczny moment trwałego zabiegu operacyjnego, obniżenia poziomu białka,
uszkodzenia tkanek wskutek ucisku, tarcia czy ograniczenia aktywności ruchowej i wyniszczenia w prze-
działania sił ścinających); biegu urazu wielonarządowego; odleżyna w stopniu I na pię-
• ocena zmysłów: cie lewej z powodu niedowładu kończyny) i potencjalną (np.
− słuch: brak/zachowany/niedosłuch/aparat słuchowy, możliwość wystąpienia odleżyn z powodu śpiączki; ryzyko
− wzrok: zachowany/niedowidzenie, okulary/soczewki, powstania odleżyn z powodu złamania miednicy i zastoso-
− równowaga ciała: zachowana/brak/zachwiana, wanej stabilizacji) [3, 7–10].
© Evereth Publishing, 2010 81

Tabela 2. Ocena ryzyka rozwoju odleżyn – skala Doreen Norton.

Stopień Oceniany parametr Punktacja
4 pkt. 3 pkt. 2 pkt. 1 pkt
I Stan fizyczny Dobry Dość dobry Zły Bardzo zły
II Stan świadomości Pełna Apatia Zaburzona Śpiączka
III Aktywność, zdolność Chodzi samodzielnie Chodzi z pomocą Siedzi Brak
przemieszczania się
IV Stopień samodzielności Pełna Lekko ograniczona Bardzo ograniczona Brak
przy zmianie pozycji ciała
V Nietrzymanie moczu i kału Nie występuje Sporadycznie Nietrzymanie moczu Nietrzymanie moczu i kału
Etap II. Ustalenie indywidualnego planu pielęgnowania Etap IV. Ocena realizacji planu opieki przez pielęgniarkę
Indywidualny plan pielęgnowania uściśla, co i w jaki spo- − Faza 1. – analiza wyników pracy pielęgniarskiej.
sób powinno być zrobione dla pacjenta (środowiska), przez − Faza 2. – formułowanie oceny.
pacjenta lub przy pacjencie, aby można było osiągnąć stan Ostatni etap procesu pielęgnowania zawiera syntetyczne
uznany za optymalny. Stan ten zostaje wyrażony w posta- spojrzenie na działania podejmowane przez pielęgniarki
ci celu opieki pielęgniarskiej. Właściwe realizowanie zadań ustalone na początku procesu i porównanie ich z efektem
wynikających z celu opieki wiąże się również ze świadomym końcowym. Ocena obejmuje porównanie aktualnego stanu
doborem zespołu osób i odpowiedniego sprzętu. chorego ze stanem wyjściowym i ustalonymi oczekiwaniami
Na etap ten składają się następujące fazy: wyników opieki. Na tym etapie ocenia się np. czy zminima-
− Faza 1. – ustalenie celu opieki, np. ograniczenie wpły- lizowano ryzyko rozwoju odleżyny, czy uzyskano poprawę
wu czynników ryzyka wystąpienia odleżyny; zapobie- warunków i dynamiki gojenia rany, czy zmniejszył się wy-
ganie rozwojowi rany odleżynowej i jej zmniejszenie. sięk z rany lub stopień odleżyny, czy uległ poprawie poziom
− Faza 2. – dobieranie osób i metod niezbędnych do re- jakości życia chorego z odleżyną terminalną.
alizacji celów opieki (np. sprzęt pomocniczy, materace
przeciwodleżynowe, opatrunki specjalistyczne). O poziomie jakości świadczonej opieki w dużej mierze decyduje
trafne rozpoznanie. Dobra diagnoza problemu pozwala precy-
− Faza 3. – formułowanie planu opieki. W indywidual-
zyjnie określić rodzaj wymaganej i oczekiwanej pomocy, jej cel
nym planie opieki należy precyzyjnie określić: osobę oraz zakres. Diagnoza powinna obejmować zarówno aktualne, jak
odpowiedzialną za wykonanie czynności, jak często i potencjalne problemy zdrowotne chorego, ich genezę i możliwe
należy czynności wykonywać, jakie metody i środki zo- skutki. Tak postawiona diagnoza przeciwstawia się schematom
staną wykorzystane w opiece nad chorym [7, 9, 11, 12]. i rutynie, jest gwarancją indywidualizacji opieki pielęgniarskiej.
Konkretne działania planowane są w oparciu o rozpoznany stan,
Etap III: Realizowanie planu opieki pielęgniarskiej a nie o przesłanki intuicyjne. Uwzględniają one również możliwo-
ści chorego w radzeniu sobie z chorobą i zapewnieniu samoopie-
ki. Chory i/lub jego rodzina aktywnie uczestniczą w procesie pielę-
Kolejny etap polega na zastosowaniu w praktyce ustalo- gnowania i mają świadomość współodpowiedzialności za zdrowie
nego wcześniej planu pielęgnowania i składa się z następu- i wyniki leczenia.
jących dwóch faz:
− Faza 1. – wiąże się z gotowością pielęgniarki do reali-
zacji celów procesu pielęgnowania i jego realizacją. Zalecenie 2.
− Faza 2. – oznacza gotowość chorego do współpracy
z pielęgniarką na etapie realizacji procesu pielęgnowania.
Podejmowane przez pielęgniarkę działania ukierunkowane Ocena ryzyka rozwoju odleżyn w oparciu
na pacjenta i środowisko powinny być zgodne z ustalonym o standaryzowane narzędzia predykcyjne
wcześniej planem. –punktowe skale oceny ryzyka rozwoju odleżyn
Pielęgniarka realizuje świadczenia wobec chorego w for-
mie: Trudności w leczeniu odleżyn oraz ich następstwa zdro-
− realizacji zaleceń lekarskich; wotne i psychospołeczne wymagają wprowadzenia systemu
− pielęgnacji chorego w zakresie utrzymania higieny zintegrowanej profilaktyki i identyfikacji chorych z grupy
ciała, pielęgnacji skóry, odżywiania; ryzyka [11, 13]. Nowoczesny schemat postępowania obej-
− przygotowania do samoopieki i samopielęgnacji; muje trzy składowe. Pierwszą i podstawową zasadą pre-
− edukacji rodziny. wencji jest identyfikacja osób zagrożonych rozwojem odle-

żyn i oszacowanie poziomu ryzyka. Kolejnym krokiem jest Tabela 3. Ocena ryzyka rozwoju odleżyn – skala Waterlow.
wprowadzenie odpowiedniego systemu profilaktyki wobec Czynnik ryzyka Parametr oceny Punktacja
chorych z ryzykiem rozwoju odleżyn. U chorych z już wy- Budowa ciała Średnia 0
stępującą odleżyną wdraża się również leczenie miejscowe
Powyżej średniej 1
i pielęgnację rany [11, 14].
Otyłość 2
System taki umożliwia wczesne rozpoznanie chorych
Wychudzenie 3
zagrożonych wystąpieniem odleżyny i objęcie ich opieką
Stan skóry Zdrowa 0
przeciwodleżynową. Jest to o tyle ważne, że większość odle-
Bibułkowata 1
żyn (nawet do 70%) rozwija się we wczesnym okresie unie-
ruchomienia, najczęściej w pierwszych dwóch tygodniach Sucha 1
hospitalizacji. Badania wykazały, że kompleksowe działa- Obrzęknięta 1

nia ograniczające wpływ czynników etiologicznych mogą Lepka (temperatura) 1
zmniejszyć ryzyko wystąpienia odleżyny nawet o 50% [15]. Przebarwiona 2
Najbardziej popularną metodą wyodrębnienia chorych Pęknięta 3
narażonych na wystąpienie odleżyn jest ocena punktowa, Płeć/wiek Mężczyzna 1
dokonana w oparciu o standaryzowane narzędzia predyk- Kobieta 2
cyjne – punktowe skale oceny ryzyka rozwoju odleżyn. Ska- 14–49 lat 1
le analizują obecność wybranych (najczęściej tzw. „dużych”) 50–64 lata 2
czynników ryzyka i stopniują ich „natężenie” za pomocą 65–74 lata 3
wartości punktowych. Każdy chory, oceniony w oparciu 75–80 lat 4
o skalę, uzyskuje określoną liczbę punktów, wskazującą na
81 lat i powyżej 5
poziom ryzyka rozwoju odleżyny [13, 16–19].
Wypróżnienie Pełne/cewnikowanie 0
Najczęściej używaną skalą oceny ryzyka wystąpie-
Okresowe nietrzymanie moczu 1
nia odleżyn i zarazem najstarszą jest skala Doreen Nor-
Cewnikowanie/nietrzymanie 2
ton (1962) [13, 20, 21]. Skalę oceny według Doreen Norton kału
przedstawiono w Tabeli 2.
Nietrzymanie moczu i kału 3
Natężenie poszczególnych czynników ryzyka ocenia się
Operacje Ortopedyczne poniżej pasa, 5
w skali czterostopniowej (1–4 pkt.), a następnie sumu- kręgosłupowe
je wszystkie uzyskane punkty. Wynik poniżej 14 punktów Trwające powyżej 2 godzin 5
wskazuje na zagrożenie powstaniem odleżyn. Wynik wyższy Zdolność ruchowa Pełna 0
uznaje się za korzystny. Maksymalnie chory może uzyskać Niepokój ruchowy 1
20 punktów.
Apatia 2
W oparciu o powyższą skalę powstała rozbudowana i za-
Ograniczona 3
stosowana 1985 roku w Musgrove Park Hospital w Wielkiej
Wyciąg chirurgiczny 4
Brytanii Skala Waterlow (Tabela 3).
Wózek inwalidzki 5
W skali tej końcowy wynik należy interpretować następu-
Apetyt Przeciętny 0
jąco:
− mniej niż 10 punktów – brak ryzyka, Słaby 1
− 10–14 punktów – niskie ryzyko, Cewnik nosowo-żołądkowy 2
− 15–19 punktów – wysokie ryzyko, Tylko płyny 2

− 20 punktów i powyżej – bardzo wysokie ryzyko. Niedożywienie tkanki Krańcowe wycieńczenie 8
Skalę Braden stworzono i po raz pierwszy zastosowano Zawał serca 5
w 1987 roku w Stanach Zjednoczonych. Skala została stwo- Schorzenie naczyń obwodo- 5
rzona w oparciu o przekonanie, że do powstania odleżyn wych
przyczyniają się dwa główne czynniki. Są to: czas trwania Anemia 2

i siła ucisku na narażone miejsca ciała oraz tolerancja skóry Palenie tytoniu 1
na wpływ tych bodźców [16]. Skala Braden w wersji orygi- Choroby neurologiczne Cukrzyca, stwardnienie rozsia- 4–6
i inne ne, uszkodzenie naczyniowo-
nalnej zawiera szczegółowy opis natężenia poszczególnych
mózgowe, paraplegia
bodźców, dzięki czemu zniesione zostaje ryzyko subiekty-
Przyjmowane leki Cytostatyki, duże dawki stero- 4
wizmu w interpretacji takich sformułowań, jak np. „mo- idów, leki przeciwzapalne
bilność częściowo ograniczona” lub „zły stan odżywienia”.
Autorzy podają również definicję każdego z ocenianych
czynników ryzyka (np. przez mobilność rozumieją zdolność

Tabela 4. Skrócona wersja skali Braden.

Czynnik ryzyka Stopień natężenia danego czynnika
1 2 3 4
Percepcja bodźców Całkowicie ograniczona Ograniczona Lekko ograniczona Niezaburzona
Wilgotność skóry Stale wilgotna Wilgotna Czasami wilgotna Rzadko wilgotna
Mobilność Całkowicie ograniczona Bardzo ograniczona Częściowo ograniczona Prawidłowa
Aktywność Całkowite unieruchomienie Częściowe unieruchomienie Czasami chodzi Chodzi często
w łóżku (na wózku)
Stan odżywienia Zły Nieodpowiedni Odpowiedni Prawidłowy
Tarcie, siły ścinające Stale Okresowo Nie występują
do samodzielnej kontroli i zmiany pozycji ciała). Złożoność jak: stan neurologiczny chorego (porażenia, niedowłady),
skali sprawia, że mimo dobrych właściwości predykcyjnych, łaknienie i drogę podaży pokarmów, wiek chorego oraz
w Polsce jest ona stosowana rzadziej w porównaniu z inny- temperaturę ciała (Tabela 6). Spośród leków zwiększają-
mi skalami [13, 16, 17, 22] (Tabela 4). cych ryzyko rozwoju odleżyn, w klasyfikacji CBO znalazły
W skali Braden chory maksymalnie może uzyskać 23 punk- się kortykosteroidy, antykoagulanty, leki przeciwbólowe,
ty. Im niższa ocena, tym większe ryzyko powstania odleży- nasenne i przeciwnowotworowe oraz antybiotyki. Dodat-
ny. Graniczną punktacją jest uzyskanie 18 punktów. kowym czynnikiem wpływającym na wynik punktacji jest
Skala Douglas uwzględnia podobne czynniki ryzyka obecność i sposób leczenia cukrzycy. Skala obejmuje punk-
jak skala Norton. Dodatkowo oceniany jest również stan tację od 0 pkt. (w przypadku braku zaburzeń) do 3 pkt.
odżywienia chorego, obecność dolegliwości bólowych oraz (w przypadku największego nasilenia zmian). Maksymal-
stan skóry. Maksymalnie chory może uzyskać 24 punkty. na liczba punktów wynosi 30 i oznacza najwyższe ryzyko.
Wartość 18 punktów stanowi wartość graniczną i oznacza Punktacja wskazująca na obecność ryzyka rozwoju odleżyn
zwiększone ryzyko powstania odleżyn. Im mniejsza liczba mieści się w przedziale 8–30 pkt. [13].
punktów, tym większe prawdopodobieństwo rozwoju odle-
żyn [23] (Tabela 5).
W skali według Dutch Consensus Prevention of Bed- Zalecenie 3.
sores (CBO) pod uwagę bierze się takie czynniki ryzyka
Zaleca się, aby pierwszą ocenę czynników i poziomu ryzyka roz- Kompleksowa ocena czynników ryzyka rozwoju
woju odleżyn z zastosowaniem skali punktowej przeprowadzić odleżyn
jak najwcześniej po przyjęciu chorego w oddział. Weryfikacja
pierwotnej oceny powinna odbywać się nie rzadziej niż co 24–48
Odleżyna to ograniczone uszkodzenie skóry i głębszych
godzin, szczególnie w pierwszych tygodniach hospitalizacji, kiedy
powstaje najwięcej odleżyn (około 90% rozwija się w pierwszych tkanek prowadzące do ich obumierania, ubytku i w konse-
dwóch tygodniach unieruchomienia). kwencji owrzodzenia. Powstaje jako następstwo miejsco-
Ocena punktowa z zastosowaniem skal jest najprostszym i za- wych zaburzeń ukrwienia spowodowanych długotrwałym
razem najskuteczniejszym sposobem identyfikacji chorych za- lub powtarzającym się uciskiem na ciało chorego [9, 14, 17,
grożonych odleżynami i objęcia ich kompleksową profilaktyką 23–25].
przeciwodleżynową. Stosowane narzędzie powinno być proste Z przeprowadzanych dotychczas badań wynika, że naj-
i łatwe w użyciu, dostosowane do specyfiki oddziału i charakte-
ru leczonych w nim jednostek chorobowych (ostre, przewlekłe).
częstszym i najważniejszym czynnikiem przyczynowym
Dobre narzędzie charakteryzuje się wysoką czułością (odsetek roz- rozwoju odleżyn jest hipokinezja, na którą składają się ogra-
poznań prawdziwie dodatnich) i swoistością (odsetek rozpoznań niczenia aktywności ruchowej i mobilności [17, 25–27].
prawdziwie ujemnych). Oba te parametry należy monitorować, Ich następstwem jest działanie sił mechanicznych – ucisku,
ponieważ są one zmienne w oddziałach o różnej specyfice. Należy tarcia i ścinania – miejscowo zaburzających mikrokrążenie
je stale oceniać i systematycznie weryfikować przydatność narzę- i powodujących niedotlenienie i niedożywienie, a w konse-
dzia w danym oddziale.
kwencji martwicę tkanek. Znamienne dla rozwoju odleżyn
Właściwy wybór i zastosowanie skali oceny ryzyka rozwoju odle-
żyn ułatwia również wczesne wykrywanie zmian w stanie zdrowia są dwie składowe sił mechanicznych – wartość działającego
chorych, którzy początkowo uzyskali niski wskaźnik ryzyka. Daje ciśnienia oraz czas ekspozycji [23–25, 28]. Ciśnienie śród-
to szansę weryfikacji i szybkiej zmiany celów opieki w sytuacji miąższowe, które zaburza perfuzję tkankową musi prze-
wzrostu ryzyka i konieczności włączenia lub rozszerzenia zakresu kraczać wartość ciśnienia panującego w mikrokrążeniu.
działań przeciwodleżynowych. W zdrowych naczyniach włosowatych ciśnienie wynosi

Tabela 5. Punktowa ocena ryzyka rozwoju odleżyn – skala Douglas.

Czynniki ryzyka Stopień oceny danego czynnika
4 3 2 1 0
1 Stan odżywienia (Hb) Dieta pełnowarto- Dieta niewłaściwa Tylko płyny Żywienie pozajelitowe
ściowa lub Hb poniżej 10 g%
2 Aktywność Chodzi samodzielnie Chodzi z trudnością Porusza się tylko na Stale pozostaje
wózku inwalidzkim w łóżku
3 Czynność zwieraczy Pełna czynność zwie- Sporadyczne mocze- Nietrzymanie moczu Całkowite nietrzyma-
odbytu i cewki mo- raczy nie się nie moczu i stolca
czowej
4 Ból Brak bólu Ból śladowy Okresowo Związany z ruchem Stały ból lub dyskom-
fort
5 Stan skóry Skóra niezmieniona Skóra sucha, cienka, Uszkodzenia po- Uszkodzenia tkanek
zaczerwieniona wierzchniowe głębokich lub jamy
Stan świadomości Pełna przytomność Apatia Stupor Brak współpracy Śpiączka
i świadomość
Tabela 6. Skala oceny ryzyka rozwoju odleżyn według Dutch Consensus Prevention of Bedsores (CBO).
Oceniany parametr 0 1 2 3
Stan psychiczny Dobry Obojętność, przygnębienie, Głęboka depresja, objawy Stupor, śpiączka
dezorientacja, lęk psychotyczne, splątanie,
apatia
Stan neurologiczny Prawidłowy Śladowe objawy ubytkowe, Zaburzenia czucia, niedo- Hemiparesis (×3), paraplegia
osłabienie siły mięśniowej wład połowiczy średniego poniżej Th6 (×3)
stopnia, dotyczy dwóch
kończyn (×2)
Zdolność przemieszczania Dobra Niewielkie ograniczenie, Leżący przez większość dnia, Stale leżący
się chodzi z pomocą, chodzi poza łóżkiem tylko w celu
przez cały dzień lub więk- umycia się i zmiany pościeli,
szość dnia, pacjent na wózku całymi dniami siedzi w fotelu
inwalidzkim ze sprawnymi
kończynami górnymi
Stan odżywiania Dobry Średni, nie jadł przez kilka Zły, nie jadł ponad tydzień, Wyniszczenie jak u pacjen-
poprzednich dni wymioty, biegunka tów w fazie terminalnej
choroby nowotworowej
Sposób odżywiania Zjada samodzielnie lub jest Odżywianie pozajelitowe Karmiony przez sondę, bez Całkowity brak odżywiania
karmiony przez sondę, ma apetytu
dobry apetyt
Czynność zwieraczy odbytu Dobra Sporadyczne nietrzymanie Nietrzymanie moczu i/lub Całkowite nietrzymanie
i cewki moczowej moczu stolca, cewnik moczu i stolca
Wiek Poniżej 50 lat Powyżej 50 lat Powyżej 60 lat Powyżej 70 lat
Temperatura ciała Poniżej 37,5 °C Powyżej 37,5 °C Powyżej 38,5 °C Powyżej 39 °C lub poniżej
35,0 °C
Leki Żadne Kortykosteroidy, nasenne, Przeciwbólowe, uspokajają- Antybiotyki dożylne
antykoagulanty ce, przeciwnowotworowe,
(nie dotyczy Calciparinu) antybiotyki doustne
Cukrzyca Nie ma Tylko na diecie Dieta i leki doustne Dieta i insulina
około 32 mmHg, w środkowej części włośniczek to około Siły mechaniczne, w tym ucisk, należą do najważniej-
20 mmHg, ciśnienie żylne to około 12 mmHg. Każda war- szych, ale nie jedynych czynników przyczynowych rozwoju
tość ucisku przewyższająca powyższe ciśnienie powoduje odleżyn. Odleżyny mają charakter złożony, są ranami o etio-
miejscowe zmiany w mikrokrążeniu. Znaczące jest też kry- logii wieloczynnikowej. Każde zaburzenie stanu zdrowia
terium czasu. Obserwowano zależność pomiędzy szybko- zmniejszające wytrzymałość powłok ciała, w tym skóry, po-
ścią powstawania i rozległością odleżyn a czasem ekspozycji średnio zwiększa ryzyko rozwoju odleżyn. Nie sposób wy-
na ucisk. Nieprzerwanie działające ciśnienie szybciej prowa- mienić wszystkich czynników ryzyka, ale te najważniejsze
dziło do rozwoju odleżyn, niż wysokie ciśnienie przerywa- zostały wyodrębnione w postaci tzw. „dużych czynników”
ne [23, 25]. ryzyka (Tabela 7) [23, 29, 30].

Pozostałe czynniki ryzyka rozwoju odleżyn podzielono Profilaktyka jest najtańszym i najbardziej opłacalnym z działań
na wewnętrzne (zależne od chorego) i zewnętrzne (niezależ- medycznych. Obejmuje ona szereg kompleksowych działań i za-
biegów prowadzących w efekcie do zmniejszenia ryzyka rozwoju
ne od chorego). Szczegółowe dane zamieszczono w Tabeli 8.
odleżyny, a w sytuacji ich pojawienia się do poprawy warunków
gojenia rany. Rodzaj działań profilaktycznych ustalany jest indywi-
Stosowanie punktowych narzędzi predykcji ułatwia identyfikację dualnie w odniesieniu do każdego chorego. Może on jednak zale-
chorych zagrożonych rozwojem odleżyn, ale nie wskazuje wszyst- żeć od warunków panujących w danej placówce, jej wyposażenia
kich możliwych czynników przyczynowych. Odleżyny mają złożo- i sprzętu znajdującego się w dyspozycji [14]. Brak nowoczesnego
ną, wieloczynnikową etiologię, dlatego ocenę punktową zawsze sprzętu pomocniczego nie zwalnia z obowiązku prowadzenia
należy uzupełnić o dokładną ocenę i badanie kliniczne. adekwatnych działań przeciwodleżynowych. Proste metody profi-
laktyki również mogą być skuteczne, jeśli są konsekwentnie stoso-
wane. Nie należy z nich rezygnować, nawet jeśli są czasochłonne.
Zalecenie 4.
cie uzależnienia chorych unieruchomionych, wpływają na
Wdrożenie wielokierunkowej profilaktyki obniżenie samooceny i poczucia godności. Ograniczają ich
przeciwodleżynowej fizyczne i społeczne funkcjonowanie, czasem są nawet przy-
czyną niesprawności [11].
Odleżyny są bardzo poważnym problemem klinicznym. Częstość występowania ran odleżynowych sprawia,
Stanowią też swego rodzaju osobistą tragedię chorego, po- że stanowią one swego rodzaju dylemat na skalę społeczną.
nieważ są źródłem przykrych emocji, cierpień, prowadzą do W krajach wysoko rozwiniętych leczenie odleżyn wymaga
licznych powikłań i zakażeń. Odleżyny zwiększają poczu- dużego nakładu finansowego: w Stanach Zjednoczonych
Tabela 7. Charakterystyka tzw. „dużych” czynników ryzyka rozwoju odleżyn.
Czynniki ryzyka Działanie, następstwa Przykład stanów wywołujących

Ucisk – Odpowiada za działanie ciśnienia prostego na tkanki i wzrost ci- – Unieruchomienie
śnienia śródmiąższowego – Spadek aktywności
– Powstają, gdy tkanki ulegają ściśnięciu między podłożem a wy- – Zmniejszona mobilność
niosłościami kostnymi – Paraliż, niedowłady
– Konsekwencją działania ciśnienia prostego jest spadek perfuzji, – Śpiączka
niedotlenienie i niedożywienie tkanek – Zaburzenia czucia
Siły ścinające – Powodują skręcenie i zamkniecie naczyń włosowatych – Niewłaściwa technika przenoszenia/zmiany pozycji ciała chorego
– Powstają wówczas, gdy skóra pozostaje nieruchoma w stosunku – Niedostateczna stabilizacja pozycji ciała (np. chory w pozycji sie-
do podłoża dzącej/półsiedzącej zsuwa się w dół pod wpływem ciężaru wła-
snego ciała)
Tarcie – Powstaje w wyniku oporów przy ruchu dwóch stykających się po- – Niewłaściwa technika przenoszenia/zmiany pozycji ciała chorego
wierzchni, w tym wypadku powierzchni ciała chorego i bielizny – Urazy dynamiczne
Stan skóry – Działanie wilgoci na zewnętrzną barierę ochronną naskórka: – Nietrzymanie moczu (brak cewnika)
zmiana fizjologicznego pH powierzchni skóry w kierunku zasa- – Nietrzymanie stolca
dowego, zniszczenie powłoki białkowo-lipidowej, zniszczenie – Nadmierna potliwość
warstwy rogowej naskórka, płatowe oddzielanie się naskórka, – Wysięk z rany
zniszczenie fizjologicznej flory kolonizującej skórę – Niedostateczna pielęgnacja i ochrona skóry
– Zmiany związane z procesem starzenia się skóry: utrata elastycz- – Podeszły wiek
ności (spadek ilości włókien kolagenowych), ścieńczenie, wysu-
szenie skóry, wzrost podatności na urazy
Stan odżywienia – Spadek miejscowego odżywienia tkanek narażonych na ucisk – Zmniejszona podaż kalorii i białka
– Ścieńczenie i zmiany trofiki skóry – Spożycie <60% należnej dziennej racji pokarmowej
– Spadek masy mięśniowej – Przewlekłe zakażenie
– Osłabienie, apatia – Silnie wydzielająca rana
– Obniżenie odporności – Choroby wyniszczające (np. nowotwór)
– Anoreksja starcza
– Nietolerancja żywienia enteralnego
– Leki obniżające łaknienie i przyswajanie pokarmów
Stan fizykalny – Osłabienie, apatia, spadek aktywności – Choroba podstawowa
– Bezpośredni/pośredni wpływ na unieruchomienie – Choroby współistniejące
– Wyniszczenie/kacheksja – Wiek
– Zmiany inwolucyjne w tkankach – Leczenie choroby podstawowej/chorób współistniejących
– Śpiączka neurologiczna/farmakologiczna
Stan psychiczny – Niemożność decydowania/podejmowania decyzji
– Osłabienie aktywności fizycznej
– Brak motywacji do leczenia i podejmowania aktywności

Tabela 8. Czynniki zewnętrzne i wewnętrzne ryzyka odleżyn.

Czynniki zewnętrzne [11, 17, 19, 28, 31]: Uzasadnienie/mechanizm powstania odleżyn
– Niewłaściwa temperatura i wilgotność otoczenia – Niska temperatura i niska wilgotność wysusza skórę, wysoka temperatura
– Zabieg operacyjny trwający dłużej niż 2 godziny, szczególnie u osób star- zwiększa potliwość skóry
szych z chorobami serca i naczyń oraz z cukrzycą – Twarde podłoże, unieruchomienie – zwiększony ucisk, zwiększony metabo-
– Niewłaściwa technika zmiany pozycji ciała lizm, spadek perfuzji tkankowej, hipotermia
– Stosowane przez chorego leki psychotropowe, przeciwbólowe i uspokajające – Zwiększenie siły tarcia
– Palenie papierosów – Zmniejszenie mobilności chorego
– Używanie przez chorego bielizny osobistej i pościelowej z materiałów synte- – Zaburzenia w ukrwieniu
tycznych nie przepuszczających powietrza i krochmalonej – Bielizna syntetyczna zwiększa wilgotność skóry, krochmal powoduje zagię-
– Nieodpowiedni poziom opieki nad chorym: zaniedbania pielęgnacyjne wy- cia oraz pochłania roztocza, które zwiększają ryzyko zakażenia rany
nikające z braku dostatecznej wiedzy na temat profilaktyki przeciwodleży- – Przekroczenie czasu i/lub siły ucisku
nowej, unikanie częstej zmiany pozycji ułożeniowej chorego; nieodciążenie
miejsc narażonych na ucisk, brak czystości i suchości skóry, brak indywidual-
nego programu profilaktyki, brak dokumentacji
– Brak środków, sprzętu do pielęgnacji chorego i leczenia odleżyn: brak sprzę-
tu wspomagającego ułożenie chorego, brak środków pomocniczych stabili-
zujących pozycję ciała (wszelkiego rodzaju udogodnienia w postaci podkła-
dów, klinów itp.); nieumiejętne stosowanie specjalistycznych opatrunków
bądź ich brak
Czynniki wewnętrzne [1, 11, 18, 26–29, 31, 32] Uzasadnienie/mechanizm powstania odleżyn
– Obniżenie stężenia białka w surowicy, szczególnie hipoalbuminemia – Obniżenie ciśnienia osmotycznego krwi i w konsekwencji obrzęk śródmiąż-
– Niskie ciśnienie skurczowe krwi, niskie stężenie hemoglobiny i żelaza szowy
– Stan skóry chorego – Zmniejszenie perfuzji tkanek i tolerancji na zwiększony ucisk, zmniejszona
– Płeć tolerancja na niedotlenienie
– Wiek – Skóra bibułkowata, sucha, zmacerowana częściej predysponuje do urazów
– Nadmiar lub niedobór masy ciała i zakażeń
– Zaburzenia ze strony układu nerwowego: stwardnienie zanikowe boczne – Kobiety dwukrotnie częściej są narażone na ryzyko powstania odleżyn,
(SLA), stwardnienie rozsiane (SM), udar mózgu, uszkodzenie rdzenia kręgo- ze względu na rodzaj skóry, która jest cieńsza i bardziej delikatna
wego (paraplegia, tetraplegia, hemiplegia), demencja starcza – Proces starzenia się powoduje nieodwracalne zmiany w organizmie człowie-
– Zaburzenia ze strony układu krążenia: miażdżyca, anemia ka, w tym m.in.: osłabienie funkcji ochronnej skóry, zmniejszenie aktywności
– Zaburzenia ze strony układu oddechowego: duszność (przyjęcie pozycji pół- ruchowej, występowanie jednocześnie wielu chorób
siedzącej umożliwiającej lepsze oddychanie), rozedma płuc, gruźlica, prze- – Nadwaga powoduje zwiększenie ucisku w tych miejscach, gdzie tkanka
wlekłe stany zapalne płuc i oskrzeli kostna położona jest pod cienką warstwą tkanki podskórnej; w przypadku
– Zaburzenia związane z układem pokarmowym niedowagi brak odpowiedniej tkanki podskórnej prowadzi do wzmożonego
– Zaburzenia związane z aparatem ruchu: czasowe bądź trwałe unierucho- nacisku powierzchniowego
mienie spowodowane schorzeniem ortopedycznym, reumatoidalnym zapa- – Zaburzenia czucia
leniem stawów – Zmniejszenie elastyczności naczyń krwionośnych
– Nietrzymanie moczu i/lub stolca – Niechęć chorego do zmiany pozycji ciała
– Zaburzenia związane ze zdrowiem psychicznym: depresja, apatia – Wyniszczenie: najczęściej występujące u chorych na nowotwory, objawia-
– Gorączka jące się brakiem apetytu, przekładające się na utratę masy ciała; niepra-
widłowa dieta – brak odpowiedniej podaży białka, witamin, makro- i mi-
kroelementów (Fe); niewłaściwa masa ciała – wychudzenie lub nadwaga;
zaburzenia związane z wiekiem starszym – brak odczuwania pragnienia
(odwodnienie) i łaknienia (niedożywienie)
– Zmniejszony zakres ruchomości w stawach, zmniejszenie elastyczności mię-
śni, osłabiona siła mięśniowa; zmniejszona mobilność
– Zwiększona wilgotność i maceracja skóry
– Zmniejszone poczucie dbania o własne ciało (samozaniedbanie)
– Zwiększone zapotrzebowanie metaboliczne, zwiększona potliwość i wilgot-
ność skóry
koszt taki wynosi powyżej 7 miliardów dolarów, w Australii Zalecenie 4.1.: Indywidualne ustalenie miejsc
– 350 milionów dolarów, w Wielkiej Brytanii suma ta mieści najbardziej narażonych na ucisk u chorego
się w wartości około 420 milionów funtów. unieruchomionego
W procesie pielęgnowania chorych istotne znaczenie
mają działania prewencyjne i profilaktyczne, których reali- Odleżyna może powstać w każdym miejscu ciała podda-
zacja polega na rozpoznawaniu stanów zagrożenia zdrowia, nym działaniu ucisku, zwłaszcza tam, gdzie występuje cien-
a następnie planowaniu i podejmowaniu działań zapobie- ka warstwa pomiędzy tkanką kostną a skórą. Najczęściej
gawczych i pielęgnacyjnych. W odniesieniu do odleżyn odleżyny powstają w tzw. niskich punktach, czyli miejscach
obserwuje się pozytywne zmiany. Coraz częściej dostrzega położonych znacznie poniżej osi ciała. Wyróżnia się około
się znaczenie działań profilaktycznych, niekiedy bardziej 22 miejsc newralgicznych, narażonych na wystąpienie od-
znaczących niż cała wiedza dotycząca nowoczesnych metod leżyn:
leczenia już powstałych ran [28]. 1. kość krzyżowa,
2. kość ogonowa,

Wewnętrzna
Wewnętrzna
strona kolan
strona kostek
Tył Łopatki Łokcie Kość Pięty

głowy ogonowa
Uszy Ramiona Biodra Zewnętrzna Zewnętrzna

strona kolan strona kostek
Ryc. 1. Ryzyko powstania odleżyn w pozycji na plecach. Ryc. 2. Ryzyko powstania odleżyn podczas leżenia w pozycji bocznej.
3. guzy kulszowe, w pozycji leżącej. Ciśnienie międzypowierzchniowe (tj. ci-

4. krętarze większe, śnienie pomiędzy skórą a podłożem) w okolicy guzów kul-
5. boczna powierzchnia kości udowej, szowych wynosi wówczas około 100 mmHg (dla porówna-
6. boczny brzeg stopy, nia – w pozycji leżącej najniższe punkty ciała poddane są
7. kostka boczna stopy, działaniu ciśnienia rzędu 40–60 mmHg). Ciśnienie w głę-
8. nasada kości strzałkowej, bi tkanek jest jeszcze wyższe. Należy mieć świadomość,
9. żebro, że chorzy unieruchomieni w pozycji siedzącej są naraże-
10. kość ramienna, ni na powstanie pierwszych zmian już po upływie około
11. ucho, 15 minut [11, 25].
12. łokieć,
13. pięta, Zalecenie 4.2.: Ograniczenie wpływu sił
14. kręgosłup, mechanicznych na tkanki
15. łopatka,
16. tył głowy, Zgodnie z analizą czynników ryzyka, długotrwały ucisk,
17. palce stopy, tarcie oraz siły ścinające w największym stopniu przyczy-
18. rzepka, niają się do powstania zmian odleżynowych. Najprostszym,
19. krocze-moszna, a zarazem najbardziej znaczącym sposobem ograniczenia
20. żebro przyśrodkowe, ucisku jest zmiana pozycji ciała chorego w łóżku nie rzadziej
21. mostek, niż co dwie godziny. Dokładny, maksymalny czas bezpiecz-
22. kość policzkowa. nego przebywania w jednej pozycji nie jest znany. Jest on
Siły ucisku działają w miejscach w pobliżu wyniosłości indywidualnie zmienny, adekwatnie do pozostałych czynni-
kostnych i tam jest ich największa kumulacja. Dlatego też ków ryzyka rozwoju odleżyn. Oczywistym jest fakt, że np.
odleżyny powstaną nie tylko w pozycji leżącej na plecach osoba starsza, wyniszczona z powodu wieloukładowego ob-
(Ryc. 1), ale i siedzącej i leżącej bocznej, jak przedstawiono razu chorób i niedożywienia, wymaga zmiany pozycji czę-
na Ryc. 2–3. ściej niż osoba młoda, unieruchomiona z powodu złamania
W schemacie przedstawionym na Ryc. 1 widoczne są kończyny [11, 33].
okolice, które wyraźnie mają kontakt z podłożem, a więc Odstępy czasowe należy zatem ustalać indywidualnie
działa na nie siła jednostajnego ucisku. W pozycji ułożenio- dla każdego chorego, adekwatnie do jego stanu kliniczne-
wej na plecach największy ucisk dotyczy: okolicy krzyżowej go [14]. Chorzy korzystający z wózka inwalidzkiego rów-
(kość ogonowa, kość krzyżowa) – 43%, pięty –19%, krętarzy nież powinni regularnie zmieniać pozycję siedzenia i unosić
kości udowych – 12%, potylicy – 11%, kości bocznych – 6%, ciężar ciała co około 15–20 minut, by chwilowo odciążyć
guzów kulszowych – 5%. miejsca poddane uciskowi. W sytuacji, gdy nie jest to moż-
U osób w pozycji siedzącej największy ucisk wywiera- liwe, czas przebywania w pozycji siedzącej nie powinien być
ny jest na: kość krzyżową, kość ogonową, guzy kulszowe dłuższy niż 2–3 godziny.
(Ryc. 3). W pozycji siedzącej i półsiedzącej ucisk wywie- Poprawna zmiana pozycji ciała i zapewnienie właściwego
rany na guzy kulszowe jest znacznie większy niż w innych ułożenia wymaga stosowania następujących zasad:
pozycjach ułożeniowych. Wynika to z różnic stosunku − pozycja leżąca na plecach: kończyny dolne powinny
ciężaru ciała do powierzchni ciała mającej kontakt z pod- być proste, bez rotacji zewnętrznej w stawach bio-
łożem. W pozycji siedzącej cały ciężar spoczywa na nie- drowych; głowa powinna być przedłużeniem tułowia;
wielkiej powierzchni, dlatego naciski jednostkowe na sie- kończyny górne – z lekką elewacją zabezpieczającą
dzisku wózka lub krzesła są ponad dwukrotnie większe niż przed obrzękiem;

Ręce
Pośladki
Pięty
Ryc. 3. Ryzyko powstania odleżyn podczas siedzenia na wózku. Ryc. 4. Łóżko fluidalne.
− pozycja leżąca na boku (w sytuacjach trudnych stosuje Badania wykazały, że wysoką skutecznością w profi-
się ułożenie na boku pod kątem 30°): głowa powinna laktyce przeciwodleżynowej charakteryzują się materace
być oparta na poduszce, plecy podparte klinem, wał- dynamiczne zmiennociśnieniowe, zasilane powietrzem
kiem lub poduszką; kończyny dolne oddzielone poza pomocą specjalnego kompresora [35]. Pneumatyczna
duszkami; stawy biodrowe, łokciowe, kolanowe i bio- pompa wtłacza powietrze do komór materaca i co pewien
drowe – zgięte; czas zmienia jego rozdział pomiędzy nimi. W efekcie po-
− pozycja leżąca na brzuchu (stosowana wyłącznie woduje to naprzemienne zmniejszenie ucisku, ukrwienie
u chorych wydolnych oddechowo): głowa powinna i masaż tych części ciała, które stykają się z materacem. Za-
być lekko zwrócona w bok, pod uda podkłada się po- awansowane systemy przeciwodleżynowe potrafią zreduko-
duszkę przeciwodleżynową. wać wartość ciśnienia międzypowierzchniowego nawet do
Przemieszczanie chorego powinno się odbywać z zacho- 10 mmHg [11, 34]. Najlepsze materace statyczne nie zapew-
waniem jego bezpieczeństwa, przy jednoczesnym zapobie- niają tak dużej redukcji ciśnienia. Zmniejszają one ucisk,
ganiu uszkodzeniom często delikatnej skóry. W tym celu ale nie zmniejszają ciśnienia międzypowierzchniowego do
zaleca się stosowanie sprzętu pomocniczego, takiego jak ła- wartości poniżej 32 mmHg.
twoślizgi, podnośniki, pasy stabilizujące i transmisyjne oraz Najwyższy stopień skuteczności mają tzw. łóżka fluidalne,
zintegrowane systemy do przenoszenia chorych. Ogranicza- w których chory leży jakby „zawieszony” w strukturze mi-
ją one ryzyko tarcia i mikrouszkodzeń naskórka. kroskopijnych silikonowych kuleczek wprawianych w ruch
Stabilizacja uzyskanej pozycji ciała chroni przed jego zsu- przez system wielu dysz sterowanych komputerowo (Ryc. 4).
waniem się i działaniem bocznych sił ścinających, dlatego Rodzaj materaca należy dobierać indywidualnie, w zależ-
zaleca się stosowanie wałków, klinów i poduszek stabilizują- ności od stanu chorego, poziomu ryzyka rozwoju odleżyn
cych. Ważne jest również stosowanie sprzętu pozwalającego lub stopnia już występującej odleżyny (Tabela 9).
na prawidłowe rozproszenie ucisku – podkładki z plastycz-
nego żelu, futro lub owcza skóra, podpórki poliuretanowe Zalecenie 4.3.: Szczególna ocena stanu skóry
pod pięty i łokcie [14]. Stosowane w przeszłości udogodnie- całego ciała pacjenta – pielęgnacja skóry
nia styropianowe nie są zalecane z powodu ich właściwości
termoizolacyjnych. Skóra jest największym organem ludzkiego organizmu.
Zmiany pozycji ciała należy dokumentować, np. w 24-go- Pełni funkcję ochronną, ale jest również „obrazem” ogólnej
dzinnej karcie zmiany pozycji Lowthiana [14]. kondycji i stanu zdrowia, dlatego jej obserwacja pozwala
Kolejnym elementem prewencyjnym jest stosowanie określić stan całego organizmu. Przerwanie ciągłości skóry
sprzętu pomocniczego, takiego jak materace przeciwodleży- narusza jej zewnętrzną barierę ochronną i wiąże się z ryzy-
nowe różnych klas, dostosowane do stopnia zagrożenia. Spe- kiem uszkodzenia głębszych struktur. Skóra sucha, cienka,
cjalistyczne materace przeciwodleżynowe ograniczają rozwój bibułkowata, posiadająca cechy odwodnienia lub narażona
odleżyn nawet o 60% w porównaniu ze standardowymi mate- na nadmierne działanie wilgoci, obrzęknięta, z przebar-
racami szpitalnymi [33, 34]. Stosuje się je w celu zmniejszenia wieniami i pęknięciami jest szczególnie narażona na ryzy-
ciśnienia międzypowierzchniowego i tym samym ciśnienia ko odleżyn. Obserwacja skóry całego ciała podczas toalety
śródtkankowego do poziomów fizjologicznych. i w czasie zmiany pozycji ułożeniowej daje możliwość szyb-

Tabela 9. Charakterystyka wybranych materaców przeciwodleżynowych.

Rodzaj materaca Zalety Wady Wskazania
Statyczne
Piankowy, lateksowy – Rozkładają ciężar ciała chorego na – Niektóre charakteryzują się krótkim – Wczesna profilaktyka u chorych
Z gąbki poliuretanowej większej powierzchni i zmniejszają czasem eksploatacji (w warunkach z niskim ryzykiem rozwoju odleżyn
Żelowy ciśnienie jednostkowe (jednak nie szpitalnych są nieekonomiczne, – Profilaktyka i leczenie odleżyn
Wodny znoszą całkowicie wpływu ciśnie- mimo niskiej ceny jednostkowej) u chorych z niestabilnym złama-
Z siemienia lnianego/gryki nia na tkanki) – Charakteryzują je relatywnie niskie niem kręgosłupa
Powietrzny stałociśnieniowy – Dają wysoki, subiektywny komfort efekty terapeutyczne – W przebiegu znacznego obrzęku
leżenia – Materace z gąbki szybko miękną u chorych z zastoinową niewydol-
– Charakteryzują się niską ceną i tracą kształt (tzw. „efekt pamięci”), nością serca
– Najlepszy efekt dają materace wystające elementy kostne pe-
gąbkowe o otwartych porach, netrują w głąb gąbki, powodując
materace typu „jeż”, wodne i po- w ich okolicy wzrost ciśnienia
wietrzne, w których nie dochodzi i efekt kumulacji
do tworzenia tzw. „efektu pamięci” – Materac żelowy jest ciężki, żel ła-
two ulega dezorganizacji i wymaga
częstego ugniatania przed użyciem
– Materace, poduszki, podkłady
i inne udogodnienia styropianowe
posiadają właściwości termoizola-
cyjne, uniemożliwiają parowanie
ciepła i wody z powierzchni skóry,
zwiększają ryzyko maceracji
i uszkodzenia skóry (nie zaleca się
ich stosowania)
Dynamiczne:
Pęcherzykowe – Zbudowane są z systemu komór – Wysoka cena jednostkowa – Profilaktyka przeciwodleżynowa
automatycznie i naprzemiennie – W niektórych modelach głośna u chorych z niskim ryzykiem roz-
wypełnianych powietrzem – ciało praca pompy elektrycznej zmniej- woju odleżyn
chorego co kilka minut naprze- sza komfort leżenia
miennie podpierane jest w różnych – Obsługa pompy może wydawać się
punktach (podparte są tylko punk- skomplikowana
ty pod aktualnie wypełnionymi – Proste materace zmiennociśnie-
komorami, pozostałe są odciążone) niowe o uproszczonym systemie
– Zapewniają znaczne odciążenie zasilania nie zawsze usuwają cał-
i zniesienie ucisku do wartości kowicie efekt kumulacji, ponieważ
fizjologicznych w komorach odpompowana zosta-
– Cykliczna zmiana punktów podpar- je tylko część powietrza (pozostała
cia daje efekt masażu ciała część powietrza tylko zmniejsza
– Długi czas eksploatacji, co w warun- ucisk, ale nie znosi go całkowicie)
kach szpitalnych wiąże się z wysoką
ekonomicznością materaca
Rurowe (prosto-komorowe), – Istnieje możliwość wyjęcia jednej – Profilaktyka przeciwodleżynowa
trzysekcyjne i multisekcyjne lub więcej „rur” w miejscu najwięk- u chorych z wysokim ryzykiem
szego ucisku i/lub występowania rozwoju odleżyn
odleżyny – Leczenie odleżyn
Rurowe (komory o kształcie łzy – Ograniczają działanie sił tnących – Chorzy często przebywający w po-
lub litery V) zycji półsiedzącej w łóżku
Wielofunkcyjne (specjalne), – Zawierają mikrootwory zwiększa- – Profilaktyka i leczenie odleżyn
np. z systemem napowietrzania jące napływ świeżego powietrza, w przebiegu oparzeń, u chorych
ułatwiają parowanie ciepła i wody z cukrzycą i zaburzeniami krążenia
obwodowego
kiego rozpoznania ewentualnych nieprawidłowości i wcze- − odbiera bodźce ze środowiska zewnętrznego (narząd
sne wdrożenie działań zapobiegawczych. dotyku, ciepła, zimna),
Skóra zbudowana jest z następujących warstw (Ryc. 5): − uczestniczy w procesach wydalania i wydzielania,
− naskórek, − bierze udział w procesie termoregulacji organizmu,
− skóra właściwa, − wytwarza witaminę D,
− warstwa podskórna. − nadaje sobie odpowiedni kolor poprzez wytwarzanie
Funkcje skóry: melaniny, rozszerzanie naczyń krwionośnych i keraty-
− stanowi powłokę zewnętrzną ciała, nizację.
− pełni funkcję ochronną dla organizmu przed czynni- U chorych z ryzykiem rozwoju odleżyn i z już występują-
kami chorobotwórczymi, cymi odleżynami obserwuje się zaburzenie funkcji ochron-

np. preparaty z lanoliną, zawierające lipidy, kreatynę,

panthenol. Ich działanie utrzymuje się krótko, dla-
tego dla zachowania długotrwałego efektu koniecz-
na jest częsta aplikacja, każdorazowo po wykonaniu
5 toalety, a następnie co około cztery godziny (należy
6 unikać jednoczesnego stosowania preparatów w po-
2
staci pudru). Stosowanie specjalistycznych prepara-
10
4 tów ochronnych ma szczególne znaczenie w ochronie
skóry poddawanej macerującemu działaniu wilgoci
1 7
(np. przy nietrzymaniu moczu i stolca).
3 – Utrzymanie skóry w czystości i jej ochronę u chorych
z nietrzymaniem moczu i/lub stolca ułatwia stosowa-
nie i częste zmiany jednorazowych środków higienicz-
8
nych (pieluchomajtki) oraz stosowanie naczyń jedno-
9 razowych (kaczki, baseny).
– W celu ochrony skóry przed macerującym działaniem
Ryc. 5. Budowa skóry.
1 – gruczoł potowy; 2 – łodyga włosa; 3 – naczynia krwionośne; 4 – włókna i ko- wysięku z rany zaleca się stosowanie okluzyjnych opa-
mórki w skórze właściwej; 5 – ujście mieszka włosowego i gruczołu łojowego; trunków nowej generacji, takich jak np. błony poliure-
6– naskórek; 7 – skóra właściwa; 8 – warstwa tkanki tłuszczowej; 9 – warstwa
tanowe, cienkie płytki hydrokoloidów.
mięśniowa; 10 – gruczoł łojowy.
– Utrzymanie higieny w łóżku ułatwiają specjalne po-
włoki membranowe, szczególnie zalecane u chorych
z zaburzeniem funkcji zwieraczy odbytu i/lub cewki
nej skóry. Wymaga ona szczególnie troskliwej pielęgnacji. moczowej. Membrany charakteryzują się dobrą prze-
Działania pielęgnacyjne powinny skupiać się na kondycjo- puszczalnością powietrza i pary wodnej. Posiadają
nowaniu i regeneracji naturalnej bariery ochronnej naskór- powierzchnię redukującą tarcie i zapewniającą paro-
ka [36, 37]. wanie ciepła i wody, co chroni skórę przed przegrza-
Ogólne zasady pielęgnacji skóry obejmują między inny- niem i maceracją. Zaletą stosowania powłok mem-
mi [11, 14, 24, 28, 31, 34, 36, 37]: branowych jest również łatwe utrzymanie czystości
– Utrzymanie skóry całego ciała w czystości i suchości, w łóżku (są łatwo zmywalne, można je prać, dezynfe-
przy jednoczesnej ochronie przed nadmiernym wy- kować).
suszeniem. Skórę należy myć codziennie ciepłą wodą, W Tabeli 10 zestawiono prawdy i mity dotyczące pielę-
stosując środki, które skutecznie usuwają zanieczysz- gnowania chorych z ryzykiem rozwoju odleżyn.
czenia, ale nie naruszają powłoki białkowo-lipidowej.
Zaleca się hypoalergiczne środki myjące w formie Osłabienie fizjologicznych właściwości ochronnych skóry zmniej-
sza jej odporność na działanie endogennych czynników uszka-
emulsji lub żelu o łagodnym dla skóry poziomie pH
dzających, takich jak miejscowe niedokrwienie. Skóra pozba-
w granicach 4–7, zawierające w składzie substancje wiona naturalnego płaszcza białkowo-lipidowego, z uszkodzoną
nawilżające i natłuszczające. Tradycyjne mydła w kost- warstwą rogową naskórka czy zmienionym odczynem pH jest
kach nie nadają się do pielęgnacji suchej, wrażliwej bardziej podatna na mikrourazy, szybciej ulega uszkodzeniom
i/lub uszkodzonej skóry. Na ogół mają one pH wyższe i przerwaniu ciągłości. Występowanie czynników ryzyka wyma-
od naturalnego, sprzyjają alkalizacji i rozpuszczeniu ga zatem włączenia działań kompensacyjnych, które wyrównają
warstwy rogowej naskórka. Większość zawiera także niedobór składników bariery ochronnej. Utrzymanie integralności
skóry jest jednym z ważniejszych celów opieki medycznej u cho-
dodatkowe substancje drażniące i uczulające w po-
rych narażonych na ryzyko powstania odleżyny.
staci konserwantów, barwników i substancji zapacho-
wych. Dodanie kilka kropel oliwki pielęgnacyjnej do
kąpieli częściowo kompensuje wysuszające działanie Zalecenie 4.4.: Ocena i poprawa stanu
detergentów. odżywienia
– Stosowanie środków zmiękczających, zwiększających
poziom nawilżenia i zapobiegających dehydratacji Badania wykazały istotną zależność pomiędzy stanem
naskórka. Po dokładnym umyciu i osuszeniu skóry odżywienia a ryzykiem rozwoju odleżyn [38]. Najwięk-
(zwłaszcza w okolicach fałdów skórnych brzucha, pod szy wpływ ma niedostateczna podaż lub nieprawidłowe
piersiami i w okolicach intymnych) zaleca się aplika- wchłanianie białek i kalorii, tj. niedożywienie białkowo-
cję preparatów wspomagających regenerację naskórka energetyczne. Nie powoduje ono bezpośrednio powstania
i tworzących film ochronny na powierzchni skóry, odleżyny, ale jest przyczyną patologicznych stanów zwięk-

Tabela 10. Mity na temat pielęgnowania chorych z ryzykiem rozwoju odleżyn/z odleżyną.
Mit Prawda
Szare mydło Szare mydło jest najlepszym środkiem do mycia skóry wrażliwej, Szare mydło nie zawiera substancji zapachowych, barwników
narażonej na rozwój odleżyn i konserwantów, dlatego rzadko jest przyczyną uczuleń. Cha-
rakteryzuje się jednak wysokim pH, co sprzyja wysuszeniu skóry
i zmniejszeniu szczelności naskórkowej bariery ochronnej
Pudry, zasypki Stosowanie pudrów i zasypek pochłania nadmiar wilgoci z po- Nadmiar pudru może się grudkować, zatykać pory i podrażniać
wierzchni skóry i chroni ją przed maceracją skórę. Jednoczesne stosowanie pudrów i produktów natłuszcza-
jących, np. oliwki, wzmacnia ten efekt
Nacieranie spirytusem Nacieranie zaczerwienionej skóry alkoholem rozgrzewa i popra- Nacieranie skóry alkoholem zwiększa ryzyko maceracji, po
wia ukrwienie tkanek poddawanych uciskowi, zmniejsza ryzyko odparowaniu alkohol wysusza skórę i może ją podrażniać. De-
ich uszkodzenia i rozwoju odleżyny likatny masaż poprawia ukrwienie tkanek (masaż uwypukloną
dłonią o złączonych palcach), ale należy omijać okolice wynio-
słości kostnych i miejsca zdiagnozowane jako „nieblednące za-
czerwienienie tkanek” (zmiany w mikrokrążeniu są nieodwra-
calne) – masowanie delikatnych tkanek może prowadzić do ich
uszkodzenia i przyspieszyć rozwój odleżyny
Cewnik moczowy U chorych z nietrzymaniem moczu konieczne jest stosowanie Zakładanie cewnika moczowego nie powinno być postępowa-
cewnika moczowego, aby chronić skórę przed wpływem wilgoci niem rutynowym. Co prawda, chroni ono skórę przed mace-
i maceracją rującym działaniem wilgoci, ale wiąże się również z ryzykiem
powikłań moczowych wynikających z długotrwałego cewniko-
wania (np. zakażenie wstępujące). Skórę należy chronić poprzez
utrzymanie higieny (codzienna toaleta, dokładne osuszanie,
częsta zmiana bielizny, stosowanie podkładów jednorazowych
i naczyń – baseny, kaczki), stosowanie emolientów i preparatów
ochronnych na skórę oraz utrzymanie lekko kwaśnego odczynu
pH na powierzchni skóry
szających ryzyko rozwoju odleżyn, w tym m.in. utraty Zalecenie 5.

beztłuszczowej masy ciała, ścieńczenia podskórnej tkanki
tłuszczowej i atrofii mięśni, osłabienia, spadku mobilności
i apatii [33, 38, 39]. Ocena miejscowych cech rany odleżynowej
Niedożywienie zwiększa ryzyko rozwoju odleżyn pra- i postępowanie według strategii TIME
wie dwukrotnie, zwiększa stopień uszkodzenia tkanek, wy-
dłuża czas gojenia ran odleżynowych [40]. Interwencje medyczne w zakresie profilaktyki przeciw-
odleżynowej mogą obniżyć ryzyko i znacznie zmniejszyć
częstość występowania ran odleżynowych. Potwierdzono,
Szczególnie narażone na niedobory pokarmowe są osoby star-
sze, chorzy z wieloukładowym obrazem chorób oraz chorzy na że odleżyny mogą, ale nie zawsze muszą stanowić miarę jako-
nowotwory. Obecność rozległej, sączącej rany i przewaga kata- ści opieki. Fakt ten dowodzi, że mimo intensywnych działań
bolizmu u przewlekle chorych nasila stan niedożywienia, który prewencyjnych, u części chorych ryzyko powstania odleżyny
potem trudno odwrócić. Celem działań medycznych powinna być będzie się utrzymywać na wysokim poziomie i dojdzie do
profilaktyka zaburzeń i poprawa aktualnego stanu odżywienia rozwoju odleżyny. Działania profilaktyczne należy wówczas
poprzez: kontynuować z kilku powodów, m.in. w celu maksymalnego
− systematyczną ocenę stanu odżywienia (najprostsza i najlepiej
ograniczenia ogniska i rozległości uszkodzeń, dla poprawy
korelująca z rzeczywistym stanem odżywienia jest ocena opar-
ta na pomiarach antropometrycznych i behawioralnych); komfortu i jakości życia chorego oraz w celu stworzenia ko-
− zwiększenie podaży białka maksymalnie do 1,5 g/kg m.c./ rzystnych warunków gojenia powstałej odleżyny.
dobę; Dobór odpowiednich metod pielęgnowania i leczenia
− wyrównanie podaży kalorii do 25–30 kcal/kg m.c./dobę; miejscowego uzależniony jest od miejscowej charakterysty-
− stosowanie diety adekwatnej do stanu klinicznego, ale zbi- ki rany.
lansowanej pod względem podstawowych składników od-
Proces gojenia się rany to kompleksowo uporządkowany
żywczych, bogatej w witaminy i składniki mineralne (w miarę
możliwości doustna podaż pokarmów); i złożony proces biologiczny, który zachodzi jako następstwo
− optymalne nawodnienie (w miarę możliwości doustna podaż urazu w każdym żywym organizmie. Gojenie uszkodzonych
2 l płynów na dobę); tkanek może mieć charakter odnowy lub naprawy tkanek.
− stosowanie suplementacji witaminowej i mineralnej wyłącznie Odnowa zachodzi w wyniku fizjologicznego zużycia ko-
przy występowaniu wyraźnych objawów niedoboru poszcze- mórek oraz ich patologicznego zniszczenia na skutek urazu
gólnych składników.

lub przez proces chorobowy. Naprawa, inaczej proces re- Faza przebudowy (bliznowacenie)
peracji, polega na wypełnieniu ogniska zniszczenia blizną
łącznotkankową. Jest najdłuższym etapem gojenia rany, trwa od kilku do
Proces gojenia się rany przebiega w kilku następujących kilkunastu miesięcy. Rola zachodzących tu procesów jest
po sobie fazach [41–43]: często niedoceniana. Zewnętrzny wygląd pokrytej blizną
rany sugeruje zakończenie procesów gojenia. Wytrzymałość
Faza wysiękowa pierwotnej tkanki łącznej jest jednak słaba, wzrasta dopiero
z upływem czasu i poprawiającej się strukturyzacji włókien
Faza ta obejmuje zmiany hemostatyczne i zapalne. Czyn- blizny. Równolegle odbywa się reorganizacja siatki naczyń
nikiem wyzwalającym reakcje komórkowe i biochemiczne krwionośnych i limfatycznych. Redukcji ulega bogate una-
w miejscu pierwotnego uszkodzenia tkanek jest kolagen. czynienie. Powstaje centralna, uporządkowana sieć naczyń
Jego obecność pobudza agregację, a następnie adhezję pły- krwionośnych. W wyniku tych procesów blizna traci swe
tek krwi. Uruchomieniu ulegają mechanizmy krzepnięcia cechy przerostowe, ulega obkurczeniu, ścieńczeniu, spłasz-
– zewnętrzny i wewnętrzny, prowadząc do wytworzenia czeniu oraz zmianie zabarwienia na jasnoróżowe lub białe.
skrzepu uszczelniającego naczynie. Jednocześnie rozpoczy-
na się proces zapalny, będący kompleksową reakcją obronną Strategie leczenia ran – TIME
organizmu. Jej celem jest eliminacja czynników uszkadza-
jących oraz oczyszczenie rany z zanieczyszczeń, głównie Znajomość patofizjologii procesu gojenia pozwala zrozu-
mikrobiologicznych (drobnoustroje) i biologicznych (obu- mieć założenia nowoczesnej strategii leczenia ran – TIME.
marłe tkanki). Faza wysiękowa przygotowuje łożysko rany Jej istotą jest wzmacnianie naturalnego potencjału rany do
do proliferacji i odbudowy. gojenia. Poszczególne składowe strategii odnoszą się do naj-
Typowe dla fazy wysiękowej objawy stanu zapalnego: ważniejszych elementów procesu opracowania dna rany,
− zaczerwienienie (rubor), takich jak oczyszczanie, eliminacja szkodliwych czynników
− ucieplenie (calor), zewnętrznych oraz do działań zapewniających optymalne
− obrzęk (tumor), mikrośrodowisko gojenia.
− ból (dolor). Składowe strategii TIME obejmują [42, 44]:
T – opracowanie tkanek (Tissue debridement);
Faza wytwórcza, proliferacyjna (ziarninowanie) I – kontrolę infekcji i zapalenia (Infection and In-
flammation control);
Jej celem jest wytworzenie nowej, odpornej na zakażenie M – utrzymanie równowagi wilgtności (Moisture ba-
tkanki, neowaskularyzacja oraz zamknięcie rany. Ziarnino- lance);
wanie rozpoczyna się napływem fibroblastów, które syn- E – nieprawidłowe brzegi i zaburzenia naskórkowa-
tetyzują kolagen. Powstaje siatka włókien kolagenowych, nia (Edge/Epidermis).
tworząca swoiste „rusztowanie” dla komórek śródbłonka.
Migrują one z nieuszkodzonych naczyń i tworzą struktu- T  opracowanie tkanek
rę o grudkowatej, żywoczerwonej i lśniącej powierzchni.
Z czasem „pączki” ulegają udrożnieniu i dostarczają do rany Obejmuje wszystkie zabiegi związane z oczyszczeniem
tlen i substancje odżywcze. W fazie wytwórczej rozpoczyna rany, w tym m.in. eliminację wysięku oraz znajdujących się
się również proces epitelizacji. w ranie zanieczyszczeń, takich jak np. ciała obce, bakterie,
obumarłe tkanki oraz ropa. W ranach przewlekłych, takich
Faza naprawcza, dojrzewanie (epitelizacja) jak odleżyny, znajdują się również zanieczyszczenia biolo-
giczne w postaci tzw. „starzejących się” komórek. Są one
Obejmuje proces dojrzewania ziarniny i naskórkowanie. żywe, ale niezdolne do efektywnej proliferacji i różnicowa-
Mocno czerwona ziarnina ulega przekształceniu w bladoróżo- nia. Ich nadmiar zaburza prawidłowy przebieg procesu go-
wą tkankę o zredukowanym unaczynieniu i dużej ilości włó- jenia. Opracowanie łożyska rany niweluje szkodliwy wpływ
kien. Jej powierzchnię zaczynają pokrywać komórki epitelium. tych czynników i stwarza warunki korzystne dla procesu
Epitelizacja odbywa się przez podział komórek podstawnych gojenia [42, 44, 45].
i kerantynocytów z nieuszkodzonego naskórka zlokalizowa-
nego na brzegach rany. Podziały odbywają się co około 12–18 I  kontrola infekcji i zapalenia
godzin, co powoduje tworzenie około 2 mm naskórka na dobę.
Komórki potomne zbliżają się ku sobie do środka rany. Im bli- Systematyczna kontrola i każdorazowa ocena stanu rany
żej siebie znajdują się komórki, tym naskórkowanie spowalnia powinna uwzględniać objawy zapalenia i miejscowej infek-
się i następuje przejście do kolejnej fazy. cji. Szczególnie ważne jest odróżnienie kolonizacji i kolo-

nizacji krytycznej od zakażenia rany. W pierwszym przy- ziarninowanie, ważna jest również ocena fazy procesu go-
padku, stosowanie agresywnych zabiegów antyseptycznych jenia. Kompleksowa diagnostyka i ocena miejscowych cech
i środków bakteriobójczych nie jest konieczne. W drugim, rany jest warunkiem optymalnego doboru metod leczenia.
zastosowanie chemicznej antyseptyki jest uzasadnione sta- Klasyfikacji klinicznej dokonuje się w oparciu o nastę-
nem rany i zagrożeniem, jakie stwarza dla procesu gojenia pujące skale:
aktywna klinicznie infekcja.
Zaleca się prowadzenie rutynowej oceny rany, opartej na Pięciostopniowa skala według Torrance’a [47]
wywiadzie i badaniu przedmiotowym. W przypadku odle-
żyn wykazujących kliniczne objawy infekcji, przeprowadza I° – blednące zaczerwienienia – odwracalne (lekki
się dodatkową diagnostykę mikrobiologiczną (najlepiej na ucisk palca powoduje zblednięcie obszaru za-
podstawie bioptatu) w celu identyfikacji drobnoustrojów czerwienienia);
chorobotwórczych i ich lekowrażliwości. W uzasadnionych II° – nieblednące zaczerwienienia (uszkodzenie na-
przypadkach dopuszcza się stosowanie wyłącznie ogólnej skórka); towarzyszące objawy: powierzchowny
antybiotykoterapii, w przypadku ran głębokich sięgających obrzęk, uszkodzony naskórek, pęcherze, zapale-
do kości można zastosować także gąbkę garamycynową. nie i obrzęk tkanek, ból;
III° – uszkodzenie skóry do granicy z tkanką pod-
M  Utrzymanie równowagi wilgotności w łożysku rany skórną; brzeg rany dobrze odgraniczony, dno
wypełnione czerwoną ziarniną lub żółtymi ma-
W prawidłowo gojącej się ranie wysięk ma działanie pozy- sami rozpadających się tkanek;
tywne, ponieważ wilgoć jest niezbędna i korzystna dla pro- IV° – uszkodzenie dochodzi do powięzi, brzeg rany
cesów naprawy. Stwarza ona optymalne mikrośrodowisko, jest zwykle dobrze odgraniczony; dno rany
zrównoważone pod względem biochemicznym i stymuluje może być pokryte czarną lub brązową martwicą;
gojenie. W przebiegu ran odleżynowych intensywna pro- V° – zaawansowana martwica przekracza powięź
dukcja wysięku opóźnia gojenie i maceruje otaczającą skórę. i dochodzi do kości, tkanki mięśniowej; w ranie
Taki wysięk zawiera podwyższony poziom enzymów prote- znajdują się rozpadające masy tkanek i czarna
olitycznych i mediatorów zapalenia, opóźnia gojenie rany. martwica.
W celu równoczesnego ustalenia i regulacji parametrów, Poszczególne stopnie klasyfikacji zobrazowano na
które spełniają funkcję modulatorów reakcji zachodzących Ryc. 6–9, 9A, 10.
w poszczególnych fazach procesu gojenia (jak wilgotność,
temperatura, odczyn pH i pO2) zaleca się stosowanie nowo- Klasyfikacja odleżyn według Enisa i Sormiento [41, 42, 48]
czesnych specjalistycznych opatrunków. Właściwie dobrany
opatrunek, czyli dostosowany do miejscowej charakterysty- I° – rana ograniczona do naskórka;
ki rany, reguluje poziom wilgotności – chłonie jego nadmiar II° – zmiana obejmująca naskórek i skórę właściwą;
lub dostarcza wilgoci w przypadku wysuszenia rany [44, 46]. III°– zmiana przenika przez skórę właściwą do tkan-
ki podskórnej;
E  Nieprawidłowe brzegi i zaburzenia naskórkowania IV° – martwica tkanek miękkich sięgająca do kości
i stawów.
Odpowiednio przygotowane środowisko rany stwarza
korzystne warunki epitelizacji, której celem jest wytworze- Skala Campbella [41, 48]:
nie brzegu rany, nowego naskórka i odbudowa funkcji skóry.
I° – blednące zaczerwienienia – odwracalne (lekki
Zalecenie 5.1.: Charakterystyka łożyska odleżyny ucisk palca powoduje zblednięcie tego zaczer-
według dostępnych modeli klasyfikacji ran wienienia);
– klasyfikacji klinicznej i „kolorowej” II° – nieblednące zaczerwienienia (uszkodzenie na-
skórka);
Ważnym elementem diagnostyki chorego z odleżyną jest III° – uszkodzenie skóry do granicy z tkanką pod-
miejscowa ocena rany. W praktyce klinicznej wykorzystuje skórną;
się klasyfikacje opisujące poziom i głębokość uszkodzenia IV° – uszkodzenie do tkanki tłuszczowej podskórnej;
tkanek. Gotowe klasyfikacje mają na celu ujednolicenie ob- V° – zaawansowana martwica (dochodzi do kości,
serwacji (w danej jednostce powinna obowiązywać jedna, tkanki mięśniowej);
określona klasyfikacja). W przypadku ran odleżynowych, VI° – zajęcie okostnej i kości;
które mają charakter przewlekły i goją się wtórnie przez VII° – zapalenie kości i szpiku kostnego.

Ryc. 6. Odleżyna – stopień I. Ryc. 7. Odleżyna – stopień II.
Ryc. 8. Odleżyna – stopień III. Ryc. 9. Odleżyna – stopień IV.
Ryc. 9A. Odleżyna na pięcie – stopień IV. Ryc. 10. Odleżyna – stopień V.

Skala National Pressure Ulcer Advisory Panel [41, 48] Rany żółte – infekcja
I° – trwałe zaczerwienienie nieuszkodzonej skóry; Barwa odleżyny pochodzi od nagromadzonych mas mar-
II° – ubytek skóry obejmujący naskórek oraz skórę twych komórek, głównie tłuszczowej tkanki podskórnej.
właściwą; ubytek jest płytki i ma charakter otar- Charakterystyczna dla niej jest duża ilość wysięku. Żółta
cia, pęcherza, niewielkiego owrzodzenia; martwica rozpływna stanowi źródło pożywki dla drobno-
III° – ubytek całej grubości skóry i tkanki podskórnej, ustrojów (Ryc. 13).
nie przekracza jednak powięzi, obecny jest kra-
ter; Rany czerwone – rany ziarninujące
IV° – ubytek pełnej grubości skóry, martwica tkanek,
mięśni, kości. Żywoczerwona tkanka na powierzchni rany sygnalizuje
rozpoczęcie procesu ziarninowania, tworzenie się nowych
Klasyfikacja odleżyn według Oxford Textbook of Palliative naczyń włosowatych. Powstała ziarnina jest bardzo delikat-
Medicine [51] na, łatwo ulega zranieniu i krwawi. Niekiedy barwa zmienia
się na kolor ciemnoczerwony, brunatny lub czarny, co może
I° – blednące zaczerwienienie skóry, uczucie ciepła, świadczyć o zakażeniu (Ryc. 14).
obrzęk, stwardnienie;
II° – uszkodzenie skóry do granicy z tkanką pod- Rany różowe – naskórkowanie
skórną, pęcherz;
III° – uszkodzenie może obejmować tkankę podskór- Występują one w ostatniej fazie procesu gojenia ran, sy-
ną, może rozprzestrzenić się do leżącej poniżej gnalizują naskórkowanie. Dno rany wypełnione jest ziar-
powięzi, ale przez nią nie przechodzi; niną, a na nią od brzegów rany do środka nachodzi nowo
IV° – zaawansowana martwica powięzi, mięśni, sta- wytworzony naskórek [1] (Ryc. 15).
wów.
Klasyfikacja kolorowa ułatwia określenie, jaki rodzaj tkanki obec-
nie występuje (dominuje) w łożysku rany, wskazuje też na aktu-
Klasyfikacja według głębokości uszkodzenia Seilera [49]
alną fazę procesu gojenia. Faza procesu gojenia i typowe dla niej
cechy wysięku są najważniejszym kryterium doboru opatrunku
I° – zaczerwienienie skóry, które po uciśnięciu pal- i miejscowych metod leczenia rany. Ich charakterystyka stanowi
cem znika w krótkim czasie po likwidacji uci- ważny element oceny klinicznej rany odleżynowej.
sku, ulega wyleczeniu;
II° – pęcherze, niebiesko-sine zabarwienie skóry
(obejmuje naskórek i skórę właściwą); Zalecenie 6.
III° – przemiana w martwicę, obrzęk, odczyn zapalny
obszaru brzeżnego (warstwy aż do okostnej);
IV° – otwarte owrzodzenie (wszystkie warstwy skóry Analiza i modyfikacja czynników miejscowych
łącznie z okostną i kośćmi). wpływających na proces gojenia się rany
Klasyfikację rany opartą na etapach gojenia przedstawio-
no w Tabeli 11 [1]. Zgodnie ze strategią TIME, w pierwszej fazie należy do-
konać procesu oczyszczenia rany. Celem tego zabiegu jest
„Kolorowy” system klasyfikacji ran przewlekłych usunięcie martwicy, nadmiaru wysięku i martwych tkanek,
które stanowią fizyczną barierę dla ziarninowania, a dla
Kolory klasyfikacji „kolorowej” odpowiadają poszczegól- drobnoustrojów chorobotwórczych są źródłem pożywki.
nym fazom procesu gojenia. Charakteryzują też rodzaj wy- Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje metod opraco-
stępującej w ranie tkanki (Ryc. 11) [1, 14, 24, 28, 42]. wania ran, zależnie od stopnia inwazyjności – zachowawcze
i chirurgiczne.
Rany czarne – martwica Metody zachowawcze to m.in.:
− oczyszczanie mechaniczne (za pomocą gazików i an-
Najczęściej są to odleżyny III–V° zaawansowania o cha- tyseptyków);
rakterystycznym czarnym lub brązowym kolorze. Na dnie − oczyszczanie autolityczne (naturalny proces oczysz-
rany widoczna jest sucha, twarda lub miękka martwica. czania rany przez fagocyty i enzymy proteolityczne.
W odleżynach tego typu mogą występować uchyłki i kiesze- Podobne działanie mają stosowane współcześnie spe-
nie (Ryc. 12). cjalistyczne opatrunki, np. hydrożele, hydrokoloidy,
które dzięki swoim właściwościom inicjują autolizę

Martwica
Ziarnina
Infekcja Naskórkowanie
Ryc. 11. Kolorowy system klasyfikacji ran przewlekłych. Ryc. 12. Rana czarno-brązowa.
Ryc. 13. Rana żółta. Ryc. 14. Rana czerwona.
martwych tkanek poprzez enzymy uwalniane w ob-

umarłych komórek);
− przepłukiwanie rany za pomocą środków antyseptycz-
nych powierzchniowo czynnych;
− oczyszczanie enzymatyczne: wykorzystuje się prepa-
raty zawierające enzymy proteolityczne (proteazy, pla-
zminę, DNAazy) o działaniu litycznym, rozpuszcza-
jącym martwicę, przy czym nie uszkadzają zdrowych
tkanek. Wadą jest wolny czas działania;
− biochirurgiczna – terapia larwami muchy Lucilla seri-
cata [50].
Oczyszczanie chirurgiczne polega na chirurgicznym wycię-
ciu martwicy przez lekarza lub przeszkoloną pielęgniarkę. Za-
Ryc. 15. Rana naskórkująca, różowa.
bieg oczyszczania chirurgicznego został pokazany na Ryc. 16.
Przed przystąpieniem do takiej czynności należy:
− uzyskać zgodę chorego; − uzyskać poprawę stanu ogólnego chorego: uzupełnie-
− przygotować miejsce usunięcia martwicy: martwica nie niedoborów pokarmowych, nawodnienie, wyrów-
powinna być rozmiękczona za pomocą opatrunków nanie niedokrwistości, rehabilitacja ruchowa.
okluzyjnych, antyseptyków; w przypadku jawnej kli- Następnym etapem jest zmniejszenie ryzyka infekcji
nicznie infekcji należy zastosować antybiotyki (ogól- w miejscu oczyszczonej rany odleżynowej. Odleżyna należy
nie) zgodne z uzyskanym antybiogramem; do ran przewlekłych. Ze względu na stosunkowo długotrwa-

O zakażonej ranie można mówić wówczas, gdy obserwu-

je się kliniczne objawy infekcji, takie jak: rumień, bolesność,
ropny i obfity wysięk, ucieplenie otoczenia rany i podwyż-
szenie ogólnej temperatury ciała. Objawem różnicującym
zakażenie od kolonizacji krytycznej i zapalenia „fizjologicz-
nego” występującego jako pierwszy etap procesu gojenia jest
zahamowanie gojenia rany. W przypadku immunosupresji
objawy kliniczne infekcji mogą być słabo wyrażone i pole-
gać tylko na zmianach w kolorze ziarniny, jej krwawliwości,
zmianie ilości wysięku [24]. W przebiegu zakażenia rany
odleżynowej możliwe jest ogólnoustrojowe stosowanie an-
tybiotyków zgodnie z antybiogramem (Tabela 12). Nie zale-
ca się miejscowego stosowania antybiotyków na ranę, nawet
w sytuacji klinicznie potwierdzonej infekcji.
Ryc. 16. Oczyszczanie chirurgiczne.
Obecność bakterii w ranie opisywana jest jako:
− skażenie rany: świadczy o istnieniu mikroorgani-
ły proces gojenia, narażona jest na wnikanie drobnoustro- zmów;
jów chorobotwórczych i ryzyko zakażenia. W przypadku za- − kolonizacja: występują bakterie zwiększające swo-
każenia, najczęściej patogenem jest: Staphylococcus aureus, ją liczebność, ale nie powodują zmian miejscowych
Staphylococcus epidermidis, Escherichia coli, paciorkowce i w organizmie chorego;
hemolizujące z grupy A, rzadziej bakterie beztlenowe. − krytyczna kolonizacja: stan, w którym liczebność
Rana może zostać zakażona bakteriami pochodzenia patogennych substancji (bakterii) jest na tyle duża,
endogennego (własna flora bakteryjna chorego) bądź eg- że powoduje zahamowanie procesu gojenia się rany,
zogennego (zakażenia szpitalne, sprzęt wykorzystywany do nie powodując infekcji;
pielęgnacji chorego). Dlatego istotną rolę odgrywa utrzy- − infekcja rany: obecność stale namnażających się bak-
manie higieny oraz wykonywanie czynności pielęgnacyjno- terii wraz z ich negatywnym wpływem na organizm
leczniczych zgodnie z zasadami aseptyki i antyseptyki. gospodarza.
Zakażona rana odleżynowa powoduje wydłużenie same- Etapy postępowania w przebiegu zakażenia rany:
go procesu gojenia się. Zwiększa się przy tym ryzyko prze- − oczyszczenie rany: usunięcie tkanki martwiczej;
mieszczenia się infekcji do głębszych struktur rany. Infekcja − zastosowanie antyseptyku o szerokim spektrum bak-
powoduje zmniejszenie czynników wzrostowych, fibrobla- teriobójczym i niskiej toksyczności dla tkanek (płyn,
stów, wzmożoną aktywność proteolityczną, wytworzenie aerozol, żel, np. Octenisept®, Octenilin®, Ozonosept®,
w nadmiernej ilości wysięku [41]. Prontosan®, Lavasept® i inne);
Tabela 12. Przykładowy schemat antybiotykoterapii stosowanej w klinicznie potwierdzonej infekcji rany.
Wygląd rany Ciężkość Bakteria Antybiotyk Dawka Droga podania Czas leczenia
Rana <4 tygodni Średnia Staphylococcus aureus Cefaleksyna 500 mg co 6 h p.o. 14 dni
Powierzchowna Streptococcus spp. Klindamycyna 300 mg co 8 h
Bez objawów
ogólnych
Rana >4 tygodni Ciężka Staphylococcus aureus Kloksacylina 2 g co 6 h i.v. 14 dni
Powierzchowna Streptococcus spp. Oksacylina 2 g co 6 h
Bez objawów Escherichia coli
ogólnych
Rana >4 tygodni Średnia/ciężka Staphylococcus aureus Amoksycylina+kwas 625 mg co 8 h p.o. 2–12 tygodni
Objawy ogólne Streptococcus spp. klawulonowy
Bakterie beztlenowe Klindamycyna 300 mg co 8 h
Cefaleksyna 500 mg co 6 h
Metronidazol 500 mg co 12 h
Rana >4 tygodni Ciężka Staphylococcus aureus Klindamycyna 600 mg co 8 h i.v. 14 dni
Objawy ogólne Streptococcus spp. Piperacylina/Genta- 2 g co 6 h/80 g co
Pseudomonas aerugi- mycyna 12 h
nosa Piperacylina/Tazo- 4,5 g co 8 h
Escherichia coli baktam
Imipenem 500 mg co 6 h

Ryc. 17. Odleżyna – stan przed operacją. Ryc. 18. Odleżyna – stan po zabiegu.
− zastosowanie opatrunku nowej generacji o działaniu

antybakteryjnym (np. opatrunki z jonami srebra/sre-
brem jonowym, nanokrystalicznym) lub właściwo-
ściach oczyszczających (np. opatrunki hydrowłókniste
sekwestrujące wysięk, pianki);
− wyłączne stosowanie celowanej antybiotykoterapii
ogólnej według uzyskanego antybiogramu [51, 52].
Zalecenie 6.1.: Podejmowanie działań

zapewniających utrzymanie optymalnych
warunków gojenia się rany. Dobór opatrunku
Znaczący w leczeniu ran odleżynowych jest dobór me- Ryc. 19. Odleżyna – stan po upływie trzech miesięcy od zabiegu.
tody uwzględniający rodzaj i charakter rany, jej umiejsco-
wienie, rozległość, czas trwania, stan mikrobiologiczny oraz
stopień i fazę gojenia. Ze względu na duży wybór opatrun- Dodatkowe cechy opatrunku to również:
ków, należy się kierować określonymi kryteriami. − łatwość w użyciu, bez konieczności częstych zmian;
Opatrunek według cech określonych przez Turne- − różna postać i rozmiar;
ra (1979) powinien [53]: − korzystna cena.
− posiadać właściwości polegające na utrzymaniu wil- W przypadku bardzo zaawansowanych, rozległych odle-
gotnego środowiska w łożysku rany; żyn, które występują u chorych w dobrym stanie ogólnym,
− nie może przylegać do rany; należy zawsze rozważyć możliwość leczenia operacyjnego
− posiadać właściwości pochłaniające nadmiar wysięku (Ryc. 17–19).
oraz niekorzystnych cząsteczek dla rany;
− posiadać właściwości uniemożliwiające przedostanie
się bakterii do wnętrza rany, zapobiegać wtórnym za- Zalecenie 7.
każeniom;
− utrzymywać odpowiednią temperaturę rany, zbliżoną
do temperatury ciała; Optymalny dobór opatrunków nowej generacji
− umożliwiać prawidłową wymianę gazową, przepusz-
czać gazy i parę wodną; Dobór opatrunku powinien być dokonywany indywidu-
− być nietoksyczny i niealergizujący; alnie, z uwzględnieniem następujących kryteriów:
− dać się łatwo usunąć z rany, nie powodując uszkodze- − postać rany i jej etiologia,
nia nowo powstałych tkanek. − faza gojenia,

Ryc. 20. Opatrunek hydrokoloidowy Granuflex®. Ryc. 21. Super cienka płytka Granuflex®.
Ryc. 22. Opatrunek złożony Nu-gel®. Ryc. 23. Opatrunek alginianowy Kaltostat®.
− obecność lub brak wysięku oraz intensywność wydzie- szone w hydrofobowym matriksie żelatyny, pektyny
lania, i polimerów. Ściśle przylega do rany. W dłuższym
− głębokość uszkodzenia tkanek, kontakcie z raną wewnętrzna warstwa formuje się
− obecność lub brak zakażenia. w żel, dzięki czemu tworzy wilgotne środowisko goje-
nia. Utrzymuje odpowiednią temperaturę we wnętrzu
Hydrokoloidy rany (Ryc. 20). Hydrokoloidy mogą też występować
w postaci super cienkich płytek, przeznaczonych do
Opatrunki hydrokoloidowe (np. Granuflex®, Granuflex® ran powierzchownych (Ryc. 21);
Extra Thin, Granuflex® Bordered, Granuflex® Pasta, Com- − żelu, pasty – stosowane szczególnie w odleżynach głę-
feel®, Tegasorb®, Hydrocoll®, Agloplaque®, Cutinova®, Ultec® bokich, w celu wypełnienia jam [51, 54].
Pro) najczęściej stosuje się w ranach oczyszczonych, ziar-
ninujących, w leczeniu ran powierzchownych i głębokich. Hydrożele
Hydrokoloidy są jednak jednymi z bardziej uniwersalnych
opatrunków, mogą być stosowane w każdej z faz procesu go- Opatrunki hydrożelowe (np. Aqua-gel®, Intrasite® Gel,
jenia. Występują w postaci: Hydrosorb®, Sterigel®, Medisorb®, Nu-gel®, Purilon® Gel)
− płytek – są stosowane w leczeniu płaskich odleżyn zbudowane są z trójwymiarowej sieci hydrofobowych poli-
z dużą lub średnią ilością wysięku. Zbudowane są merów. Zawierają w 92–95% wody. Najczęściej stosowane
z warstwy zewnętrznej (ochrona przed bakteriami, są w odleżynach z martwicą. Galaretowata masa hydroże-
zabrudzeniem) oraz warstwy wewnętrznej. Warstwa lu ma niewielką zdolność pochłaniania wysięku, utrzymuje
hydrokoloidowa zawiera wysoko pochłaniające hy- wysoką wilgotność rany, pozwala na rozrost i migrację ko-
drofilne cząsteczki karboksymetylocelulozy zawie- mórek. Działanie hydrożeli polega na uwodnieniu, zmięk-

Ryc. 24. Błona poliuretanowa Opsite®. Ryc. 25. Opatrunek poliuretanowy Tielle®.
czeniu martwicy, przez co umożliwiają one proces autolizy Półprzepuszczalne błony poliuretanowe
i oczyszczania się rany [55]. Występują w postaci:
a. płytek np. Aqua-gel®, Hydrosorb®; Są to cienkie, elastyczne, przezroczyste, półprzepusz-
b. żeli w aplikaturach i tubach – Intrasite® Gel, Purilon®, czalne opatrunki o jednowarstwowej budowie (np. Opsite®,
Nu-gel® (Ryc. 22). Tegaderm®, Bioclusive®, Cutifilm®, Hydrofilm®). Stosowane
są w odleżynach I i II° oraz jako opatrunki profilaktyczne
Opatrunki alginianowe w miejscach narażonych na ucisk i zwiększone ryzyko wy-
stępowania odleżyn. Zmniejszają skutki tarcia, umożliwiają
Opatrunki te (np. Kaltostat®, Kaltogel®, Tegagel®, Sorbal- przenikanie gazów, hamują przenikanie bakterii (Ryc. 24).
gon®, Sea Sorb®, Algisite®) pozyskiwane są z naturalnych po-
lisacharydów: soli sodowych i wapniowych kwasu alginino- Gąbki poliuretanowe, opatrunki poliuretanowo-piankowe
wego – kwasu D-mannurowego i kwasu L-glukuronowego,
które otrzymuje się z glonów morskich, głównie brunatnic. Gąbki poliuretanowe, opatrunki poliuretanowo-pianko-
Występują w postaci płytek (stosowane w odleżynach pła- we (np. Allevyn®, Biatain®, Tielle®, Lyofoam® A) to miękkie,
skich II°, III°, IV°) lub w formie sznura (stosowane w głę- elastyczne, hydrofilne pianki poliuretanowe o nierównej po-
bokich odleżynach V°). Mają silne zdolności pochłaniające wierzchni. Stosowane w odleżynach oczyszczonych, zwykle
wysięk (około 18 razy więcej niż ważą), powodują wymia- ziarninujących, o różnym stopniu zaawansowania, z umiar-
nę jonów wapnia z opatrunku z jonami sodu z wysięku, co kowanym wysiękiem. Przeciwwskazaniem do stosowania
wpływa na proces krzepnięcia krwi i hamuje krwawienie tego rodzaju opatrunku jest sucha tkanka martwicza, która
z rany. Alginiany pochłaniają również nieprzyjemny za- pokrywa ranę. Opatrunki te są suche, w związku z tym nie
pach z rany. Wymagają wtórnego opatrunku pokrywają- mają zdolności nasączenia i utrzymania wilgotnego środo-
cego. Opatrunki alginianowe stosuje się w przypadku ran wiska rany [58] (Ryc. 25).
czystych, niezainfekowanych, z umiarkowaną i dużą ilością
wysięku [56, 57] (Ryc. 23). Opatrunki oparte na inżynierii tkankowej – preparaty
ludzkiej skóry
Dekstranomery
Do produkcji tych opatrunków (np. Hyaff®, Apligraf®,
Dekstranomery (np. Acudex®, Debrisan®, Iodosorb®) Dermagraft®) wykorzystuje się ludzkie keratynocyty, któ-
zbudowane są z ziaren polisacharydów, które w zetknięciu re są hodowane na odpowiednich nośnikach opatrunko-
się z wysiękiem tworzą żel. Mają właściwości pochłaniające wych, składnikach macierzy pozakomórkowej (ECM) lub
wysięk. Najczęściej stosowane są w odleżynach głębokich, czynnikach wzrostowych, które potencjalnie mogą przy-
z obfitym wysiękiem i martwicą (w IV i V°) oraz w ranach spieszać proces gojenia ran (np. PDGF, TGF-fl). Zawierają
zakażonych. Dekstranomery wymagają wtórnego opatrun- umieszczone na kolagenowym rusztowaniu komórki skóry
ku pokrywającego. właściwej i naskórka. W procesie produkcji uzyskuje się
preparaty ludzkiej skóry zawierające kolagen, fibronekty-
ny, keratynocyty, glikozaminoglikany, czynniki wzrostu.

Najpowszechniej stosowane są:

− Aquacel® Ag – hydrowłókienny opatrunek z karboksy-
metylocelulozy inkorporowany jonami srebra;
− Acticoat® – poliuretan inkorporowany jonami srebra
nanokrystalicznego;
− Actisorb® Plus – nylonowy rękaw zawierający węgiel
aktywny impregnowany srebrem;
− Allevyn® Ag, Biatain Ag – opatrunki poliuretanowe
inkorporowane jonami srebra [63].
Zalecenie 8.
Ryc. 26. Zdolności pochłaniające Aquacelu®.

Kryteria doboru opatrunku w zależności
od fazy gojenia rany i zaawansowania zmian
odleżynowych
Używane komórki nie pochodzą z organizmu pacjenta,
lecz z banku tkanek uzyskiwanych ze skóry noworodków Tabela 13 przedstawia kryteria doboru opatrunku w za-
(z napletków obrzezanych chłopców). Opatrunek Apligraf® leżności od fazy gojenia rany i zaawansowania zmian odle-
funkcjonuje i wygląda jak ludzka skóra. Badania klinicz- żynowych [24, 42, 44–46, 64].
ne potwierdzają najwyższą skuteczność tych preparatów
w skróceniu czasu gojenia rany i wydają się stanowić milo-
wy postęp w dziedzinie gojenia ran. Ich stosowanie wymaga Zalecenie 9.
skomplikowanej procedury przygotowawczej dla zachowa-
nia biologicznej aktywności preparatu i stosowania tylko na
niezakażoną ranę. Edukacja rodziny w zakresie stosowania
profilaktyki przeciwodleżynowej
Opatrunki hydrowłókienne (hydrofibre®)
Ze względu na przyczyny powikłania, jakim są odleżyny,
W leczeniu ran z dużym wysiękiem zastosowanie mają zwiększają się działania pielęgnacyjno-lecznicze wobec pa-
opatrunki hydrowłókienne, np. Aquacel®, który jest zbu- cjenta. Dochodzi do przedłużenia okresu leczenia choroby
dowany z karboksymetylocelulozy sodowej, co sprawia, podstawowej. Chory traci nadzieję na lepsze życie, wiarę
że ma on duże zdolności pochłaniające wysięk. Kontaktu- w leczenie, obniża się jego poczucie własnej wartości. Od-
jąc się z wysiękiem, tworzy spójny, miękki i przezroczysty leżyny stają się dla niego dodatkowym źródłem cierpień.
żel, który szczelnie okrywa ranę, utrzymując w ten sposób Jeżeli osoba starsza, narażona na czynniki ryzyka powsta-
odpowiednią temperaturę i wilgotność. Produkowany jest nia odleżyn znajduje się w placówce operującej standarda-
w postaci płytek i taśm [59, 60] (Ryc. 26). mi postępowania nad chorymi z odleżyną, wówczas zostaje
objęta profesjonalną opieką. Niestety, czas pobytu w szpita-
Opatrunki z jonami srebra lu, hospicjum czy też innej placówce z czasem się kończy.
Rodzinę należy zapoznać z zasadami profilaktyki, nauczyć
W ostatnim czasie wprowadzono do leczenia ran opa- opiekunów jak skutecznie ją prowadzić w warunkach do-
trunki i produkty impregnowane jonami srebra (ze względu mowych. Należy przeprowadzić instruktaż zmiany pozycji
na ich właściwości antybakteryjne i sterylizacyjne). Opa- ułożeniowej, zapoznać z rodzajami i zasadami stosowania
trunki te maja szerokie spektrum bakteryjne, nie powodują udogodnień. By edukacja była skuteczna, należy także po-
powstawania oporności, posiadają niski profil toksyczno- prosić osoby, które uczestniczą w instruktażu, aby powtó-
ści [61, 62]. rzyły wszystkie pokazane elementy szkolenia. Pomocne
Do grupy tej zaliczamy m.in.: Aquacel® Ag, Acticoat®, Ac- w takich przypadkach są wszelkiego rodzaju plakaty ścien-
tisorb® Plus, Biatain® Ag, Allevyn® Ag, PolyMem® Silver oraz ne, prowadzenie rozmów z rodzinami na temat pielęgna-
Bionect® Silverspray (opatrunek w sprayu zawierający kwas cji chorego, dostarczanie ulotek, broszur informacyjnych,
hialuronowy i srebro koloidalne). a zwłaszcza życzliwe okazywanie zainteresowania chorym,
co ma zachęcić i zdopingować rodzinę do pomocy w opiece
nad jej chorym członkiem [65].

Tabela 13. Kryteria doboru opatrunku w zależności od fazy gojenia rany i zaawansowania zmian odleżynowych [24, 42, 44–46, 64].
Faza gojenia rany Charakterystyka rany Cel postępowania Rodzaj opatrunku
Faza zapalna Tkanka martwicza sucha – Nawodnienie tkanki martwiczej Antyseptyk, hydrożele, opatrunki
– Przyspieszenie autolizy złożone
– Oczyszczenie rany
Tkanka martwicza rozpływna – Oczyszczenie rany Antyseptyk, hydrokoloidy, alginiany
Rany z dużym wysiękiem:
Płaska – Odprowadzenie nadmiaru wysięku Antyseptyk, opatrunki poliuretanowe,
alginiany, hydrofibre, hydrokoloidy
Jamista – Oczyszczenie rany Antyseptyk, poliuretany w postaci
gąbek, alginiany w postaci sznurów
Faza proliferacji Rany z dużym wysiękiem – Pobudzenie rozwoju naczyń włoso- Antyseptyk, opatrunki poliuretanowe,
watych alginiany, hydrofibre, hydrokoloidy
Rany ze średnim wysiękiem – Odprowadzenie nadmiaru wysięku Hydrokoloidy, alginiany, hydrofibre
Rany z małym wysiękiem – Ochrona ziarniny Hydrożele, hydrokoloidy, opatrunki
poliuretanowe
Faza tworzenia się naskórka Rana częściowo pokryta naskórkiem – Pobudzenie tworzenia się naskórka Hydrożele, cienkie hydrokoloidy, błony
– Ochrona tworzącego się naskórka półprzepuszczalne
Zalecenie 10. − Przesłanie lub osobiste stawienie się do producenta

sprzętu (musi mieć podpisaną umowę z NFZ) z wnio-
skiem.
Refundacja sprzętu rehabilitacyjnego w oparciu − Odbiór pocztowy lub osobisty pożądanego sprzętu
o Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) ortopedycznego, pomocniczego, czy leczniczych środ-
ków technicznych, zgodnie ze zleceniem, przyjmując
Podstawa prawna jednocześnie wpłatę wynikającą z wartości udziału
własnego osoby uprawnionej – wartości przedstawio-
− Ustawa o powszechnym ubezpieczeniu w Narodo- nej na zleceniu.
wym Funduszu Zdrowia z 23 stycznia 2003 r. (Dz. U. − Jeżeli cena danego produktu jest wyższa – pokrywa ją
z 2003 r., Nr 45, poz. 391, z późn. zm.); uprawniony.
− Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia − Produkty refundowane przez NFZ przyznawane są
2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu uprawnionym na własność. Ponowne zaopatrzenie
zaopatrzenia w wyroby medyczne będące przedmio- w te środki może nastąpić dopiero po okresie jego uży-
tami ortopedycznymi oraz środkami pomocniczymi walności.
(Dz. U. z dnia 31 sierpnia 2009 r. ,Nr 139, poz. 1141); − Jeżeli dana osoba dokona zakupu produktu za własne
− Zarządzenie Nr 58/2009/DSOZ Prezesa Narodowe- fundusze, nie otrzyma zwrotu z NFZ.
go Funduszu Zdrowia z dnia 29 października 2009 r. − Dokumenty uprawniające: osobom, którym przysłu-
(z późn. zm.). guje refundacja danego produktu wydawana jest tzw.
Karta Zaopatrzenia Comiesięcznego, ważna przez
Zakres refundacji i działania zmierzające do jej uzyskania okres 1 roku, wydawana w danym punkcie potwier-
dzenia NFZ. By uzyskać taką kartę, należy mieć przy
Refundacja sprzętu obejmuje: sobie odpowiednie orzeczenie od lekarza na dany pro-
− przedmioty ortopedyczne, tj. poduszka i materac dukt pomocniczy, dowód ubezpieczenia, a w przypad-
przeciwodleżynowy, podpórki, wózki, foteliki; ku braku możliwości osobistego stawiennictwa posia-
− sprzęt stomijny i urologiczny; dacza Karty – osoba upoważniona musi posiadać swój
− lecznicze środki techniczne: pieluchomajtki, pieluchy dowód tożsamości oraz pisemne upoważnienie wła-
anatomiczne. ściciela Karty.
Działania zmierzające do uzyskania refundacji: − Uprawniona osoba może dokonywać zaopatrzenia
− Uzyskanie od lekarza prowadzącego zlecenia na za- w dany produkt na terenie całego kraju.
opatrzenie w dany pożądany sprzęt. − Zgodnie z ministerialnymi przepisami, część przed-
− Otrzymanie pieczątki potwierdzającej ważność wysta- miotów ortopedycznych z wykazu przedmiotów re-
wionego zlecenia w rejonowo właściwym oddziale lub fundowanych podlega naprawie (np. wózek inwalidz-
biurze NFZ. ki, aparaty ortopedyczne, protezy kończyn). Podstawą

do naprawy jest wypełnienie zlecenia na wykonanie – Na poziomie szpitala prowadzona jest roczna ewi-
naprawy przedmiotu ortopedycznego, który następnie dencja statystyczna na podstawie bazy rejestrów z po-
należy potwierdzić w Oddziale Wojewódzkim NFZ. szczególnych oddziałów.
Zlecenie na naprawę traci ważność po upływie 30 dni
od daty potwierdzenia. Realizacja napraw odbywa się Zalecenie III: w sprawie oceny zagrożenia ryzyka
z reguły w placówce, w której pacjent dokonał zaku- wystąpienia odleżyn
pu przedmiotu ortopedycznego. Naprawy nie dotyczą
środków pomocniczych [66]. Każdy nowo przyjęty pacjent w ciągu pierwszych 2 go-
dzin swojego pobytu na oddziale zostaje oceniony pod ką-
tem zagrożenia powstania odleżyn przy użyciu jednej ze
Zalecenie 11. skal (Norton, Waterlow, Douglas lub innej uznanej i mającej
zastosowanie w ocenie stopnia zagrożenia).
Ocena jest powtarzana według przyjętego na oddziale
Zalecenia konsultanta Krajowego schematu, np. codziennie (jeśli stan pacjenta wymaga mniej
w dziedzinie Pielęgniarstwa w sprawie intensywnej opieki pielęgniarskiej np. co 2–3 dni).
prowadzenia profilaktyki odleżyn u pacjentów
hospitalizowanych Zalecenie IV: w sprawie dokumentacji
Zalecenia obowiązują w lecznictwie stacjonarnym, w od- Chorym, którzy uzyskali liczbę punktów klasyfikującą
działach, gdzie są hospitalizowani pacjenci zagrożeni po- ich do grupy osób zagrożonych odleżynami, zakłada się do-
wstaniem odleżyn, jak również z już powstałymi zmianami kumentację pacjenta zagrożonego powstaniem odleżyn.
odleżynowymi; zalecenia są oparte na standardach wyda- Pacjentom z odleżynami zakładana jest dokumentacja
nych w 1995 roku przez NRPIP w Warszawie. pacjenta z odleżynami oraz dokumentacja pacjenta zagro-
żonego powstaniem odleżyn.
Zalecenie I: w sprawie organizacji pracy
oraz działań podejmowanych przez kadrę Zalecenie V: w sprawie stosowania środków
zarządzającą na poziomie szpitala o działaniu miejscowym na skórę pacjenta
w ramach profilaktyki odleżyn
Na poziomie szpitala powołana jest komisja lub zespół
ds. profilaktyki odleżyn, do których zadań należą: Oddziały szpitalne, na których są hospitalizowani pa-
1. Działalność edukacyjna nakierowana na pracowni- cjenci z grupy ryzyka zagrożenia powstaniem odleżyn bądź
ków oraz pacjenta i jego rodzinę. z powstałymi zmianami odleżynowymi, powinny być bez-
2. Opiniowanie wyników prowadzonej profilaktyki – na względnie zaopatrzone w środki do miejscowego stosowa-
podstawie rejestru pacjentów zagrożonych oraz pa- nia na skórę o działaniu:
cjentów, u których wystąpiły zmiany odleżynowe. − pielęgnacyjnym;
3. Opiniowanie wyposażenia oddziałów w środki i sprzęt, − antybakteryjnym;
mające zastosowanie w zapobieganiu odleżynom. − nawilżającym i natłuszczającym skórę;
4. Wnioskowanie o zakup środków, sprzętu w ramach − regeneracyjnym, np. w przypadku maceracji naskór-
programu zapobiegania odleżynom. ka;
5. Proponowanie zmian organizacyjnych w zakresie re- − łagodzącym podrażnienia;
alizacji programu zapobiegania odleżynom. − przywracającym prawidłowy poziom pH skóry.
Zalecenie II: w sprawie rejestru pacjentów Zalecenie VI: w sprawie materacy

zagrożonych oraz pacjentów z powstałymi zmiennociśnieniowych stosowanych
odleżynami w profilaktyce odleżyn
– Na poziomie oddziałów, a następnie szpitala, prowa- Na oddziałach szpitalnych, gdzie są hospitalizowani pa-
dzona jest analiza pacjentów zagrożonych oraz pacjenci z grupy ryzyka powstania odleżyn bądź z powstałymi
cjentów z odleżynami. już odleżynami, powinny znajdować się materace zmienno-
– Rejestr służy do miesięcznej ewidencji pacjentów ciśnieniowe.
z odleżynami oraz pacjentów zagrożonych powsta-
niem odleżyn.

Zalecenie VII: w zakresie stosowania udogodnień 18. Kózka M. Odleżyny – ryzyko występowania. In: Kózka M, Płaszewska-Żyw-
ko L (eds). Diagnozy i interwencje pielęgniarskie. Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa, 2008.
Na oddziałach szpitalnych, gdzie są hospitalizowani pa- 19. Kwiecińska A, Kózka M, Należna-Chmielnik E, Rusiński M, Kózka M. Problems
cjenci z grupy ryzyka powstania odleżyn bądź z odleżynami related to treatment and care of skin damages in patients with terminal sta-
ge of malignant disease. Pol J Environ Stud 2007;16(5A):269–271.
już powstałymi, powinny znajdować się następujące udo- 20. Norton D. Norton revised risk score. Nurs Times 1987;83:6.
godnienia: 21. Marum RJ, Germs P, Ribbe MW. Nortons decubitus risk score in a nursing
– poduszki przeciwodleżynowe, zmiennociśnieniowe; home. Tijdschr Gerontol Geriatr 1992;23(2);48–53.
22. Wellard S, Lo SK. Comparing Norton, Braden and Waterlow risk asses-
– specjalistyczne podkłady oraz pokrowce na materace, sment scales for pressure ulcers in spinal cord injuries. Contemp Nurse
mające zastosowanie w profilaktyce odleżyn; 2000;9(2):155–160.
23. Zbarańska K. Odleżyny – patogeneza, profilaktyka i leczenie. Nowa Medy-
– kółka z pianki;
cyna – Dermatologia 2003;1:120.
– maty i podkładki do bezpiecznego przemieszczania 24. Sopata M, Łuczak J. Profilaktyka i leczenie zachowawcze odleżyn. Cz. II.
chorych; Zakażenia 2004;1:105–112.
25. Seiler WO, Stähelin HB. Skin oxygen tension as a function of imposed
– podnośniki oraz inny nowoczesny sprzęt mający za- skin pressure: implication for decubitus ulcer formation. J Am Geriatr Soc
stosowanie w profilaktyce i leczeniu odleżyn. 1979;27(7):298–301.
26. Cwajda-Białasik J, Szewczyk MT, Cierzniakowska K, Mościcka P. Profilaktyka
powikłań unieruchomienia u chorych leczonych na oddziale chirurgicznym
Zalecenie VIII: w sprawie edukacji pacjenta wraz z oceną ryzyka rozwoju odleżyn u chorych po amputacji kończyny
dolnej. III Kongres Naukowo-Szkoleniowy Polskiego Towarzystwa Leczenia
Ran, 21–24 października 2009. Leczenie Ran 2009;6(3):107 (abstract).
Każdy pacjent z grupy ryzyka zagrożenia powstania od-
27. Szewczyk MT, Młynarczyk K, Cwajda J, Kwapisz U, Cierzniakowska K, Ja-
leżyn oraz – w razie konieczności – jego rodzina lub opie- wień A. Analiza czynników determinujących ryzyko rozwoju odleżyn
kunowie, przed wypisaniem z oddziału szpitalnego powinni u chorych długotrwale leżących – ocena na podstawie skal Douglas i Wa-
terlow. Leczenie Ran 2006;3(1):9–16.
zdobyć wiedzę z zakresu zapobiegania odleżynom [67]. 28. Sopata M, Tomaszewska E, Głowacka A. Odleżyny – ocena ryzyka za-
grożenia i profilaktyka. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne
2007;4:165–169.
29. Sopata M, Łuczak J, Głowacka A. System zapobiegania odleżynom i ich
Piśmiennictwo leczenia u chorych z zaawansowaną chorobą nowotworową. Magazyn
1. Sopata M. Profilaktyka i sposoby leczenia odleżyn przy zastosowaniu „ko- Medyczny 1997;8(3):21–24.
lorowego” systemu klasyfikacji. Nowa Medycyna – Ból i Opieka Paliatywna 30. Cierzniakowska K, Łabuńska A, Szewczyk MT, Popow A, Jawień A. Analiza
2000;1:49–54. wybranych czynników wpływających na rozwój odleżyn. Leczenie Ran
2. Ciechaniewicz W. Pielęgniarstwo – ćwiczenia. Wydawnictwo Lekarskie 2010;7(3-4):71–77.
PZWL, Warszawa, 2004. 31. De Walden-Gałuszko K, Kaptacz A. Pielęgniarstwo w opiece paliatywnej
3. Kawczyńska-Butrym Z. Diagnoza pielęgniarska. Wydawnictwo Lekarskie i hospicyjnej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2008.
PZWL, Warszawa, 1999. 32. Kruk-Kupiec G. Odleżyny – odwieczny problem. Służba Zdrowia 2002;83–
4. Zahradniczek K. Wprowadzenie do pielęgniarstwa. Wydawnictwo Lekar- 86:22–25.
skie PZWL, Warszawa, 1999, pp. 126–128. 33. Thomas DR. Prevention and treatment of pressure ulcers. J Am Med Dir
5. Kózka M, Paluch H. Dokumentacja profilaktyki i leczenia odleżyn. Annales Assoc 2006;7(1):46–59.
Academiae Medica Silesiensis 2000;Suppl. 30:S187–S191. 34. Szewczyk MT, Cwajda J, Cierzniakowska K, Jawień A. Odleżyny – profilak-
6. Kózka M, Płaszewska-Żywko L. Diagnozy i interwencje pielęgniarskie. Wy- tyka i leczenie zachowawcze. Lekarz 2007;6:79–90.
dawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2008. 35. Russell JA, Lichtenstein SL. Randomized controlled trial to determine the
7. Szewczyk TM, Cwajda J, Cierzniakowska K, Stodolska A, Górna V. Proces safety and efficacy of a multi-cell pulsating dynamic mattress system in
pielęgnowania jako metoda pracy. Przewodnik Lekarza 2005;8(4):84–91. the prevention of pressure ulcers in patient undergoing cardiovascular
8. Szewczyk MT. Diagnoza pielęgniarska. Przewodnik Lekarza 2006;9(1):86–89. surgery. Ostomy Wound Manage 2000;46(2):46–55.
9. Kózka M. Standard zapobiegania odleżynom u chorego unieruchomione- 36. Szewczyk MT, Cwajda J, Jawień A. Utrzymanie integralności skóry. Zakaże-
go. In: Kózka M (ed.). Wybrane standardy opieki pielęgniarskiej. Instytut nia 2005;3:92–95.
Pielęgniarstwa CM UJ, Kraków, 1997. 37. Szewczyk MT, Jawień A, Cwajda J. Zaburzenia integralności skóry u cho-
10. Kózka M. Odleżyny – występowanie, profilaktyka i leczenie. Rehabilitacja rych z przewlekłą niewydolnością żylną i owrzodzeniem. Post Alergol Der-
Medyczna 2004;8(4):29–38. matol 2005;XXII(3):141–147.
11. Szewczyk MT, Cwajda J, Cierzniakowska K. Zasady prowadzenia skutecz- 38. Takeda T, Koyama T, Izawa Y, Makita T, Nakamura N. Effects of malnu-
nej profilaktyki ran odleżynowych. Wiadomości Lekarskie 2006;LIX(11– trition on development of experimental pressure sores. J Dermatol
12):842–847. 1992;19(10):602–609.
12. Kózka M. Zaburzenia integralności tkanek/odleżyny. In: Kózka M, Płaszew- 39. Szewczyk MT, Cierzniakowska K, Cwajda J, Jawień A. Opieka nad chorym
ska-Żywko L (eds). Diagnozy i interwencje pielęgniarskie. Wydawnictwo z ranami przewlekłymi i odleżynami. Opatrunkiem i skalpelem. Med-Info
Lekarskie PZWL, Warszawa, 2008. 2007;4(4):40–42.
13. Szewczyk TM, Cwajda J, Cierzniakowska K, Stodolska A, Ślusarz R. Narzę- 40. Clark M, Schols J, Benati G et al. Pressure ulcers and nutrition: a new Euro-
dzia oceny ryzyka rozwoju odleżyn. Przewodnik Lekarza 2005;8(1):92–97. pean guideline. J Wound Care 2004;13(7):267–272.
14. Łuczak J, Sopata M. Odleżyny – profilaktyka i leczenie. Przewodnik Leka- 41. Szewczyk TM, Cwajda J, Cierzniakowska K, Jawień A. Wybrane aspekty le-
rza 2001;4(7):120–126. czenia ran przewlekłych. Przewodnik Lekarza 2005;(8)5:54–60.
15. Whittington K, Patrick M, Roberts JL. A national study of pressure ulcer 42. Jawień A, Szewczyk MT. Owrzodzenia żylne goleni. Twoje Zdrowie, War-
prevalence and incidence in acute care hospitals. J Wound Ostomy Conti- szawa, 2005.
nence Nurs 2000;27(4):209–215. 43. Milne CT, Corbett LQ, Dubuc DL. Wound ostomy and continence nursing
16. Balzen K, Schrniedl C, Dassen T. Norton, Waterloo and Braden and the care secrets. Hanley & Belfus Inc., Philadelphia, 2002.
dependenci scale: comparing their valid predicting patinets’ pressure sore 44. Falanga V. Wound bed preparation: science applied to practice. Position
risk. EPUAP Review 2001;4:1. Document EWMA. Medical Education Partnership, London, 2004, pp. 2–5.
17. Bergstrom N, Braden B. A prospective, study of pressure sore risk among 45. Szewczyk MT, Jawień A, Cwajda J et al. Metody opracowania ran. Zakaże-
institutionalized elderly. J Am Geriatr Soc 1992;40(8):748–758. nia 2005;5:82–87.

46. Zasady dobrej praktyki. Wysięk z rany i rola opatrunków. Schematy po- 57. Sopata M, Głowacka A, Łuczak J. Ocena przydatności nowoczesnych opa-
stępowania opracowane przez Światową Unię Towarzystw Leczenia Ran. trunków alginianowych Kaltostat w leczeniu odleżyn. Nowiny Lekarskie
www.ptlr.pl – data pobrania: 04.11.2010. 1998;67;(2):180–186.
47. Doyle D, Hanks GWC, MacDonald N. Oxford textbook of palliative medici- 58. Fletcher J. The application of foam dressings. Nurs Times 2003;99(31):59.
ne. 2nd edn. Oxford University Press, New York, 1998, pp. 648–651. 59. Sopata M, Łuczak J. Opatrunek Aquacel – postępy w leczeniu mocno wy-
48. Ozga E, Bęben P. System klasyfikacji odleżyn i ich leczenie przy zastosowa- dzielających odleżyn. Przegląd Flebologiczny 2003;11(4):139–142.
niu nowoczesnych opatrunków. Magazyn Medyczny – Rany 2000;12:51–55. 60. Russell L, Carr J. New hydrofibre and hydrocolloid dressing for chronic wo-
49. Gorse GJ, Messner RL. Improved pressure sores healing with hydrocolloids unds. J Wound Care 2000;9(4):169–172.
dressings. Arch Dermatol 1987;123(6):766–771. 61. White RJ. An historical overview of the use of silver in wound manage-
50. Drisdelle R. Maggot debridement therapy: a living cure. Nursing 2003;33(6):17. ment. Br J Nurs 2001;10(Suppl.):3–8.
51. Bowler PG. Wound pathophysiology, infection and therapeutic options. 62. Lansdown ABG. Silver containing dressings: have we got the full picture?
Ann Med 2002;34(6):419–427. J Wound Care 2003;12(8):317–318.
52. New evidence in the treatment of wound infection. Satellite Symposium 63. Jagielski D, Jagielska A. Wykaz grup specjalistycznych stosowanych
13 Congress of European Wound Management Association, 22 May 2003, w opiece paliatywnej. Medycyna Paliatywna w Praktyce 2008;2(2):48–52.
Pisa, Italy. 64. Szewczyk MT, Jawień A, Gospodarek E, Cwajda J, Cierzniakowska K. Anti-
53. Turner TD. The development of wound management products. Wounds septics in wound treatment – perfect alternative or must? Pol J Environ
1989;1(3):155–171. Stud 2007;16(6D):360–364.
54. Finnie A. Hydrocolloids in wound management: pros and cons. Br J Com- 65. Kwiczała-Szydłowska S. Profilaktyka i leczenie odleżyn. Edukacja rodzin
munity Nurs 2002;7(7):338, 340–342. pacjentów z grupy ryzyka. Służba Zdrowia 2002;83–86:26.
55. Eisenbud D, Hunter H, Kessler L, Zulkowski K. Hydrogel wound dressings: 66. http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/3557 – data pobrania 12.11.2010.
where do we stand in 2003? Ostomy Wound Manage 2003;49(10):52–57. 67. http://www.mz.gov.pl/wwwmz/index?mr=m7&ms=603&ml=pl&mi-
56. Fowler E, Papen JC. Evaluation of an alginate dressing for pressure ulcers. =603&mx=0&mt=&my=602&ma=10433 – data pobrania 12.11.2010.
Decubitus 1991;4(3):47–48.

Zalecenia Profilaktyki I Leczenia Odleżyn - Pełny Tekst

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zalecenia Profilaktyki I Leczenia Odleżyn - Pełny Tekst

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zalecenia

Leczenie Ran 2010;7(3–4):79–106

1 Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego Col- Grupa Robocza:

Zalecenie 1. II, leczeniu związanym z chorobą nowotworową,

80 © Evereth Publishing, 2010

− ograniczenie lub brak aktywności ruchowej: unie- − węch: prawidłowy/zaburzony,

© Evereth Publishing, 2010 81

Tabela 2. Ocena ryzyka rozwoju odleżyn – skala Doreen Norton.

82 © Evereth Publishing, 2010

hospitalizacji. Badania wykazały, że kompleksowe działa- Obrzęknięta 1

− 10–14 punktów – niskie ryzyko, Cewnik nosowo-żołądkowy 2

− 15–19 punktów – wysokie ryzyko, Tylko płyny 2

przyczyniają się dwa główne czynniki. Są to: czas trwania Anemia 2

© Evereth Publishing, 2010 83

Tabela 4. Skrócona wersja skali Braden.

84 © Evereth Publishing, 2010

Tabela 5. Punktowa ocena ryzyka rozwoju odleżyn – skala Douglas.

© Evereth Publishing, 2010 85

Tabela 7. Charakterystyka tzw. „dużych” czynników ryzyka rozwoju odleżyn.

Czynniki ryzyka Działanie, następstwa Przykład stanów wywołujących

86 © Evereth Publishing, 2010

Tabela 8. Czynniki zewnętrzne i wewnętrzne ryzyka odleżyn.

© Evereth Publishing, 2010 87

Tył Łopatki Łokcie Kość Pięty

Uszy Ramiona Biodra Zewnętrzna Zewnętrzna

3. guzy kulszowe, w pozycji leżącej. Ciśnienie międzypowierzchniowe (tj. ci-

88 © Evereth Publishing, 2010

© Evereth Publishing, 2010 89

Tabela 9. Charakterystyka wybranych materaców przeciwodleżynowych.

90 © Evereth Publishing, 2010

np. preparaty z lanoliną, zawierające lipidy, kreatynę,

© Evereth Publishing, 2010 91

szających ryzyko rozwoju odleżyn, w tym m.in. utraty Zalecenie 5.

92 © Evereth Publishing, 2010

© Evereth Publishing, 2010 93

94 © Evereth Publishing, 2010

Ryc. 6. Odleżyna – stopień I. Ryc. 7. Odleżyna – stopień II.

Ryc. 8. Odleżyna – stopień III. Ryc. 9. Odleżyna – stopień IV.

© Evereth Publishing, 2010 95

96 © Evereth Publishing, 2010

Ryc. 13. Rana żółta. Ryc. 14. Rana czerwona.

martwych tkanek poprzez enzymy uwalniane w ob-

© Evereth Publishing, 2010 97

O zakażonej ranie można mówić wówczas, gdy obserwu-

98 © Evereth Publishing, 2010

− zastosowanie opatrunku nowej generacji o działaniu

Zalecenie 6.1.: Podejmowanie działań

© Evereth Publishing, 2010 99

100 © Evereth Publishing, 2010

© Evereth Publishing, 2010 101

Najpowszechniej stosowane są:

Ryc. 26. Zdolności pochłaniające Aquacelu®.

102 © Evereth Publishing, 2010

Zalecenie 10. − Przesłanie lub osobiste stawienie się do producenta

© Evereth Publishing, 2010 103

Zalecenie II: w sprawie rejestru pacjentów Zalecenie VI: w sprawie materacy

104 © Evereth Publishing, 2010

© Evereth Publishing, 2010 105

106 © Evereth Publishing, 2010

You might also like