"Jest to po prostu książka, którą każdy powinien przeczytać.

W czasach,
kiedy tak zwane prawo religijne utrzymuje, że wartości chrześcijańskie
uratują ludzkość od szerzącego się grzechu, właśnie zwykły człowiek
powinien poznać w jaki sposób Kościół próbował ratować ludzi w
przeszłości. Jest to sroga lekcja, niemniej niezbędne jest przyswojenie jej
sobie".
- Alice Walker, autorka "The Color Purple, Possessing
the Secret of Joy" "The Temple of My Familiar".

"W jasnym, obiektywnym i przystępnym stylu Helen Ellerbe przedstawia

pewne długo ukrywane skandaliczne tajemnice zorganizowanej religii
patriarchalnej. Jej fascynująca książka jest niezbędna dla kompletnego
obrazu rozwoju zachodniej cywilizacji."
- Barbara G. Walker, autorka "The Woman's
Encyclopedia of Myths and Secrets, The Crone" "The
Woman's Dictionary of Symbols and Sacred Objects ".

"Jeśli uścisk mroku jest niezbędny do uzdrowienia duszy, wówczas Ciemna

Strona Historii Chrześcijaństwa pomoże nam oczyścić religię
chrześcijańską z demonicznych elementów i pozwoli ponownie usłyszeć
dobre wieści".
- Sam Keen, autor "Fire in The Belly, Hymns to an
Unknown God"

Zaprzeczając złu wyrządzamy krzywdę. Zaprzeczając nocy

przyciemniamy światło. Przez okres prawie dwóch
tysiącleci Kościół terroryzował i gnębił miliony ludzi
pragnąc osiągnąć kontrolę nad ich życiem duchowym
"Ciemna strona historii chrześcijaństwa" ujawnia szczegóły
tragedii, smutku i niesprawiedliwości narzuconej ludzkości
przez Kościół.
 Ellerbe Helen - Ciemna Strona Historii Chrześcijaństwa

Tytuł oryginału:
The Dark Side of Christian History by Helen Ellerbe Morningstar books
© Copyright 1995 by Helen Ellerbe
Na okładce wykorzystano rycinę ze strony 107 Skład: Marzena Dobras

ISBN 83-904658-1-7
Skład i łamanie: Wydawnictwo S i S
Druk i oprawa: Zakłady Graficzne im. KEN S.A. Bydgoszcz, ul. Jagiellońska 1
Bydgoszcz1997

Spis treści:
Przedmowa.............................................................................................................................................4
Wprowadzenie .......................................................................................................................................5
Rozdział 1: Ziarna tyranii 100-400 n. e. ...............................................................................................7
Rozdział 2: Polityczne intrygi 200-500 n. e.........................................................................................12
Rozdział 3: Ustanowienie doktryny: seks, wolna wola, reinkarnacja, walka - 300-500 n.e. ..............22
Rozdział 4: Kościół triumfuje 500 - 1000r. .........................................................................................29
Rozdział 5: Kościół walczy ze zmianami 1000 -1500 r. .....................................................................37
Rozdział 6: Kontrola duszy. Inkwizycja i zniewolenie 1250 -1800r..................................................51
Rozdział 7: Reformacja 1500 -1700r...................................................................................................60
Rozdział 8: Polowania na czarownice. Koniec magii i cudów 1450-1750r. ......................................73
Rozdział 9: Alienacja przyrody ...........................................................................................................87
Święta...........................................................................................................................................91
Uroczystości.................................................................................................................................93
Czas..............................................................................................................................................97
Śmierć ..........................................................................................................................................98
Rozdział 10: Świat bez Boga 1600 – r...............................................................................................102
Rozdział 11: Wnioski.........................................................................................................................114

Książka dedykowana wolności i godności człowieka

Helen Ellerbe
 Przedmowa
Kilka lat temu z zapartym tchem słuchałam, jak mój znajomy starał się udowodnić, iż
religia chrześcijańska urzeczywistniała najlepsze ideały zachodniej cywilizacji i przynosiła
pokój i zrozumienie prostym ludziom. Zastanawiałam się, jak człowiek ten mógł pogodzić
się z wieloma okrutnymi momentami w historii Kościoła, obsypując go przy tym
nieuzasadnionymi pochwałami? Czy, po prostu, mógł być nieświadomy ciemnej strony
przeszłości Kościoła? Wówczas to postanowiłam napisać krótką kronikę mrocznych dziejów
chrześcijaństwa - chronologicznie uporządkowaną pracę pomagającą zrównoważyć pogląd
mówiący, że zorganizowani chrześcijanie ryli zgodnie z głoszonymi przez siebie zasadami i
ideami.
Przypuszczałam, że bez trudu znajdę w księgarni czy bibliotece wszelkie potrzebne
informacje, jednak wkrótce doznałam szoku widząc jak niewiele jest powszechnie
dostępnych na ten temat wiadomości. Z całą pewnością historycy, od czasu do czasu,
opisywali ponurą stronę historii chrześcijaństwa, niestety ich prace w większości
przypadków nie opuszczały murów uczelni. Niektórzy z nich przedstawiali rolę
chrześcijaństwa w kreowaniu świata, w którym ludzie odczuwali niechęć do Kościoła jako
instytucji. Dlaczego więc w czasach, kiedy tak wielu ludzi poszukuje głębokiego duchowego
sensu życia, nie ma dostępnych materiałów o historii instytucji, która jest rzekomo
nośnikiem takiej duchowej prawdy? Bez znajomości i zrozumienia ciemnej strony historii
religii niejeden człowiek może być przekonany, że religia i jego życie duchowe to jedno i to
samo. Jak dotychczas, zorganizowana religia ma bardzo długą historię ograniczania i ha-
mowania rozwoju duchowego, prywatnego związku z Bogiem, świętością i wiarą.
Książka ta jest czymś w rodzaju krótkiego przedstawienia tematu. Moim zamiarem nie
było opisanie całej historii chrześcijaństwa, ale jedynie tej jego strony, która tak bardzo
zaszkodziła i wyrządziła wiele zła życiu duchowemu człowieka.

W żadnym razie celem tej książki nie jest pomniejszanie ogromu przepięknej pracy, którą
wykonali chrześcijanie pomagając innym i z pewnością nie należy jej traktować jako
pochwałę czy obronę jakiejkolwiek innej religii.
Helen Ellerbe Maj, 1995
 Wprowadzenie
Kościół chrześcijański przejął spuściznę, która latami przesiąkała każdą
dziedzinę życia społeczeństwa zachodniego, i to zarówno pod względem świeckim jak i
religijnym. Jest to dziedzictwo poglądów popierających seksizm, rasizm, nietolerancję
wszystkiego co odmienne oraz profanację środowiska naturalnego. Przez większą część
okresu swojej historii Kościół demonstrował brak poszanowania dla wolności, godności oraz
dążenia do samookreślenia się człowieka. Starał się sterować, panować i ograniczać rozwój
duchowych więzi jednostki z Bogiem. Religia chrześcijańska wspierała rozwój społe-
czeństwa, w którym ludzie są obcy nie tylko w stosunku do samych siebie, ale również w
stosunku do wiary. Tak zwane „chrześcijaństwo ortodoksyjne" osadzone jest w wierze w
jedynego apodyktycznego Boga płci męskiej, który domaga się bezwzględnego
posłuszeństwa i bezlitośnie karze wszelkie odstępstwa od wiary. Ortodoksyjni chrześcijanie
uważają, że strach jest podstawą tego, co oni postrzegają za święty nakaz hierarchicznego
porządku, w którym na samym szczycie niepodzielnie panuje niebiański Bóg, z dala od
świata i rodzaju ludzkiego.
Chociaż ortodoksyjni chrześcijanie od samego początku reprezentowali jeden z wielu
kierunków wczesnej religii chrześcijańskiej, to jednak byli tymi, którzy zdobyli polityczną
władzę. Poprzez dostosowanie swoich poglądów
przeniknęli do rządu rzymskiego, zdobywając autorytet i bezprecedensowe przywileje. Nowo
zdobyta władza umożliwiła im narzucenie przestrzegania ich zasad i rytuałów. Jednakże,
prześladowanie tych, którzy nie stosowali się do
nakazów, wymagało od Kościoła oczyszczenia jego własnej doktryny i ideologii oraz
dokładnego określenia co jest, a co nie jest herezją. Wprowadzając to w życie, Kościół bez
przerwy zmieniał doktryny i poglądy, wybierając te, które najbardziej wspierały możliwości
kontroli jednostki i społeczeństwa.
Po upadku Cesarstwa Rzymskiego i przejęciu władzy w Europie, Kościół w przysłowiową
perzynę obrócił naukę, technikę, edukację, medycynę, historię, sztukę i gospodarkę.
Zgromadził niezmierzone bogactwa, a tymczasem reszta społeczeństwa ginęła w mroku
dziejów. Gdy dramatyczne zmiany społeczne zapoczątkowane na przełomie tysiącleci,
doprowadziły do upadku ery izolacji, Kościół rozpoczął walkę o utrzymanie zwierzchnictwa
i kontroli nad społeczeństwem. Polegała ona na podsycaniu wrogiego nastawienia do
rzeczywistych przeciwników Kościoła, nawołując do ataku na muzułmanów, wschodnich
chrześcijan ortodoksyjnych i Żydów. Kiedy wyprawy krzyżowe nie doprowadziły do ich
ujarzmienia, Kościół zwrócił swoje siły przeciwko narodom europejskim, przystępując do
brutalnego szturmu na południu Francji i powołując Święta Inkwizycję.
Krzyżowcy i Święta Inkwizycja w pierwszych wiekach ich działalności niewiele czyniły,
aby nauczyć zwyczajnych ludzi prawdziwego zrozumienia religii ortodoksyjnych
chrześcijan. Zrealizował to dopiero ruch reformatorskich protestantów i liberalnych
katolików. Jedynie w okresie Reformacji pospólstwo w Europie przejęło więcej niż tylko
ogładę chrześcijańską; ludzie byli terroryzowani także zagrożeniem ze strony diabła i
czarownic. Powszechnie sądzono, że świat fizyczny przeniknięty był obecnością Boga, co w
okresie Reformacji, jak gdyby za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, zastąpiono nową
wiarą głoszącą, że boskie wsparcie nie jest już dłużej możliwe, a świat fizyczny należy
wyłącznie do diabła. Nadszedł 300 letni okres niszczenia wszystkich, którzy mieli odwagę
wierzyć w boską opiekę i magię, co ostatecznie zapewniało nawrócenie Europy na
ortodoksyjną wiarę chrześcijańską.
Dzięki przekonaniu o tym, że Bóg jest oddzielony od świata fizycznego, ortodoksyjni
chrześcijanie - prawdopodobnie nieświadomie - położyli fundamenty nowoczesnego świata,
świata mechanistycznego i zdeterminowanego, świata, w którym Bóg, w najlepszym razie,
jest odległym, bezosobowym stwórcą. Ludzie zaczęli zdawać sobie sprawę ze swojej
słabości, nie tyle z grzesznej natury człowieka, ile z jego znikomego znaczenia w takim
świecie. Teorie naukowców i filozofów, takich jak Izaak Newton, Rene Descartes
(Kartezjusz) i Karol Darwin, potwierdzały wiarę ortodoksyjnych chrześcijan w
nieuchronność walki i potrzebę dominacji. Jednakże poglądy te są obecnie uważane nie
tylko za archaiczne, ale także mają ograniczoną wartość naukową. Ortodoksyjni
chrześcijanie wywarli również niszczycielski wpływ na związek człowieka z przyrodą. Od
czasu, kiedy ludzie zaczęli wierzyć, że Bóg jest daleko i ma lekceważący stosunek do świata
fizycznego, stracili swój szacunek do przyrody. Święta, w czasie których wyrażano związek
pór roku z życiem człowieka, zamieniły się w uroczyste obchody wydarzeń biblijnych, bez
jakiegokolwiek powiązania z cyklami natury. Postrzeganie czasu zmieniło się tak, że już
dłużej nie był wiązany z cyklicznymi zmianami w przyrodzie. Nauka Newtona zdaje się
potwierdzać, że świat nie był niczym innym, jak tylko nieuchronnym rezultatem
mechanicznego działania nieożywionych obiektów; oznaczało to, że Ziemia utraciła swoją
świętość.
Mroczna strona dziejów chrześcijaństwa może pomóc nam zrozumieć siłę naszych
związków z Kościołem i udzielić lekcji o najbardziej podstępnej i niebezpiecznej formie
niewolnictwa: kontroli ludzi poprzez zapanowanie nad sferą życia duchowego. Te, często
nieznane, karty historii mogą wyświetlić idee i wiarę, które podsycały łamanie praw
człowieka, nietolerancję wobec odmienności oraz profanację środowiska naturalnego. Kiedy
raz je poznamy, możemy uchronić wiarę od ponownego zwycięstwa elementów
destrukcyjnych.
 Rozdział 1:
Ziarna tyranii 100-400 n. e.
W pierwszych wiekach panowania religii chrześcijańskiej rozgłos zdobyli ci, którzy
usiłowali sprawować kontrolę nad rozwojem duchowym człowieka, ograniczając jego
osobiste związki z Bogiem. Ich poglądy stworzyły ideologiczne podstawy ponurej strony
historii religii chrześcijańskiej. Przyjmując wiarę w jedyne zwierzchnictwo, ortodoksyjni
chrześcijanie uważali, że strach i posłuszeństwo wobec hierarchicznej władzy były
bezwzględnie konieczne. Jednak nie wszyscy chrześcijanie z tym się zgadzali. W
rzeczywistości, w przeciwieństwie do powszechnie panujących opinii twierdzących, że
pierwsze wieki chrześcijaństwa były okresem harmonii i jedności, chrześcijanie nie byli
zgodni co do tego, że wszystkie rzeczy wynikają z natury Boga, oraz co do roli mężczyzn i
kobiet w znajdowaniu drogi do oświecenia. Być może kardynalne znaczenie dla zwycięskiej
grupy chrześcijan - zwanych tutaj „chrześcijanami ortodoksyjnymi" ( stosowanie terminu
„ortodoksyjne" odnosi się do tradycyjnej ideologii większości wyznań chrześcijańskich, a nie
do jakiegokolwiek określonego wyznania czy Kościoła ) - miała wiara w jedyne
zwierzchnictwo, wiara, że boskość objawia się tylko w jeden sposób. Wiara w jedynego
Boga różniła się radykalnie od powszechnie panujących przekonań, że boskość może
objawiać się w różnych formach i postaciach. Skoro ludzie wierzyli, że Bóg ma tylko jedną
postać, to również skłaniali się do wiary, że zasługi czy pobożność mogą mieć także tylko
jedno oblicze. Nawet dwie różne, zgodnie ze sobą egzystujące opinie, teraz stają się sobie
obce; jedna z nich musi przeważyć i być nadrzędną w stosunku do drugiej.
Wewnątrz takiej struktury wiary Bóg jest pojmowany jako jedyny władca panujący na
szczycie hierarchii, opierający się nie na miłości i tolerancji, ale na strachu. Biblia
wielokrotnie nawołuje ludzi do strachu przed Bogiem: „Strach przed Bogiem i przestrzeganie
Jego przykazań: to jedyny obowiązek człowieka", „Błogosławiony ten, kto boi się Boga",
„Obawiaj się Tego, który, gdy został zabity, posiadł moc wtrącania do piekła; zaiste, mówię
do ciebie, bój się Go."3 Ojciec Kościoła, Tertulian, w III wieku naszej ery nie potrafił sobie
wyobrazić jak Bóg mógłby nie wymagać od człowieka strachu:
Ale jak zamierzasz kochać bez lęku, że nie kochasz? Zapewne jak Bóg czyż nie jest
twoim Ojcem, do którego twoja miłość w imię obowiązku powinna być przepojona strachem
przez wzgląd na Jego moc; czy twoim prawdziwym Panem, którego powinieneś kochać za
jego człowieczeństwo i bać się jak swojego nauczyciela.4
Jak głosi modlitwa Pańska, wola Boska powinna być spełniona „jako w niebie, tak i na
ziemi". Ortodoksyjni chrześcijanie byli przekonani, że ludzie powinni bać się swojego
władcy na ziemi, tak jak boją się Boga. W IV wieku święty Jan Chryzostom pisak o
absolutnej potrzebie strachu:
„.. jeśli pozbawicie ziemię sędziów i strachu przed nimi, to nadejdzie upadek wsi, miast
i narodów, w niepohamowanym chaosie nie będzie nikogo, kto powstrzymałby, odpad
czy przekonał ich do pojednania przez strach przed karą.”

Dla ortodoksów strach był podstawą utrzymania porządku. Chrześcijanie, tacy jak żyjący
w II wieku Marcion, którzy podkreślali miłosierną, pobłażliwą i kochającą naturę Boga, sami
uważali siebie za przeciwników ortodoksyjnych poglądów. Zdaniem ortodoksyjnych
chrześcijan Bóg musi być zdolny do okazywania złości oraz żądania dyscypliny i
posłuszeństwa. Tertulian pisał:
„Otóż, jeśli (Bóg w rozumieniu Marcion'a jest niezdolny do odczuwania złości, czy
rywalizacji, czy wyrządzania krzywdy i zniszczenia, jak ktoś, kto powstrzymuje się od
wykorzystania władzy sędziego, nie potrafi powiedzieć w jaki sposób, jakikolwiek system
posłuszeństwa - także ten absolutny - może być z nim w zgodzie.”
Uczeni sugerują, że pierwsze zdanie modlitwy chrześcijan, „Wierzę w jedynego Boga,
Ojca Wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi", było pierwotnie napisane w celu
wyeliminowania następców Marcion'a, poprzez podkreślanie monoteistycznej i osądzającej
natury Boga.
Ortodoksyjni chrześcijanie zwracali dużą uwagę na szczególny autorytet biskupa, hierarchię
duchowieństwa i separację kleru od laików. Jako, że w niebie jest tylko jeden Bóg, głosił
żyjący w I wieku n.e. biskup Ignacy z Antioch, to może być tylko jeden biskup w Kościele.8
„Twój biskup zastępuje Boga, a twoi [księża]... apostołów", pisał, „Poza nimi nie ma
Kościoła".9 Takiego stanowiska z pewnością nie podzielali wszyscy chrześcijanie. Ortodoksi
kładli tak wielki nacisk na hierarchiczny porządek, że jeden z chrześcijańskich gnostyków
pisał o nich, „Oni, w swojej próżnej ambicji, chcą rozkazywać jeden drugiemu, dominować
jeden nad drugim" pożądając „władzy nad innymi", „każdy wyobrażał sobie, że jest wyżej od
drugiego".
Nie wszyscy chrześcijanie akceptowali wiarę w jedyne zwierzchnictwo. Niektórzy
gnostycy uważali, że Bóg występuje pod wieloma postaciami, łącząc w sobie cechy męskie
i żeńskie. Inni twierdzili, że boskość ma charakter dualistyczny, z jednej strony jest
„Niewyobrażalną Głębią, Pierwotnym Ojcem", z drugiej zaś „Łaską, Ciszą, Łonem, Matką
wszystkiego". W gnostycznym „Apokryfie Jana" objawiony Bóg zdaje się mówić: „Jestem
Ojcem, jestem Matką, jestem Dzieckiem". Gnostyczny nauczyciel Theodotus, powiedział:
„każdy pojmuje Pana wedle własnego wzoru i na swój własny sposób". Aby wykorzenić
gnostyków i usunąć ich z szeregów ortodoksyjnych chrześcijan, w II wieku n.e. biskup
Ireneusz zachęcał do „przemawiania językiem jedynego i Boga Ojca".
Odrzucenie wiary w jedyne zwierzchnictwo prowadzi w konsekwencji do
odrzucenia przez gnostyków hierarchicznego porządku i kastowego charakteru Kościoła.
W przeciwieństwie do ortodoksyjnego Ignacego z Antiochii głoszącego, że pozycja
biskupa, księdza i diakona odzwierciedla niebiański porządek, niektórzy chrześcijańscy
gnostycy nie czynili różnic między duchowieństwem a laikami, i dużo mniej uwagi
przykładali do poszczególnych stanowisk w obrębie kleru. Tertulian tak opisywał
gnostyków:
Tak więc dzisiaj jeden człowiek jest biskupem, a jutro inny; osoba, która dzisiaj jest
diakonem, jutro może być już lektorem; człowiek, który dzisiaj jest księdzem, jutro
może być laikiem; nawet laicy mogą spełniać funkcje kapłanów!
„...wszyscy oni mają równy dostęp, jednakowo słuchając jednakowo modlą się - nawet
poganie, jeśli zdarzy się, że przyjdą... Oni też dzielą się pocałunkiem pokoju ze wszystkimi,
którzy przyjdą”.
W strukturze wiary ortodoksów nie ma miejsca na podział władzy i zwierzchnictwa
pomiędzy kobiety i mężczyzn, jedni muszą dominować nad drugimi. Uznając jedynie męskie
oblicze Boga, ortodoksyjni chrześcijanie uważali dominację mężczyzny za przedłużenie
boskiego porządku. Na początku V wieku święty Augustyn pisał: „musimy stwierdzić, że
mąż ma panować nad swoją żoną, tak jak dusza panuje nad ciałem".'8 W swoim pierwszym
liście do koryntian próbuje wyjaśnić przyczyny dominacji mężczyzn:
Na początku mężczyzna nie narodził się z kobiety, natomiast kobieta została stworzona z
mężczyzny; i nie był stworzony dla miłości kobiet, ale kobieta dla miłości mężczyzny.
Nawet w 1977 roku papież Paweł VI nadal wyjaśniał, że kobieta ma zakazany wstęp do
stanu duchownego, „Ponieważ nasz Pan był mężczyzną”

Wśród ortodoksów kobiety spełniały rolę służebnic. W swoim pierwszym liście do

Tymoteusza, święty Paweł pisał:
Weźmy kobietę w ciszy uczącą się posłuszeństwa, nie zezwalam żadnej kobiecie
nauczać, czy swoim autorytetem przewyższać mężczyzn; ona ma milczeć.2~
Kiedy w IV wieku chrześcijańscy mnisi muszlami ostryg zadali śmiertelne rany uczonej
Hypatii, święty Cyryl tłumaczył, że wydarzyło się to dlatego, gdyż była ona pierwszą
kobietą, która ośmieliła się pouczać mężczyzn, wbrew boskim przykazaniom.
Jednakże już wówczas byli chrześcijanie, którzy nie wyznawali poglądu, iż Bóg jest
zdeklarowanym mężczyzną, ani też nie zgadzali się z doktryną o męskiej dominacji.
Pierwszą znaną sektą byli Essenowie. W okolicach Morza Martwego odkryto wiele ich pism,
w których czytamy, że boskość zawiera pierwiastek żeński. W dziele „Ewangelia Pokoju"
Jezus mówi: „Poprowadzę ciebie do królestwa aniołów naszej Matki".z3 Gnostyczne teksty
mówią, jak Ewa, córka Sofii, która pragnęła pierwszego niebiańskiego światła na ziemi, dała
życie Adamowi:
„Ewa powiedziała „Adamie ożyj! Powstań z ziemi! ". I natychmiast jej słowa staw się
czynem. Gdy tylko Adam powstał, otworzył oczy. Kiedy zobaczył ją powiedział
„Będziesz nazywana matką żywych, jako że jesteś tą która dała mi życie”
Nie wszystkie chrześcijańskie kobiety akceptowały swoją służalczą rolę. Jako że gnostycy
popierali różne poglądy, kilka ich pism odnosi się do Marii Magdaleny, jednej z
najważniejszych przywódczyń wczesnego ruchu chrześcijańskiego. Niektórzy twierdzili, że
była pierwszą, która widziała zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa i podważyła autorytet
Piotra, stanowiącego część hierarchicznego charakteru Kościoła. Tertulian był przerażony
rolą kobiet u gnostyków:
...kobiety heretyków, jakże one są rozwydrzone! Albowiem są one na tyle zuchwałe aby
pouczać, rozprawiać i odprawiać egzorcyzmy, pełnić obowiązki duszpasterskie - a nawet
dawać chrzest!
Inna kwestia sporna dotyczyła natury prawdy i sposobu, w jaki człowiek mógłby zostać
oświecony. Większość sporów koncentrowała się wokół zmartwychwstania Chrystusa: czy z
martwych powstało jego ciało fizyczne, czy też duch. Ortodoksyjni chrześcijanie obstawali
przy ciele fizycznym. Używając słów Tertuliana, Jego „ciało wypełniała krew,
podtrzymywały kości, przetykały nerwy, oplatały żyły..." Twierdzili, że ponieważ było to
ciało fizyczne, zmartwychwstanie Chrystusa było zdarzeniem jednorazowym i nigdy nie mo-
głoby wydarzyć się powtórnie. Ortodoksi głosili ponadto, że Chrystusa można poznać tylko
poprzez tych, którzy doświadczyli tego zmartwychwstania, a więc apostołów, lub ludzi
wyznaczonych na ich następców. Dzięki temu władza i autorytet skupiały się w rękach
bardzo nielicznej grupy i pojawiła się możliwość ustanawiania szeregu określonych
nakazów. ~ To ograniczało również indywidualną drogę poznania Boga. Ortodoksyjni,
katoliccy chrześcijanie uważali, że to oni są tymi, którzy wybrani zostali na następców
apostołów i dlatego są jedynymi, którzy mogą oświecać innych. Biskup Ireneusz głosił:
Obowiązkiem jest słuchać księży Kościoła... tych, którzy obdarzeni zostali spuścizna
Apostołów; tych, którzy łącznie z dziedzictwem episkopatu, otrzymali niezawodny dar
przekazywania prawdy”
Do dnia dzisiejszego papież wywodzi swój autorytet i prymat od samego Piotra,
„pierwszego z apostołów", „pierwszego świadka zmartwychwstania" Niektórzy gnostycy
uważali, że wiara w zmartwychwstanie ciała fizycznego
Chrystusa, a nie Jego ducha, jest „wiarą głupców". Nie zgadzali się zarówno z twierdzeniem
jakoby ktokolwiek po zmartwychwstaniu widział Chrystusa w Jego fizycznym ciele, jak też
z tym, że Piotr był pierwszym, który doświadczył obecności Chrystusa po
zmartwychwstaniu. Kanonizowane ewangelie Marka i Jana relacjonują pierwsze pojawienie
się Jezusa, który po zmartwychwstaniu ukazał się Marii Magdalenie a nie Piotrowi, czy
innym apostołom.3 Niektórzy uważają, że poprzez słowa wypowiedziane do Marii, „Nie
dotkniesz mnie", Jezus dał do zrozumienia, iż był raczej postacią duchową, a nie ciałem
materialnym. Wiara w zmartwychwstanie ducha Chrystusa sugeruje, że każdy, niezależnie
od swojej pozycji, mógłby doświadczyć obecności lub „widzieć Pana" w swoich snach, czy
wizjach. Każdy mógłby również zdobyć autorytet równy apostołom33, mieć kontakt z
Bogiem i rozwijać z Nim swoje związki.
Również istota prawdy była tematem sporów między chrześcijanami. Dla ortodoksów,
którzy uważali, że prawda może być przekazywana tylko przez sukcesorów apostołów, jest
ona trwała i niezmienna. Została ujawniona wyłącznie przez akt zmartwychwstania.
Konsekwencją tego jest wiara, że Boga można poznać wyłącznie poprzez Kościół, nigdy
przez osobistą dociekliwość czy własne doznania; ślepa wiara była ważniejsza od własnego
poznania. Biskup Ireneusz przestrzegał przed poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie „w jaki
sposób każdy mógłby odkrywać Boga dla samego siebie", gdyż zamiast tego powinien
przyjąć wiarę nauczaną przez Kościół, która „może być jasno, jednoznacznie i jednakowo
zrozumiała dla wszystkich". Pisał on: „Jeśli... nie potrafimy znaleźć wyjaśnień wszystkich
faktów w Piśmie Świętym... powinniśmy pozostawić je Bogu, który nas stworzył, co jest
najpewniejszą gwarancją”

Uważali, że poszukiwania mogą przezwyciężyć ciemnotę, która egzystencję czyni

koszmarem, w której człowiek opętany jest przez „wiele złudzeń" i doświadcza „panicznego
strachu i chaosu, niepewności, zwątpienia i rozdarcia". W Ewangelii Prawdy czytamy:
„ignorancja... prowadzi do cierpienia i strachu. Cierpienie staje się trwałym
otumanieniem, którego nikt nie zdoła zauważyć.”
Poszukiwanie wewnątrz samego siebie przynosiło wiedzę i poznanie rozpraszające
ignorancję. Gnostycy uważali, że Jezus popierał samopoznanie i mówił, „szukajcie, a
znajdziecie; zapukajcie, a otworzy się przed wami" i „Królestwo Boże jest w was".
Jako, że ortodoksyjni chrześcijanie chcieli sterować prawdą, tak też pragnęli ściśle
kontrolować, kto mógłby głosić tę prawdę. Wcześni chrześcijanie wyraźnie różnili się
między sobą w kwestii podejścia do roli Kościoła. Gnostycy ceniący indywidualne
poszukiwania uważali, że organizacja Kościoła powinna być elastyczna, natomiast ortodoksi
kładli nacisk na ścisłą przynależność do jednego Kościoła46. Biskup Ireneusz twierdził, że
może istnieć tylko jedna religia, poza którą „nie ma zbawienia". O religii mówił, „jest ona
bramą do życia, wszystko inne jest łotrostwem i rozbojem". Natomiast Ignacy, biskup
Antiochii, pisał, „Nie pozwólmy nikomu oszukiwać samego siebie; jeśli ktokolwiek nie
stanął przed ołtarzem, jest pozbawiony chleba Bożego". Klemens, Biskup Rzymu w latach
90-100, zgadza się z tym, że Bóg sam rządzi wszystkimi rzeczami, ustanawia prawo, karze
buntowników i nagradza posłusznych, swojej władzy udzielając przy tym przywódcom
Kościoła. Klemens posunął się jeszcze dalej, mówiąc, że ktokolwiek sprzeciwia się nadanej
przez Boga władzy, sprzeciwia się samemu Bogu i powinien zostać niechybnie ukarany5°.
Na długo przed tym, jak działania Kościoła zmierzające do kontrolowania życia duchowego
człowieka zebrały obfite żniwo ofiar, zalążki tyranii kiełkowały już na gruncie ideologii
pierwszych chrześcijan ortodoksyjnych. Wiara w jedyne zwierzchnictwo ograniczała drogę
jednostki do poznania Boga, wykluczając jakiekolwiek zmiany w sprawowaniu władzy.
Pozwoliło to na stworzenie apodyktycznej, opartej na strachu, struktury władzy dzielącej
ludzi ze względu na ich pozycję w społeczeństwie, ograniczającej możliwości jednostki i
domagającej się ślepego posłuszeństwa. Chociaż ortodoksyjni chrześcijanie byli jednym z
wielu odłamów wczesnego chrześcijaństwa, to w ciągu kilkuset lat skutecznie ograniczyli
różnorodność wierzeń i ideologii, uważając siebie za synonim samego chrześcijaństwa.
 Rozdział 2:
Polityczne intrygi 200-500 n. e.
Dużą liczbę swoich wyznawców religia chrześcijańska zawdzięcza politycznym intrygom
ortodoksyjnych chrześcijan. To właśnie im udało się przekształcić chrześcijaństwo ze
znienawidzonego drugorzędnego kultu w oficjalną religię Cesarstwa Rzymskiego. Ich celem
było osiągnięcie tego, co później wyraził w następujący sposób biskup Ireneusz: „religia
katolicka rozprzestrzeniła się na całym świecie, aż do jego krańców". Aby to zrealizować
użyli wszelkich możliwych środków. Skorygowali dzieła i przystosowali zasady tak, aby
religia chrześcijańska była bardziej przyjazna dla Rzymian, uznawali rzymską władzę, a do
obrzędów wprowadzili elementy pogańskie. Ortodoksyjne chrześcijaństwo przyciągało
uwagę władz nie jako religia, która popierałaby oświecenie i rozwój duchowy, ale raczej jako
coś, co mogło pomóc przywrócić porządek i przestrzeganie prawa w upadającym cesarstwie.
Rzymski rząd przyznał ortodoksyjnym chrześcijanom niespotykane dotychczas przywileje,
które dały religii chrześcijańskiej możliwość stania się rodzajem autorytatywnej siły, której
przeciwstawiał się przecież sam Jezus. Zdobycie takiego uznania było nie lada wyczynem,
gdyż chrześcijanie nie byli mile widziani w Cesarstwie Rzymskim. W nadziei zwiększenia
poczucia własnego bezpieczeństwa i ochrony, Rzymianie bardzo łatwo włączali nowych
bogów i boginie do swojego panteonu. Na przykład Edykt Mediolański z 313 roku zapewniał
swobodę każdej religii, „Każde bóstwo osadzone na tronie w niebie, może być przychylne i
sprzyjać nam i wszystkim tym, którzy podlegają naszej władzy”. Niestety chrześcijanie
wierzą w jedynego Boga, odmawiając stawiania Go obok innych. Po odrzuceniu lojalności
wobec bogów panteonu rzymskiego, chrześcijan zaczęto traktować jak zdrajców państwa
rzymskiego. Od momentu, w którym cesarze zaczęli samych siebie uważać za bogów,
lojalność wobec rzymskich bogów symbolizowała także lojalność wobec państwa
rzymskiego. Chrześcijanie byli zdania, że nie należy zbyt wiele czynić, aby przypodobać się
Rzymianom. Na przykład biskup Ireneusz głosił - „Nie potrzebujemy prawa, gdyż w naszym
pobożnym postępowaniu już jesteśmy ponad nim".
Relacja pochodząca z 200 roku naszej ery odzwierciedla niechęć Rzymian wobec
chrześcijan:
„...byli ostatnimi plugawcami; bandą ciemnych mężczyzn i naiwnych kobiet ; którzy z
ich nocnymi zgromadzeniami, uroczystymi postami i nieludzkim jadłem spotykali się
potajemnie, jak miłujące ciemności zgraje; opluwając bogów i szydząc ze wszystkiego
co święte...”
A jednak, pomimo tak nieprzychylnej atmosfery, w IV wieku, za panowania Cesarza
Konstantyna, chrześcijanie zyskali nie tylko akceptację, ale także polityczne znaczenie jako
oficjalna religia Cesarstwa Rzymskiego. Dla osiągnięcia swoich celów ortodoksyjni
chrześcijanie używali politycznych wybiegów. Stworzyli organizację służącą nie popieraniu
rozwoju duchowego, lecz zapanowaniu nad jak największą liczbą ludzi. Uprościli kryteria
przynależności do grupy. Kościół katolicki zdecydował, że każdy kto uznał wiarę,
zaakceptował chrzest, brał udział w nabożeństwach, był posłusznym władzy Kościoła i
uwierzył, że „jedyna prawda przekazywana przez Kościół pochodzi od Apostołów”, był
chrześcijaninem. Jak twierdzą historycy, takie założenia sugerują, że „do dostąpienia
zbawienia ignoranci potrzebują tylko ślepej wiary i posłuszeństwa wobec władzy...".
Ortodoksi lekceważyli argumenty świadczące o tym, że prawdziwego chrześcijanina można
rozpoznać tylko poprzez jego postępowanie, a nie przez samo uczestniczenie w obrzędach
religijnych. Niektórzy gnostycy, na przykład, za Jezusem głosili: „Przez owoce swojego
postępowania poznacie to postępowanie..."'. Chrzest niekoniecznie sprawi, że ktoś zostanie
chrześcijaninem, mówili, gdyż wielu ludzi „zanurza się w wodzie a powstając nie otrzymuje
niczego". Jednakże proste zasady ortodoksów uczyniły z chrztu narzędzie do znacznie
łatwiejszego zdobycia posłuchu.
Ortodoksyjni chrześcijanie gromadzili fakty biblijne nie w celu zebrania razem
wszystkich świętych prawd, ale raczej dla osiągnięcia większego ujednolicenia wiary. Około
roku 180 biskup Ireneusz z wielu ewangelii wybrał tylko te, które dzisiaj stanowią zbiór
zwany Nowym Testamentem. W latach 393 do 397 biskup Atanazy sporządził podobny
zbiór, przyjęty następnie przez Zgromadzenia w Kartaginie i Hippo9. Dzięki zakazaniu i
spaleniu wszelkich innych pism, Kościół katolicki stworzył ostatecznie wrażenie, że tylko
jego Biblia, zawierająca cztery kanonizowane Ewangelie, reprezentuje pierwotne poglądy
chrześcijan. Mimo to, jeszcze w 450 roku, Teodor z Cyrus twierdził, że p najmniej 200
różnych ewangelii krąży wśród parafian jego własnej diecezji. Nawet współczesna
Encyklopedia Katolicka utrzymuje, że „istniejąca od samego początku idea kompletnego i
jasno sprecyzowanego kanonu Nowego Testamentu... nie ma historycznych źródeł".
Poza doborem odpowiednich ewangelii i pism użytych do skonstruowania Biblii, Kościół
wydawał swoje pisma we własnej interpretacji. Już w II wieku rzymski filozof Celsus
poświadczył fałszowanie pism chrześcijańskich, mówiąc o rewizjonistach:
„Niektórzy z nich, jako że byli pod wpływem stanu upojenia wywołującego samo
indukujqce się wizje, przerabiali Pisma Święte z ich pierwotnej postaci i usunęli
wszystko, co pozwalało im na odparcie skierowanych przeciwko nim zarzutów.”
Encyklopedia Katolicka przyznaje, że „We wszystkich dziedzinach fałszerstwo,
interpolacja i ignorancja, wyrządziły ogromne szkody". Pomimo zakazania przez Kościół
prowadzenia jakichkolwiek dalszych badań dotyczących pochodzenia Ewangelii, uczeni
wykazali, że wszystkie cztery uznane przez Kościół Ewangelie zostały przerobione i
poprawione. Chociaż Kościół deklarował, że natura prawdy jest niezmienna i objawiona
została tylko raz, sam ciągle znajdował przyczyny do jej zmieniania.
Jednak próby ujednolicenia Pisma Świętego nie odniosły pełnego sukcesu, nawet cztery
wybrane kanonizowane Ewangelie wzajemnie sobie zaprzeczały. Ewangelia według św.
Mateusza mówi nam, że Jezus był arystokratą, potomkiem Dawida poprzez Salomona,
podczas gdy Ewangelia Łukasza opowiada, że pochodził on z biedniejszego rodu, a w
Ewangelii św. Marka czytamy, że Jezus urodził się w rodzinie biednego cieśli. Według św.
Mateusza po Jego przyjściu na świat odwiedzili Go trzej królowie, natomiast u św. Łukasza
znajdujemy, że byli to pasterze. Według świętego Marka i Mateusza ostatnimi słowami
Jezusa wypowiedzianymi w dniu Jego śmierci, były, „Boże mój, Boże mój, dlaczego mnie
opuściłeś?", podczas gdy u św. Łukasza powiedział „Ojcze, w Twoje ręce składam duszę
moją", a w Ewangelii św. Jana powiedział po prostu „To koniec". Autorzy dzieła „Święta
krew, święty Graal", pytają: „Jak mogą [Ewangelie] być bez zarzutu, skoro nawzajem się
zwalczają?". A jednak to uporczywość Kościoła w dążeniu do ujednolicenia wiary
przyciągnęła uwagę Cesarza Rzymskiego. Konstantyn, człowiek który skazał na śmierć
swojego własnego syna i żywcem ugotował żonę, widział w chrześcijaństwie pragmatyczne
oparcie dla swojej własnej siły zbrojnej i zjednoczenia wielkiego, przeżywającego trudności
Imperium Rzymskiego. Historia opowiada, że to sen Konstantyna doprowadził do
zaakceptowania religii chrześcijańskiej. W swoim śnie zobaczył na niebie krzyż i usłyszał
głos mówiący „W znaku tym znajdziesz zwycięstwo". Mimo, że nawrócił się na wiarę
chrześcijańską dopiero na łożu śmierci, upatrywał w niej środek przezwyciężenia
rozbieżności panujących w Cesarstwie Rzymskim i ustanowił ją jako oficjalną religię
Imperium. Ortodoksyjni chrześcijanie starali się oddzielić chrześcijan od politycznego po-
wstania skierowanego przeciwko rzymskiej władzy. Ponad wszelką wątpliwość złagodzili
prawdę o politycznym zaangażowaniu Jezusa, obarczając odpowiedzialnością za jego śmierć
Żydów a nie Rzymian. Kanonizowane Ewangelie otwarcie ignorowały wzrastający opór
Żydów, skierowany przeciwko rzymskiej okupacji Judei, która miała miejsce w okresie życia
Jezusa. Jedyny wyjątek znajdujemy w Ewangelii według świętego Łukasza, gdzie czytamy
jak władze „przyłapały tego człowieka [Jezusa] na demoralizowaniu naszego narodu i
zabranianiu [Żydom] składania hołdu Cesarzowi". Jeszcze przed upływem 40 lat od śmierci
Jezusa opór przerodził się w gwałtowną wojnę między armią rzymską i Żydami.
Jezus był prawdopodobnie uważany za przywódcę politycznego i duchowego. Słowo
„Chrystus" zarówno w języku hebrajskim jak i greckim było tytułem zarezerwowanym dla
króla lub przywódcy . Biorąc pod uwagę panujące ówcześnie warunki polityczne, jest
bardzo prawdopodobne, że to Rzymianie a nie Żydzi - zamordowali Jezusa za jego
działalność polityczną. Ukrzyżowanie było standardową metodą kary śmierci stosowaną
przez Rzymian, a krzyż symbolem oporu Żydów przeciwko rzymskiej okupacji. Obciążenie
Żydów za śmierć Jezusa było najprawdopodobniej wygodnym sposobem ukrycia poli-
tycznego zaangażowania Jezusa i odsunięcia chrześcijaństwa od odpowiedzialności za
polityczną rebelię.
Gdy chrześcijaństwo zdobyło uznanie, ortodoksi pozwolili cesarzowi Rzymu na
bezpośrednie wpływanie na swoją doktrynę. W celu rozstrzygnięcia ideologicznych
sprzeczności Kościoła, Konstantyn zwołał i przewodniczył pierwszemu soborowi
ekumenicznemu w Nicei w 325 roku. Walter Nigg w swojej książce „Heretycy" opisuje
znaczenie osiągniętego porozumienia.
„Konstantyn, który traktował zagadnienia religijne jedynie z politycznego punktu widzenia,
zapewnia jednomyślność przez skazanie na wygnanie biskupów, którzy nie odpowiadali
nowej religii. „Było zupełnie nieprawdopodobne, aby uniwersalna wiara mogła opierać się
wyłącznie na autorytecie cesarza, który jako katechumen nie był nawet dopuszczony do
obrzędu eucharystii i zupełnie nie przestrzegał najwyższych tajemnic wiary. Ani jeden bi-
skup nie wypowiedział marnego słowa przeciwko tej nieprawdopodobnej sytuacji”
Jedną z politycznych decyzji podjętych na Soborze w Nicei było ustanowienie wyznania
nicejskiego oznaczającego wiarę w niepodzielne, jedyne zwierzchnictwo, jednocześnie
włączając Jezusa w obraz Boga. Jezus nie był uważany za zwykłego śmiertelnika, był on
przejawem Boga pojmowanego jako Ojciec, Syn i Duch Święty. Ta nowa Święta Trójca
przypominała dużo starszy obraz boskości, podkreślający wartość odmienności. Na
przykład, oblicze Boga w gnostycznej „Tajemnicy Księdza Jana": „Jestem Ojcem, jestem
Matką, jestem Dzieckiem", odzwierciedla koncepcję współdziałania, gdzie całość
stworzenia jest potężniejsza od sumy jej części. Z kolei „Sofia Jezusa Chrystusa" opowiada
w jaki sposób energia męska i żeńska, połączone razem wykreowały:
...przyjście na świat pierwszego dwupłciowego syna. Jego imię brzmiało 'Pierwsza-
rodzicielka Sofia, Matka Wszechświata'. Niektórzy nazywali go 'Miłość'. Obecnie
pierworodny nazywany jest 'Chrystusem'.
Ryc. 2.1. Rzymski Cesarz Konstantyn uważał, że chrześcijaństwo może być narzędziem umocnienia siły
politycznej i militarnej. Ilustracja przedstawia Konstantyna w przededniu ważnej bitwy, kiedy to
widząc na niebie krzyż usłyszał głos, mówiący W znaku tym znajdziesz zwycięstwo.
Nawet późniejszy muzułmański Koran błędnie sprowadzał chrześcijańską Trójcę do tego
pierwowzoru, uważając za Trójcę Boga, Marię i Jezusa. Sobór Nicejski ustanowił Trójcę,
która wychwalała jedność i identyczność. Każda wzmianka o współdziałaniu energii czy
magii, wynikających z połączenia dwóch różnych istot ludzkich, pozostała nie zauważona.
Sobór usunął obraz ojca, matki i dziecka, zastępując hebrajskie słowo rodzaju żeńskiego,
określające ducha - „ruch", greckim słowem rodzaju nijakiego - „pneuma". Trójca składała
się teraz z ojca, syna i nijakiego, pozbawionego płci ducha. Od tej pory chrześcijanie
przedstawiali ją w postaci trzech mężczyzn o identycznej twarzy i takim samym wyglądzie.
W późniejszych kazaniach średniowiecznych Trójcę Świętą porównywano do
„identycznych odbić w kilku fragmentach rozbitego lustra lub identycznego składu
chemicznego wody, lodu i śniegu”. W XVII wieku dwóch kolejnych papieży wyklęło
książkę hiszpańskiej zakonnicy Marii d'Agreda, „Mityczne miasto Boga", za przedstawienie
Trójcy Świętej jako Boga, Marii i Jezusa. Z pism usunięto wszelkie aluzje podkreślające
znaczenie odmienności; boskość wyrażana była w postaci wizerunku mężczyzny lub istoty
rodzaju nijakiego, ale nigdy kobiety. To wiara w Boga objawiającego się pod różnymi
postaciami, a nie unikalne nauki religijne chrześcijan, pomogła Rzymianom pogodzić się z
chrześcijaństwem. Religia ta pod pewnymi względami przypominała rzymski kult Mitry,
czyli mitraizm. Jako „Opiekun Imperium" Mitra był ściśle związany z bogami słońca,
Heliosem i Apollem. Narodziny Mitry przypadające na dzień 25 grudnia w okresie
przesilenia zimowego, stały się datą przyjścia na świat Jezusa. Świadkami narodzin Mitry
byli pasterze biorący również udział w ostatniej wieczerzy przed powrotem Mitry do nieba.
Wniebowstąpienie Mitry, które zbiegło się z protuberancją słońca w okresie równonocy
wiosennej stało się chrześcijańskim świętem Wielkanocnym.
W Rzymie, na Wzgórzach Watykańskich, chrześcijanie przejęli świętą grotę poświęconą
Mitrze, czyniąc z tego miejsca siedzibę Kościoła katolickiego. Wkrótce tytuł najwyższego
kapłana Mitr, Pater Patrum, zastąpiony został tytułem biskupa Rzymu, papa czy papież Z.
Występowanie wyraźnych podobieństw do mitraizmu ojcowie chrześcijan tłumaczyli
działalnością diabła, oświadczając, że najstarsze legendy mitraizmu są podstępną imitacją
jedynej prawdziwej wiary.
Postać Marii była czczona, bez poparcia ze strony Kościoła, jako obraz żeńskiego oblicza
Boga. Jako że chrześcijaństwo odpowiadało mitraizmowi, kult Marii przypominał kult bogini
o wielu obliczach, szczególnie pod względem kultywowania tradycji matki / syna, jak Izyda /
Horus, Junona / Mars, Kybele / Attis oraz Neit / Re. Maria była postrzegana jako bardziej
przystępna, przyjazna ludzka postać, niż karzący, wszechmocny Bóg. Była delikatniejsza,
bardziej wyrozumiała i zdolna do większej pomocy w codziennych zmaganiach człowieka.
W swoim dziele „Anastazja w Konstantynopolu" historyk Sozomen opisał cechy Marii:
„Objawiła się tam boska moc, pomocna w wizjach na jawie jak i w snach, często
uzdrawiająca wiele chorób i przynosząca ulgę dotkniętym przez nagle wydarzenia w ich
ryciu. Moc tą przypisywano Marii, Matce Boskiej, Świętej Dziewicy, w ten właśnie sposób
objawiającej sama siebie.”
Ani Biblia, ani wczesny Kościół nie udzielały poparcia kultowi Marii, nie uważając jej
nawet za świętą. Chociaż Sobór Nicejski potwierdził, że Chrystus był rzeczywiście zrodzony
z Marii Dziewicy, biskup Epifanius wyraził powszechnie panującą opinię ortodoksyjnych
chrześcijan: „Mogą być czczeni tylko Ojciec, Syn i Duch Święty, ale nie dopuszcza się kultu
Marii" .
Obraz przedstawia trójcę świętą, koncepcję, która pozwoliła rozpatrywać Jezusa jako część
Boga, utrzymując wiarę w jedyne zwierzchnictwo.
 W okresie pierwszych 500 lat sztuka chrześcijańska przedstawiała Marię w mniej
czcigodnej postaci niż nawet magów, trzech mędrców, których głowy przybrane były
aureolą, podczas gdy Maria aureoli nie miała. W IV wieku święty Chryzostom zarzucał
Marii próby osiągnięcia dominacji i „uczynienia samej siebie sławną poprzez swojego
syna". Pomniejszenie znaczenia Marii było sposobem zerwania jej związków ze starszymi
wyobrażeniami bogini okresu przedchrześcijańskiego. Biskup Epifanius pisał:
„Bóg zstąpił z nieba, Słowo święte weszło w ciało zrodzone ze świętej Dziewicy, z
pewnością nie dlatego, aby Dziewica była uwielbiana, ani uczyniona boska ani wyświęcone
imię jej, ani też, aby po wielu pokoleniach kobiety ponownie zostały kapłankami... Bóg nie
powierzył jej obowiązku chrztu czy błogosławieństwa uczennicy, ani nie zaoferował jej
jakiejkolwiek władzy nad światem.”
Chrześcijaństwo, jak rozumieli to ortodoksi, było za jedyną mocą Ojca, Syna i Ducha
Świętego, a nie jakąkolwiek domieszką żeńskiego aspektu Boga.
Mimo to kult Marii przetrwał. Od kiedy w 431 roku Sobór w Efezie zadecydował, że Maria
może być otaczana czcią bez ponoszenia żadnych konsekwencji, tłumy wiernych rzuciły się
w wir szaleńczych uroczystości, którym towarzyszyły procesje z pochodniami i radosne
okrzyki „Chwała niech będzie Teotokos (Matce Boga)!". Starsze świątynie i święte miejsca
pierwotnie dedykowane przedchrześcijańskim boginiom, zostały przyznane lub zastąpione
przez świątynie poświęcone Marii. Znajdującą się na rzymskim Wzgórzu Eskwilińskim
świątynię Kybeli, poświęcono Marii Maggiore. Znajdujące się w okolicach Panteonu
sanktuarium Izydy Kościół również przeznaczył Marii, a kolejną świątynię wzniesiono w
miejscu poświęconym Minerwie. Na Cyprze świątynię poświęconą Afrodycie przekształcono
w świątynię Marii, która do dnia dzisiejszego nazywana jest Panaghia Aphroditessa. W
„Dziewicy" Geoffrey Ashe pisze:
„Jak Kybele - Maria chroniła Rzym. Jak Atena otaczała opieką inne miasta. Jak Izyda
czuwała nad żeglarzami, stając się „Gwiazdą Mórz". Jak Junona otaczała opieką kobiety w
ciąży... Założyła koronę zastępując Kybele. Osadzona ze swoim dzieckiem na tronie,
przypominała Izydę i Horusa.”
Kościół nie stłumił oddawania czci kobiecej boskości - po prostu ją przemianował.
Interesującym jest fakt, że chrześcijańska wersja kobiecej boskości wykluczała jakiekolwiek
przedstawianie jednego z najsilniejszych aspektów Bogini - oblicza starej, mądrej kobiety. W
okresie przedchrześcijańskim rozpowszechnione były trzy oblicza bogini: Dziewicy lub
Panny, Matki i Starej Kobiety. Maria stała się uosobieniem Dziewicy i Matki. Trzecie
oblicze Starej Kobiety reprezentujące moc i mądrość pierwiastka żeńskiego, zostało usunięte
z chrześcijańskiego kanonu świętości. Odrzucenie wizerunku starej kobiety jest na tyle
ważne, że w późniejszym okresie stał się on symbolem najważniejszego wroga Kościoła -
czarownicy.
Kościół osiągał swoje cele dostosowując własną ideologię do aktualnie panujących
warunków. W roku 319 Konstantyn ustanowił prawo zwalniające kler od płacenia podatków
i służby w armii43, a w 355 roku biskupi zostali uwolnieni spod nadzoru sądów świeckich44.
W roku 380 cesarz Teodozjusz wydał dekret, w którym czytamy:
„Musimy uwierzyć w jedynego Boga z Ojca, Syna i Ducha Świętego, pod pojęciem
wysokiego majestatu i Trójcy Świętej. Rozkazujemy, aby ci, którzy pójdą za tym nakazem
przyjęli imię Katolickich Chrześcijan. Pozostali, których osądzimy jako obłąkanych
szaleńców, będą dźwigać ciężar haniebnych dogmatów heretyków, ich miejsca spotkań nie
Obarczanie Żydów odpowiedzialnością za śmierć Jezusa było sposobem uczynienia z
chrześcijaństwa religii możliwej do zaakceptowania przez władze Rzymu.
otrzymają nazwy kościołów, i będą oni ukarani najpierw przez Boga a potem przez Naszą
własną karzącą rękę, a kara, którą My określimy będzie w zgodzie z sądem bożym.”
Dekret wydany przez Teodozjusza wyjął spod prawa wszelki sprzeciw wobec Kościoła. W
388 roku wprowadzono zakaz publicznych dyskusji na tematy religijne. Starożytne obrzędy
pogańskie zostały zakazane w 392 roku i od tego momentu uważano je za działalność
przestępczą. W roku 410 cesarz Honoriusz zarządził, że:
„Wszyscy, którzy postępują sprzecznie ze świętymi prawami niech wiedza że ich
pełzanie w heretycznych zabobonach uwielbianych w najbardziej oddalonych
wyroczniach, jest karane wygnaniem i krwią gdyby ponownie przyszło im na myśl
zbierać się w takich miejscach w celu prowadzenia przestępczej działalności.”
Pogańskie świątynie zostały splądrowane i zniszczone. W roku 386, w kolejnym
pisemnym proteście skierowanym do władz Rzymu, czytamy:
„Jeśli oni (chrześcijanie) usłyszeli o miejscu, w którym dziab się coś niepokojącego,
natychmiast twierdza że ktoś składa tam ofiary, wyrażają swoje obrzydzenie i składają
tam wizytę - możecie zobaczyć ich, gnających w to miejsce, ich, strażników dobrego
Jadu (jak nazywają samych siebie), tych zbójów, o ile zbój nie jest zbyt łagodnym
słowem; te łotry nie próbują ukrywać tego co robią: obrażają się, gdy nazwie się ich
zbójami, a z drugiej strony, ludzie ci są dumni z wyzyskiwania innych... oni uważają że
zasługują na nagrodę!”
Od roku 435 każdemu heretykowi w Cesarstwie Rzymskim groziła kara śmierci. Poza
chrześcijaństwem jedyną legalną religią był judaizm. Żydzi wciąż jeszcze byli izolowani,
małżeństwom Żydów z chrześcijanami groziła taka sama kara, jak za niewierność: kobiety
skazywano na śmierć. Kościół triumfował. Wiara w jedynego Boga doprowadziła do
narzucenia jednej religii.
Jako, że ortodoksyjni chrześcijanie w sposób autorytatywny przypisali Bogu władzę, to
nic dziwnego, że nastawili się na znalezienie sposobu, dzięki któremu oni, w imię Boga,
mogliby zdobyć podobną apodyktyczną władzę nad ludźmi. W tym celu stworzyli
organizację, która przyciągała uwagę władz Imperium Rzymskiego przez głoszenie jedności
i posłuszeństwa. Ponad wszelką wątpliwość chrześcijanie zmienili historię o śmierci Jezusa
w celu zdjęcia z nich podejrzeń o udział w rozruchach przeciwko władzom Cesarstwa. Usta-
nowili zasady ułatwiające pozyskanie dużej liczby wiernych. Przystosowali. swoją ideologię
do przyjęcia współcześnie im panujących wierzeń. Dzięki politycznym intrygom Kościół
osiągnął pozycję oficjalnej religii Imperium Rzymskiego, zdobywając siłę i świeckie
przywileje.
Wczesny Kościół niechętnie zezwalał na oddawanie czci Marii Dziewicy. Jednakże po udzieleniu
zezwolenia pozwolono na kontynuację przedchrześcijańskich obrzędów oddawania czci kobiecej
świętości w postaci kultu Marii
 Rozdział 3:
Ustanowienie doktryny: seks, wolna wola,
reinkarnacja, walka - 300-500 n.e.
W odpowiedzi na pojawienie się pierwszych heretyków Kościół sformułował doktrynę o
seksie, wolnej woli i reinkarnacji. W każdym przypadku wybierał taką ideologię, która w
największym stopniu zapewniała możliwość sprawowania kontroli nad jednostką i
społeczeństwem. Kościół wprowadził także doktrynę, która usprawiedliwiała użycie siły w
celu wymuszenia posłuszeństwa i zwalczania heretyków. Słowo „herezja" pochodzi od
greckiego „hairesis" oznaczającego „wybór". W pierwszych wiekach naszej ery w obrębie
religii chrześcijańskiej istniało wiele możliwości wyboru - i w konsekwencji wiele herezji.
Do gnostyków należeli marcjoniści, monotaniści, arianie, sabelianie, nestorianie i
monofizyści, w Egipcie koptowie, a w Syrii jakobici. Armeński Kościół Ortodoksyjny
również nie zgadzał się z Kościołem katolickim. Herezje głoszone przez Pelagiusza,
Orygenesa i donatystów legły u podstaw nowej, mającej szczególne znaczenie, doktryny.
Natomiast poglądy Manicheusza, mimo że nie stały się przyczyną sformułowania określonej
doktryny, stanowiły zaprzeczenie mało popularnej ideologii Kościoła.
Spory wokół poglądów Pelagiusza doprowadziły do ustanowienia przez Kościół doktryny
dotyczącej wolności i życia seksualnego człowieka. Irlandzki mnich Pelagiusz przybył do
Rzymu na początku piątego wieku, głosząc, że człowiek posiada wolną wolę i odpowiada za
swoje czyny. Twierdził, że osobiste starania człowieka w pewnym tylko stopniu decydują,
czy on lub ona dostąpi zbawienia. Według Pelagiusza wiara w odkupienie grzechów przez
Chrystusa powinna być wspierana przez indywidualną odpowiedzialność i podejmowanie
wysiłków w kierunku czynienia dobra2. W nagrodę za wzięcie odpowiedzialności za swoje
uczynki, Stwórca daje ludziom wolność. Jak pisał jeden z historyków:
„Pelagiusz walczył o bezcenne dobro wolności człowieka. Wolności tej nie można się
wyrzec bez utraty ludzkiej godności... Bez wolności w podejmowaniu swoich decyzji
człowiek staje się po prostu marionetką. Według Pelagiusza Stwórca nadal człowiekowi
moralną siłę, której stłumienie jest zwątpieniem w podobieństwo ludzi do Boga.”
Poglądy Pelagiusza zostały gwałtownie zaatakowane przez świętego Augustyna, słynnego
biskupa i teologa. Zbawienie, jak mawiał Augustyn, znajduje się wyłącznie w rękach Boga;
nie ma nic, co mogłaby uczynić jednostka. Bóg wybiera niewielu ludzi, którym daje
szczęście i zbawienie. Jest to osiągalne tylko dla tych nielicznych, których Chrystus
przywiódł na świat. Wszyscy inni są potępieni na wieki. Według świętego Augustyna akt
łaski Boga, a nie jakiekolwiek uczynki, czy pragnienia człowieka, prowadzi do zbawienia.
Augustyn uważał, że nasza wolna wola czynienia dobra w opozycji do zła, została
zniszczona przez grzech Adama. Grzech Adama, który według świętego Augustyna ma
„naturę nasienia, z którego się rozmnażamy", przywiódł na świat cierpienie i śmierć, odebrał
nam wolną wolę i pozostawił wrodzoną złą naturę. Jest on teraz nieunikniony. Przyczyną
czynienia dobra jest wyłącznie bezmierna łaska. Augustyn pisał, „Dlatego, kiedy człowiek
żyje w zgodzie z człowiekiem, a nie z Bogiem, jest on podobny do diabła". Zgodnie z poglą-
dami Augustyna jednostka ma niewielką moc wpływania na swoje, z góry określone,
przeznaczenie, a zbawienie jej zależy wyłącznie od woli Boga.
 Życie seksualne człowieka, jak twierdził Augustyn, wyraźnie pokazuje, że człowiek nie
jest zdolny do dokonania wyboru między dobrem a złem. Swoje tezy oparł na własnym
doświadczeniu życiowym. Biorąc pod uwagę swoje nieuporządkowane życie w młodości,
kiedy to spłodził i następnie porzucił nieślubne dziecko, doszedł do wniosku, iż seks jest z
natury zły. Cierpiał z powodu swoich erotycznych pragnień:
„Któż potrafi to kontrolować, kiedy przyjdzie pożądanie? Nikt! Silnie poruszona żądza
nie poddaje się rozkazom woli... Czegokolwiek człowiek sobie życzy, nie potrafi tego
dokonać.”
Zgodnie z poglądami Augustyna, człowiek nie ma na tyle siły, aby cierpliwie znosić lub
stłumić seksualne pożądanie.
Ale nawet ci, którzy rozkoszują się w tej przyjemności, nie panują nad nią swoją własną
wola niezależnie od tego, czy ograniczają się do prawego łoża, czy też grzeszą; czasami
żądza ta nachodzi ich wbrew nim samym i zwodzi ich, gdy odczuwają pożądanie, które
szaleje w umyśle a nie tkwi w ciele. Tak więc, dziwna to rzecz, że emocje nie tylko osłabiają
posłuszeństwo prawego pragnienia zrodzenia potomstwa, ale także osłabiają chęć odrzuce-
nia lubieżnego pożądania; myśl ta często przeciwstawia całą swoją energię duszy, która
ogranicza je, czasami rozdzierając przy tym samą siebie, a gdy poruszy duszę, ciało
pozostanie niewzruszone.
To „diabelskie poruszenie genitaliów", jak Augustyn określał seks, jest dowodem
grzechu pierworodnego Adama, który jest teraz przenoszony „z łona matki, plamiąc
grzechem wszystkie istoty ludzkie i pozostawiając je niezdolnymi do wyboru między
dobrem a złem, czy też wpływania na swój własny los". Poglądy świętego Augustyna
pozostają w ostrej sprzeczności z poglądami przedchrześcijańskimi, które często traktowały
seks jako nieodłączną część religijnego życia. Jednakże jego punkt widzenia odzwierciedlał
poglądy wielu chrześcijan. Oprócz nielicznych sekt heretyków, takich jak na przykład
gnostyczni karpokratianie, którzy traktowali seks jako „więź między wszystkimi
stworzeniami", prawie wszyscy chrześcijanie byli zdania, że seksu należy unikać, za
wyjątkiem sytuacji służących prokreacji. Święty Hieronim ostrzegał, „traktuj wszystko jak
truciznę, która rodzi nasienie zmysłowej przyjemności". Elaine Pagels w swojej książce
„Adam, Ewa i Wąż" pisze:
„Klemens z Aleksandrii wykluczał stosunki oralne i analne, stosunki w czasie
miesiączki, z żonami w ciąży, żonami bezpłodnymi, w okresie przekwitania i ze swoją
żoną „rano ", „za dnia" i „po obiedzie ". Klemens rzeczywiście ostrzegaj że „nawet nie
w nocy, ale w ciemności, która jest odpowiednia dla nieprzyzwoitych lub
niemoralnych praktyk, ale ze skromnością tak że cokolwiek się wydarzy, wydarzy się
w granicach rozsądku... wieczorem, ponieważ nawet prawe połączenie jest ciągle
niebezpieczne, za wyjątkiem tego, które podejmuje się w celu spłodzenia dziecka ".
Seks jako akt, który urealniał istnienie jednostki, zagrażał religijnym dążeniom do
panowania nad społeczeństwem. Jak głosił Klemens, „żądzy nie jest łatwo opanować, gdyż
jest ona pozbawiona strachu...". Wyparcie wolnej woli i potępienie uciech erotycznych
ułatwiło panowanie nad ludźmi. Augustyn pisał:
„...z natury rzeczy, człowiek został tak stworzony, iż posłuszeństwo jest dla niego
korzystne, zgubne dla niego jest podążanie za jego własną wola a nie wolą jego
stwórcy...”
Uważał także, że „grzech Adama był zlekceważeniem autorytetu Boga... co właśnie
pociągnęło za sobą potępienie...". W 416 roku Augustyn pisząc do biskupa Rzymu uprzedzał
go, że poglądy Pelagiusza podważyły podstawy władzy biskupów, a pozostawienie w
spokoju jego zwolenników zagraża dopiero co zdobytej sile Kościoła katolickiego.
Przyjaciel Augustyna, afrykański biskup Alipiusz, przybył do Rzymu aby przekonać władze
Kościoła, by stanęły po stronie Augustyna przeciwko Pelagiuszowi, jakoby przy okazji
wręczając łapówkę w postaci 80 numidyjskich ogierów. Augustyn wygrał. W kwietniu 418
roku papież ekskomunikował Pelagiusza. Od tego momentu Kościół katolicki stał się
wyznawcą doktryny o dziedziczeniu grzechu pierworodnego.
Stanowisko dotyczące reinkarnacji Kościół sformułował w odpowiedzi na
kontrowersyjne poglądy Orygenesa, który uważał, że dusza człowieka egzystuje przed
wstąpieniem do fizycznego ciała i przechodzi z jednego ciała do drugiego, aż do momentu
zjednoczenia się z Bogiem, po czym nie przyjmuje już postaci fizycznej. Poza tym wierzył,
że wszystkie dusze ostatecznie powracają do Boga; głosił, że gdyby nawet chrześcijanin
mógł bardzo szybko zjednać się z Bogiem, to jednak jest to niemożliwe bez wysiłku ze
strony człowieka. Przekonywał, że od kiedy Bóg opuścił ludzi dzięki ich własnej wolnej
woli, muszą oni ponownie zjednoczyć się z Bogiem, również z własnej woli. Ortodoksyjni
chrześcijanie zwalczający poglądy Orygenesa utrzymywali, że teorie takie zbyt silnie
uzależniają od indywidualnego samookreślenia. Twierdzili także, że taka teoria reinkarnacji
pomniejsza rolę Jezusa Chrystusa, ograniczając potrzebę dążenia do zbawienia za życia i
unikalną naturę Jego zmartwychwstania.
Zdaniem ortodoksów, osobiste zbawienie nie zależy od samookreślenia czy wolnej woli,
jak sugerują poglądy Orygenesa, ale tylko od tego, czy zostanie się wyznawcą Jezusa
Chrystusa. Poza tym, jeśli dana osoba mogłaby dokonać wyboru zjednoczenia się z Bogiem
w którymkolwiek ze swoich wcieleń, wówczas nie obawiałaby się potępienia - a strach był
przez ortodoksów uważany za niezbędny. Idea Orygenesa mówiąca, że dusza jest oddzielona
od ciała, również wydaje się pomniejszać niezwykłą naturę zmartwychwstania Chrystusa.
Twierdzono, że cud Jego zmartwychwstania oferuje możliwość pokonania śmierci fizycznej.
Jeżeli jednak każda dusza wielokrotnie pokonuje śmierć poprzez opuszczanie jednego ciała i
wchodzenie do innego, wówczas wyczyn Chrystusa straciłby swój unikalny charakter.
Prace Orygenesa kwestionowały również chęć kontrolowania przez Kościół poszukiwań
intelektualnych i duchowych. Mimo, że dla poparcia swoich tez skrupulatnie cytował Pismo
Święte, to zauważył, że w pewnych dziedzinach dostarcza ono niewielu wskazówek. Mając
wykształcenie uczonego Greka, Orygenes poszukiwał odpowiedzi na nurtujące go pytania
zarówno w filozofii Platona jak i swojej własnej wyobraźnil8. Augustyn także rozpatrywał
zagadnienia, o których Pismo Święte niewiele mówiło, rozważał, na przykład:
„...a co przed kolejnym bytem, O mój Boże, czy nie było mnie, czy byłem w jakimś
ciele? Nie ma nikogo, kto by mi o tym powiedział, ani ojciec, ani matka, ani doświadczenie
innych, ani moja własna pamięć.”
Święty Augustyn, największy Ojciec Kościoła. Jego poglądy i argumenty były podstawą
doktryn Kościoła, które zaprzeczały istnieniu wolnej woli, potępiały seks i usprawiedliwiały
stosowanie przemocy w celu wymuszenia posłuszeństwa.
 Podczas gdy Orygenes kontynuował poszukiwania wyjaśnień tych zagadnień, Augustyn
zaprzestał szukania odpowiedzi poza Pismem Świętym. Pisał on:
„I do tego chciałbym poznać rzeczy, których nie znam, a dotyczące pochodzenia
duszy, i jeszcze chciałbym wiedzieć, czy nie dane jest nam nauczyć się tych rzeczy tak
długo, jak długo żyjemy na tym świecie. A co, jeśli będzie to jedna z tych rzeczy, o
których mówimy. „Nie szukaj rzeczy, które są zbyt wielkie dla ciebie, i nie poszukuj w
rzeczach, które przekraczają twoje możliwości: ale poszukuj rzeczy, które Bóg
nakazał tobie, myśl o nich zawsze, a w wielu Jego dziełach nie znajdziesz nic
niezwykłego ".
Augustyn posunął się tak daleko, że obnosił się z myślą, iż przed stworzeniem świata
Bóg zatrudnił samego siebie do przygotowania miejsca kary dla tych, którzy mają czelność
pytać o to, co było przed aktem stworzenia. Mimo, że Orygenes zmarł w 284 roku, spory na
temat jego poglądów kontynuowano aż do roku 553, w którym to został oficjalnie wyklęty
przez II Synod w Konstantynopolu. Potępiając Orygenesa Kościół pośrednio zadał cios
reinkarnacji. Chrześcijanie nie wierzyli w preegzystencję dusz, istnienie świadomości poza
ciałem oraz w to, że człowiek musi mieć więcej niż jedno życie, aby powrócić do
chrześcijańskiego Boga bez stania się przedmiotem wiecznego potępienia. Poza tym,
wyklęcie Orygenesa posłużyło jako kolejne przypomnienie, że nie bacząc na szczerość
jedynej wiary, każdy powinien zawsze pozostawać w ideologicznej zgodzie z Pismem
Świętym.
Przy rozwiązywaniu problemu z herezjami donatystów Kościół do ich zwalczenia
ustanowił precedens stosowania siły. Gdy donatyści osiągnęli wyższy od Kościoła
katolickiego poziom rozwoju swojego duchowieństwa, ich ruch rozprzestrzeniał się lotem
błyskawicy i w połowie IV wieku na terenach Afryki liczba ich zwolenników przewyższała
liczbę katolików. Utrzymujące się poglądy mówiące, że nikt nie powinien być zmuszany do
wiary wbrew jego woli pchnęły Augustyna do podjęcia prób sprowadzenia donatystów z
powrotem do owczarni katolików. Jednakże, gdy zawiodły rozmowy, uciekł się do
zastosowania przemocy, odwołując się przy tym do dopiero co ustanowionych,
skierowanych przeciwko heretykom, praw Teodozjusza. Kościół przychylił się do rad
Augustyna i brutalnie stłumił ruch donatystówz3.
Przeciwny donatystom Augustyn ustanowił cztery, zasady Cognite intrare, „Zmusić do
wstąpienia", które wykorzystywano w Średniowieczu do usprawiedliwienia stosowania
przemocy w zwalczaniu przeciwników i odstępstw od wiary. Augustyn twierdził, że:
„Rany zadane przez przyjaciela są lepsze od pocałunków wroga. Przyjemność w
trwodze jest lepsza od oszustwa w spokoju... W Łukaszu napisano: „Zmusić ludzi do
wstąpienia! Przez groźbę gniewu Boga Ojca, który tchnąl duszę w Syna”

Nawet na początku XX wieku papież Leon XIII nadal udowadniał, że najwyższa kara
daje się uzasadnić następująco:
„Kara śmierci jest niezbędnym i skutecznym środkiem dla osiągnięcia celu Kościoła,
gdy buntownicy wystąpią przeciw niemu i naruszą jedność duchową; szczególnie
uporczywi heretycy i heretyczki nie mogą być powstrzymani przez jakiekolwiek inne
kary przeznaczone dla postępującej dezorganizacji porządku duchowego i nakłaniania
innych do wszystkich rodzajów przestępstw... Gdy zepsucie jednego lub kilku jest
obliczone na przyniesienie zguby wielu dzieciom, i jeśli nie będzie innych środków do
 zbawienia tych ludzi, to obowiązkiem jest skuteczne ich usunięcie przez skazanie tych
nikczemników na śmierć.”
Inną kwestią sporną były poglądy Manicheusza, które dotyczyły wypierania się przez
Kościół jego własnej ideologii, gdy staje się ona mało popularna lub nie przynosi korzyści.
Nauka Manicheusza, którą w trzecim wieku zaczęli głosić jego zwolennicy, perscy
manicheiści, była logiczną konsekwencją wiary w jedyne zwierzchnictwo. Wiara w
jedynego wszechmocnego Boga często wywoływała pytania, dlaczego na świecie jest tyle
bólu i zła, dlaczego wszechmogący Bóg, który stworzył wszystkie rzeczy, stworzył również
ludzkie cierpienie? Najbardziej rozpowszechnioną odpowiedzią na te pytania jest istnienie
przeciwstawnych sił, mocy, czy też boskie stworzenie zła; diabeł musi istnieć. Dualistyczna
teologia pojawiła się na gruncie pojmowania życia jako walki między Bogiem a Szatanem,
między dobrem a złem, między duchem a materią. Koncepcja diabła jest charakterystyczna
dla religii monoteistycznej; zło łatwiej jest pojąć i nie ma konieczności wprowadzania
postaci diabła, w przypadku, gdy sam Bóg występuje w wielu postaciach. Keith Thomas w
swojej książce „Religia a upadek magii" pisze o wczesnym, przed monoteistycznym
judaizmie:
„Pierwsi izraelici nie mieli potrzeby personifikacji przyczyn zła; przypisywali je
wpływom rywalizujących ze sobą bóstw. Dopiero zwycięstwo monoteizmu
doprowadziło do konieczności wyjaśnienia, dlaczego na świecie istnieje zło skoro Bóg
jest dobry. Tak więc diabeł pomógł utrzymać wiarę w całkowicie doskonałą boskość.”
Manichejczycy w większym stopniu przejęli ideologię ortodoksyjnych chrześcijan niż
wczesny Kościół katolicki. Bardzo poważnie potraktowali pogląd rozdzielności Boga i sfery
duchowej od fizycznego świata. Wiara w jedyne zwierzchnictwo wyłoniła hierarchię
oddzielającą od siebie poszczególne składowe, tworząc podział między niebem a ziemią,
duchem a materią. Rzeczy zajmujące w hierarchii wyższe miejsce uważane są za dobre;
rzeczy zajmujące miejsce niższe, za złe. Będąc w zgodzie z tymi poglądami manichejczycy
zalecali surowy ascetyzm i odsunięcie się od rzeczywistego świata. Kobiety, kuszące
mężczyzn ziemskimi przyjemnościami i rodziną, uważane były za część mocy samego
szatana. Aby być bliżej Boga manichejczycy wierzyli, że jednostka musi wyrzec się
wszystkiego, co mogłoby przywiązać ją do życia doczesnego. Mimo że w okresie
Reformacji sam Kościół przyjął właśnie nauki Manicheusza, to jednak we wczesnym
okresie chrześcijaństwa przyjęcie takiego monoteizmu mogłoby nie przynieść określonych
korzyści politycznych. Kościół wzbraniał się od przyjmowania niezliczonych rzesz ludzi,
którzy nadal pojmowali świat w kategoriach pogańskich, panteistycznych i politeistycznych.
Większość była zdania, że wszystko w świecie materialnym przepojone jest duchem, duch i
materia są ze sobą związane, a boskość objawia się pod wieloma różnymi postaciami.
Nakazywanie całkowitego wyrzeczenia się świata fizycznego jako królestwa szatana i
odrzucenie wszystkich świętych z wyjątkiem jednego Boga, mogło doprowadzić do
załamania się wysiłków Kościoła zmierzających do upowszechnienia religii
chrześcijańskiej. Tak więc, chociaż nadal utrzymywano wiarę w jedyne zwierzchnictwo i
wynikający z tego porządek, Kościół zezwolił nie tylko na oddawanie czci Świętej Marii
Dziewicy, ale także całej rzeszy aniołów i świętych. Manicheizm był bardziej zgodny z ide-
ologią ortodoksyjną, jednakże pod względem politycznym jego wyznawcy byli mało
roztropni. Manichejczycy i wszyscy inni, głoszący podobne poglądy, na następne setki lat
naznaczeni zostali piętnem heretyków.
 Dogmaty, sformułowane w odpowiedzi na pojawienie się pierwszych heretyków, nadały
doktrynalne znaczenie panowaniu Kościoła nad jednostką i społeczeństwem.
Przeciwstawiając się Pelagiuszowi Kościół przyjął poglądy Augustyna, który uważał, że
człowiek jest z natury zły, niezdolny do dokonania samodzielnego wyboru i z tych to
powodów potrzebujący silnej władzy. Dowodem na grzeszną naturę człowieka był jego
popęd seksualny. W celu obalenia teorii reinkarnacji Orygenesa, Kościół stanął w obronie
wiary w jedyne w swoim rodzaju zmartwychwstanie Chrystusa oraz w jedyne darowane
człowiekowi życie, w którym musi być posłuszny Kościołowi, gdyż w przeciwnym razie
ryzykuje wiecznym potępieniem. W przypadku donatystów, w celu przywrócenia
posłuszeństwa, ustanowił precedens stosowania siły, a w odniesieniu do manicheistów, dla
osiągnięcia celów politycznych, zaprzeczył swoim własnym poglądom.
 Rozdział 4:
Kościół triumfuje 500 - 1000r.
Kościół wywierał niszczycielski wpływ na społeczeństwo. Od momentu, w którym wziął
na siebie rolę przywódcy narodów, załamała się aktywność na polu medycyny, techniki,
nauki, edukacji, sztuki i handlu. Rozpoczął się mroczny okres w historii Europy. Chociaż w
tym czasie Kościół zgromadził ogromne dobra, większość tego, co określa się mianem
rozwoju cywilizacji, zniknęło z powierzchni ziemi. W V wieku, w wyniku powtarzających
się najazdów germańskich Gotów i Hunów, upadło Imperium Rzymskie na Zachodzie, a
rzymskie prowincje w Afryce załamały się pod naciskiem Wandali. Za to, co się wydarzyło,
wielu ludzi obciążało religię chrześcijańską. Krytyka wobec nowej religii przybrała na sile,
kiedy w 410 roku chrześcijańscy Wizygoci splądrowali „wieczne miasto", Rzym, który
dotąd trzymał się mocno od 620 lat. Jedna z najsłynniejszych prac świętego Augustyna,
„Miasto Boga", napisana została w celu obrony chrześcijaństwa przed takimi oskarżeniami.
W lepszym położeniu znalazła się wschodnia część Imperium Rzymskiego, zwana także
Cesarstwem Bizantyjskim. Za panowania Cesarza Justyniana (527-565) odtworzyła znaczną
część swojej dawnej siły, wyzwalając Włochy spod panowania Ostrogotów i tereny
afrykańskie z rąk Wandali. Justynianowi i jego żonie Teodorze przypisuje się wielkie
zasługi w odrodzeniu literatury, sztuki i architektury oraz uporządkowaniu prawa
rzymskiego. Niestety, rozkwitająca kultura bizantyjska nagle załamała się, kiedy w roku 540
epidemia dżumy dymieniczej uderzyła ze zjadliwością nie spotykaną w całej historii ludzko-
ści. Mówiono, że w samym tylko Bizancjum epidemia zabierała dziennie 10 000 ludzkich
istnień. Sił tej epidemii trudno jest pojąć, uważa się iż pochłonęła 100 milionów ofiar .
Imperium Rzymskie nigdy się już nie odtworzyło. Późniejsza epidemia czarnej śmierci,
szalejąca w pierwszej połowie XIV wieku, pochłonęła „tylko" 27 milionów istnień ludzkich,
czyli 1/3 całej populacji ówczesnej Europy.
Niemniej epidemia, która wybuchła w VI wieku, miała całkowicie odmienny wpływ na
chrześcijaństwo. Ludzie ze strachu tłumnie gromadzili się wokół kościołów. Kościół
wyjaśniał, że ta plaga jest dziełem samego Boga, a choroba karą za grzech nieposłuszeństwa
wobec władzy Kościoła. Justyniana ogłoszono heretykiem. Herezją były nawoływania
medyków do walki z plagą3. Epidemia dżumy przyczyniła się do upadku Imperium
Rzymskiego i jednocześnie wzmocniła pozycję chrześcijańskiego Kościoła.
Po ustąpieniu epidemii Kościół zapanował nad oficjalną medycyną. W okresie od VI do
XVI wieku powszechnie stosowaną praktyką wleczeniu wszystkich chorób stało się
puszczanie krwi. Mnisi chrześcijańscy uważali, że puszczanie krwi chroni przed
zachwianiem równowagi substancji trujących i seksualnym pożądaniem, jak również
odnawia płyny ustrojowe. W XVI wieku każdego roku praktyki te zabijały dziesiątki tysięcy
ludzi. Gdy pacjent umierał w czasie upuszczania krwi, lamentowano jedynie, że leczenia nie
rozpoczęto wcześniej lub nie było przeprowadzone bardziej agresywnie.
Kiedy Kościół stał się najbardziej zwartą siłą zachodniej społeczności, upadła technika.
Rozbudowany system akweduktów i kanalizacji uległ zniszczeniu. Ortodoksyjni
chrześcijanie nauczali, że wszelkie aspekty natury człowieka są obelżywe i dlatego należy w
jak największym stopniu zaniechać higieny ciała. Z wnętrza domostw zniknęły toalety i
kanalizacja. Wraz z pogorszeniem się stanu urządzeń sanitarnych i higieny, zjawiskiem
powszechnym stały się wszelkie choroby.
 Przez setki lat ludność miast i wsi dziesiątkowały epidemie. Zaniechano także
wykorzystywania rzymskiego systemu centralnego ogrzewania. Pewien historyk pisał:
„Od około 500 roku naszej ery nie myślano o niewygodach spania na podłodze czy
surowych ławach, nad wilgotnym klepiskiem w bezpośrednim sąsiedztwie zwierzęcych
odchodów i szczurów. Przebywanie w zamkniętych pomieszczeniach było swoistym
rodzajem luksusu. I nie wywoływało wstrętu spanie wszystkich mieszkańców
stroczonych razem, wzajemne ogrzewanie się było bardziej cenione od zachowania
prywatności.”
Zaniedbano także rozbudowaną sieć dróg, zapewniających sprawny transport i
komunikację. Taki stan utrzymywał się aż do wieku XIX . Straty, jakie poniosła nauka były
niewyobrażalne. Kościół palił książki i prześladował działalność intelektualną, co
doprowadziło do cofnięcia nauki o co najmniej 200 lat. Już w VI wieku przed naszą erą
Pitagoras głosił poglądy, że Ziemia obraca się wokół Słońca. W III wieku przed Chrystusem
Arystarch nakreślił teorię heliocentryczną, a Eratostenes dokonał pomiaru obwodu Ziemi. W
II wieku przed naszą erą Hiparchus określił długość i szerokość geograficzną i obliczył
nachylenie ekliptyki. Po nastaniu mrocznego okresu w rozwoju ludzkości, odkrycia te
tkwiły w zapomnieniu aż do XVI wieku, kiedy to Kopernik ponownie ogłosił teorię obrotu
Ziemi wokół Słońca. Gdy w XVII wieku Galileusz próbował rozpowszechnić teorię
heliocentryczną, został zatrzymany w Rzymie przez Inkwizycję. Dopiero w 1965 roku
Kościół rzymskokatolicki unieważnił potępienie Galileusza. Poglądy świętego Augustyna
odzwierciedlały „naukowe" podejście Kościoła do świata:
„Jest to niemożliwe, aby po przeciwnej stronie Ziemi znajdowali się ludzie, gdyż w
Piśmie Świętym nie ma wzmianki o takim rodzie wśród potomków Adama.”
Historię zmieniano tak, aby potwierdzała wiarę chrześcijańską. Ortodoksyjni
chrześcijanie uważali, że historia jest tylko narzędziem do przedstawienia przeszłości w
świetle Biblii. Mówiąc słowami Daniela Boorstin'a, „Historia stała się odzwierciedleniem
ortodoksji". W swojej książce „Odkrywcy", pisał:
„Chrześcijańskie badania były na usługach wiary w Jezusa Chrystusa i Jego przesłaniu
zbawienia. To co cieszyło się uznaniem, nie było krytyką lecz łatwowiernością. Ojcowie
Kościoła zauważyli, że w sferze myśli tylko herezja miała historię.”
W czasach Konstantyna Euzebiusz z Cezarei zabrał się do przerabiania historii świata na
historię chrześcijaństwa:
„Inni, opisujący historię ", pisał Euzebiusz, twierdzili, że działania wojenne prowadzone
były „przez wzgląd na dzieci i Państwo oraz łupy. Ale nasze opowiadania o rządach Boga
upamiętnione będą w niezatartych przekazach o najbardziej pokojowych wojnach
prowadzonych w imię spokoju duszy... ".
Ślepa wiara zastąpiła ducha historycznych badań. Jak mawiał Euzebiusz, człowiek
powinien ufać „niezaprzeczalnym słowom Mistrza: nie tobie jest znać czas i porę, w które
Ojciec włożył swą własną moc".
Chociaż Kościół bardzo dotkliwie ograniczył ciekawość poznania historii, to jednak nadal
kontynuował proces jej fałszowania, który rozpoczął już dużo wcześniej. Archeolodzy
dwudziestego wieku są na początku drogi ujawniania większej różnorodności opisów
dziejów ludzkości, niż można by było to sobie wyobrazić w przedchrześcijańskim Rzymie.
Z gruntu fałszywy jest pogląd, że historia człowieka rozpoczęła się dopiero przed pięcioma
tysiącami lat. Kultura duchowa rozkwitła w okresie neolitu, kiedy człowiek z myśliwego i
zbieracza stał się rolnikiem, szczególnie między 7000 a 4000 lat przed naszą erą. Ów-
czesnym społeczeństwom sztuka, architektura, urbanistyka, taniec, rytualne obrzędy, handel,
zarówno morski jak i lądowy, pismo czy prawo, nie były obce. Pierwsze idee demokracji w
rzeczywistości pojawiły się przed kulturą grecką i datowane są na dużo starszy okres
neolitu. Najbardziej znamienną cechą jest brak w tych kulturach dowodów na istnienie
hierarchii w naszym rozumieniu; nie znano wojen, zorganizowanych prześladowań czy
niewolnictwa.

Ryc. 4.1. Od kiedy ogłoszono, że medycyna grecka i rzymska jest herezją, powszechne stały się praktyki
upuszczania krwi. Sztych pochodzący z 1516 roku przedstawia miejsca upuszczania krwi.
 Fałszowanie historii w celu wymazania świadomości o takiej przeszłości, pomagało w
złagodzeniu krytyki bieżącego stanu rzeczy. Przedstawianie społeczności, jako mającej
raczej kroczyć naprzód, a nie oglądać się na doświadczenia oparte na niepowodzeniach
minionych lat, stwarza wrażenie, że chociaż dzisiejsze czasy mogą być ciężkie i
niebezpieczne, to jednak w przeszłości były bardziej barbarzyńskie. Na przykład, uczeń
Augustyna, Orozjusz w swoim dziele „Siedem ksiąg historii pogan" udowadniał, że winą za
zło nie można obarczać chrześcijaństwa, gdyż wcześniej doświadczono o wiele gorszych
nieszczęść. Zniekształcanie i fałszowanie historii dawało wrażenie, że religia chrześcijańska
nie tylko wyprowadziła ludzkość z bardziej barbarzyńskiego okresu, ale także, że struktura
hierarchii społecznej i władzy istniała zawsze i dlatego jest nieuchronna.
Kościół miał podobny wpływ na kształcenie i nauczanie, jak w przypadku nauki czy
historii. Spalono ogromne ilości książek i dzieł. W Aleksandrii w roku 391 chrześcijanie
spalili największą na świecie bibliotekę, w której przechowywano około 700 000
starożytnych zwojów. Zniszczono wszystkie dzieła gnostyka Bazylidesa, 36 tomów dzieł
Porfiriusza, 270 000 starożytnych dokumentów zebranych przez Ptolemeusza II Filadelfosa.
Zamknięto starożytne akademie, skończyło się nauczanie kogokolwiek poza murami
kościołów.
W tym okresie dziejów ludzie byli słabo wykształceni, gdyż nauczanie ograniczało się
tylko do duchowieństwa, poza nielicznymi przypadkami, kiedy to silni władcy świeccy
potrzebowali dla siebie mądrych zarządców.
Kościół sprzeciwiał się studiowaniu gramatyki i łaciny. Papież Grzegorz I, zwany też
Grzegorzem Wielkim, człowiek uważany za jednego z największych architektów
średniowiecznego porządku, sprzeciwiał się studiowaniu gramatyki. Jak sam pisał:
„Gardzę prawidłową budową zdań i przypadkami, gdyż uważam za rzecz wielce
niestosowna aby słowa boskiej wyroczni byty krępowane przez zasady Donata.”
Grzegorz Wielki potępiał kształcenie wszystkich ludzi za wyjątkiem duchowieństwa, jako że
byłaby to głupota i nikczemność. Laikom zabraniał czytania nawet Pisma Świętego. Nakazał
spalić bibliotekę znajdującą się w Palatynie Apolla, „aby jej świecka literatura nie odciągała
wiernych od kontemplacji niebios". Na IV Synodzie w Kartaginie nawet biskupom
zabroniono czytania dzieł, których autorzy nie byli wyznania mojżeszowego. W IV wieku
Hieronim, zakonnik, późniejszy Ojciec Kościoła, cieszył się z faktu, że klasycy zostali już
zapomniani. Jego młodsi zakonni towarzysze chełpili się nieznajomością jakichkolwiek dzieł
za wyjątkiem literatury chrześcijańskiej . Po wielu latach niszczenia dzieł i całych bibliotek,
święty Jan Chryzostom, wybitny Ojciec Kościoła oznajmił z dumą, że „Wszystkie ślady
filozofii i literatury starożytnego świata zniknęły z powierzchni ziemi".
Klasztorne biblioteki, jedyne które pozostały, przechowywały zbiory nabożnych ksiąg.
Nawet największe przyklasztorne biblioteki zawierały niewiele poza książkami z
chrześcijańskiej teologii. Chociaż zakonnicy wykonywali kopie starych manuskryptów, to
jednak nie zwracano większej uwagi na zachowanie ich istotnej treści, ale pracę tę
traktowano raczej jako rodzaj niezbędnych wysiłków podejmowanych, mówiąc słowami
chrześcijanina Kasiodora, „w walce z diabłem przy pomocy pióra i atramentu".
Kopiowanie manuskryptów, nawet jeśli były to manuskrypty klasyczne, niekoniecznie
wskazywało na poszanowanie klasycznej nauki. Historycy stwierdzili, że w klasztorze Cluny
wprowadzono zwyczaj, który wynikał z braku szacunku dla klasycznych dzieł. „Kiedy w
czasie godzin milczenia mnich chciał skorzystać z biblioteki, wówczas wykonywał znak
rozchylających się kart; jeśli chciał przeczytać któreś z dzieł klasycznych, drapał się za
uszami jak pies".

Ryc. 4.2. Po zdobyciu przez Kościół silnej władzy, zamknięto akademie i palono książki a
nawet całe biblioteki. Sztych przedstawia namawianie do palenia dzieł świętego Pawła.

Kościół wpływał destrukcyjnie również na sztukę. Zgodnie z poglądami ortodoksyjnych

chrześcijan sztuka powinna wzmacniać i promować wartości chrześcijańskie; nie powinna
odzwierciedlać indywidualnych twórczych poszukiwań. Nowe dzieła artystyczne, które
odbiegały treścią od ideologii chrześcijańskiej, nie oglądały światła dziennego, aż do okresu
odrodzenia. Posągi starożytnego Rzymu były rozbijane i przerabiane na zaprawę murarską.
Marmurowe ozdoby i mozaiki niszczono lub używano do ozdabiania katedr w całej Europie,
jak na przykład w odległym opactwie Westminster w Londynie. Dewastację marmurowych
dzieł potwierdzają cienkie płyty ornamentowe ozdobione starożytnymi inskrypcjami, ciągle
jeszcze znajdowane w wielu kościołach.
Wzrost potęgi Kościoła chrześcijańskiego zbiegł się z gospodarczym upadkiem całego świata
zachodniego. Kościół tylko w niewielkim stopniu popierał rozwój handlu. Kanony Gracjam
zawierają pochodzący z VI wieku dokument, w którym czytamy: „Ktokolwiek kupuje rzeczy
w celu ich odsprzedaży, obojętnie czym by to nie było, jest podobny do handlarza
przybywającego ze świątyni". Kościół piętnował również pożyczanie pieniędzy w celu
osiągnięcia zysku, co niezwykle utrudniło finansowanie przedsięwzięć gospodarczych.
Zawierane w owym czasie kontrakty wskazują, że Kościół czasami interweniował i uwalniał
dłużnika od konieczności spłacenia pożyczki, a także piętnował nawet nikłe
prawdopodobieństwo, że ktoś chciałby pożyczać pieniądze. Jednakże sam Kościół był w
tamtym okresie jedną z nielicznych zyskownych organizacji. Jako taki dostarczał
potencjalnie lukratywnego zajęcia wielu mężczyznom. Pieniądze i władza odgrywały
najważniejszą rolę w zajmowaniu coraz wyższej pozycji w hierarchii i przyczyniły się do złej
reputacji średniowiecznego Kościoła. Swoją drogę do papiestwa opłaciło co najmniej 40
papieży. Wewnątrz struktur Kościoła liczne były podejrzenia o morderstwa, jako że
stosunkowo często urząd papieski przechodził z rąk do rąk.

W pewnym, trwającym 100 lat, okresie urząd ten sprawowało ponad 40 papieży. Tylko w
ciągu 12 lat, od 891 do 903 władza kolejno przechodziła w ręce co najmniej 10 kolejnych
papieży.
W tym samym okresie Kościół zgromadził niezliczone dobra. Kościelne włości,
zwolnione z płacenia podatków i służby wojskowej, rozrosły się do gigantycznych
rozmiarów, obejmując w pewnym momencie od 1/4 do 1/3 wszystkich terenów Europy
zachodniej. Poza tą „ojcowizną" biskupi często posiadali ziemie feudalne, jednak one,
podobnie jak włości hrabiów i baronów, zobligowane były do dostarczania, w razie potrzeby,
żołnierzy do armii królewskiej. Kościół zarabiał pieniądze dzięki darowiznom dostojników
królewskich, przez konfiskatę dóbr na mocy wyroków sądowych, sprzedaż odpuszczenia
grzechów („odpusty"), sprzedaż urzędów kościelnych („świętokupstwo"), a czasami przez
zagarnięcie ziem siłą.
Przymierze z państwem było fundamentem wpływów i dóbr Kościoła. Niemniej w owym
okresie, w przeciwieństwie do czasów Cesarstwa Rzymskiego, niektóre królestwa urosły w
siłę. W roku 700 Zachód podzielony został między cztery główne mocarstwa polityczne.
Hiszpania znajdowała się pod panowaniem Wizygotów, po czym w latach 711-713 wpadła w
ręce islamskich Maurów. Anglią władali Anglosaksończycy, do Franków należała Galia.
Włochy, za wyjątkiem nielicznych regionów pozostających nadal w rękach Cesarstwa
Bizantyjskiego, znajdowały się przede wszystkim we władaniu Lombardczyków. Nowe,
bardziej złożone stosunki między Kościołem a świeckimi władcami doprowadziły do
pojawienia się określenia Świętego Cesarstwa Rzymskiego, co najlepiej odzwierciedlały
fakty koronacji przez papieża Karola Wielkiego w 800 roku i w 952 roku niemieckiego króla
Ottona I. Z takiego układu korzyści czerpał zarówno Kościół, jak i władze świeckie.
Królewscy władcy zapewniali nie tylko siłę zbrojną, ale także lukratywne stanowiska dla
duchowieństwa. Biskupi szybko zdobyli władzę militarną i cywilną poprzez sprawowanie
nadzoru nad administracją. Stawali się tak silni i wpływowi, jak najwięksi feudalni panowie.
Historyk Jeffrey Burton Russell pisze:
„Układ ten był systemem samopodtrzymującym się: im więcej władzy i dóbr posiadali
biskupi, w tym większym stopniu królowie potrzebowali wiernych sobie bogatych
ludzi; niemniej do utrzymania ich lojalności, musieli ich obdarzać większą władzą i
majątkiem. Nic zatem dziwnego, że biskupi z większą uwagą zwracali swoje oczy na
tron niż na krzyż.”
W okresie, w którym przeważała wiara w boskie pochodzenie władzy króla, papieskie
poparcie stało się kluczową sprawą dla europejskich władców. Kościół stwarzał pozory
jedności królestwa przez nawracanie poddanych na wiarę chrześcijańską, jednakże, zwykle
nie było to niczym innym jak fasadą jego rzeczywistej działalności. Papież Grzegorz Wielki
w liście do swojego emisariusza w Brytanii, świętego Augustyna z Canterbury, zilustrował
swoje zainteresowanie nawracaniem ludzi na chrześcijanizm:
 „...ludzie nie mają konieczności zmiany swoich miejsc zgromadzeń; gdzie
dawniej składali ofiary demonom, pozwól im tam nadal zbierać się w Dniu
Świętym, który wskazany jest przez Kościół i uśmierć ich bestie, aby dłużej nie
oddawali czci demonom, ale gromadzili się tam dla zbiorowego posilenia się
czcią Tego, którego teraz wielbią”.

Święty Grzegorz Wielki, w latach 590 - 604 piastował urząd papieża. Wzmocnił nieza-
leżność papieża od cesarza Bizancjum. Nakazał spalenie wielu dzieł i ograniczył kształcenie
tylko do duchowieństwa.
 Mimo że średniowieczny Kościół misternie spustoszył większość dziedzin życia, to
nie spowodował większych zmian w sposobie postrzegania Boga przez zwykłych
ludzi. Ciągłe ostrzeżenia Kościoła kierowane pod adresem pogańskich obrzędów
wskazują, jak dalece nawracanie na wiarę chrześcijańską pozbawione było głębszych
treści. Bez przerwy ostrzegano przed praktykowaniem zwyczajów związanych z
drzewami, przyrodą, czy przed wiarą w czary, czasami posuwając się tak daleko, że
nakazywano burzenie kościołów, gdy odkryto, że ludzie oddają w nich cześć dawnym
bogom i boginiom. W roku 742 Kościół wydał dekret, w którym czytamy:
„... każda pogańska profanacja winna być usunięta i z pogardą odrzucona, czy
będzie to składanie krwawych ofiar, czy wróżbiarstwo i przepowiadanie, czy
amulety i znaki, czy ofiary - dla których ciemni ludzie odprawiają obrzędy
pogańskie obok kościelnych, pod zasłoną imion świętych męczenników.”
Nazwy otaczanych czcią źródeł zamieniane były na imiona czcigodnych świętych,
w miejscach pogańskich świątyń budowano kościoły, wciąż jeszcze nie zmieniając
charakteru nabożeństw. Kościół odegrał fundamentalną rolę we wprowadzaniu Europy
w mroczny okres jej dziejów. Jego niszczycielski wpływ odczuwany był w prawie
wszystkich dziedzinach życia. Ironią jest, że jedynym obszarem, na który
średniowieczny Kościół wywarł niewielki wpływ, było życie duchowe prostych ludzi.
Chociaż większość przyjęła wiarę chrześcijańską, to nie zmieniła swojego rozumienia i
postrzegania Boga.
 Rozdział 5:
Kościół walczy ze zmianami 1000 -1500 r.
Duch przemian okresu Średniowiecza rzucił wyzwanie panującej władzy Kościoła.
Kościół odpowiedział umacnianiem swojej autorytatywnej struktury, domagał się uznania
zwierzchnictwa władzy papieskiej nad wszystkimi ówczesnymi mocarstwami oraz namawiał
do wystąpienia przeciwko muzułmanom, Żydom i Wschodniemu Kościołowi
Ortodoksyjnemu. Kiedy wyprawy krzyżowe nie zjednoczyły Europy wokół Kościoła,
zaatakował wszystkich, których uważał za swoich wrogów: lichwiarzy, zwolenników
nacjonalizmu i katarów. Dramatyczne zmiany, które rozpoczęły się po wkroczeniu w drugie
tysiąclecie zapoczątkowały korzystniejszy okres w historii Europy. Kultura rolnicza dała
początek szybkiemu rozwojowi miast, populacja ludzi eksplodowała w stopniu nie mającym
sobie równego w zachodnim świecie, aż do XIX i XX wiekuj. Znacznie więcej ludzi zaczęło
utrzymywać się z handlu i rzemiosła, dając początek nowej, coraz liczniejszej klasie
społecznej kupców i rzemieślników. Kupcy dostarczali wielu przykładów na to, że dzięki
rozumowi, pracy i produkcji jednostka mogła w swoim życiu wiele zmienić. Przemierzając
szlaki handlowe z północnej Hiszpanii i południowych Włoch, kupcy rozpowszechniali nowe
wiadomości i poglądy ze świata arabskiego i z Grecji. Klasyczne dzieła łacińskie, w
większości zniszczone za panowania Kościoła, od nowa tłumaczono z arabskiego na łacinę.
Gdy dzieła Arystotelesa, będące przykładem logicznego myślenia, ponownie dotarły na
Zachód, pojawiła się scholastyka, nauka, która rzuciła wyzwanie twierdzeniom Kościoła, że
wymóg ślepej wiary jest akceptowany przez jednostkę. Na przykład, żyjący w XII wieku
Piotr Abelard zastosował metodę scholastyków dla poparcia możliwości podejmowania
przez człowieka samodzielnych decyzji, zakwestionowania autorytatywnych poglądów oraz
wskazania na sprzeczności występujące w doktrynie i Piśmie Świętym Kościoła.
Kształcenie, ograniczane tylko do osób duchownych, zaczęło się załamywać. Nie tylko
zakładano nowe szkoły dające podstawowe wykształcenie kupcom i rzemieślnikom, ale
także powołano do życia uniwersytety w Paryżu, Oxfordzie, Cambridge, Salerno czy
Bolonii. Światło dzienne ujrzały literackie epiki i romanse, takie jak „Rycerze okrągłego
stołu", „Pieśń Cyda", czy „Boska komedia" Dantego. Źródłem ludowej poezji i prozy byli
dworscy błaźni. Ponowny wzrost zainteresowania architekturą doprowadził ostatecznie do
pojawienia się stylu romańskiego i gotyckiego oraz przyczynił się do rozwoju techniki.
Nawet do dwunastowiecznych klasztorów zawitała sztuka iluminowania i ozdabiania
rękopisów. W drugiej połowie Średniowiecza zaczęły rozkwitać takie dziedziny jak sztuka,
literatura, filozofia i architektura. Kościół, dobrze prosperujący w czasach, gdy
społeczeństwo było ujarzmione i ciche, teraz musiał sprzeciwiać się wielu zachodzącym
zmianom. Papieskie nakazy wydane w latach 1210-1215 zabroniły nauczania dzieł
Arystotelesa na uniwersytecie w Paryżu. Do 1272 roku zakazane były jakiekolwiek dyskusje
na tematy czysto teologiczne. Święty Bernard z Clairvaux dał wyraz stanowisku Kościoła,
kiedy mówił o scholastyce Abelarda, „wszystko [jest] ujmowane wbrew obyczajom i
tradycji". Bernard pisał:
„Prosta wiara jest wykpiwana, tajemnica Chrystusa profanowana; bezczelnie zadawane
są pytania o najwyższe rzeczy, wielebni Ojcowie wyszydzani, ponieważ byli skłonni
 raczej do zjednywania sobie, niż rozwiązywania takich problemów. Rozum człowieka
porywa wszystko dla siebie, nie pozostawiając nic dla wiary.”
Podobną pogardą Kościół darzył odradzającą się literaturę klasyczną. W XII wieku
chrześcijanin Honowiusz z Autun pytał:
„W jaki sposób dusza zyskuje na zmaganiach Rektora, argumentach Platona, wierszach
Wirgiliusza, czy elegiach Owidiusza, który teraz z innymi mu podobnymi, zgrzyta
zębami w więzieniu piekielnego Babilonu, pod okrutną tyranią Plutona”
Ze szczególną niechęcią Kościół podchodził do poezji, czasami uważając poetów za
pogardzanych czarnoksiężników. Na przykład, w dwunastowiecznym dziele „Hortus
deliciarum" pióra Herrada z Landsberg, znajdujemy ilustracje przedstawiające czterech
„poetów lub czarowników" w otoczeniu złych duchów. Klerycy twierdzili również, że poeci
„nie są ludźmi prawymi czy cnotliwymi" i „nie ma nadziei na ich zbawienie". Ortodoksyjni
chrześcijanie wyrażali pogardę dla rozkwitającej twórczości, a popierających sztukę uważali
za ciemnych pogan. Mówiący zawsze bez ogródek, piętnastowieczny dominikański prorok
Girolamo Savonarola głosił, że poeci powinni być wygnani a nauka, kultura i edukacja
winny powrócić do mnichów. Pisał, że:
„Jedyną dobrą rzeczą, którą zawdzięczamy Platonowi i Arystotelesowi jest to, że
dostarczyli nam wielu argumentów, które możemy wykorzystać przeciwko heretykom.
Chociaż oni i podobni im filozofowie są teraz w piekle... To byłoby dobrze dla religii,
gdyby wiele dziel, które wydają się pożyteczne, zostało zniszczonych. Gdy będzie mniej
książek, argumentów i dyskusji, religia rozwijać się będzie szybciej niż dotychczas."
Savonarola przeprowadził reformy moralności we Florencji, stosując przy tym iście
policyjne metody: moralność kontrolował przez szpiegowanie podejrzanych, czy też
organizował bandy młodocianych napadających domy, w których spodziewano się znaleźć
rzeczy sprzeczne z ideałami ortodoksyjnych chrześcijan. Zniszczył wiele dzieł sztuki
renesansowej, kiedy to w 1497 roku z jego rozkazu na wielkim stosie spłonęły dzieła
poetów francuskich i włoskich, iluminowane rękopisy, ozdoby kobiece, instrumenty
muzyczne i obrazy.
Społeczeństwo średniowieczne zaczęły cechować duże różnice w zapatrywaniach. Wielu
rozpoczęło poszukiwania związków z Bogiem poza Kościołem. W Średniowieczu prości
ludzie niewiele znajdowali w religii, z którą byli związani. Budowano coraz bardziej
okazałe, bogato zdobione kościoły, ostro podkreślające różnice między duchowieństwem a
laikami. W niektórych kościołach zasłona prezbiterium oddzielała parafian od ołtarza.
Językiem, w którym odprawiano msze stała się łacina. Wprowadzona w IV wieku, pod
koniec wieku VII była całkowicie niezrozumiała dla większości wiernych, w tym także
wielu księży. W rezultacie, odprawiana msza była często bełkotem, absolutnie po-
zbawionym sensu dla wielu parafian. Kościół, teraz nieprzyzwoicie bogaty, bardziej
zainteresowany był zbieraniem pieniędzy niż dobrymi stosunkami z jego wiernymi.
Zainteresowanie gromadzeniem majątku przez średniowieczny Kościół było tak duże, iż
zaczęto mówić, że z jego dziesięciu przykazań pozostało tylko jedno: „Przynoś tu
pieniądze". Księży dobierano raczej na podstawie majątków posiadanych przez kandydatów,
niż jakichkolwiek innych cnót. Ogromne dysproporcje powstawały nie tylko między
duchowieństwem a laikami, ale także w szeregach samego kleru. Na przykład, dochody
biskupa mogły być od 300 do 1000 razy większe od dochodów pastora. W XII wieku
Kościół zabronił duchowieństwu wstępowania w związki małżeńskie. Miało to na celu
zahamowanie odpływu kościelnych pieniędzy do rodzin kleryków. Niezgodność przesadnie
bogatej organizacji z głoszonymi przez nią ideami Jezusa Chrystusa rychło doprowadziła do
ogłoszenia w 1326 roku bulli papieskiej Cum inter nonnullos, w której uważano za herezje
twierdzenia, jakoby Jezus i Jego apostołowie nie posiadali żadnej własności w postaci dóbr
materialnych.
Ci, którzy poszukiwali bardziej sensownego związku z Bogiem, coraz bardziej odwracali
się od Kościoła katolickiego. Zaczęły pojawiać się apokaliptyczne sekty, takie jak te pod
przewodnictwem Tanchelina, Piotra de Bruys, Henryka z Lausanne i Arnolda z Brescia,
przekonane o tym, że świat zmierza ku swojemu końcowi. Inne sekty, takie jak
Waldenzjanie i Lollardzi, zapowiadały zwycięstwo protestantów, a to dzięki ich wierniejszej
interpretacji Pisma Świętego. Jeszcze inne, jak Bracia Wolnego Ducha, Tulupini czy
Adamici, głosili poglądy panteistyczne i animistyczne, twierdząc, że świat fizyczny
przepojony jest obecnością Boga". Na przełomie czternastego wieku Eckhart rzucił
wyzwanie potrzebie istnienia samego Kościoła: „Kiedy Królestwo staje się Królestwem Du-
cha i jest to przyjęte, niepotrzebne są pouczenia czy wygłaszane kazania"
Wielu heretyków domagało się uznania bezpośrednich związków z Bogiem. Nie zważając
na grożące im niebezpieczeństwa, przetłumaczyli Biblię na powszechnie używane języki
narodowe, co dało wielu ludziom możliwość jej zrozumienia. Zwykłe posiadanie takiej
Biblii karane było śmiercią. Stworzono obraz Chrystusa, do którego ludzie potrafiliby się
odnieść; postać Chrystusa stała się bardziej uczłowieczona i przystępna. Z romańskich
wizerunków Jezusa przedstawiających zimnego i nieprzystępnego Sędziego Wszechświata,
sztuka gotycka zrobiła obraz cierpiącej i współczującej istoty ludzkiej.
W Średniowieczu zaczął rozkwitać kult Dziewicy. Maria Dziewica stała się postacią, do
której każdy mógł się zwrócić o przebaczenie, a co ważniejsze, mogła sprzeciwić się
bezlitosnym prawom i wyrokom Boga. W swojej książce „Dziewica", Geoffrey Ashe
opisuje zdarzenia ilustrujące jej dobrotliwą i litościwą naturę:
„Złodziej modli się do Niej przed pójściem na rozbój, a gdy jest wieszany, ona utrzymuje w
nim powietrze tak długo, aż kat uzna cud i pozostawi go przy ryciu. Zakonnica, która
porzuciła klasztor pławiąc się w rozpuście, modląc się do Marii, w końcu nawróciła się,
odkrywając, że Maria zajęta jej miejsce i nigdy już jej nie opuści.”
Marii Dziewicy poświęcone były całe litanie, a także największe średniowieczne katedry:
w Paryżu, Chartres, Reims, Rouen, Bayeux, Noyon czy Laon. Nazywano Ją takimi
określeniami, jak „duchowe naczynie", „powód naszej radości", „Arka przymierza" czy
„siedlisko mądrości". Chancer określał Ją jako „wszechmogącą i miłosierną Królową".
Wykonana w XIV wieku przez niemieckiego rzeźbiarza malowana, drewniana figura
Madonny z Dzieciątkiem, oddaje wyraz średniowiecznemu, głębokiemu szacunkowi jakim
darzono kobiece objawienie boskości. Po otworzeniu figury okazuje się, że Madonna
zawiera w sobie całą Trójcę Świętą.
Kościół nie odpowiedział próbą wyjścia naprzeciw potrzebom ludzi, ale wzmocnieniem
swojej struktury władzy, tworząc własny system sądowy. Rozbudował administracyjne i
doradcze urzędy, zwane kuriami, zwiększył uprawnienia biskupów, zaczął ponownie
zwoływać sobory, i co najważniejsze, wykorzystywać papieskich legatów, urzędników
stojących ponad biskupami i arcybiskupami. Legaci skutecznie podkopywali lokalną władzę
biskupów i sprawili, że klasztory znalazły się pod bardziej bezpośrednią kontrolą papieską.
 Kościół stworzył swój własny system prawny, przypisując sobie autorytet również w
sprawach świeckich.

Drzeworyt pochodzący z XV wieku przedstawiający wychowawczą i opiekuńczą naturę Marii

Dziewicy.
Odrodzenie się prawa cywilnego, wywodzącego się z prawa rzymskiego i niemieckiego,
zastępowało wiele feudalnych nakazów i ułatwiało handel poprzez wprowadzanie zasad o
szerszym zastosowaniu, niż te które obowiązywały dotychczas i mogły być odmienne w
różnych regionach.
Jednakże prawo rzymskie nie było uznawane przez papieża. W 1149 roku święty
Bernard badał ukryty związek prawa cywilnego z Kościołem i użalał się, że królewskie
prawa odpowiadają raczej prawom Justyniana, a nie Boga. W 1219 roku papież zakazał
księżom studiowania prawa rzymskiego i zabronił jego wykładania na uniwersytecie w
Paryżu.
W miejsce prawa cywilnego Kościół nakreślił swój własny system prawny, nazywany
prawem kanonicznym. W XI wieku Iwo z Chartres i w XII wieku Gracjan poprawili
większość nieskoordynowanych i często sprzecznych z sobą dekretów do postaci
zrozumiałych zasad, zapewniających papieskie zwierzchnictwo. Papież sam powinien
zauważyć tego rodzaju prawne niejasności, jednak stosował on te same kanony prawne do
wymierzania sprawiedliwości w różnych sprawach, w dogodnym dla siebie momencie.
Kościelne trybunały sprawowały nadzór nad wszystkimi sprawami, którymi zainteresowany
był Kościół; w grę wchodziły tu: dziesięciny, beneficja, darowizny i testamenty. Chroniąc
swoje włości rościł sobie prawo do sprawdzania poczynań wszystkich duchownych,
sprawował również nadzór nad każdą sprawą dotyczącą sakramentu czy przysięgi. Jak
podkreślał jeden z historyków, „trudno było ograniczyć kościelną interwencję; dla
średniowiecznego społeczeństwa niemal wszystko wiązało się z sakramentem lub zależało od
złożenia przysięgi". Wiele wysiłków Kościoła podejmowanych dla usystematyzowania i
uwiarygodnienia prawa kanonicznego skupiało się na ustanowieniu zwierzchnictwa papieża
nad władzą króla. Teoria „władzy absolutnej" dawała papieżowi, jako „wikariuszowi
Chrystusa" pełnię władzy nad sprawami świeckimi i duchowymi. To pozwalało na ochronę
rozpowszechniania sakramentów na terenie danego królestwa oraz na ekskomunikowanie i
usuwanie niewygodnego króla z tronu. Przepisy prawa kanonicznego unieważniały
wyświęcenie papieży wyznaczonych przez majestat króla, nazywanych antypapieżami, oraz
każdego duchownego wyświęconego przez takich papieży.
„Do prawa kanonicznego wprowadzono „odkryte" starożytne pisma, uważane za dowód
papieskiego zwierzchnictwa nad władzą królewską. Jedno z takich pism, „Dar Konstantyna",
było rzekomo listem cwana do papieża Sylwestra, w którym to Konstantyn przekazuje swoją
władzę papieżowi. Czytamy w nim, „Dajemy... Sylwestrowi, Papieżowi świata... miasto
Rzym i wszystkie prowincje, dystrykty i miasta Włoch i ziem zachodnich...". W XVI wieku
ujawniono, ze pisma te były sfałszowane. Papieże w coraz większym stopniu brali bezpo-
średni udział w konfliktach politycznych i podbijaniu nowych ziem. Papież Bonifacy VIII
pisał do Habsburga Alberta Austriackiego, „Oddajemy tobie, w pełni nasze władzy,
królestwo Francji, które prawnie przynależy do Cesarzy Zachodu" . W XII wieku, w liście do
króla Anglii Henryka II, papież Adrian IV usankcjonował angielską inwazję na Irlandię.
Pisał w nim:
„Nie ma wątpliwości, i ty wiesz o tym, że Irlandia i wszystkie te wyspy, które zostały
nawrócone, należą do Kościoła Rzymskiego; jeśli pragniesz zająć tę wyspę, wypędź z niej
grzech i nakaż prawo posłuszeństwa, a Dukata św. Piotra będzie płaciło każde domostwo, to
proś nas o zgodę.”
Drzeworyt z XV w. Przedstawiający Madonnę jako opiekunkę. Razem z opiekuńczymi aniołami osłania
ludzi przed strzałami Boga.

Historyk, Philip Schaff opisuje działania podejmowane przez średniowiecznych papieży:

„Usuwanie książąt, zmuszanie podbitych do posłuszeństwa, jawne podżeganie do
buntu, jak na przykład przeciwko Fryderykowi, dzielenie ziem, jak na przykład w
południowej Francji, zdrada władzy królewskiej, wymuszenia przez stosowanie
najsurowszych kościelnych kar, płacenie daniny, karanie przeciwników religijnych
dożywotnim więzieniem lub oddawanie ich w ręce władz świeckich, wysyłanie i
poświęcanie oddziałów krzyżowców, przywłaszczanie sobie władzy, unieważnianie
państwowych dekretów, jak w przypadku Magma Charta - były to rzeczywiste najwyż-
sze prerogatywy papieży.„
 W sposób nienasycony rosły papieskie żądania władzy. Postrzegając siebie jako lepszych
od wszystkich innych śmiertelników, kolejni papieże nie tylko uważali, że każdy człowiek
podlega władzy papieskiej, ale że sam papież za swoje czyny odpowiada tylko przed
Bogiem. W 1302 roku papież Bonifacy wydał bullę Unam Sanctam, w której czytamy:
„Dlatego, jeśli doczesna władza zgrzeszy, będzie sądzona przez władzę duchową... ale
jeżeli nadrzędna władza duchowa zbłądzi, to może być osądzona tylko przez Boga, a
nie przez człowieka... Dlatego oznajmiamy, określamy i głosimy, że dla każdej istoty
ludzkiej bycie poddanym Biskupa Rzymu jest absolutnie niezbędne dla jej zbawienia.”
Zrozumiałym jest więc, że wybuchały spory wokół tych, którzy chcieli być papieżem i
trzymać w ręku taką władzę. W latach 1378-1417 doszło do sytuacji określanej mianem
Wielkiej Schizmy, kiedy władza podzielona była między dwóch papieży, jednego
urzędującego w Rzymie i drugiego w Avignon. Spory między nimi nie dotyczyły ideologii
chrześcijańskiej i praktyk religijnych, ale polityki i władzy.
Drugim zagadnieniem, które w owych czasach absorbowało Kościół, była próba
odwrócenia uwagi od burzliwych zmian społecznych w kierunku wroga zewnętrznego. W
1095 roku papież Urban II wzywał rycerzy Europy do zjednoczenia i marszu na Jerozolimę,
w celu obrony Świętej Ziemi przed niewiernymi muzułmanami. Krzyżowcy przyczynili się
do ogromnego wzrostu wpływów Kościoła katolickiego. Gdy w 1095 roku papież
zainicjował pierwszą wyprawę krzyżową, duża część władzy znajdowała się nadal poza
Kościołem, w rękach królów Francji i Anglii oraz cesarza Niemiec. Krucjaty miały przy-
czynić się do zjednoczenia Europy w imię chrześcijaństwa. Krzyżowcy, w ich pojęciu,
przywracali sprawiedliwość, brutalnie atakując przeciwników Kościoła. Papież Grzegorz VII
głosił, że „Wyklętym będzie ten, kto powstrzyma swój miecz przed przelewem krwi".
Kronikarz Rajmund opisał scenę masakry muzułmanów i Żydów w Jerozolimie w 1099
roku:
„Oglądano przepiękne rzeczy. Wielu Saracenom ścięto głowy... Inni zginęli od strzał
lub zrzucono ich z wież; inni torturowani przez kilka dni zostali w końcu żywcem
spaleni. Na ulicach leżały sterty głów, rąk i stóp. Ktoś jechał między rozrzuconymi
wszędzie ciałami ludzi i koni. W świątyni Salomona konie brodziły we krwi sięgającej
im do kolan, ba, nawet do uzdy. To był prawdziwy, zdumiewający wyrok Boga
nakazujący, aby miejsce to wypełnione było krwią niewiernych.”
Niemniej bizantyjski kronikarz Nicetos Chroniates pisał, że „Nawet Saraceni są miłosierni
i dobrzy, porównywani do tych, którzy dźwigają krzyż Chrystusa na swoich barkach".
Kolejnym wrogiem, który stanowił cel wypraw krzyżowych, byk Kościół Wschodni w
Konstantynopolu. Kultury Wschodu i Zachodu przez stulecia rozwijały się osobno. W
większym stopniu dbając o sztukę, literaturę i edukację, kultury wschodnie wydawały się być
bardziej rozwinięte pod tym względem od kultur zachodnich. Wschód był pełen posza-
nowania dla przechowywanych dzieł starożytnych Greków. Język grecki pozostał oficjalnym
językiem prawa, rządu, Kościoła Wschodniego i literatury. Natomiast na Zachodzie
całkowicie go odrzucono. Jak pisze historyk, Charles Haskins, „w rękach średniowiecznych
skrybów słowo Grek stało się określeniem szydercy lub było zastępowane przez słowo
grecum oznaczające wszystkich Greków". Pod koniec VIII wieku obie te kultury zaczęły
stosować odmienny system monetarny.
Różnice między tymi kulturami pogłębiły się jeszcze bardziej, gdy każda z nich stworzyła
swoje własne formy chrześcijańskich obrzędów, na przykład Wielkanoc obchodzona jest w
różnym czasie. Różnią się w poglądach dotyczących wykorzystywania znaków, jak również
hierarchii Trójcy Świętej. W owych czasach Wschód i Zachód nie miały ze sobą wiele
wspólnego, prócz tego, że zarówno jedni jak i drudzy uważali siebie za chrześcijan.
W 1054 roku po załamaniu się prób złagodzenia konfliktu między Rzymem a
Konstantynopolem, te dwa główne odłamy chrześcijaństwa usankcjonowały swoją
odmienność. Jednakże, dla Kościoła rzymskiego, który energicznie domagał się
zwierzchnictwa nad wszystkimi, taki podział postrzegany był jako afront i odrzucenie
autorytetu papieża. Z pomocą księży, którzy popierali pogląd, iż schizmatycy greccy są
zwolennikami szatana i ponoszą odpowiedzialność za wszystkie niepowodzenia, krzyżowcy
biorący udział w krucjacie papieskiej w 1096 roku splądrowali Belgrad, najważniejsze po
Konstantynopolu miasto Imperiumoo. Grecki kronikarz tak pisał o papieżu:
„...on chce zmusić nas do uznania wyższości Papieża nad wszystkimi prałasami i
oddawania czci jego imieniu w publicznych kościołach, pod karą śmierci dla tych,
którzy odmówią.”
W 1204 roku papież Innocenty III wysłał armię krzyżowców do Konstantynopola:
Żołnierze Chrystusa zdobyli Konstantynopol, z zaciekłością grabiąc, plądrując i paląc
miasto. Według relacji kronikarza Geoffrey'a Villehardeuin'a, nigdy przedtem, od stworzenia
świata, nie wywieziono z miasta tylu bogactwo. Odpowiedź papieża przesłana do imperatora
Grecji była następująca:
„...wierzymy, że Grecy zostali ukarani przez wyprawę krzyżową prawdziwy sąd Boga:
ci Grecy, którzy usiłowali rozedrzeć Szaty Jezusa Chrystusa... ci, którzy ,nie
przyłączyliby się do Noego w jego arce, właśnie zginęli w potopie; a ci, którzy teraz
cierpią głód i pragnienie, mogli uniknąć tego tak, jak ich pasterz, błogosławiony Piotr,
Król Apostołów...”
Papież, grabieżca Konstantynopola, po prostu ukarał nieposłuszeństwo wobec rzymskiego
Kościoła katolickiego. Wyjątki z Biblii zdają się popierać jego stanowisko: „A tych wrogów,
którzy nie zechcą poddać się mojemu panowaniu, sprowadź do tego miejsca i uśmierć ich
przede mną". Po napadzie latynowski patriarcha podlegał władzy papieża do roku 1261.
Znacznie osłabiony Konstantynopol ostatecznie padł pod naporem Turków w 1435 roku.
Na przestrzeni 200 lat wyprawy krzyżowe pochłonęły tysiące, o ile nie miliony, ofiar.
Napadając, krzyżowcy niszczyli wszystko w sposób prawie identyczny, jak to czynił sam
Kościół na początku Średniowiecza. Palili wszystkie dzieła jakie udało im się znaleźć.
Spalono liczący 12000 zwojów hebrajski Talmud i dzieła Maimonidesa. Mimo, że rabowali i
łupili z wielką zaciekłością, to często ze względu na bardzo uciążliwą drogę powrotną nie
byli w stanie wywieźć wszystkich swoich zdobyczy. Chociaż wyprawy krzyżowe przyniosły
chwile solidarności europejczyków zjednoczonych razem w imię chrześcijaństwa, to w
daleko większym stopniu zniweczyły wszystkie inne zamierzenia. Krucjaty, z wyjątkiem
krótkotrwałego panowania w Jerozolimie, nie osiągnęły swojego celu, nie wzbogaciły także
swoich krzyżowców.
Papież Urban błogosławi krzyżowców
 Dalekie od nawracania na religię Kościoła rzymskokatolickiego, wyprawy krzyżowe
pozostawiły po sobie gorzkie urazy, które pokutują do dnia dzisiejszego . Europejscy Żydzi
byli często pierwszymi ofiarami krucjat, a ich prześladowania przetrwały po zakończeniu
wypraw krzyżowych. Żydzi byli kozłami ofiarnymi, obarczanymi odpowiedzialnością za
wiele problemów, z którymi Kościół nie mógł sobie poradzić. Na przykład, gdy w XIV
wieku wybuchła epidemia czarnej śmierci, Kościół wyjaśniał, że winę za ten stan rzeczy
ponoszą Żydzi, zachęcając przy tym do napaści na nich. Prości ludzie uważali, że Żydzi
porywają chrześcijańskie dzieci i zjadają je w czasie kanibalistycznych obrzędów, a także
wykradają i profanują najświętsze sakramenty chrześcijan. Były to takie same bajki, jakie
Rzymianie opowiadali swego czasu o chrześcijanach, takie same jakie chrześcijanie
opowiadali o czarownicach i podobne do opowieści protestantów o katolikach.
Powszechnym przejawem sprawiedliwości chrześcijańskiej stały się pogromy Żydów oraz
niszczenie synagog i gett. Żydzi byli łatwym celem, jako że nigdy nie byli kochani przez
chrześcijańską społeczność. W okresie panowania systemu feudalnego, ceremonia
inwestytury, wymagająca złożenia przysięgi na wierność religii chrześcijańskiej, wykluczała
Żydów, zabraniając im tym samym udziału w pracach polowych. Jednakże w XI i XII wieku,
wraz z gwałtownym wzrostem liczby ludności, i w konsekwencji jej migracją ze wsi do
miast, nastąpił rozkwit rzemiosła; zakładano cechy rzemieślnicze, z których każdy miał
swojego świętego patrona. Żydów odsunięto wówczas od rzemiosła do zajęć, które im
pozostały: bankowości, wymiany pieniędzy i lichwy. Prześladowanie Żydów stało się
wygodnym narzędziem pozbywania się niektórych wierzycieli. Religijne argumenty
wykorzystywali niewypłacalni królowie do uzasadnienia konfiskaty majątku Żydów i
wyrzucenia ich z ich własnych domostw.
Każdy kto posiadał władzę i majątek był potencjalnym celem dla Kościoła. Rycerze zakonu
Templariuszy, grupa stworzona dla ochrony krzyżowców, zdobyli znaczne wpływy
polityczne i zaczęli być znani jako godni zaufania lichwiarze. Niemniej uważano, że wraz z
nimi powróciły obrzędy gnostyczne, kabalistyczne i muzułmańskie. Zagrożenie ze strony
rosnącej siły politycznej templariuszy, podejrzenia o niezależne poglądy religijne i zwykła
zawiść o ich majątek były przyczyną ich prześladowań, i to zarówno ze strony Kościoła jak i
władzy świeckiej. Podobnie jak to było z Żydami, o templariuszach zaczęły krążyć
nieprawdopodobne historie, dotyczące między innymi relacji z obrzędu inicjacji, w którym
jakoby zaprzeczano istnieniu Chrystusa, Boga i Dziewicy, spluwając, depcząc i oddając przy
tym mocz na krzyż. Oskarżeni o homoseksualizm, mordowanie dzieci z nieprawego łoża i
magiczne praktyki, templariusze zostali wymordowani, a ich majątek skonfiskowany. W
Średniowieczu Kościół sam zauważył zarysowujące się różnice w, na pozór jednolitych,
rzeszach ludzi. Wobec pierwszych przejawów nacjonalizmu i chęci oderwania się od Rzymu
reakcja Kościoła była szybka i gwałtowna. Kiedy w 1275 roku pojawiły się dyskusje na
temat płacenia daniny, papież ekskomunikował całe miasto, Florencję.
A gdy grupa niewielkich włoskich miast, będących lennem papieskim, zorganizowała w
1375 roku bunt przeciwko władzy papieża, celem odzyskania tych terenów, Robert z
Genewy wynajął bandę najemników, którzy po zdobyciu Bolonii ruszyli na Cessnę. W
książce Tuchman'a „A Distant Mirror ", czytamy:
Wkroczenie krzyżowców do Konstantynopola
 „Zaskarbiając sobie laskę przez uroczystą przysięgę na swój kardynalski kapelusz,
Robert przekonał mężczyzn do opuszczenia mieczy i zyskał ich zaufanie dzięki uwolnieniu,
na dowód jego dobrej woli, 50 zakładników. Wówczas wezwał swoich najemników... i
rozkazał zmasakrować wszystkich „dla dopełnienia się sprawiedliwości ". ...Przez trzy dni i
noce, począwszy od 3 lutego 1377 roku, przy zamkniętych bramach miasta, żołnierze
dokonali rzezi jego mieszkańców. „ Wszystkie place pełne były trupów ". W czasie prób
ucieczki setki ludzi utopiło się w fosie, spychani z powrotem do wody przez bezlitosnych
szermierzy. Kobiety były łapane i gwałcone, za uwolnienie dzieci żądano okupu, po
wymordowaniu mieszkańców miasto zostało złupione, zniszczono dzieła sztuki, „spalili
wszystko, co nie mogło być zabrane, a rzeczy nieprzydatne rozrzucili po ziemi ". Masakra
pochłonęła od 2500 do 5000 Ofiar.
Trzy lata później w 1378 roku, Robert z Genewy został papieżem i przyjął imię Klemensa
VII. Oceniając okrucieństwo ataku na członków sekty nazywanych katarami, można
stwierdzić, że Kościół czuł się o wiele bardziej zagrożony przez tych heretyków, niż przez
jakichkolwiek innych w całej swojej historii. Kataryzm rozkwitał w południowej Francji, na
terenach nazywanych Langwedocją, politycznie i kulturalnie odmiennych od północy.
Tolerowano tam wszelkie poglądy, obok siebie w zgodzie żyło wiele narodów - Grecy,
Fenicjanie, Żydzi i muzułmanie. Żydzi nie tylko byli wolni od wszelkich podejrzeń, ale
zajmowali stanowiska kierownicze i doradcze na równi z panami, a nawet prałatami. Na
terenach Langwedocji występowały mniejsze różnice klasowe, łagodniejsze formy
pańszczyzny, większa swoboda w miastach. System sądowy i prawny oparty był na prawie
rzymskim64. Nigdzie obywatele nie byli tak wykształceni, rozkwitała kultura i handel, co
przyczyniło się do tego, iż był to jeden z najlepiej prosperujących regionów Europy.
Kataryzm przejmował elementy różnych wyznań. Wyraźnie zarysowują się silne związki
między kataryzmem, społecznością muzułmanów Sufi i tradycją żydowskich kabalistów.
Kobiety mogły wykonywać takie same posługi jak księża, a nawet przewodniczyć
najważniejszemu z obrzędów, konsolamentumb. Katarowie byli ściśle związani z twórcami
poezji romantycznej, trubadurami, i wierzyli, że Bóg istnieje w kolorach i dźwiękach natury.
Byli lubiani i ochraniani zarówno przez przedstawicieli wyższych klas jak i swoich
katolickich sąsiadów, i to do tego stopnia, że kiedy zaatakowali ich najemnicy rzymskiego
Kościoła katolickiego, wielu katolików wybierało raczej śmierć niż oddanie katarskich sąsia-
dów w ręce oprawców.
W odpowiedzi na rosnącą popularność katarów, Kościół katolicki oskarżył ich o
standardowe w takich przypadkach zbrodnie: profanację krzyża i sakramentów, kanibalizm,
wyrzeczenie się Chrystusa i seksualne orgie . Mimo to, katolik, święty Bernard, wielki
przyjaciel katarów, tak mówił o nich:
„Jeśli przysłuchasz się im, nic nie może być bardziej chrześcijańskie. Kiedy rozmawiają
nic nie może być mniej naganne, a co powiedzą, potwierdzają czynem. Jak na moralność
heretyka, on nie szuka nikogo, nie dręczy nikogo, nie uderzy nikogo; jego lico jest blade od
postów, on nie posila się chlebem lenistwa, jego ręce pracują na jego utrzymanie.”
Rozpowszechnianie skandalicznych opowieści o okrucieństwach katarów w niewielkim
tylko stopniu wpłynęło na zmniejszenie ich popularności i powstrzymanie
rozprzestrzeniającej się fali tolerancji i niezależnej myśli.
Lekceważąc groźbę największych kar kościelnych mieszkańcy miasta Viterbo wybrali
ekskomunikowanego heretyka na wysokie stanowisko szambelana. W 1139 roku Kościół
rozpoczął zwoływanie zgromadzeń mających na celu potępienie katarów i wszystkich, którzy
udzielają im poparcia' . W 1179 roku Aleksander III proklamował krucjatę przeciwko tym
wrogom Kościoła, obiecując przy tym prolongatę spłat należności wobec Kościoła i
odpuszczenie kary za grzechy wszystkim, którzy sięgną po broń, a boskie zbawienie tym,
którzy zginą. Jednak nie pomogło to w zebraniu wystarczających sił do walki przeciwko
katarom, a właściwie w obronie prywatnych spraw Kościoła. Wówczas to, w 1204 roku
papież Innocenty III udzielił swoim legatom pełnomocnictwa „zniszczenia, zburzenia czy
wyrwania wszystkiego co jest do zniszczenia, zburzenia czy wyrwania i postawienia lub
zbudowania wszystkiego, co jest do postawienia czy zbudowania. W roku 1208, kiedy
Innocenty III zaoferował każdemu, kto chwyci za broń, oprócz prolongaty spłat i boskiego
zbawienia, również ziemie i majątek heretyków i ich sprzymierzeńców, rozpoczęła się
Krucjata Albigeńska, której celem było wymordowanie katarów.
Bestialstwo trwającej przez 30 lat agresji zdziesiątkowało mieszkańców Langwedocji.
Tylko w samym sąsiedztwie katedry św. Nazair'a zamordowano 12 000 ludzi. Biskup Folque
z Toulouse pchnął na śmierć 10 000 ludzi. Po zdobyciu miasta Beziers, dowodzący legat
zapytany w jaki sposób odróżnić katolików od katarów, odpowiedział, „zabić ich wszystkich,
Bóg wie, kto należy do Niego!". Nie oszczędzano nawet dzieci. Jeden z historyków pisał, że
„nawet śmierć nie chroniła przed hańbą, a najgorsze upokorzenia dotknęły kobiet". Ogólna
liczba ofiar w Beziers, jak podawali papiescy legaci, wynosiła 20 000, natomiast według
kronikarzy liczba zabitych wahała się od 60.000 do 100.000.

Ryc. 5.5. Innocenty III piastujący urząd papieża w latach 1 198 - 1216.
 Szacuje się, że Krucjata Albigezjańska pochłonęła milion istnień ludzkich, nie tylko
katarów, ale dotknęła większą część populacji południowej Francji. Po wymordowaniu
prawie wszystkich mieszkańców budynki legły w gruzach, gospodarka regionu zamarła a
ziemie południowej Francji przyłączono do północy.
Obwarowany autorytatywną strukturą i zżerany przez wiarę w swoje zwierzchnictwo,
Kościół katolicki nie był w stanie reagować na szybkie zmiany i rozwój średniowiecznego
społeczeństwa. Zamiast tego domagał się posłuszeństwa wobec papieskich nakazów. Kiedy
wyprawy krzyżowe przeciwko niewiernym muzułmanom, Grekom i Żydom nie przyniosły
trwałego zjednoczenia Europy pod sztandarem chrześcijaństwa, Kościół uderzył we własny
dom, atakując każdego, kto sprzeciwił się jego władzy lub nie poddał się jego nakazom.
Trwająca przez 30 lat Krucjata Albigezjańska zapoczątkowała 500letni okres brutalnych
represji, którego czas trwania i zakres nie miały sobie równych w zachodnim świecie.
 Rozdział 6:
Kontrola duszy. Inkwizycja i zniewolenie
1250 -1800r.
Nie istniały bardziej zorganizowane działania, podejmowane przez różne religie do
zapanowania nad człowiekiem i jego życiem duchowym, niż chrześcijańska inkwizycja.
Powołana wewnątrz struktury prawnej Kościoła, próbowała przy pomocy strachu zmusić
ludzi do posłuszeństwa. W 1578 roku Francisco Pena, jako inkwizytor, publicznie oznajmił,
że „Musimy pamiętać, iż głównym celem przesłuchań i egzekucji nie jest ratowanie duszy
oskarżonego, ale osiągnięcie publicznego dobra i zastraszenie innych"~. Inkwizycja, jako że
podążała śladami misjonarzy, zabrała życie wielu ludziom w Europie i na świecie. Obok
tyranii inkwizycji kler wprowadził również religijne uzasadnienie niewolnictwa. Nieugięty
duch przemian w drugiej połowie Średniowiecza wydawał się tylko rozjątrzać żądania
ślepego posłuszeństwa. Kościelne pojmowanie Boga było jedynym nie podlegającym
dyskusji czy rozważaniom. Jak mówił inkwizytor Bernard Gui, sędzia nie musi
czegokolwiek udowadniać niewiernemu, lecz „pchnąć swój miecz jak najgłębiej w brzuch
podejrzanego". W okresie pączkowania poglądów na temat życia duchowego, Kościół
uporczywie twierdził, że jest jedyna droga, dzięki której człowiek może poznawać Boga.
Papież Innocenty III głosił, że „każdy, kto próbuje stworzyć własny wizerunek Boga
niezgodny z dogmatem Kościoła, musi być bez litości spalony".
Zanim inkwizycja ruszyła pełną parą, Kościół namawiał heretyków do powrotu pod swoje
skrzydła, stosując przy tym łagodną perswazję. Poniższy przykład, zaczerpnięty z książki Ch.
Lea „Średniowieczna Inkwizycja", ilustruje takie postępowanie:
„Przez trzy niedziele wyrażający skruchę grzesznik jest obnażany do pasa i smagany
batem przez księdza, na drodze od bram miasta... do drzwi kościoła. Na zawsze
wyrzeka się jedzenia mięsa, jaj i sera, za wyjątkiem świąt Wielkanocnych, Zielonych
Świątek i Bożego Narodzenia, kiedy to może najeść się na znak wyrzeczenia się
manichejskich błędów. Dwa razy w roku, przez dwa wyznaczone dni powstrzymuje się
od jedzenia ryb, a przez trzy dni każdego tygodnia spożywa tylko ryby, wino i olej, o ile
jego zdrowie i praca na to pozwalają. Nosi zakonne szaty z dwoma małymi krzyżami
naszytymi na piersiach. Jeśli to możliwe, każdego dnia wysłuchuje mszy, a w dni
postne chodzi do kościoła na nieszpory. Siedem razy dziennie recytuje kanoniczne
godzinki i dodatkowo, Ojcze Nasz 10 razy za dnia i 20 razy każdego wieczora. Ściśle
przestrzega czystości moralnej. Każdego miesiąca spowiada się księdzu, który
przygląda się uważnie jego zachowaniu, a tą drogą życia postępuje do momentu, kiedy
legat stwierdzi potrzebę jej zmiany, a gdy naruszy tę pokutę uważany będzie za
krzywoprzysiężcę i heretyka, i zostanie odseparowany od społeczności wiernych.”
Tylko nieliczni heretycy powracali na łono Kościoła z własnej woli. Dla zalegalizowania
działań, które mogłyby zmusić do przestrzegania praw Kościoła, odwoływano się do prawa
kanonicznego. W 1231 roku papież Grzegorz IX powołał Inkwizycję jako samodzielny
trybunał, niezależni od biskupów i prałatów. inkwizytorzy odpowiadali już tylko przed
papieżem . Prawo inkwizycyjne zmieniło podstawową zasadę prawa z: „niewinny przed
udowodnieniem winy" na „winny przed udowodnieniem niewinności". Mimo zachowywania
pozorów rozprawy sądowej, przesłuchania nie dawały możliwości udowodnienia
niewinności podejrzanej lub podejrzanemu; Wyrok skazujący kończył proces osoby choćby
trochę podejrzanej o herezję. Wyklęcie wykluczało prawo do obrony, nie miały znaczenia
szczegóły takie jak czas, miejsce czy rodzaj herezji. Przestępstwem byka również przyjaźń z
podejrzanym heretykiem, i nie miał tu żadnego znaczenia fakt, czy oskarżony heretyk był
faktycznie „adorowany" przez daną osobę. Nazwiska świadków oskarżenia utrzymywano w
tajemnicy9. Tylko ucieczka mogła być rodzajem apelacji skierowanej do papieża Rzymu.'°
Zakonnik Bernard Deficieux twierdził, że:
„...nawet jeśli Św. Piotr i Św. Paweł byliby podejrzani o herezje i oskarżeni wzorem
Inkwizycji, nie mieliby możliwości obrony.” Inkwizytor, który przewodniczył rozprawie,
był jednocześnie oskarżycielem
i sędzią. Chociaż ze względów proceduralnych mógł podejmować decyzje po konsultacji z
zespołem ekspertów, to i takie ograniczenie jego władzy zostało wkrótce zniesione. Na
stanowiska inkwizytorów wybierano przede wszystkim osoby odznaczające się wyjątkową
gorliwością w oskarżaniu heretyków. Upoważnieni do noszenia broni byli, poza samym
inkwizytorem, jego asystenci, donosiciele i szpiedzy. W 1245 roku papież zagwarantował im
prawo do wykorzystywania swoich pomocników w jakichkolwiek działaniach
wymagających zastosowania przemocy. Inkwizycja działała bezkarnie, gdyż nie podlegała
świeckiej jurysdykcji ani nawet kościelnym trybunałom.
Inkwizytorzy stawali się ludźmi bardzo bogatymi. Otrzymywali łapówki i roczny haracz od
bogatych obywateli, którzy płacili im, aby uchronić się przed podejrzeniami o herezje.
Inkwizycja zawsze domagała się zajęcia wszystkich dóbr domniemanych heretyków. Jako, że
podejrzani mieli niewielkie szanse udowodnienia swojej niewinności, nie trzeba było czekać
na zasądzenie konfiskaty majątku. W przeciwieństwie do prawa rzymskiego, które
pozostawiało część majątku najbliższym krewnym skazańca, prawo kanoniczne i inkwizycja
nie zostawiały niczego. Papież Innocenty III wyjaśniał, że Bóg karze dzieci za grzechy ich
rodziców.
Tak więc, jeśli dzieci same od siebie nie przyszły zadenuncjować swoich rodziców, były
pozbawiane jakichkolwiek środków do życia. Inkwizytorzy oskarżali o herezję także
zmarłych, czasem nawet po upływie 70 lat od ich śmierci. W takich przypadkach
ekshumowali i palili szczątki rzekomego heretyka, konfiskując przy tym cały majątek jego
krewnych. Rzadko kiedy zebranymi pieniędzmi dzielili się z biskupami, władzą świecką czy
przeznaczali je na budowę kościołów. Jeden z kronikarzy opisuje, jak inkwizytor był zdolny
do „zagarnięcia wszystkiego dla siebie, nawet nie wysyłając należnej części urzędnikom
inkwizycji w Rzymie". Niechętnie pokrywali nawet koszty wyżywienia swoich ofiar,
obciążając nimi ich rodziny lub społeczeństwo. Nie było przypadkiem, że gorliwość
działania inkwizycji była wprost proporcjonalna do możliwości konfiskowania majątków.
Ironią jest fakt, że inkwizytorzy byli najczęściej wybierani spośród dominikanów i
franciszkanów, którzy ślubowali życie w ubóstwie. Kościół prześladował następców
założyciela zakonu franciszkanów, świętego Franciszka z Asyżu, za podtrzymywanie idei
ubóstwa; nazywano ich „Fraticelli", „Duchowymi franciszkanami". Kościół potępił ich
poglądy jako „fałszywe i szkodliwe", a w roku 1315 ekskomunikował ich. Papież Marcin V
rozkazał zrównać z ziemią ich osadę Magnelata, a wszystkich jej mieszkańców
wymordować. Mimo to, franciszkanie, którzy odrzucili nauki Franciszka, często wybierani
byli na inkwizytorów. Chociaż nigdy otwarcie nie aprobowano skąpstwa i korupcji
inkwizytorów, Kościół niewiele czynił, aby to powstrzymać.

Inkwizytorzy występowali w roli oskarżycieli i sędziów, pozostawiając oskarżonym o

herezję niewiele szans udowodnienia swojej niewinności.

Inkwizycja wywierała zgubny wpływ również na gospodarkę. Obok bezpośredniego

zagarniania majątku bogatych kupców, dzięki oskarżaniu ich o herezje, inkwizytorzy
paraliżowali handel, uważając niektóre działania czy interesy za podejrzane. Na przykład,
wielkie podejrzenia wzbudzały niezbędne przy podróżach handlowych mapy i wykonujący je
kartografowie. Inkwizytorzy uważali słowo drukowane za kanał szerzenia herezji i krępowali
przepływ informacji, który w XV wieku umożliwiło wynalezienie prasy drukarskiej. Zwykłe
podejrzenie o herezję pozbawiało wszystkich praw osobę podejrzaną. Wszystkie
zobowiązania finansowe i zastawy będące ich zabezpieczeniem, wobec podejrzanego
heretyka były anulowane. Historyk, Henry Charles Lea pisze:
„Nie było człowieka, który mógł być pewien prawomyślności drugiego, co niech
będzie dowodem, jak wiele nieufności musiało towarzyszyć zawieraniu nawet
najpospolitszych transakcji. Łatwo można było zauważyć zły wpływ na rozwój
 handlu i rzemiosła, gdyż działo się to w okresie ożywienia europejskiego handlu i
przemysłu u progu nadejścia nowoczesnej kultury.”
Podczas gdy samym inkwizytorom wiodło się bardzo dobrze, ich działalność prowadziła
do zubożenia społeczeństwa. Inkwizycja byka dla swoich ofiar bezlitosna. Ten sam człowiek,
który byk jednocześnie oskarżycielem i sędzią, decydował o wyroku. W 1244 roku na
soborze w Narbonne zdecydowano, aby przy skazywaniu heretyków nie oszczędzano mężów
ze względu na ich żony, ani żon ze względu na męża, ani też rodziców ze względu na dzieci.
„Wyrok nie powinien być łagodzony ze względu na chorobę czy podeszły wiek . Każdy
wyrok powinien obejmować biczowanie.”
Za najłagodniejszą karę uważano pielgrzymkę. Taka piesza pielgrzymka często
ciągnęła się latami i w tym czasie mogła wymrzeć cała rodzina skazanego. O wiele
większym napiętnowaniem było „noszenie krzyży", zwane poena confusibilis, czy
„poniżającą pokutą". Skazani byli zmuszani do dźwigania na swoich piersiach i plecach
dużych, pomalowanych na szafranowy kolor krzyży, które narażały ich na pośmiewisko i
przeszkadzały w podejmowaniu jakichkolwiek zajęć w celu zarobienia na swoje
utrzymanie29. Często wyrokiem było długoletnie więzienie o suchym chlebie i wodzie,
czasami więźnia zakuwano w kajdany i trzymano w odosobnieniu. Żywot wszystkich
skazanych więźniów był bardzo krótki.
Najsurowsza kara spalenia na stosie przeznaczona była dla tych, którzy nie
wypełnili swojej poprzedniej pokuty, popadli na powrót w herezje lub nie przyznawali się
do żadnej z zarzucanych im zbrodni. Chociaż Kościół zaczął skazywać na śmierć
heretyków już pod koniec IV wieku, dopiero nakaz papieski z 1231 roku zalecał palenie
heretyków na stosie3~. Pod względem technicznym pozwalało to uniknąć rozpryskiwania
się krwi. Słowa Ewangelii Świętego Jana uważane były za wyraz aprobaty dla tego rodzaju
kary: „Jeśli on nie pozostanie przy mnie, będzie rzucony jak sucha gałąź i mężczyźni
wezmą go i wrzucą do ognia, i będzie spalony". Kościół dystansował się od mordowania
przekazując skazanych na spalenie heretyków władzom świeckim, które jednak nie mogły
odmówić wykonania wyroku. Na przykład, kiedy w 1521 roku senat Wenecji wyraził
dezaprobatę wobec tego rodzaju egzekucji, papież Leon X napisał, że świeccy urzędnicy:
„...nie będą się dłużej mieszać do tego rodzaju postępowania, ale natychmiast, bez
zmieniania czy sprawdzania zasadności wyroków sądów kościelnych, wykonywać to, co
jest ich powinnością. A jeśli odmówią lub się sprzeciwia wy (papiescy legaci) jesteście od
zmuszenia ich pod groźbą potępienia i innych stosownych środków. Od nakazu tego nie
ma odwołania.”
W praktyce, każdy urzędnik świecki, który odmówił współpracy, był ekskomunikowany i
traktowany tak samo jak podejrzani o herezje .
Najbardziej okrutnym przejawem działania systemu inkwizycyjnego były sale tortur
służące do wymuszania przyznania się do winy. Tortury były prawnie dozwolone przez
Kościół od roku 1252, w którym zostały usankcjonowane przez papieża Innocentego IV, aż
do roku 1917, w którym to zaczął obowiązywać nowy Codex Juris Canonici.35 Innocenty IV
zaaprobował nieokreślony czas trwania przesłuchania zapewniający przyznanie się do winy.
Chociaż litera prawa zabraniała powtarzania tortur, inkwizytorzy bez wysiłku omijali ten
nakaz przez tak zwane „ciągłe" tortury, ani na moment ich nie przerywając. W 1262 roku
inkwizytorzy i ich asystenci mieli zagwarantowane prawo do cichego, wzajemnego
rozgrzeszania się z popełnianych zbrodni. Po prostu tłumaczyli, że torturowany zmarł,
ponieważ diabeł skręcił jemu kark. Tak więc, za przyzwoleniem samego papieża,
inkwizytorzy mieli wolną rękę w wymyślaniu coraz to okrutniejszych i przerażających metod
torturowania. Ubrani w czarne, diabelskie szaty, z równie czarnymi kapturami na głowach,
prawie każdego zmusili do przyznania się do winy. Konstruowali wszelkie możliwe
urządzenia do zadawania bólu przez powolne rozczłonkowywanie lub zniekształcanie ciała.
Wiele z tych urządzeń zdobiło motto „Chwała niech będzie Panu". Najczęściej stosowano
łamanie kołem, rozciąganie i tak zwane tortur wodne. Ofiary smarowano także tłuszczem lub
słoniną i powoli przypiekano . Piece służące do palenia ludzi, takie jakie były budowane w
XX wieku przez nazistowskich Niemców, po raz pierwszy stosowane były przez
chrześcijańską inkwizycję na terenach wschodniej Europy. Ofiary wrzucane były na ruszt
paleniska i spalane żywcem. Szczególnie makabryczną torturą było umieszczanie na
obnażonym brzuchu ofiary odwróconego do góry dnem naczynia wypełnionego żywymi
myszami. Do dna naczynia przykładano ogień, który powodował, że przestraszone myszy
wgryzały się w ciało ofiary. W przypadku, gdy ofiara wytrzymywała taki ból i nie przyznała
się do winy, była żywcem palona na stosie, często w masowych publicznych paleniach
zwanych auto-da fe. Przekazy pisemne pochodzące z tamtych lat odzwierciedlają terror
wywołany przez inkwizycję. Juan de Mariana opisuje, jak pod koniec XV wieku, ludzie:
„... byli pozbawieni wolności słowa i myśli, gdyż we wszystkich miastach, miasteczkach i
wsiach znajdowali się ludzie przekazujący informacje co się w nich dzieje. Było to przez
niektórych określane jako najbardziej nikczemne, równe śmierci, zniewolenie.”
Pewien historyk w 1538 roku opisał życie w hiszpańskim mieście Toledo:
„...kaznodzieje nie ośmielali się głosić kazań, a ci, którzy je wygłaszali nie ośmielali się
poruszać spornych spraw, ich życie i honor znajdują się w rękach dwóch ignorantów, a każdy
w tym życiu ma swojego stróża... Stopniowo wielu bogatych ludzi opuszcza kraj, przenosząc
się do obcych królestw, aby żyć tam bez strachu i ciągłych obaw przed nachodzącymi ich
dom strażnikami Inkwizycji; życie w ciągłym strachu jest gorsze od nagłej śmierci.”
Inkwizycja często atakowała zwolenników innych wyznań z tą samą siłą co heretyków,
jak również udzielała poparcia dla trwającego od wielu lat prześladowania Żydów przez
chrześcijan. Szczególnie w czasie Wielkiego Tygodnia Męki Pańskiej chrześcijanie
wzniecali zamieszki przeciwko Żydom, czy też odmawiali sprzedaży żywności w nadziei ich
zagłodzenia. Na początku XIII wieku papież Innocenty III zażądał od Żydów noszenia
wyróżniających ich ubrań. W 1391 roku Arcydiakon Sewilli rozpoczął „Świętą wojnę
przeciwko Żydom".
W 1492 roku w Hiszpanii inkwizycja była tak zaślepiona prześladowaniami Żydów, iż
domagała się nawrócenia ich na religię chrześcijańską i jednocześnie wygnania. Muzułmanie
doświadczyli tego samego w nieco mniejszym stopniu. Kraje muzułmańskie oferowały
daleko bezpieczniejsze schronienie uciekającym Żydom, niż miało to miejsce na ziemiach
pod panowaniem chrześcijan. Historycy często zmniejszają odpowiedzialność chrześcijan za
działalność inkwizycji poprzez dzielenie jej historii na trzy odrębne etapy: średniowieczny,
hiszpański i rzymski. Okres najsilniejszych wpływów króla Ferdynanda i królowej Izabelli
uważany jest za moment pojawienia się tak zwanej inkwizycji hiszpańskiej. Najbardziej
wpływowym przywódcą hiszpańskiej inkwizycji był dominikanin Tomas de Torquemada,
ogłoszony przez papieża Sixtusa IV Naczelnym Inkwizytorem. Za jego rządów Żydzi zostali
wypędzeni z Hiszpanii, i to nie ze względu na spodziewane zyski (niewiele pieniędzy
posiadała skazana na wygnanie społeczność żydowska, której podatki odprowadzane były
bezpośrednio do skarbca korony), ale obawę przed skalaniem społeczności chrześcijan przez
Żydów.
 Inkwizycja rzymska różni się od średniowiecznej przede wszystkim nazwą. W roku 1542
papież Paweł III przydzielił średniowieczną inkwizycję do Kongregacji Inkwizycji lub
inaczej Świętego Urzędu. Jednakże, każdy etap był identyczny w swoich żądaniach
absolutnego posłuszeństwa jednostki wobec władzy, które wynikały z ortodoksyjnych
poglądów głoszących, że Bóg domaga się bezwzględnego posłuszeństwa.

Masowe palenia na stosie, lub inaczej auta-da fe.

Tyrania, ściśle powiązana z wiarą w jedyne zwierzchnictwo, towarzyszyła odkrywcom i

misjonarzom przemierzającym cały świat. Gdy w 1492 roku Kolumb wylądował w Ameryce,
myląc ją z Indiami, a rdzennych mieszkańców nazywając „Indianami", jego celem było
„nawrócenie pogańskich Indian na naszą Świętą Wiarę", co zagwarantowało ujarzmienie i
wywiezienie tysięcy rdzennych Amerykanów. Wynikiem takiego postępowania było
ludobójstwo, bez względu na to, czy narodom tym dano możliwość wiecznego życia przez
przyjęcie religii chrześcijańskiej, czy też nie.
Ten sam typ myślenia dawał ludziom z Zachodu prawo do gwałcenia kobiet. Kolumb
własnymi słowami opisał jakie miał „przyjemności" z miejscową kobietą po „głośnym" jej
wychłostaniu kawałkiem sznura.
Inkwizycja szybko postępowała śladami odkrywców. W 1570 roku założyła niezależne
trybunały w Peru i Meksyku, w celu „uwolnienia tych ziem, zanieczyszczonych przez Żydów
i heretyków". Tubylców, którzy nie chcieli nawrócić się na wiarę chrześcijańską, palono na
stosach tak jak wszystkich innych heretyków55. Inkwizycja dotarła nawet tak daleko jak do
Goa w Indiach, gdzie na przełomie XVI i XVII wieku odebrała życie co najmniej 3 800
ludzi. Nawet bez formalnej obecności inkwizycji zachowanie misjonarzy wyraźnie ilustruje
wiarę w zwierzchnictwo jedynego Boga, a nie władzy jedynej wszechogarniającej boskości.
Jeśli obraz Boga czczony byk w obcych krainach, których mieszkańcy nie byli
chrześcijanami, to po prostu nie było to świętością. Na Dalekim Wschodzie portugalscy
misjonarze niszczyli pogan zmuszając uczonych mężów do „schowania" swoich religijnych
manuskryptów i likwidując starsze obyczaje. W Ameryce Środkowej skrybowie Majów
pisali:
„Przed przybyciem Hiszpanów nie było tu gwałtu czy przemocy. Hiszpańska inwazja
była początkiem kościelnej sprawiedliwości, początkiem konfliktów.”
W 1614 roku szogun Japonii, Iyeyazu, zarzucał misjonarzom „dążenie do zmiany rządów
w kraju i uczynienia samych siebie panami ziemi". Nie rozumiejąc zwierzchnictwa i władzy,
misjonarze walczyli sami ze sobą, dokładnie tak jak wcześni ortodoksyjni chrześcijanie,
którzy „chcieli rozkazywać jeden drugiemu" i pragnęli „władzy nad innymi".
W Japonii i Chinach dominikanie walczyli z jezuitami, na Bliskim Wschodzie
franciszkanie walczyli z kapucynami, a w Indiach jezuici stoczyli kilka wojen z
kapucynami6~. W 1805 roku wódz Seneków zapytał morawskiego misjonarza: „Jeśli tam
jest tylko jedna religia, to dlaczego biali ludzie tak bardzo w tym się różnią?".
Misjonarze często mieli swój udział w bezwzględnej eksploatacji obcych ziem. Wielu
stawało się misjonarzami dla szybkiego wzbogacenia się i powrotu do Europy, by dalej żyć
w dostatku. W Meksyku dominikanie, augustyni i jezuici znani byli z posiadania
„największych stad owiec, najlepszej metody oczyszczania cukru, najlepiej utrzymanych
posiadłości...". Kościół, szczególnie Ameryce Południowej, popierał niewolnictwo i grabież
ziem tubylców.
W 1493 roku Bulla papieska uprawomocniła deklarację wojny przeciwko wszystkim
narodom w Ameryce Południowej, które odmówiły przyjęcia chrześcijaństwa. Jak twierdził
w roku 1509 prawnik Ensisco:
„Król ma wszelkie prawo do wysyłania swoich ludzi do ziem indiańskich celem
uwolnienia ich od bałwochwalców, gdyż prawo to otrzymał od Papieża. Jeśli Indianie
odmówił może całkiem legalnie walczyć z nimi, zabijać ich, tak jak Joshua zniewolił
mieszkańców Kanaan.”
Ortodoksyjni chrześcijanie bronili niewolnictwa jako części danego przez Boga porządku.
Wyjątki z Biblii wydają się popierać instytucję niewolnictwa:
„Wasi niewolnicy i wasze niewolnice, których będziecie mieli, będą poganami, którzy są
wokół was; z nich kupicie niewolników i niewolnice. Do tego jeszcze dzieci obcych wśród
was, z tych, których kupiliście i z ich rodzin, które są z wami, które oni spłodzili na waszej
ziemi: i one będą w waszym posiadaniu. I weźmiecie je jako dziedzictwo dla waszych dzieci
po was, otrzymają je w posiadanie; one będą waszymi niewolnikami na wieki. (Leviticus 25:
44-46)”
Święty Paweł nauczał niewolników posłuszeństwa wobec swoich panów. Święty Jan
Chryzostom pisał:
„Niewolnik winien porzucić wszystko, być posłusznym swojemu Panu, który posłuszny jest
Bogu.”
Natomiast święty Augustyn w swoim dziele „Miasto Boga", pisał:
„...niewolnictwo ma obecnie charakter kary i podlega prawu, które służy zachowaniu
naturalnego porządku i zapobiega jego naruszeniu.”

Lądowanie Krzysztofa Kolumba w Nowym Świecie

Mimo to byli misjonarze, którzy uznawali człowieczeństwo rdzennych mieszkańców

Ameryki i żarliwie pracowali, aby poprawić ich los; nieliczni traktowali niewolnictwo jako
wyjątkową niesprawiedliwość. Nawet sławny jezuita Antonio Vieira, aresztowany przez
inkwizycję za działalność na rzecz tubylców, namawiał do sprowadzenia czarnych
Afrykanów w celu sprzedania ich jako niewolników osadnikom w koloniach. Poza tym,
ucieczkę niewolników uważał za godny potępienia grzech. Również ortodoksyjni
chrześcijanie popierali praktyki niewolnicze w Ameryce Północnej. W XVIII wieku Kościół
Anglikański wyjaśniał, że chrześcijaństwo uwalnia ludzi od wiecznego potępienia, a nie z
łańcuchów niewolnictwa. Biskup Londynu, Edmund Gibson pisał:
„Wolność, którą daje religia chrześcijańska jest wolnością od grzechu i szatana, od
panowania ludzkich żądz i namiętności, i przesadnych pragnień; a co do ich zewnętrznych
okoliczności, cokolwiek byłoby wcześniej, czy niewola, czy wolność, będą ochrzczeni i
staną się chrześcijanami, bez możliwości odmiany.” Zgadzano się z tym, że niewolnicy
powinni być nawracani na chrześcijaństwo, gdyż wówczas stawali się bardziej ulegli i
posłuszni. Zarówno inkwizycja jak i ci, którzy popierali niewolnictwo, opierali się na tych
samych religijnych dogmatach. Zgodnie z wiarą ortodoksyjnych chrześcijan w jedynego i
bezlitosnego Boga, który zasiadał na szczycie hierarchii, siła spoczywała wyłącznie w rękach
władzy, a nie jednostki. Posłuszeństwo i poddaństwo były bardziej cenione niż wolność i
samookreślenie.
Inkwizycja do końca odgrywała najgorszą rolę w tym systemie religijnym, wtrącając do
więzień i zabijając fizycznie i duchowo nieposłusznych ludzi - i to bynajmniej nie przez jakiś
krótki czas. Inkwizycja działała przez setki lat, w niektórych rejonach przetrwała aż do roku
1834.

Ryc. 6.4. Misjonarze uważali, że mieli prawo do zabijania tubylców, którzy odrzucili
nawrócenie się na wiarę chrześcijańską lub poddanie się władzy Kościoła.
 Rozdział 7:
Reformacja 1500 -1700r.
Zarówno Reformacja Protestancka jak i Katolicki Ruch Reformatorski próbowały
oczyścić chrześcijaństwo z elementów przedchrześcijańskich i pogańskich. Chociaż
średniowieczny Kościół stosował ortodoksyjną ideologię w teorii i praktyce, to był daleko
bardziej zainteresowany gromadzeniem majątku i wymuszaniem społecznego posłuszeństwa
niż w kierowaniu życiem duchowym prostych ludzi. Teraz reformatorzy kładli nacisk na
nauczanie europejczyków lepszego zrozumienia ortodoksyjnej religii chrześcijańskiej. Przez
straszenie ludzi opowieściami o diabłach i czyhających na nich niebezpieczeństwach, łatwo
przekonywali ich do wiary we wszechmogącego Boga, który domagał się dyscypliny, walki i
wyrzeczenia się fizycznych przyjemności. Sprzeciwiając się Kościołowi, który więcej uwagi
poświęcał gromadzeniu pieniędzy niż nauczaniu Pisma Świętego, Martin Luther
zapoczątkował Reformację Protestancką. W 1517 roku dał wyraz powszechnemu oburzeniu
na Kościół, wywieszając na drzwiach kościoła listę 95 swoich tez. Jego protest znalazł
poparcie wśród wykorzystywanych wieśniaków i tych, którzy byli orędownikami
uniezależnienia się od Kościoła, a mianowicie bogatych właścicieli ziemskich oraz
urzędników, którzy zebrane pieniądze musieli oddawać do Rzymu. Wkrótce ruch
protestancki ogarnął Niemcy, Niderlandy, Anglię, Szkocję, królestwa Skandynawskie jak
również część Francji, Węgier i Polski. Kościół katolicki odpowiedział swoim własnym
ruchem reformatorskim, opierającym się na postanowieniach soboru z Trydentu, który
zbierał się w latach 1545-1563. Animozje między protestantami a katolikami były zarzewiem
szeregu wojen domowych we Francji i Anglii, oraz krwawej Wojny Trzydziestoletniej
toczącej się na terenach Niemiec, Szwecji, Francji, Danii, Anglii, Niderlandów i Świętego
Imperium Rzymskiego reprezentowanego przez Habsburgów. Obydwie strony, uważające
siebie za chrześcijan, nie stroniły od przelewania krwi. Na przykład, we Francji 24 sierpnia
1572 roku w masakrze znanej pod nazwą Dnia Świętego Bartłomieja zamordowano 10 000
protestantów. Papież Grzegorz XIII napisał potem do króla Francji Karola IX: „Cieszymy się
razem z tobą, że z Boską pomocą uwolniłeś świat od tych podłych heretyków"'. Protestanci i
katolicy byli zgodni co do tego, że chrześcijaństwo powinno opierać się na ideologii
ortodoksyjnej. Protestanci realizowali to przez bliższy związek z Pismem Świętym.
Przesłania protestantów, wspierane drukowanym słowem, były bardziej spójne i mniej
podatne na wpływy starszych wierzeń pogańskich. Większego znaczenia nabrały surowsze
doktryny Starego Testamentu. Protestanci uważali, że jednostka powinna zwracać większą
uwagę na posłuszeństwo wobec najwyższej woli Boga, a nie na błaganie o jego pomoc, jak
wielu nadal to czyni. Jezusa należy postrzegać nie jako istotę ludzką, ale jako część
wszechmogącego Boga. Niektórzy protestanci zaprzeczali nawet, że Chrystus przybrał
biologiczne ciało człowieka; On był „Boskim ciałem".
Protestanci uważali oddawanie czci świętym i Marii, mające intensywne osobiste
zabarwienie, za formę bałwochwalstwa pomniejszającego zwycięstwo Jezusa. Twierdzili, że
jednostka powinna rozwijać swoje związki z Bogiem jedynie poprzez słowo Pisma Świętego,
a nie przez uczłowieczone wyobrażenie Jezusa, Marii, Świętych, czy nawet poprzez symbole
wiary. W bardzo podobny sposób do tego, w jaki w IV wieku chrześcijanie niszczyli święte
miejsca i wizerunki czczone przez dawne wierzenia pogańskie, tłumy protestantów pod-
burzone przez pastorów i za przyzwoleniem władz świeckich, niszczyły wizerunki świętych.
Chociaż protestanci gorliwie zaprzeczali konieczności pośrednictwa Kościoła między
jednostką a Bogiem, to jednak usunęli większość rzeczy, dzięki którym można było rozwijać
bezpośredni i osobisty związek z Bogiem. Katoliccy reformatorzy również osłabili szacunek
i cześć oddawane świętym. Teraz święci postrzegani byli raczej jako bohaterowie i przykłady
cnót, a nie jako przyjaciele czy dobroczyńcy. Jednakże Kościół katolicki niechętnie oddawał
część władzy, którą budował przez setki lat. Wiara chrześcijańska powinna mieć swoje
źródło w Biblii, aczkolwiek - jak ogłoszono na soborze trydenckim - Biblię najlepiej
wyjaśniały „prace uznanych Ojców Świętych, zgromadzenia, osąd i przyzwolenie Kościoła.
Katolicy równie niechętnie pozbywali się rytualnego i sakramentalnego charakteru posług
kościelnych. Z drugiej strony, niektórzy protestanci całkowicie odrzucali obrzędy i
sakramenty, głosząc, że człowiek powinien doświadczyć Boga bezpośrednio, przez modlitwę
lub czytanie Pisma Świętego. Protestanccy kapłani gorliwie wyznawali poglądy świętego
Augustyna oraz twierdzenia, że upadek Adama pozostawił człowiekowi wrodzoną słabość,
brak możliwości do prawidłowego podejmowania decyzji, przez co całkowicie uzależnił od
litości Boga. Zbawienie było teraz możliwe tylko dzięki łasce Boga, a nie determinacji
jednostki. ,Wolna wola jest niczym innym jak tylko słowem", powiedział w 1518 roku Luter,
„Nawet we śnie człowiek grzeszy śmiertelnie". Większość katolików uważała, że chociaż
grzech Adama pchnął nas ku złu i osłabił naszą wolną wolę, to jednak nie zniszczył jej
całkowicie. W IV Kanonie soboru w Trydencie czytamy:
„Jeśli ktoś mówi, że wolną wolę człowieka porusza i pobudza Bóg, nie potrafi w ogóle
współdziałać przez danie Bogu swojej zgody, gdyż to On rozbudza i przywołuje człowieka...
i on nie może być innego zdania, jeśli tak chce, ale jak martwe stworzenie jest zupełnie
bezwładny i bierny, niech będzie przeklęty.”
Sztych przedstawiający masakrę protestantów w Kalabrii.

Marcin Luter pali papieską Bullę.

 Masakra protestantów w Dniu Świętego Bartłomieja.

Chociaż protestanci nie mieli zorganizowanej organizacji hierarchicznej na wzór

Kościoła katolickiego, w celu ustalenia kto był lepszy, nadal stosowali dzielenie ludzi ze
względu na zajmowaną pozycję. Luther uważał, że różnice w płci, klasie społecznej, rasie i
religii określają wyższy lub niższy status człowieka. W 1533 roku napisał: „Dziewczynki
zaczynają szybciej mówić i chodzić od chłopców, gdyż zielsko rośnie szybciej od
pożytecznych roślin". W 1525 roku udzielił poparcia bezlitosnemu stłumieniu Wojny
Chłopskiej, rebelii, w której wybuchu dopomógł jego własny duch niezależności od
Kościoła rzymskokatolickiego. Chociaż Luther nie znalazł biblijnego uzasadnienia dla
eksterminacji Żydów, niemniej uważał, że powinni być zniewoleni lub wygnani z ziemi
chrześcijan, a ich getta i synagogi spalone. Twierdził, że zbuntowanych anabaptystów
należy wymordować, co w 1531 roku usankcjonował publicznie zaakceptowany edykt
wittenberskich teologów.
Inni protestanccy przywódcy nie byli bardziej tolerancyjni od niego. Jean Calvin,
którego doktryna wyrosła na gruncie prezbiteriańskich poglądów, pisał:
„... to wieczna zasada, dzięki której Bóg decyduje co chce zrobić z każdym
człowiekiem. Nie stworzył wszystkich równymi, ale niektórym wyznaczył wieczne
życie, a innym wieczne potępienie.”
W Genewie Kalwin stworzył wyjątkowo represyjny ustrój policyjny, z którego
prawdopodobnie najbardziej zapadł w pamięci fakt spalenia na stosie sławnego lekarza
Michała Serwetusa, skazanego za odmienne poglądy na temat chrześcijaństwa. Uczeń
Calvina, John Knox, skazał na potępienie wszystkich wyznawców innej wiary. Po rozpadzie
jedności protestantów, każda nowo powstała grupa uzurpowała sobie prawo do jedynej
świętej prawdy, odrzucając przy tym wszystkie inne.
Utrzymując swoją wiarę w autorytatywnego Boga, zarówno protestanci jak i katolicy
nakazywali ścisłe przestrzeganie praw boskich, i to wyłącznie w ich własnym rozumieniu.
Kościół katolicki od dawna dysponował odpowiednimi narzędziami wymuszania
posłuszeństwa i kontroli społeczeństwa. Natomiast protestantom brakowało dobrze
rozwiniętego systemu egzekwowania prawa i hierarchii właściwej Kościołowi katolickiemu,
jak również szerokiemu zasięgowi jego władzy. Zamiast tego przenieśli na całe państwo
zasadę przestrzegania moralności. Teraz obok spełnianych już funkcji świeckich, państwo
powinno dbać o czystość moralną społeczeństwa; winno stać się „Państwem Boga".
Podstawowa komórka społeczna, rządzona przez ojca rodzina, również otrzymała nowe
znaczenie, stając się mikrokosmosem struktury władzy. Zarówno protestanci jak i katolicy
pomniejszali rolę społeczeństwa, traktując je jako łatwy sposób kontrolowania poczynań
jednostki przez Kościół i Państwo. Reformacja była przeciwna zakładaniu jakichkolwiek
stowarzyszeń, które w Średniowieczu zaspokajały potrzeby swoich członków organizując
różne obrzędy i uroczystości, pomagając biednym czy zakładając szpitale. Popularne święta,
niezwykle ważne dla zachowania harmonii i żywotności społeczeństwa, zostały w znacznej
części zlikwidowane. Katolicka spowiedź, będąca dotychczas publicznym aktem
przebaczenia przywracającym grzesznika społeczeństwu, stała się prywatną sprawą między
księdzem a jednostką; w roku 1565 wprowadzono do kościołów konfesjonały . Zmniejszono
również rolę rodziców chrzestnych, która dotąd w rytualnej przyjaźni cementowała więzy
społeczne. Reformacja zlikwidowała jakąkolwiek możliwość wpływania społeczeństwa na
władzę Kościoła, państwa czy patriarchy rodu, oraz zastąpiła niezwykle ważną zgodę
społeczną uwydatnieniem boskiego posłuszeństwa i porządku. Dziesięć przykazań zajęło
miejsce doktryny siedmiu grzechów głównych (pychy, zazdrości, złości, skąpstwa,
obżarstwa, lenistwa i rozpusty), która tworzyła rdzeń moralności średniowiecznej. Za
najgorsze uważano grzechy destrukcyjnie wpływające na zachowania społeczne: pychę,
zazdrość, złość i skąpstwo. Najważniejszymi spośród dziesięciu przykazań stały się te, które
podtrzymywały nie harmonię społeczną, ale autorytet rodzinny i obywatelski: „Na honor
twojego ojca i matki twojej". W purytańskiej Nowej Anglii niektóre sądy na śmierć ska-
zywały młodzież, która przeklinała lub ubliżała swoim rodzicom. Teraz raczej grzech, a nie
coś, co niszczyło harmonię społeczną, postrzegano jako nieposłuszeństwo wobec władzy.
Reformatorzy zauważyli nie tylko fakt, jak niewiele szacunku wzbudzał Kościół, ale także
jak bardzo nieświadomi ortodoksyjnego chrześcijaństwa byli zwykli ludzie. W 1547 roku
Stephen Gardber opisał zachowanie się wiernych w jednej z parafii w Cambridge: „Gdy
pastor podchodził do ambony, aby wygłosić kazanie, wówczas tłum parafian bez ogródek
wychodził z kościoła i udawał się do barów, aby się napić". Historyk Keith Thomas opisuje
jak pewnego razu proboszcz w Essex „w 1630 roku wygłaszał kazanie o Adamie i Ewie
ubrany w wykonane własnoręcznie okrycie z liści figowych, a jeden z parafian głośnym
krzykiem domagał się odpowiedzi na pytanie, gdzie on zdobył nici do uszycia takiego stroju"
. Poglądy ortodoksyjnych chrześcijan były szczególnie obce wieśniakom. W 1607 roku John
Norden pisał:
„W niektórych okolicach, przez które podróżowałem, gdzie byty rozległe nie
zagospodarowane pola, góry i wrzosowiska... wyrosło wiele chat, ludzie mają niewiele zajęć,
ryją bardzo ciężko, żywiąc się owsianymi plackami, surową serwatką i kozim mlekiem,
mieszkają z dala od kościoła czy kaplicy i są nieświadomi Boga, ryjąc jak dzicy niewierni.”
W okresie reformacji, protestanci i katolicy, walcząc z pogaństwem prostych ludzi,
koncentrowali się na nauczaniu pojmowania jedynego, niebiańskiego Boga. W sprzeczności
ze swoim własnym rozumieniem Boga objawiającego się pod wieloma postaciami, które
mogły być doświadczane w każdym aspekcie ich życia, teraz uczyli się rozumieć Boga
wyłącznie jako niebiańskiego Ojca, który nie był już częścią świata materialnego, ani, co
gorsza, nie był nim zainteresowany. Życie duchowe, czy związek z Bogiem, nie uznawało
przyjemności fizycznych, które często oznaczały nie tylko przyjemne wrażenia, ale po prostu
dobrobyt. Pod koniec XVII wieku Tronson posunął się jeszcze dalej, głosząc że:
„Jeśli chcesz być spadkobiercą Jezusa i Raju, to jest, jeśli nie chcesz być przeklęty na
wieki, ale na zawsze szczęśliwy w niebie, musisz odsunąć się zupełnie od ludzi i złożyć
to w ofierze wiekuistego zapomnienia.”
Ciało fizyczne również powinno zostać odrzucone. Gdy Boga już dłużej nie wiązano ze
światem fizycznym, ciało stało się bezbożne. Protestanci i katolicy rywalizowali ze sobą w
jak najmniejszym zwracaniu uwagi na swoje ciało, zużywając w swoim życiu minimalne
ilości mydła i wody2 . W XVIII wieku jezuici wyjaśniali, że „skromność religijna" jest
wystarczająca do uchronienia każdego przed kąpielą, opowiadając przy tym historię
człowieka, który sprzeniewierzył się temu nakazowi:
„W jednej z wiejskich zagród pewien młodzieniec, który odważył się wykąpać, utopii
się, prawdopodobnie dzięki miłosiernej karze boskiej; może On Bóg chciał takiego
strasznego przykładu, nadając mu rangę prawa.”
Jedno z katolickich kazań, pochodzące z roku 1700 nakazywało „traktować ciało jak
śmiertelnego wroga i ujarzmiać je poprzez pracę, posty, noszenie włosienicy i inne
umartwianie". Przeor Sorbony, Joseph Lambert ostrzegał wieśniaków:
„...musicie uważać na każdy rodzaj dotykania waszych własnych i innych ciał,
jakakolwiek w tym swoboda jest najgorszym z grzechów; chociaż takie lubieżne
czynności mogą faktycznie być skrywane, są one obrzydliwe we wszechwidzących
oczach Boga, który jest przez nie obrażany i nigdy nie zaniecha najsurowszej kary.”
Mimo, że ortodoksyjni chrześcijanie od dawna głosili, że każdy rodzaj uprawiania seksu, za
wyjątkiem służącego prokreacji, jest grzechem, to większość prostych ludzi dowiedziała się
o tym dopiero w czasach reformacji. Historia chrześcijańska jest przepojona krytyką seksu.
W V wieku święty Augustyn wysunął pogląd dotyczący nie tylko zagadnienia w jaki sposób
grzech pierworodny przechodzi z pokolenia na pokolenie poprzez akt płciowy, ale także, że
pożądanie seksualne samo w sobie jest dowodem na brak wolnej woli człowieka. Na
przełomie XVI wieku inkwizytorzy głosili, że „Bóg dał diabłu większą władzę nad aktem
płciowym, poprzez który przekazywany jest grzech pierworodny, niż nad innymi
poczynaniami człowieka". Teraz reformatorzy przejęli te poglądy i nawoływali zwykłych
ludzi do odrzucenia seksualnych przyjemności nawet w małżeństwie. Na przykład,
popularnym stało się cytowanie uwagi Jerome'a, że mąż popełnia grzech, jeśli ma zbyt dużo
przyjemności seksualnych ze swoją żoną . W owym okresie odrzucano jakąkolwiek formę
przyjemności. Katolicki misjonarz, Grignon de Monfort, demaskował miłosne pieśni,
opowiadania i romanse, „które rozprzestrzeniają się jak zaraza... i psują wielu ludzi".
Augustynian, słynny osiemnastowieczny duchowny, bez przerwy potępiał popularne
rozrywki, gdyż „Publiczne zabawy są sprzeczne z duchem chrześcijaństwa", „Zabawy są
tylko niebezpieczną nauką", „Zabawy są źródłem naszej rozpusty". W siedemnastowiecznej
Nowej Anglii, w czasach, w których purytanie sprawowali kontrolę nad większością
społeczeństwa, ostrzegano lub karano młodzież przyłapaną na saneczkowaniu lub pływaniu,
a dorosłych na cieszeniu się sobą, gdyż uważano, że mogliby spędzać czas w sposób bardziej
pożyteczny. Okazywanie radości w Dniu Pańskim uważane było za okropne przewinienie.
Prawo Massachusetts z 1653 roku zabraniało niedzielnych spacerów i odwiedzin krewnych,
co zdaniem purytan było jedynie stratą czasu. Bawiące się dzieci czy spacerującą młodzież
ostrzegano, że zajmuj się „rzeczami, które są wielką hańbą dla Boga i religii, i profanują
Dzień Pański" . W 1670 roku w Nowym Londynie John Lewis i Sarah Chapman
doprowadzeni zostali przed oblicze sądu za „siedzenie w Dniu Pańskim pod jabłonią w
sadzie Goodman Chapman". Uwłaczające było także znajdowanie przyjemności w
fizycznym pięknie i estetyce. W bastionie purytanizmu, siedemnastowiecznej Nowej Anglii,
krzywo patrzono nawet na jakikolwiek rodzaj zdobnictwa; meble i mieszkania charaktery-
zowała skrajna prostota. Za grzeszne uważano również ładne stroje. W 1634 roku Sąd
Generalny zakazał noszenia ubrań przystrojonych:
„.. jakimikolwiek koronkami, srebrem, złotem czy ozdobnymi naszyciami... także
wszelkimi ażurkami, haftowanymi lub wyszywanymi czepkami i przepaskami,
wszelkimi złotymi lub srebrnymi pasami, wstążkami, opaskami, kryzami czy
woalkami.”
Zakazane było noszenie przez kobiety stroju odsłaniającego ciało. W 1650 roku w Nowej
Anglii prawnie zakazano noszenia ubrań z „krótkimi rękawami, gdyż mogłyby zostać
odsłonięte nagie ramiona". Chrześcijanie zaczęli uważać, że wszystko, co zwraca uwagę na
świat fizyczny jest bezbożne.
 Świadomość oddzielenia ludzi od zupełnie niebiańskiego Boga doprowadziła w czasach
reformacji do pojawienia się wielkiego poczucia wstydu. Założyciel zakonu jezuitów,
Ignacy Loyola głosił:
„Jestem po prostu łajnem, muszę spytać naszego Pana, czy gdy już będę martwy, moje
ciało winno być rzucone na kupę gnoju i pożarte przez psy i ptaki... Czyż to nie
powinno być pragnieniem kary za moje grzechy?”
Natomiast Calvin pisał, że:
„Wszyscy jesteśmy zrobieni z błota, a czyż błoto to nie jest błotem na naszej sutannie,
podeszwach naszych butów, czy w samych butach. Jesteśmy pełni tego, jesteśmy
niczym tylko błotem i brudem, tak wewnątrz jak i na zewnątrz.”
W połowie XVIII wieku Jonathan Edwards, kalwinista z Nowej Anglii, głosił:
„Ty jesteś mała nędzna nikczemną kreaturą; robakiem, zwyczajnym „nic " i mniej niż
zerem; ohydnym insektem, który żyje w pogardzie majestatu nieba i ziemi.”

Swojej wrodzonej złej naturze człowiek powinien stawić czoła przez dyscyplinę, chłostę i
walkę z przeciwnościami. Reformatorzy wychwalali dyscyplinę i walkę jako miary osobistej
pobożności i uduchowienia. Katolicki Ruch Reformatorski dużo uwagi poświęcał
zachowaniu i kształceniu księży, tak aby mogli lepiej nauczać swoich parafian dyscypliny i
praw Wszechmogącego Boga. Pokuta stała się narzędziem unikania grzesznych zachować, a
nie drogą poprawy za grzechy już popełnione. Purytanin, Cotton Mather, zapewniał o
wartości pokuty i powtarzał za Augustynem: „zmusić ich do wstąpienia", dodając przy tym
swoje słynne powiedzenie „Lepiej wychłostać batem niż skazać na potępienie".
Życie prawdziwych chrześcijan znaczyły cierpienie i ubóstwo. Dzieło Jezusa pojmowane
było nie przez pryzmat jego cudownych uzdrowień czy odważnych wystąpień przeciwko
niesprawiedliwości, ale przez jego cierpienie i śmierć na krzyżu. Kościół wynosił
poszczególnych ludzi do rangi świętych, nie ze względu na ich osiągnięcia, ale na ich
cierpienie i męczeństwo. Jak pisał poeta, autor „Pieśni Duszy", człowiek nie może
„poszukiwać Chrystusa bez krzyża" i „cierpienie jest szatą dla tych, którzy miłują". W XVII
wieku Antoine Godeau głosił, że „prawdziwy chrześcijanin z radością przyjmuje boleść
cierpienia, gdyż cierpienie jest symbolem prawdziwego chrześcijanina". Magia lub wiara, że
Bóg mógłby mieszać się do życia doczesnego czyniąc je łatwiejszym stały się w okresie
reformacji niezaprzeczalną oznaką bezbożności. Bóg panował z góry i żądał ciężkiej pracy i
cierpienia. Jak pisał historyk Keith Thomas, „człowiek zarabiał na chleb przez pot
zalewający jego czoło". Magię postrzegano jako arogancką próbę personifikacji Boga. W
1554 roku jeden z reformatorów pytał, „jeśli moglibyście uczynić swoje przyjemności
rzeczami odganiającymi diabła i obdzielić nimi zarówno ciało jak i duszę, to czy pragnę-
libyście Chrystusa". Zgodnie z żyjącym w XVII wieku Francisem Baconem, należy stronić
od wykorzystywania magicznych środków, ponieważ te „wielkoduszne rzeczy, które Bóg
ustanowił dla człowieka, aby ten odkupił je za cenę swojej pracy, stają się osiągalnymi przez
pewne proste, nie wymagające wysiłku obrzędy". Żyjący w tym samym okresie angielski
lekarz, John Cotta pisał:
„Bóg nic nie dal człowiekowi prócz mozolnej pracy i bólu, a stosownie do jego pilności,
pracowitości, starań, roztropności, przezorności i wytrwałości, same dobre rzeczy. On nie
stworzył piękna i cudów, aby zaspokoić nasze proste potrzeby, ani rozwiązywać zwykłe
problemy, czy wykorzystywać je w naszym życiu.”
John Knox, założyciel presbiterianizmu szkockiego. Wierząc, że świat fizyczny jest niegodny Boga, protestanccy
reformatorzy odrzucali wszelkie przyjemności : fizyczne, seksualne i estetyczne.

Dla większej części mieszkańców średniowiecznej Europy były to nowości. Wielu nadal
wierzyło w Boga objawiającego się w wielu postaciach, którego można było poprosić o
pomoc w przezwyciężaniu kłopotów codziennego życia. Kościół, wcześniej niezdolny do
odwrócenia ludzi od takiej wiary, stworzył swój własny system magicznych obrzędów
kościelnych. Posiadł cały zasób formuł modlitwy i przywoływania imienia Boga, celem Jego
zachęcenia do pomocy w praktycznych problemach świeckiego życia. Wiara w moc wypo-
wiadanych słów stała się tak silna, że Kościół sprzeciwiał się nauczaniu prostych ludzi
rozumienia tego wszystkiego, co powiedział ksiądz. Było to podyktowane obawą przed
wykorzystaniem do własnych celów mocy tych potężnych słów. Wiara ta była tak silna, iż
uważano, że krzywoprzysięstwo mogłoby wywołać zemstę Boga. Kościół mógł teraz polegać
wyłącznie na szczerości zapewnienia złożonego pod przysięgą na Biblię lub relikwie.
W protestanckiej Anglii wiara w magiczną moc słów była tak silna, że w 1624 roku
parlament przyjął ustawę zakazującą przeklinania i złorzeczenia. Protestanci żarliwie
występowali przeciwko wyrażanej przez średniowieczny Kościół aprobacie magii. „Papiści",
pisał Calvin, „stworzyli pozory obecności magicznej mocy w świętych sakramentach...".
Zwolennik Calvina, James Galthill oświadczył, że najohydniejszymi szarlatanami i
czarnoksiężnikami na ziemi byli:
„...księża, którzy poświęcali krzyże i popiół wodę i sól, olej, śmietanę, gałęzie i kości, kłody i
kamienie; którzy chrzcili dzwony wiszące w wieżach; którzy przeklinali robactwo pełzające
na polu; którzy Ewangelię Św. Jana na szyi zawieszali.
 Protestanci atakowali sakramenty, które nie oznaczały niczego ...poza zwyczajnymi
czarami, czarną magia gusłami, sztuczkami kuglarstwem i wszystkim co nic nie
znaczy. Biskup mamrocze nad dzieckiem kilka łacińskich słów, zaklina je, kreśli znak
krzyża, smaruje cuchnącym olejem, zawiązuje wokół szyi symboliczną chustę, po
czym odsyła je do domu.”
W 1634 roku John Canne pisał, że „sakramenty nie były dane przez Boga do używania
ich... jako zaklęć i czarów". Magia nie była uważana tylko za coś, co reformatorzy uważali
za błędne pojmowanie Boga, ale także stała na przeszkodzie określaniu rangi społecznej
danego człowieka. W społeczeństwie przed reformatorskim miejsce człowieka określane
było przez jego pozycję w hierarchii Kościoła, oraz jego status rodowy i rycerski. Wraz ze
zmniejszaniem się roli Kościoła i arystokracji, sukces finansowy stał się jedynym kryterium
wyznaczającym pozycję w boskiej hierarchii.
Dobrobyt uważany był za symbol ciężkiej pracy i duchowego rozwoju. Jednakże, taka
„purytańska etyka pracy" rozpadła by się, gdyby człowiek mógł osiągnąć dobrobyt przy
pomocy magii. Niemniej, wzrost znaczenia sukcesu finansowego nie przekonywał
duchownych do zachęcania biednych do porzucenia swojego ubóstwa, czy poprawy własnej
doli. Ubodzy ludzie bez protestu znosili materialne niedostatki. Żyjący w XVII wieku
kaznodzieja, wyjaśnia że:
Jeśli są ludzie, którzy nadużywają autorytetu władzy i każą płacić tobie nieuczciwe podatki,
Bóg pozwala im na to celem wydania Swojego wyroku, ukarze za twoją krzywdę i zło,
pomnażając twój majątek.
Pochodzący z XVIII wieku hymn misjonarzy „Odezwa do ludzi pracy", nakłania do cichej
zgody na swoje miejsce w życiu. Wiara, że można zmienić swoją sytuację w jakikolwiek
inny sposób, a nie dzięki ciężkiej pracy i walce z przeciwnościami, oraz wiara w boską
pomoc, wskazuje na zmowę z diabłem. Reformatorzy głosili, że Bóg jest w niebie a nie na
ziemi. Jakakolwiek nadnaturalna energia w świecie fizycznym będzie zatem tylko robotą
diabła i jego demonów. W rzeczywistości, w okresie reformacji najważniejsza stała się wiara
w diabła i strach przed nim. Martin Luther twierdził, że miał fizyczny kontakt z diabłem i
pisał, „wszystko jest narażone na działanie diabła, zarówno ciała jak i rzeczy.. ". Zgodnie z
jego poglądami „diabeł żyje i panuje na całym świecie...". Jean Calvin mówił, że prawdziwy
chrześcijański święty musiał angażować się w nieustające zmagania z diabłem, a John Knox
nazywał diabła „księciem i bogiem tego świata". Również Katechizm Trydencki
odzwierciedlał znaczenie wiary w diabła.

„Wielu wyobraża sobie, że cała ta sprawa jest fikcja gdyż myślą, że sami nie są
atakowani. Oznacza to, że są w mocy diabła i pozbawieni są chrześcijańskich cnót.
Dlatego diabeł nie musi ich kusić, jako że ich dusze są już mieszkaniem diabła.”
Wiara w diabelską moc stała się niezbędnym uzupełnieniem wiary w Boga. Protestant,
Roger Hutchinson pisał:
„Gdy tam jest Bóg, w co musimy nieugięcie wierzyć, zaprawdę tam także jest diabeł;
ale jeśli tam jest diabeł to nie ma pewniejszego argumentu, mocniejszego dowodu,
wyraźniejszego świadectwa, że tam jest Bóg."
Ryc. 7.5. Karykatura papieża wyśmiewająca sakramentalną naturę Kościoła katolickiego była
popularna wśród protestantów w Anglii, Holandii i Niemczech. Postać papieża składa się z
przedmiotów używanych w obrzędach katolickich. Kapelusz jest przyozdobiony kropidłami,
dzwonem kościelnym, usta są otwartym dzbanem do wina, oczy pokryte są świętymi
opłatkami, policzki tworzy taca używana przy świętej komunii, bark to liturgiczna księga.
 Inny pisarz podkreślał, że „ten, który potrafi już uwierzyć, że tam nie ma diabła, będzie
niebawem wierzył, że tam nie ma Boga...". Podobnie jak kiedyś manichejczycy,
zreformowani chrześcijanie uwypuklali wiarę w diabła, tak samo, o ile nie bardziej, niż wiarę
w Boga. Na przykład, katechizm jezuity Kanizjusza częściej wymienia imię szatana niż
Jezusa. Świadomość mocy szatana rosła proporcjonalnie do rozprzestrzeniania się poglądów
ortodoksyjnych chrześcijan. Wiara w diabła jest narzędziem wymuszenia strachem
posłuszeństwa. Kapłani reformacji nie różnili się od dawnych chrześcijan ortodoksyjnych,
którzy strach uważali za niezbędny. W 1674 roku Christopher Schrader przekonywał innych
kaznodziejów o konieczności
„...ogromnego strachu przed wszechmocnym i wspaniałym Bogiem, który wygnał z Nieba
zbuntowane anioły i naszych pierwszych przodków z raju, zniszczył potopem świat i zburzył
całe królestwa i miasta.”
Diabeł jest niezbędnym odpowiednikiem takiego „wszechmocnego i wspaniałego" Boga.
Wykonuje Jego karę torturując potępionych na wieki grzeszników. Jest on, jak mawiał o nim
król Jakub I „boskim katem". Podobnie jak w przypadku wielu innych doktryn i poglądów
ortodoksyjnych chrześcijan, wiara w diabła osłabia siły jednostki. Przypisywanie diabłu
wrogości i wielu negatywnych cech zdejmowało z ludzi odpowiedzialność za czyny, ale
również pozbawiało ich mocy, albowiem jeżeli ktoś jest za coś odpowiedzialny, to musi coś
z tym zrobić. Ale jeżeli negacja przychodzi od zewnętrznego diabła, człowiek nie potrafi
wiele zrobić, lecz kuli się ze strachu lub atakuje tych, którzy są wysłannikami samego diabła.
Podobnie jak wiara w brak wolnej woli, wiara w diabła rodzi uczucie słabości, ułatwiając
tym samym sprawowanie kontroli nad ludźmi.
Reformacja przyniosła z sobą głębokie zmiany. Władcy i całe narody deklarowali swoją
niezależność od papieża. Przemianom podlegały zarówno średniowieczna struktura
społeczna jak i system wartości. Prawdopodobnie najważniejszym faktem jest to, że
reformacja zmieniła postrzeganie świata. Świat fizyczny, dotychczas przepojony boskością i
stworzony w magiczny sposób, był teraz rozumiany jako obcy Bogu, należący wyłącznie do
diabła. Droga rozwoju duchowego znaczona była cierpieniem, walką i karą.
Demon ognia. Reformatorzy uważali, że Bóg nie jest już częścią fizycznego świata; świat jest
królestwem diabła i demonów.
 Rozdział 8:
Polowania na czarownice.
Koniec magii i cudów 1450-1750r.
Ruch reformatorski nie nawracał na chrześcijaństwo mieszkańców Europy wyłącznie przy
pomocy kazań i katechizmu. Wraz z nim rozpoczął się trwający przez 300 lat okres polowań
na czarownice, określony przez R.H. Robbinsona „wstrząsającym koszmarem, najbardziej
haniebną zbrodnią i najgłębszym wstydem zachodniej cywilizacji"~, który w ostateczności
doprowadził do odrzucenia wiary w czary. Kościół najpierw stworzył szczegółową
koncepcję diabelskich obrzędów i dopiero wówczas rozpoczął prześladowania, likwidując
wszelkie odmienne poglądy, podporządkowując jednostkę autorytatywnej władzy i otwarcie
oczerniając kobiety. Polowania na czarownice były wybuchem ortodoksyjno-
chrześcijańskiego upodlenia kobiet, używając słów św. Pawła, „bezwolnych naczyń". W II
wieku święty Klemens z Aleksandrii pisał, „Każda kobieta powinna być przepełniona
wstydem przez samo tylko myślenie, że jest kobietą". Ojciec Kościoła, Tertulian wyjaśniał
dlaczego kobiety zasługują na swój los, jako że są pogardzonym i niższym bytem ludzkim:
„A czy ty wiesz, że jesteś Ewą? Wyrok Boga na pleć twojego rycia w tych czasach:
wina także wynika z konieczności rycia. Jesteś diabelską bramą: jesteś obnażycielką
tamtego drzewa: jesteś pierwszą zdrajczynią boskiego prawa: jesteś tą która skusiła te-
go, którego diabeł nie był w stanie zaatakować. Z łatwością zniszczyłaś boskie odbicie,
mężczyznę. Skutkiem twojej zdrady jest śmierć - nawet Syn Boży musiał umrzeć”.
Byli i tacy, którzy wyrażali swoje poglądy w sposób jeszcze bardziej otwarty. W VI wieku
chrześcijański filozof Boethius, pisał „Kobieta jest świątynią zbudowaną na bagnie". W VI
wieku na soborze w Macon biskupi głosowali nad problemem, czy kobiety mają dusze, a w
X wieku Odo z Cluny głosił, że „Obejmować kobietę to tak jak obejmować wór gnoju...". W
XIII wieku święty Tomasz z Akwinu sugerował, iż Bóg popełnił błąd tworząc kobietę, „nic
bardziej wadliwego nie było zrobione w pierwszym stworzeniu rzeczy; kobieta nie powinna
być wtedy stworzona". Z kolei luteranie rozważali, czy kobiety w ogóle są istotami ludzkimi.
Ortodoksyjni chrześcijanie utrzymywali, że kobiety odpowiedzialne są za wszystkie grzechy.
W biblijnych apokryfach znajdujemy, że „kobieta przyniosła początek grzechu i dzięki niej
wszyscy musimy umrzeć". Kobiety są często postrzegane jako przeszkoda rozwoju
duchowego w kontekście pojmowania Boga panującego wyłącznie w niebie i żądającego
wyrzeczenia się fizycznej przyjemności. Inkwizytorzy, autorzy „Malleus Maleficanun"
(„Młot czarownic") wyjaśniają dlaczego kobietom łatwiej stać się czarownicami niż
mężczyznom czarownikami:
„Ponieważ kobieta jest bardziej zainteresowana rzeczami natury cielesnej niż
mężczyźni"; jako istoty stworzone z żebra mężczyzny, są „tylko niedoskonałymi
zwierzętami”; podczas gdy „mężczyźni są istotą uprzywilejowana z tych, z których
wywodzi się Chrystus.”
Król Jakub I oceniał, że stosunek kobiet do mężczyzn, którzy ulegli pokusie czarów
wynosi 20:1. Spośród wszystkich ludzi formalnie prześladowanych za uprawianie czarów,
80-90% to kobiety. Kobiety były pod każdym względem krytykowane przez chrześcijan. W
zapisach historycznych czytamy, że w XIII wieku kapłani:
„...z jednej strony potępiali kobiety za... „lubieżną i cielesną prowokację" ich strojów, z
drugiej zaś, są zbyt przepracowane, zajęte dziećmi, utrzymaniem domu i przyziemnymi
sprawami aby kierować swoje myśli na boskie rzeczy.„
Zgodnie z poglądami dominikanów „kobieta jest zgubą dla mężczyzny, nienasyconą
bestią, ciągłym pożądaniem, nieustającą walką, codziennym zniszczeniem, domem
nawałnicy... przeszkodą dla modlitwy". Wraz z rozprzestrzenianiem się reformatorskiego
żaru, podejrzanym stał się kult Marii. W Średniowieczu uważano, że moc Marii skutecznie
uwalnia od zła. Protestanci całkowicie odrzucali Marię, a zreformowani katolicy zmniejszyli
jej znaczenie. Modlitwa do Marii stała się oznaką zła. Na Wyspach Kanaryjskich przed obli-
czem inkwizycji postawiona została Aldonca de Vargas, gdyż uśmiechała się na dźwięk
słowa „Maria". Inkwizytorzy zniekształcili obraz Marii Dziewicy zamieniając jej posąg na
narzędzie tortur, wyposażając go w ostre noże i gwoździe, przy pomocy dźwigni ramiona
posągu nadziewały na nie ofiarę. Polowania na czarownice dowodziły również, jak wielki
strach przed erotyzmem kobiet ogarnął niektórych mężczyzn. W znanej książce, „Malleus
Maleficarum", uważanej za podręcznik rozpoznawania i zwalczania czarownic, znajdujemy
fragment opisujący jak czarownice „zbierają wielkie ilości męskich narządów, umieszczając
po 20-30 członków w ptasim gnieździe...". W podręczniku przytaczana jest opowieść
mężczyzny, który po stracie swojego penisa poszedł do wiedźmy, aby go odtworzyła:
„Powiedziała dotkniętemu nieszczęściem mężczyźnie aby wspiął się na pewne drzewo i
wybrał z ptasiego gniazda, gdzie znajdowało się kilka członków, ten który mu się
najbardziej podoba. A kiedy chciał wziąć największy, wiedźma powiedziała: nie
możesz wziąć tego, dodając, ponieważ ten należał do księdza.”
W 1621 roku pewien mężczyzna narzekał, „przez kobiet nienasycone, nienaturalne
żądze... który kraj, która wioska nie ucierpiała". Chociaż większość tego, co uważano za
magię, była wymyślona przez chrześcijan, to jednak pewne elementy odpowiadają starej
pogańskiej tradycji. Magia wiązała się, a nawet była uważana za synonim „wróżbiarstwa",
które oznaczało nie tylko umiejętności przepowiadania przyszłości, ale także zdobywania
wiedzy przy pomocy nadnaturalnej siły. Sugeruje to, że moc taka jest dostępna - co jak
głosili ortodoksyjni chrześcijanie, mogło być tylko mocą diabła, od kiedy Bóg nie był już
wiązany ze światem fizycznym. Angielskie słowo „witch" (czarownica) pochodzi od
staroangielskich słów „wicce" i „wicca", oznaczających męski i żeński pierwiastek w
pogańskiej tradycji, która z wielkim szacunkiem odnosiła się do męskiego, żeńskiego i
ziemskiego aspektu Boga.
Raczej zamiast Boga, stojącego ponad światem i od niego oddzielonego, w tradycji
Wiccan boskość przenikała zarówno niebo jak i ziemię. Tradycja ta odnosi się również do
okresu, kiedy społeczeństwa funkcjonowały bez jakiejkolwiek hierarchii - zarówno o
charakterze matriarchalnym jak i patriarchalnym - oraz bez podziałów rasowych, klasowych,
czy ze względu na płeć. Była to tradycja zapewniająca możliwość ludzkiej egzystencji
pozbawionej dominacji i strachu, czegoś co ortodoksyjni chrześcijanie uważali za
niemożliwe. Poglądy, że ludzie mogli żyć bez dominacji i zniewolenia, daleko od
idealistycznych mistyfikacji, zostały potwierdzone przez nowe badania historii ludzkości.
J. Millaart, M. Gumbutas i R. Eister dowodzą, że ludzkość żyła w spokoju przez 25 000
lat, o wiele dłużej w porównaniu z okresem wojen i zniewolenia trwającym 3500-5000 lat.
Kościół próbował wykorzenić ślady starszego, nie-hierarchicznego porządku przez
zaprzeczanie istnieniu magii, czy czarów poza Kościołem. Prawo Kościoła, Canon Episcopi
z 906 roku, ogłosiło, że wiara w czary jest herezją. Po przedstawieniu pogańskich obrzędów,
w których kobiety ujawniały nadzwyczajne moce, deklarowano, że:
„Dla niezmierzonego tłumu pospólstwa, oszukanego przez tę fałszywą opinię,
wierzącego, że jest to prawda, to takie poglądy spychają z drogi prawdziwej wiary i mieszają
się z grzechem pogan, gdy twierdzą, że tam jest coś świętego lub jakaś siła poza jedynym
Bogiem”.
Niestety, mimo wysiłków, wiara w magię była w XIV wieku nadal tak powszechna, że na
soborze w Chartres nakazano wyklinanie czarownic w każdą niedzielę, we wszystkich
kościołach. Nakaz ten wprowadził Kościół w długotrwały okres przekonywania
społeczeństwa o tym, że kobiety mają wrodzone skłonności do czarnej magii i diabelskich
obrządków. W XIII wieku nastąpiła zmiana polityki Kościoła, który teraz nie zaprzeczał
istnieniu czarownic, ale zaczął otwarcie uważać je za niewolnice diabła. Praktyki
czarnoksięskie nie były już dłużej kojarzone ze starą pogańską tradycją, a czarownice
przestały być życzliwymi uzdrowicielkami, nauczycielkami, mądrymi kobietami, czy tymi,
które posiadły boską moc. Teraz czarownica stała się złą wysłanniczką diabła. W XII i XIII
wieku Kościół zaaprobował przerażający wizerunek postaci diabła. Obrazy przedstawiające
latające na miotłach czarownice po raz pierwszy pojawiły się w 1280 roku.
Trzynastowieczna sztuka w obrazowy sposób przedstawiała diabelskie układy, gdzie demony
wykradały małe dzieci, i na których nawet sami rodzice oddawali swoje dzieci we władanie
diabłom. Kościół przedstawiał czarownice w taki sam sposób, jaki często stosował przy
opisach heretyków: „...niewielkie tajemnicze grupy zajęte uprawianiem nieludzkich praktyk,
obejmujących dzieciobójstwo, kazirodztwo, kanibalizm, bestialski i orgiastyczny seks...".
Poza tym rozwinął koncepcje diabelskich obrzędów stanowiących zdumiewająco proste
przeciwieństwo zasad i praktyk chrześcijańskich. Podczas gdy Bóg narzucał swoje święte
prawa, to diabeł domagał się zawarcia z nim paktu. Na obrazach przedstawiających
oddających cześć Bogu, klęczących chrześcijan, stojące na ich głowach czarownice składają
hołd diabłu. Sakramenty Kościoła katolickiego stały się odchodami w świątyniach szatana.
Podczas czarnych mszy szydzono z wiary i komunii święte . Deklamowane wspak
chrześcijańskie modlitwy wykorzystywane były do wyrządzania zła. W czasie diabelskich
posług imitacją eucharystycznego chleba czy hostii była rzepa. Znak na ciele czarownicy,
wykonany pazurem lewej ręki diabła, zastępował „świadectwo chrztu" czy obrzędowy
stygmat. W przeciwieństwie do świętych, którzy posiedli dar łez, czarownice nie były zdolne
do płaczu. Kult diabła był po prostu parodią chrześcijaństwa. W rzeczywistości sam pomysł
stworzenia postaci diabła jest charakterystyczny wyłącznie dla religii monoteistycznej i nie
miał żadnego znaczenia w pogańskiej tradycji Wiccan. Na czarną magię Kościół przeniósł
także swój własny system hierarchii. Diabelski „kościół" był zorganizowany dokładnie tak
jak Kościół katolicki; jego dygnitarze mogli wspinać się na kolejne szczeble drabiny władzy,
osiągając stanowiska biskupa. Julio Caro Baroja wyjaśnia, że:
„...diabeł sprawi że w kościołach i kaplicach rozbrzmiewać zaczęła muzyka... i diabły stroili
się jak święci. Dostojnicy osiągali pozycje równą biskupowi, a diakoni i kapłani odprawiali
msze, używali świec i kadzidła, a ministranci rozpryskiwali wodę. Podczas mszy składano
ofiary, wygłaszano kazania, błogosławiono odpowiedniki chleba i wina... tak, że nie
pomijano niczego, nawet fałszywych męczenników.”
Taki porządek był dokładnym odbiciem organizacji Kościoła i w niczym nie przypominał
starożytnego pogaństwa. Dzięki uznaniu zarówno męskiego jak i żeńskiego oblicza Boga
oraz jego związku ze światem fizycznym, w tradycji Wiccan nie było potrzeby tworzenia
ścisłego porządku hierarchicznego. W 1320 roku papież Jan XXII nadał kształt
prześladowaniom czarownic, upoważniając inkwizycję do ścigania wszelkich przejawów
magii. Od czasu ukazania się papieskich bulli i deklaracji znacznie wzrosła gwałtowność
potępiania czarownic i wszystkich tych, którzy „zawarli pakt z
diabłem".

Pochodzący z XV w. Drzeworyt przedstawia Sabat czarownic

 W 1484 roku papież Innocenty VIII podpisał bullę Summis desiderantes,
upoważniając dwóch inkwizytorów, Kramer'a i Sprenger'a do uporządkowania prześladowań
czarownic. Dwa lata później opublikowali podręcznik „Malleus Maleficarum", który
doczekał się 14 wydań w latach 1487-1520 i co najmniej 16 między rokiem 1574 a 1669.
Bulla papieska z 1488 roku nawoływała narody Europy do ratowania Kościoła
Chrystusowego, który był „zagrożony przez szatana". Władze kościelne i inkwizycja
skutecznie przerobili magię ze zjawiska, którego istnieniu Kościół dotychczas zaprzeczał, na
zjawisko uważane za bardzo realne, przerażające, będące zagrożeniem dla religii
chrześcijańskiej i absolutnie podlegające ściganiu. Teraz herezją stała się niewiara w
istnienie czarownic.
Jak zauważyli autorzy „Malleus Maleficarum", „wiara w takie rzeczy, jak czarownice jest
tak niezbędną częścią wiary katolickiej, że uporczywe jej zaprzeczanie graniczy z herezją".
Takie wyjątki z Biblii, jak „Nie będziesz ulegał magii w życiu", były często przytaczane na
usprawiedliwienie prześladowań podejrzanych o czary. Zarówno Calvin jak i Knox uważali,
że zaprzeczenie magii jest równoznaczne z odrzuceniem Biblii44. W XVIII wieku założyciel
Kościoła Metodystów, John Wesley, tak zwracał się do tych, którzy byli sceptycznie
nastawieni do istnienia czarów, „zaprzeczenie czarom jest w efekcie zaprzeczeniem Biblii".
Jeden z uznanych prawników angielskich pisał: „Odrzucenie możliwości, powiem nawet
rzeczywistego istnienia czarów i czarownic, jest równocześnie stanowczym zaprzeczeniem
Świata Boga, którego istnienie udowadniają przekazy Starego i Nowego Testamentu".
Prześladowania czarownic umożliwiły przedłużenie istnienia przynoszącej zyski inkwizycji.
Inkwizycja pozostawiła po sobie takie ekonomiczne spustoszenie, że inkwizytor Eumeric
wyrażał ubolewanie, iż „w naszych czasach nie ma już więcej bogatych heretyków... szkoda,
że taka zbawienna instytucja jak nasza ma niepewną przyszłość". Jednakże, dzięki wpisaniu
czarów na listę ściganych prawem przestępstw, inkwizycja zyskała całe rzesze nowych ludzi,
od których mogła „wyciągać" pieniądze. Do tego celu wykorzystywano każdą nadarzającą
się okazję. Barbara Walker pisze:
„Ofiary obciążane były kosztami sznurów, którymi je wiązano, i drewna, w którym je
palono. Każda tortura wykonywana była na koszt ofiar. Po egzekucji bogatej
czarownicy inkwizytorzy zwykle sami urządzali sobie bankiet na koszt krewnych
ofiary.”
W 1592 roku Ojciec Cornelius Loos pisał, że:
„Nieszczęsne istoty dotkliwymi torturami zmuszane są do przyznania się do rzeczy,
których nigdy nie zrobiły... i tak przez tą okropną rzeź zabierane są niewinne istnienia;
a dzięki tej nowej 'alchemii' złoto i srebro wyrabiane są z ludzkiej krwi.”
W wielu rejonach Europy procesy czarownic rozpoczęły się dokładnie w momencie
ustania ścigania innych rodzajów herezji. Oficjalne uznanie prześladowania czarownic
pociągnęło za sobą stosowanie przez inkwizycję najsurowszych form przesłuchań.
Podejrzenie o czary w rzeczywistości wykluczało możliwość uniknięcia kary. Po przejściu
przez krzyżowy ogień pytań, ciało ofiary badano starając się stwierdzić obecność znamion
charakterystycznych dla czarownic. Historyk Walter Nigg opisuje takie przesłuchanie:
„...była rozebrana do naga, kat ogolił wszystkie włosy na jej ciele celem znalezienia
znaku, którym diabeł znaczył swoje kohorty, zwykle znajdującego się w ukrytych
 miejscach. Brodawki, plamki i znamiona były pewnym dowodem na miłosne kontakty
z diabłem.”
Jeśli u kobiety nie znaleziono żadnych znaków, przesłuchanie mające na celu ustalenie jej
winy mogło być nadal kontynuowane. Jedną z metod było wbijanie igieł w oczy podejrzanej.
W takim przypadku inkwizytor zasądzał winę, jeżeli znalazł miejsce niewrażliwe na ból .
Przyznanie się do winy wymuszano następnie przy pomocy okrutnych tortur,
wymyślonych już w pierwszych latach działalności inkwizycji. „Czuję wstręt, gdy bez tortur
przyznają się do winy", pisał król Jakub I w swojej „Demonologii". Lekarz zajmujący się
uwięzionymi czarownicami opowiada o doprowadzonych do obłędu kobietach:
„...przez częste torturowanie... przetrzymywanie w brudnych i ciemnych lochach... i
ciągłe wywlekanie ich na okropne męki, aż do momentu, w którym same zechciałyby
zamienić tą okropną egzystencję na śmierć, raczej skłonne są do przyznania się do każ-
dego wmawianego im przestępstwa niż do ponownego wpędzenia ich do ohydnych
lochów i oczekiwania na wciąż powtarzające się męki.”
Na stos rzucane były nawet czarownice, które zmarły podczas przesłuchań. Od kiedy
wiele stosów zapłonęło na publicznych placach, inkwizytorzy uniemożliwiali ofiarom
przemawianie do zgromadzonych tłumów, zakładając im drewniane kagańce lub po prostu
ucinając język. W przeciwieństwie do heretyków i Żydów, których palono żywcem
przeważnie wówczas, gdy ponownie powracali do swoich poglądów, czarownice palono już
po wydaniu pierwszego wyroku. Do rzadkości nie należały okaleczania narządów rodnych i
piersi podejrzanych kobiet. Zgodnie z ortodoksyjnym pojmowaniem boskości, mającej
niewiele wspólnego ze światem fizycznym, pożądanie seksualne uważane było za niegodne
człowieka. Gdy mężczyźni, szykanując oskarżone o czary kobiety, odkrywali w sobie
seksualne podniecenie, twierdzili, że emanuje ono nie z nich samych, ale z czarownicy.
Wówczas przy pomocy obcęgów, kleszczy i rozgrzanego do czerwoności żelaza znęcali się
nad piersiami i narządami kobiety. Pewne przepisy zezwalały na seksualne nadużycia
pozwalając mężczyznom, uważanym za „rozpalonych katolików", na odwiedzanie uwięzio-
nych kobiet w odosobnionych celach, jednak nigdy nie zezwalano na odwiedziny kobietom.
Mieszkańcy Tuluzy byli tak przekonani o tym, że inkwizytor Foulques de Saint-George
stawiał w stan oskarżenia kobiety tylko za to, że podniecały go seksualnie, iż podjęli nie
spotykane dotąd i niebezpieczne kroki zbierania przeciwko niemu dowodów.
Terror polowań na czarownice nie znał granic. Kościół nigdy nie traktował dzieci
oskarżonych rodziców ze współczuciem, a w stosunku do dzieci czarownic postępował
szczególnie brutalnie. Dzieci można było również oskarżać o czary: dziewczynki po
ukończeniu 9,5 lat, chłopców po 10. Młodsze dzieci torturowano w celu uzyskania zeznań
obciążających rodziców. W procesach o czary brane były pod uwagę „zeznania" dwulatków,
niemniej nigdy nie były one dopuszczalne w innych przypadkach. Pewien francuski sędzia
znany był ze swojej żałosnej wyrozumiałości, gdyż zamiast palenia na stosie podejrzanych o
czary dzieci, skazywał ich na karę chłosty wykonywaną w momencie, gdy zmuszano ich do
przyglądania się egzekucji ich rodziców .
Czarownice obarczano odpowiedzialnością za prawie wszystkie problemy codziennego
życia. Jakiekolwiek zagrożenie rozbicia jednolitości społeczeństwa, krytyka władzy i każdy
akt sprzeciwu mogły być teraz przypisane działaniu czarów. Nic więc dziwnego, że w
rejonach wrzenia politycznego i konfliktów religijnych polowania na czarownice były
najczęściej obserwowane. Najostrzejszy przebieg miały polowania na czarownice
odbywające się na terenach Niemiec, Szwajcarii, Francji, Polski i Szkocji, natomiast w
bardziej jednorodnych, katolickich krajach, takich jak Włochy czy Hiszpania, miały
łagodniejszy przebieg. Łowcy czarownic głosili, że „bunt jest jak grzech uprawiania czarów”

Tortury kobiet podejrzanych o czary były szczególnie okrutne.

W 1661 roku szkoccy rojaliści uważali, że „bunt jest matką magii", natomiast w Anglii
purytanin William Perkins nazywał czary „najbardziej uporczywym sługą buntu...".
Reformacja przyczyniła się do tego, że ludzie zaczęli za wszystkie swoje kłopoty obciążać
czarownice. Protestanci i zreformowani katolicy uważali, że każda magia jest grzechem,
gdyż wskazuje na wiarę w boską ingerencję w świecie fizycznym. Nadnaturalna moc
ujawniająca się w świecie fizycznym uważana była za przejaw działania diabła. Wraz z
niszczeniem wiary w magię sprzeciwiającą się złu i nieszczęściu, ludzie pozbawieni zostali
jakiejkolwiek formy obrony, poza mordowaniem służebnic diabła czarownic. Szczególnie
bezbronni poczuli się ludzie w krajach protestanckich, gdzie zakazano wszelkich obrzędów
chroniących przed złem, takich jak samoukrzyżowanie, kropienie święconą wodą czy
wzywanie świętych lub opiekuńczych aniołów . Do polowań na czarownice najczęściej
podjudzali w swoich kazaniach zarówno protestanccy jak i katoliccy kaznodzieje. W 1610
roku w kraju Basków miało miejsce okrutne polowanie na czarownice, które rozpoczęło się
po kazaniu księdza Fray Domingo de Sardo. „Tu (i tam) nie było ani czarownic, ani czarów,
aż do momentu, gdy nie zaczęli o tym opowiadać i pisać", podkreślał człowiek nazywany
dzisiaj Salazarem. W Salem, (Massachusetts), polowania na czarownice miały podobny
początek i rozpoczęły się w 1692 roku po wygłoszeniu przepojonego strachem kazania
Samuela Parrisa. Atmosfera strachu stworzona przez orędowników reformacji doprowadziła
do niezliczonych przypadków mordowania ludzi oskarżonych o czary, i to niezależnie od
sądów inkwizycyjnych. Na przykład w Anglii, gdzie sądów takich w ogóle nie było, a
polowania na czarownice nie gwarantowały dużych zysków, wiele kobiet zginęło z rąk
motłochu. Zamiast przeprowadzania ustanowionych prawem procedur, gawiedź miała własne
metody upewniania się o winie, takie jak „próba wody", która polegała na wrzuceniu
związanej kobiety do wody i obserwowaniu czy wypłynie. Woda, jako medium ceremonii
chrztu, mogła odrzucić lub potwierdzić winę; jeśli kobieta zanurzyła się pod wodę, uważana
była za niewinną, niemniej istniało duże ryzyko, że się utopił. Jak tylko ludzie przyjęli nową
wiarę o świecie, jako straszliwym królestwie diabła, za każde nieszczęście zaczęli obwiniać
czarownice. Ponieważ całe zło tego świata stworzył diabeł, mogły być za to oskarżane jego
wysłanniczki - czarownice. Niektórzy uważali, że czarownice posiadają taką samą, o ile nie
większą, moc jak sam Chrystus: mogły wskrzeszać zmarłych, zamieniać wodę w wino lub
mleko, wpływać na pogodę i poznawać przeszłość i przyszłość. Czarownice były
odpowiedzialne za wszystko, od niepowodzenia w interesach do złego samopoczucia. Na
przykład, w Szkocji pierwsza kobieta oskarżona została o czary i spalona na stosie, gdyż
widziano ją jak głaskała kota, a w tym samym momencie skwaśniało znajdujące się w
pobliżu piwo. Teraz czarownice przejęły rolę kozłów ofiarnych, którymi dotychczas byli
Żydzi. Odtąd każde osobiste nieszczęście, złe zbiory, głód czy zaraza, było ich winą. Wywo-
łana przez reformację społeczna wrzawa wzmogła histerię polowań na czarownice.
Reformacja zmniejszyła ważną rolę społeczeństwa i położyła większy nacisk na czystość
moralną jednostki. Społeczna tradycja wzajemnego pomagania sobie załamała się, wielu
ludzi pozbawionych zostało potrzebnego im miłosierdzia. Poczucie winy po odmówieniu
pomocy potrzebującej osobie mogło być łatwo przeniesione właśnie na nią, przez oskarżenie
jej o czary. Ówczesny pisarz, Thomas Ady opisał podobne zdarzenie wynikające z zanie-
chania wykonywania pewnych, dotychczas zwyczajowych, obowiązków:
„Obecnie (gospodarz) oburza się na niektórych, niewinnych biednych sąsiadów, że on lub
ona, rzucili na niego urok. Od kiedy, mówił taka stara kobieta, zapukała do moich drzwi i
poprosiła o pomoc, a ja odmówiłem, Bóg zapomniał o mnie, moje serce zbuntowało się
przeciwko niej... a teraz, moje dziecko, moja żona, ja sam, mój koń, moja krowa, moje owce,
moja locha, mój wieprz, mój pies, mój kot i cokolwiek jeszcze, są w jakiś sposób dziwnie
manipulowane, że ja ośmielam się przysiąc, że ona jest czarownica czy jak to nazwać”
Najczęściej ofiarami oskarżeń o czary padały kobiety, które z wyglądu przypominały
„stare baby". Jako urzeczywistnienie dojrzałej, feministycznej mocy, stara mądra kobieta
zagrażała organizacji, która uznawała tylko siłę i dominację jako drogi prowadzące do
zdobycia władzy. Kościół nigdy nie uznał wizerunku Matki Ziemi, i to nawet w pierwszym
okresie naszej ery, kiedy przyjął powszechnie uznawane obrazy dziewicy i matki do
przedstawienia postaci Marii. Chociaż każda kobieta zwracająca na siebie uwagę swoim
pięknem, czy też odrażającym wyglądem mogła być posądzona o czary, to jednak najczęściej
ofiarami takich podejrzeń padały stare kobiety.
Pierwsze podejrzenia padały na biedne, stare kobiety, nawet tam, gdzie polowania na
czarownice odbywały się pod nadzorem inkwizycji, która mimo wszystko za cel swojego
działania wybierała ludzi bogatych.
Stare i mądre uzdrowicielki były najczęstszym celem polowań na czarownice. „W
obecnych czasach", pisał w 1584 roku Reginald Scot: „w języku angielskim nie ma różnicy
między wypowiedzią `ona jest czarownicą' a `ona jest mądrą kobietą". W Europie, przed
okresem reformacji prości ludzie zwracali się ze swoimi problemami zdrowotnymi raczej do
mądrych kobiet lub mężczyzn, a nie do kapłanów, mnichów czy lekarzy. W roku 1621
Robert Burton pisał:
„zajmujących się czarami jest bardzo wielu; mądrzy mężczyźni, czarownicy i dobre
czarownice, jak wołają na siebie, w każdej wiosce, w której jeśli się znajdzie pomagają w
prawie wszystkich ułomnościach ciała i umysłu.”
Łącząc znajomość ziół leczniczych z usilnymi prośbami o boskie wsparcie, uzdrawiacze
ci leczyli z większym pożytkiem i często skuteczniej niż ktokolwiek inny. Kapłani reformacji
sprzeciwiali się magicznej naturze tego rodzaju uzdrawiania, potępiali ludzi, którzy
przedkładali umiejętności uzdrawiaczy nad uznawanych przez Kościół lekarzy oraz moc,
którą przypisywano kobietom. Aż do rozpętania się terroru polowań na czarownice
większość ludzi nie rozumiała, dlaczego popularnych uzdrowicieli powinni uważać za zło.
„Ludzie raczej ich popierają", pisak John Stearne, „i pytają dlaczego każdy człowiek
czyniący dobro powinien być przesłuchany". Na początku XVI wieku mnich Bridgettine
opowiadał prostym ludziom: „słuchałem ich, mówiących częstokroć wyłącznie do mnie...
`Panie, mamy dobre zamiary i ufamy dobru, i myślimy, że to dobre i dobroczynne przynosić
zdrowie chorej osobie czy choremu zwierzęciu...". W 1555 roku Joan Tyny udowadniała, że
„zdolność do uzdrawiania ludzi i zwierząt ma dzięki mocy Boga, którą przekazały jej...
wróżki, jest ona boska i dobra...". W rzeczywistości prawdziwe inwokacje wygłaszane przez
mądre kobiety brzmiały zupełnie jak chrześcijańskie. Na przykład, pochodzący z 1610 roku
poemat recytowany w czasie zbierania zioła, werbeny pospolitej, brzmiał następująco:
„Poświęcone bądźcie Werbeny, z ziemi wyrastające. Bowiem na górze Kalwarii
znalezione po raz pierwszy, Uleczyłyście naszego Zbawiciela Jezusa Chrystusa i
zatamowałyście jego krwawiącą ranę W imię Ojca, Syna i Ducha Świętego wezmę was z
ziemi.”

Obraz przedstawiający proces kobiety oskarżonej o czary.

 Stare, biedne kobiety były najczęściej oskarżane o czary.

Natomiast w oczach ortodoksyjnych chrześcijan takie uzdrawianie pozwalało ludziom

decydować o ich własnej drodze życia, zamiast ślepego poddania się woli Boga. Według
kapłanów zdrowie powinno pochodzić od Boga, a nie podlegać działaniom istot ludzkich.
Biskup Hall powiedział, „my, którzy nie mamy siły, aby dawać, musimy się modlić...". Sądy
kościelne domagały się od klientów czarownic publicznego wyznania, że „szczerze
przepraszają za poszukiwanie pomocy u człowieka i odrzucenie pomocy Boga...".
Elżbietański kaznodzieja tłumaczył, że każde uzdrowienie „nie dokonuje się dzięki magicz-
nym słowom czy świętym obrzędom, jak to czynią i praktykują papiescy księża, ale przez
pokorne błaganie Pana, przez post i modły...". Według Kalwina, żadne leczenie nie może
zmienić biegu wypadków już określonych przez Wszechmocnego Boga. Duchowni i uznani
przez Kościół lekarze próbowali zastępować uzdrowicieli. Jednak nadal ich pomoc uważano
za mało skuteczną w porównaniu z działaniem doświadczonych kobiet - uzdrowicielek. W
1570 roku naczelnik więzienia Canterbury polecił uwolnić kobietę, ponieważ „czarownica ta
zrobiła więcej dobrego swoimi lekami niż kaznodzieje słowa Bożego, panowie Wood i
Pundall...". Pewna postać z „Dialogu o czarownicach" pochodzącego z 1593 roku, tak
mówiła o mądrej kobiecie: „ona uczyniła więcej dobra w jednym roku niż wszyscy ci uczeni
mężczyźni mogliby zrobić przez całe swoje życie...".
Nawet uznani przez Kościół lekarze, których leczenie polegało na przeczyszczaniu,
puszczaniu krwi, okadzaniu, przykładaniu pijawek, skalpelach i toksycznych chemikaliach,
takich jak rtęć, nie dorównywali wiedzą zielarską doświadczonym mądrym kobietom.
Słynny lekarz Paracelsus pytał: „...czyż doświadczona pielęgniarka nie przewyższa często
lekarza" Francis Bacon, który demonstrował swoją niechęć do kobiet, uważał że
„doświadczone, stare kobiety" były „w leczeniu wielokroć bardziej skuteczne od uczonych
lekarzy...". Lekarze często przypisywali swoją własną nieudolność po prostu czarom. Jak
pisał Thomas Ady:
„Przyczyną jest ignorantiae pallium maleficium et incantatio przykrywka dla medycznej
ignorancji. Kiedy nie mógł znaleźć przyczyny choroby, mówił że na chorą osobę rzucono
czary.”
Gdy choroby nie można było zrozumieć, nawet najwyższe ciało medyczne w Anglii,
Royal College of Phgysicians w Londynie, akceptowało wszelkie wyjaśnienia o działaniu
czarów. Nic zatem dziwnego, że duchowni uważali uzdrowicielki za najgorszy rodzaj
czarownic. William Perkins głosił: „Najbardziej straszliwym i obrzydliwym potworem... jest
dobra czarownica". Kościół rozszerzył pojęcie czarnoksięstwa na wszystkich, którzy
posiadali wiedzę zielarską, a „ci, którzy stosowali zioła wleczeniu, robili to tylko dzięki
paktowi zawartemu z diabłem..."
Medycyna ma długą tradycję związków z zielarstwem i magią. Greckie i łacińskie słowa
oznaczające leki, „pharmakeia" i „veneficium" wskazują jednocześnie na „magię" i „leki".
Podstawą oskarżeń o czary stało się posiadanie ziołowych maści lub olejków.94 Ujawnienie
umiejętności leczenia mogło szybko doprowadzić do skazania za uprawianie czarów. W
1590 roku w North Berwick rzucono podejrzenia o czary na kobietę, która leczyła
„wszystkich dotkniętych lub cierpiących z powodu jakiejkolwiek choroby czy ułomności".
Chory arcybiskup Andrews przywołał do siebie Alison Peirsoun z Byrehill, a gdy ta
skutecznie wyleczyła, nie tylko jej nie zapłacił, ale aresztował za czary i skazał na stos.
Powodem oskarżenia o czary sławnej szkockiej kobiety było zwykłe przemywanie wodą jej
chorych dzieci. Celem polowań na czarownice stały się również akuszerki. Ortodoksyjni
chrześcijanie uważali, że akt odbierania porodu jest pohańbieniem zarówno matki, jak i
dziecka. Aby powrócić na łono Kościoła, matka po porodzie powinna być oczyszczona.
Obyczaj zwany „wywodzeniem kobiety" obejmował kwarantannę trwającą 40 dni w
przypadku urodzenia chłopca i 80 dni jeśli była to dziewczynka. W okresie kwarantanny
zarówno matka, jak i dziecko uważani byli za pogan. Niektórzy twierdzili, że kobieta, która
w tym czasie zmarła, nie powinna mieć chrześcijańskiego pogrzebu. Do czasów reformacji
uważano, że akuszerki są niezbędne do niesienia pomocy, traktowano jednak to zajęcie jako
nieprzyjemne, haniebną profesję, którą najlepiej pozostawić w rękach kobiet. Wraz z na-
dejściem reformacji pojawiła się świadomość posiadania przez akuszerki jakiejś „mocy".
Zaczęto je podejrzewać o umiejętności zabijania płodu, uczenie kobiet metod zapobiegania
ciąży (pisemne dowody na wykorzystywanie ziół o właściwościach antykoncepcyjnych
pochodzą co najmniej z 1900 roku przed naszą erą) oraz uśmierzanie bólów porodowych.
 Babka zwyczajna stosowana na ukąszenia żmij i ukłucia skorpionów. Jest to jedno z wielu ziół
stosowanych przez uzdrawiaczy. Polowania na czarownice zniszczyły zachodnią tradycję zielarską.
Znajomość i stosowanie ziół znoszących bóle porodowe uważano za jawną obrazę
nakazanego przez Boga bólu narodzin. Zdaniem duchowieństwa kara boska nałożona na Ewę
powinna dotyczyć wszystkich kobiet. W Genesis czytamy:
„Powiedział Bóg do kobiety, Ja wielce pomnożę twój smutek i twoje poczęcie; w
smutku będziesz sprowadzać dzieci; i pragnąć będziesz swojego męża, i on będzie nad
tobą.”
Jak twierdził szkocki duchowny, łagodzenie bólów porodowych będzie „unieważnieniem
pierwotnego wyklęcia kobiety...". Podobny sprzeciw wywołało wprowadzenie chloroformu
pomagającego kobiecie złagodzić bóle porodowe. Jak głosił pewien pastor z Nowej Anglii:
„Chloroform jest kuszeniem szatana, jawną ofertą dla kobiet w błogosławionym stanie; w
końcu znieczuli społeczeństwo i odbierze Bogu szczere głębokie Łzy, które pomagają w
udręce. „
Marlin Luther pisał: „Jeśli [kobieta] zmęczy się lub nawet umrze, to nie ma znaczenia.
Pozwólmy im umierać przy porodzie...". Nic zatem dziwnego, że kobiety, które nie tylko
posiadły wiedzę medyczną, ale także wykorzystywały ją przynosząc ulgę innym kobietom,
mogły stać się głównymi podejrzanymi o czary.
Prawdopodobnie nigdy nie dowiemy się jak wiele istnień ludzkich pochłonęły polowania
na czarownice. Niektórzy przedstawiciele duchowieństwa szczycili się liczbą zgładzonych
przez nich czarownic. Na przykład, biskup Wurtzburga przypisywał sobie zgładzenie w
ciągu pięciu lat 1900 czarownic, luterański prałat skazał 20 000 czcicielek szatana. Niestety
większość danych na ten temat zniszczono. Poza tym jest raczej wątpliwe, aby podobne
dokumenty sporządzane były przez tych, którzy mordowali niezależnie od sądów ko-
ścielnych. Współcześnie ocenia się, że nosiło to znamiona masakry. Barbara Walker pisze, że
„kronikarz z Treves odnotował fakt wymordowania przez inkwizytorów w 1586 roku,
wszystkich kobiet, mieszkanek 2 wiosek, pozostawiając przy życiu tylko dwie. Około roku
1900 nieznany autor pisał:
„Na terenie prawie całych Niemiec stawiano dla czarownic stosy... W Szwajcarii na ich
życzenie (inkwizytorów) starto z powierzchni ziemi wiele wiosek. Podróżujący w
Lorraine mogli oglądać niezliczone ilości pali, do których przywiązane byty
czarownice.”
Chociaż formalne prześladowania czarownic szalały mniej więcej od 1450 do 1750 roku,
sporadyczne morderstwa kobiet podejrzanych o czary zdarzały się jeszcze do niedawna. W
1928 roku uniewinniono rodzinę węgierskiego wieśniaka oskarżoną o śmiertelne pobicie
starej kobiety, którą uważali za czarownicę. Swoją decyzję sąd uzasadnił tym, że rodzina ta
działała pod „nieodpartym przymusem". W roku 1976 w jednej z małych niemieckich wsi,
uboga, stara panna Elizabeth Hahn była podejrzewana o czary i utrzymywanie bliskich
kontaktów z wysłannikami diabła, przyjmującymi postać psów. Sąsiedzi przeganiali ją,
obrzucali kamieniami, odgrażali się, że zatłuką ją na śmierć, spalą razem z domem i
wymordują jej zwierzęta. Rok później, we Francji zamordowano starego mężczyznę,
oskarżając go o czary. W 1981 roku w Meksyku tłum ukamienował kobietę, która jak
twierdzili, uprawiała jawne czary i namawiała do zabicia papieża Jana Pawła II”
Polowania na czarownice nie miały lokalnego zasięgu i nie były wprowadzone w czyn
przez kilku zboczeńców; prześladowania czarownic były oficjalna polityką Kościołów, tak
katolickiego jak i protestanckiego. To Kościół wymyślił, że zajmowanie się czarami jest
przestępstwem, ustanowił zasady ścigania czarownic i ogłosił, że magia jest zabroniona.
Jednakże, po tym jak większość społeczeństwa odrzuciła czary jako iluzję, to wśród samego
duchowieństwa byli tacy, którzy nadal podkreślali ich wartość.
Pod pretekstem herezji, a następnie czarów, każdy mógł być skazany za krytykę władzy
lub chrześcijańskiego postrzegania świata. Polowania na czarownice ułatwiały nawracanie
Europy na religię ortodoksyjnych chrześcijan. Dzięki terrorowi chrześcijańscy reformatorzy
przekonywali prostych ludzi do wiary w jedynego, panującego nad wszystkim, wyłącznie
męskiego Boga, uważania magii za zło i do wiary w diabła, którego wysłannikami są
najczęściej kobiety. Skutkiem ubocznym polowań na czarownice było przekazanie umie-
jętności leczenia wyłącznie w ręce mężczyzn oraz znaczne zniszczenie zachodniej tradycji
zielarskiej. Brutalne zamordowanie wielkiej liczby ludzi oraz działania zmierzające do
upowszechnienia wizerunku jedynego Boga uczyniły z okresu polowań na czarownice jeden
z najczarniejszych rozdziałów historii ludzkości.
 Rozdział 9:
Alienacja przyrody
Chrześcijanizm spowodował, że ludzie odsunęli się od natury. Od kiedy zaczęli
postrzegać Boga jako jedynego zwierzchnika, oddzielonego od świata fizycznego, stracili
swój szacunek do przyrody. W oczach chrześcijan świat materialny stał się królestwem
diabła. Społeczeństwo, które dotychczas przez obrzędy związane z porami roku oddawało
cześć naturze, zaczęło obchodzić biblijne święta, w żaden sposób nie związane ze zmianami
zachodzącymi w przyrodzie. Święta wiele straciły ze swojego uroczystego charakteru i
przyjęły nastrój smutku i pokuty. Czas, dotąd uważany, podobnie jak pory roku, za
zmieniający się cyklicznie, teraz przybrał charakter ciągły. Odrzucając cykliczną naturę życia
ortodoksyjni chrześcijanie zaczęli koncentrować się na śmierci, a nie na życiu. W większości
biblijnych przekazów przyziemność jest synonimem grzechu. Na przykład Colossians głosił:
„Zatem zniszcz co jest ziemskie w tobie: niemoralność, namiętność, żądze, zawiść, co jest
bałwochwalstwem. Z ich to powodu przychodzi gniew Boga.”
Podobne przesłanie znajdujemy u Jakuba: „To gorzka zawiść i egoizm w twoim sercu] nie
pochodzi z góry, ale jest przyziemne, nieduchowe i diabelskie". Św. Paweł opisuje wrogów
krzyża Chrystusa jako ludzi, „których Bóg jest ich brzuchem... którzy myślą o ziemskich
rzeczach". Posłanie jest wyraźne: świat jest niegodny Boga. Biblia sugeruje, że to Bóg był
tym, który ustanowił wrogość pomiędzy człowiekiem a naturą. Bóg ukarał Adama za
zjedzenie owocu z zakazanego drzewa poznania i powiedział:
„...przeklętą jest ziemia przez wzgląd na ciebie; w smutku będziesz jadł przez wszystkie dni
swojego żywota. Ciernie i osty sprowadzą to na ciebie; i będziesz jadł ziele z pól..”
W jaskrawym przeciwieństwie do wcześniejszej tradycji, w której harmonia z naturą była
oznaką boskości, ortodoksyjni chrześcijanie uważali, że to Bóg nakazał, aby ziemia stała się
obca i wroga. Natura zaczęła być postrzegana jako królestwo diabła. Na wizerunek diabła
Kościół wybrał greckiego boga natury, zwanego Pan. Ten rogaty mężczyzna z nogami kozła
wiązany był z płodnością przyrody, dawniej był niezbędny dla zapewnienia pomyślności
gospodarstw rolnych. Pod jego przewodnictwem żyły w zgodzie wszystkie mityczne ziem-
skie istoty: wróżki, elfy i nimfy. Wierzono, że grając na swojej fujarce wypełnia
czarodziejską muzyką lasy i pastwiska. Jego imię „Pan" oznaczało zarówno „wszystko" jak i
„chleb". Jednakże, po wkroczeniu w nowe tysiąclecie, gdy Kościół zaaprobował wizerunek
przedstawiający diabła, oczerniony bóg Pan stał się uosobieniem strachu. Postrzeganie Boga
oddzielonego od natury wpłynęło także na sposób, w jaki traktowano zwierzęta. Żyjący w
XII wieku uczony i filozof, święty Tomasz z Akwinu głosił, ze zwierzęta nie mają życia po
śmierci ani wrodzonych praw, oraz że „przez nieodwołalny nakaz Stwórcy ich życie i śmierć
należą do nas". Zwierzęta często uważano za wysłanników diabła. W 1991 roku Lewis
Regenstein pisze, że
„...przez dziesięć wieków poprzedzających nasze stulecie, odbywały się przesłuchania,
tortury i egzekucje (często przez powieszenie) setek zwierząt. W takich przypadkach sądy
kościelne opierały się na przypuszczeniach, że zwierzęta mogą być wykorzystywane przez
diabła.”
Przerażającą wiarę w wilkołaki rozpowszechniła inkwizycja. W 1484 roku papież
Innocenty VIII oficjalnie nakazał palenie na stosach kotów domowych razem z
czarownicami. Zwyczaj ten był praktykowany przez trwający setki lat okres polowań na
czarownice. Wiara, że zwierzęta są pośrednikami diabła doprowadziła do załamania się
naturalnej kontroli liczebności populacji gryzoni. Celem ataku gorliwych chrześcijan
najczęściej były koty, wilki, węże, lisy, kury i białe koguty. Ponieważ wiele z tych zwierząt
polowało na roznoszące choroby gryzonie, ich eliminacja wzmogła wybuchy epidemii.
Sprawę jeszcze bardziej pogorszyli uznawani przez Kościół lekarze zalecający zabijanie
psów i kotów w czasie panowania zarazy, myśląc że w ten sposób uda się ją powstrzymać.
Oczywiście prawda jest zupełnie inna.
Kościół przez setki lat zabraniał okazywania czci naturze. Obrzędy musiały odbywać się
w pomieszczeniach zamkniętych, oddzielonych od naturalnego środowiska. Chrześcijanie
zniszczyli otwarte świątynie, a w ich miejsce zbudowali przykryte dachami kościoły. Kościół
ostro krytykował oddawanie czci drzewom i źródłom, które w czasie obrzędów były dekoro-
wane, a ludzie zapalali im świece. Żyjący w XVI wieku biskup Bragi, Martin pytał „A
czymże jest zapalanie woskowych świec na stołach, drzewach, przy źródłach czy na
skrzyżowaniach dróg, jak nie oddawaniem czci diabłu?"
W roku 789 Generalna Kapituła Charlemagre zarządziła:
„Co się tyczy drzew, skal i źródeł, gdzie ciemni ludzie stawiają świeczki lub oddają się
innym praktykom, oświadczamy wszystkim, że jest to najgorsza, obrażająca Boga praktyka, i
gdziekolwiek będą znalezione, zostaną zabrane i zniszczone"”
Różnymi opowieściami próbowano zilustrować, że pierwotna moc drzew, gajów i całej
natury podporządkowana była Chrystusowi. Żyjący w V wieku święty Marcin z Tours
opowiadał, że gdy stał pod świętą sosną, po tym jak nakazał jej ścięcie, drzewo nagle zaczęło
spadać na niego, ale gdy ręką zrobił znak krzyża, drzewo samo uniosło się i upadło z dala od
niego. W VIII wieku w Hesse podobny przypadek spotkał misjonarza, świętego Bonifacego.
Kiedy ścinał święty dąb, jego pień rozpadł się na 4 równe części, które upadając na ziemię
utworzyły znak krzyża. Pochodzący z XII wieku rękopis opisuje scenę, w której niewidoma
kobieta przykłada do drzewa topór. Przerażone duchy drzewa unoszą się w powietrzu, a obok
kobiety stoi biskup, który błogosławi ją za jej wysiłek. Zamiast ponieść konsekwencje za
swój okropny czyn, kobieta ta odzyskuje wzrok. W opowieściach tych, nadnaturalna moc
natury podporządkowana została chrześcijańskiemu, niebiańskiemu Bogu.
Niemniej jednak, do czasów reformacji i polowań na czarownice, większość ludzi w to nie
wierzyła. Nie mogąc ich przekonać o braku związku Boga z przyrodą, wczesny Kościół
wprowadził elementy potępianych przez siebie obrzędów w prawie identyczny sposób, w
jaki rozwinął magię obrzędów kościelnych, gdy nie można było całkowicie usunąć magii
pogańskich rytuałów. Wizerunki archetypowych postaci związanych z płodnością, zwykle
przedstawiających mężczyzn z rogami, czasami pokrytych liśćmi i rozwijającą się ro-
ślinnością, znalazły swoją drogę do chrześcijańskiej ikonografii i zdobnictwa rękopisów.
Liście stały się częstym motywem w sztuce chrześcijańskiej. Drzewa, które tradycyjnie
darzono szacunkiem, zaczęły się często pojawiać na kościelnych dziedzińcach.'4 Znajdujące
się wewnątrz kościołów rzeźbione kolumny przypominały pnie drzew, a być może nawet
mityczne drzewo życia. Aby przyciągnąć do siebie ludzi, którzy w dalszym ciągu okazywali
szacunek naturze, Kościół w sposób bardzo obrazowy wprowadził ideę walki z diabłem.
Ryc. 9.1. Związany z przyrodą i płodnością grecki bóg Pan stał się w okresie chrześcijaństwa
uosobieniem postaci diabła.
Średniowieczny drzeworyt przedstawia typową scenę z opowieści rozpowszechnianych przez Kościół w
nadziei nakłonienia ludzi do zaniechania oddawania czci naturze. W takich opowiadaniach
chrześcijanie bezkarnie ścinają drzewa w celu podkreślenia, że siły natury podlegają Bogu.
 Święta
Kościół przejął również odprawiane co roku pogańskie obrzędy i święta, utrzymując że są
to święta chrześcijan. Ludzie podkreślali znaczenie pór roku poprzez obrzędy i rytuały, które
integrowały ich życie z cyklicznymi zmianami zachodzącymi w przyrodzie. W nadziei
osiągnięcia łatwiejszej akceptacji i uznania dla nowej religii Kościół ustanowił daty świąt
chrześcijańskich zbiegające się z terminami obrzędów pogańskich. Chociaż tradycyjna
wymowa większości tych świąt nie miała nic wspólnego z ortodoksyjnym chrześcijaństwem,
Kościół przeważnie tolerował stare obrzędy, jako że wykorzystywał je do nauczania ich
nowego, tym razem biblijnego, znaczenia. Dopiero w okresie reformacji ortodoksyjni
chrześcijanie głosili, że dawne, skierowane ku naturze znaczenie świąt winno być odrzucone.
Zarówno zmiany pór roku, jak i one same, miały wielkie znaczenie dla życia prostych ludzi.
Przesilenie zimowe, najkrótszy dzień roku, było czasem odradzania, często symbolizowanym
przez narodziny męskiej postaci płodności, a odpowiadające początkowi nowego roku w
kalendarzu słonecznym. Pełnia zimy, środek okresu między przesileniem zimowym a
wiosennym zrównaniem dnia z nocą, był czasem powstawania nowego życia. Wiosna była
przedłużeniem płodności, kiedy to słońce i ziemia jednoczyły się dla późniejszego zbierania
obfitych plonów i bogatych polowań. Energia słońca przekształcała się w plony, przez całą
jesień, począwszy od przesilenia letniego. Środek lata i jesienne zrównanie dnia z nocą były
czasem obchodów dorocznych świąt plonów. Koniec roku, gdy pola leżały już odłogiem a
ziemia wydawała się martwą, pełnia jesieni, był czasem oddawania czci śmierci i
przemijaniu.

Czas Tradycja przedchrześcijańska lub pogańska Święto chrześcijańskie

Przesilenie Narodźmy słońca lub postaci uosabiającej męską Boże Narodzenie.

zimowe płodność Trzech Króli
Środek zimy Czas oddawania czci inspiracji i twórczości. Matki Boskiej
Popularnymi praktykami były festiwale światła, Gromnicznej
zakładanie masek i skór zwierząt w nadziei
pomnożenia przyszłych plonów
Wiosenne Słonce uzyskuje przewagę nad nocą Obrzędy Wielkanoc
zrównanie dnia z. poświęcone płodności symbolizowanej przez jaja i
nocą niezwykle płodne zające
Środek wiosny Połączenie ziemi i nieba, które wydadzą tegoroczne Zielone Świątki
plony. Obchodom często towarzyszył taniec wokół
obrzędowego pala udekorowanego młodymi
listkami.
Przesilenie letnie Najgorętsze dni. Palenie dużych ognisk, palenie Noc Świętojańska
aromatycznych ziół. dekoracje z kwiatów
Środek lata Energia słońca zamienia się w plony Rytualne Święto Wniebowstąpienia
błogosławieństwo zbóż. ziół. pól. gór i oceanów.
Jesienne Czas dziękowania za zbiory. Dekoracje z owoców, Dzień św. Michała
zrównanie dnia z zbóż i warzyw.
nocą
Środek jesieni Podziękowania za miniony rok. Oddalanie czci Dzień Wszystkich
śmierci i przemijaniu Świętych. Zaduszki
 Po przejęciu tych obrzędów jako chrześcijańskich Kościół usiłował zdobyć posłuszeństwo
i wykorzystać ich żywotność do własnych celów. Mimo, że nic nie wskazywało na
rzeczywisty czas urodzin Jezusa, fakt ten najłatwiej kojarzył się z obrzędami zimowego
przesilenia. Na przykład, rzymskie obchody dnia urodzin boga słońca, Mitry, odbywają się
również 25 grudnia.
W starożytnym Egipcie i Syrii obrzędy odbywały się w czasie przesilenia zimowego.
Uczestnicy takich obrzędów wchodzili do wnętrza świątyni w kształcie łona, gdzie o północy
zaczynali wrzeszczeć „Dziewica wydała na świat! Świeca zapłonęła!" Chociaż Tertulian, św.
Augustyn i papież Leon I przestrzegali przed obchodzeniem tego rodzaju świąt," Kościół
ustanowił święto Bożego Narodzenia właśnie w czasie zimowego przesilenia. Moment
narodzenia boga słońca dokładnie odpowiada narodzinom Syna Bożego. Egipskie obchody
święta narodzin Ozyrysa, uosobienia męskiej płodności, przypadające na okres przesilenia
zimowego w dniu 6 stycznia, stały się chrześcijańskim świętem Trzech Króli, Kościół głosił,
że podkreśla doniosłość objawienia boskości Jezusa. Poza tym, duch świąt Bożego
Narodzenia i Trzech Króli uosabia ponadczasowy charakter obchodów przesilenia
zimowego. Różnice między nimi są spowodowane raczej przez różnice w kalendarzu, niż w
ich znaczeniu; kalendarz egipski jest opóźniony o 12 dni w stosunku do kalendarza
juliańskiego. Z tego samego powodu daty obchodzenia wielu współczesnych świąt
przypadają dokładnie w momencie przesilenia, zrównania dnia z nocą czy pełni sezonu.
Sposoby przedstawiania czasu różnią się znacznie między sobą. Nasz obecny kalendarz nie
był wprowadzony w Anglii do roku 1751, w Rosji do 1919, w Chinach do 1949. Swoją drogę
do chrześcijaństwa znalazły również obrzędy, których obchody przypadały na pełnię zimy.

Czy obchodzono je 2 czy też 14 lutego, poświęcone były boginiom Brigit i Wenus, które
opiekowały się sztuką, poezją, uzdrowicielami, ogniem i mądrością, a stały się
chrześcijańskim świętem Matki Boskiej Gromnicznej. Jednakże, wraz z upływem czasu
święto straciło swoje znaczenie, jako święto poświęcone twórczości i inspiracji i w końcu
stało się obchodami czterodniowego okresu oczyszczania Marii po przyjściu na świat Jezusa.
Kościół zaadaptował obchody wiosennego zrównania dnia z nocą jako Wielkanoc.
Dotychczas świętowano narodziny i powrót słońca, obchody powrotu Syna Bożego nie
wymagały wprowadzenia większych zmian. W rzeczywistości obchody Świąt
Wielkanocnych były tak podobne do starszych obrzędów - szczególnie tych, które dotyczyły
wskrzeszenia babilońskiego Adonisa, greckiego Apolla i rzymskiej Attis - że wyniknął z tego
ostry spór z poganami utrzymującymi, że obchody chrześcijańskich Świąt Wielkanocnych
były fałszywą imitacją starożytnej tradycji. Palenie ognisk w czasie wiosennego zrównania
dnia z nocą, początkowo zakazane przez Kościół, znalazły w IX wieku swoją drogę do
oficjalnej liturgii jako ognie Wielkanocne. Przetrwały także związane ze świętem wiosny
symbole płodności, takie jak jaja i zając. Wraz z rozprzestrzenianiem się chrześcijaństwa
uroczystości związane z wiosną i latem stopniowo traciły swoje pierwotne znaczenie.
Obchody panowania wiosny stały się Zielonymi Świątkami i nie dotyczyły już poszanowania
płodności, ale rzeczy bibilijnych i świętowania narodzin Kościoła. Uroczystości przesilenia
letniego nie odnosiły się już dłużej do kulminacji promieniowania słonecznego, ale raczej
czciły świętego Jana, który ochrzcił Chrystusa. Święta przypadające na środek lata zostały
poświęcone Marii Dziewicy, Dzień Wniebowzięcia Marii Dziewicy. Uroczystości związane
z jesiennym zrównaniem dnia z nocą stały się Dniem św. Michała (święto archanioła
Michała, zwycięzcy szatana). Podziękowania za plony i błogosławienie ziół, gór czy
oceanów nadal pozostawały częścią świąt obchodzonych jesienią. Do dnia dzisiejszego ka-
pliczki poświęcone Marii przyozdabiane są kłosami, przypominając stare pogańskie figury
wykonywane ze zbóż.
Pełnia jesieni, koniec rocznego cyklu ziemi, uważany byk za czas, kiedy zasłona
oddzielająca świat życia od świata śmierci staje się bardzo cienka. Mimo prób Kościoła
zmierzających do zakazania obchodów tego święta, od IX wieku przeniesiono je jednak na 1
listopada. Starsze, zorientowane na przyrodę obrzędy odnoszące się do tej pory roku,
przetrwał w postaci świeckiego święta Halloween (wigilii Dnia Wszystkich Świętych).
Poganie obserwowali również zmiany faz księżyca. Często uroczystości z nimi związane
dotyczyły żeńskiego wizerunku Boga. Chrześcijańscy teologowie potępiali świętowanie faz
księżyca, zwane La Luna, uważając je za głupotę lub „obłąkanie", a święty Augustyn
traktował kobiece tańce ku czci „nowego" księżyca jako „zuchwalstwo i niegodziwość".
Jednakże, gdy Kościół nie zdołał ich zlikwidować, włączył je, podobnie jak inne obrzędy, do
chrześcijańskiego kalendarza świąt, zwykle pod płaszczykiem kultu Marii. Kościół formalnie
uznał następujące święta: 8 grudnia (dzień, w którym święta Anna poczęła Marię; 8 września
(dzień przyjścia na świat Marii); 25 marca (zwiastowanie nadejścia Jezusa); 2 lub 14 lutego
(dzień oczyszczenia Marii); 15 sierpnia (wniebowzięcie Marii). O wiele liczniejsze były
nieoficjalne uroczystości Maryjne.

Uroczystości
Chociaż adaptacja uroczystości poświęconych naturze pomogła przyciągnąć ludzi do
Kościoła, charakter obchodów tych świąt byk sprzeczny z ascetyzmem i powagą
ortodoksyjnych poglądów. W XVI wieku Guillaume Briconnet przestrzegał: „święta nie są
dla przyjemności ciała, ale dla zbawienia duszy; nie dla śmiechu i swawoli, ale dla
oczyszczenia".
Wraz z nastaniem okresu reformacji Kościoły, protestancki i katolicki podjęły próby
zakazania nie tylko praktyk związanych z naturą, ale także zniszczenia ducha radości, który
towarzyszył tym świętom. Święta stały się wyłącznie oddawaniem czci faktom biblijnym,
które nie miały żadnego związku ze zmianami pór roku. Kościół postrzegał pogańskie
praktyki jako te, które wyrażały zarówno radość jak i związek z naturą. Oddawanie czci
naturze było tak ściśle związane z wyrażaniem radości, że święty Augustyn określał je
słowem „radowanie się", pochodzącym od „ jubilus", pieśni nuconej przez ludzi u-
wielbiających wino i oliwki. W IX wieku synod w Rzymie ogłosił, że „wielu ludzi, w
większości kobiety, przychodzi w niedzielę i święta do kościołów nie po to, aby uczestniczyć
we mszy świętej, ale aby potańczyć, śpiewać pospolite pieśni i robić inne pogańskie rzeczy".
W Catechisme de Meaux znajdujemy opis pogańskich praktyk:
Ryc. 9.3. Oddawanie czci żeńskiemu pierwiastkowi boskości w czasach przedchrześcijańskich
zamienione zostało na kult Marii Dziewicy i związane z nim święta.
„Taniec wokół ogniska, zabawa, post, śpiewanie prostackich piosenek, wrzucanie roślin do
ogniska, zbieranie ziół przed północą lub przed śniadaniem, przyozdabianie się roślinami,
przechowywanie ich przez cały następny rok, przechowywanie głowni i popiołu z ogniska, i
tym podobne...”
Taniec był szczególnie obraźliwy dla ortodoksyjnych chrześcijan. W VI i VII wieku
religijne tańce zostały zakazane jako zbyt zmysłowe, sprawiające zbyt dużą radość kobietom.
Inkwizytorzy uważali, że tańczą tylko kobiety i wysłannicy diabła. Dla purytańskich
pastorów z Nowej Anglii, którzy w 1684 roku wydali broszurę „Strzała wyciągnięta z
biblijnego kołczanu, przeciw obraźliwym i bezładnym tańcom", uważali taniec za oznakę
duchowego upadku. Osiemnastowieczny hymn misjonarzy ostrzegał, że szatan:
„...prześlizguje się między ciałami tańczących mężczyzn i dam, trzymając ich w sidłach jego
gorących, miłosnych płomieni.”
Z pewnością nie wszyscy chrześcijanie zgadzali się z poglądami ortodoksów. Na
przykład, w „Dziejach Jana" Jezus tańczy i mówi:
„Jako, że Wszechświat należy do tancerza, On, który nie tańczy, nie wie co się dzieje.
Teraz, jeśli pójdziesz za moim tańcem, ujrzysz we mnie samego siebie.”
Dla ortodoksyjnych chrześcijan ani natura, ani fizyczna przyjemność nie są przesiąknięte
obecnością Boga; należą do diabła. Zmysłowe przyjemności Kościół długo uznawał za
niegodne Boga. Jak w XII wieku głosił biskup Chatres, Sir John z Salisbury:
„Kto raz sprzeciwi się odrzuceniu zmysłów, będzie pochwalał zmysłową przyjemność, która
jest niedozwolona, będzie pławił się w sprośności, a czyż nie jest czymś, co ludzie piętnują i
co Bóg niewątpliwie potępia?”
O obchodach świąt, w czasie których miały miejsce takie zabawy i przyjemności pisał w
1657 roku biskup Autun - „Z obawy przed pomnożeniem okazji do grzechu,- nie jest
stosowne zwiększanie ilości obowiązujących świąt...". Wraz z reformacją przyszło żądanie
ukrócenia lub zniesienia uroczystego, zorientowanego na naturę, charakteru świąt. Radość i
zabawę uważano za niestosowne dla chrześcijan zaangażowanych w codzienną walkę z dia-
błem. Ortodoksyjni chrześcijanie chcieli zakazać zabaw ludowych, tańców niedzielnych, gry
na dudach i skrzypcach podczas uroczystości weselnych w kościołach, rozrzucania ziarna i
rozdawania jałmużny biednym, jako „zabobonne i pogańskie". Według sędziów i pastorów
Nowej Anglii uroczystości zaślubin nie powinny kończyć się „rozpustą czy bezwstydną
rozwiązłością”. W 1639 roku prawnie zakazano zwyczaju wznoszenia toastów i picia „na
zdrowie", traktując go jako „obrzydliwe" pogańskie praktyki. Nikt nie powinien po
nabożeństwach udawać się do tawerny, a związane z przyrodą uroczystości, takie jak
podziękowania za zbiory, nie powinny przeradzać się w hulaszcze zabawy. W 1647 roku
angielski parlament ustanowił, że Boże Narodzenie, obok innych pogańskich świąt, nie
powinno być obchodzone. Ustawą z 1652 roku ponownie nakazano, że „ 25 grudnia nie
będzie obchodzone święto pospolicie nazywane Bożym Narodzeniem; dlatego zgodnie z tym
nie będzie żadnych uroczystości w kościołach". W dniu Bożego Narodzenia otwarte były
targowiska i sklepy. W Nowej Anglii, gdzie obchodzenie tych świąt uważano za
przestępstwo i było zakazane aż do drugiej połowy dziewiętnastego wieku, osoba przyłapana
na obchodzeniu Bożego Narodzenia podlegała karze chłosty lub była zakuwana w dyby. W
dniu Bożego Narodzenia właściciele fabryk zmieniali godzinę rozpoczęcia pracy na 5 rano i
grozili wyrzuceniem tych, którzy się spóźniali. Jeszcze w 1870 roku w Bostonie uczniowie,
którzy nie przyszli w dniu Bożego Narodzenia do szkół publicznych byli oficjalnie
wyrzucani ze szkoły. Z obchodów świąt usuwane były elementy odnoszące się do przyrody.
Ortodoksyjni chrześcijanie położyli kres kościelnym procesjom odbywającym się wokół
wsi i pól, których intencją było błogosławienie plonów, prośby o zmianę pogody czy ochronę
przed szkodnikami. Zakazali przynoszenia do kościołów gałązek, liści i kwiatów. W
dodatku, z roku 1683, do rozporządzenia diecezji w Anney, czytamy:
„...nakazujemy ludziom, pod groźbą ekskomuniki, zaniechania i całkowitego porzucenia
zapalania pochodni i ognisk w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu... i maskarad... które są
jedynie haniebnymi reliktami pogaństwa.”
Wysiłki podejmowane w celu zlikwidowania praktyk pogańskich koncentrowały się na
odrzuceniu radości i oddawaniu czci zarówno przyrodzie jak i kobiecej energii. Nic w tym
nie było dziwnego, gdyż posągi i wizerunki wyobrażające naturę często miały silne
zabarwienie seksualne. Francis Bacon, którego celem było „określenie siły i wyższości
ludzkiej rasy nad wszechświatem" często używał do tego obrazowych opisów. Rupert
Sheldrake w swojej książce „Odrodzenie Natury", pisze:
„Używając metafory pochodzącej z ówczesnych metod przesłuchań i torturowania
czarownic, (Francis Bacon) uważaj że natura eksponuje samą siebie wyraźniej dzięki
doświadczeniom i niepokojom sztuki (technicznej pomysłowości) niż, kiedy pozostawiona
jest samej sobie. Tajemnice natury były wyjaśniane i zgłębiane w świetle praw
inkwizycyjnych. Przyroda była „wykorzystywana ", „zniewalana " i w końcu uczyniono z
niej „niewolnicę". Ona to, poddana „szczegółowej analizie" przez mechaniczną sztukę i rękę
człowieka, mogła być „wyrzucona z jej naturalnego stanu i zgnieciona", ukształtowana tak,
że „ludzka mądrość i siła pozostała jedyną ".
Natura została pokonana. Smutek i sroga powaga zaczęły charakteryzować chrześcijan.
Już w XII wieku opat Deute, Ruppert próbował bronić ponurej atmosfery chrześcijańskich
świąt:
„Post nie czyni nas posępnymi i nie zasmuca serc naszych, ale raczej rozjaśnia uroczystość
przybycia Ducha Świętego; dla słodyczy Boskiego Ducha czyni wstrętną przyjemność
ziemskiego jadła...

Od osiemnastego wieku słowa „nuda" i „pobożność" uważane były za synonimy. W 1746

roku Diderot opisał najwyższą chrześcijańską „zgryzotę":
„Co za lamenty! Co za wycia! Co za jęki! Któż uwięził wszystkie te pogrążone w smutku
trupy? Jakie przestępstwa popełnili wszyscy ci nieszczęśnicy? Jedni tłuką się kamieniami w
piersi, inni kaleczą ciała hakami, uderzając się w piersi żelazem; skrucha, ból i śmierć kryją
się w ich oczach...”
Pewien żyjący w okresie reformacji mężczyzna twierdził, że „nigdy już nie było tak
wesołej Anglii (jak za czasów Tudorów -przyp.tł.) od kiedy zmuszeni zostaliśmy do chodzenia
do kościoła"
 W okresie Reformacji ortodoksyjni chrześcijanie znieśli zabawy i uroczystości. W
niektórych krajach zakazane było nawet Boże Narodzenie, obok innych pogańskich świąt.

Czas
Chrześcijanie popierali nową koncepcję pojmowania czasu, który nie miał żadnego
związku z cyklami natury. Aż do okresu reformacji większość ludzi rozumiała cykliczną
naturę czasu. Jednakże chrześcijanie przyjęli pogląd świętego Augustyna o liniowym
charakterze czasu. Augustyn opisał pogańską teorię cyklicznej zmienności, circuitus
temporum, jako:
„...udowadnianie, z pomocą którego niewierny usiłuje podkopać naszą prostą wiarę, zwieść
nasz prostej drogi i zmusić nas do chodzenia razem z nim w kółko.”
Podobnie jak teoria reinkarnacji, idea cyklicznego czasu zaprzeczała niezwykłości i
celowości istnienia Jezusa Chrystusa. Jeśli czas krąży w kółko, dostarczając powtarzalnych
okazji do wzrostu i zmian, wówczas duch życia Jezusa i zmartwychwstanie mogłoby być
teoretycznie doświadczane przez każdego w dowolnym momencie, bez względu na sukcesję
apostołów czy hierarchiczny porządek.
Poza tym, jeśli czas ma charakter cykliczny, życie mogłoby nie polegać na jedynej
właściwej odstraszającej szansie wyrażenia skruchy lub, co gorsza, wiecznego potępienia, ale
raczej na nieograniczonych możliwościach do rozwoju bliższego związku z Bogiem.
Sprawowanie kontroli nad ludźmi jest trudniejsze, gdy wierzą, że istnieje wiele metod i
sposobów powrotu do Boga, a nie tylko ta jedna, oferowana przez Kościół. Chrześcijańscy
reformatorzy szydzili z wiary i obrzędów związanych z koncepcją cyklicznego charakteru
czasu. Sprzeciwiali się również wierze w szczęśliwe i pechowe dni; uważano na przykład, że
nie należy brać ślubu w czasie ubywania księżyca, czy, że grzech jest cięższy, gdy
popełniony zostanie w dzień świąteczny. Czas powinien płynąć nieprzerwanie, bez
regularnych zmian pór roku; w ciągu roku, po każdych sześciu dniach roboczych powinien
następować dzień świąteczny, wolny od pracy. Pewna purytańska postać w ówczesnej
komedii, mówi:
„... do szaleństwa prowadzi Myśl o innym dniu, niż kolejne święto...”
W 1667 roku wynaleziono zegar z wahadłem i jest on dowodem wiary, że minuty mają
niezmienny czas trwania. Od 1714 roku koncepcja jednostajności i liniowości czasu stała się
na tyle znana człowiekowi piszącemu o wierze w szczęśliwe i pechowe dni, że „pewne słabe
i ciemne osoby mogą, być może, obserwować takie rzeczy, ale ludzie myślący gardzą
nimi...". Tak jak w przypadku innych poglądów głoszonych przez ortodoksyjnych
chrześcijan, koncepcja liniowości czasu została zaadoptowana przez prostych ludzi dopiero
w czasach reformacji.

Śmierć
Ortodoksyjni chrześcijanie odrzucili również cykliczny charakter fizycznego życia. Święty
Paweł jawnie demonstrował swoją pogardę dla idei cyklicznego życia: „wtedy, kiedy
pojawia się żądza, przynosi grzech: a grzech, gdy jest spełniony, przynosi śmierć". Poprzez
podsycanie niechęci do seksu, porodu i ciała fizycznego, ortodoksyjni chrześcijanie zwrócili
baczniejszą uwagę na śmierć, traktując ją nie tylko jako narzędzie wywoływania strachu, ale
również jako koniec, sam w sobie. Chrześcijańscy teologowie rozumieli seks, a w każdym
razie dopuszczali jego istnienie, jeśli uprawiany był wyłącznie w celu prokreacji - w innym
przypadku był śmiertelnym grzechem. Ponadto uważali, że rodzenie dzieci jest aktem
bezbożnym. Kościół, razem z uznawanymi przez niego lekarzami, traktowali z pogardą
położnictwo. Kobieta, która zmarła w czasie porodu lub połogu czasami grzebana była bez
chrześcijańskiego obrządku. Oczyszczanie kobiety przez 40-80 dni po porodzie, było
uważane za niezbędne, jeśli miała być z powrotem przyjęta na łono Kościoła i chrześcijań-
skiego społeczeństwa. Nawet Maria Dziewica - zdaniem niektórych - potrzebowała
oczyszczenia po wydaniu na świat Jezusa. Ortodoksyjni chrześcijanie zachęcali do
odrzucenia samego ciała fizycznego, uważając, że Boga nie można znaleźć w świecie
fizycznym. Paweł pisał „dlatego jesteśmy przeświadczeni, wiedząc o tym, że póki jesteśmy
w cielesnym domu, jesteśmy z dala od Pana". Biblia utrzymuje, że prawdziwe, duchowe
życie ma miejsce tylko wówczas, gdy człowiek oddzieli się od fizycznego ciała: „Albowiem,
jeśli wy żyjecie w ciele, umrzecie: ale jeśli wy, poprzez Ducha, upokorzycie uczynki ciała,
będziecie żyć", „Albowiem istotą ciała jest śmierć, a istotą ducha życie i spokój". Życie
fizyczne jest równoznaczne z grzechem i duchowym upadkiem, natomiast fizyczna śmierć i
wyparcie się fizycznego dobrobytu sprowadzają życie duchowe.
Ignorowanie ciała fizycznego cechowało życie ortodoksyjnych chrześcijan od czasów
upadku Imperium Rzymskiego; akwedukty, łaźnie, higiena zostały wzgardzone i
zapomniane. Protestanci i zreformowani katolicy prześcigali się w zaniedbywaniu higieny
ciała. Kapelan króla Polski głosił:
„Pójdźcie za przykładem Naszego Pana i znienawidźcie swoje dała; jeśli kochacie je,
starajcie się odrzucić to, celem dostąpienia zbawienia, jak mówi Pismo Święte, jeśli chcecie
mieć z nim spokój, wciąż bądźcie uzbrojeni, wciąż podejmujcie walkę z nim; traktujcie je jak
niewolnika lub wkrótce sami staniecie się nieszczęśliwymi jego niewolnikami.”
 W świecie ortodoksyjnych chrześcijan popularne słowo „cielesny", oznaczające po prostu
„przywiązanie do ciała", przyjęło znaczenie grzechu i niemoralności. Ortodoksyjni
chrześcijanie często twierdzili, że śmierć nie jest naturalną częścią życia, ale raczej karą.
Święty Augustyn zgadzał się, że śmierć egzystuje wyłącznie jako kara za grzechy:
„Dlatego musimy powiedzieć, że pierwsi ludzie byli rzeczywiście tak stworzeni, że jeśliby
nie zgrzeszyli, nie doświadczyliby żadnego rodzaju śmierci; ale że zgrzeszyli, zostali tak
ukarani śmiercią, że ktokolwiek powstał z ich rodu, także musi być ukarany taką samą
śmiercią.”
„...dlatego wśród wszystkich chrześcijan, którzy prawdziwie oddali się wierze katolickiej,
istnieje zgoda, że jesteśmy skazani na śmierć ciała, nie przez prawo natury, przez które Bóg
nie zestal śmierci na człowieka, ale przez Jego sprawiedliwe ukaranie za popełniony
grzech...”

Ponieważ ludzie w czasach Reformacji zaczęli postrzegać liniową, a nie cykliczną naturę czasu,
stał się on niezależnym nadzorcą, żądającym, aby dany moment wypełniony był określonym
zadaniem i obowiązkiem. Szesnastowieczny sztych w alegoryczny sposób przedstawia czas
nagradzający pracę i karcący lenistwo.

Jako że Augustyn zgadzał się z twierdzeniem, iż grzech wywołuje seksualne pożądanie,

wierzył również w to, że grzech kreuje śmierć. Śmierć, zdaniem ortodoksów, można było
przezwyciężyć. Paweł pisał, „ostatnim wrogiem, który winien być zniszczony jest śmierć".
Święty Ignacy, biskup Antiochii opisywał jak apostołowie „wzgardzili śmiercią i wznieśli się
ponad nią". Religia chrześcijańska przepojona jest wiarą, że człowiek może mieć władzę nad
śmiercią. W Ewangelii według świętego Łukasza, Jezus mówi:
„A ci, którym będzie dane dostąpienie tego świata, i zmartwychwstanie... nie mogą nigdy
umrzeć: jako że oni są równi anionom; i są dziećmi Boga, będąc owocem
zmartwychwstania.”
Zamiast akceptacji śmierci jako naturalnej konsekwencji cyklu życiowego, ortodoksyjni
chrześcijanie wykorzystywali ją jako sposób na wywołanie w ludziach strachu. W IV wieku
święty Pachomius pouczał swoich mnichów: „Ponad wszystko, pozwól nam zawsze mieć
nasz ostatni dzień przed naszymi oczami, i pozwól nam bać się wiekuistego cierpienia .
Święty Benedykt nauczał: „Bój się dnia Sądu Ostatecznego, obawiaj się piekła, pragnij życia
wiecznego z wyjątkową duchową żarliwością, zawsze pamiętaj o śmierci". Starożytna
koncepcja podziemnego świata, gdzie człowiek idzie po śmierci na odpoczynek i
odmłodzenie, przerobiona została na przerażającą chrześcijańską ideę piekła, miejsca
wypełnionego ogniem i siarką, gdzie ludzie cierpią wieczny ból i męczarnie. Śmierć, w
świetle jednego życia i jednej szansy czynienia dobra, stała się przerażającą perspektywą.
Jednak Kościół potrzebował wiele czasu, aby nauczyć prostych ludzi takiego pojmowania
śmierci. Początkowo Kościół uczynił chrześcijaństwo zrozumiałym dla pospólstwa,
adaptując poglądy przedchrześcijańskie. Przyjęta przez średniowieczny Kościół koncepcja
czyśćca złagodziła surową ideologię ortodoksyjną. Po śmierci, zamiast pójścia bezpośrednio
do nieba lub piekła, dusza mogła trafić do czyśćca, miejsca przejściowego, aby odpokutować
za popełnione grzechy przed szczęśliwym wstąpieniem do nieba. Koncepcja ta dostarczyła
Kościołowi niezłych dochodów. Poprzez głoszenie, że to mogłoby wpłynąć na przeznaczenie
dusz, Kościół zbierał bogate dary od średniowiecznego społeczeństwa, za swoje
wstawiennictwo za tych, co przebywają w czyśćcu. W okresie reformacji, wraz z
rozprzestrzenianiem się poglądów ortodoksyjnego chrześcijaństwa, wszystkie obrzędy, które
miały związek ze śmiercią, jako naturalną koleją życia, były wyszydzane i zakazywane. Nie
powinno się już dłużej myśleć, że ci, którzy zeszli z tego świata mogli trafić do czyśćca;
ludzie będą osądzani natychmiast po śmierci i wysyłani do nieba lub piekła. Śmierć nie była
już dłużej uważana za ważne wydarzenie czy postrzegana jako część naturalnego cyklu
życiowego. Pogrzeby, które były ważnymi wydarzeniami społecznymi, stały się sprawami
ograniczającymi się do wąskiego grona rodziny. Ortodoksyjni chrześcijanie próbowali
zakazać bicia dzwonów pogrzebowych i noszenia żałobnych strojów. Cmentarze, dotychczas
miejsca wielu spotkań, zostały oddzielone od spraw codziennego życia. Tańce, zabawy i
działalność handlowa na terenie cmentarzy zostały formalnie zakazane. W 1701 roku w
Nowej Anglii wydano rozporządzenie zakazujące wykonywania trumien, kopania grobów i
organizowania uroczystości żałobnych w niedzielę, gdyż traktowano je jako akty profanacji
dnia świętego. Ironią jest, że próbując pokonać śmierć i oddzielić ją od życia, ortodoksyjni
chrześcijanie podsycali przesądy dotyczące śmierci. Augustyn uważał, że życie jest
całkowicie przyćmione przez śmierć, „Nic więcej nie zrobimy rozpoczynając życie w tym
umierający m ciele ponad to, że rozpoczęliśmy nieustający pochód w kierunku śmierci".
Śmierć, zgodnie z ortodoksami, mogła przynieść zbawienie. Augustyn pisał:
„A teraz, dzięki większej i wspanialszej łasce Zbawiciela kara za grzechy zamieniła się w
służbę sprawiedliwości. Albowiem wówczas było obwieszczone człowiekowi, „Jeśli
zgrzeszyłeś, umrzesz "; otóż powiedziano męczennikowi, „ Umierasz, gdyż nie zgrzeszyłeś
". Wówczas było powiedziane, „Jeśli pogwałcicie przykazania, umrzecie ". Otóż jest
powiedziane „Jeśli odrzucicie śmierć, pogwałcicie przykazanie .”
Ortodoksyjni chrześcijanie w swoich wysiłkach zmierzających do jej przezwyciężenia,
często kończyli na gloryfikacji śmierci. Uważano, że najbardziej znaczące u Jezusa nie było
cudowne uzdrawianie czy przesłanie miłości i pokoju, ale raczej jego śmierć. W Biblii
czytamy, że „dzień śmierci [jest lepszy] od dnia narodzin". Powszechnym stało się
nazywanie dnia śmierci, dniem jej lub jego „narodzin". Augustyn próbował wyjaśniać
dlaczego śmierć przybrała tak wzniosły charakter:
„Każda śmierć, która przedtem była zła, teraz stała się dobra, gdyż Bóg udzielił wiernym tej
laski, że śmierć, która była uznana za przeciwieństwo życia, stała się instrumentem, przez
który przychodzi życie.”
W XVII wieku święty Jan Cimacus pisał, „Tak jak chleb jest najniezbędniejszy z całej
żywności, tak rozmyślanie o śmierci jest najważniejszym działaniem". Sławny święty Jan
Chryzostom głosił że „podstawową cechą [chrześcijanina] jest pragnienie i kochanie
śmierci". Troska o śmierć rzucała cień na chrześcijańskie nastawienie do całego świata.
Uważanie ziemskiego, fizycznego życia za szkodliwe dla rozwoju duchowego sprzyjało
żarliwemu oczekiwaniu na koniec świata. Chrześcijanie spodziewali się, że Bóg ponownie
zstąpi na ziemię, aby zapoczątkować koniec świata. W Ewangelii świętego Mateusza Jezus
podkreśla, że taki koniec może być bliski, „Doprawdy, mówię wam, niektórzy z tutaj
obecnych nie zaznają śmierci przed ujrzeniem Syna Pana wstępującego do jego królestwa".
Znamienną cechą historii chrześcijan są okresowo pojawiające się oczekiwania na koniec
świata. Na przykład, w okresie reformacji w Anglii na temat końca świata opublikowano 80
książek.
Ortodoksyjni chrześcijanie w zasadniczy sposób zmienili myślenie ludzi o świecie i
środowisku naturalnym. Od kiedy zaczęto wierzyć, że Bóg panuje z góry, uważano, że natura
jest odsunięta od Niego, lub całkowicie pozbawiona obecności Boga. Takie postrzeganie
świata doprowadziło do dramatycznych zmian w znaczeniu i charakterze świąt, oraz
percepcji czasu, a wszystko to zostało odsunięte od ziemskich cyklicznych zmian pór roku.
Oblicza ludzkiego życia, które świadczą o związkach z cyklami natury, takie jak narodziny,
seks i śmierć, zostały całkowicie zlekceważone. Zamiast uznania naturalnego cyklu życia,
ortodoksyjni chrześcijanie odrzucili je całkowicie i zaczęli troszczyć się wyłącznie o śmierć.
 Rozdział 10:
Świat bez Boga 1600 – r.
Ortodoksyjne chrześcijaństwo spowodowało przesunięcie ludzkości w kierunku wizji
świata, w której niewielką uwagę przykładano do idei boskości. Przez nauczanie, że ziemskie
królestwo jest pozbawione świętości, chrześcijanie zbudowali ideologiczną podstawę
nowoczesnego społeczeństwa. Nowocześni myśliciele uwiecznili teorie ortodoksyjnych
chrześcijan, dostarczając naukowego potwierdzenia wiary w hierarchię, dominację i walkę.
Niemniej wraz ze zbliżaniem się XXI wieku uświadomiono sobie nie tylko ujemne strony
takich koncepcji, ale także ich ograniczone podstawy naukowe. Odkąd ludzie zaakceptowali
pogląd, że Bóg nie ma już nadnaturalnej władzy nad światem fizycznym, powszechną,
szczególnie wśród ludzi wykształconych, stała się wiara, że diabeł również nie posiada takiej
władzy. Od kiedy odrzucono idee świętej magii, łatwo zaakceptowano poglądy, że w świecie
fizycznym nie działają czary, przepowiednie czy zło. Zamiast tego rzeczywistość fizyczna
postrzegana była w postaci mechanicznego działania nieożywionych części składowych
poddających się wyłącznie racjonalnym i jasno określonym prawom, podobna do ogromnego
zegara. Jak mówi Lafew, postać w sztuce Szekspira:
„Mówią że cuda są przeszłością, i mamy swoich filozofów tworzących przyjazne i
nowoczesne rzeczy, w miejsce nadnaturalnych i bezpodstawnych.”
Nowe postrzeganie świata charakteryzowało wejście Europy w okres zwany Oświeceniem.
Oświecenie inspirowane było przez siedemnastowiecznych myślicieli, takich jak Galileusz,
Rene Descartes (Kartezjusz), Johannes Kepler, Isaak Newton, Francis Bacon, Benedict
Spinoza czy John Locke. Chociaż większość z nich nadal wierzyła, że świat został stworzony
przez Boga, to uważali, że wszechświat funkcjonuje zgodnie z rozumowymi prawami, nie
wymagając już dalszej interwencji Boga. Nowe poglądy i stanowiska były odzwier-
ciedleniem poglądów ortodoksyjnych chrześcijan. Tak jak chrześcijanie wierzyli w podział
świata na niebo i ziemię, tak naukowcy dostrzegali podobny podział, określany przez
Descartesa jako podział na umysł i materię. I dalej, tak jak chrześcijanie wierzyli, że Bóg nie
ma związku ze światem fizycznym, tak naukowcy twierdzili, że świadomość i fizyczna
rzeczywistość są od siebie oddzielone. Mimo, że ortodoksyjni chrześcijanie i nowi myśliciele
zajmowali odrębne stanowiska na temat diabła, to jednak wszyscy pojmowali świat fizyczny
jako rzeczywistość pozbawioną boskości i świętości. Pogląd, że świat fizyczny funkcjonuje
niezależnie od świadomości znalazł nowe potwierdzenie w prawach Newtona. Jego prawa
dotyczące ruchu i ciążenia opisują kosmos, który funkcjonuje na, z gruntu bezstronnych,
mechanicznych i deterministycznych zasadach. Newton oparł wszystkie swoje prawa na
doświadczalnych dowodach jako świadectwie poglądów, że materia pozbawiona jest
świadomości i nie podlega nadnaturalnym siłom; odkąd myśli osoby przeprowadzającej do-
świadczenie nie wywierały wpływu na materię, wszystkie wyniki doświadczeń nabrały
charakteru powtarzalności. Innymi słowy, uwierzył, że możliwe było obserwowanie zjawiska
fizycznego bez wpływu na jego przebieg. Przyjmując pogląd ortodoksyjnych chrześcijan
mówiący o tym, że Bóg już dłużej nie wpływa na świat fizyczny, nowi myśliciele doszli do
wniosku, że podobnie rzecz się ma ze świadomością człowieka, która nie wpływa na
zjawiska fizyczne. Naukowcy i filozofowie byli także zwolennikami koncepcji porządku hie-
rarchicznego, wykorzystując ją w swojej pracy. Hierarchiczny porządek wymaga, aby
wszystkie składniki były oddzielone od siebie i ustawione zgodnie z ich pozycją. Ich poglądy
koncentrowały się raczej na różnicach między składnikami, a nie na ich wzajemnych
stosunkach i związkach z całością układu. Naukowcy pochłonięci byli oddzielaniem,
izolowaniem i analizą coraz to mniejszych cząstek. Niewiele uwagi poświęcano zależności
poszczególnych składników od otaczających je elementów czy środowiska. Nowoczesna
filozofia odzwierciedlała taki sam pogląd co religia, która głosiła, że rzeczywistość wynika z,
i jest tworzona przez mało znaczące i przypadkowe zdarzenia, a nie przez celowo działającą
świadomość. Descartes (Kartezjusz) wyraził tę wiarę w swoim słynnym powiedzeniu Cogito
ergo sum, „Myślę więc jestem". Niewielki, mało znaczący akt myślenia prowadzi do
większego, bardziej znaczącego faktu istnienia rzeczywistości. Chociaż wielu nadal uważało,
że to Bóg stworzył świat, obecnie większość była zdania, że prawdy należy poszukiwać nie
przez próby zrozumienia Boskich planów czy intencji, ale poprzez poznanie małych, wydzie-
lonych, mechanicznych części świata.
Wiara w niezbędność dominacji i walki, jak również w brak boskiej interwencji, znalazła
nowy wyraz w teorii ewolucji Karola Darwina. Podobnie do ortodoksyjnych chrześcijan,
którzy szczególnie w okresie reformacji podkreślali szlachetny charakter walki i grzeszną
naturę magii i sił nadprzyrodzonych, Darwin przedstawił świat przyrody jako miejsce, gdzie
walka i konkurencja cechowały każdy aspekt „wielkiej i zawiłej batalii o życie". Zgodnie
poglądami Darwina walka była podstawą utrzymania naturalnego porządku i zapobiegała
katastrofalnej w skutkach eksplozji jednego gatunku.

Drzeworyt ilustrujący zmianę postrzegania świata.

Isaak Newton.
 Podczas gdy ortodoksyjni chrześcijanie utrzymywali, że dominacja i walka są konieczne dla
zachowania niezmienności boskiego porządku, to Darwin uważał te same czynniki za nie-
zbędne do podtrzymania porządku w przyrodzie. Zarówno chrześcijanie jak i nowocześni
myśliciele uznawali konieczność hierarchicznego porządku, czy to z powodu tego, że
hierarchia dzieli ludzi w zależności od stopnia zbliżenia do Boga, czy też ich zdolności do
przeżycia. Teorie Darwina dostarczyły nowych powodów do ujarzmiania ludzi na podstawie
różnic rasowych i pochodzenia, uznawanych za „naturalnie" słabszych. Niezależnie od
występujących podobieństw, ortodoksyjny chrześcijanizm jest często uważany za
przeciwnika nowoczesnego myślenia i nauki. Kościół katolicki kontynuował tradycję po-
wstrzymywania rozwoju działalności naukowej, czemu, na przykład, dał wyraz w
prześladowaniu Galileusza, czy w sprzeciwie wobec większości prac Newtona
(heliocentryczna teoria Galileusza kwestionowała poglądy Kościoła, mówiące, że Słońce
krąży wokół Ziemi. Prace Newtona podkopywały podstawy władzy katolickiej. Jego
twierdzenia o możliwości doświadczalnej weryfikacji zjawisk fizycznych kwestionowały
podstawy domagania się władzy, która opierała się na sukcesji po apostołach, idei że prawda
objawiona została tylko raz poprzez zmartwychwstanie Jezusa, i w konsekwencji jest
osiągalna tylko przez następców apostołów, którzy byli świadkami tego zdarzenia). W rze-
czywistości występowały ideologiczne różnice między ortodoksyjnymi chrześcijanami a
nowymi myślicielami, którzy na przykład, odrzucali teorię, iż diabeł w nadprzyrodzony
sposób wpływa na rzeczywistość. Teoria ewolucji Darwina nie zgadzała się z chrześcijańską
koncepcją stworzenia świata. Nowe myślenie, że świat funkcjonuje bez boskiej interwencji
czy czarów, było gorliwie popierane zarówno przez protestantów jak i katolików. Nawet sam
Karol Darwin nie uważał, aby jego prace przeciwstawiały się dogmatom ortodoksów.
Zreformowani chrześcijanie na pewno by się z nim zgodzili w tym, że fizyczna
rzeczywistość funkcjonuje „nie dzięki cudownym aktom stworzenia", ale raczej przez walkę
i konkurencję. W „Pochodzeniu gatunków" Darwin pisał: „Nie widzę prawdziwej przyczyny
dlaczego poglądy przedstawione w tym dziele mogłyby wstrząsnąć religijnymi uczuciami
kogokolwiek". Darwin pisze jak człowiek religijny:
„...naucza, że jedyną godną szacunku koncepcją Boskości jest wiara, że On stworzy kilka
pierwotnych form zdolnych do samorozwoju w inne potrzebne formy, tak jak wiary, że On
domaga się nowych aktów stworzenia do wypełnienia pustki powstałej w wyniku działania
jego praw.”
Nowoczesna myśl w większym stopniu popierała koncepcje ortodoksyjnych chrześcijan, niż
im zaprzeczała. Jednak, mimo że Darwin uważał, iż jego prace nie sprzeciwiały się koncepcji
wszechmocnego Boga, to jego teorie wykorzystywane były przez innych do odrzucenia
istnienia nawet odległego stwórcy. Ateizm w prosty sposób rozwinął ideę chrześcijan
mówiącą o tym, że Bóg jest daleko i nie przenika do świata fizycznego. Odtąd ludzie
stwierdzili, że nie jest wcale trudno zaprzeczyć istnieniu samego Boga. W odpowiedzi na
brutalność polowań na czarownice ziarna ateizmu zdobywały sobie coraz większą popu-
larność. Ludzie zaczęli przekonywać się, że religia nie gwarantuje spokoju sumienia, a brak
religijnych przekonań nie prowadzi do moralnego upadku. Na przykład, w „Słowniku
historycznym" pochodzącym z końca siedemnastego wieku czytamy, że „ateizm
niekoniecznie prowadzi do moralnego zepsucia".
Niemniej ateizm zagrażał podstawom, opartego na strachu, porządku społecznego.
Chociaż Bóg mógł znajdować się daleko w niebie, strach przed Jego karą był nadal uważany
za środek wymuszający określone moralne zachowanie jednostki. Wielu uważało, że
sprawiedliwy układ polega na strachu. W swojej książce „Sprawiedliwość ograniczona przez
religię", Frank Swancara pisze, że
„...sędziowie, którzy ukształtowali powszechne prawo twierdzili, że ktoś kto nie wierzy w
żadną straszną karę Boska nie może być świadkiem w sadzie prawa.”
Większość myślicieli Oświecenia widziało w ateizmie takie samo zagrożenie, jak ze
strony ortodoksyjnych chrześcijan. John Locke pisał:
„Ci nie są w ogóle tolerowani, którzy odrzucili istnienie Boga. Przyrzeczenia, konwenanse i
przysięgi, które spajają społeczeństwo, mogą nie obowiązywać wśród ateistów.”
Wolter pytał:
„Co jednak mogłoby pohamować żądze, bezkarne popełnianie przestępstw, jak nie idea
wiekuistego Mistrza, którego oko jest ponad nami, i który będzie oceniał nasze, nawet
najbardziej prywatne, myśli?”
Zarówno ortodoksyjni chrześcijanie, jak i nowi myśliciele, mimo że chętnie odcinali się od
wiary w czary i cuda, to nadal wierzyli w straszliwą karę boską. Nowa myśl najczęściej
uznawała dogmaty chrześcijan. Twierdzenia, że świat funkcjonuje jak maszyna czy zegar,
potwierdzały poglądy świętego Augustyna mówiące, że ludzka istota nie posiada wolnej
woli. W swojej książce „Tańczący mistrzowie Wu Li", Gary Zukav pisze:
„Jeśli akceptujemy mechanistyczną determinację newtonowskiej fizyki -jeśli świat
rzeczywiście jest wielką maszyną - wówczas od momentu, w którym świat został stworzony
i wprawiony w ruch, wszystko co w nim zachodzi, jest już zdeterminowane. Zgodnie z tą
filozofią może nam się wydawać, że mamy własną wolę i zdolność do wpływania na
przebieg zdarzeń w naszym ryciu, ale my nie możemy. Wszystko od samego początku
zostało przedtem określone, nie wyłączając złudzenia, że posiadamy wolną wolę.
Wszechświat jest zapisana samo odtwarzającą się tylko w jedną stronę, taśmą. Sytuacja ludzi
jest bezgranicznie bardziej posępna, niż była przed nastaniem nauki. Wielka Maszyna działa
na ślepo, a wszystkie rzeczy w niej są jak koła zębate.”
W odniesieniu do przyrody nauka przyjęła poglądy głoszone przez chrześcijan -
traktowania środowiska naturalnego jako królestwa pozbawionego świętości. Fritjof Capra
opisuje, jak rozdzielenie pomiędzy materię a umysł
„...umożliwiło uczonym traktowanie materii jako martwej i całkowicie oddzielonej od nich
samych oraz postrzeganie materialnego świata w postaci niezliczonej ilości obiektów
złożonych w ogromną maszynę... Od drugiej połowy siedemnastego wieku mechanistyczny...
model wszechświata zdominował całą myśl naukową. Było to zgodne z obrazem
wszechmocnego Boga, który rządził światem z góry przez narzucanie mu jego boskiego -
ojcostwa.”
Poprzez uznanie rozdziału między królestwem niebiańskim a królestwem ziemskim, czy
też między umysłem a materią, zarówno chrześcijanie jak i nowi myśliciele sami zatracili
łączność ze światem fizycznym. Obecnie, pod koniec dwudziestego wieku, wiele teorii
mających swoje korzenie w ideologii ortodoksyjnych chrześcijan i znajdujących poparcie
nowej grupy uczonych, ma ograniczoną wartość naukową. Odkrycia naukowe, szczególnie
na polu mechaniki kwantowej, wykazały, że prawa fizyki klasycznej w sposób bardzo
ograniczony i niedokładny wyjaśniają zjawiska zachodzące we wszechświecie. Zasady i
prawa, które wydawały się sterować mechaniczną i deterministyczną, uniwersalną maszyną
nie mają bezpośredniego przełożenia na prawa rządzące cząsteczkami mniejszymi od
atomów. Cząsteczki subatomowe opierają się próbom określenia ich położenia w czasie i
przestrzeni. Fizyk Stephen Hawking stwierdził, że ten fenomen, nazywany zasadą
nieoznaczoności
„...zasygnalizował nadejście końca fantastycznej teorii nauki, modelu całkowicie
zdeterminowanego wszechświata: z całą pewnością nie można przewidzieć przyszłych
zdarzeń, gdyż nie można precyzyjnie określić obecnego stanu wszechświata!”
Obecnie kwestionuje się również poglądy utrzymujące, że wszechświat rządzi się
całkowicie racjonalnymi i precyzyjnie określonymi prawami. Newton uważał, że mając
wystarczające informacje można absolutnie przewidzieć wynik zdarzenia, mechanika
kwantowa pokazuje, że w najlepszym razie można poznać tylko prawdopodobieństwo
otrzymania jakiegoś wyniku. Gary Zukav wypowiadał się na temat interpretacji kopenhaskiej
(interpretacja mechaniki kwantowej, której głównym twórcą był Neils Bohr. Jej
przeciwnikiem był Albert Einstein, który komentując odrzucenie przez teorię kwantową
zasady ścisłej przyczynowości, powiedział: „Bóg nie gra w kości ze Wszechświatem" -
przyp. tł.):
„...próby naukowców zmierzające do sformułowania logicznej teorii fizyki znajdowały się
pod naciskiem ich własnych odkryć, potwierdzając, że całkowite zrozumienie rzeczywistości
leży poza zasięgiem racjonalnego myślenia.”
Ostatnie odkrycia naukowe zakwestionowały pogląd, że materia fizyczna jest zupełnie
nieożywiona, bezwładna i posiada tylko masę. W badaniach nad właściwościami fal
naukowcy wykazali, że rzeczywistość fizyczna posiada zarówno cechy „materii" jak i
„umysłu". Podział na umysł i materię, który jest zbieżni z chrześcijańskim podziałem na
niebo i ziemię, nie jest prawdą naukową. Świat fizyczny nie jest, jak twierdzi fizyka
klasyczna, złożony ze stałej, bezwładnej i nieożywionej materii. Fizyk, Henry Stapp pisze:
„Jeśli stanowisko fizyki kwantowej jest duszne... wówczas nie ma rzeczywistego świata
fizycznego w powszechnie rozumianym znaczeniu. Nasuwającym się tutaj wnioskiem nie
jest przypuszczenie, że rzeczywisty świat fizyczny może nie istnieć, ale twierdzenie, że
rzeczywisty świat fizyczny nie istnieje. „
Inny fizyk, E.H. Walker twierdzi, że
„świadomość może mieć związek ze wszystkimi zjawiskami mechaniki kwantowej...
jako, że wszystko co się pojawia jest bezsprzecznie wynikiem jednego lub większej liczby
zdarzeń. W rozumieniu mechaniki kwantowej wszechświat jest „zamieszkany" przez prawie
nieograniczoną liczbę raczej dyskretnych, świadomych, zwykłe nierozumnych elementów,
które są odpowiedzialne za szczególne funkcjonowanie kosmosu. „
Karol Darwin. Wiara w konieczność porządku hierarchicznego, dominacji i współzawodnictwa znalazła
nowy wyraz w pracach Darwina.
 Takie wyniki są zaprzeczeniem wiary w rozdzielność umysłu i materii. Zarówno podział
na umysł i materię, jak i wiara, że świat pozbawiony jest świadomości są przedmiotem
dociekań bardziej nam współczesnej teorii Gai. Przedstawiona pierwotnie przez Jamesa
Lovelocka teoria sugeruje, że świat może być samoregulującym się układem. Tego rodzaju
teorie wyjaśniają względną niezmienność klimatu na kuli ziemskiej, zadziwiająco dużą
zawartość soli w oceanach i zachowanie stałego poziomu tlenu, czyli wszystkiego, co
pozwala na rozwój życia. To, że Ziemia utrzymuje warunki zdolne do podtrzymania życia
może nie być przypadkiem, czy wynikiem losowego zdarzenia. Żyjące na Ziemi istoty mogą
być wynikiem samoregulującego się zachowania, a to sugeruje już obecność świadomości.
Obecnie, nawet klasyczne ujęcie sprawdzonych prawd uważa się za błędne. Newton
twierdził, że ponieważ doświadczenia dotyczące materii fizycznej obejmują nieożywione
cząsteczki pozbawione świadomości, wszystkie wyniki eksperymentów powinny być
powtarzalne, a osoba wykonująca doświadczenie może występować w roli bezstronnego
obserwatora, bez możliwości wywierania jakiegokolwiek wpływu na materię fizyczną.
Istnienie takiego bezstronnego obserwatora nie jest już uważane za możliwe; mechanika
kwantowa pokazała, że prosty akt obserwacji wywiera wpływ na zachowanie się
obserwowanej materii. Fizyk, John Wheeler pisze:
„Czy wszechświat może być, w pewnym dziwnym sensie, „wrzucony w byt " przez udział
tych, którzy w tym uczestniczą?... „Uczestnik" jest niezaprzeczalnie nową koncepcją daną
przez mechanikę kwantową. Obala znaczenie „obserwatora" występującego w teorii
klasycznej, człowieka stojącego bezpiecznie za gruba szklaną ścianą i obserwującego co się
dzieje bez jakiegokolwiek w tym udziału. To jest niemożliwe, twierdzi mechanika
kwantowa.”
Ostatnie odkrycia naukowe udowodniły, że poglądy dotyczące mechanistycznego
pojmowania kosmosu, które wyrosły z wiary w brak obecności Boga w świecie fizycznym,
są mało dokładne. Krytyce poddawane są również nowoczesne metody badań naukowych,
opierających się na rozdzielaniu i analizie coraz to mniejszych części, odzwierciedlających
chrześcijańskie idee hierarchicznego porządku. Nauka współczesna sugeruje, że prawda
może być lepiej poznana nie tylko poprzez dzielenie i porządkowanie poszczególnych części,
ale także przez zrozumienie wzajemnego ich powiązania w większym układzie.
„Cząsteczki", jak wyjaśnia fizyk David Bohm
„...znajdują się w ciągłych relacjach między sobą w układzie, w którym ich dynamiczne
powiązania niezaprzeczalnie zależą od stanu całego układu (i w rzeczywistości, większych
układów, w których się znajdują, a obejmujących w zasadzie cały wszechświat). Tak więc,
prowadzi to do nowej koncepcji niepodzielnej całości, odrzucającej klasyczną teorię
podzielności świata na samodzielne, niezależnie istniejące części...”
Zrozumienie związku materii z całym układem mogłoby być bliższe prawdy, niż
analiza izolowanych składników materii. Poznanie, w jaki sposób części działają razem
byłoby bardziej twórcze niż ich hierarchiczne porządkowanie. Ortodoksyjny pogląd o
niezaprzeczalnej wartości walki, który znalazł nowe potwierdzenie w teoriach Darwina,
może również ulec uzasadnionemu przewartościowaniu. Teoria Gai, sugerująca, że świat
może być układem samoregulującym się, mówi o życiu organizmów, które tworzą żywą
mozaikę symbiotyczną w celu osiągnięcia najbardziej korzystnych warunków rozwoju.
Wskazuje to na fakt, że porządek i rozwój istnieją nie tylko dzięki dominacji, walce i
konkurencji, jak zakładają teorie głoszone przez chrześcijan i Darwina, ale także dzięki
współdziałaniu. Wpływ chrześcijańskich dogmatów na nowoczesną naukę daje się
 zauważyć nawet we współczesnym życiu. Nowoczesna medycyna zachodnia przejęła
podobne spojrzenie na ciało człowieka, jak fizyka klasyczna na wszechświat: „medycy"
rozumieją ciało jako mechaniczne działanie nieożywionych części mających niewielki
(lub nie mających w ogóle) związek ze świadomością.
Jednym z pierwszych rzeczników traktowania ciała jak maszyny był Thomas Hobbes, który
w 1651 roku napisał: „Albowiem czym jest serce, jak nie sprężyną, a nerwy wieloma
sprężynami, a stawy wieloma kołami wprawiającymi w ruch całe ciało". Tak jak
ortodoksyjni chrześcijanie uważali, że Bóg, jest oddzielony od fizycznego świata, tak
zachodnia medycyna uważała, że funkcjonowanie ciała ludzkiego nie ma związku z umysłem
czy świadomością. Choroba postrzegana była po prostu jako wadliwe działanie którejś z
mechanicznych części, a jej przyczyna leżała wyłącznie w obrębie świata fizycznego. W ten
sam sposób, w który ortodoksyjni chrześcijanie próbowali ujarzmić to, co znajdowało się na
niższych szczeblach hierarchicznego porządku, lekarze zachodni próbują raczej zapanować
nad ciałem, niż współpracować z nim poprzez wykorzystanie jego zdolności do
samouzdrawiania. Przykładem takiego postępowania jest leczenie chorób nie zagrażających
życiu, przy pomocy antybiotyków. Antybiotyki wytłumiają działanie układu
odpornościowego, właściwej ciału zdolności do obrony samego siebie przed atakiem
choroby. Chociaż antybiotyki są nieocenione w leczeniu zagrażających życiu chorób, to
częste ich stosowanie w mniej poważnych przypadkach doprowadziło do pojawienia się
wielu nowych szczepów bakterii, które nie poddają się działaniu żadnej znanej metody
leczenia. Współcześnie wielu naukowców poddaje w wątpliwość twierdzenia nowoczesnej
medycyny, że ciało jest mechanicznym urządzeniem pozbawionym łączności ze
świadomością, urządzeniem, które najlepiej jest opanować, a nie z nim współpracować.
Ideologia ortodoksyjnych chrześcijan wywarła także wpływ na nowoczesną gospodarkę i
przemysł. Naśladując religijną hierarchię przedsiębiorstwa mają taką strukturę, w której
władza spoczywa w rękach pojedynczych osób znajdujących się na samym szczycie
organizacji. Strach, dominacja i konkurencja uważane za podstawę zachowania boskiego
porządku, mają swoje odzwierciedlenie w prowadzeniu interesów. Tak jak uważano, że
ujednolicenie stwarza jedność, tak w interesach ceniona była zgoda i jedność ludzi podobnej
rasy, pochodzenia czy wyznania. Jednakże w bliższych nam czasach w wielu przed-
siębiorstwach dochodzi się do wniosku, że bardziej korzystna jest inna struktura.
Przedsiębiorstwa, w których ceni się pracowników, będących odpowiedzialnymi
współwłaścicielami, często funkcjonują bardziej efektywnie, niż te, które trzymają się ściśle
hierarchicznego modelu organizacyjnego. Współpraca, zarówno wewnątrz samego
przedsiębiorstwa, jak i z zewnętrznymi kooperantami jest bardziej zyskowna niż ceniona
dawniej zażarta konkurencja. Poza tym, kwestionuje się jednostajność i monotonię w miejscu
pracy. Warunki, w których ludzie mają różne perspektywy i drogi rozwiązywania problemów
dają większe prawdopodobieństwo osiągnięcia twórczych rozwiązań. Poza oddziaływaniem
na naukę, filozofię, medycynę i gospodarkę, idee ortodoksyjnych chrześcijan miały poważny
wpływ na współczesną organizację społeczną i rządy. Wiara w jedyne zwierzchnictwo,
hierarchię i wrodzoną, grzeszną naturę człowieka udaremnia wysiłki stworzenia
pluralistycznych społeczeństw, w których ceniono by indywidualne samookreślenie. Siła i
władza wewnątrz takich domniemanych struktur musi raczej schodzić ze szczytu, a nie
wyrastać z pluralistycznych korzeni. Wszystko co wzmacnia siłę jednostki bezsprzecznie
burzy taką autorytatywną strukturę władzy. Na przykład, nigdy nie było zamiarem
purytańskich przywódców Nowej Anglii, aby powołać rząd, który reprezentowałby poglądy i
pragnienia wyrażane przez społeczeństwo. „Demokracja, nie wyobrażam sobie, aby
kiedykolwiek Bóg nakazał powołanie rządu jednocześnie służącego Kościołowi i
pospólstwu", napisał purytanin, John Corron. „Jeżeli będą rządzić ludzie, to kto będzie
rządzonym?". Ustanowione w Stanach Zjednoczonych demokratyczne prawa były sprzeczne
z poglądami ortodoksyjnych chrześcijan. W 1796 roku George Washington napisał: „Rząd
Stanów Zjednoczonych w żadnym razie nie opiera się na religii chrześcijańskiej".
Ortodoksyjni chrześcijanie wielokrotnie sprzeciwiali się wolności religijnej w Ameryce.
Purytanin, John Norton wyrażał ortodoksyjne poglądy na temat wolności wyznania
religijnego, twierdząc, że „wolność to bluźnierstwo, wolność to odwodzenie innych od
prawdziwego Boga. Wolność to mówienie kłamstw w imię Boga". Kiedy w Vermont
przyjęto rezolucję zezwalającą na wolność wyznania, w Dartmouth Gazette (z 18 listopada
1807 roku) powróciły sentymenty ortodoksów w postaci artykułów nazywających rezolucję
uderzającym przykładem „szkodliwych i skrajnych diabelskich poczynań, do których płytki
duch demokracji musi nieuchronnie zmierzać" W okresie, w którym Thomas Jefferson i
James Madison podejmowali wysiłki celem oddzielenia Kościoła od państwa, Madison
odwoływał się do historii i udowadniał, że gdziekolwiek „kościelne służby" kształtowały
społeczeństwo, tam popierały polityczną tyranię; nigdy nie chroniły wolności człowieka. Dla
poparcia wolności osobistej i demokracji katolicy nie zrobili więcej od protestantów. Od
sprzeciwienia się w XIII wieku Magna Charta, przez ustanowienie precedensu dla
totalitarnego państwa ze Świętą Inkwizycją, do odmowy potępienia nazistowskiej
eksterminacji narodu żydowskiego w czasie II wojny światowej,2ó Kościół katolicki był
mistrzem autorytaryzmu, przeciwstawiając się każdym przejawom demokracji i wolności.
W dziewiętnastym wieku papież Grzegorz XVI pisał:
„Nie ma żadnego prawnego sposobu domagać się, bronić czy przyznawać bezwarunkowej
wolności myśli, słowa, twórczości czy religii, ponieważ gdyby istniało tak wiele praw, natura
sama dałaby je człowiekowi.”
Zdaniem ortodoksów siła i władza powinna być przyznana tylko tym, którzy znajdują się
na szczycie hierarchii. Ortodoksyjni chrześcijanie dali ideologiczne podstawy nowoczesnej
nauce i społeczeństwu. Od kiedy ludzie zaakceptowali pogląd, że Bóg jest w niebie, a nie na
ziemi, przestała istnieć nadnaturalna interwencja i magia, a naukowcy i filozofowie zaczęli
sprawdzać istnienie takiego właśnie świata. Ich nauka i filozofia potwierdzały, że świat
fizyczny funkcjonuje w sposób mechaniczny i niezależny od świadomości i Boga. Po-
twierdzali także wiarę w konieczność walki i dominacji. Niemniej taka wiara i poglądy są
dzisiaj kwestionowane, i to nie tylko ze względu na ich praktyczną niedoskonałość, ale
również ich ograniczoną wartość naukową.
Ryc. 10.4. Pochodzący z 1680 roku sztych przedstawia ciało człowieka w postaci mechanicznego
działania nieożywionych części całkowicie oddzielonych od ludzkiej świadomości.
Pochodzący z 1855 roku drzeworyt wyraża sprzeciw Kościoła wobec Konstytucji Stanów Zjednoczonych.
 Rozdział 11:
Wnioski
Mroczna strona historii chrześcijaństwa dotyczyła i nadal dotyczy dominacji oraz kontroli
życia duchowego i wolności człowieka. Ortodoksyjni chrześcijanie zbudowali organizację,
która od początku nie popierała wolności i samookreślenia, ale posłuszeństwo i konformizm.
Aby osiągnąć swój cel wywierano wpływ na wszystkie aspekty życia. Opierając się na
wierze w jedynego, autorytatywnego i karzącego Boga, stworzyli organizację, która
domagała się podporządkowania jedynej władzy i karała tych, którzy się temu sprzeciwiali.
W ciemnym okresie dziejów Europy, gdy Kościół przejął kontrolę nad wychowaniem,
nauką, medycyną, techniką i sztuką, nastąpił upadek cywilizacji. Maszerujący na Środkowy
Wschód krzyżowcy mordowali i niszczyli w imię jedynego Boga. W Średniowieczu
inkwizycja systematycznie prześladowała i zastraszała społeczeństwo. W okresie reformacji,
zarówno katolicy jak i protestanci wywoływali wojny, w których chrześcijanie padali
ofiarami innych chrześcijan, gdzie każdy uważał, że obrana przez niego droga była jedyną
ścieżką prawdy. Polowania na czarownice wyniszczyły niezliczone rzesze kobiet i mężczyzn,
jak również wykorzeniły wiarę w przejawy boskości na Ziemi. W 1785 roku Thomas
Jefferson pisał:
„Od wprowadzenia chrześcijaństwa spalono na stosach, torturowano i więziono miliony
niewinnych kobiet, mężczyzn i dzieci, a mimo to nie posunęliśmy się ani o cal w kierunku
jedności. Jaki był zatem skutek takiego zniewolenia? Połowa świata głupców i druga połowa
hipokrytów. Tolerancja wobec błędów i łajdactwa na całym świecie. „
Najbardziej podstępny był wpływ chrześcijaństwa na współczesny świat. Przez zmuszanie
ludzi do wiary w brak nadprzyrodzonej boskiej pomocy w świecie fizycznym, ortodoksyjni
chrześcijanie stworzyli warunki, w których ludzie uwierzyli, że wszechświat jest
zdeterminowany, mechaniczny i pozbawiony świadomości. Jednakże, zamiast kojarzenia
takich poglądów z wiarą religijną, ludzie zaufali nauce mającej obiektywnie potwierdzać
istnienie takiego świata. Większość z nich zaczęła uważać, że walka i dominacja
prawdopodobnie nie były boskimi nakazami - ale naturalną, niezbędną jakością życia w tym
bezbożnym świecie. Interesującym jest fakt, że to sama nauka, która kiedyś potwierdzała
koncepcje ortodoksyjnych chrześcijan, teraz odkrywa niedoskonałości mechanistycznego
modelu wszechświata.
Zignorowanie ciemnej strony historii chrześcijaństwa utwierdza pogląd, że
prześladowania i okrucieństwo są nieuchronnym skutkiem wrodzonego zła czy okrutnej
natury człowieka. W okresie neolitu rozwijały się kultury i cywilizacje, które funkcjonowały
bez represyjnych struktur hierarchicznych. Z pewnością to nie ludzka natura jest przyczyną
tego, że ludzie wzajemnie wyrządzają sobie krzywdę. Ludzie żyjący w społeczeństwach,
które stworzyły szlachetniejsze kultury, mają taką samą naturę jak my, z cywilizacji
Zachodu; to tylko nasze poglądy mówią, że jest inaczej. Tolerancyjne i bardziej pokojowo
nastawione społeczeństwa szanują zarówno męskie, jak i żeńskie oblicza Boga, niebiańskie i
ziemskie aspekty boskości. Skutkiem ograniczenia wiary do jedynego zwierzchnictwa i
jedynego oblicza Boga jest tyrania i brutalność. Nieznajomość mrocznej strony historii
chrześcijaństwa dopuszcza istnienie wiary, która motywację okrucieństwa uważa za nie
poddającą się zbadaniu. Podtrzymywana przez strach wiara w jedynego Boga, który
sprawuje swoją władzę na szczycie hierarchicznego porządku, ma niszczycielskie
konsekwencje. Ludzie przez cały czas musieli określać, kto na szczeblach hierarchii znajduje
się ponad nimi. Każda rzecz, która odróżniała ludzi od siebie, czy to było pochodzenie, rasa,
wyznanie religijne, preferencje seksualne czy też pozycja ekonomiczno-społeczna, stała się
kryterium oceny, czy dany człowiek jest lepszy, czy też gorszy od drugiego. Jednolitość i
zgodność wewnątrz systemu religijnego ortodoksyjnych chrześcijan wywodzą się z
podobieństw i konformizmu, a nie ze współdziałania i harmonii między występującymi
różnicami. Różnorodność społeczeństwa jest najczęściej uważana raczej za zagrożenie, a nie
bezcenną wartość. Spokojne społeczeństwo to takie, w którym wszyscy ludzie są jednakowi.
W obrębie takiego systemu religijnego seksizm czy rasizm są błędnie pojmowane jako prosta
zamiana ról. Zamiast dominacji mężczyzn nad kobietami, kobiety mogłyby dominować nad
mężczyznami, zamiast dominacji białych nad czarnymi, czarni mogliby dominować nad
białymi. Nie ma zrozumienia dla podziału władzy, współpracy czy tolerancji.
Wiara w całkowicie niebiańskiego Boga, oddzielonego od spraw ziemskich, wywarła
ogromny wpływ na sposób traktowania przez człowieka jego środowiska naturalnego. Wraz
z rozprzestrzenianiem się ortodoksyjnej religii chrześcijańskiej, wyrażane w obrzędach
znaczenie integracji aktywności człowieka ze zmianami pór roku, zostało w znacznym
stopniu zmniejszone. W czasie świąt zaczęto czcić wydarzenia biblijne, nie związane w
żaden sposób ze zmianami pór roku. Koncepcja liniowej natury czasu, która zastąpiła
dawniejszy pogląd o jego naturze cyklicznej, w jeszcze większym stopniu odsunęła ludzi od
przyrody. Nowoczesna nauka utwierdziła ortodoksyjne poglądy o braku Boga w świecie
fizycznym poprzez przedstawienie go jako mechanicznej rzeczywistości, całkowicie
pozbawionej świadomości. Jednakże, jak mroczne by nie były momenty w historii
chrześcijaństwa, świadomość ich istnienia niekoniecznie prowadzi do odrzucenia religii
chrześcijańskiej. W całej historii byli chrześcijanie, którzy walczyli z tyranią ortodoksów.
Wielu z nich bardziej ceniło miłość i przebaczenie, niż strach i karę, stawiając
samostanowienie i zrozumienie nad uległość i ślepą wiarę. Mroczne momenty w historii
chrześcijaństwa nie były nieuniknioną konsekwencją natury człowieka; był to rezultat bardzo
specyficznej ideologii i struktury wiary. Gdy zlekceważymy okropności, które miały miejsce
w historii chrześcijaństwa, zrezygnujemy z bliższego poznania religii chrześcijańskiej i jej
obecności w naszym, wydawałoby się, pozbawionym boskości współczesnym świecie. Bez
bliższego zapoznania się z nimi, działania destrukcyjne nadal będą odsuwać nas od Boga,
przyrody i samych siebie. Albowiem tylko przez zrozumienie i uwagę możemy zatrzymać
takie, groźne dla nas samych, zachowania. Możemy stwierdzić, że wysiłki podejmowane
celem przekonania nas, że Bóg żąda strachu i bezwzględnego posłuszeństwa, są w
rzeczywistości działaniami służącymi kontrolowaniu naszych poczynań i naszego życia
duchowego. Możemy zorientować się, że wiara w jedynie słuszną władzę leży u podstaw
szowinizmu, rasizmu i totalitaryzmu. Możemy zrobić krok w kierunku świata, w którym
cenione będą wszelkie różnice, wolność i godność człowieka i zrealizować marzenie o
ludzkości swobodnie postępującej w zgodzie z samą sobą.