Ê


  

 


 
1. Omów sposoby obliczania PKB, PNB i PNN. Co mierzą te wielkości?
2. Czy PKB jest dobrym miernikiem dobrobytu społeczeństwa? Jakie inne mierniki są
stosowane dla oceny dobrobytu?
3. Zmiany wielkości konsumpcji w gospodarce: przedstaw różne stanowiska teoretyczne
(teoria keynesowska, dochodu permanentnego i cyklu życia).
4. Wpływ otwarcia gospodarki na wielkość produkcji i na wielkość zagregowanych
wydatków w tej gospodarce.
5. Co to jest pieniądz? Omów funkcje i rodzaje pieniądza.
6. Wpływ sterowania przez bank centralny stopą procentową na wielkość wydatków w
gospodarce. Jaki jest cel takich działań banku centralnego?
7. Rodzaje bezrobocia. Jak można oddziaływać na zmniejszanie różnych rodzajów
bezrobocia?
8. Omów poglądy "klasyków" i "keynesistów" w sprawie istnienia i przyczyn bezrobocia
oraz sposobów jego zwalczania.
9. Omów główne cechy modelu IS - LM. Jakie jest jego zastosowanie?
10. Wykorzystując model IS - LM przedstaw możliwe skutki polityki budżetowej/fiskalnej w
gospodarce zamkniętej.
11. Wykorzystując model IS - LM przedstaw możliwe skutki polityki pieniężnej/monetarnej
w gospodarce zamkniętej.
12. Omów istotę modelu AD-AS. Jakie jest jego zastosowanie?
13. Wykorzystując model AD-AS przedstaw reakcję gospodarki na szok podażowy.
14. Wykorzystując model AD-AS przedstaw reakcję gospodarki na szok popytowy.
15. Opisz typowy cykl koniunkturalny w gospodarce i wyjaśnij jego mechanizm.
16. Przedstaw tzw. krzywą Phillipsa i dyskusję dotyczącą zależności, jaką ona opisuje.
17. Czym jest stagflacja? Przedstaw przyczyny stagflacji wg modelu AD-AS.
18. Inflacja i bezrobocie są swoistymi "chorobami" gospodarki - która z nich jest, Twoim
zdaniem, bardziej dotkliwa, poważniejsza?
19. Wpływ oczekiwań na zachowania podmiotów gospodarczych. Hipoteza racjonalnych
oczekiwań.
20. Przedstaw główne korzyści społeczeństwa wynikające z prowadzenia handlu
zagranicznego.
21. Czy państwo powinno chronić rynek krajowy przed towarami z zagranicy ± przedstaw
argumenty "za" i "przeciw".
22. Omów istotę i podstawowe części bilansu płatniczego.
23. Przedstaw skutki zmiany kursu walutowego na gospodarkę.
24. Przedstaw różne ujęcia kursu walutowego - nominalny, realny, oparty na parytecie siły
nabywczej.
25. Omów skutki restrykcyjnej polityki budżetowej/fiskalnej w gospodarce otwartej.
26. Omów skutki ekspansywnej polityki pieniężnej/monetarnej w gospodarce otwartej.
27. Deficyt budżetowy i sposoby jego finansowania. Granice długu publicznego.
28. Podaj definicję wzrostu gospodarczego i omów sposób jego pomiaru.
29. Przedstaw podstawowe czynniki wzrostu gospodarczego, omów wybrany model wzrostu.
30. Przedstaw główne bariery wzrostu gospodarczego.
31. Przedstaw sposoby oddziaływania państwa na wzrost gospodarczy oraz pokaż ich
możliwe skutki.

1

 
32. Optymalny wybór konsumenta - model krzywych obojętności.
33. Elastyczność cenowa i dochodowa popytu jako narzędzie analizy zachowania
konsumentów na rynku produktu.
34. Efekty substytucyjny i dochodowy. Funkcja popytu skompensowanego.
35. Korzyści i niekorzyści skali w produkcji.
36. Funkcje produkcji. Izokwanta.
37. Krótkookresowe i długookresowe funkcje kosztów produkcji.
38. Koszty w ujęciu księgowym i ekonomicznym.
39. Analiza porównawcza konkurencji doskonałej i monopolu pełnego.
40. Maksymalizacja zysku firmy doskonale konkurencyjnej w krótkim i długim okresie.
Produkcja i popyt firmy na zmienny czynnik produkcji w punkcie optimum.
41. Równowaga firmy i gałęzi na rynku doskonale konkurencyjnym w krótkim i długim
okresie.
42. Wielkość produkcji maksymalizującej zysk i decyzje dotyczące zatrudnienia czynników
produkcji w monopolu. Społeczny koszt wykorzystywania siły monopolowej.
43. Różnicowanie cen w monopolu oraz sposoby wyznaczania ceny na produkt przez
monopolistę.
44. Konkurencja oligopolistyczna ± model Cournota i Stackelberga. Kartel jako przykład
strategicznych zachowań podmiotów ekonomicznych.
45. Konkurencja monopolistyczna ± maksymalizacja zysku w krótkim i długim okresie.
46. Popyt na czynniki produkcji. Równowaga na rynku czynnika w warunkach konkurencji
doskonałej, monopolu i monopsonu.
47. Gospodarstwo domowe w roli dostawcy pracy. Wielkość podaży pracy a zmiany płac.
48. Popyt na pracę i podaż pracy, równowaga na rynku pracy w warunkach doskonałej
konkurencji, monopsonu i przy istnieniu związków zawodowych.
49. Międzyokresowy model wyboru konsumenta. Rozkład oszczędności i konsumpcji w
czasie. Wpływ zmian stopy procentowej na decyzje gospodarstwa domowego.
50. Oddziaływanie ryzyka i niepewności na decyzje gospodarstwa domowego i rynki
ubezpieczeń.
51. Niesprawność mechanizmu rynkowego a decyzje sektora publicznego.
52. Monopol naturalny. Uzasadnienie dla regulacji monopoli naturalnych.
53. Wartość pieniądza czasie.
54. Efekty zewnętrzne i dobra publiczne jako przykłady zawodności rynku.
55. Ekonomiczne przesłanki prowadzenia wymiany międzynarodowej.
56. Strategiczne zachowanie producenta na rynku oligopolistycznym: decyzje cenowe i
niecenowe.
57. Oddziaływanie asymetrii informacji na decyzje podmiotów gospodarczych: negatywna
selekcja, pokusa nadużycia (ryzyko moralne), problem pryncypała - agenta.
58. Wykorzystanie teorii gier do analizy zachowań strategicznych. Równowaga Nasha.
Dylemat więźnia.
59. Teoria równowagi ogólnej.
60. Optimum Pareto.
61. Optymalny wybór konsumenta przy różnym układzie preferencji.

PROPONOWANA LITERATURA
˜
 
1. D.Begg, R.Dornbusch, S.Fisher, 
t.2. PWE, liczne wydania.
2. E.Czarny,   
, PWE, Warszawa 2006.
3. E.Czarny, E.Nojszewska,   
, PWE, Warszawa 2000.

2
4. D.Laidler, S.Estrin, '
  
, Gebethner i Ska, Prentice Hall 1991.
5. M.Rekowski,   
, WROKOPA Sp. z o.o., Poznań 2005.
6. P.Samuelson, W.Nordhaus, 
, PWN, Warszawa 1995.
7. R.Hall, J.Taylor,   
, PWN, Warszawa 2002.



1. B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk, '

   
, PWN,
Warszawa 1998.
2. H.Varian,   
 


 
, PWN, Warszawa 2005.
3. Inne podręczniki do mikroekonomii i makroekonomii na poziomie średnim, także w
języku angielskim, czy niemieckim.

































3
‘c Ê    !
"
 #$ 

%
& '
" (&
( 

s  
'(
 
'  
(

 ) * jest miarą całkowitego dochodu gospodarki

narodowej. Świadczy on o ilości dóbr i usług, na których zakup może sobie pozwolić
gospodarka jako całość.


'(
 
'  
(

 )'+' 
'  
(

* jest miernikiem całkowitych

dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju)
świadczenia usług przez czynniki produkcji. Produkt narodowy brutto jest równy PKB
skorygowanemu o dochody netto z tytułu własności za granicą.

,+'
' & 


'(

'  

 wytworzony w gospodarce. Oblicza się

go przez odjęcie amortyzacji od PNB w cenach bazowych. Dochód narodowy określa ilość
środków, jakie gospodarka może przeznaczyć na wydatki i inwestycje, o odłożeniu
odpowiedniej ilości środków na sfinalizowanie amortyzacji i utrzymanie istniejącego zasobu
kapitału na dotychczasowym poziomie.

PNB (DNB) w Dochód netto z Dochód netto z Amortyzacja

cenach własności za własności za
rynkowych granicą granicą

G
Podatki pośrednie

PKB w cenach PNN

I rynkowych Dochód
w cenach
rynkowych z tytułu czynszów

NX Dochód
narodowy Zyski
(DN)=PNN w
cenach bazowych Dochód z pracy
na własny
rachunek
C

Wynagrodzenie i
płace

Struktura PNB od Definicja PKB Definicja PNN Definicja Dochody

strony wydatków dochodu czynników
narodowego produkcji

  jest dobrym miernikiem zmian sytuacji gospodarczej kraju. Raczej nie używa się PNN
ze względu na dwuznaczności wynikające z trudności oszacowania amortyzacji.
    mierzy się w cenach bieżących, tj. takich, które istniały w okresie, gdy
osiągano składające się na PNB dochody.

4
s     - (  &     + 
. + ± koryguje nominalny PNB o skutki
inflacji i wyraża go w cenach istniejących w pewnym okresie, najczęściej określanym jako
rok bazowy lub podstawowy.
s   
 
 jest to realny PNB podzielony przez liczbę mieszkańców kraju.

c !   & 
 '
 
  '

(  .  
$ / 
 
"
 '  '

($

Odpowiedź na drugą cześć pytania znajduje się w pytaniu 1


'(
 
&  
(

 ) Gross Domestic Product ± GDP* jest miarą wielkości

produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowanie na terytorium danego kraju,
niezależnie od tego kto jest ich właścicielem.

Może być mierzony albo w cenach rynkowych (zawierających podatki pośrednie nakładane
na dobra i usługi), albo w cenach bazowych (uzyskiwanych przez producentów, czyli
z pominięciem podatków pośrednich). Wyższa stopa podatków powoduje, że wzrasta wartość
produkcji w cenach rynkowych, gdy fizyczne rozmiary produkcji nie zmieniają się.
W związku z tym bardziej uzasadnione jest mierzenie PKB w cenach bazowych.

Są trzy równorzędne metody mierzenia PKB (powinny prowadzić do tego samego wyniku).
Można go mierzyć:
- jako sumę wartości dodanej w procesie produkcji,
- jako sumę dochodów czynników wytwórczych (łącznie z zyskami),
- jako sumę wydatków na dobra finalne.

Formuła obliczania PKB w cenach rynkowych (PKBr): C ± konsumpcja,

PKBr = C + I + G + X ± M I ± inwestycje,
G ± wydatki państwa,
Formuła obliczania PKB w cenach bazowych (Y): X ± eksport,
Y = C + I + G + X ± M ± Te M ± import,
Te ± podatki pośrednie

Nominalny PKB mierzy się w cenach bieżących, czyli takich, które istniały w okresie, gdy
osiągano składające się na PKB dochody.
Realny PKB mierzy się w cenach stałych. Wyraża on PKB w cenach istniejących w jednym
z okresów (roku bazowym). Chcąc przejść od nominalnego do realnego PKB powinniśmy
zastosować wskaźnik odzwierciedlający zmiany cen wszystkich dóbr ± tzw. deflator PKB
(a nie wskaźnik cen detalicznych =˜).
PKBrealne = PKBnominalne / deflator PKB
Gdy ceny rosną, zmiana PKB w ujęciu realnym jest mniejsza, niż w nominalnym.

* PKB należy do grupy prostych mierników fizycznych rozmiarów produkcji wytworzonej

w gospodarce. Roczna zmiana jego poziomu informuje o tempie wzrostu gospodarczego.
Podobnie jak w przypadku dokumentów finansowych przedsiębiorstwa, mogących ukrywać
co najmniej tyle samo, ile ujawniają, rachunek PKB i kategorii pokrewnych powinniśmy
interpretować z dużą dozą ostrożności.
Powszechne stosowanie wskaźnika PKB bywa krytykowane, gdyż nie uwzględnia on różnic
cen w poszczególnych krajach (co w pewnym stopniu jest niwelowane przez liczenie

5
parytetem siły nabywczej), nie odzwierciedla zróżnicowania dochodów w społeczeństwie ani
ich dystrybucji (jest np. tym większy im więcej wydaje się na zbrojenia), a także nie wskazuje
na jakość usług, szczególnie państwowych.
Dane do PKB są często zbierane tanim kosztem, jako efekt uboczny zeznań podatkowych
i informacji gromadzonych przez urzędy skarbowe. W konsekwencji PKB nie obejmuje wielu
istotnych aspektów działalności gospodarczej.

* PKB nie obejmuje:

›c ;Szarej strefy´ ± ponieważ dane dotyczące PKB oparte są na danych podatkowych.
Dlatego opracowuje się różne metody pomiaru wielkości ;szarej strefy´, np. śledzenie
obiegu dużych banknotów, wydatków poszczególnych osób, wykrywanie korelacji
(np. Maria Lacko ± stała relacja między zużyciem energii a 2 czynnikami: poziomami
rzeczywistych dochodów i pogodą). Szara strefa jest szczególnie duża w krajach
posocjalistycznych i kilku krajach basenu Morza Śródziemnego o długich tradycjach
unikania przez obywateli płacenia podatków
›c Dochodów majątkowych netto z własności za granicą ± dlatego w wielu krajach
powinno się raczej mierzyć PNB (produkt narodowy brutto, dochód narodowy brutto,
u 

 
  ˜). Jest to PKB skorygowane o sumę dochodów
majątkowych netto z własności za granicą osiąganych przez obywateli danego kraju,
czyli miernik całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju,
niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji.
›c Amortyzacji ± uwzględnia ją produkt narodowy netto (dochód narodowy). Dochód
narodowy określa ilość środków, jakie gospodarka może przeznaczyć na konsumpcję
i inwestycje po odłożeniu odpowiedniej ilości środków na sfinansowanie amortyzacji
(zużycia zasobów kapitału) i utrzymanie kapitału na istniejącym poziomie. To PNB
skorygowane o amortyzację. Jednak wielkość zużycia trudno precyzyjnie ustalić.
Stosowanie PNB pozwala uniknąć dyskusji o amortyzacji.
›c Istotnych, pożądanych społecznie czynników podnoszących poziom dobrobytu
społecznego takich jak czas wolny, porządki domowe, hobby - i związanego z nimi
nierejestrowanego zatrudnienia.
›c Przykrych efektów ubocznych działalności człowieka takich jak hałas,
zanieczyszczenie środowiska i korki drogowe. (Financial Times: azjatyckie tygrysy,
gdy to uwzględnimy, mogą stać się azjatyckimi ślimakami).
Powyższe trzy czynniki nie są jednak przedmiotem obrotu rynkowego, więc trudno je
mierzyć.

Jeśli od tradycyjnego PNB odjęlibyśmy wartość produktów zwiększających uciążliwość

życia, a dodalibyśmy wartość dochodów nierejestrowanych i produktów nieprzechodzących
przez rynek, otrzymalibyśmy zmodyfikowane PNB, który byłby bardziej precyzyjnym
miernikiem dóbr i usług wytworzonych w gospodarce. Mierzenie go byłoby jednak bardzo
trudne i kosztowne. Dlatego PNB pozostaje najbardziej powszechnie stosowanym miernikiem
działalności gospodarczej. Choć daleki od ideału, PNB jest najlepszą z miar jakimi
dysponujemy przy systematycznej ocenie sytuacji gospodarczej.

6
4 0  #( & '
 1
 '

2 




 c)

  '+'(
 
  (2 * c

Keynes w celu opisania wielkości produkcji w gospodarce stworzył model zagregowanych
wydatków. Przyjął iż ceny i płaca są stałe, istnieją maszyny i zasoby naturalne
niewykorzystane, bezrobotni szukają pracy- istnieją wolne moce produkcyjne. Przyjął dwa
rodzaje okresów czasowych w których gospodarka może funkcjonować. W długim okresie
istnieje możliwość rozbudowy potencjału gospodarki, natomiast krótki okres jest
niewystarczający do rozbudowy zdolności produkcyjnych. W takiej gospodarce wielkość
PKB zależy wprost od wielkości popytu (planowanej wartości zagregowanych wydatków).
W skrajnie uproszczonej gospodarce keynsowskiej planowane zagregowane wydatki na dobra
finalne (AE) składają się z: planowanych wydatków na konsumpcę gospodarstw domowych
(C) i wydatków na inwestycje prywatnych przedsiębiorstw (I).
AE=C+I
W celu opisania planowanych wydatków na konsumpcję Keynes wprowadził funkcję
konsumpcji opisaną wzorem:
Cpl=KSK*Yd+Ca
Cpl ± planowana konsumpcja; KSK-krańcowa skłonność do konsumpcji (parametr
informujący jaką część dodatkowej porcji dochodu gospodarstwa domowe przeznaczają na
zwiększenie konsumpcji; Ca ± konsumpcja autonomiczna (niezależna od ielkości dochodów).
Dla różnych wielkości dochodów do dyspozycji Yd funkcja konsumpcji ukazuje wielkość
planowanej konsumpcji C pl.

Warto zauważyć, że na powyższym wykresie zmiany poziomu dochodu gospodarstw

domowych powodują przesunięcia wzdłuż wykresu konsumpcji, natomiast zmiany wielkości

7
posiadanego majątku (wywołane np. krachem na giełdzie V, czy dobrą koniunkturą ) oraz
oczekiwanego poziomu dochodów i cen przesuwają cały wykres.
Zjawisko to nazywamy efektem majątkowym (bogactwa). Polega ono na przesunięciu
wykresu konsumpcji w górę (dół), pod wpływem wzrostu (spadku) zasobów majątkowych
gospodarstw domowych i zwiększenia (spadku) wydatków na każdym poziomie
rozporządzalnych dochodów osobistych.
W teorii keynesowskiej na przesunięcie całego wykresu funkcji konsumpcji wypływ może
także mieć podaż kredytów na cele konsumpcyjne. Podaż ta może wzrosnąć gdy stopy
procentowe w gospodarce zmaleją, lub gdy zwiększy się baza monetarna i wzrosną rezerwy
gotówkowe systemu bankowego. W takiej sytuacji ludzie przy każdym poziomie dochodów
będą wydawali więcej, gdyż będą mieli atrakcyjniejsze warunki na przyszłą spłatę swoich
zobowiązań.
Pozostałą, nieskonsumowaną część dochodów gospodarstwa przeznaczają na oszczędności.
Funcję oszczędności można opisać wzorem:
Spl=KSO*Yd ± Ca gdzie KSO to krańcowa skłonnść do osczędzani i KSK+KSO=1
W uproszczonym modelu gospodarki keynesowskiej przyjąć także można, że poziom
inwestycji przedsiębiorstw prywatnych (I) nie jest uzależniona od wielkości rozmiarów
produkcji (Y) i dochodów do dyspozycji (Yd ). Innymi słowy wielkość inwestycji
planowanych traktowana jest jako stała.

' #3
'(&

 
 

8
Z połączenia powyższych wykresów otrzymujemy tzw. krzyż keyensowski (str. 389, Czarny),
który przedstawia stan krótkookresowej równowagi w gospodarce. Punkt przecięcia się linii
45 stopni z linią planowanych zagregowanych wydatków AEpl opisuje taką wielkość
produkcji w gospodarce, przy której planowane wydatki zrównują się z rzeczywistą
wielkością produkcji. Taki punkt jest tylko jeden.

:



 &
 

9
W swojej teorii Keynes wprowadził także tzw. mnożnik. W sytuacji, gdy np. inwestyce
przedsiębiorstw zwiększą się o ãI, to prędzej czy później produkcja w gospodarce także
wzrośnie o taką samą wartość (tak działa gospodarka keynesowska ± są w niej wolne moce
produkcyjne, a ceny są stałe). Odpowiednio wzrastają zatem także dochody, wartość
produkcji bowiem równa się wartości dochodów właścicieli czynników produkcji. Część z
tych dodatkowych dochodów (wyznaczona przez KSK) znowu zmienia się w popyt. Za
dodatkowe dochody gospodarstwa domowe chcą kupić nowe dobra konsumpcyjne, co prędzej
czy później powoduje wzrost produkcji przedsiębiorstw i tak dalej. Jak łatwo zauważyć,
początkowy wzrost inwestycji o ã I doprowadził do większego wzrostu produkcji. Tak
właśnie działa mnożnik keynesowki. Opisać go można wzorem M=ãY/ãI=1/(1-KSK)
(wyprowadzenie na str. 394).

Do opisywanego modelu wprowadzić można jeszcze trzecią część planowanych

zagregowanych wydatków AEpl ± wydatki państwa Gpl, finansowane z: Te (podatki
pośrednie), NT (podatki bezpośrednie netto, czyli podatki bezpośrenie pomniejszone o
transfery dla gospodarstw domowych) i D (dochody państwa z tytułu właności).
AEpl=C pl+Ipl+Gpl
Wydatki państwa podlegają podobnych mechanizmom mnożnikowym jak wyżej opisany
przykład. W gospodarstwie z państwem gospodarstwa domowe muszą jednak płacić podatki,
przez co ich KSK jest niższe. W efekcie mnożnik w gospodarce z udziałem państwa jest
niższy niż w poprzednik wypadku:
M¶=1/(1-KSK¶) < 1/(1-KSK)=M,
Gdzie KSK¶=KSK*(1-podatek t)

m 
'+'(
 
  (2  

10
Obydwie te teorie są ze sobą blisko spokrewnione.
Teoria dochodu permanentnego została sformułowana przez Miltona Friedmana, a jej
punktem wyjścia są dwie przesłanki: dochody ludzi są zmienne w czasie oraz ludzie nie lubią,
aby ich konsumpcja wykazywała wahania. Zgodnie z tą teorią wielkość konsumpcjiw danym
okresie zależy od poziomu dochodu permanentnego czyli przeciętnego, długookresowego
dochodu gospodarstw domowych, nie zaś od wysokości ich dochodu w tym samym okresie.
Przy zwiększeniu się dochodów ludzi będą oni woleli zaoszczędzić dodatkową porcję
gotówki na przyszłą konsumpcję (w okresach, kiedy będą np. zarabiali mniej), a nie
przeznaczą jej na zakupy w danym okresie. Jedyną sytuacją, gdy zwiększą swój ogólny
poziom konsumpcji, będzie sytuacja, gdy uznają oni, że zwiększenie się dochodów ma
charakter długoterminowy, a nie tylko przejściowy (np. premia, 13 pensja, itp.).
Teoria cyklu życia została sformułowana przez Franco Modiglianiego i Alberta Ando i jest
bardzo zbliżona do teorii dochodu permanentnego. Teoria cyklu życia sugeruje, że ludzie
starają się przewidzieć skumulowaną wysokość swoich dochodów w ciągu całego życia,
tworząc długookresowe plany konsumpcji. Zgodnie z tym poglądem wielkość bieżącej
konsumpcji rzeczywiście zależy od poziomu dochodu permanentnego, lecz ± inaczej niż u
Friedmana ± znacznie się waha. Na przykład wieloletnie oszczędzanie w młodości umożliwia
niektórym po latach zwiększenie konsumpcji.

 ' . 

 '
 #3
'(& #3

 + '

& '
 

Aby zrozumieć istotę teorii zagregowanych wydatków radzę zapoznać się uprzednio
z pytaniem nr 3. Ten temat będzie jego rozwinięciem o gospodarkę otwartą.
Obok planowanej konsumpcji C pl, planowanych prywatnych inwestycji Ipl oraz planowanych
wydatków państwa Gpl czwartą częścią planowanych zagregowanych wydatków w
gospodarce otwartej są planowane zakupy zagranicy, czyli krajowy eksport Xpl. Dzięki temu,
że kraj eksportuje towary jego produkcji rośnie, a pracownicy dysponują większym
dochodem do dyspozycji na przyszłą konsumpcję. Z drugiej strony mamy także import Zpl,
który pomniejsza planowane zagregowane wydatki w danym kraju. Sytuację tę opisać można
wzorem:
AEpl = Cpl + Ipl + Gpl + Xpl ± Zpl = Cpl + Ipl + Gpl + NXpl, gdzie
NXpl ± eksport netto, czyli bilans handlowy (X ± Z).

Podobnie jak planowane prywatne inwestycje Ipl, takżę planowany eksport Xpl można uznać
za wielkość stałą/autonomiczną. Wielkość ta nie zależy bowiem od poziomu produkcji w
kraju, a od popytu za granicą. Z kolei import Zpl będzie zmieniał się proporcjonalnie do zmian
wielkości produktu krajowego brutto Y. Tempo tych wahań jest wyznaczone przez krańcową
skłonność do importu KSI, zgodnie ze wzorem Zpl=KSI*Y.

Wpływ handlu zagranicznego na poziom produkcji obrazuje poniższy rysunek.

11
Pojawienie się ekxportu, który uznajemy za wielkość autonomiczną, powoduje równoległe
przesunięcie linii AEpl i uruchamia procesy mnożnikowe [dla gospodarki otwartej mnożnik
M³ = 1/(1-KSKµ+KSI]. W efekcie zmiana wielkości produkcji odpowiadającej równowadze
ãYE okazuje się stosunkowo duża i wynosi ãYa.
Na powyższym rysunku w podpunkcie b) widać natomiast wpływ importu na zagregowane
wydatk. W gospodarce otwartej część planowanych wydatków konsumpcyjnych równa
KSI*Y trafia za granicę. Funkcja konsumpcji Cpl zmienia swoją pierwotną postać na C³pl =
(KSKµ ± KSI)*Y + Ca. Skoro KSI jest liczbą dodatnią, to nachylenie nowej linii opisanej
funkcją konsumpcji będzie mniejsze. Na powyższym rysunku w podpunkcie b) powoduje to
spadek produkcji o ãYb.

O tym, czy otwarcie gospodarki spowoduje wzrost czy spadek produkcji decyduje różnica
pomiędzy przyrostem produkcji wywołanym eksportem (ã Ya), a spadkiem produkcji
wywołanym importem (ãYb), zatem jest to różnica ãYa - ãYb.

c

4 !
& 
  "'$Ê%(& 
'&   "' 

˜

 jest to powszechnie akceptowany środek wymiany, którym dokonujemy płatności za
dostarczone towary, dobra, wykonywane usługi. Najczęściej wymienia się następujące jego
cechy:
›c Akceptowalność
›c Rzadkość
›c Transferowalność
›c Trwałość
›c Podzielność
›c Standaryzacja
›c Płynność
›c Rozpoznawalność

Funkcje:

12
 ›c Środek wymiany ± pośrednictwo w transakcjach, w których dochodzi do
równoczesnego wzajemnego przekazania towar i pieniądza pomiędzy uczestnikami
wymiany. Dzięki sprzedaży towarów lub usług otrzymujemy pieniądze, które
następnie możemy wymienić na inne potrzebne nam dobra, nie musimy, tak jak to
jest w przypadku wymiany barterowej szukać posiadacza potrzebnego nam towaru,
który zechce wymienić go na nasz towar.
›c Miernik wartości towarów (jednostka obrachunkowa)± dzięki istnieniu pieniądza
pojawia się kategoria ceny, która jest niczym innym jak wartością dobra wyrażoną w
pieniądzu. Stosowanie wspólnej jednostki obrachunkowej w wysokim stopniu
upraszcza życie gospodarcze.
›c Środek płatniczy ± ta funkcja wiąże się z jego zdolnością do regulowania różnych
zobowiązań z tytułu zaciągniętego kredytu, płacenia należnego podatku, kary
pieniężnej itp. Ta funkcja przyczyniła się do rozwoju systemu kredytowo-
pożyczkowego, co jest siłą napędową rozwoju gospodarczego (bez kredytów
przeważająca ilość projektów inwestycyjnych nie mogłaby być sfinansowana). 
›c Środek tezauryzacji (gromadzenie pieniądza jako skarbu) ± podstawą tej funkcji
pieniądza jest zaufanie: jako nabywcy wierzymy, że pieniądze zachowują wartość.
Skłonność do tezauryzacji zależy od stopnia stabilizacji jego siły nabywczej.
Tezauryzujemy go np. w złocie lub oddajemy do banku, gdy stopa procentowa od
depozytów terminowych kompensuje postępującą utratę wartości pieniądza w
związku ze wzrostem cen rynkowych.
›c Środek wymiany międzynarodowej ± pieniądz może być środkiem rozliczeń
międzynarodowych ± tę funkcję spełniają zazwyczaj pieniądze krajów wysoko
rozwiniętych, posiadających stabilną walutę. 

Rodzaje pieniądza:
›c Pełnowartościowy (koszt wytworzenia jest równy wartości nominalnej)
- kruszcowy
- niekruszcowy
›c Podwartościowy (wartość nominalna jest wyższa niż koszt wytworzenia)
- kruszcowy
- symboliczny: skarbowy gotówkowy (efekt emisji przez władze monetarne: bilony,
banknoty) i kredytowy bezgotówkowy (czekowy, potencjalny)

Inny podział:
›c Pieniądz zdawkowy (gotówkowy) ± kruszcowy, metalowy (monety), papierowy
(banknoty)
›c Pieniądz rozrachunkowy (bezgotówkowy) ± czeki, weksle, obligacje, bony, karty
płatnicze i kredytowe, pieniądz elektroniczny
›c Pieniądz międzynarodowy


Źródło:notatki z Finansów i Rynków finansowych; Samuelson, Nordhaus 

 
PWN 2004





13
Ö  ' .  


    

  
 
 
"   #3
 '
 '
 /& 
 
+'.( 

 $ 



 
 
 + jest jednym z najstarszych a jednocześnie jednym z najbardziej
kontrowersyjnych narzędzi oddziaływania banku centralnego na gospodarkę. Sprowadza się
ona w istocie do inicjowanych przez bank centralny zmian w tzw. oficjalnych stopach
procentowych (stopy dyskontowej, redyskontowej, lombardowej, referencyjnej) lub do
oddziaływania na poziom rynkowych stóp procentowych (określają oprocentowanie kredytów
i depozytów pomiędzy bankami) poprzez operacje otwartego rynku .Wysokość stóp
procentowych w Polsce ustala Rada Polityki Pieniężnej (RPP), powstała w 1998 roku przy
Narodowym Banku Polskim (NBP). Jednym z głównych celów RPP oraz NBP jest dbanie o
stabilność polskiej waluty, a więc m.in. utrzymywanie w ryzach poziomu inflacji. Jednym z
instrumentów, które temu służą, są obniżki lub podwyżki krótkoterminowych stóp
procentowych.
:
 
 
 ã
 !, opłata za użyczenie funduszów na dany okres; stosunek
sumy pieniężnej płaconej w określonym czasie za wykorzystanie pożyczonego kapitału
pieniężnego do wielkości sumy tego kapitału. Oznacza ona cenę, jaką płaci pożyczkobiorca
za korzystanie z pieniędzy pożyczkodawcy, czyli jest jednostką ceny świadczonej usługi.
Wysokość stopy procentowej uzależniona jest w długim okresie od stopy zysku, w krótkim
zaś - od popytu i podaży kapitału pożyczkowego.

   - oficjalne oprocentowanie

 
 ± stopa nominalna pomniejszona o wartość inflacji.
przy wyliczaniu oprocentowania kredytów i depozytów (ich stóp procentowych) banki
posługują się 
 " '
")("), której wartość ustalana jest indywidualnie w
banku - na ogół w oparciu o stopy rynkowe.

Istnieją cztery główne stopy procentowe ustalane przez RPP :

›c
%
 &
›c 
'
›c ' 

›c
' 
.

Kierunek prowadzonej przez NBP polityki określają przede wszystkim zmiany wysokości
stopy referencyjnej.  
 ' 
 &

' & NBP wyznaczają pasmo
wahań stóp, procentowych overnight na rynku międzybankowym. :
  
' to
koszt pozyskania pieniądza w NBP, a więc pokazuje ona górny pułap wzrostu rynkowych
stóp overnight. :
 ' 
 NBP wyznacza oprocentowanie depozytu w NBP, a więc
określa dolny pułap spadku rynkowych stóp overnight. Ostatnia ± 
 
' 
, nie
jest instrumentem służącym walce z inflacją, lecz służy kreowaniu polityki NBP wobec
banków ± jest to cena, za jaką NBP odkupuje weksle od banków na rynku.


'    
 

 " + zalicza się do ilościowych instrumentów
polityki pieniężnej banku centralnego. Określa ona, ile procent od każdej złotówki
zdeponowanej na rachunkach a vista lub terminowych banki komercyjne muszą przekazać na
swój rachunek w banku centralnym lub utrzymywać je w swojej kasie w formie zapasów
gotówki. W praktyce można spotkać się z różnymi sposobami odprowadzania rezerw na
rachunek w banku centralnym. Różnice dotyczyć mogą podstawy naliczania rezerw,

14
wysokości stopy, oprocentowania środków utrzymywanych w formie rezerw i miejsca
gromadzenia środków.

Sterowanie przez bank stopami kredytowymi wywiera duży wpływ na wielkość wydatków w
gospodarce. Wahania stóp wpływają na sferę realną poprzez decyzje inwestorów jak i
konsumentów. Inwestorzy są jednak bardziej wrażliwi na zmiany stóp niż konsumenci.
'


 
 
 +1
›c Podnosi koszt kredytów bankowych, co powoduje ograniczenie zapotrzebowania na
kredyt zarówno ze strony przedsiębiorstw, jak i gospodarstw domowych
›c Zmniejsza skalę prowadzonej działalności gospodarczej (przedsiębiorstwa realizują
jedynie najbardziej opłacalne inwestycje, co oznacza spadek inwestycji) oraz
ogranicza wydatki gospodarstw domowych, które są bardziej skłonne oszczędzać,
›c Hamuje wartość sprzedaży detalicznej,
›c Może przyczynić się do ograniczenia tempa wzrostu PKB.

: ' 
 
 
 +1
›c Obniża koszt kredytów bankowych, co powoduje zwiększony popyt na kredyt za
strony przedsiębiorstw i gospodarstw domowych,
›c Stymuluje aktywność gospodarczą oraz przyczynia się do wzrostu inwestycji,
›c Zachęca gospodarstwa domowe do zwiększonej konsumpcji kosztem oszczędności,
›c Przyczynia się do wzrostu wartości sprzedaży detalicznej,
›c Odpowiedni ich poziom może przyczynić się do pobudzenia tempa wzrostu PKB.

Jedną z podstawowych zasad ekonomii i polityki ekonomicznej gospodarki rynkowej jest

jednak dbanie o to, aby realna stopa procentowa była dodatnia. Stopa procentowa realna może
być dodatnia jedynie wówczas, gdy stopa nominalna jest wyższa od stopy inflacji. Oznacza to
więc, że podstawowym czynnikiem określającym poziom nominalnej stopy procentowej jest
poziom inflacji.
,'
 
 & 
 
 
 & :
1) w przypadku depozytów i lokat, że istnieją zachęty do oszczędzania, gdyż nominalny
dochód z odsetek w danym okresie jest wyższy niż występujący w tym okresie wzrost cen;
zachęty te są tym większe, im dodatnia stopa realna jest wyższa.
2) w przypadku zaciągania kredytów, że kredytobiorca za wcześniejsze (przed
zgromadzeniem własnego kapitału) zaspokojenie swoich potrzeb ponosi pewne dodatkowe
koszty i że są one nie mniejsze niż wzrost cen, jakiego kredytobiorca uniknął korzystając z
kredytu; dodatkowo koszty te powinny pokrywać wartość usługi wyświadczonej przez bank.

/ # 
 
& 
 (&  to dla posiadaczy wolnych środków pieniężnych oznacza to
brak motywacji do oszczędzania i silne zachęty do wydawania pieniędzy w celu uniknięcia
strat, gdy odsetki nie pokrywają wzrostu cen. Natomiast dla kredytobiorców oznacza to
dodatkową korzyść (premię) gdyż nabycie na kredyt pozwala bowiem uprzedzić wzrost cen, a
więc zaoszczędzić różnicę pomiędzy nowym poziomem cen a kwota (nominalną)
oprocentowania kredytu .

 
 
 
 +
'
    

 oddziałuje na poziom i
strukturę stóp procentowych w taki sposób, aby osiągnąć pożądany stopień realizacji tzw.
ostatecznych celów polityki gospodarczej, za które uznawane są zwłaszcza wskaźniki inflacji
oraz wzrostu gospodarczego. Osiągnięcie określonego poziomu stóp procentowych

15
traktowane jest jako tzw. cel pośredni, mogący spełniać kluczową rolę w realizacji celu
ostatecznego. Często polityka stóp procentowych realizowana jest w kontekście innych
narzędzi polityki pieniężnej takich jak zmiany poziomu rezerw obowiązkowych, bezpośrednia
kontrola akcji kredytowej banków, zmiany wielkości tzw. kwot redyskontowych i innych,
które rzutują na jej przebieg i skuteczność. Zmiany stóp procentowych banku centralnego są
odbierane jako zapowiedź przyszłych decyzji mogących zdecydowanie zmienić klimat
gospodarczy.

Stopa procentowa jest jednym z istotnych czynników wpływających na zachowania

przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Władze publiczne powinny przywiązywać
szczególną uwagę do jej poziomu. powinny dążyć do tego, aby stopa procentowa
ukształtowała się na poziomie pozwalającym na efektywną alokację zasobów finansowych
kraju. Zbyt niska ± nie zapewnia odpowiedniej mobilizacji oszczędności oraz zadowalającej
selekcji inwestycji z punktu widzenia ich efektywności; zbyt wysoka ± nadmiernie hamuje
konsumpcję i inwestycje.


] c
c  
 c  c c c c c

c c 
c


c 
c
›c c

cc

c
 c

c ezrobocie frykcyjne (przejściowe) - jest rezultatem ruchu zatrudnionych na rynku pracy; dotyczy ludzi
zmieniających zawód, pracę, migrujących z/do innej miejscowości; jest to bezrobocie krótkotrwałe i
związane z sytuacją osoby a nie sytuacją na rynku pracy

c ezrobocie strukturalne ± wynika z nieaktywności struktury podaży siły roboczej i popytu na nią na
rynku pracy, obejmuje tych wszystkich bezrobotnych, którzy utracili pracę w wyniku szybkich zmian
strukturalnych zachodzących w gospodarce, za w/w zmianami nie nadąża szkolnictwo zawodowe i
ogólne; występuje także, gdy zasoby kapitałowe są niewystarczalne dla zatrudnienia zasobów pracy;
problemem jest jego długookresowość i wymaga zmiany kwalifikacji.

c Bezrobocie sezonowec c c c c 
c 
c c
 c  c c c

c c

  c

c Bezrobocie technologicznec c
c
cc 

c
 
c

c 

 
c  c
 c cc   c   

!c
"
c
ccc
c
cc

cc
 cc
  c 

 c 
 cc 
c
c


c  
c

cc
 

c

c Bezrobocie koniunkturalnec c #c c 
c c
 c
c
 c  c c
$c #c 

c


c   c

$
 !c"

ccc c#c

c c 
 c 
c c  !c c 
 c

c 
 c c 


c 
c
c $
$
c c c  c


c$
$
c  c

c Bezrobocie dobrowolnec c$c$c 
 c$
c  c
c

c c  c cc c  c%
$c
c cc
# &

c Bezrobocie przymusowe c $c $c 
$
c   c
c 
c
c cc c  c%$ c
 c  &

c Bezrobocie cyklicznec c $c  c $
$ c 
c 
c $
c
  c
c c  

c  
c 
 c $c
c c



c  c  

16
›c c

cc
c 
c

c Bezrobocie krótkookresowec cc'c

 c$
c
 

 c

c Bezrobocie średniookresowec cc'cc()c

 c$
c
 

c

c Bezrobocie długookresowec c
c$c
  c$
c  cc*cc
()c 

 c c 

#
+c 
c c $
$
c # #c 
c
#
c 

c $
c   c c



c 
c c c

 

c

c Bezrobocie długotrwałec cc(c c
›c c c
c

c Bezrobocie jawne (rejestrowane)c c $c 

c $
$ c

   cc
 c 

c Bezrobocie ukrytec c
 c

$c$c cccc
 cc

  +c
cc$
$c $cc

c
c  c
c c


$c
c c 


c
 
 ,c  c #
c c 
c
%
 c cc  c
c c
 c

  
&!
›c
c

c Bezrobocie całkowite c$ c

c

c
 $

c Bezrobocie częściowe c $
$c
c
 

c  
c $c c

#c

c



c Bezrobocie odłożone w czasiec c


c
c  
 c  
,c c


c   
c


c
 c
c c #

c


$
 c  c
$

c 
c 
+c 

c  c
c c

 

c
 c


c  
cc c-



c Bezrobocie globalnec c $c #c $
$
c  c c c
 c$
c
ccc

: c
c 
c
Zwalczanie bezrobocia musi być oparte na dwóch filarach: na wspieraniu tych, którzy mogą
tworzyć miejsca pracy oraz tych, którzy je mogą zapełnić. Podstawą tworzenia efektywnych
programów musi być rzetelna wiedza o gospodarce oraz rynku pracy, jak również potrzebach
przedsiębiorców i bezrobotnych na określonym obszarze działania. Dlatego systemy
zwalczania bezrobocia, powinny oferować, oprócz wiedzy teoretycznej i obiektywnej,
aktualnej informacji, dostęp do doświadczenia i praktycznych rozwiązań rzeczywistych
problemów. Ponadto powinny one mieć na celu wyrabianie w ludziach odpowiedzialności za
siebie oraz współodpowiedzialności za wspólnotę.
Z uwagi na wielką różnorodność potrzeb przedsiębiorców i osób poszukujących pracy
organizacja systemu zwalczania bezrobocia powinna mieć charakter sieci integrującej
administrację publiczną, organizacje pozarządowe oraz wolontariuszy: osoby fizyczne i
prawne, posiadającej i wykorzystującej wspólną infrastrukturę materialną i niematerialną,
umiejącą dotrzeć do potrzebujących wsparcia.

c 'spieranie przedsiębiorców
Skuteczna, tzn. zapobiegająca likwidacji i wspomagająca tworzenie miejsc pracy pomoc dla
przedsiębiorców musi uwzględniać ich rzeczywiste potrzeby - w konkretnym sektorze
gospodarki oraz konkretnej lokalizacji. Ponadto sposoby pomocy muszą być dopasowane do
natury jej odbiorcy, uwzględniać fakt, iż większość z nich to małe firmy o niewielkich
aktywach, zmuszone minimalizować swoje koszty, borykające się z problemami
finansowymi, walczące o zachowanie płynności, potrzebujące przede wszystkim doradztwa
podatkowego, finansowego i prawnego, w zakresie marketingu i handlu. Widoczny wpływ na
niepowodzenia polskich przedsiębiorstw ma brak wiedzy i umiejętności menedżerskich,
objawiający się przecenianiem własnych możliwości oraz niedocenianiem znaczenia uczenia

17
się, poznawania otoczenia, zmian i długookresowej perspektywy.
Zgodnie z dokumentem Rządu RP, określającym formy jego pomocy dla małych i średnich
przedsiębiorstw (MSP), głównym celem jego polityki wobec MSP do 2002 r. było
kształtowanie warunków dla tworzenia i pełnego wykorzystania potencjału rozwojowego tych
przedsiębiorstw. Do podstawowych form pomocy MSP należą: usługi doradcze (bezpłatne i
odpłatne), refundacje kosztów szkoleń oraz konferencje informacyjne. Wyniki niektórych
badań pokazują jednakże, że tylko część przedsiębiorców (mniej niż 30%) jest zdania, iż
potrzebuje łatwo dostępnego doradztwa w takich zagadnieniach jak: kredyty,
przygotowywanie planów biznesu, zarządzanie, organizacja i marketing. Główną troską
przedsiębiorstw jest przetrwanie w zmieniających się warunkach. Wzrasta ciągle konkurencja.
W sytuacji zwolnionego rozwoju gospodarczego kraju, wzrostu kosztu usług publicznych,
wzrastającego bezrobocia i spadku siły nabywczej ludzi, firmy konkurują przede wszystkim
obniżaniem cen, co prowadzi do pogarszania ich płynności finansowej i ograniczenia
potencjału rozwojowego. Problemem jest niedostateczna podaż kapitału inwestycyjnego oraz
obrotowego dla podmiotów gospodarczych w ich początkowych fazach rozwoju. Kiedy nie
mają żadnej historii i wiarygodności kredytowej, na dogodnych dla nich warunkach (koszt
kapitału, okres kredytowania, zabezpieczenia pożyczek i wielkość kapitału). Jedną z
najczęściej wymienianych barier w działalności przedsiębiorcy jest brak tanich kredytów i
systemu poręczeń bankowych. Dlatego podstawowym zadaniem jest stwarzanie warunków do
obniżania kosztów działania przedsiębiorstw, zwłaszcza zaraz po ich powstaniu. Małe firmy
potrzebują pomieszczeń wyposażonych w infrastrukturę niezbędną do ich funkcjonowania,
dostępnych po umiarkowanych cenach, jak również taniego kapitału. Zdolność firm do
przetrwania na rynku można zwiększyć m.in. poprzez powiększenie umiejętności
przedsiębiorców zarządzania finansami, wykorzystywania efektu skali oraz efektu zakresu w
dziedzinie zaopatrzenia i sprzedaży dzięki współpracy firm i unikaniu niepotrzebnej,
niszczącej je konkurencji. W działalności gospodarczej jest miejsce na współpracę i
konkurencję. Firmy potrzebują pracowników o odpowiednich kwalifikacjach i
umiejętnościach, zdolnych do tworzenia wartości dodanej na zmiennym rynku, zarówno w
okresach koniunktury, jak i recesji, oraz źródeł taniego kapitału obrotowego i finansowego.
Przedsiębiorstwom potrzebne są niekonwencjonalne, skuteczne rozwiązania ich problemów.
Potrzebne są twórcze pomysły działań. Wartość takich pomysłów winna być mierzona liczbą
miejsc pracy, uratowanych od zagłady i utworzonych.

c 'spieranie bezrobotnych
Jak pokazuje doświadczenie, związane np. z realizacją programów pożyczek dla zwalnianych
pracowników górnictwa i hutnictwa, tylko bardzo niewielki odsetek pracowników wykazuje
zainteresowanie prowadzeniem działalności gospodarczej na własny rachunek. Większość
tracących miejsce pracy poszukuje zatrudnienia w charakterze pracowników najemnych.
Nie da się siłą zrobić przedsiębiorców z zawodowych pracowników najemnych. Dlatego
główny wysiłek winien być skierowany na wszechstronną pomoc bezrobotnym w aktywnym
przetrwaniu okresu pozostawania bez pracy oraz w znalezieniu pracy. Zakres działań urzędów
pracy obejmuje obok biernych form pomocy bezrobotnym, takich jak wypłaty zasiłków,
informacja o poszukiwanych pracownikach (oferowanych miejscach pracy), również aktywne
formy wsparcia poszukujących pracy. Jednakże, z uwagi na brak pieniędzy, rola urzędów
ogranicza się obecnie do biernego przekaźnika pieniędzy i ofert pracy.
Poszukującym pracy potrzebna jest, obok informacji o lokalnych miejscach pracy, łatwo
dostępna, aktualna, rzetelna i pełna informacja o rynku pracy, tj. popycie oraz podaży miejsc
pracy, bieżącym i prognozowanym zapotrzebowaniu na kwalifikacje i umiejętności w bliskim
i dalszym otoczeniu, o możliwościach zdobycia pożądanych kwalifikacji i umiejętności, o
formach i źródłach pomocy finansowej temu służącej, jak również wiedza o źródła potrzebnej
informacji. Porównując sytuację bezrobotnych z sytuacją przedsiębiorców należy zauważyć,

18
iż bezrobotni nie są zorganizowani i nie mają własnej reprezentacji na forum publicznym. Ich
interesy wobec władz państwowych są reprezentowane przez administrację publiczną i jej
agendy. Bezrobotnym potrzebne jest poczucie, że nie są sami, że ich bezrobocie ma nie tylko
wymiar prywatny, ale i publiczny, jak też świadomość, że dzięki swojej aktywności w sferze
publicznej, w tym na rzecz przeciwdziałania bezrobociu, mogą zwiększyć swoją szansę na
sukces. Osiągnięciu tego celu sprzyjają organizacje, w których bezrobotni byliby stroną
aktywną, inicjatorami i twórcami działań, a nie tylko ich adresatami, odbiorcami biernie
czekającymi na ofertę innych.


  Ê "'  5 5  5  
5  
  
  

   

 &  

  

Według klasyków w warunkach gospodarki rynkowej występuje tendencja do ustalania się

stanu równowagi na rynku pracy.

Na prezentowanym wykresie stan równowagi obrazuje punkt E, w którym się zrównuje się
popyt na pracę (krzywa LD) z podażą pracy (AJ). Załóżmy, że nastąpi spadek popytu na
pracę, czemu odpowiada przesunięcie się krzywej popytu na pracę do pozycji LD¶.
Początkowo istniejący poziom plac realnych W1 nie daje się utrzymać. Konkurencja o
miejsca pracy prowadzi do obniżenia stawki płac realnych, co powoduje spadek rozmiarów
podaży pracy i wzrost popytu na pracę. Dostosowania te zachodzą tak długo, aż stawki płac

19
realnych osiągną poziom zapewniający zrównanie się popytu na pracę z podażą pracy
(poziom w2). W efekcie ustala się nowy stan równowagi na rynku pracy w punkcie A.
Za główną przyczynę bezrobocia klasycy uznawali ustalanie stawek płac na zbyt wysokim
poziomie i trudności ich obniżenia ze względu na usztywnienie płac nominalnych w dół. Jest
to związane z silną pozycją związków zawodowych . Duże znaczenie ma też iluzja pieniądza ,
której ulegają podmioty gospodarcze, oraz brak zaufania między związkami zawodowymi a i
pracodawcami. Skłonność do rozumowania w kategoriach nominalnych , a nie w realnych,
powoduje że pracodawca nie chętnie podnoszą płace nominalne, pracownicy sprzeciwiają się
ich obniżkom, obawiając się że nie zostaną one zrekompensowane odpowiednimi
podwyżkami w okresie poprawy koniunktury. W rezultacie usztywnieniu ulegają zarówno
płace nominalne, jak i realne, co uniemożliwia uruchomienie mechanizmu dostosowawczego,
prowadzącego do pełnego zatrudnienia.
Czemu tak się dzieje? Analizując ponownie wykres wyobraźmy sobie, że początkowy stan
równowagi przy pełnym zatrudnieniu ( punkt E ) został zakłócony w wyniku obniżki popytu
na pracę ( w rezultacie czego krzywa LD przesuwa się w dół do LD¶). Ze względu na
usztywnienie płac w dół równowaga na rynku pracy nie może zostać przywrócona. Przy
istniejących płacach realnych w1 powstaje w takim przypadku nadwyżka podaży pracy nad
popytem na pracę, oznaczająca istnienie bezrobocia o rozmiarach BE ( na rysunku
zaznaczone jest jako bezrobocie dobrowolne)
Bezrobocie analizowane w teorii neoklasycznej nie ma charakteru przymusowego, ponieważ
jest rezultatem wygórowanych postulatów płacowych, braku zgody związków zawodowych
na obniżki płac oraz istnienia zasiłków dla bezrobotnych skłaniających do dłuższego
pozostawania bez pracy. Bezrobocie ma zatem charakter dobrowolny, jest wynikiem
ograniczeń mechanizmów rynkowych, dobrowolnie i świadomie stwarzanych przez
pracowników i związki zawodowe. Klasycy przyjmują więc, że bezrobocie wynika z
ograniczeń w funkcjonowaniu mechanizmów rynkowych , a stan pełnego zatrudnienia może
być osiągnięty, gdy tylko zniknie sztywność płac i ograniczenia mechanizmów rynkowych .
Państwo nie musi i nie powinno stymulować popytu , powinno natomiast likwidować
monopole po stronie podaży pracy, czyli związki zawodowe. Jego zadaniem jest także
stworzenie dobrych warunków do funkcjonowania przedsiębiorstw np. przez ograniczenie
pozapłacowych kosztów pracy ( składek i podatków)

  

 


Innego zdania są keynesiści, uznają oni, że bezrobocie cykliczne jest rezultatem zmian w
zagregowanym popycie ( niedostatku popytu) i ma charakter przymusowy.
Stąd też do zadań państwa należy zwiększanie popytu globalnego, co za tym idzie
zwiększanie popytu na pracę ( efektywne stymulowanie popytu przez ekspansywną politykę
fiskalną i pieniężną ) np. przez roboty publiczne, a także nie ograniczanie płac, ponieważ
niższe płace oznaczają niższe dochody, niż popyt i spadek PKB, co za tym idzie jeszcze
większe bezrobocie przy cenach sztywnych na rynku pracy ( płacach ) od dołu.
Zdaniem keynesistów, krzywa zagregowanej podaży pracy nie przebiega tak jak
postulują klasycy. Podaż pracy jest doskonale elastyczna względem istniejącego poziomu płac
nominalnych aż do osiągnięcia pełnego zatrudnienia ( punkt A ). Niezwykle rzadko zdarza
się, by krzywa globalnego popytu na pracę przecięła krzywą globalnej podaży pracy w
punkcie wyznaczającym stan pełnego zatrudnienia. W sytuacji niedostatecznego popytu na
towary krzywa popytu na pracę jest przesunięta w lewo w stosunku do punktu A i przecina
krzywą podaży np. w punkcie B przy produkcji niższej od produkcji przy pełnym
zatrudnieniu.

20
Pojawia się bezrobocie w wielkości AB o charakterze przymusowym ( nawet akceptacja
przez pracowników niższych płac realnych nie zlikwidowałaby bezrobocia, ponieważ niższe
płace realne prowadziłyby do spadków dochodów, popytu i produkcji, a więc krzywa popytu
na pracę przesunęłaby się w lewo od punktu A )

 Ê.  + ' (:
 / & 
& 
 $
s ( ‘ ' :
 s
+'
  "' 
















21
 

:c

c
c

c

c
6
'.1,  :
+
s ,
(+7
 8''
4 ‘Ö 

Model IS-LM to model opisujący równowagę w gospodarce na rynku dóbr i na rynku

pieniądza.
Model wyprowadza się w sposób analityczny (równania) i graficzny (krzywe w układzie
współrzędnych).
Graficznie, krzywe IS i LM konstruuje i analizuje się w układzie współrzędnych
wyznaczonych przez dochód (Y) i stopę procentową (r).

Krzywa IS

Krzywa IS to zbiór punktów, obrazujących różne kombinacje wytwarzanego w gospodarce
dochodu i stopy procentowej, przy których rynek dóbr znajduje się w stanie równowagi.
Punkty leżące poza krzywą IS oznaczają stany nierównowagi rynku dóbr gospodarki.

+   
  &: 

Krzywa IS ma nachylenie ujemne. W stanie równowagi na rynku dóbr wyższej stopie

procentowej musi towarzyszyć niższy dochód, gdyż wykres funkcji popytu globalnego musi

22
być położony niżej. To jak stroma będzie krzywa IS zależy od wrażliwości popytu globalnego
na zmiany stopy procentowej. Im większe będzie ograniczenie popytu inwestycyjnego i
autonomicznego popytu konsumpcyjnego pod wpływem określonego wzrostu stopy
procentowej, tym większy będzie spadek dochodu zapewniającego równowagę i tym
mniejszy będzie kąt nachylenia krzywej IS. I odwrotnie ± jeśli zmiany stopy procentowej
wywołują tylko niewielkie przesunięcia krzywej popytu globalnego, to wpływają one tylko w
minimalnym stopniu na poziom dochodu odpowiadający warunkom równowagi i krzywa IS
będzie stroma.


 (9
  &:.
Przesunięcie krzywej IS w prawo rozumiemy jako wzrost popytu (ekspansywna polityka
fiskalna).
Przesunięcie krzywej IS w lewo rozumiemy jako spadek popytu (restrykcyjna polityka
fiskalna).
Stąd, wszystkie punkty powyżej krzywej IS oznaczają przewagę podaży nad popytem (bo aby
je osiągnąć trzeba zwiększyć popyt), zaś pod krzywą nadwyżkę popytu.


 
 

Krzywa LM to zbiór punktów, obrazujących różne kombinacje wytwarzanego w gospodarce

dochodu i stopy procentowej, przy których rynek pieniądza znajduje się w stanie równowagi.
Punkty leżące poza krzywą LM oznaczają stany nierównowagi rynku pieniądza.

Nachylenie krzywej LM.

Wykres funkcji LM ma nachylenie dodatnie. Przy wyższym dochodzie niezbędna jest wyższa
stopa procentowa, aby nie dopuścić do wzrostu popytu na pieniądz i utrzymać rynek
pieniężny w równowadze przy nie zmienionej podaży pieniądza. Im silniej dany przyrost
dochodu oddziałuje na wzrost popytu na pieniądz, tym większy będzie wzrost stopy
procentowej konieczny do zachowania równowagi na rynku pieniądza i tym bardziej stroma
będzie krzywa LM. Podobnie, im słabiej reaguje popyt na pieniądz na dany przyrost stopy
procentowej, tym silniej musi wzrosnąć stopa procentowa, aby zneutralizować dodatkowy
popyt na pieniądz wywołany danym przyrostem dochodu, i tym bardziej stromo będzie
nachylona krzywa LM. Natomiast w odwrotnej sytuacji, im silniejsza jest reakcja popytu na
pieniądz na zmiany stopy procentowej lub z kolei im słabsza jest owa reakcja na zmiany
dochodu, tym bardziej płasko będzie przebiegała krzywa LM.


 (9
  &
 

Przesunięcie krzywej LM w prawo rozumiemy jako wzrost realnej podaży pieniądza

(ekspansywna polityka monetarna).
Przesunięcie krzywej LM w lewo rozumiemy jako spadek realnej podaży pieniądza
(restrykcyjna polityka monetarna).
Stąd, wszystkie punkty powyżej krzywej LM oznaczają przewagę popytu nad podażą na
pieniądz (bo aby je osiągnąć trzeba zwiększyć podaż pieniądza), zaś pod krzywą nadwyżkę
podaży.

s
+'
  "' 



23
Model IS-LM umożliwia analizę sytuacji na rynkach dóbr i pieniądza za pomocą jednego
rysunku, bez potrzeby konstruowania dwóch oddzielnych, choć wzajemnie powiązanych
wykresów. Na rysunku pierwszym widzimy zarówno krzywą IS, która ilustruje stan
równowagi na rynku dóbr, jak i krzywą LM, która odzwierciedla równowagę na rynku
pieniądza. Jedynie w punkcie przecięcia obydwa rynki znajdują się jednocześnie w stanie
równowagi. Oznacza to, ze oddziałują one na siebie wzajemnie: w procesie tych oddziaływań
ustalają się , odpowiadające warunkom równowagi, poziomy stopy procentowej r* i dochodu
Y*.

Punkt przecięcia się krzywych IS i LM wyznacza taki poziom dochodu i stopy procentowej,
przy których osiągana jest jednocześnie równowaga na rynku dóbr (zagregowany popyt
równa się zagregowanej podaży) oraz na rynku pieniądza (popyt na pieniądz równa się
podaży pieniądza).


%1
 (9
  &:

Efektem towarzyszącym ekspansywnej polityce fiskalnej - poza wzrostem dochodu - jest
wzrost stopy procentowej oraz tzw. efekt wypierania (crowding-out), polegający na
zmniejszeniu w strukturze dochodu udziału popytu sektora prywatnego (przez wzrost stopy
procentowej), a zwiększenie udziału sektora publicznego.
Analogicznie, restrykcyjna polityka fiskalna prowadzi do zmniejszenia dochodu i stopy
procentowej.


  921
 (9
  &


Efektem towarzyszącym ekspansywnej polityce monetarnej - poza wzrostem dochodu - jest

spadek stopy procentowej.
Analogicznie, restrykcyjna polityka monetarna prowadzi do zmniejszenia dochodu i
podwyższenia poziomu stóp procentowych.

Odpowiednia & ekspansywnej polityki fiskalnej i monetarnej może prowadzić do

wzrostu dochodu przy nie zmienionym poziomie stóp procentowych.

Łatwo sprawdzić na wykresie modelu IS-LM, że efekt polityki fiskalnej (wzrost dochodu) jest
tym większy im bardziej płaska jest krzywa LM. Jednocześnie zmiany stopy procentowej są
wtedy względnie niewielkie. Mówimy wtedy, że polityka fiskalna jest relatywnie bardziej
skuteczna.
Analogicznie, skuteczność polityki monetarnej rośnie tym bardziej, im bardziej płaska jest
krzywa IS. Zmiany stóp procentowych są względnie małe, a zmiany dochodu duże.
Oznacza to, że polityka fiskalna i monetarna są ze sobą powiązane.1



 ‘ ' 
 
(&"' :-

 '
2 (


('2
 &% & '
 9
&  


1
D. Begg, S.Fischer, R. Dornbusch, ;Makroekonomia³, PWE, Warszawa 2003, s.164-172.
2
D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, Warszawa 2007 s. 171-172

24
Polityka fiskalna jest to zbiór decyzji podejmowanych przez rząd i dotyczących wysokości
podatków i wydatków. W wyniku zmian w polityce fiskalnej następują 
 krzywej
IS.

Ruchy 
"krzywej IS odzwierciedlają wpływ zmian stopy procentowej na popyt globalny

i dochód.

 &%





Wzrost wydatków państwa powoduje przesunięcie krzywej IS z położenia IS0 do IS1, nie
zmieniając jednak wielkości podaży pieniądza. W związku z tym krzywa LM pozostaje w
tym samym miejscu. Ekspansja fiskalna powoduje zmianę punktu równowagi, jednakże
dochód zwiększa się tylko do Y2 (a nie Y1 ) ponieważ 


'(&i dochodu powoduje
' 29
 
 
 &, co ogranicza skalę popytu globalnego.

Ekspansja fiskalna (dodatni wstrząs popytowy) powoduje 

 części wydatków
prywatnych. Wywołany przez nią wzrost produkcji i dochodu prowadzi do podwyżki stopy
procentowej, która ± poprzez swój ujemny wpływ na niektóre składniki wydatków sektora
prywatnego ± ogranicza łączną skalę wzrostu popytu globalnego.



s 

 & 
%

Zacieśnienie polityki fiskalnej przyniesie odwrotne skutki. Krzywa IS przesunie się wówczas
z położenia IS1 do IS0:
'(& ' , co spowoduje ograniczenie popytu na pieniądz.
Warunkiem przywrócenia równości popytu na pieniądz z niezmienioną podażą (krzywa LM
pozostanie w tym samym miejscu ± stan równowagi na rynku pieniężnym) jest 2
 

 
 &.



Skuteczność polityki fiskalnej w gospodarce zamkniętej można rozpatrywać w zależności od
kąta nachylenia tych krzywych; skuteczne warianty (duży przyrost produkcji) zaznaczone są
na różowo, mało skuteczne (mały wzrost PKB) na zielono:

25
 LM i LM

IS (płaska)

stara IS stromaIS

i LM płaska i LM stroma

Nowa IS

stara IS stara IS

skuteczna





 ‘‘ ' 
 
(&"' :-

 '
2 (


  92 &

 & '
 9
& 4 

Krzywą LM wyprowadzamy przy założeniu


u celu monetarnego w postaci nominalnej
podaży pieniądza. Zmiany docelowej wielkości podaży pieniądza (zmiana polityki pieniężnej
państwa) oznaczają, że aby utrzymać stan równowagi na rynku pieniądza musi się zmienić
popyt na pieniądz. Zmiany te są obrazowane poprzez 
 krzywej LM w prawo lub
w lewo.

#$    LM oznaczają, że wyższej stopie procentowej odpowiada wyższy dochód,

co pozwala zachować równość popytu na pieniądz ze stałą jego podażą.

   

  92 

3
D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, Warszawa 2007 s. 173-174

26
 R ± stopa procentowa w %
Y - PKB
R LM

LM¶

r1

r2

IS

Y
y1 y2

Rysunek przedstawia sytuację wywołaną ekspansywną polityką pieniężna, tj. zwiększeniem

przez władze monetarne podaży pieniądza. Wzrost podaży pieniądza powoduje, że zaczyna
ona przewyższać popyt. Nierównowaga ta powoduje  ' 
 
 
 &, co
pociągnie za sobą zmianę położenia krzywej LM [krzywa ta jest zbiorem takich punktów, dla
których zrównoważony jest rynek pieniężny]. Krzywa LM przesunie się w prawo. Tym
samym poziom stopy procentowej w nowym punkcie równowagi spadnie z r1 do r2.

Ekspansja monetarna powoduje, że przy każdym poziomie dochodu, do pobudzenia wzrostu

popytu i dostosowania go do zwiększonej podaży pieniądza wystarczy niższa stopa
procentowa. Niższa stopa procentowa pobudza 

 '+'(, który także prowadzi do
wzrostu popytu na pieniądz.

s 

 & 
  92

W sytuacji odwrotnej, gdy nastąpi obniżenie docelowej podaży pieniądza, nastąpi

przesunięcie krzywej LM w lewo (w górę) co spowoduje, że 
 
 
 w nowym
punkcie równowagi 

 a
'(&'+' &&"9.

A to jeszcze znalazłam w starych opracowaniach, nie na temat, ale można sobie poczytać w
ramach ciekawostkió
+   

 


  .

 


u
 

  
 
: bardzo 
2 na stopy procentowe (mała  
2 na stopy procentowe (dopiero duże
zmiana stóp ĺ duża reakcja) zmiany stóp wywołują reakcję)
u
 




 bardzo 
2 na stopy procentowe (mała  
2 na stopy procentowe (dopiero duże
zmiana stóp ĺ duża reakcja) zmiany stóp wywołują reakcję)



27
‘ Ê

9' (:, :: / & 
& 
 $

' :, ::

W modelu IS-LM oraz w krzyżu keynesowskim zakłada się, że ceny w gospodarce są stałe.
Teraz uchylimy to założenie.

ërzywa AD
Krzywą AD wyprowadza się z modelu IS-LM. Każdy punkt na krzywej AD reprezentuje
równowagę z modelu IS-LM (czyli jednoczesną równowagę na rynku dóbr i usług oraz na
rynku pieniężnym). Graficzne wyprowadzenie krzywej AD pokazuje rysunek 1.

LM1
r (M/P1) LM2
(M/P2)

IS

P1

P2

AD

Y1 Y2 Y

28
 Rysunek 1.

Przesunięcie krzywej LM na rysunku 1. wynika ze spadku poziomu cen z P! do P2.

ërzywa AS
Krzywa AS to krzywa zagregowanej podaży. Jej nachylenie zależy od analizowanego okresu.
''.(
 krzywa AS jest pionowa (LAS) ± AS klasyczna.
'


 jest dodatnio nachylona (SAS).
'7
';

 okresie jest pozioma. ;Bardzo´ krótki okres to ten, który analizowany
jest w modelu IS-LM oraz w krzyżu keynesowskim. Innymi słowy ± założenie w modelu IS-
LM oraz w krzyżu keyensowskim o stałości cen oznaczało poziomą AS.

AS
klasyczna
SAS

AS
keynesowska

Rysunek 2.

Przesunięcia krzywych
Ekspansywna polityka fiskalna i monetarna przesuwają AD w prawo.
Restrykcyjna polityka fiskalna i monetarna przesuwają AD w lewo.
Wzrost (spadek) wydatków autonomicznych przesuwa AD w prawo (w lewo).

Wzrost kosztów produkcji przesunie krzywą SAS do góry.

Wzrost płac nominalnych w przedsiębiorstwach przesunie SAS do góry.
Postęp technologiczny, zwiększenie zasobów czynników produkcji itp. przesuną LAS w
prawo.

Polityka gospodarcza w modelu AD-AS

Nachylenie krzywej AS ma kluczowe znaczenie dla analizowanych skutków polityki fiskalnej
i monetarnej. W przypadku poziomej AS, analiza w ramach modelu AS-AD sprowadza się do

29
analizy w ramach modelu IS-LM. Skutki polityki fiskalnej i monetarnej w przypadku
keynesowskiej krzywej AS przedstawia Rysunek 3.

r
LM

IS 2
IS 1

P A S

A D
A D 1
2

Y 1
Y 2
Y

r LM 1

LM 2

IS

P A S

A D
A D 1
2

Y 1 Y 2
Y

Rysunek 3.

30
W dolnej części rysunku przesunięcie krzywej LM spowodowane było wzrostem nominalnej
podaży pieniądza, a nie spadkiem cen!!!
Drugim skrajnym przypadkiem jest pionowa krzywa AS (LAS). Polityka skierowana na
pobudzanie popytu jest w długim okresie nieskuteczna. Przedstawia to rysunek 4.

r LM2
LM1
LM3 r
(M/P2)
LM2 LM1
(M/P1)

IS
IS2
IS1

LAS
P LAS
P

P3
P2
P1
P1
AD2
AD2
AD1
AD1
1 2
1 2

a) b)

Rysunek 4.

31
W długim okresie, produkcja jest na poziomie potencjalnym. Oznacza to, że ekspansywna
polityka fiskalna lub monetarna powoduje w długim okresie wzrost cen. Na wykresie IS-LM
jest to reprezentowane przez przesunięcie krzywej LM do góry (UWAGA: przesunięcie
krzywej LM wynikające ze wzrostu cen oznacza przesuwanie się wzdłuż krzywej AD w
kierunku ;pólnocno-zachodnim´). W krótkim okresie równowaga ustali się na przecięciu
nowej krzywej AD (AD2) z krótkookresową krzywą podaży SAS. Równowaga
długookresowa zostanie osiągnięta dzięki dostosowaniu po stronie zagregowanej podaży
(SAS przesunie się do góry, tak by przeciąć LAS w tym samym punkcie co AD2 ).

Szoki podażowe
Szok podażowy jest spowodowany gwałtownym wzrostem kosztów produkcji. Może być
wywołany np. wzrostem cen ważnego surowca (takiego jak ropa). Graficznie skutki szoku
podażowego pokazuje Rysunek 5.
Skutkiem szoku podażowego jest stagflacja ± inflacja połączona z recesją. Mamy więc
jednoczesne wystąpienie wyższej inflacji i wzrost bezrobocia. Co się stanie w długim okresie?
Wzrost bezrobocia doprowadzi do spadku płac, co z kolei będzie przesuwało SAS w dół. W
długim okresie gospodarka wróci do punku wyjścia.

LAS
SAS2
SAS1

2 2

1 1

AD

2
*
Rysunek 5.

32
Źródła:
1) notatki z wykładu z ekonomii prowadzonego przez Prof. dr hab. E.Adamowicz, oraz z
ćwiczeń do tego przedmiotu;
2) http://coin.wne.uw.edu.pl/jgorski/pliki/MODEL%20AS-AD.pdf

‘4 ' 
 
(&"' :, ::
 '

&9 '

'2 

Szok podażowy ± gwałtowny wzrost kosztów produkcji (np. spowodowany gwałtownym
wzrostem cen najważniejszego surowca). Np. w 1973 roku nastąpił szok podażowy, który
wywołał czterokrotny wzrost cen ropy. Szoki podażowe to jednak nie tylko zmiany cen.

Reakcja gospodarki na szok podażowy w modelu klasycznym:

Klasycy zakładali całkowitą elastyczność cen i płac w długim okresie. Model klasyczny
pokazuje w jaki sposób mechanizmy dostosowawcze, czyli ruch cen i płac na rynkach
konkurencyjnych, mogą oczyszczać rynek, czyli likwidować nadwyżki popytu czy podaży.

Krzywa AS ± zagregowana podaż ± relacja pomiędzy cena a wielkością podaży (produkcji).

Pokazuje wielkość realnej produkcji, którą firmy są skłonne zaoferować dla każdego poziomu
cen.
Pozacenowe czynniki kształtujące podaż: (przesunięcie krzywej do AS¶)
1)c Wzrost ilości zaangażowanych czynników wytwórczych na skutek inwestycji netto
(nowych). Inwestycje mogą powiększać rozmiary AS.
-c Dopływ bezpośrednich inwestycji kapitału zagranicznego
-c Wzrost (przyrost) zasobów pracy, np. wyż demograficzny w przeszłości po kilku latach
powoduje, że zwiększa się podaż pracy
2)c Wzrost produktywności czynników wytwórczych , poprawia się ich jakość
-c Wzrost kwalifikacji zatrudnionych
-c Inwestycje modernizacyjne (wprowadzanie lepszych urządzeń pod wpływem postępu
technicznego)
-c Import dóbr konsumpcyjnych lub produkcyjnych
3)c Zmniejszenie aktywności gospodarczej wywołane złą polityką gospodarczą
-c Restrykcyjna polityka pieniężna
-c Niestabilna sytuacja gospodarcza
4)c Zmniejszenie podaży niektórych czynników wytwórczych
-c Zmniejszenie podaży pracy
-c Zmniejszenie podaży surowców
5)c Zmniejszenie produktywności istniejących już czynników wytwórczych
-c Starzenie się społeczeństwa
-c Zużycie się aparatu wytwórczego

33
 -c Zmniejszenie importu

Krzywa AD ± zagregowany popyt ± pokazuje zależność między ogólnym poziomem cen a

całkowitym popytem na dobra i usługi w gospodarce. Im bardziej krzywa AD jest płaska
wym większą zmianę produkcji powoduje jednostkowa zmiana ceny.
Krzywą AD wyprowadza się z modelu IS-LM ± każdy punkt krzywej AD wskazuje
równowagę na rynku dóbr i usług oraz na rynku pieniężnym.
Zmiany cen powodują zmiany podaży pieniądza, co za pośrednictwem stopy procentowej
wpływa na planowaną konsumpcję.
Zmiany cen wpływają na realną wartość zasobów pieniądza u konsumentów, wywołując efekt
majątkowy tzn.: zmiany poziomu cen lub stopy procentowej wpływają na siłę nabywczą
nagromadzonych pieniędzy, co powoduje zmianę wielkości produkcji.
Wzrost zagregowanego popytu wyrażany przez przesunięcie krzywej zagregowanego popytu
w prawo może być spowodowany ekspansywną polityką fiskalną lub pieniężną.

Szoki podażowe mogą wystąpić np. w przypadku znacznego ograniczenia dostępności danego
surowca.
Szok pozytywny przesuwa linię podaży w prawo, negatywny w lewo. Przykład: wzrost cen
ropy naftowej powoduje wzrost cen produktów z niej wytwarzanych. Powoduje to
przesunięcie linii SAS w lewo. Również w długim okresie produkcja potencjalna może ulec
zmniejszeniu (w wyniku mniejszej dostępności ropy naftowej) i tym samym linia LAS
również przesunie się w lewo. Jest to przykład negatywnego szoku podażowego. Przykładem
szoku pozytywnego może być wzrost podaży pracy co powoduje obniżkę wynagrodzeń i tym
samym spadek kosztów przedsiębiorców. Linia SAS przesuwa się w prawo. W długim
okresie przesunie się również linia LAS, ponieważ zwiększył się zasób pracy w gospodarce.
Istnieje również możliwość przesunięcia samej linii SAS, bez przesuwania linii LAS. Np.
wzrost oczekiwań inflacyjnych wymusza wzrost płac i tym samym powoduje przesunięcie
linii SAS w lewo. Wzrost kosztów pracy kompensowany jest wzrostem cen, więc linia LAS
pozostaje bez zmian.
Szok podażowy negatywny w ujęciu klasycznym przedstawia poniższy rysunek:
P SAS2
LAS

SAS1

P2 E2

P1 E1

AD

Y2 Y1 Y

34
W wyjściowym stanie długookresowej równowagi punkt przecięcia krzywych LAS i AD (E1)
pokazuje długookresowy punk równowagi. Produkt osiąga swoją potencjalna wielkość a
poziom cen jest równy P1.
Wzrost cen surowca przy niezmienionym popycie powoduje przesunięcie krótkookresowej
krzywej SAS1 w górę. Przedsiębiorstwa, aby zachować dotychczasowy poziom zysku są
zmuszone zwiększyć relatywnie ceny sprzedawanych produktów przy czym jednocześnie
następuje krótkookresowy spadek produkcji, ponieważ w krótki okresie nie zmienia krzywa
zagregowanego popytu. Ceny rosną a zatrudnienie i produkcja spadają. Wyższe ceny
oznaczają zmniejszenie globalnej podaży pieniądza oraz globalnego popytu. Powstaje nowy
punkt równowagi E2. Ujemny wstrząs podażowy powoduje więc wzrost cen i spadek
produkcji. Spadek produkcji pociągnie za sobą spadek zatrudnienia a zatem w krótkim okresie
wzrośnie bezrobocie, co doprowadzi do spadku płac. Spadek płac spowoduje zmniejszenie
kosztów produkcji a więc przedsiębiorstwa ponownie zaczną zwiększać zatrudnienie, a co za
tym idzie będzie rosła produkcja i spadną ceny. Gospodarka wróci do początkowego stanu
równowagi E1, ale jednocześnie płace pozostaną na niższym poziomie, wobec czego nastąpi
zmniejszenie realnych płac.
Dodatkowymi elementami jakie mogą przywrócić krótkookresową krzywą SAS2 bliżej
pierwotnego poziomu jest np. możliwość zastosowania alternatywnych źródeł energii poza
ropą naftową, co pozwoli zwiększyć produkcję i zmniejszyć koszty.
Powrót do wartości początkowych jest zjawiskiem rzadkim, ponieważ przeważnie szok
podażowy pociąga za sobą konieczność poszukiwania alternatywnych rozwiązań, które
jednakże będą droższe od pierwotnych cen ropy w tym przypadku. W związku z tym
przedsiębiorstwa będą w stanie obniżyć ceny i zwiększyć produkcję, ale nie do stanu sprzed
szoku podażowego.

Przy nowym stanie równowagi spowodowanym np. wzrostem wszystkich kosztów i płac
czterokrotnie cena także wzrośnie czterokrotnie, jednakże względnie nic się nie zmieni,
ponieważ wszystkie wartości się podwoiły.
W modelu klasycznym przedsiębiorstwa nie zmieniają wielkości produkcji ponieważ w miarę
zmiany poziomu kosztów i płac relatywnie zmieniają się także ceny. Tak więc krzywa AS w
ujęciu klasycznym jest dokładnie pionowa ponieważ ceny i płace są doskonale elastyczne i
błyskawicznie się zmieniają reagując na wstrząsy. Jeżeli w skutek zwiększenia podatków lub
wprowadzenia rygorystycznej polityki pieniężnej konsumenci albo przedsiębiorstwa
postanawiają wydawać mniej, ceny i płace szybko się zmieniają i przywracają pełne
zatrudnienie.

Model Keynesowski:

W latach 30 XX wieku pojawiła się nowa teoria stworzona przez Keynesa, w której odrzucał
on klasyczną teorię o całkowitej giętkości cen i płac w krótkim okresie. Model keynesowski
zakłada, że w krótkim okresie ceny i płace są stałe więc w przypadku wzrostu cen np. ropy

35
naftowej, w krótkim okresie nie wystąpią zmiany w ogólnym poziomie cen, dlatego krzywa
podaży jest pozioma. Przedsiębiorstwa są w stanie dostarczyć każdą ilość produkcji przy
jednakowej cenie do czasu wykorzystania wolnej siły roboczej. Wzrost czy spadek produkcji
może być spowodowany przesunięciami krzywej popytu.
Dopiero w momencie osiągnięcia pełnego zatrudnienia, przy osiągnięciu produkcji
potencjalnej zaczynają rosnąć ceny nie zwiększając tymczasem produkcji ponad produkcję
potencjalną.

Model Keynesowski zakłada, że dostosowanie makroekonomiczne odbywa się poprzez

dostosowywanie wydatków do zmienionych dochodów, natomiast ogólny poziom cen
pozostaje bez zmian. Natomiast w długim okresie krzywa

Keynesowska krzywa AS - jest ona płaska, co oznacza, że firmy są skłonne dostarczyć na

rynek każdą ilość towaru, na który jest popyt przy danym poziomie cen. Jest to oparte na
założeniu o występowaniu bezrobocia, które powoduje, iż firmy mogą przy danym poziomie
płac uzyskać taką ilość pracowników, jaką potrzebują. Oznacza to, że średni koszt produkcji
firm nie zmienia się w chwili zmiany wielkości produkcji. A zatem ceny i nominalne płace są
zupełnie sztywne i pozostają na ustalonym poziomie do czasu osiągnięcia pełnego
zatrudnienia.

Model keynesowski:

AS
P

P3

P1
E E1 E2

AD AD1 AD2 AD3

Y Y1 Ypot=Y2 Y

36
Klasyczny model makroekonomiczny jest bardziej właściwy dla analizy długookresowej
natomiast model keynesowski jest bardziej właściwy dla oceny sytuacji krótkookresowej,
ponieważ założenie doskonałej elastyczności cen i płac w krótkim okresie jest nierealny.

‘ ' 
 
(&"' :, ::
 '

&9 '


 

Szok popytowy to np. nagła zmiana preferencji konsumentów, lub drastyczna zmiana w
polityce monetarnej i fiskalnej państwa, powodująca np. wzrost podaży pieniądza. Wpływ
szoku popytowego na produkcję jest stosunkowo krótszy, jednak w większym stopniu
wpływa on na poziom cen niż ma to miejsce przy szoku typu podażowego.
Przyczyną szoków popytowych w gospodarce mogą być wszystkie te zdarzenia, które
powodują zmianę łącznego zapotrzebowania na dobra i usługi. Może to być np. wiara
gospodarstw domowych, że nadciąga okres dobrej koniunktury i zwiększających się
dochodów. Inną przyczyną może być zwiększenie inwestycji ;I´ przez przedsiębiorstwa.
Wpływ na linię AD ma również rynek pieniądza ± zmiana ilości pieniądza w gospodarce. Np.
obniżenie przez bank centralny stopy redyskontowej, powoduje, że banki chętniej udzielają
kredytów, co powoduje spadek stopy procentowej i zwiększenie sie wydatków
konsumpcyjnych.

Krzywa AS ± zagregowana podaż ± relacja pomiędzy cena a wielkością podaży (produkcji).

Pokazuje wielkość realnej produkcji, którą firmy są skłonne zaoferować dla każdego poziomu
cen.

Krzywa AD ± zagregowany popyt ± pokazuje zależność między ogólnym poziomem cen a

całkowitym popytem na dobra i usługi w gospodarce. Im bardziej krzywa AD jest płaska tym
większą zmianę produkcji powoduje jednostkowa zmiana ceny.
Krzywą AD wyprowadza się z modelu IS-LM ± każdy punkt krzywej AD wskazuje
równowagę na rynku dóbr i usług oraz na rynku pieniężnym.
Zmiany cen powodują zmiany podaży pieniądza, co za pośrednictwem stopy procentowej
wpływa na planowaną konsumpcję.
Zmiany cen wpływają na realną wartość zasobów pieniądza u konsumentów, wywołując efekt
majątkowy tzn.: zmiany poziomu cen lub stopy procentowej wpływają na siłę nabywczą
nagromadzonych pieniędzy, co powoduje zmianę wielkości produkcji.
Wzrost zagregowanego popytu wyrażany przez przesunięcie krzywej zagregowanego popytu
w prawo może być spowodowany ekspansywną polityką fiskalną lub pieniężną.

Czynniki pozacenowe wpływające na przesunięcia krzywej AD i mogącej spowodować szoki

popytowe:

37
1)c czynniki związane z polityką gospodarczą państwa wynikające ze zmian obciążeń
podatkowych(wzrost podatków, likwidacja ulg), zmniejszają dyspozycyjne dochody
osobiste, zmniejszenie podatków powodować będzie zwiększenie wydatków. Zwiększenie
wydatków budżetowych
2)c Czynniki związane z polityką pieniężną banku centralnego, m.in. reguluje ilość pieniądza w
obiegu gospodarczym, czasami zwiększa się jego ilość wówczas banki komercyjne mają
więcej pieniądza, więcej tańszych kredytów; zmniejszenie ilości pieniądza wpływa na
zwiększenie się stóp procentowych, mniej kredytów, stają się one bowiem trudnodostępne
3)c Przewidywania dotyczące przyszłego przebiegu sytuacji gospodarczej kraju, optymistyczne
nastawienia powodują, że konsumenci więcej wydają, mniej oszczędzają, zaś pesymizm
wpływa na zmniejszenie się wydatków, zwiększenie oszczędności, zmniejsza się popyt na
kredyty, następuje wstrzymanie inwestycji, zmniejszy się popyt
4)c Przebieg sytuacji gospodarczej w świecie i oczekiwania co do jej kształtowania się; dobra
koniunktura- rosną możliwości sprzedaży , Np eksport ; zła koniunktura- powoduje, że
popyt się kurczy, pojawiają się trudności w sprzedaży, zmniejszy się popyt w kraju

W modelu klasycznym:

Model klasyczny zakłada doskonałą elastyczność cen i płac dlatego krzywa AS jest pionowa.
Gospodarka dostosowuje się do stanu równowagi przede wszystkim dzięki zmianom cen i
płac. Proces ten ilustrowany jest często w sposób graficzny przedstawiony na poniższym
rysunku.

Na rysunku przedstawionym poniżej pozycją wyjściową jest krótkookresowa krzywa SAS,

krzywa zagregowanego popytu AD1 oraz punk równowagi E1. Na skutek negatywnego szoku
popytowego spowodowanego np. gwałtowną zmianą podaży pieniądza, krzywa popytu
zagregowanego przesuwa się w dół do pozycji AD2. W modelu klasycznym w krótkim

38
okresie w skutek szoku popytowego nastąpi spadek cen i spadek produkcji. W celu
zmniejszenia efektu szoku popytowego, np. poprzez zwiększenie podaży pieniądza, państwo
może spowodować stopniowe odwracanie się efektu negatywnego szoku, a więc powrót cen
do poziomu wyjściowego oraz wzrost produkcji do poziomu produkcji potencjalnej przy
pełnym zatrudnieniu.
LAS
P

SAS

P1 E1
P2 E2

AD1
AD2
Y2 Y1 Y

Model keynesowski:

Model keynesowski obala teorię doskonałej elastyczności cen i płac w krótkim okresie.
Zgodnie z tym modelem ceny i płace są stałe do momentu osiągnięcia produkcji potencjalnej
przy pełnym zatrudnieniu (patrz opracowanie pytania 13.)
Równowagi w modelu keynesowskim dokonuję się przede wszystkim dzięki zmianom w
sferze produkcji a nie poprzez dostosowania cenowe.
Założenia tego modelu można sformułować zatem następująco:
- poziom produkcji może być mniejszy lub większy od potencjalnego (w krótkim lub średnim
okresie);
- ceny i płace nie są elastyczne (sztywność cen i płac można przyjąć zarówno w krótkim
okresie jak i w długim okresie ± bo np. płace ustalane są poprzez układy zbiorowe ze
związkami zawodowymi).

39
 c

W modelu keynesowskim zmniejszenie globalnego popytu spowodowane szokiem

popytowym skutkuje jedynie w zmianie wielkości produkcji i zatrudnienia (przedsiębiorstwa
do wyprodukowania mniejszej ilości produktu potrzebują mniejszej ilości pracowników).
Poziom cen pozostaje bez zmian ponieważ model keynesowski zakłada stałość cen i płac w
krótkim okresie.

W modelu keynesowskim założenie, że krzywa AD jest płaska do momentu osiągnięcia

podukcji potencjalnej wynika ze sztywności płac i cen oraz istnienia wolnych sił roboczych.
Szok popytowy w modelu keynesowskim będzie miał wpływ na ceny dopiero w momencie
osiągnięcia pełnego zatrudnienia, czyli osiągnięcia produkcji potencjalnej. Przy pełnym
zatrudnieniu nie można zwiększyć produkcji poprzez zwiększenie zatrudnienia. Krzywa AS
może przesunąć się w prawo jedynie pod wpływem czynników innych niż zatrudnieni, np.
nowa technologia produkcji.

Efektem modelu keynesowskiego jest wniosek, że w przypadku negatywnego szoku

podażowego państwo może poprawić stan gospodarki zwiększając podaż pieniądza i
wpływając poprzez to na przesunięcie krzywej AD do pierwotnego poziomu i zwiększenie
produkcji.

Na poniższym rysunku przedstawiono model keynesowski oraz wpływ przesunięcia krzywej

AD w skutek pozytywnego szoku popytowego. Przesunięcie krzywej a pozycji AD do AD1
ukazuje wpływ szoku popytowego, przy zaisnieniu którego istnieje na tyle wolnej siły
roboczej, że przedsiębiorstwa są w stanie zwiększyć produkcję bez podnoszenia cen.
Natomiast szok popytowy powodujący przesunięcie krzywej AD do pozycji AD2powoduje
już tym razem wzrost cen, ponieważ produkcja osiągnęła wielkość potencjalną i dostosowują
się do zwiększonej zdolności nabywczej gospodarki poprzez zwiększenie cen.

40
 AS
P

P3 E2

P1
E E1

AD AD1
AD2

Y Y1 Ypot=Y2 Y


‘4 Ê 
  (
(
  '
  &#&& 
 +


Cykl koniunkturalny to następujące po sobie periodycznie wzrosty i spadki aktywności
gospodarczej. W poszczególnych fazach cyklu wahaniom podlegają podstawowe wielkości
gospodarcze, takie jak produkcja, zatrudnienie, inwestycje czy ceny.
Najważniejszą cechą cyklu koniunkturalnego jest jego rytmiczność - zmiany poziomu
aktywności gospodarczej odbywają się z powtarzającą się regularnością.
W gospodarce, oprócz wahań cyklicznych, wyróżnia się także inne rodzaje wahań, np.
›c przypadkowe (spowodowane zdarzeniami losowymi, nieregularne)
›c sezonowe (wynikające ze zmian pór roku)
›c specjalne (np. cykle świńskie).
Klasyczny cykl koniunkturalny składa się z czterech faz: kryzysu, depresji, ożywienia i
rozkwitu. Cykle koniunkturalne poszczególnych krajów czy nawet w ramach jednej
gospodarki mają wiele cech wspólnych, ale często różnią się znacznie między sobą. Przejścia
pomiędzy fazami mogą być łagodne bądź gwałtowne, poszczególne fazy mogą trwać krócej
lub dłużej, różna może być też amplituda wahań. W charakterystyce cyklu koniunkturalnego
istotne są punkty zwrotne (dolny i górny), w których następuje zmiana kierunku aktywności
gospodarczej.
Kryzys oznacza załamanie koniunktury. Równowaga pomiędzy podażą a popytem na
dobra i usługi zostaje zachwiana - pojawia się nadwyżka towarów w stosunku do
efektywnego popytu, czyli nadprodukcja. Stopa zysku zmniejsza się ( koszty produkcji są

41
wysokie), więc przedsiębiorcy ograniczają produkcję. Bankrutują przedsiębiorstwa najsłabsze
ekonomicznie. Ich majątek jest często wykupywany przez silniejsze firmy, które były w
stanie obniżyć koszty produkcji. Kryzys charakteryzuje się spadkiem produkcji, nakładów
inwestycyjnych, konsumpcji, oraz wzrostem stopy bezrobocia. Spadek produkcji jest zwykle
większy w dziale produkującym środki produkcji niż w dziale środków konsumpcji.
Ograniczenie produkcji trwa do momentu wyczerpania zapasów i dostosowania produkcji do
aktualnego popytu. Kryzys gospodarczy dotyczy również rynku finansowego. Kredytobiorcy
mają trudności ze spłatą zobowiązań, ceny papierów wartościowych spadają.
Depresja następuje po kryzysie i oznacza stabilizację na najniższym poziomie. Depresją
określa się często jako dno kryzysu - produkcja, zatrudnienie i stopa zysku już nie spadają.
Popyt konsumpcyjny utrzymuje się na niskim poziomie. W wyniku zużywania się dóbr
konsumpcyjnych trwałego użytku tworzy się tzw. popyt restytucyjny (odtworzeniowy).
Wyczerpują się zapasy. Pojawia się perspektywa wzrostu stopy zysku - wymagane jest
obniżenie kosztów produkcji. Banki dysponują nadmiarem środków finansowych ±
otrzymanie kredytu jest stosunkowo łatwe.
Ożywienie gospodarcze jest wyjściem z depresji i charakteryzuje się wzrostem
produkcji. Przedsiębiorstwa, które wyszły obronną ręką z kryzysu zgłaszają popyt na dobra
inwestycyjne. Zwiększa się poziom zatrudnienia, a tym samym dochody i popyt na dobra
konsumpcyjne. Rośnie stopa zysku. Na rynku papierów wartościowych rośnie popyt na akcje
i ich cena.
W fazie rozkwitu (boomu) produkcja przekracza zazwyczaj poziom sprzed kryzysu.
Podstawowe wielkości gospodarcze, jak produkcja, stopa zysku, zatrudnienie, płace i
konsumpcja rosną. Dobra koniunktura powoduje też wzrost skłonności do inwestowania.
We współczesnej gospodarce zamiast czterech, wymienionych faz, wyróżnia się tylko
dwie: fazę recesji (obejmującą kryzys i depresją) oraz ekspansji (łączącą ożywienie i rozkwit).
Współczesne recesje ujawniają się raczej w postaci spowolnienia tempa wzrostu
gospodarczego, niż w postaci absolutnego zmniejszenia produkcji. Po II wojnie światowej
cykle koniunkturalne stały się też krótsze, zamiast 8 - 11 lat trwają 3 - 4 lata (cykle krótkie).
Mniejsza jest też amplituda wahań.

Na złagodzenie cykliczności rozwoju w krajach rozwiniętych miała wpływ głównie

skuteczna polityka stabilizacyjna państwa (interwencjonizm państwowy), rozwój usług,
współpraca gospodarcza i procesy integracyjne oraz istnienie coraz pełniejszej informacji
gospodarczej.

42
Ze względu na czas trwania wyróżnia się najczęściej trzy rodzaje wahań cyklicznych:krótkie
(cykle Kitchina), średnie (Juglara), długie (cykle Kondratiewa). Cykle krótkie trwają około
3,5 roku i wiążą się głównie z wahaniami w stanie zapasów. Cykle średnie - Juglara,
obejmujące 7-11 lat to tzw. cykle klasyczne, spowodowane zmianami w nakładach
inwestycyjnych ± kryzys lat 1929 - 1933 wchodził w skład cyklu średniego. Cykle długie
trwają kilkadziesiąt lat (40 - 60) i są powodowane, według Kondratiewa, wielkimi cyklami
inwestycyjnymi infrastruktury ekonomicznej 


‘Ö 
 '

 
 "+ ' (&9'
"" 2#&"
 (& 
Profesor A.W. Phillips z Londyn School of Economics opracował w 1958 r. użyteczny sposób
przedstawienia procesu inflacji. Wykazał, że istnieje silna statystyczna zależność między
poziomem inflacji w danym roku a bezrobociem . Po skrupulatnym przebadaniu danych na
temat bezrobocia i płac pieniężnych w Wielkiej Brytanii w okresie ponad stu lat Phillips
odkrył odwrotnie proporcjonalną zależność między bezrobociem a zmianami płac
pieniężnych. Stwierdził, że płace wykazują tendencję do wzrostu przy niskim poziomie
bezrobocia i na odwrót.

Wysokie bezrobocie obniża wzrost płac pieniężnych ± pracownicy wywierają mniejszy nacisk
na podwyżki płac w sytuacji, gdy mają do wyboru mniejszą ilość alternatywnych miejsc
pracy, a dodatkowo przy niskim poziomie zysków kierownictwa firm będą stawiać bardziej
stanowczy opór żądaniom płacowym.

Krzywa Philipsa jest użytecznym narządziem analizy krótkookresowych zmian bezrobocia

i inflacji.

s (  



 + 

43
Na osi poziomej wykresu przedstawiono stopę bezrobocia, na pionowej ± stopę wzrostu płacy
pieniężnej. Gdy zmniejszając bezrobocie, przesuwamy się w lewo po krzywej Phillipsa, stopy
wzrostu cen i płac wyznaczone przez tę krzywą rosną.

Skala zmian płac na prawej osi pionowej jest przesunięta w górę w stosunku do znajdujących
się po lewej skali pomiaru inflacji o założoną, wynoszącą 1%, stopę wzrostu przeciętnej
wydajności pracy. Załóżmy, że wydajność pracy (wielkość produktu na jednego mieszkańca)
wzrasta co roku w stałym tempie wynoszącym 1%, a przedsiębiorstwo ustala ceny, opierając
się na przeciętnym koszcie pracy, tak że ceny zawsze zmieniają się dokładnie w tym samym
stopniu , jak przeciętne koszty pracy na jednostkę produktu. Jeżeli płace rosną o 4%, a
wydajność rośnie o 1%, to przeciętne koszt pracy rośnie o 3%. Również ceny rosną zatem o
3%.

K"
%

&

 "
 %
 '
K( &


u
u  


 
 
 &"
˜   


 '
& u
 ˜ 
    
&'  & 
'u

& 
 )K"
&"


%
ã
!   u
     *+  
) ,"    
  -+
 
&   
 '
 %  .+  
 ã-+   /* +   

!)
0u


1 
(2    



3  "
%

(

()

˜ u 
(& "
  
 
&



 
  ") 0'  
 
 "
      "

 % 

)

Krzywa Phillipsa jest krótkookresową zależnością między inflacją a bezrobociem, gdy łączny
popyt przesuwa się, a łączna podaż nadal zmienia się według stopy wyznaczonej inercją.

Oprócz poruszania się po krzywej występuje także przesunięcia krzywej Phillipsa. Dzieje się
tak wtedy, gdy zmienia się poziom inercyjnej stopy inflacji (
( 

 
&u
 4145u!. 

s (  
 + 

44
 
Załóżmy, że w długim okresie podaż pieniądza jest stała . Kiedy gospodarka powraca do
stanu pełnego zatrudnienia, inflacja znika, co pozwala utrzymać realną podaż pieniądza na
poziomie odpowiadającym realnej wielkości zgłaszanego nań popytu.

Załóżmy, że wszystkie rynki są zrównoważone. Dochodzi wtedy do jednorazowego, trwałego

wzrostu podaży pieniądza. Ponieważ ceny i płace nie wzrastają od razu znacznie, realna
podaż pieniądza musi się zwiększyć, co powoduje obniżkę stopy procentowej, mającą skłonić
ludzi do trzymania większych realnych zasobów pieniądza. W krótkim okresie wzrost
łącznego popytu na dobra prowadzi do wzrostu produkcji. Spada bezrobocie.
Na powyższym rysunku opisywany proces rozpoczął się od stanu równowagi w punkcie E,
kiedy inflacja wynosiła zero, a bezrobocie równało się stopie naturalnej U*. Bezpośrednią
przyczyną wzrostu popytu globalnego jest przejście gospodarki do stanu, któremu może
odpowiadać punkt A na krzywej Phillipsa. Ponieważ ceny nieco wzrosły, inflacja jest wyższa
od zera: wyższy poziom łącznego popytu spowodował spadek bezrobocia poniżej stopy
naturalnej U*.
Jeżeli nastąpi spadek popytu globalnego, to krótkim okresie nastąpią dwie zmiany. Spadek
płac i cen sprawi , ze inflacja stanie się ujemna (deflacja). Ceny i płace dostosują się jedynie
częściowo, spadek popytu globalnego spowoduje wzrost bezrobocia. Gospodarka przesunie
się do krzywej Phillipsa do punktu rysunek.

Poniższy rysunek pokazuje, jak zmieniały się inflacja oraz bezrobocie w latach 1961-1996.
Punkty zataczają pętlę zgodnie z ruchem wskazówek zegara, przesuwając się czasem do
wewnątrz, a czasem na zewnątrz.
s ( 
 +   9
+ $

45
 
Aby wyjaśnić dziwną ;pętlę Phillipsa´ zmodyfikowano pierwotną koncepcję Phillipsa. E.
Phelps oraz M. Friedman wprowadzili rozróżnienie między długo ± i krótkookresową krzywą
Phillipsa. Krzywa na pierwszym rysunku odnosi się tylko do krótkiego okresu. Na dłuższą
metę mamy do czynienia z minimalnym poziomem stopy bezrobocia odpowiadającym stałej
inflacji . Jest to najniższa trwała stopa bezrobocia.
˜
 ˜$
s (  /

" 
 (&"
 "+ 



Przesunięcie krzywej Phillipsa można rozumieć jako sekwencja pewnych kroków, którą
ilustruje cykl ;rozkwitu´:
Okres 1 ± Bezrobocie na poziomie stopy naturalnej. Nie występują żadne niespodzianki po
stronie popytu i podaży. Gospodarka znajduje się na wyjściowej, niższej krótkookresowej
krzywej Phillipsa (SRPC), w punkcie A.
Okres 2. szybki wzrost produkcji w okresie ożywienia gospodarczego obniża stopę
bezrobocia. W miarę spadku bezrobocia firmy chętnie zatrudniają nowych pracowników,
godząc się na wyższe niż poprzednio podwyżki płac. Przyspieszać zaczynają płace i ceny. W
kategoriach naszej krzywej Phillipsa gospodarka przesuwa się do góry i na lewo od punktu B
na krótkookresowej krzywej Phillipsa ( czyli wzdłuż krzywej SRPC). Oczekiwania inflacyjne
nie uległy jeszcze zmianie, ale niższa stopa bezrobocia zwiększa inflacje w długim okresie.

46
Okres 3 ± Przy wyższej inflacji przedsiębiorstwa i pracownicy zaczynają także oczekiwać
wyższej inflacji. Wyższa oczekiwana stopa inflacji zostaje uwzględniona w decyzjach
płacowych i cenowych. Rośnie zatem oczekiwana stopa inflacji ± krótkookresowa krzywa
Phillipsa przesuwa się w górę, a nowa równowaga ustala się w punkcie C. Nowa
krótkookresowa krzywa Phillipsa (SRPC¶) przebiega powyżej wyjściowej krzywej Phillipsa,
odzwierciedlając wyższą oczekiwaną stopę inflacji.
Okres 4 ± W ostatnim okresie,w miarę jak gospodarka zwalnia , spadek aktywności
gospodarczej sprowadza wielkość produktu do poziomu potencjalnego,a stopa bezrobocia
wraca do trwałego poziomu w punkcie D. Inflacja obniża się pod wpływem wyższego
bezrobocia, a kiedy zostanie osiągnięta stopa LSUR, nowa oczekiwana stopa inflacji jest
wyższa.
Ponieważ oczekiwana (inercyjna) stopa inflacji wzrosła , stopa inflacji jest wyższa w okresie
4 niż w okresie 1, mimo że stopa bezrobocia jest taka sama. Gospodarka będzie miała ten sam
realny poziom PKB i bezrobocia jak w okresie 1, mimo że wielkości nominalne (ceny i
normalne PKB) rosną teraz szybciej niż przedtem, zanim ożywienie zwiększyło oczekiwaną
stopę inflacji.
Czasami obserwujemy też ;cykl zaciskania pasa´, który występuje wtedy, gdy bezrobocie
wzrasta , a faktyczna inflacji spada poniżej stopy, kiedy powraca do stałej stopy bezrobocia.


˜

u   ˜$
Kiedy stopa bezrobocia odbiega od jego najniższej trwałej stopy, występuje tendencja do
zmiany stopy inflacji. Jeżeli luka między faktyczną stopą bezrobocia utrzymuje się (np.
LSUR 6%, stopa faktyczna 4%), występuje tendencja do wzrostu inflacji z roku na rok. Stopa
inflacji przestanie wzrastać dopiero wtedy (       u  
 
), gdy bezrobocie powróci do poziomu LSUR ± dopóki bezrobocie będzie niższe od
swojej trwałej stopy, inflacja płac będzie wykazywać tendencję do wzrostu.

Odwrotne zachowanie można zaobserwować wtedy, gdy bezrobocie jest wysokie. W tym
przypadku inflacja będzie obniżać się tak długo, jak długo bezrobocie będzie większe od swej
trwałej stopy. Tylko wtedy, gdy wielkość bezrobocia jest na poziomie stopy trwałej
(naturalnej), inflacja będzie stabilna; tylko wtedy będą się równoważyć przesunięcia podaży i
popytu na poszczególnych rynkach pracy; tylko wówczas inflacja ± jakakolwiek byłaby jej
stopa inercyjna ± nie będzie wykazywać tendencji do zwiększania się ani do zmniejszania.

Zgodnie z teorią trwałej stopy bezrobocia, jedynym poziomem bezrobocia zgodnym ze

stabilną stopą inflacji jest najniższa trwała stopa bezrobocia. Długookresowa krzywa Phillipsa
musi mieć, zgodnie z tą teorią, mieć przebieg linii pionowej, wznoszącej się prosto do góry w
punkcie LSUR, jak to pokazuje linia AD na rysunku powyżej.

Z teorii inflacji opartej na koncepcji trwałej stopy bezrobocia wynikają dwa ważne wnioski
dla polityki gospodarczej. Po pierwsze, istnieje pewien minimalny poziom bezrobocia, który
gospodarka jest w stanie utrzymać na dłuższą metę.Zgodnie z tym poglądem, społeczeństwo
nie może spychać na dłużej bezrobocia poniżej trwałej stopy bez inicjowania rozkręcającej się
inflacyjnej spirali płac i cen. Po drugie, kraj może ;poruszać się´ po krótkookresowej krzywej
Phillipsa. Rząd może stosować politykę pieniężną i fiskalną w celu zepchnięcia bezrobocia
poniżej trwałej stopy, a kraj przez jakiś czas będzie się cieszył niskim bezrobociem. Ten
pozytywny skutek zostanie osiągnięty za cenę rosnącej inflacji. I odwrotnie, kiedy inercyjna
stopa inflacji w danym kraju jest zbyt wysoka, może on nastawić się na pewien okres
wyrzeczeń, wzmocnić rygory polityki pieniężnej i w taki sposób zmniejszyć inflację.

47
Źródło: P.Samuelson, W.Nordhaus, 
)6, Warszawa 2004, s. 340-350
D.Begg, R.Dornbusch, S.Fisher,   
& PWE, Warszawa, s. 246-255

‘ ! & 

%&$
 '

   
%&' (:, ::
Jeszcze przed kilkudziesięcioma laty wielu ekonomistów uważało, że wysokie bezrobocie
będzie zawsze związane z niskim poziomem inflacji, natomiast wysoka inflacja miała nieść za
sobą niskie bezrobocie. Taką zależność , przy założeniu pewnej oczekiwanej stopy inflacji,
odkrył jako pierwszy Philips, który zilustrował to dokładnie na krzywej. Dlatego od lat 60-
tych duża część polityków uważała, że niższa stopa bezrobocia może być uzyskiwana
kosztem wyższej stopy inflacji i odwrotnie. Pozostawała jedynie kwestia wyboru
odpowiedniej kombinacji wskaźników bezrobocia i inflacji, do których dany rząd miał dążyć.
Jednak wydarzenia lat 70-tych i 80-tych (szoki naftowe) obaliły tę zależność, szczególnie
rozpatrując ją w długim okresie. Nowa zależność, uznająca, że istnieje sytuacja, gdzie
zarówno bezrobocie, jak i inflacja kształtują się na wysokim poziomie, została zilustrowana
za pomocą modelu AD-AS.
:
%& ± jest to okres współwystępowania wysokiej inflacji i wysokiego bezrobocia
(miało to miejsce w latach 70-tych i 80-tych na skutek ogromnych wzrostów cen ropy
naftowej).
Przyczynami występowania stagflacji jest najczęściej wywołujący ujemne skutki wstrząs
podażowy. Zostało to zilustrowane za pomocą krzywej AD-AS.
AS¶

C
AS

Inflacj B
a AD¶
D
A

AD

Odchylenie0 produktu

Szok naftowy jest najlepszym przykładem szoku podażowego. W jednej chwili inflacja
zwiększa się, gdyż przedsiębiorstwa podnoszą ceny, aby zrekompensować sobie ogromny
wzrost kosztów. Wyższa inflacja powoduje spadek podaży pieniądza, wzrost stopy
procentowej oraz zmniejszenie łącznego popytu. Występuje stopniowo przymusowe
bezrobocie.
W modelu AD-AS stagflacja zilustrowana jest za pomocą krótkookresowej krzywej
zagregowanej podaży, która przesuwa się do góry z położenia AS do AS¶. Przejście z punktu
A do B oznacza występowanie w gospodarce stagflacji, tj. kombinacji obniżającego się
realnego wzrostu i rosnącej inflacji.

48
Wobec wyższych cen pracownicy mogą żądać wyższych płac nominalnych. Zorientowany ku
przyszłości składnik inflacji podstawowej rośnie, a więc nawet, gdy wzrost cen dóbr
pośrednich zostanie wchłonięty, to nie jest możliwe szybkie przesunięcie krzywej AS z
powrotem.
To stawia przed rządem wiele problemów. Jednym z rozwiązań jest próba osłabienia
nieoczekiwanych, niekorzystnych zmian produktu i bezrobocia przez podjęcie ekspansywnej
polityki (pieniężnej i fiskalnej, zależnie od systemu kursu walutowego). Dążenie do punktu C
i przesunięcie krzywej AD w położenie AD¶ przyspiesza powrót na ścieżkę długookresowego
wzrostu, ale przy trwale wyższej stopie inflacji. Innym rozwiązaniem jest próba takiego
zapobieżenia stałemu wzrostowi inflacji, aby inflacja podstawowa nigdy się nie zmieniła.
Wymaga to natychmiastowej reakcji, w postaci restryktywnej polityki, która przesuwa w dół
krótkookresową krzywą zagregowanego popytu aż do jej przejścia przez punkt D. Ponieważ
szok naftowy stopniowo przemija, krzywa zagregowanej podaży przesunie się z powrotem do
położenia AS i powrót do Puntu A nie wymaga posługiwania się restryktywną polityką w
sferze popytu.

‘ cc !
c c  
c "c #c $
 $c %  c &c
# cc
c#'c(c'c c# 'c  c

Zarówno inflacja jak i bezrobocie uważane są za jedne z najbardziej frapujących problemów
makroekonomicznych. Inflacja jest to przyrost przeciętnego poziomu cen dóbr i usług w ciągu
roku. Bezrobocie jest to natomiast liczba osób zarejestrowanych jako poszukujące pracy i
jednocześnie nie zatrudnionych.4
Moim zdaniem poważniejszym zagrożeniem dla gospodarki jest inflacja. W celu
potwierdzenia mojej tezy przyjrzyjmy się wpierw zależności pomiędzy inflacją a
bezrobociem. Zależność tę opisuje tzw.  +

&

 &.
We współczesnych gospodarkach rynkowych jednym z ośrodków władzy gospodarczej jest
bank centralny, odpowiedzialny za prowadzenie polityki pieniężnej. Wiele osób uważa, że
umiejętne wykorzystanie narzędzi oferowanych przez politykę pieniężną może wpłynąć
pozytywnie m.in. na sytuację na rynku pracy. Innymi słowy: odpowiednio prowadzona
polityka pieniężna może sprzyjać wzrostowi zatrudnienia i obniżeniu bezrobocia.
Podstawowym celem działania banków centralnych jest dbanie o niską inflację. Banki
centralne są w stanie kontrolować poziom stóp procentowych, po jakich banki komercyjne
pożyczają sobie nawzajem pieniądze. Właśnie te stopy są początkiem mechanizmu transmisji
monetarnej. Zmiany stóp procentowych uruchamiają sieć powiązań i sprzężeń pomiędzy
różnymi kategoriami ekonomicznymi, które ostatecznie prowadzą do zmiany poziomu
inflacji. Stopa bezrobocia jest niejako ;na drodze´ impulsu monetarnego do inflacji. Jest ona
jedną z kategorii ekonomicznych zmieniającą się w wyniku zmiany stóp procentowych. Bank
centralny oddziałuje na bezrobocie pośrednio, podczas realizowania swego podstawowego
celu, jakim jest utrzymanie niskiej inflacji.
Kierunek oddziaływania zmian stóp procentowych banku centralnego na stopę bezrobocia
zależy od horyzontu czasowego. W krótkim okresie wpływ decyzji banku centralnego na
stopę bezrobocia oraz na tempo wpływu gospodarczego ma podobny kierunek. Działaniom
banku centralnego obniżającym inflację towarzyszy wzrost bezrobocia, a podwyższającym
inflację ± spadek bezrobocia. Są to jednak efekty krótkookresowe. Efekty długookresowe
zmian stóp procentowych banku centralnego są inne. Utrzymywanie przez bank centralny

4
D. Begg, S. Fisher, R. Dornbusch, 
, PWE, 1992.

49
inflacji w celu inflacyjnym sprzyja szybkiemu i zrównoważonemu wzrostowi
gospodarczemu. Zwiększają się inwestycje, będące podstawą szybkiego rozwoju, a czynniki
produkcji ± kapitał i praca ± są dobrze wykorzystywane. Ujawniają się wszelkie zalety niskiej
i stabilnej inflacji. W takich warunkach wzrasta zatrudnienie i maleje bezrobocie. W dłuższej
perspektywie, działania banku centralnego nakierowane na niską inflację zgodną z celem
inflacyjnym, przyczyniają się do spadku bezrobocia. Gospodarcze skutki krótko- i
długookresowe decyzji banku centralnego można porównać do skutków podania leku w
zastrzyku. Na początku jest ból ukłucia igłą, który po pewnym czasie znika, zaś w dłuższej
perspektywie pojawiają się pozytywne skutki działania leku.
Niektórzy uważają, że należy obniżać stopy procentowe, by zmniejszyć bezrobocie. Dla
banku centralnego ważniejsze jest jednak koncentrowanie się na celu inflacyjnym. Gdy bank
centralny obniży stopy procentowe, początkowo bezrobocie będzie spadać. Jeśli jednak taka
decyzja doprowadzi do nadmiernego wzrostu inflacji, wówczas w dłuższej perspektywie
skutki dla stopy bezrobocia staną się niekorzystne. Gospodarowanie w warunkach wysokiej
inflacji jest utrudnione ze względu na zmienność i niepewność sygnałów płynących z rynku.
Wysoka inflacja hamuje wzrost gospodarki i zmniejsza jej konkurencyjność. Sytuacja na
rynku pracy pogarsza się i zwiększa się bezrobocie. A zatem dopuszczenie do podniesienia
inflacji pozwala zmniejszyć bezrobocie jedynie przejściowo. W dłuższej perspektywie
wysoka inflacja może doprowadzić do wzrostu bezrobocia ponad wyjściowy poziom.
Najlepszym sposobem, w jaki bank centralny może się przyczynić do obniżania bezrobocia,
jest więc utrzymywanie inflacji w celu inflacyjnym. Sprzyja to stabilnemu wzrostowi
gospodarczemu i niskiemu bezrobociu.
Poziom inflacji i polityka pieniężna prowadzona przez bank centralny wpływają na poziom
stopy bezrobocia, jednak nie są one jej głównymi determinantami. Na wysokość stopy
bezrobocia wpływ ma wiele innych czynników. Należą do nich m.in.: tempo wzrostu
gospodarki, poziom wykształcenia pracowników, wysokość podatków, wysokość
dodatkowych składek, jakie muszą płacić pracodawcy, mobilność pracowników, siła
związków zawodowych, konkurencja pracowników z zagranicy, wysokość zasiłków dla
bezrobotnych.
Źródło:
1.c NBP Portal,
2.c D. Begg, S. Fisher, R. Dornbusch, 
, PWE, 1992.


‘ ' .  + '
 '
 + < 


& +  


+c
c

cc


c
 c

#
cc
c


c  c



c
 
!c.

c
c
c


c
 c$c
#
c
c

c%


c



c/c  c/c  &!c c
(!c 
 c


c%

&c c


ccc
c
c

c
c

!c0

c
ccc$c
c$ 
c
 
c 
ccc #

c
cc


c


c
 c

c


c


cc



!c1!c
$ cc
c

c
 c

c
c  
c
c




c
 c
cc

#
!c c

50
 )!c 
 c #  
c) #
*c +c   c

c


c
#
cc

c

c

#cc

c   c
c
 cc
c 
!c2
cc
c
 
c
c



cc$c
c

cc


c

! c
'!c 
 c 
c+c

c   c

c
 c
cc

#
cc

cc#c 
c

c

#+!c3

c 
c
$
c
+c
  c 
cc

c
c
c #c
 
c c
#c
ccc

c$c#
!c4c

c
 c
cc



ccc



c 
c c
c
c
#
+!c5c
 c
c  cc

 
c$c


 
cc

c


c
c$cc
ccc

c 

!c1
c$c

c
c #c c 
cc
 
c

c c
cc



cc#c$cc !c

c cc
c$# c

c
#$c
$c c
c

#$c +cc #
c

c
c
+c
 
#c 
!c
, #c 

c
 -c 
 c
cc 
c


c
 
c c cc
c
cc
c
c


 c

c

c

c cc

#
!c"
c
c$c

c


c
c$ 

cc

c cc c
 c
c
#

c
c
cc c 
c
c

# c ! c
c
c
6 #c
.!c7c8!c9
  c:!c. $c; 
c!'<= '<>!c
:!c0!c?c@!c7!c4 c; 
c!)A' )A=!c
c

 
 '
. 
 # .  
 &" 
' 
+'( 
  

Od bardzo dawna handel międzynarodowy był źródłem rozwoju cywilizacyjnego, postępu
gospodarczego i zbliżania się narodów. Handel zagraniczny można zdefiniować jako
wymianę części produkcji własnej danej kraju, na produkty lub usługi oferowane przez inny
kraj. Istotą handlu zagranicznego jest to, że towar i usługa, które są przedmiotem wymiany,
zostają przemieszczone za granicę. Handel zagraniczny wynika z międzynarodowego
podziału pracy, który ukształtował się przez politykę gospodarczą poszczególnych państw.
Stwarza możliwość specjalizacji produkcji, rozszerza krajowe możliwości konsumpcyjne.
Korzyści z handlu zagranicznego mają wpływ na poziom życia społeczeństwa oraz
przyczyniają się do tworzenia jego dobrobytu. Korzyści te wynikają z efektownego
wykorzystania zasobów naturalnych, kapitału i siły roboczej, a także zasobów intelektualnych
i odmiennych warunków przyrodniczo- kulturalnych poszczególnych krajów. Efektem handlu
zagranicznego jest pobudzenie rozwoju gospodarczego, postępu technicznego oraz napływ i
rozprzestrzenianie się nowych technologii. Handel zagraniczny stwarza nowe potrzeby
społeczeństwa i gospodarki, tym samym rozszerza rynek wewnętrzny.
Pojęcie handlu zagranicznego ma także szersze znaczenie i oznacza wszelkie rodzaje
działalności związane z utrzymywaniem stosunków gospodarczych z zagranicą. Oznacza to
że obejmuje on także obroty majątkowo- kredytowe, usługowe oraz obroty dobrami
niematerialnymi np. licencjami, patentami, a także formę różnego rodzaju wzajemnych

51
zobowiązań jakie mogą powstawać w wyniku przekraczania granic przez mieszkańców
danego państwa.
Występowanie różnorodnych warunków przyrodniczych na powierzchni ziemi powoduje, że
każdy kraj na świecie ma odmienne i tylko sobie właściwe możliwości i warunki produkcji.
Handel zagraniczny między krajami świata korzystnie oddziałuje na wzrost poziomu życia
ludności tych państw - w aspekcie materialnym i kulturalnym. Oto kilka świadectw
korzystnego wpływu handlu zagranicznego na poziom życia mieszkańców:
›c Umożliwienie szybkiego rozwoju produkcji rolno-przemysłowej;
›c Zwiększenie wydajności pracy;
›c Umożliwienie podziału pracy i produkcji;
›c Stymulowanie postępu naukowo-technicznego;

›c Możliwość racjonalnego wykorzystania lokalnych zasobów i sił wytwórczych;

›c Eksport towarów wyprodukowanych w danym kraju zwiększa produkcję i powoduje
obniżenie kosztów wytwórczych;
›c Umożliwienie modernizacji gospodarki danego kraju;
›c Dostępność i poznanie nowych technologii;
›c Poprawienie zasobów wykwalifikowanej kadry pracowniczej;
›c Korzystny wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy kraju;
›c Zwiększenie potrzeb ludności, a w konsekwencji możliwość stymulacji rynku
wewnętrznego;

›c Umożliwienie dostępu do szerokiej gamy nowych towarów;

›c Stworzenie większej ilości nowych miejsc pracy;
›c Dostępność różnorodnych firm świadczących usługi.
›c Zmiana rzeczowej struktury dochodu narodowego (import, eksport)
›c Możliwość wykorzystania kredytów inwestycyjnych na cele rozwojowe oraz
tworzenie sprzyjających warunków do bezpośrednich inwestycji obcego kapitału
›c Dzięki wymianie międzynarodowej produkuje się więcej towarów (taniej, więcej,
lepiej i o zróżnicowanej strukturze)

+ D.Begg, R.Dornbusch, S.Fisher,   


+ Robert J. Barro, tł.z ang. Elżbieta Adamowicz)&   



52
‘  !  
  +
3
  
& 
 '

 

 
 '

( 
555
 5 


 +' określana jest jako całość przedsięwzięć państwa zamierzających do
wpływania na wielkość i strukturę eksportu i importu danego kraju. Do środków stosowanych
w ramach polityki handlowej zalicza się:
›c cła;
›c środki parataryfowe (działają podobnie jak cło; opłaty wyrównawcze ± obecnie
niedozwolone przez WTO, podatki nakładane na niektóre dobra oraz dodatkowe
opłaty pobierane w związku z realizacją transakcji importowej);
›c środki pozataryfowe (zakazy i nakazy, ograniczenia administracyjne działające za
pośrednictwem mechanizmu cenowego, ograniczenia ilościowe, dobrowolne
ograniczenia eksportu, normy techniczne, subsydia eksportowe).
W polityce handlu zagranicznego poszczególnych krajów ± uczestników międzynarodowej
wymiany towarów , usług i kapitału ± można wyodrębnić dwa przeciwstawne nurty:
›c 
9 +'(= 
›c 
9

&( 
Polityka ochrony produkcji i handlu krajowego przed konkurencją zagraniczną, głównie za
pomocą ceł nakładanych na przywożone towary oraz koncesji i zakazów nazywana jest


& . Ma na celu ochronę produkcji krajowej przed konkurencją zagraniczną.
W stosunku do rynku krajowego głównym narzędziem tej polityki są cła przywozowe i cła
eksportowe oraz subsydia. Ochrona produkcji krajowej może również dotyczyć rynków
eksportowych, narzędziem ochrony są w tym przypadku premie eksportowe. Niektóre kraje
wykorzystują pozacelne formy protekcjonizmu, takie jak przepisy sanitarno-zdrowotne,
przepisy o ochronie środowiska naturalnego w odniesieniu do towarów importowanych na ich
terytorium.

m
'  & 
( 


 

&(1

1.c Polityka protekcjonistyczna osłabia zagraniczną konkurencję dla krajowych
producentów, przekładając się na wzrost krajowej produkcji danych dóbr:
›c ogranicza monopol handlu zagranicznego;
›c zapewnia ochronę strategicznych dla kraju gałęzi gospodarki;
›c umożliwia rozwój nowych gałęzi (ochrona gałęzi raczkujących ± nowo
powstałych lub znajdujących się we wczesnej fazie rozwoju);
›c chroni gałęzie ważne z militarnego punktu widzenia (wpływa na obronność
kraju);
›c protekcjonizm zapewnia ochronę nieefektywnych gałęzi gospodarki przed
zagraniczną konkurencją;
›c stosowany jest także ze względów kulturowych ((1) wprowadzenie środków
chroniących polskie rolnictwo, (2) w obawie, że zagrożone zostanie istnienie
wielu gospodarstw rodzinnych, będących częścią polskiej tradycji i mających
niezaprzeczalne zasługi dla obrony polskości, religii katolickiej i kultury
ludowej).
2.c Prowadzi do ochrony zatrudnienia (w kraju, gdzie rynek nie jest chroniony w
dziedzinach zagrożonych przed nadmierną konkurencją zagraniczną, może dochodzić
do szeroko zakrojonych bankructw, dotyczących nawet całych gałęzi produkcji).

53
 3.c Ogranicza konsumpcję dóbr luksusowych, co w niektórych, przede wszystkim
biednych krajach jest pożądane.
4.c Zapewnia państwu dodatkowe wpływy do budżetu (fiskalny efekt cła) - dzięki
istnieniu wpływów z ceł i innych środków polityki handlowej państwo może np.
obniżyć obowiązującą stawkę podatku dochodowego.
5.c Przyczynia się do wzrostu zysków przedsiębiorstw.
6.c Praktyki protekcjonistyczne stymulują eksport netto, niezależnie od kursu waluty
krajowej. Przesuwają krzywą IS w modelu IS LM na zewnątrz układu (w prawo),
zwiększają stopę procentową i PKB (krzywa LM pozostaje niezmieniona). Wyższa
stopa procentowa prowadzi do wzrostu wartości waluty krajowej.
7.c Pomaga przeciwdziałać dumpingowi (wprowadzenie ceł antydumpingowych).
8.c Stosuje się go w celu ochrony własnej gospodarki przed skutkami polityki
protekcjonistycznej innych krajów (np. wyrównanie subsydiów stosowanych za
granicą).
9.c Za protekcjonizmem przemawiają względy społeczne:
›c zapewnienie pracy dla osób o najniższych kwalifikacjach;
›c przedłużenie istnienia gałęzi gospodarki skazanych na zagładę.
10.cOgraniczenia handlowe wykorzystywane są jako środek do osiągnięcia celów
politycznych (sankcje ekonomiczne± wprowadzane przez rząd ograniczenia w
normalnych stosunkach handlowych z określonym krajem lub ich grupą,
podejmowane z zamiarem osiągnięcia określonego celu ekonomicznego lub
politycznego).
11.cOgraniczenia handlowe stosowane są także jako narzędzie służące ochronie
środowiska naturalnego.
12.cDodatkowe korzyści ze stosowania polityki protekcjonizmu mogą odnieść '(2 
& :
›c incydencja ceł ± wprowadzenie ceł przez duży kraj pozwala mu na uzyskanie
dodatkowych korzyści (blokuje się dostęp do rynku krajowego zagranicznym
producentom, którzy bardzo chcą wejść na nasz rynek);
›c efekt terms of trade ± spowodowany wprowadzeniem ceł spadek cen towarów
importowanych prowadzący do poprawy relacji cen w eksporcie i imporcie danego
kraju;
›c cło optymalne ± wielkość cła pozwalająca na maksymalizację osiąganych korzyści
przez wprowadzający go kraj; warunki umożliwiające wprowadzenie cła
optymalnego:
?c jak najbardziej nieelastyczna cenowa podaż na rynku światowym;
?c sztywna cenowa elastyczność popytu na dane dobro za granicą;
?c stosunkowo niewielkie cenowe elastyczności podaży i popytu;
?c tolerancja partnerów zagranicznych wobec polityki celnej kraju dużego (w
przeciwnym wypadku należy liczyć się z cłem odwetowym).

Argumentami najczęściej wysuwanymi na jej rzecz są: zapewnienie obronności państwa

poprzez ochronę celną lub administracyjne zakazy importu towarów uznanych za strategiczne
(produkcja zbrojeniowa, także żywności, leków i in.), ochrona nowych, rozwijających się
dziedzin wytwarzania przed konkurencją towarów zagranicznych, przeciwdziałanie
bezrobociu, zapobieganie odpływowi pieniędzy z kraju. Z wyjątkiem pierwszego, pozostałe
argumenty mają charakter pozorny - pozytywne efekty protekcjonizmu występują tylko w
krótkich okresach, w długich natomiast ujawniają się efekty negatywne (postulowane cele
można osiągnąć innymi sposobami).

' .  
( 

 

&(1

54

Współczesne argument na rzecz protekcjonizmu ukształtowały się w ciągu ostatnich lat.
Cechą charakterystyczną nowych argumentów na rzecz protekcjonizmu jest także to, że
wychodzą one w znacznej części z alternatywnych (nowych) teorii handlu
międzynarodowego. Różni je to od argumentów tradycyjnych, które przyjmowały za
podstawą klasyczną i neoklasyczną teorię handlu międzynarodowego. Ważną cechą tej
koncepcji jest również to, że zakłada się w nich 
    '. & (
&.
Przyjmuje się zatem za regułę to, co w dotychczas prezentowanych argumentach na rzecz
protekcjonizmu było wyjątkiem. Badaniem współczesnych argumentów na rzecz
protekcjonizmu zajmowali się między innymi J. Bander i B. Spencer oraz P. R. Krugman.
Efektem ich prac jest kilkanaście koncepcji uzasadniających zastosowanie środków
protekcjonistycznych. Najbardziej znane z nich to: strategiczna polityka handlowa oraz
polityka przemysłowa:
›c strategiczna polityka handlowa (Heldman, Krugman):
?c koncepcja wyjaśniająca, w jakich warunkach dany kraj może uzyskać
korzyści kosztem partnera przez wprowadzenie subsydiów;
?c założenia teorii:

c odejście od teorii klasycznych zakładających korzyści wszystkich
uczestników handlu;

c przypisywanie dużej roli korzyściom skali;

c dążenie przedsiębiorstwa do zysku monopolowego;

c przedsiębiorstwo ma możliwość korzystania ze wsparcia państwa;
›c polityka przemysłowa:
?c polityka państwa zmierzającego do rozwoju gałęzi i branż przemysłu
uznawanych za nowoczesne (stosuje się do tego różne środki: subsydia,
ulgi podatkowe, subsydiowanie prac badawczych i rozwojowych, tanie
kredyty, gwarancje kredytowe oraz odstępstwa od stosowania niektórych
przepisów antymonopolowych);
?c podstawy teoretyczne:

c strategiczna polityka handlowa;

c koncepcja dynamicznej przewagi względnej:

c teoretyczne podstawy ingerencji państwa w kształtowanie struktury
produkcji;

c państwo nie musi akceptować w swej polityce ekonomicznej
kierunków specjalizacji wynikających z istniejących relacji
kosztów produkcji;

:
( 

 

&1

1.c Cła i inne narzędzia polityki handlowej zwiększają krajową cenę dóbr objętych
ochroną, co wpływa na spadek popytu na dane dobra.
2.c Wzrost krajowej produkcji i spadek krajowej konsumpcji danych dóbr powodują
spadek importu.
3.c Cło powoduje dwa rodzaje zbędnych strat, będących społecznym kosztem netto:
nadprodukcję przedsiębiorstw krajowych, których koszty krańcowe przewyższają cenę
światową, oraz ograniczenie konsumpcji ze szkodą dla konsumentów, których
krańcowe korzyści z importu byłyby wyższe od ceny światowej.
4.c Konsumpcyjny efekt cła ± straty poniesione przez konsumentów, którzy przed
wprowadzeniem cła kupowali towar po cenie X, ale nie zdecydują się na jego kupno
po cenie Y.

55
 5.c Protekcyjny efekt cła ± strata biorąca się stąd, że część popytu na dany towar przed
wprowadzeniem cła pokrywana przez producentów zagranicznych sprzedających dany
towar po danej cenie, jest obecnie zaspokajana przez producentów krajowych, którzy
w tamtym okresie, ze względu na wysokie koszty produkcji, w ogóle nie sprzedawali
tego towaru;
6.c Straty puste (dead-weight loss) ± rezygnacja z korzyści jakie daje handel zagraniczny,
bierze się to stąd, iż produkcja w wyniku wprowadzenia cła nie ma miejsca w tym
kraju, który jest w stanie wytwarzać dany towar najtaniej; straty ponoszone przez
konsumentów;
7.c Straty netto ± cena, jaką płaci się za odejście od zasady wolnego handlu (choć dla
niektórych podmiotów i grup społecznych wprowadzenie ceł może być korzystne).
8.c Protekcjonizm powoduje wzrost kursu waluty, co hamuje eksport netto i niweluje
część efektu protekcji.
9.c Niesie ze sobą ryzyko podjęcia przez partnerów handlowych środków odwetowych
(wojna handlowa bezwzględnie znosi wszystkie tymczasowe korzyści płynące z
protekcjonizmu oraz zmniejsza dobrobyt zaangażowanych w nią państw).
10.cBudzi obawy przed ;przyzwyczajeniem się´ raczkujących gałęzi gospodarki do opieki
protekcjonistycznej.
11.cTrudno wyznaczyć gałąź lub branżę przemysłu, która ma być poddana szczególnej
ochronie.
12.cMoże prowadzić do zacofania technologicznego danej gałęzi.
13.cJedynie rynek działający w warunkach doskonałej konkurencji zapewnia alokację
środków zgodnie z interesem społecznym:
›c czynniki wpływające na niedoskonałość rynku:
?c ograniczona mobilność siły roboczej;
?c ograniczona mobilność kapitału;
?c korzyści zewnętrzne (np. przemysł komputerowy i jego wpływ na
edukację społeczeństwa);
?c koszty zewnętrzne (np. zanieczyszczenie środowiska).
14.cWraz z wymianą międzynarodową pojawiają się korzyści dla gospodarki światowej
jako całości (przewaga komparatywna, oparta na względnej przewadze
technologicznej <względnie tania produkcja danych dóbr>, źródłem korzyści z
wymiany są różnice kosztów alternatywnych w skali międzynarodowej; lub relatywna
obfitość czynników wytwórczych, oraz specjalizacja wewnątrzgałęziowa, połączona z
korzyściami skali).
15.cOdrzucenie informatycznej funkcji cen




 Ê

9 '
 9#( .
  
c


 jest to zestawienie wszystkich płatności, jakie zostały dokonane pomiędzy
danym krajem a zagranicą ze wszystkich możliwych tytułów zobowiązań i należności w ciągu
pewnego okresu (najczęściej roku). Chociaż klasyfikacja bilansów płatniczych w
poszczególnych krajach jest różna, generalnie bilans płatniczy można podzielić na 2 części:
›c Bilans obrotów bieżących, zwany bilansem dóbr i usług,
›c Bilans obrotów kapitałowych.

56
 W '
 ' '"$ ujmowane są transakcje obejmujące towary i usługi,
dochody z inwestycji oraz płatności transferowe. Bilans obrotów bieżących można podzielić
dalej na: '
$

  (obejmujący płatności dokonane i otrzymane z tytułu importu i
eksportu towarów), '

$

 (zawierający płatności dokonane z tytułu
bieżącej obsługi ulokowanego zagranicą kapitału krajowego oraz kapitału zagranicznego
znajdującego się w danym kraju) oraz '
u(obejmujący płatności dokonywane i
otrzymywane z tytułu świadczonych usług).
W '
 '   $ rejestrowane są międzynarodowe zakupy i sprzedaż
aktywów. Ta część bilansu płatniczego obejmuje trzy grupy płatności: transfer kapitałów
długoterminowych, transfer kapitałów krótkoterminowych oraz transfer złota monetarnego.
Do pierwszej grupy wchodzą płatności wynikające z udzielonych lub uzyskanych pożyczek
prywatnych i publicznych oraz z zakupu przez instytucje i osoby prywatne różnych rodzajów
majątku, zwłaszcza ziemi, przedsiębiorstw czy udziałów. Druga grupa to pożyczki
krótkoterminowe bankowe i handlowe oraz ich spłata, a ponadto transfery kapitałów. Trzecia
grupa sprowadza się do transferu złota monetarnego dokonywanego w celu wyrównania
deficytu lub nadwyżki bilansu płatniczego.
Każdy deficyt na rachunku obrotów bieżących musi mieć swój odpowiednik w
nadwyżce na rachunku obrotów kapitałowych i odwrotnie. Ta cecha tych rachunków
odzwierciedla fakt, że bilans płatności międzynarodowych jako całość musi być w
ostatecznym rachunku zrównoważony. Aby np. sfinansować deficyt obrotów bieżących
państwo musi albo pożyczyć albo zredukować swoje zagraniczne aktywa, gdyż z definicji,
jeśli coś kupujemy, to musimy za to zapłacić albo się zadłużyć.
Każda transakcja zagraniczna jest zapisywana w bilansie płatniczym dwukrotnie: raz
po stronie ;winien´, drugi raz po stronie ;ma´. Po stronie ;winien´ zapisuje się transakcje,
które powodują zwiększenie rzeczowych lub finansowych aktywów kraju, a więc np.: wartość
towarów importowanych, zwiększenie lokat w bankach zagranicznych. Natomiast po stronie
;ma´ zapisuje się transakcje, które prowadzą do zmniejszenia zasobów kraju, np.: wartość
towarów eksportowanych, zmniejszenie zasobów walutowych. Dwukrotne zapisywanie
każdej transakcji w bilansie płatniczym, raz po stronie ;winien´, drugi raz po stronie ;ma´
powoduje, że formalnie bilans płatniczy jest zawsze zrównoważony. Jednak, szczególnie w
krótkim okresie, bilans płatniczy może wykazywać brak równowagi, np. w skutek zmian
poziomu cen krajowych w stosunku do cen zagranicą, zmian ;terms of trade´, zmian kursu
walutowego.

Źródło: notatki z MSG; Samuelson, Nordhaus 

 6, PWN 2004

4 
 '
(
 (
((
  '
9 

Najbardziej istotnymi skutkami zmian kursów walut jest ich wpływ na bilans handlowy i
płatniczy, inflację oraz obroty kapitałowe.

c Dewaluacja waluty
W wyniku dewaluacji waluty eksport z kraju, który jej dokonał, staje się tańszy, a import
droższy. Obniżka cen dewizowych w eksporcie jest jednak z reguły niższa od stopnia
dewaluacji. Wynika to między innymi z tego, że popyt na niektóre towary jest mało
elastyczny w stosunku do zmian cen. Dotyczy to głównie surowców i artykułów
żywnościowych. Eksporterzy różnicują obniżki cen w zależności od struktury rynków
i przewidywanej elastyczności cenowej. Często obawiają się reakcji konkurentów i nie
obniżają cen dewizowych w stopniu, jaki by wynikał z przeprowadzonej dewaluacji.
Po dewaluacji eksporterzy i importerzy dokonują zmian w wyborze rynków i kontrahentów.

57
W wyniku dewaluacji rosną bezpośrednio ceny towarów importowanych i pośrednio ceny
towarów krajowych wytwarzanych na rynek wewnętrzny. W małym kraju
po przeprowadzonej dewaluacji następować może zbliżony do stopnia dewaluacji wzrost cen
krajowych. W dużym kraju ceny wewnętrzne rosną wolniej od stopnia dewaluacji.
Z dewaluacją wiąże się zjawisko opóźniania i przyśpieszania zapłat. Polega to na tym,
że eksporterzy opóźniają otrzymywanie należności za eksport w oczekiwaniu,
że po dewaluacji waluty uzyskają za należną im walutę obcą więcej jednostek waluty
krajowej. Importerzy natomiast przyśpieszają regulowanie zobowiązań z tytułu importu po to,
aby po dewaluacji nie płacić więcej jednostek waluty krajowej za swoje zobowiązania
dewizowe z tytułu importu.
Korzystny wpływ dewaluacji na bilans handlowy (dopiero po upływie kilku miesięcy) jest
określony w czasie przez tempo wzrostu cen krajowych. Im szybsze jest tempo ich wzrostu
tym wcześniej zanika faza poprawy bilansu handlowego. Jeśli tempo wzrostu cen krajowych
osiągnie taki poziom, jak stopień dewaluacji waluty, to pozytywne wpływ dewaluacji na
bilans handlowy zaniknie. W wyniku dewaluacji zmieniają się relacje cen towarów na rynku
krajowym i cen towarów w handlu zagranicznym. Wpływa to na przekształcenie struktury
produkcji krajowej. Może nastąpić wzrost produkcji eksportowej kosztem produkcji na rynek
wewnętrzny. Panuje przekonanie, że dewaluacja ma stymulujący wpływ na dochód
narodowy. Powoduje ona jednak, jak już zaznaczono, wzrost cen krajowych i inflację, która
eliminuje nie tylko pozytywny wpływ dewaluacji na bilans handlowy, ale i osłabia skłonność
do oszczędzania.

c inflacja
Zmiany kursów walut wywierają wpływ na powstanie inflacji i jej przenoszenie z kraju do
kraju poprzez jej eksport i import, można wyodrębnić dwa rodzaje inflacji:
1.c inflację występującą w danym kraju (,,inflacja własnego chowu") ± wyodrębniamy
inflację kosztów, popytu, cen, inflację monetarno-fiskalną oraz stagflację (inflacja
w warunkach stagnacji gospodarczej)
2.c inflację importowaną.
Ujmując problem od strony dynamicznej, można mówić o inflacji pełzającej, kroczącej,
galopującej i hiperinflacji. Dewaluacja waluty powoduje z reguły inflację kroczącą. Stopień
wzrostu cen na rynku wewnętrznym zależy tu od wysokości przeprowadzonej dewaluacji.
W wyniku inflacji rosną ceny w eksporcie, jak i w imporcie. Różnice tych cen znajdują
końcowy wyraz w terms of trade. Powoduje to sztuczne zawyżanie wartości eksportu
i importu. Wzrost cen w eksporcie i imporcie danego kraju jest z reguły niejednakowy.
Bezpośredni natomiast wpływ na handel zagraniczny danego kraju wywiera poziom i tempo
inflacji w kraju eksportera i importera. Znajduje ono wyraz w oferowanych cenach
w eksporcie i płaconych w imporcie. Ruchy tych cen, z reguły zwyżkowe, znajdują w dalszej
konsekwencji wyraz w poziomie aktywności gospodarczej danego kraju, w szczególności w
sektorach nastawionych na produkcję eksportową i uzależnionych silnie od importu (np.
importu surowców i paliw płynnych dla przemysłu przetwórczego). Zwyżka cen
wewnętrznych w danym kraju pobudza import, osłabia natomiast eksport. Tak dzieje się we
wszystkich krajach, w których występuje inflacja.

Zarówno w systemie stałych, jak i zmiennych kursów walut występuje niepewność związana
ze zmianą kursu oficjalnego (dewaluacja, rewaluacja) i kursu rynkowego. W obu przypadkach
występuje ryzyko kursowe. Jest ono brane pod uwagę przez uczestników międzynarodowego
obrotu gospodarczego i finansowego. Są różne sposoby zabezpieczania się przed tym
ryzykiem. Panuje pogląd, że płynne kusy walutowe wzmagają niepewność, ryzyko kursowe i

58
koszty wymiany walut. Dlatego też dla międzynarodowych obrotów kapitałowych istnieją
lepsze warunki w systemie stałych niż płynnych kursów walut.


  
 '

2  (&9 (
( (
  -  
   


 

 .   & 
(
(
 określa ilość zagranicznej waluty, jaka może być nabyta za jednostkę waluty
rodzimej. Inaczej mówiąc jest to cena danej waluty wyrażona w innej walucie. Kurs
walutowy jest kształtowany na rynku walutowym, gdzie waluty poszczególnych krajów
podlegają wolnemu handlowi - sprzedaje się jedną walutę w zamian za inną. N rynku
walutowym występuje: podaż, popyt, i cena. Na ogół o relacjach wymiany walut, czyli o
kursach walut, decyduje podstawowe prawo rynku tworzące kurs (cenę) równowagi przy
zrównaniu popytu z podażą danej waluty.
Czynniki określające podaż danej waluty i popyt na nią:
›c Ê

 +' w stosunkach dwustronnych, wymiana usług, ruch turystyczny,
przepływ technologii itp., czyli tzw. bilans płatniczy,
›c 
(
 rządu, która między innymi określa system kursów.

Rodzaje kursów walutowych:

›c (

 - ustalony przez organ państwa, nie podlega wahaniom,
›c (
 
. - ulega wahaniom wywołanym grą popytu i podaży, zakres wahań jest
ściśle określony,
›c (
 .  - kształtowany jedynie poprzez popyt i podaż.

Zmiany kursów:
›c Kursy stałe:
?c , (& - skokowe, administracyjne zmniejszenie międzynarodowej
wartości waluty,
?c s (& - skokowe, administracyjne zwiększenie międzynarodowej
wartości waluty,
›c Kursy płynne:
?c ,
&& - spadek międzynarodowej wartości waluty,
?c :
&& - wzrost międzynarodowej wartości waluty.

  (
 (

  ± ilość zagranicznych jednostek walutowych, która jest równa
wartości waluty krajowej.
s   (
 (
 ± miara kursu nominalnego skorygowanego tak, aby uwzględniał
różnice poziomów cen między krajem a zagranicą. Realny kurs walutowy określa względną
siłę nabywczą waluty poprzez skorygowanie kursu nominalnego o poziomy cen w
poszczególnych krajach. Jest to miara względnej ceny dóbr produkowanych w kraju w
porównaniu z dobrami produkowanymi zagranicą.
realny kurs
walutowy zagranicznych
zagraniczna cena dóbr krajowych Pw* P
E
Gdzie:
E ± nominalny kurs walutowy,
P ± zagraniczna cena dóbr krajowych,
Pw ± zagraniczna cena dóbr zagranicznych.

59
Jeżeli
  (
 (
  & 
   w danym kraju, wówczas obcokrajowcy muszą
płacić więcej za dobra wyprodukowane w tym kraju, natomiast dobra zagraniczne w tym
kraju są tańsze. A zatem aprecjacja/deprecjacja realnego kursu walutowego
pogarsza/poprawia saldo obrotów bieżących, co powoduje przemieszczanie się czynników
wytwórczych pomiędzy sektorami: dóbr wymiennych i niewymiennych.



.   &) (
+ 
 

* ± za jego pomocą przelicza się waluty w
taki sposób, aby ustalić ich rzeczywistą siłę nabywczą. Parytet siły nabywczej różni się od
kursu walutowego - może być od niego wyższy lub niższy. Parytet siły nabywczej zakłada, że
nominalny kurs walutowy musi zrównywać ceny dóbr znajdujących się w obrocie pomiędzy
krajami, co implikuje istnienie stałego realnego kursu walutowego. Jest to niezgodne z
dowodami empirycznymi, niemniej jednak parytet siły nabywczej ma pewien wpływ na kurs
walutowy.
>. 
   
2 (
( (
   

# (
  '.(



(.   &"1
›c Różnice cen towarów i usług w porównywanych krajach, wyrażające różnice kosztów
poszczególnych czynników wytwórczych, w tym kosztów pracy
›c Polityka kursu walutowego w porównywanych krajach (celowe zawyżanie lub
zaniżanie kursu),
›c Różnice kosztu dóbr publicznych i zakresu korzystania z nich.

Podstawą do przeprowadzenia kalkulacji parytetu siły nabywczej jest zebranie danych o

cenach zagregowanej listy produktów. Ważne jest aby sporządzić listę produktów i usług
porównywalnych i reprezentatywnych dla gospodarek analizowanych krajów. Parytety są
średnimi ważonymi relacji cen. W bazie danych OECD te relacje cenowe są przekształcane w
taki sposób, by wyrażały siłę nabywczą poszczególnych krajów, tj. aby dana suma pieniędzy
w dolarach USA po zamianie na różne waluty w jednostkach parytetu siły nabywczej
tworzyła ten sam koszyk dóbr i usług.
Teoria PPP może być także pomocna przy przewidywaniu, jak kursy walut zareagują na
zjawiska o charakterze szoku. Np. niech między Niemcami a Ameryką występuje równowaga
przy 2,5 marki
za 1 dolar. Niech teraz Amerykanie podwoją wszystkie ceny przez wewnętrzne inflacyjne
zwiększenie podaży pieniądza, natomiast niech Niemcy utrzymują podaż pieniądza w taki
sposób, by poziom cen był stabilny.
Następnie, przyjmując, że pozostałe okoliczności nie ulegają zmianie (np. zatrudnienie,
wynalazki, załamania w rolnictwie, cła, gusta konsumentów), nowe przecięcie się krzywej
podaży i popytu nastąpi w punkcie odpowiadającym podwojeniu danego kursu, przy 1,25
marki równej 1 dolarowi,
z dolarem ulegającym deprecjacji w tym samym stopniu, w jakim wzrasta poziom cen.
Przyczyny tego zjawiska są następujące: gdy wszystkie płace i ceny podwajają się, jesteśmy
w stanie, przy nowym kursie waluty, zaimportować fizycznie dokładnie tyle samo, co
poprzednio, jak również tyle samo, co poprzednio, wyeksportować.

Należy pamiętać, że parytet siły nabywczej waluty jest koncepcją teoretyczną, która pozwala
na ustalenie, czy zmiany kursu określonej waluty w stosunku do innych walut następują
zgodnie ze zmianami cen.

60
4 Ê(



 & & 
('2
 &% & '
 



& 

Model IS-LM jako jedno ze wstępnych założeń przyjmował, że mamy do czynienia z

gospodarką zamkniętą. We współczesnym świecie nie ma takich krajów. Rozważanie
równowagi w gospodarce zamkniętej jest więc bardzo odległe od praktyki. Do analizowanych
w pytaniach 9, 10, 11 dwóch rynków (towarowego IS i pieniężnego LM) dodamy trzeci:
rynek obrotów z zagranicą BP.

Przy takim ;otwarciu" gospodarki najważniejsze znaczenie ma sposób uchwycenia

krótkookresowego rezultatu wymiany z zagranicą. Służy do tego bilans płatniczy, tj. roczne
zestawienie wszystkich obrotów pomiędzy krajowymi a zagranicznymi podmiotami
gospodarczymi. W uproszczonych analizach modelowych można przyjąć, że bilans płatniczy
(BP) złożony jest tylko z dwóch części. Pierwsza z nich to obroty bieżące, obejmujące
wymianę towarów i usług, zaś druga to obroty kapitałowe, ujmujące międzynarodowy
przepływ kapitału.

Charakterystyka krzywej BP: punkty na krzywej ± bilans płatniczy jest w równowadze (saldo
obrotów bieżących i kapitałowych jest zerowe); punkty pod krzywą ± deficyt BP, import,
punkty nad krzywą ± nadwyżka BP. Przesunięcie krzywej BP następuje gdy zmienia się
autonomiczny (niezależny od poziomu dochodu Y w gospodarce ) poziom eksportu netto
(X=Exp-Imp), w analizowanym krótkim okresie krzywa BP może przesunąć się jedynie pod
wpływem zmian kursu walutowego ± wzrost kursu walut = krzywa BP w dół.
Należy jednakże dokonać dwóch odrębnych analiz skutków polityki ekonomicznej państwa w
gospodarce otwartej: w warunkach kursów stałych i płynnych, ponieważ dają one odmienne
rezultaty.
Poniższy rysunek przedstawia skutki skutki restrykcyjnej polityki fiskalnej w warunkach
kursów stałych (zakładamy także dużą mobilność kapitału zagranicznego ± krzywa BP ma
nachylenie zbliżone do poziomu):

61
Na wszystkich trzech rynkach jest równowaga w punkcie A. Rząd zdecydował się na restrykcję fiskalną
(spadek wydatków rządowych G). W wyniku tego działania spada ogólny popyt w gospodarce i
produkcja Y ± IS przesuwa się w lewo. Gospodarka nie potrzebuje już tylu pieniędzy co wcześniej
(spada popyt transakcyjny na pieniądz) ± dlatego spada również stopa procentowa i, a gospodarka
znajduje się w przejściowym punkcie B. Punkt B leży pod krzywą BP ± mamy tu deficyt BP. Jest on
spowodowany tym, że inwestorzy zagraniczni zniechęceni spadkiem stopy procentowej wycofali swe
kapitały z kraju (wycofanie kapitałów zagranicznych= zapotrzebowanie na dewizy, które przewyższa
spadek zapotrzebowania na waluty zagraniczne związany ze spadkiem importu ± kiedy spada produkcja
spada również import, jest to powiązane ze stopniem importochłonności gospodarki). Popyt na dewizy
przewyższa ich podaż na rynku. Bank centralny zmuszony do obrony stałego nominalnego kursu
walutowego skupuje pieniądz krajowy, a sprzedaje dewizy wchodzące w skład rezerw i podaż pieniądza
krajowego na rynku się zmniejsza ± następuje przesunięcie krzywej LM w lewo. Gospodarka znajduje
się w nowym punkcie równowagi C. Restrykcyjna polityka fiskalna w warunkach kursów stałych jest
skuteczna ± spada produkcja, a stopa procentowa spada nieznacznie (w warunkach doskonałej
mobilności kapitału, czyli poziomej BP stopa procentowa pozostałaby niezmieniona). Odwrotne od
omówionych skutki spowoduje polityka fiskalna ekspansywna.
Kolejny rysunek przedstawia skutki restrykcyjnej polityki fiskalnej w warunkach kursów płynnych przy
założeniu wysokiej mobilności kapitałowej (krzywa BP zbliżona do poziomu):

62
W warunkach kursów płynnych restrykcyjna polityka fiskalna spowoduje następujące skutki:
przesunięcie IS w lewo do pozycji IS2 (spadek produkcji Y i stopy procentowej). Nowy punkt
równowagi rynków ISLM leży w obszarze deficytu BP spowodowanego odpływem kapitałów
zagranicznych, co wywołało popyt na dewizy nie zaspokojony nawet wyższym popytem na dewizy ze
strony importu (spadek importu). Bank centralny nie musi w tym przypadku interweniować.
Zwiększony popyt na dewizy zwiększy po prostu ich cenę ± wzrośnie kurs dewiz, osłabi się waluta
krajowa, co spowoduje zwiększenie opłacalności eksportu, a zmniejszenie importu. Ten fakt ma
podwójny skutek Zwiększy się wartość eksportu netto w ogólnej wartości popytu, co przesunie krzywą
IS z powrotem ku górze do pozycji IS3(wzrost eksportu spowoduje wzrost produkcji i stopy %). Nowy
punkt równowagi C leży ciągle w obszarze deficytu BP, jednak wzrost kursu walut obcych spowoduje
przesunięcie krzywej BP w dół aż do przecięcia punktu równowagi trzech rynków C.
Ostatecznym skutkiem takiej operacji w warunkach płynnego kursu jest obniżenie stopy % i wielkości
Y. Poza tym wzrasta kurs walut obcych, a osłabieniu ulega pieniądz krajowy. Spadek produkcji jest
jednak mniejszy niż w przypadku gospodarki z kursami stałymi, natomiast spadek stopy procentowej
jest nieznacznie większy ± w war. Kursów płynnych polityka fiskalna jest mniej skuteczna niż przy
kursach stałych.
W porównaniu do gospodarki zamkniętej taka operacja przeprowadzona w gospodarce otwartej ma
znacznie większą siłę oddziaływania. ± spadek Y jest większy a stopy procentowej mniejszy niż w
gospodarce zamkniętej. W gospodarce otwartej im bardziej pozioma BP (im większa mobilność
kapitału) tym mniejsze spadki/ wzrosty poziomu stopy procentowej spowodowane polityką
ekonomiczną państwa (w przypadku stałych kursów) ± stopa % jest zbliżona do światowego jej
poziomu.

63
Źródła do pyt .25 i 26: Begg - rozdział 29, Elementarne modele makroekonomiczne ±Garbicz
Golachowski ± rozdział 5.

Ö c Ê(
    & 
  92 &

 & '
 



& 
Wstęp (pierwsze 4 akapity) jak w pytaniu 25.
Poniższy rysunek przedstawia skutki ekspansywnej polityki monetarnej państwa w warunkach kursu
stałego. Chcąc ożywić gospodarkę państwo (bank centralny) stosuje ekspansywną politykę monetarną:

Zwiększenie podaży pieniądza w gospodarce przesunie krzywą LM w prawo do nowego

położenia LM¶. Więcej pieniędzy na rynku skutkuje spadkiem ceny pieniądza ±stopy
procentowej, co z kolei ma odzwierciedlenie we wzroście produkcji. Nowy punkt równowagi
rynku ISLM to E2. Punkt ten leży na obszarze deficytu BP. Deficyt ten został spowodowany
odejściem obcych inwestorów z rynku krajowego (spadła stopa %), co powoduje zwiększone
zapotrzebowanie na dewizy. Dodatkowy popyt na walutę obcą kreuje wzrost importu. Bank
centralny zmuszony do obrony stałego kursu walutowego musi sprzedać na rynek pożądaną
ilość walut obcych otrzymując w zamian walutę krajową. Powoduje to spadek podaży waluty
krajowej i powrót do punktu wyjścia, bo skup waluty krajowej podziała jak restrykcyjna
polityka monetarna.
Polityka monetarna w gospodarce otwartej - w założonych warunkach - okauje się całkowicie
nieskuteczna. Przyczyną tej nieskuteczności jest związanie rynku pieniężnego z rynkiem obrotów z
zagranicą: deficyt bilansu płatniczego to wymuszona niejako automatyczna restrykcja monetarna, zaś
nadwyżka bilansu płatniczego wymuszona ekspansja monetarna. W tej sytuacji państwo (bank
centralny) nie może prowadzić własnej, niezależnej polityki monetarnej.
Należy jednak podkreślić, że powyższe uwagi o nieskuteczności polityki monetarnej dotyczą
wyłącznie gospodarki, w której obowiązuje stały, sztywny kurs walutowy -w takiej sytuacji bank
centralny zmuszony jest do zakupu bądź sprzedaży walut obcychczyli do silnej interwencji na rynku
walutowym. W gospodarce, w której nie obowiązuje sztywność kursu, tj. kurs walutowy jest płynny,
nie musi być takich interwencji walutowych państwa, nie musi być takiego związku pomiędzy
rynkiem pieniężnym a rynkiem obrotów z zagranicą - polityka monetarna może być skuteczna.
Nawet w warunkach sztywnego kursu walutowego bank centralny może w pewnym stopniu
przeciwdziałać nieskuteczności polityki monetarnej. Chodzi o to, by przynajmniej częściowo
zneutralizować automatyczne zmiany podaży pieniądza wynikające z niezrównoważenia bilansu

64
płatniczego. Oprócz niezbędnych interwencji na rynku walutowym bank może równocześnie
prowadzić tzw. politykę sterylizacji, czyli w ramach operacji otwartego rynku kupować bądź
sprzedawać rządowe papiery wartościowe. Taka świadoma i dodatkowa polityka, regulując ostateczną
podaż pieniądza krajowego, może zahamować powrót krzywej do położenia początkowego Jeżeli
krzywa ta zatrzyma się w położeniu pośrednim, polityka monetarna w gospodarce otwartej okaże się
częściowo skuteczna. Sterylizacja jest operacją otwartego rynku przebiegającą pomiędzy pieniądzem
krajowym a krajowymi papierami wartościowymi. Celem tego zabiegu jest wyeliminowanie wpływu
jaki ma nadwyżka bądź deficyt BP na rozmiary krajowej podaży pieniądza.
Doskonała mobilność kapitału powoduje, że rząd nie jest w stanie wyznaczyć i osiągnąć
niezależnych celów dotyczących jednocześnie podaży pieniądza i kursu walutowego. W warunkach
stałego kursu walutowego rząd musi pogodzić się z taką wielkością podaży pieniądza, przy której
krajowa stopa procentowa osiąga poziom światowy. Państwo może wpływać na na wielkość krajowej
podaży pieniądza pod warunkiem że pozwoli na swobodne kształtowanie się kursu walutowego. Nie
może jednak wyznaczyć obu wielkości jednocześnie.
Kolejny rysunek przedstawia ekspansywną politykę fiskalną prowadzoną warunkach kursów
zmiennych:

Sekwencja skutków jest następująca: Wzrost podaży pieniądza w gospodarce spowoduje

przesunięcie krzywej LM w prawo, a punkt równowagi rynków ISLM przesunie się z E0
do E1, w którym produkcja jest wyższa a stopa procentowa niższa. Podobnie jak w
systemie kursów zmiennych spowoduje to zwiększony popyt na dewizy ze strony
inwestorów kapitałowych i importerów. Jednak tym razem bank centralny nie musi
interweniować zwiększony popyt na waluty sprowadzi się do wzrostu kursów walutowych
i osłabienia waluty krajowej. Eksport stanie się bardziej opłacalny a import mniej
opłacalny niż poprzednio. Będzie to miało dwojaki skutek. Po pierwsze wzrost wartości
X=Exp-Imp jako części popytu całkowitego przesunie krzywą IS do nowego położenia (w
prawą stronę). Po drugie wzrost tej wielkości przyczynie się do przesunięcia się krzywej
BP w prawo (w dół). Nowym punktem równowagi wszystkich rynków jest E2.
Ostatecznym skutkiem ekspansji monetarnej w gospodarce otwartej o zmiennym kursie
walutowym jest wzrost produkcji i obniżenie stopy procentowej. Kurs walut obcych wzrósł, co jest

65
 zgodne z wynikami gry podaży i popytu na rynku walutowym- dodatkowy strumień waluty
krajowej doprowadził do podrożenia walut obcych.
Wprowadzenie zmienności kursu walutowego zaowocowało poważnym wzmocnieniem
skuteczności polityki monetarnej w porównaniu z systemem kursu stałego. Skuteczność tej
polityki jest nawet większa niż w gospodarce zamkniętej, gdyż wzrost produkcji jest w tym
przypadku wyższy, w spadek stopy procentowej nieznacznie niższy niż byłoby to w gospodarce
zamkniętej.

 c , %
 ('2
      &  %  >
  '.((
(  

, %
('2
 ± występuje, gdy wydatki w budżecie państwa są wyższe niż go dochody.
Przeciwieństwem deficytu jest nadwyżka budżetowa.
s'& ' %
(('2
 1
›c Deficyt budżetowy rzeczywisty - różnica pomiędzy dochodami a wydatkami państwa,
›c Deficyt budżetowy strukturalny - (deficyt przy pełnym zatrudnieniu) wystąpiłby on
wtedy, gdy nie ma bezrobocia,
›c Deficyt budżetowy cykliczny - różnica pomiędzy deficytem rzeczywistym a
strukturalnym.

, %
('2
 2  31
›c Z nadmiernych wydatków budżetowych (militaryzacja gospodarki, rozbudowana
administracja państwowa, inwestycje publiczne, transfery, wysokie koszty obsługi
kosztu długu zagranicznego i wewnętrznego)
›c Z powodu zbyt niskich dochodów budżetowych, które z kolei mogą wynikać z niskiej
stopy opodatkowania, mało skutecznego systemu ściągania podatków, czy też ze
spadającego poziomu produkcji i dochodu narodowego. Dlatego też deficyt jest z
reguły większy
w okresie recesji gospodarczej, gdy dochód narodowy spada i mniejszy w okresie
ożywienia, kiedy dochód narodowy wykazuje znaczny wzrost
›c Z oczekiwań społeczeństwa, że państwo będzie spełniać funkcję gwaranta
bezpieczeństwa socjalnego, finansując cześć konsumpcji mniej zamożnych grup
społecznych.
›c Ze sposobu uchwalania budżetu w systemie parlamentarnym. Różne siły społeczne - z
jednej strony zainteresowane są minimalizacją podatków, z drugiej zaś
maksymalizacją wydatków. Natomiast nikt nie jest zainteresowany w zrównoważeniu
dochodów z wydatkami.

:(
' %
(('2
 1
›c Dodatkowy wzrost podaży rządowych papierów dłużnych na pokrycie dodatkowego
deficytu,
›c Wzrost oprocentowania rządowych papierów dłużnych (wzrost stopy procentowej),
›c Napływ kapitału spekulacyjnego,
›c Aprecjacja waluty,
›c Spadek konkurencyjności krajowych przedsiębiorstw,
›c Pogorszenie się bilansu handlowego.

66
:  %' %
(('2
 1
›c Drastyczne cięcia w wydatkach budżetowych. Powoduje to jednak zmniejszenie
realnych wydatków rzeczowych oraz pogorszenie sytuacji materialnej pracowników
sfery budżetowej. Tego rodzaju cięcia spowodują tylko chwilową poprawę sytuacji. W
rezultacie to, co budżet zyska w wyniku zmniejszenia wydatków, straci na
zmniejszonych wpływach spowodowanych obniżeniem dochodu narodowego.
›c Zaciąganie kredytów w bankach. Ta forma finansowania zmniejsza jednak możliwości
kredytowe sektora prywatnego i może spowodować podniesienie stóp % kredytów.
Nazywa się to efektem wypierania.
›c Najpowszechniejszą forma finansowania deficytu budżetowego jest dług publiczny.
Metoda ta polega na tym, że skarb państwa emituje obligacje i sprzedaje je na wolnym
rynku bankom komercyjnym, instytucjom ubezpieczeniowym, przedsiębiorstwom
oraz podmiotom osobom indywidualnym.
›c Ulokowanie całości wyemitowanych przez Skarb Państwa obligacji w banku
centralnym. Jest to nic innego jak emisja pieniądza. W pierwszym etapie, w tym
samym stopniu rośnie zarówno podaż pieniądza Mo (czyli baza monetarna) jak i
szerzej rozumiana podaż pieniądza. Po czym następuje wtórna ekspansja depozytów
(pieniądza wkładowego) z racji rezerw banków komercyjnych.
›c Sprzedaż obligacji bankom komercyjnym. Może mieć ona różny wpływ na podaż
pieniądza w zależności od tego, jak dług państwa zostanie potraktowany przez banki
komercyjne. Jeśli natomiast wzrostowi zasobów obligacji rządowych nie towarzyszy
zmniejszenie zasobów innych aktywów, to efektem będzie wzrost szeroko rozumianej
podaży pieniądza (choć bez wzrostu bazy monetarnej). Zasoby gotówkowe banków
obniżają na korzyść zasobów pozabankowych sektora prywatnego. Wpłynie to na
konieczność zwiększania rezerwy gotówkowej w banku centralnym pod wpływem
wzrostu wkładów.
›c Ulokowanie obligacji w pozabankowym sektorze prywatnym. Ta operacja jest
niepieniężnym finansowaniem deficytu budżetowego. Zakup obligacji przez podmioty
prywatne oznacza przemieszczanie się zasobów pieniężnych na rzecz państwa.
Nadwyżka wydatków państwa nad jego dochodami (pieniądz ;zasilający´ gospodarkę)
jest więc dokładnie równa obniżeniu zasobów pieniądza u nabywców obligacji.
Zarówno baza monetarna jak i szeroko definiowana podaż pieniądza pozostają bez
zmian.
›c Sprzedaż obligacji podmiotom zagranicznym lub obniżenie poziomu rezerw
dewizowych państwa. Wpływ tego sposobu finansowania wydatków państwa na
podaż pieniądza zależy od kursu walutowego. Przy kursie płynnym, gdy władze
pieniężne nie interweniują na rynku walutowym, finansowanie deficytu kapitałem
zewnętrznym nie powoduje wzrostu podaży pieniądza. Wycofanie w ten sposób z
obiegu zasoby pieniądza krajowego wracają do sektora prywatnego. Ani baza
monetarna, ani szeroko rozumiana podaż pieniądza nie ulegnie zmiany. Niepieniężna
finansowanie deficytu przy wykorzystaniu środków dewizowych możliwe jest jedynie
w warunkach płynnego kursu walutowego. Przy kursie stałym sprowadza się do
zwiększenia bazy monetarnej.
K powyższych rozwiązań wynika, że finansowanie deficytu budżetowego bez rozszerzenia
krajowego obiegu pieniężnego zrealizowane być może jedynie poprzez sprzedaż obligacji
rządowych w pozabankowym sektorze prywatnym bądź w sektorze zagranicznym w
warunkach płynnego kursu walutowego.

67
,.( ( obejmuje nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych
(administracja rządowa i samorządowa, sądy, trybunały, państwowe szkoły wyższe, ZUS,
KRUS, NFZ) ustalone po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami
należącymi do tego sektora, zaciągnięte z następujących tytułów:
›c Papiery wartościowe opiewające wyłącznie na świadczenia pieniężne (poza papierami
udziałowymi),
›c Pożyczki (w tym papiery wartościowe, których zbywalność jest ograniczona),
›c Kredyty,
›c Przyjęte depozyty,
›c Zobowiązania wymagalne (tzn. zobowiązania, których termin płatności minął, a które
nie zostały przedawnione lub umorzone).

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej normuje, iż nie wolno zaciągać pożyczek lub udzielać
gwarancji i poręczeń, w następstwie których państwowy dług publiczny przekroczy 44


#
'(
( 
&  
(

 Ponadto Konstytucja RP wprowadziła zakaz

finansowania deficytu budżetu państwa poprzez zaciąganie zobowiązań w banku centralnym.
Zapewnienie równowagi finansów publicznych wymaga, aby długu publiczny nie przekroczył
kwoty 60% produktu krajowego brutto, koszty rocznej obsługi (spłaty rat kapitałowych i
odsetek) długu krajowego stanowiły nie więcej niż 10% rocznych wydatków budżetu
państwa, długu zagranicznego zaś nie więcej niż 25% wpływów z eksportu. Nadmierny długu
publicznego osłabia bowiem aktywność gospodarki.



 '&' %&9


( '
  &  
( 

'

  '
 definiowany jest najczęściej jako powiększanie się zdolności danego kraju do produkcji
dóbr i usług pożądanych przez społeczeństwo w danym okresie ± zwykle roku kalendarzowym. Jeśli w kolejnym
roku w całej gospodarce uda się sprzedać więcej towarów i usług niż w roku poprzednim ± mamy do czynienia
ze wzrostem gospodarczym. Wzrost gospodarczy można określić również jako przyrost Produktu Krajowego
Brutto (lub Produktu Narodwego Brutto bądź dochodu narodowego ± wyniki pod tym względem nie różniłyby
się zbytnio) w danym okresie w stosunku do poziomu PKB (PNB lub PNN) w poprzednim okresie, zarówno w
skali całej gospodarki, jak i w przeliczeniu na mieszkańca danego kraju.

Wzrost produkcji może wynikać ze zwiększania nakładów czynników wytwórczych (ziemi, pracy, kapitału i
surowców) albo ich wydajności. Jednym z podstawowych zródeł wzrostu wydajności jest postęp techniczny.




( '
 

Wzrost gospodarczy mierzymy za pomocą stopy wzrostu realnej produkcji społecznej lub
realnego dochodu narodowego. Najczęściej miernikiem wzrostu gospodarczego jest
procentowy przyrost realnego PKB, PNB lub PNN ± całkowitego lub na jednego mieszkańca
± w ciągu roku.

68
 ›c PKB (Produkt Krajowy Brutto) - jest miarą wielkości produkcji (wartości dodanej)
wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju,
niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem. Mierzy on wartość dóbr i usług
nabywanych na rynku.
›c PNB (Produkt Narodowy Brutto) - jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych
przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez
czynniki produkcji. Świadczy o ilości dóbr i usług, na których zakup może pozwolić
sobie gospodarka jako całość.
›c PNN (Produkt Narodowy Netto ± dochód narodowy) ± jest PNB pomniejszonym o
zużycie posiadanego zasobu kapitałowego trwałego w danym okresie (amortyzacja).
Ze wzrostem gospodarczym związane jest pojęcie rozwoju gospodarczego. Obejmuje ono nie
tylko wszystkie składniki wpływające na wzrost dochodu narodowego, ale także jakościowe
przemiany zachodzące w dłuższym okresie w rzeczowej, własnościowej i instytucjonalnej
strukturze gospodarki narodowej. Jest więc procesem zmierzającym do ogólnego wzrostu
zamożności społeczeństwa i jakościowej poprawy jego warunków życia. Jednakże zarówno
PKB oraz PNB są w odniesieniu do dobrobytu społecznego miernikami niedoskonałymi. Nie
uwzgledniają one bowiem wartości czasu wolnego, dóbr i usług nieobjętych wymianą
rynkową, szarej strefy oraz dodatnich i ujemnych efektów zewnętrznych (np.
zanieczyszczenie środowiska lub zatłoczenie)

Stopę (tempo) wzrostu gospodarczego stanowi wyrażony w procentach stosunek przyrostu

realnego PKB do jego wielkości w okresie bazowym, a więc:

wzrost PKB PKB1 - PKB0

r= x 100 % = x 100%
PKB0 PKB0

gdzie: r - stopa wzrostu gospodarczego

PKB1 - realny produkt krajowy brutto w roku badanym
PKB0 - realny produkt krajowy brutto w roku poprzednim

Warto podkreślić, iż do obliczenia rzeczywistego wzrostu PKB niezbędne jest zastosowanie

deflatora PKB, który pozwala wyeliminować efekt zmian cen.

69
Opracowane na podstawie:
D.Begg, Makroekonomia, Warszawa 2007, s.330-333, 358.

  
 '
 '
    

(  '
  
 
 ' 

( 
Wzrost gospodarczy to powiększanie potencjalnego PKB kraju lub produktu narodowego.

Cztery czynniki wzrostu gospodarczego to:

1.c Zasoby ludzkie (podaż pracy, wykształcenie, dyscyplina pracy motywacja)
2.c Zasoby naturalne (ziemia, zasoby naturalne, paliwa, jakość środowiska)
3.c Kapitał (maszyny, fabryki, drogi)
4.c Technologia (nauka, technika, zarządzanie, przedsiębiorczość)

Często ekonomiści zapisują zależność między czynnikami w postaci (



 ,
która wiąże całkowitą produkcję w gospodarce z nakładami i technologią. Algebraicznie
funkcja przybiera postać:  
: 8 9 ( 8 , 7, ) ,

gdzie:  produkcja, ± produkcyjne usługi kapitału,  ± nakłady pracy, #  nakłady

zasobów naturalnych, 4poziom technologii gospodarce, funkcja produkcji.

W miarę wzrostu nakładów kapitału, pracy lub zasobów naturalnych możemy oczekiwać
wzrostu produkcji, chociaż produkcja będzie zapewne wykazywać malejące przychody z
dodatkowych nakładów czynników produkcji. Rolę technologii możemy pojmować jako
powiększanie produkcyjności nakładów. Produkcyjność oznacza stosunek wielkości
produkcji do ważonej średniej nakładów.

Ad1). Na nakłady pracy składają się: liczba zatrudnionych pracowników i kwalifikacje siły
roboczej. Wielu ekonomistów jest przekonanych, że jakość nakładów pracy ± kwalifikacje,
wiedza i dyscyplina siły roboczej ± to najważniejszy element wzrostu gospodarczego. Kraj
może kupić najnowocześniejsze urządzenia telekomunikacyjne, komputery, sprzęt do
wytwarzania energii elektrycznej czy samoloty bojowe. Owe dobra inwestycyjne będą jednak
mogły być skutecznie wykorzystywane i konserwowane tylko przez wykwalifikowanych i
odpowiednio przeszkolonych pracowników. Poprawa wykształcenia, zdrowia i dyscypliny
pracy, a ostatnich latach umiejętność posługiwania się komputerem, znacznie zwiększa
wydajność pracy.

Istnieją dwa źródła wzrostu zatrudnienia w gospodarce: wzrost liczby ludności i zwiększenie
udziału zatrudnionych w ogólnej liczbie ludności. Wielkość nakładów pracy zależy od liczby
zatrudnionych i czasu pracy. Przy danej wielkości zatrudnienia wydłużenie czasu pracy
spowoduje wzrost nakładów pracy i zwiększenie rozmiarów produkcji.

Ad2). Wśród ważnych elementów tych zasobów można wymienić ziemię uprawną, ropę
naftową i gaz, wodę i zasoby naturalne. Niektóre kraje o wysokich dochodach, takie jak

70
Kanada czy Norwegia, oparły swój wzrost przede wszystkim na obfitym wyposażeniu w
zasoby, rybołówstwie i leśnictwie.
Wyposażenie w zasoby naturalne nie jest jednak niezbędną przesłanką sukcesu
gospodarczego we współczesnym świecie. Podstawą rozkwitu Nowego Jorku jest głównie
skoncentrowana tu sieć najrozmaitszych usług.
Rola tego czynnika jest szczególnie ważna w gospodarce o charakterze rolniczym. Tam
wzrost powierzchni ziemii pozwala zwiększyć produkcję rolną. Rola ziemii jako czynnika
produkcji niejest tak istotna w gospodarkach wysokouprzemysłowionych. Dzięki wzrostowi
zużycia nawozów sztucznych na jednostkę powierzchni ziemii uzyskujemy efekt podobny jak
przy zwiększaniu areału upraw.

Ad3). Kapitał produkcyjny (majątek produkcyjny) to maszyny, budynki oraz zapasy

surowców i materiałów, które wraz z innymi czynnikami wytwórczymi uczestniczą w
procesie produkcji. Przy danej liczebności siły roboczej wzrost całkowitych zasobów kapitału
i kapitału przypadającego na jednego zatrudnionego pozwala na zwiększenie produkcji.
Jednakże w miarę upływu czasu kapitał się zużywa. Do utrzymania istniejącego zasobu
kapitału konieczna jest określona wielkość inwestycji. Inwestycje te muszą być odpowiednio
duże, jeżeli przy wzroście zatrudnienia chcemy utrzymać na nie zmienionym poziomie
techniczne uzbrojenie pracy (relacje kapitał-praca, czyli wielkość kapitału przypadającą na
jednego zatrudnionego). Przy jeszcze większych uzbrojeniach inwestycji wzrośnie techniczne
uzbrojenie pracy, co pozwoli zwiększyć wydajność pracy, czyli wielkość produkcji
wytwarzane przez jednego zatrudnionego.

Ad4). Czwartym ważnym czynnikiem wzrostu jest postęp technologiczny. Ogromny wzrost
możliwości wytwórczych w Europie, Ameryce Północnej i Japonii był wynikiem
niekończącego się strumienia wynalazków i postępów techniki.
K
 $
 u
 oznacza zmiany w procesach produkcji lub wprowadzanie nowych
produktów i usług. Wynalazki dotyczące procesów wytwórczych, które ogromnie zwiększyły
wydajność, to maszyna parowa, wytwarzanie elektryczności, silnik spalinowy, samolot
szerokokadłubowy, fotokopiarka i faks. Najbardziej przełomowe zmiany technologiczne we
współczesnym świecie zachodzą w dziedzinie elektroniki i komputerów.

!   
&( '
 ' 91


±   #
' ?zatrudnienie i wydajność pracy;
± #
' ?związane z poziomem rozwoju oświaty, służby zdrowia, etc.;

± ' 9

 ?uzależnione od zasobów majątkowych i pracy oraz bogactwa naturalnego;
± 0 9

 ?związane z udziałem w międzynarodowym obrocie handlowym;

±  
 & ?nakłady na przyrost majątku;
±  
 & ?wzrost wydajności pracy w drodze poprawy organizacji pracy,
podnoszenia kwalifikacji, etc.;

± 
  ?związane ze wzrostem zatrudnienia i przyrostem majątku;
± 
  ?związane ze wzrostem wydajności pracy i produktywności majątku;

71
Modele wzrostu gospodarczego:

Założenia dla modeli wzrostu gospodarczego:

'
:
c./
c0
/

: 
(&
'(&& 
%(&"
""
Krańcowa produktywność pracy i kapitału są pochodnymi cząstkowymi funkcji
produkcji odpowiednio do pracy i kapitału:

9 (8 ,  )
 8 ( 98 ,  )8 0  898 (08 ,  )
8


( , ) 

˜ ( , ) 8 8 ( , )
Zwiększenie zastosowania jednego czynnika wytwórczego daje większy produkt, tzn.:
 : #3  & 
& '  &" )
  &" &
'( &# 
 &*1
 
, c 0


 (8 ,  ) 9
8  8 9 ( 8 ,  )
 

72




 8 (8 ,  ) 98
8 8 988 ( 8 ,  )
8 8

Wzrost jednego czynnika bez zmiany drugiego podnosi krańcową produkcyjność drugiego
czynnika:  ,    0 .
! 
(&
'(&+


(& 9
. 
 #
Stałe przychody występują wtedy, gdy zwiększenie nakładów obu czynników w tej
samej proporcji •daje wzrost produktu w tej samej proporcji, tj: •; 8 9 «•8 ,•
Jest to przypadek szczególny w klasie jednorodnych funkcji produkcji stopnia
, które
spełniają warunek: •
9 ( 8 ,  ) 8 9 «•8 , • , dla <.
Dla funkcji produkcji,
2*& występują stałe korzyści skali.

Ê,
:Ê
Ê': ':s: mÊ,:m:'Ê'

0.2 1

(zasób siły roboczej) i (zasób osób pracujących) są stałe. Jeśli jest stałe, to jednym
czynnikiem wzrostu produkcji jest akumulacja kapitału.

Gospodarka jest zamknięta oraz brak jest ingerencji ze strony rządu.

Nie jest rozpatrywany wzrost technologii.

4. Wiedząc, że   8 1  oraz, że 1 8 ; można zapisać:  8 ;


= 
5. Stopa deprecjacji kapitału jest stała:
8 8
8 8

 ‘ 
  
3%(&
'(&
W modelu Solowa wykorzystuje się intensywną funkcję produkcji, tzn. na jednostkę
nakładu pracy. By uzyskać taką postać funkcji należy podzielić produkcję przez :
Y=F(K,N) / :N

; 

8  ,1Ù


;
Podstawiamy dla uproszczenia, że 8 , 8 ,

;
8 8 9 ( ,1) 8  «


A zatem intensywną postacią funkcji produkcji jest: 2ã !. Np.: dla ogólnej postaci funkcji
Cobba-Douglasa:

; 8 8• 1 •

73
Można wyprowadzić jej funkcję intensywną, tj.:

1 • •
; ë• ë

8 8  Ù 8 •


  +'%(&  & 


 &
'( &# 
.(

Jedną z ważniejszych własności funkcji produkcji w ujęciu intensywnym jest to, że

produkcja na zatrudnionego jest równa krańcowej produkcyjności kapitału.

;
)4*  z 8 
ë

Dowód:

ë

;8 (  , 1 Ù 8  «


;

 1

8 8 8 8z
ë
ë

;
Ponieważ  0 , to  z «  0 . Aby obliczyć druga pochodną funkcji  obliczmy pochodną
ë
krańcowej produkcyjności kapitału:
;
ë 8
 « 8  " « 1
z

ë
ë
2
;  1
Ponieważ 2
0 i  0 , to  " «
0 . Funkcja  jest zatem rosnąca i wklęsła.
8

 4 s   

.()((&*

Jeśli zasób pracy i technologia są stałe, to wzrost gospodarczy może pochodzić tylko
od zmiany kapitału. Kapitał zmienia się dzięki inwestycjom oraz deprecjacji, co można
formalnie zapisać:
)*  8 
1 8 8 
 
8  

ë  1  ë  8   
ë 

8 
1 8    8
8

  

8 
1 8  ; 8
8 

  

74
 8 
1 8 
)4* 8  « 



Lewa strona równania jest to zmiana kapitału na zatrudnionego. Prawa strona równania to
różnica między oszczędnościami (równymi inwestycjom) a niezbędnymi inwestycjami
odtworzeniowymi. Kapitał na zatrudnionego rośnie (akumulacja kapitału na zatrudnionego),
gdy inwestycje na zatrudnionego są większe od inwestycji odtworzeniowych na
zatrudnionego. Wzrost kapitału na zatrudnionego z kolei jest źródłem wzrostu produkcji.
Rosnąca produkcja w następnym okresie powiększa inwestycje dzięki wzrostowi
oszczędności, co z kolei prowadzi do dalszego akumulowania kapitału. Proces powiększania
produkcji na zatrudnionego trwa do momentu zrównania oszczędności z inwestycjami
odtworzeniowymi:

)Ö*c  « * 8
*
Gospodarka osiąga wówczas stan zrównoważonego wzrostu. Graficzna postać funkcji
produkcji:c

 « 

; 




1  « 

 


 




>  


s ( 4 , 
'(& 
.(

,9 (
 &
&' (:

Wzrost PKB jest możliwy dzięki akumulacji kapitału (przy założeniach, że nie ma
postępu a jest stałe), który rośnie dzięki inwestycjom i maleje poprzez deprecjację.
Inwestycje zaś stanowią aktywną formą wykorzystania nagromadzonych oszczędności. Z
kolei oszczędności zależą od skłonności do oszczędzania, , i poziomu dochodu. W skrócie
wzrost kapitału zależy od skłonności do oszczędzania. Ważne jest więc ustalenie jaki poziom
oszczędności jest najlepszy dla gospodarki. Jest to również bardzo istotne z innego powodu.
Każde zwiększanie oszczędności zmniejsza bowiem konsumpcję. Dlatego szukamy
optymalnej stopy oszczędzania dającej maksymalną konsumpcję.
Domknięcie modelu Solowa polega na ustaleniu owych zależności poprzez określenie
relacji stopy oszczędności do produkcji i oszczędności gwarantujących maksymalny poziom
konsumpcji (Złota Reguła Kapitału).

:
 9'#
'(&

75
 Zmiana stopy oszczędności powoduje zmianę wielkości produkcji na zatrudnionego,
ale nie zmienia tempa tej zmiany w długim okresie.

;1  «

;0


1 «
 0 «

< > *> 

s ( ‘ , 
'(& 

.( 
# 
 9'#@‘
‘   0.
s (. 
.()0s*
Złota reguła dotyczy sytuacji, w której znajdujemy taki poziom oszczędności, który
gwarantuje maksymalny poziom konsumpcji, w warunkach stanu równowagi, przy ustalonym
poziomie zatrudnienia i technologii.

Konsumpcja na zatrudnionego w stanie stacjonarnym stanowi, to, co pozostało z PKB po

; 
odjęciu oszczędności:  * 8 8 8  « *
* . Wówczas jej maksymalny poziom
  
można określić, jako:

 «
max  * 8  *


* 
 *
 * *
8
80

*  

¢
8

¢ *

¢ ; ;
Ponieważ *
8  z ( ) 8 , stąd 8
, czyli krańcowa produkcyjność kapitału musi
¢ ë* ë*
równać się stopie deprecjacji.

Maksymalny poziom konsumpcji jest więc wtedy, gdy krańcowa produkcyjność

kapitału (czyli styczna do ã >!) ma takie samo nachylenie (jest równoległa) jak krzywa
inwestycji odtworzeniowych (czyli
).

˜ë 8

76
Równanie to znane jest pod nazwą Złotej Reguły Kapitału.

Uproszczona wersja modelu Solowa opiera się więc na dwóch najważniejszych równaniach:
warunku równowagi i warunku K#ë.

6
'.1

P.Samuelson, W.Nordhaus, 
)6, Warszawa 2004, s. 227-244
D.Begg, R.Dornbusch, S.Fisher,   
& PWE, Warszawa, s. 315-318
http://www.sgh.waw.pl/katedry/ktsr/mat_dyd_doc_xls/




4 
 '
. 



( '
  
Bariery rozwoju gospodarczego są bardzo zróżnicowane w zależności od: osiągniętego
poziomu rozwoju, historycznie ukształtowanego sposobu i poziomu życia ludności,
powierzchni i zaludnienia kraju, położenia geograficznego, zasobności w bogactwa naturalne,
tradycji wytwórczych i kulturalnych, kierunków specjalizacji produkcji i usług, udziału w
międzynarodowym podziale pracy i innych. Bariery rozwoju grupować można według
różnych kryteriów. Z reguły wyodrębnia się 4 główne aspekty rozwoju gospodarczego:
polityczny, społeczny, techniczny i przyrodniczy.


 .   
›c bariera demograficzna
Bariera ta wiąże się z niekorzystną strukturą wieku mieszkańców, niskim poziomem
wykształcenia ludności, postępujące się starzenie oraz wyludnianie się wsi.
›c bariera konsumpcji (płacy realnej)
Barierę konsumpcji stanowią ograniczenia rozwojowe, będące wynikiem obniżenia
poziomu konsumpcji kosztem wzrostu inwestycji. Ujawniają się one w sytuacji, w
której wpływ spadku wydajności pracy na produkcję, wynikający z obniżenia poziomu
konsumpcji, okazuje się większy od wzrostu produkcji uzyskanej z dodatkowych
inwestycji zrealizowanych kosztem obniżenia poziomu spożycia
›c bariera infrastruktury społecznej
Bariery te obejmuje usługi w zakresie prawa, bezpieczeństwa, oświaty i nauki,
kultury, opieki społecznej i służby zdrowia itp. (np. szkoły, szpitale, sądy, więzienia,
instytucje administracji państwowych )




+  


  &

(
(
 

(

 
›c bariera surowcowo-materiałowa i energetyczna
Bariera ta wiąże się z dostępnością do zasobów bogactw naturalnych i ich
wykorzystaniem. Jest wynikiem ich występowania w niedostatecznych ilościach lub
nieopłacalności ich pozyskania. Wynika przede wszystkim z niedorozwoju bazy
surowcowej.
›c bariera infrastruktury technicznej
Bariera ta jest ograniczeniem mającym swoje źródło w poziomie osiągniętego postępu
naukowo - technicznego. Wiąże się praktycznie ze wszystkimi wewnętrznymi
barierami rozwojowymi. W największym stopniu jest związana z barierą strukturalną.

77




'  
›c bariera ekologiczna
Bariera ekologiczna ma odrębny charakter. Stanowi ją zbiór czynników ograniczający
rozwój gospodarczy o charakterze naturalnym, to jest przyrodniczo - klimatycznym.
Wiąże się z ograniczoną wydolnością naturalną, to jest ze zdolnością do regeneracji
utraconych składników i neutralizacji składników obcych. Przekroczenie granic tej
wydolności może spowodować olbrzymie straty gospodarcze, a w skrajnych
sytuacjach nawet zagrozić egzystencji człowieka
›c bariera zasobów naturalnych
Bariera ta związana jest z dostępem do zasobów naturalnych takich jak:
K ' u

 (gleby,lasy, roślinność lądowa i wodna o wartościach
spożywczych, zwierzęta lądowe i wodne o wartościach spożywczych i
przemysłowych )
K '
 u


-metaliczne (żelazo, miedź, cynk, ołów, wolfram, złoto, srebro, platyna, rtęć i inne)
-niemetaliczne skały (wykorzystywane w budownictwie) węgiel, ropa naftowa, gaz
ziemny, asfalt naturalny, woda (rzeki, jeziora),powietrze (tlen, azot, argon)
›c bariera żywnościowa
Dotyczy ona zarówno ograniczeń produkcji rolniczej, jak i ograniczeń zaopatrzenia
społeczeństwa w żywność. Ujawnia się ona w całym obszarze gospodarki
żywnościowej. Jej poziom i skuteczność zależy w dużej mierze od czynników
przyrodniczych



 
  
›c bariera ustrojowo-ideologiczna
Bariera ta może wynikać z tzw wolności gospodarczej która ma związek z regułami
norm i prawa stosowane i przestrzegane prze dane państwo. Wyróżniamy ustroje
liberalne , socjalistyczne, kapitalistyczne, demokratyczne i autorytarne.
›c bariera braku stabilizacji wewnętrznych stosunków politycznych
Bariera ta może wiązać się np. z wielopartyjnością lub dotyczyć przypadku gdy dwie
władze Premier i Prezydent należą do dwóch opozycyjnych partii które nie zgadzają
się ze sobą i mają odmienny punkt widzenia.
›c bariera politycznego podziału świata
Bariera ta ma swoje podłoże między innymi w sporach terytorialnych, konfliktach
etnicznych czy braku spójnego systemu bezpieczeństwa. W ostatnich latach doniosłą
rolę w likwidacji napięć politycznych oraz rozwijaniu różnych form współpracy
międzynarodowej w Europie odegrał powołany w Helsinkach w 1975 r. Komitet
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE). W 1994 roku przemianowany na
Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).
›c bariera instytucjonalno-organizacyjna
Bariera instytucjonalno - organizacyjna to ograniczenia rozwojowe wywołane
niedostosowaniem organizacyjnych form stosunków społecznych i ekonomicznych do
wymagań postępu naukowo - technicznego i technologicznego. Przejawia się
przestarzałą strukturą organizacji systemu kierowania i zarządzania gospodarką
narodową oraz niewłaściwym podziałem kompetencji i uprawnień poszczególnych
jego ogniw do podejmowania określonych decyzji gospodarczych

Michał Gabriel Woźniak Wzrost Gospodarczy Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie

78
4‘ 0 #c cc -#cc #c
% 
c c  c
cc 1#  c
c
Ekonomiści wypracowali wiele konkurencyjnych teorii dotyczących polityki gospodarczej,
która miałaby sprzyjać utrzymaniu wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Teorie te różnią
się przede wszystkim oceną, jak dalece państwo może wpływać na tempo wzrostu.
Podstawowym miernikiem poziomu produkcji w gospodarce jest produkt krajowy brutto
(PKB). Wzrost gospodarczy sprowadza się do zwiększenia wielkości produktu krajowego
brutto w jednostce czasu (np. w skali roku), w porównaniu do jego wielkości z punktu wyjścia
(np. z roku poprzedniego). Często wzrost gospodarczy definiuje się również w kategoriach
zwiększenia PKB  & czyli średniej porcji bogactwa narodowego przypadającej na
głowę statystycznego obywatela (należy tu pamiętać, że niezależnie od tego, które z tych
dwóch pojęć zostaje przyjęte, ekonomiści podają odpowiednie wartości w tzw. ujęciu realnym
± tzn. eliminując wpływ inflacji na zmiany dochodu narodowego. Dzięki temu wzrost cen nie
zaburza obrazu zmian dochodu narodowego w kolejnych latach, a prezentowane dane
dotyczące wzrostu gospodarczego opisują faktyczne zmiany poziomu produkcji dóbr i usług
w gospodarce. Sam produkt krajowy brutto jest określany jako wartość dóbr i usług o
charakterze finalnym, wyprodukowanych przez gospodarkę w ciągu roku.
Osiągnięcie i utrzymanie w długim okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego
możliwe jest przede wszystkim dzięki działaniu podażowych czynników wzrostu
gospodarczego, tj. dzięki odpowiednim nakładom czynników wytwórczych (np.
inwestycyjnych) i czynników, które prowadzą do wzrostu ich efektywności (np. dzięki
działaniu postępu technicznego). Ważne jest wypracowanie podstaw do długotrwałego
wzrostu, czyli uruchomienie w gospodarce warunków działania czynników podażowych.
Adresatem tych działań są mikropodmioty - przedsiębiorstwa, od poziomu ich
konkurencyjności i zdolności do generowania zysków zależą bowiem możliwości wzrostu
gospodarki.

Ê!AB :Ê,:mÊ'
Zasadniczą metodę w rozwiązywaniu problemów makroekonomicznych, w tym problemów
związanych z realizacją wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, zwolennicy podażowego
podejścia do problemów ekonomicznych upatrują w
'(& "2  '
 + 
Uważa się, że zmiany w systemie podatkowym wpływają na tempo wzrostu gospodarczego.
Wzrost obciążeń podatkowych może wpłynąć na obniżenie stopy inwestycji i ilości miejsc
pracy w gospodarce, jak również na spadek wydajności pracy. Wysokie podatki silnie
oddziałują na rynek pracy prowadząc do obciążenia nadmiernymi kosztami czynnika pracy,
natomiast bardziej mobilny czynnik - kapitał, po prostu odpływa, obniżając tempo wzrostu
gospodarczego i powodując wzrost stopy bezrobocia. Wzrost opodatkowania potęguje presję
pracowników na wzrost poziomu realnego wynagrodzenia, prowadząc również w ten sposób
do podrożenia czynnika pracy. Wysokie podatki oznaczają więc w efekcie obniżkę poziomu
oszczędności i stopy inwestycji w gospodarce oraz wzrost bezrobocia. Natomiast obniżka
obciążeń podatkowych prowadzi do wzrostu aktywności w sektorze prywatnym i w
konsekwencji - do wzrostu produkcji i kreacji nowych miejsc pracy, a w dalszym horyzoncie
- do wzrostu dochodów budżetowych, możliwości obniżenia deficytu budżetowego i jego
ujemnych skutków gospodarczych.
 m>s:!/::C:m':
Również nadmierna ingerencja państwa w gospodarkę, polegająca na podtrzymywaniu
dotacjami nieefektywnych przedsiębiorstw i utrzymywaniu przerostu zatrudnienia, opóźniając

79
proces prywatyzacji i restrukturyzacji całych sektorów gospodarki, ogranicza możliwości
działania podażowych czynników wzrostu gospodarczego. Ingerencja ta ponadto absorbuje
środki, które mogłyby być przeznaczone na zmiany strukturalne, a więc na rozwój
gospodarki. Środki te najczęściej trafiają do branż i przemysłów schyłkowych, utrwalając
nieefektywną strukturę gospodarczą i własnościową, co prowadzi do spowolnienia wzrostu
gospodaczego.
:D:, ':m!/ 
Na skutek wyczerpywania się krótkookresowych czynników wzrostu gospodarczego, źródłem
nowych miejsc pracy mogą być tylko dodatkowe nakłady rzeczowych środków kapitałowych
(inwestycje), finansowane poprzez oszczędności. Nakłady inwestycyjne są też niezbędne do
finansowania procesu unowocześniania polskiej gospodarki, uruchomienia innowacyjności w
przedsiębiorstwach i stosowania postępu technicznego. Zasadnicze znaczenie dla utrzymania
w długim okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego ma bowiem wykorzystanie
czynników intensywnych w gospodarce (przede wszystkim postępu technicznego i
informatycznego), prowadzących do wysokiej efektywności wytwarzania.
Sprzyjać temu powinno dokończenie procesu prywatyzacji, w tym przede wszystkim
przedsiębiorstw sektora publicznego (występujących m.in. w formie jednoosobowych spółek
Skarbu Państwa).
0::Ê :ms:
1

Zasoby naturalne to kolejny istotny czynnik wpływający na wzrost gospodarczy. Surowce, ich
jakość i ilość zależy od złóż geologicznych w danym kraju oraz nakładu inwestycji w ich
wydobywanie czyli tworzenie zakładów przemysłu wydobywczego np.: kopalni, rud żelaza
itp.
<: ,
0:>s: !0 
Realizacja polityki podażowej powinna też prowadzić do poprawy bilansu handlu
zagranicznego. Ponieważ wzrost importu jest związany z realizowanym w gospodarce
wzrostem gospodarczym i napływem kapitału zagranicznego, hamujące oddziaływanie na
import może prowadzić do osłabienia tempa wzrostu gospodarczego. Ograniczeniu importu
nie sprzyja też, ewentualna aprecjacja krajowej waluty. Dlatego bardziej zasadne jest
oddziaływanie na wzrost dynamiki eksportu, przewyższającej tempo wzrostu importu.
Instrumenty popierania eksportu, takie jak ubezpieczenia jego ryzyka, gwarancje kredytowe,
dopłaty do oprocentowania kredytów eksportowych ze środków publicznych, pomoc
rządowa, wydatki promocyjne mają znaczenie drugorzędne, jeśli najbardziej istotny wpływ na
ujemny bilans handlowy ma słaba konkurencyjność przedsiębiorstw krajowych. Niezbędne są
więc działania prowadzące do unowocześnienia struktury gospodarczej i oparcia eksportu na
rozwoju zmodernizowanych gałęzi gospodarki związanych z wysoką techniką i nową
technologią. Przyspieszenie zmian strukturalnych i instytucjonalnych w gospodarce jest więc
niezbędne dla tworzenia odpowiedniej oferty eksportowej. Produkty eksportowe muszą
zachowywać odpowiednie standardy jakości i nowoczesności, najlepiej potwierdzone
certyfikatami jakości (np. ISO), muszą też być tanie, co będzie prowadziło do wzrostu
konkurencyjności firmy na rynku. Ostra konkurencja na rynku europejskim sprawi, że jakość
- zgodna z międzynarodowymi normami - stanie się jednym z zasadniczych warunków
konkurencyjności firmy.

:m'0:!/::0:C!E'

cc
c 
c c

c
c

c c
cc
c 

!c8
 cc
#c
c
c


c
c
c 
 

+c c c 
c   c c c !c  $c 

 
c

80

c$
c



c
c
c
c #c#
 c

c c c



c 
 c  !c 2c 
c 
c c  
c



c %!c  &cc c c 

#
c 
c c 
$
c


 c 
!c c
cc 


 c  c   
  c
c
c#
c
c

c
 c c
c
c 
cc

c
c 
c
c c
ccc$ c cc  ,ccc
c
c

c 
 c c
 c 
#c $
c
c
 
c  
 c 
c c

#

c 

c

  ! c .


c c #c   
c
c  c
$


 c c 

c 


c  c c  c $ c 
#$c

+c c

c 
+c #c



c #c   c c $c 

c
c


c c  
c 


!c "c



c  

c

   c

 c $- c c #c   
c
c  c $


 c $c

c

 c 
c c 

 c  
c 

c  
c $

c
c
$
!c
'
:(c'

c0

c

;c c 

+c c 
c  c

 c #  c c
+c   !c 

c 
c  c 
c 
c 

c 
c #c

#c

c %
c   
c c 
 
c  
c 

c 

$c



c   c !c
 c 

c   c c   
c c
 +c 
 &c c  

c % 
 c 
c c #c



c  
c   
&c
c 

#
c 
 c 

c 

c
c


c   
c %
!c
 c c 
#c 

c c !c 

c 

c


&!c c c 
c  c c 
 
c
 c  c
c 
 +c 
c 

c 

$
 c 

#
c 
 c


c 
c   !c ;c c +c !c c  

c c

  c %


c $

c 

c 

$
 c c  c c

c c
 c 

c c c



c
$c 
#c

&c

 
ccc$
c
c 
c
c c$ c%
+c c
$
 c   c c c  

+c c   
c  c $ 

c
 c  

c   
c c c  c
$c 
c $c #c
+c

c

c
c

$
 &c
c

cc 
c
c

# 
c
c  c #
#$c    c 

c   
c

  c

c
c 

 !ccc
020:2
2c'

/
'c3:0

,cc

B c c c

c 
c 
+c 

c  
c 

 c


$
 c $c 
c  

c    c c c 
c


c c $
c
 c 
c 
c % !c  c  c

 c 


c 

c
c

c

#
c
c c
&!c .c 
c
 c
c c 


c  c 
c

c
 
c 
c 
c c 
c c c



c c   c  c #
c
c $
c 


!c 1
$
+c

 
c c c  c %!c
$c
c c

c 

c  c

&cc#+cc
c 
c
c
c 

c

#
c

c cc  ccc c c 

+c c  cc
c

!cccc
('

2c3:0

c

81
 cc #
c 
c
c 
c c 

  c
c$c c  cc
!c c  

c c c 



c c 
c

c
c 
c 

c 

c 
c  c c



 c #c 
c c 
 c
 
c 
c 
c
   c c   c   c  !c 4c c
 c

 
c c c c 
c c 

c
c  
 c 


c
   c
c  
c 
c 
c  c 
 
c c  c c

 c 
c
 
c 

c 
#c
 

!c c
1
c c  

c #c c  
 c c 
c  c 
c

+c c 
c 
c  
c c 
c
c #  c


 c c #+c c 
c 
c c 
c
#
!c"c
 
c
c 
c

c


c c
$cc
  c   c c c c c 
c
c c 

c

c


c
!c"c 
c
 
c

ccc

 c%cc

 &c
c
cc
 c
 

c
c#
cc c
 c
 

c
c 

 
c 
c c c
#c
cc
c
c
  c $
c 


c 

c 
c #c c   
c # c



!cc


c 
c c c c 
c  +c  
c c

+c 

c 
c %
 c
 
c 


c c
$c
c

 c  

&c 


c 
c c  c   c 

 c
  
c

c c c c 


c c 

c  c c 

c 


c

c 
c c  c


  c  c c 


!c
C


c 
c c 
c 
c c 

c c
c
 c#  c c
  
c
! c
c
:(0
c:
ccc
'2:(c

c
 c c #
c c 



c 
c 

c c
   c #c 

c c 

c 


 c 
c c
  c


c#+cc



c 
c
c 
c c#c
c c +c   
c  c c 
c #c c 
c

!c 1
c c 


c c
c c 




c

 c c c 
c c c 

c 
c 
!c 1#c

#c
 

c
c
!c: c
 cc cc

c 

c   c 


c   !c 1
c c 


c


$
 c
c c c
c
c$ 
c cc
c

 
cc
c
c


9 
+ 
- zależy od poziomu innowacji i badań naukowych. Zwiększa rentowność kapitału i pozwala
stawić czoła konkurencji rozwiniętych gospodarek. Jednak warunkiem wykorzystania
innowacji technologicznych i wyników badań naukowych jest zaplecze finansowe. Tylko
silny i bogaty kraj może sobie pozwolić na finansowanie badań naukowych, a następnie
wdrożenie wyników tych badań. Jest to czynnik, który powoduje długoterminowy wzrost
gospodarczy.
 
.

82
- to zasoby środków wykorzystane w procesie wytwarzania produkcji. Podstawowe formy
kapitału produkcyjnego to kapitał rzeczowy, kapitał finansowy i kapitał ludzki. Kapitał
rzeczowy jest tym większy, im większy jest kapitał finansowy w gospodarce. Kapitał
rzeczowy stanowi bowiem formę lokowania (inwestowania) kapitału finansowego. W
gospodarkach rozwiniętych wolnym kapitałem finansowym (tj. możliwym do zamiany na
kapitał rzeczowy) dysponują instytucje finansowe. Do instytucji finansowych zaliczamy
banki, fundusze inwestycyjne czy emerytalne, pełniące funkcje instytucji pośrednictwa
finansowego, ale także takie podmioty, jak giełda, Komisja Papierów Wartościowych i Giełd,
czy inne wykonujące specyficzne funkcje na rynkach finansowych. Sposób organizacji tych
instytucji, instrumenty finansowe, którymi dysponują, a także przyjęte w gospodarce zasady
ich funkcjonowania tworzą system finansowy. System finansowy decyduje o zdolności
gospodarki do efektywnego transformowania kapitału finansowego w kapitał rzeczowy. Słabo
rozwinięty system finansowy ogranicza możliwości szybkiego powiększania rozmiarów
kapitału rzeczowego. W ostatnich latach coraz większego znaczenia dla gospodarki nabiera
kapitał intelektualny.

Ê
   9


- żaden kraj nie może rozwijać się sam. Gospodarka krajowa prowadzi ze światem
zewnętrznym wymianę towarów, kapitałów, wyników badań naukowych. Dlatego
utrzymywanie dobrych stosunków z pozostałymi krajami daje podstawy do dalszego rozwoju
gospodarki
0: :msms:


Reformy strukturalne pozwolą na zwiększenie międzynarodowej konkurencyjności
gospodarki i przemysłu, co jest warunkiem rozwoju eksportu. Zmiany strukturalne w
gospodarce, polegające na technicznej restrukturyzacji przemysłu i rolnictwa, będą również
prowadzić do rozwoju nowoczesnego sektora usług.

Źródło: Portal NBP

c


41Ê
  
( 
-' 
  +&9
# 
Teoria wyboru konsumenta wyjaśnia, w jaki sposób konsument decyduje o wydatkowaniu
ograniczonych środków, którymi dysponuje.
1)c Preferencje konsumenta
Koszyk dóbr ± zestaw, wiązka, kombinacja dóbr.
Użyteczność ± suma zadowolenia, jaką daje konsumentowi posiadanie danego dobra.
Użyteczność krańcowa ± stosunek przyrostu użyteczności całkowitej do przyrostu konsumpcji
(lub zapasu) dobra; zmiana użyteczności wywołana dodaniem
do koszyka kolejnej jednostki dobra. Użyteczność całkowita jest
sumą użyteczności krańcowych.
Różnym konsumentom użyteczność dostarczana jest przez różnego rodzaju dobra, zależnie od
osobistego gustu, preferencji. Od tychże preferencji zależy, który z dostępnych koszyków
dóbr konsument uzna za najlepszy. Każdy koszyk dóbr dostarcza bowiem konsumentowi
pewnego poziomu użyteczności.
Teoria racjonalnego zachowania konsumenta wymaga kilku ważnych założeń odnośnie
preferencji konsumentów:

83
 a)c 0( .#3
%
&: konsument umie porównać poszczególne koszyki dóbr, a
dokładniej ± dla każdych dwóch koszyków dóbr konsument umie stwierdzić, czy
któryś z nich jest lepszy od drugiego, bądź czy oba są tak samo dobre.
b)c 
 +'#3
%
&: Konsument porównuje pary zestawów dóbr w sposób
wewnętrznie spójny, tzn. jeśli koszyk A>B oraz koszyk B>C, to koszyk A>C.
Konsument jest zatem konsekwentny, racjonalny w swoich wyborach.

c)c      ( 

: konsument zawsze woli mieć więcej dóbr, niż mniej, co
oznacza, że nie może osiągnąć stanu nasycenia (nie może znaleźć koszyka
obiektywnie, bezwarunkowo najlepszego, od którego każde odstępstwo oznaczałoby
spadek użyteczności).
d)c  & (2
#: konsument zawsze woli wyższy poziom całkowitej
użyteczności od niższego.
e)c :
 .2  ''
 +: preferencje są ciągłe (by można było zastosować do
rachunku odpowiedni aparat matematyczny), konsument dysponuje pełną informacją,
dla uproszczenia analizowane są jednocześnie dwa dobra (X i Y; możliwa jest też
analiza, w której jedno z dóbr jest zagregowane, tj. obejmuje wiele różnych dóbr;
drugie dobro badane jest wtedy w odniesieniu do nich wszystkich naraz).

(& (2
# ogólnie zapisana może być jako: U(x,y). Przyjmuje się często, iż ma
ona postać punkcji Cobba-Douglasa, czyli: U(x,y)=axcyd (a,c,d>0). Funkcja użyteczności jest
rosnąca; można wyobrazić ją sobie jako pagórek na płaszczyźnie XY. Teoria mówi ponadto,
iż użyteczność całkowita rośnie coraz wolniej w miarę wzrostu konsumpcji (lub zapasu) dóbr.
Oznacza to, że użyteczność krańcowa maleje wraz ze wzrostem ilości dóbr w koszyku. Działa
tu
  &" & (2
# 
 &, wg którego zadowolenie z pierwszej
konsumowanej jednostki dobra jest znacznie większe, niż z każdej kolejnej jednostki.
Warstwice funkcji użyteczności są krzywymi, zawierającymi punkty (koszyki, kombinacje
dóbr X i Y) o jednakowej całkowitej użyteczności. Konsumentowi jest więc zatem obojętne,
który z koszyków, leżących na tej krzywej wybierze, gdyż dostarczą mu one tego samego
poziomu użyteczności. Stąd krzywe te nazywa się 
   &9
#. Zbiór krzywych
obojętności dla danego konsumenta tworzy jego mapę preferencji. Krzywe obojętności nie
mogą się przecinać!

84
Istotną cechą krzywych obojętności (zachodzącą m.in. w przypadku warstwic funkcji
użyteczności o postaci funkcji Cobba-Douglasa) jest  &" 

  (

(&
)s:*. MRS definiuje się jako określoną subiektywnie przez konsumenta proporcję, wg
której jest on skłonny zamieniać dobro Y na dobro X. Można ją zapisać wzorem:

(MUx,MUy ± użyteczności krańcowe dóbr X i Y; - pochodna cząstkowa funkcji

użyteczności po X, analogicznie dla Y).
Ujemna wartość MRS sugeruje, iż dobra X i Y są substytucyjne. Ubytek jednostki dobra Y,
przy zachowaniu niezmienionego poziomu całkowitej użyteczności, musi być
rekompensowany dodaniem pewnej ilości dobra X (i odwrotnie). Faktem jest ponadto, że
ubytki kolejnych jednostek dobra Y wymagają rekompensaty coraz większą ilością dobra X.
Dlatego w miarę przesuwania się w prawo po krzywej obojętności, MRS maleje:

To malejąca krańcowa stopa substytucji sprawia, iż krzywe obojętności są wypukłe.

Różne nietypowe postaci krzywych obojętności:

85
Dobra doskonale substytucyjne ± zaspokajają tę samą potrzebę; konsument jest skłonny
wymieniać jedno na drugie w stałej proporcji (=a/b, przy czym MRS=const.)
Dobra komplementarne ± dobra konsumowane zawsze łącznie, w stałych proporcjach (np.
prawy i lewy but; 1 aparat fotograficzny + 2 baterie itp.). Funkcja użyteczności dla nich ma
postać U(x,y)=min{ax,by} (a,b>0). Krzywe obojętności dla tych dóbr są załamane w
punktach reprezentujących koszyki, które zawierają wielokrotności pożądanych przez
konsumenta proporcji dóbr. Koszyki te leżą na prostej o wzorze y=ax/b.
Antydobra ± przeciwieństwa dóbr, są to zjawiska zmniejszające zadowolenie (użyteczność)
konsumenta. Przykłady: hałas, spaliny itp. Konsument dąży do minimalizacji ilości
antydobra, dlatego większa ilość antydobra musi być rekompensowana zwiększeniem
konsumpcji dobra.
Dobra neutralne ± dobra, których użyteczność jest zerowa. Są konsumentowi obojętne.
Przykłady: narty dla jednonogiego, alkohol dla abstynenta itp.
Stan nasycenia ± taka ilość obu dóbr, której zmiana spowoduje spadek całkowitej
użyteczności.
Preferencja dla koszyków jednorodnych ± wszystkie koszyki mieszane (zawierające zarówno
dobro X, jak i Y) mają mniejszą użyteczność całkowitą od tych zawierających wyłącznie
jedno dóbr. Przykład: lepiej, żeby autobusy miejskie były jednakowe.
W zależności od tego, czy konsument bardziej ceni dobro X czy Y, krzywe obojętności mogą
być mniej lub bardziej strome:

86
Jeśli konsument woli dobro Y, mały jego spadek będzie wymagał rekompensaty dużo większą
ilością dobra X. Jeśli woli dobro X, rezygnacja z małej jego ilości będzie wymagała
dostarczenia znacznie większej ilości dobra Y.
2)c Możliwości konsumenta
Oprócz subiektywnych preferencji konsumenta, na jego wybory wpływają również
możliwości, wyznaczane przez jego dochód.
Założenia:
a)c Konsument wybiera jedynie spośród dwóch dóbr: X i Y

b)c Dobra te są nieskończenie podzielne

c)c Konsument dysponuje dochodem M, który w całości przeznacza na konsumpcję dóbr

X i Y oraz kupuje jak największą ich ilość
d)c Ceny dóbr X i Y ustalane są przez rynek i wynoszą odpowiednio: PX i PY (obie>0).
e)c Analiza nie obejmuje dóbr wolnych (P=0)

Dostępne dla konsumenta są koszyki dóbr, za które płaci najwyżej tyle, ile wynosi jego
dochód, czyli: (obszar AOB na rysunku 1.1). Ê
   ('2


konsumenta ma zatem postać: =>

Ujemne nachylenie świadczy o konieczności rezygnacji z pewnej ilości jednego dobra w celu
przeznaczenia oszczędzonej w ten sposób części dochodu na dobro drugie. Iloraz (-PX/P Y) jest
stosunkiem ceny analizowanych dóbr, a zarazem współczynnikiem kierunkowym prostej,
obrazującym ograniczenie budżetowe. Im droższe jest dobro X w stosunku do Y, tym bardziej
stroma jest prosta:

Iloraz ten określany jest również mianem stopy rynkowej wymiany dobra Y na dobro X.
Mówi o tym, z ilu jednostek dobra Y musi zrezygnować konsument, by kupić dodatkową
jednostkę dobra X.
Położenie linii ograniczenia budżetowego może zmieniać się pod wpływem:
- zmian dochodu konsumenta: wtedy linia przesuwa się równolegle w górę (przy wzroście
dochodu; z AB do A¶B¶) bądź w dół (przy spadku dochodu; z AB do A¶¶B¶¶), bez zmiany
kąta nachylenia.
- zmian cen analizowanych dóbr: wtedy zmienia się nachylenie linii:

87
 3)c Optymalny wybór konsumenta
Konsument stara się dostarczyć sobie jak najwięcej zadowolenia, mieszcząc się przy tym w
granicach swoich możliwości finansowych. Szuka zatem koszyka oferującego najwyższą
użyteczność, takiego, na który będzie go stać. Konsument nie oszczędza i chce mieć jak
najwięcej dóbr, więc punkt optymalnej konsumpcji leżeć będzie na linii ograniczenia
budżetowego. Zgodnie z zasadą maksymalizowania użyteczności, punkt ten leżał też będzie
na najwyższej możliwej krzywej obojętności.
Przy krzywych obojętności nachylonych ujemnie i wypukłych, punktem równowagi będzie
zatem punkt styczności linii ograniczenia budżetowego z krzywą obojętności. Na rysunku
punktem optymalnym jest punkt E:

Dla punktu E charakterystyczne jest to, że nachylenie linii ograniczenia budżetowego jest w
nim równe nachyleniu krzywej obojętności. Zatem krańcowa stopa substytucji równa jest
stopie wymiany rynkowej dóbr X i Y:
MRSE = - (P X/P Y)
Wyprowadzenie analityczne:
Uogólniając problem konsumenta polega na maksymalizacji funkcji użyteczności U = U(x, y)
przy ograniczeniu budżetowym: M • pxx + pyy.
Przyjmując, że ograniczenie przyjmuje postać równania możemy zapisać funkcję Lagrange¶a:
«
 8  «?,      ? ?     .
Warunki pierwszego rzędu:

88
  
8   ? 8 0
? ?
 
8    8 0
 

8  ? ?    8 0 .
˜
Rozwiązujemy dla ˜ z pierwszych dwóch warunków pierwszego rzędu:
˜8
/ ?
8
/  .
? 

 / ? ?
Dlatego: 8 .
 /  
 / ?  ?
Ale: 8 8 #1 ? .
 /   
?
A więc: #1 ? 8 .

Optima dla różnych układów krzywych obojętności:

Opracowane na podstawie:
- Czarny, E., Nojszewska, E.,   
, PWE, Warszawa 1997, s. 17-36
- Nasiłowski, M., 1
, Wyd. Key Text, Warszawa 2004, s. 98-107
- notatki własne do wykładu   
, prof. M. Garbicz, sem. zimowy 2003/04





89



 441 
#3    '+' 
( & 
9'   
+( 

(
'(
( 

1)c Elastyczność cenowa


#3   
( jest mierzona stosunkiem względnej zmiany popytu do
względnej zmiany ceny. Jest ona ilorazem procentowej zmiany popytu i procentowej zmiany
ceny dobra:

(EP- elastyczność dochodowa popytu, D ± popyt, P ± cena)

Jest to wzór na obliczanie elastyczności punktowej, stosowany dla małych zmian cen. Przy
większych zmianach (ok. 10%) korzystać powinno się ze wzoru na elastyczność łukową:

Współczynnik elastyczności cenowej popytu informuje o sile reakcji konsumenta na

zmieniające się ceny towarów na rynku.




&: EP= -1,5 oznacza, iż wzrost ceny o 1% wywoła spadek popytu o 1,5% i
odwrotnie: spadek ceny o 1% wywoła wzrost popytu o 1,5%.
Determinanty elastyczności:
- stopień niezbędności produktu w celu zaspokojenia potrzeby o różnym stopniu pilności;
- dostępność substytutów na rynku i łatwość zastąpienia danego dobra innym dobrem;
- udział wydatków na zakup dobra w ogólnych wydatkach konsumenta;
- czas dostosowania: wraz z upływem czasu konsumenci słabiej reagują na podwyższanie
ceny, zatem popyt jest bardziej elastyczny w krótkim niż w długim okresie;
- poziom ceny: przy wysokich cenach reakcja konsumenta za zmianę ceny jest na ogół
wyższa niż przy niskim poziomie;
- stopień obniżki lub podwyżki ceny w porównaniu z jej wyjściowym poziomem; inna będzie
reakcja konsumenta, gdy producent obniży cenę o 2zł w stosunku do 50zł, a inna, gdy obniży
o 10zł w stosunku do 1500zł.

Elastyczność cenowa popytu ma zwykle wartość (& ". Wynika to z odwrotnej zależności
między zmianą ceny a zmianą popytu (z ujemnego nachylenia krzywej popytu). Dodatnia
elastyczność cenowa popytu charakteryzuje dobra Giffena i Veblena.
Dobra Giffena ± dla nich wzrost ceny nie zniechęca do zakupu, ale zwiększa zapotrzebowanie
na nie wśród ludzi o niskich dochodach. Konsumenci rekompensują sobie w ten sposób utratę
możliwości nabywania innych dóbr. Przykład: chleb, ziemniaki w warunkach inflacji.
Dobra Veblena ± dla nich również wzrost ceny przekłada się na wzrost popytu. Wyższa cena
może zachęcać do konsumpcji, gdyż dobro świadczy o statusie materialnym konsumenta, jest
dowodem jego zamożności (efekt snoba).

90
W analizie ekonomicznej rozróżnia się trzy podstawowe kategorie elastyczności cenowej (co
do wartości bezwzględnej):
- EP>1 ± elastyczność   (popyt elastyczny), procentowa zmiana popytu jest wyższa niż
procentowa zmiana ceny
- EP=1 ± elastyczność & '
, popyt zmienia się odwrotnie proporcjonalnie do zmiany
ceny, procentowa zmiana popytu jest taka sama co do wartości jak procentowa zmiana ceny;
- EP<1 ± elastyczność  (popyt nieelastyczny), procentowa zmiana popytu jest niższa niż
procentowa zmiana ceny
Przypadki szczególne:
- Popyt 
 ± jakakolwiek zmiana ceny nie wywołuje zmiany popytu. Wówczas EP=0.
Konsument nie reaguje na zmianę ceny. Może dotyczyć np. towarów niezbędnych i
niedających się zastąpić, typu sól.
- Popyt '  
 ± Występuje jedynie w warunkach doskonałej konkurencji, gdy
przy istniejącym poziomie ceny producent może sprzedać całą swoją produkcję. Nawet przy
niewielkim wzroście ceny u jednego producenta, klienci szybko przeniosą się do innego,
który ceny nie zmienił.

Elastyczność nie jest stała w każdym punkcie krzywej popytu (wyjątkiem jest krzywa o
kształcie hiperboli, dla której EP=1), gdyż jednakowe obniżki cen i przyrosty popytu są
liczone za każdym razem od innej podstawy. W miarę posuwania się wzdłuż krzywej popytu
elastyczność maleje, bo poziom ceny jest coraz niższy, a poziom popytu coraz wyższy. Im
bardziej stroma jest krzywa popytu, tym bardziej spadają współczynniki elastyczności. Przy
łagodniejszym nachyleniu krzywej popytu tempo spadania elastyczności jest wolniejsze.
Im bardziej producent podnosi cenę dobra, tym bardziej musi się liczyć z rosnącą reakcją
konsumenta na podwyżkę ceny, gdyż wpływać to będzie na wielkość jego utargów płynących
ze sprzedaży produkcji. Przy stopniowym obniżaniu ceny elastyczność popytu maleje i
sprzedawca musi dokładnie rozważyć, kiedy dalsza obniżka ceny jest dla niego opłacalna, a
kiedy przestaje się już opłacać. Przykładową zależność między popytem, utargiem
całkowitym a elastycznością ilustruje rysunek:

91
Utarg całkowity początkowo rośnie i osiąga najwyższy poziom przy współczynniku
elastyczności równym jedności, po czym symetrycznie spada. Nie oznacza to jednak, iż w
każdym przypadku przedsiębiorca osiąga maksymalny utarg całkowity przy EP=1.
Wnioski dla producenta:
Przedsiębiorcy opłaci się podwyższać cenę tylko wówczas, gdy cenowa elastyczność popytu
jest mniejsza od jedności. Przedsiębiorca jest zainteresowany, aby reakcja konsumenta na
wzrost ceny była jak najsłabsza. Z jego punktu widzenia sytuacja byłaby idealna, gdyby EP=0.
Wówczas mógłby niemal w nieskończoność podnosić cenę i nie traciłby utargu.
Przedsiębiorcy opłaci się obniżać cenę tylko wówczas, gdy elastyczność jest większa od
jedności. Im silniejsza jest reakcja konsumenta na obniżkę ceny, tym większy może być efekt
w postaci utargu całkowitego.
Wzrost lub spadek utargu całkowitego nie musi być jednak rozstrzygającym kryterium
opłacalności. Może nim być zysk, zależny nie tylko od wysokości utargu, ale i od kosztów
wytwarzania.
Podsumowanie:
Elastyczność Wzrost ceny Spadek ceny
EP>1 TRĻ TRĹ
EP<1 TRĹ TRĻ
TR ± utarg całkowity

#3   ± miara względnej zmiany wielkości popytu na dobro X pod
wpływem względnej zmiany ceny dobra Y.

EĮ>0 ± dobra substytucyjne względem siebie; np. PyĹ => DyĻ => DxĹ
EĮ<0 ± dobra komplementarne; np. PyĹ => DyĻ => DxĻ
EĮ=0 ± dobra niezwiązane ze sobą.

92

2)c Elastyczność dochodowa

,+' 
#3 
(
jest stosunkową zmianą popytu na
dane dobro podzieloną przez
stosunkową zmianę dochodu. Jest
siłą reakcji popytu na zmianę
dochodu konsumentów.

Interpretacja: o ile procent zmieni

się popyt na jakiś towar, gdy
dochód konsumenta zmieni się o
1%.

1
W miarę wzrostu przeciętnego
dochodu na jednego członka
rodziny nie tylko rośnie ogólny
popyt, ale zmienia się również jego
struktura. Zmiany te idą w kierunku
zmniejszania się procentowego
udziału wydatków na żywność oraz
inne dobra niższego rzędu i
zwiększenia udziału wydatków na dobra wyższego rzędu (dobra konsumpcyjne trwałego
użytku).
Podsumowanie wartości elastyczności dochodowej dla różnego rodzaju dóbr:
Zmiana
Elastyczność udziału w
Rodzaj dobra Zmiana popytu Przykłady
dochodowa budżecie
konsumenta
Normalne: Dodatnia Ĺ - -
- podstawowe Żywność,
0<EM<1 Ĺ o mniej niż 1% Ļ
codzienne
- luksusowe Samochód,
EM>1 Ĺ o więcej niż 1% Ĺ
lodówka
Niższego rzędu Gazeta, guma do
Ujemna Ļ
żucia

Elastyczność dochodową popytu wykorzystuje się do przewidywania zmian wielkości

sprzedaży towarów, następujących pod wpływem zmian dochodów nabywców. Pomagają też
ustalić strukturę wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych.

*Dodatkowo: wyprowadzenie krzywej Engla

Krzywa Engla pokazuje, jak zmienia się popyt na dobro, gdy dochód konsumenta ulega
zmianie.

93
Na rysunku 1.16 przedstawiona jest krzywa Engla o kształcie charakterystycznym dla dóbr
normalnych wyższego rzędu, dla których wraz ze wzrostem dochodu spożycie rośnie coraz
szybciej.
Krzywa dla dóbr normalnych podstawowych, których spożycie wraz ze wzrostem dochodu
rośnie coraz wolniej, byłaby wypukła:
M

Dobro X


Opracowane na podstawie:
- Czarny, E., Nojszewska, E.,   
, PWE, Warszawa 1997, s. 40-44
- Nasiłowski, M., 1
, Key Text, Warszawa 2004, s. 77-93
- notatki własne do przedmiotu   
, prof. M. Garbicz, sem. zimowy 2003/04


 41 % 
 (

( &   '+' 
(& 
(
   

Spożycie dóbr przez konsumentów zmienia się pod wpływem zmiany ich cen. Te zmiany
spożycia mogą mieć dwojaką naturę:
1)c Mogą wynikać ze  
&   obu dóbr, wywołanej zmianą ceny jednego z
nich ( % 
(

( & )
W takim przypadku zmienia się względne nastawienie konsumenta do nabywania tych dóbr,
konsument będzie zainteresowany zmianą struktury zakupów. Kupi on więcej dobra, którego
cena spadła, a zmniejszy zakup dobra, którego cena nie uległa zmianie. Dokona tym samym
(

(& dobra względnie droższego dobrem względnie tańszym, by osiągnąć nowy punkt
równowagi, odpowiadający zmienionym warunkom. Efekt substytucyjny sprawia, iż
zwiększone zakupy jednego dobra wymagają odpowiedniego zmniejszenia zakupów innego
dobra.
2)c Mogą wynikać ze   .    & konsumenta, wywołanej zmianą ceny
jednego z dóbr ( % 
'+' )
Jeśli zmiana ceny następuje przy stałym dochodzie nominalnym konsumenta, czyli określonej
sumie posiadanych pieniędzy, to musi ona wywołać zmianę jego siły nabywczej, tj. ilości
dóbr, które może kupić za daną sumę. Dokonuje się to przy niezmienionej strukturze zakupu
analizowanych dóbr. Efekt dochodowy sprawia, iż konsument jest w stanie nabyć więcej obu
dóbr.

Prezentacja graficzna
1)c Efekt substytucyjny
Wynika on ze zmiany relacji cen analizowanych dóbr, a relacja cen decyduje o nachyleniu
linii ograniczenia budżetowego. Zgodnie z efektem substytucyjnym wyjściowa linia

94
ograniczenia budżetowego będzie musiała  3 +   , przy czym musi się to stać
przy zachowaniu dotychczasowej siły nabywczej. Efekt substytucyjny na rysunkach obrazuje
obrót linii ograniczenia budżetowego AB do położenia HJ.
Istnieją dwa podejścia do zachowania niezmienionej siły nabywczej w efekcie
substytucyjnym:
- podejście J.R. <: stałość dochodu realnego (siły nabywczej) rozumiana jest jako
pozostanie konsumenta na tej samej krzywej obojętności. Dlatego obrót linii ograniczenia
budżetowego (AB) następuje po krzywej obojętności do momentu, aż jej nachylenie (HJ)
będzie zgodne z nachyleniem wynikowej linii ograniczenia budżetowego (AB¶). Pomocnicza
linia ograniczenia budżetowego jest zatem również styczna do wyjściowej krzywej
obojętności (U1 ), na tej samej krzywej leży również pomocniczy punkt równowagi (P).
- podejście E. :.( : stałość dochodu realnego rozumiana jest jako dostępność
wyjściowego koszyka dóbr. Pomocnicza linia ograniczenia budżetowego (HJ) przechodzi
zatem przez wyjściowy koszyk (E1 ), a jej nachylenie (HJ) jest zgodne z nachyleniem linii
wynikowej (AB¶). Pomocnicza linia ograniczenia budżetowego (HJ) jest sieczną wyjściowej
krzywej obojętności (U1 ), a pomocniczy punkt równowagi (P) leży na innej krzywej (wyższej
bądź niższej ± zależnie od kierunku zmian ceny dobra; tu: UP ).
Na rysunku pod wpływem zmiany relacji cen dóbr X i Y (wywołanej spadkiem ceny X),
konsument będzie skłonny do zakupienia większej ilości względnie tańszego dobra X.
Dlatego w pomocniczym koszyku optymalnym P ilość dobra X wzrosła kosztem ilości dobra
Y.
Różnica na przykładzie dóbr normalnych przy spadku ceny dobra X:

2)c Efekt dochodowy

Efekt dochodowy obrazowany jest przez równoległe przesunięcie linii ograniczenia

budżetowego przy utrzymaniu nowego, wynikowego stosunku cen (czyli nachylenia). Na
rysunkach Efekt dochodowy obrazuje przesunięcie pomocniczej linii HJ do położenia AB¶.
Dzięki spadkowi ceny dobra X, konsument realnie dysponuje większym dochodem,
konsument jest względnie bogatszy.

Wyprowadzenie algebraiczne:
Ogólną zmianę wielkości popytu, wywołaną zmianą ceny dobra X, zapisać można w postaci:
ǻx = x (P¶X, M) ± x (PX, M)
(ǻx ± zmiana popytu na X; P¶X,, PX ± nowa i stara cena X; M ± dochód)
Tą całkowitą zmianę rozbić można na dwie, wywołane odpowiednio efektem substytucyjnym
i dochodowym:

95
ǻxs = x (P¶X, M¶) ± x (PX, M) ± różnica w popycie na X po zmianie ceny i takim
dostosowaniu dochodu, by siła nabywcza pozostała niezmieniona;
ǻxm = x (P¶X, M) ± x (P¶X, M¶) ± zmiana wielkości popytu na X, gdy dochód nominalny
pozostanie na poziomie pierwotnym M, zaś cena osiągnie nowy poziom P¶X.
Dzięki tym rozwinięciom możliwe jest podsumowanie obu efektów w jednym równaniu,
nazywanym tożsamością Słuckiego:
ǻx = [x (P¶X, M¶) ± x (PX, M)] + [x (P¶ X, M) ± x (P¶X, M¶)]
czyli: ǻx = ǻx + ǻxm
s

W tożsamości Słuckiego pierwszy i czwarty wyraz redukują się, co pozwala wrócić do

pierwotnego równania na ogólną zmianę popytu na X.
Działanie efektów dla różnego rodzaju dóbr
% 
 (

( &   ' 2' 
'&( '
działa przeciwnie do kierunku
zmiany cen, tzn. jeśli cena dobra X spada, to ǻxs jest dodatnie (popyt na X rośnie), natomiast
w przypadku wzrostu ceny X, ǻxs jest ujemne (popyt na X spada).
% 
'+' :
- dla dóbr normalnych: pogłębia efekt substytucyjny, działa w tym samym kierunku, co on (a
więc przeciwnie do kierunku zmiany cen)
- dla dóbr Giffena: działa w przeciwną stronę niż efekt substytucyjny, ale jest od niego
silniejszy, skutkiem czego ;netto´ popyt na X zmienia się w tym samym kierunku, co cena
(jeśli cena X spada, zgodnie z efektem substytucyjnym popyt na X lekko rośnie, by potem na
skutek efektu dochodowego spaść do poziomu niższego niż pierwotny; analogicznie przy
wzroście ceny X)
- dla dóbr niższego rzędu, nie Giffena: działa w przeciwną stronę niż efekt substytucyjny,
jednak jest od niego słabszy, skutkiem czego ;netto´ popyt na X zmieni się w kierunku
przeciwnym do zmiany cen (jeśli cena X spada, zgodnie z efektem substytucyjnym popyt na
X wzrośnie, by potem na skutek efektu dochodowego tylko nieznacznie się obniżyć i
pozostać na poziomie ostatecznie wyższym od wyjściowego; analogicznie przy wzroście ceny
X)
Zmiana ceny dobra X nie pozostaje bez wpływu na wielkość konsumpcji dobra Y. Jej spadek
czyni dobro Y mniej atrakcyjnym w porównaniu z dobrem X (efekt substytucyjny). Jednak o
ile dobro Y jest dobrem normalnym, to jego konsumpcja wzrasta pod wpływem wzrostu
realnego dochodu konsumenta (efekt dochodowy) [moim zdaniem wzrasta, jeśli Y jest
komplementarne do X; jeśli jest substytucyjne, to popyt powinien spaść ± przyp. oprac.].

Ilustracja graficzna dla wzrostu ceny dobra X (ujęcie Hicksa):

Funkcja skompensowanego popytu

96
Przyjmijmy, że po każdej zmianie ceny dochód konsumenta jest dostosowywany w taki
sposób aby utrzymać go na tej samej krzywej obojętności, na jakiej znajdował się przed
zmianą ceny. Ta zmiana dochodu określana jest mianem  & wywołanej zmianą
ceny (rys.8.2).
Jeżeli wyznaczymy ścieżkę optymalnych wyborów x po kompensacji (xc) na wykresie
ilustrującym problem maksymalizacji użyteczności, przy xc na osi poziomej i px na osi
pionowej, to możemy wyprowadzić odwrotny wykres wielkości popytu na X jako funkcję px
utrzymując użyteczność i py jako stałe i pozwalamy dochodowi zmieniać się.
«
?* 8 ? *  ? ; ,  
. Jest to %(& 
(   X (rys.8.3).

Ponieważ optymalna krzywa popytu skompensowanego zawsze mają nachylenie ujemne,

wartość xc musi znajdować się na krzywej obojętności, która jest wypukła względem
początku układu współrzędnych, to wielkość popytu na X po kompensacji musi maleć przy
wzroście px (i musi rosnąć gdy px maleje). Wynika z tego, że krzywa skompensowanego
popytu zawsze ma nachylenie ujemne.
Zawsze się tak dzieje, gdy cena rośnie i krzywa obojętności spełnia warunek malejącej MRS,
gdyż krzywa obojętności musi mieć nachylenie ujemne i być wypukła względem początku
układu współrzędnych. Jeżeli więc linia ograniczenia budżetowego zwiększa nachylenie (px
rośnie), to punkty styczności wymuszają wzrost y i malenie x.

Opracowane na podstawie:
- Czarny, E., Nojszewska, E.,   
, PWE, Warszawa 1997, s. 44-50
- Nasiłowski, M., 1
, Key Text, Warszawa 2004, s. 107-108
- notatki własne z przedmiotu   
, prof. M. Garbicz, sem. zimowy 2003/04

97
- funkcja popytu skompensowanego na podstawie: 3  (


,
opracowanie online: u
)
()
)
(

'<*)
.

44 
 # 
 #
'(& 

 #   
'(& (inaczej: rosnące przychody ze skali) występują wtedy, kiedy
długookresowe koszty przeciętne spadają wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. (a)
:
. 
 +'     pojawiają się wówczas, gdy długookresowe koszty przeciętne są
stałe przy wzroście produkcji. (b)
 
 #  (inaczej: malejące przychody ze skali) występują wtedy, kiedy
długookresowe koszty przeciętne rosną wraz ze wzrostem produkcji. (c)

Zmiany kosztów przeciętnych nie da się wyjaśnić zmianami cen czynników produkcji.
Zmiany cen czynników produkcji powodują jedynie zmianę położenia krzywej kosztów,
natomiast zależność między kosztami przeciętnymi a produkcją, widoczna przy przesuwaniu
się po krzywej kosztów, jest kształtowana przez związek między fizycznymi rozmiarami
nakładów i produkcji. Kształt krzywej kosztów przeciętnych zależy od dwóch czynników:

- jak długo utrzymują sie korzyści skali, oraz

- jak szybko pojawiają sie niekorzyści skali przy wzroście produkcji




98

 #

Istnieją trzy grupy przyczyn występowania korzyści ze skali produkcji:

1)c Głównym powodem występowania rosnących korzyści skali jest  ' #3

 (
'(&. Oznacza to konieczność ponoszenia przez przedsiębiorstwo
określonego minimum nakładów (nazywane niekiedy kosztem stałym) niezbędnego
do prowadzenia działalności i niezależnego od wolumenu produkcji ± nie można
zatrudnić pół menedżera lub mieć pół telefonu. Występują korzyści skali, gdyż koszty
stałe rozkładają się na wiekszą produkcję, obniżając przeciętny koszt wytworzenia
jednostki produktu. Jednakże przy dalszym wzroście produkcji przedsiębiorstwo musi
zwiększyć nakłady (np. zatrudnić więcej menedżerów lub zainstalować więcej
telefonów), co oznacza iż korzyści skali się wyczerpują ± krzywa kosztów
przeciętnych przestaje opadać.

2)c Drugi powód występowania rosnących korzyści skali powiązany jest ze  &&".
Wraz z rozwojem przedsiębiorstwa następuje zazwyczaj głębszy podział pracy,
pozwalający pracownikom skoncentrować się na wykonywaniu pojedyńczego zadania
i zwiększyć dzięki temu swoją efektywność (np. jak po wprowadzeniu taśmy
montażowej w przemyśle samochodowym).

3)c Trzecia przyczyna powiązana jest z poprzednimi. Proces produkcyjny wiąże się często
z '(2  .'  
 &  albo kosztami badań i rozwoju, które są
wysokie, ponieważ ich wyniki są obarczone dużą niepewnością. Skomplikowane i
drogie maszyny charakteryzują sie często pewną niepodzielnoscią. Przy małej
produkcji koszty przeciętne byłyby bardzo wysokie. Natomiast przy dużych
rozmiarach produkcji koszty maszyn mogą być rozłożone na dużą liczbę jednostek
produktu.

 
 #

Podstawowym powodem pojawienia się niekorzyści skali są trudności w zarządzaniu dużym

przedsiębiorstwem. Występują wówczas menedżerskie niekorzyści skali. Duże firmy
wymagają wielu szczebli zarządzania, co powoduje iż przedsiębiorstwo staje się

99
zbiurokratyzowane, powstają problemy z koordynacją poszczególnych działów i z tego
powodu moze wystąpić wzrost kosztów przeciętnych. Niekorzyści skali mogą być równiez
związane z czynnikami geograficznymi (lokalizacja zakładów oraz rosnące koszty transportu)
oraz z ograniczoną dostępnością określonego czynnika produkcji (np. brak złóż o wymaganej
zawartości surowca) lub zmienność warunków produkcji.

Poziom produkcji, przy którym pojedyńcze przedsiębiorstwo przestaje osiagąć korzysci skali,
a krzywa kosztów przeciętnych staje się pozioma określa się mianem  & 
% 
 & ± minimum efficient scale (MES).

W praktyce rosnące korzyści skali (spadek kosztów przeciętnych wraz ze wzrostem

produkcji) występują najczęsciej w przemyśle przetwórczym, natomiast rzadko w sektorze
usług. Szczególnie duże znaczenie mają korzyści skali w przemyśle ciężkim. Dotyczy to
również przemysłu lotniczego i samochodowego, czyli tam gdzie wystepują bardzo wysokie
koszty stałe w związku z koniecznością ponoszenia bardzo wysokich nakładów na badania i
rozwój nowych modeli, a jednocześnie istnieją możliwości wprowadzenia wysoce
zautomatyzowanych linii produkcyjnych przy dostatecznie dużych rozmiarach
produkcyjnych.

Opracowane na podstawie:
D.Begg, Ekonomia ± Mikroekonomia, Warszawa 2003, s.198-204.



4Ö 
(& 
'(& 
 c
c
Produkcja jest procesem, w którym czynniki produkcji przekształcane są w produkty.
W procesie tym wykorzystywane są następujące czynniki produkcji: ziemia, praca, surowce i
kapitał (finansowy oraz fizyczny5).

(&
'(& (f) określa maksymalne rozmiary produkcji (q) dla zadanej wielkości
nakładów czynników produkcji (L, K)6 w danym momencie uwzględniając aktualny poziom
wiedzy technicznej oraz organizacyjnej. Wzór opisujący funkcję produkcji jest następujący:

5
Dobra wykorzystywane do produkcji innych dóbr, czyli np. urządzenia i maszyny.
6
Przy założeniu, że przedsiębiorstwo wykorzystuje 2 czynniki produkcji.

100
q 8 ( , ),
gdzie: q ± wielkość produkcji, , ± nakłady czynników produkcji (pracy i kapitału).
W analizach przyjmuje się zazwyczaj, że przedsiębiorstwo wykorzystuje dwa czynniki
produkcji: pracę ( ) oraz kapitał ( ). Przy założeniu, że przedsiębiorstwo może łączyć
wspomniane czynniki na nieskończenie wiele sposobów, z początku układu współrzędnych
można wyprowadzić nieskończenie wiele półprostych będących kombinacjami liniowymi
czynników oraz . Dla pewnego określonego poziomu produkcji (q) wyznacza się punkty
leżące na tych półprostych. Punkty te po połączeniu tworzą linię wypukłą (
9, linię
jednakowego produktu) względem początku układu współrzędnych. Graficzna ilustracja
izokwanty poniżej:7
K t1

t2

t3
B
w t4

w‘
t5

A
t6

Rys. 36.1 L

Dodając trzecią oś (dla różnych poziomów produkcji q) otrzymuje się trójwymiarowy

wykres przypominający wzgórze i określany mianem ;wzgórza produkcji´.8 Poziome
przekroje wzgórza produkcji (warstwice) wyznaczają poszczególne poziomy produkcji (q).
Najefektywniejsze kombinacje czynników produkcji (L, K) dla określonych poziomów
produkcji (q) znajdują się na krawędzi wzgórza. Rzut pionowy wspomnianej krawędzi dla
określonej wielkości produkcji (q) wyznacza izokwantę q dla wszystkich możliwych
kombinacji czynników produkcji (L, K).
Sposób wykorzystania posiadanych czynników wytwórczych określa stosowana przez
przedsiębiorstwo technika. Mogą być one zastępowane w stałych lub zmiennych proporcjach
jak również w takich proporcjach łączone. W przypadku czynników produkcji będących
doskonałymi substytutami izokwanty mają kształt taki jak na rys. 36.1. Do ich opisu
wykorzystuje się funkcję produkcji ! - ,(. Jest to niemalejąca funkcja
wykorzystywana opisana poniższym wzorem:
q 8 A › La › K b ,
gdzie: A, a, b ± dodatnie parametry; L, K ± czynniki produkcji, q ± poziom produkcji.
Na rys. 36.1 widać, że izokwanty są wypukłe względem początku układu
współrzędnych. Wynika stąd, że najefektywniej jest produkować określoną ilość dobra (q)
przy użyciu jednej techniki produkcji Np. lepiej jest wykorzystać technikę t4 do produkcji q2
jednostek dobra (punkt A) niż kombinacje technik t1 i t6 (punkt B). Wspomniana funkcja

7
Izokwanty dla coraz wyższych poziomów produkcji są coraz bardziej oddalone od początku układu
współrzędnych.
8
Ilustrację graficzną 3D wykresu wzgórza produkcji można znaleźć w: E. Czarny, E. Nojszewska,
Mikroekonomia, PWE, W-wa 2000, s. 67.

101
charakteryzuje się malejącą krańcową stopą substytucji technicznej (MRTS), a więc
możliwość zastapienia jednego czynnika drugim zmniejsza się w miarę przesuwania się
wzdłuż izokwanty. Proporcje wymiany czynników L oraz K wyznacza styczna do izokwanty
w danym punkcie.
'

 #31
Izokwanta jest krzywą jednakowego produktu, a wiec poruszając się wzdłuż niej
wyznacza się różne kombinacje czynników L oraz K dla zadanego poziomu produkcji q (q =
const., ǻq=0).
f
f f dK MPL
dL  dK 8 dq 8 0 , czyli: 8 L 8 8 MRTS ,
L K dL f MPK
K
gdzie: MPL ± krańcowy produkt pracy, MPK ± krańcowy produkt kapitału.
Jeżeli czynniki wytwórcze można sobą zastępować w stałych proporcjach, izokwanty mają
kształt prostych o ujemnym nachyleniu (rys. 36.2), które wyznacza proporcję wymiany tych
czynników (-a/b).

q3

q2

q1

L
Rys. 36.2

Funkcję produkcji można wtedy opisać poniższym wzorem:

q 8 aL  bK ,
gdzie: a,b ± dodatnie parametry.
Jeżeli czynniki wytwórcze są doskonale komplementarne, mogą być łączone ze sobą
tylko w pewnej, ściśle określonej, proporcji. Izokwanty mają wtedy kształt taki jak na rys.
36.3. Proporcję łączenia czynników wytwórczych wyznacza nachylenie prostej (a/b)
wychodzącej z początku układu współrzędnych i przechodzącej przez punkty na izokwantach.
Funkcja produkcji tego typu może być opisana poniższym wzorem:
q 8 min{aL, bK} ,
gdzie: a, b ± dodatnie parametry.

q3
q2

q1

L
Rys. 36.3

102
' 
%(&
'(&
W krótkim okresie przyjmuje występują stałe i zmienne czynniki produkcji. Do tych
pierwszych zalicza się takie, na wielkość których firma nie ma w danym momencie wpływu
(tu: K). Osiągalne poziomy produkcji wyznacza się dla zmiennych wielkości L (K=const.)
kreśląc poziomą krzywą K równoległą do osi L na wykresie przedstawiającym izokwanty.
Kształt krótkookresowej funkcji produkcji przedstawia rys. 36.4. Jeżeli w kolejnym okresie
firma może ponieść dodatkowe nakłady kapitałowe, nastąpi przesunięcie wykresu funkcji
produkcji z f1 do f2.

q
f2

f1

Rys. 36.4 L

Długookresowa funkcja produkcji (wszystkie czynniki produkcji są zmienne), jest

nieco bardziej spłaszczona od krótkookresowej (przedstawionej na rys. 36.4).
c
c
4 


 '.(
 %(& 

'(& 

ë  (
 
 
Krótkookresową funkcję kosztów produkcji otrzymuje się przekształcając funkcję
produkcji q 8 f ( , K) (K=const.) w funkcję kosztu całkowitego (TC). Zmienny czynnik
wytwórczy (L) ujmuje się wartościowo (VC ± koszt zmienny), a wykres funkcji produkcji
(rys. 36.4) odwraca się względem prostej przechodzącej przez początek układu
współrzędnych pod kątem 45 stopni (rys. 37.1) otrzymując wykres VC.

103
 TC
VC
FC

TC

VC

FC

Rys. 36.4 a
q

AC
MC

E AVC

Rys. 36.4 b q


Najniższy koszt wytworzenia zadanej wielkości produkcji (q) osiąga się w punkcie
przecięcia wykresów AC oraz MC (punkt E).* MC stanowi krańcowy koszt wytworzenia
dodatkowej jednostki produktu i definiowany jest jako pochodna kosztu całkowitego w
punkcie określającym daną wielkość produkcji (q):
dTC
MC(q) 8 TC z(q) 8 .
dq
Koszt przeciętny oraz przeciętny koszt zmienny określa się za pomocą poniższych wzorów:
TC(q)
AC(q) 8
q
.
VC(q)
AVC(q) 8
q
* Dana wielkość produktu wytwarzana jest najtaniej wtedy, gdy przeciętny koszt
wytworzenia (AC) osiąga swoje minimum (pochodna AC względem q wynosi 0). W punkcie
tym MC = AC.



104
5u  (
 
 
W długim okresie przedsiębiorstwo może kształtować ilość wszystkich
wykorzystywanych czynników produkcji. Długookresowa krzywa kosztów produkcji (LAC)
została przedstawiona na rys. 37.2.

TC
VC
FC

SAC1

SMC1
SAC2

SMC2 SAC3

SMC3

LAC

LMC

Rys. 37.2
q

W krótkim okresie przedsiębiorstwo minimalizuje koszty wtedy, gdy krótkookresowy

koszt przeciętny (SAC) równy jest krótkookresowemu kosztowi krańcowemu (SMC). Przy
założeniu, że przedsiębiorstwo może nieskończenie wiele razy kształtować poziom czynnika
stałego (K), można wyznaczyć nieskończenie wiele krzywych SAC oraz SMC. Ich punkty
przecięcia wyznaczają długookresową krzywą kosztu przeciętnego (LAC), określaną też
mianem obwiedni.9 Krzywa LMC oraz najniższa osiągalna krzywa SMC przechodzą przez
ten sam punkt (styczności odpowiedniej krzywej SAC z LAC). Warto też pamiętać o tym, że
krzywe SAC nie znajdują się nigdy poniżej krzywej LAC. Ponadto:
* krzywe SAC są zawsze bardziej strome niż krzywa LAC
* krzywe SMC są zawsze bardziej strome niż krzywa LMC.

c
4 
(&9(9    
c
Do kategorii kosztów ekonomicznych należą koszty całkowite (TC). 

.
zwiększają się wraz ze wzrostem produkcji. Wynika to z faktu, że trzeba więcej
pracy i innych nakładów, by wytworzyć więcej danego dobra. Zaangażowanie dodatkowych
czynników produkcji wymaga zatem poniesienia dodatkowych kosztów pieniężnych.
W skład kosztów całkowitych wchodzą koszty stałe (FC) oraz koszty zmienne (VC).


. (zwane także ogólnymi, utopionymi) to np. koszty czynszu, koszty odsetek od
długów, płace pracowników umysłowych na stałych posadach. Koszty te są niezależne od
poziomu produkcji, a zatem są ponoszone nawet wówczas gdy przedsiębiorstwo nie
produkuje.

9
Krótkookresowe decyzje w odniesieniu do stosowanej techniki produkcji (wpływ na daną krzywą SAC)
kształtują długookresową krzywą kosztów produkcji (LAC).

105

  to koszty, które zmieniają się wraz ze wzrostem produkcji (np. koszty
materiałów koniecznych do produkcji, zatrudnienia pracowników pracujących przy taśmach
montażowych). VC z definicji zaczynają się od zera; jest to ta część TC, która zmienia się
wraz z produkcją.
Ogólnie, koszt całkowity to najniższe całkowite wydatki pieniężne konieczne do wytworzenia
każdego poziomu produkcji q. TC rośnie, gdy rośnie q.
Koszt stały to całkowite wydatki pieniężne ponoszone nawet wtedy, gdy nie wytwarza się
produkcji. Koszt zmienny to wydatki zmieniające się wraz ze zmianami poziomu produkcji-
takie jak wydatki na surowce, płace i paliwo.
Ważną kategorią kosztów ekonomicznych jest także 

 (MC). Jest to
dodatkowy koszt wyprodukowania jednej dodatkowej jednostki. Krzywa kosztów
krańcowych ma kształt litery U, w fazie początkowej opada, następnie osiąga minimum, po
czym zaczyna się wznosić.


 9
 (AC) to całkowity koszt przypadający na jedną jednostkę produkcji
(AC=TC/q). Porównując koszt przeciętny z ceną przedsiębiorstwa mogą stwierdzić, czy
osiągają zysk, czy nie. AC
Podobnie AVC=VC/q oraz AFC=FC/q; AC=AVC+AFC

Koszt stały podzielony przez rosnącą produkcję daje na wykresie opadającą krzywą
przeciętnego kosztu stałego AFC. AVC zaś najpierw opada, a potem rośnie. Między AC a
MC istnieje następujące powiązanie: jeśli MC dodatkowej jednostki jest niższy od AC, to jej
AC spada. Jeśli zaś MC jest wyższy od AC, to AC rośnie. W punkcie, w którym AC=MC
krzywa AC jest płaska. Dla typowej krzywej AC mającej kształt litery U punkt, w którym
MC=AC jest też punktem, w którym AC napotyka swój minimalny poziom. Jeśli MC jest
niższy od AC, to ostatnia wytworzona jednostka kosztuje mniej niż wynosi przeciętny koszt
wszystkich wyprodukowanych jednostek, Jeśli ostatnia jednostka kosztuje mniej od jednostek
wytworzonych wcześniej, to nowy AC (zawierający ostatnią jednostkę) musi być mniejszy od
starego AC, tak że AC musi być opadający.

106
Dlaczego koszty mają kształt litery U? Otóż w krótkim okresie taki czynnik jak kapitał jest
stały, nie można go zmienić, dostosować. W takiej sytuacji przychody z czynnika zmiennego,
jakim jest praca są malejące, gdyż każda dodatkowa jednostka pracy ma do czynienia z
mniejszą ilością kapitału. W rezultacie koszt krańcowy produkcji wzrośnie, gdyż dodatkowa
produkcja wytworzona przez każdą dodatkową jednostkę pracy zmniejsza się. Innymi słowy
malejące przychody z czynnika zmiennego będą w konsekwencji przynosić rosnący
krótkookresowy koszt krańcowy.
W rachunkowości przedsiębiorstwa wiele kategorii kosztów wygląda podobnie do kategorii
kosztów ekonomicznych . 
9 , to koszty ujmowane przez księgowych w
rachunku wyników przedsiębiorstwa (np. koszty operacyjne (materiały, koszty pracy) koszty
sprzedaży, odsetki, amortyzacja). Występują jednak poważne różnice między sposobem
mierzenia kosztów przez przedsiębiorstwa a ich interpretacją w teorii ekonomii.
Polegają one na tym, że ekonomiści uwzględniają wszystkie koszty, niezależnie od tego, czy
odzwierciedlają one transakcje pieniężne, czy ich nie odzwierciedlają, a zatem uwzględniają
także 
(

 +
 # (w świecie niedoboru, wybór jednego dobra wiąże się z
wyrzeczeniem się innego. To utracone dobro jest właśnie kosztem utraconych korzyści). Jest
wiele ważnych kosztów utraconych korzyści, na przykład w małych firmach rodzina może
wnosić wkład w postaci wielu nieopłaconych godzin pracy, które to nie są włączane do
rachunkowości kosztów. Rachunkowość nie uwzględnia także obciążeń z tytułu finansowego
wkładu właściciela, nie obejmuje także kosztów zanieczyszczenia środowiska, gdy
przedsiębiorstwo odprowadza toksyczne odpady do rzeki. Ale z punktu widzenia ekonomisty,
każdy z tych kosztów jest kosztem realnym dla gospodarki.

Podsumowując«
Koszty ekonomiczne obejmują, poza oczywistymi wydatkami pieniężnymi, także koszty
utraconych korzyści poniesione dlatego, że zasoby mogą być użytkowane na różne sposoby.

Literatura
P. Samuelson, W. Nordhaus, 
, PWN, Warszawa 1995.
c
c
4 : 
(
&'. & ( .  

Konkurencja doskonała i monopol pełny to dwie skrajne struktury rynkowe, które od
początku lat dwudziestych XX wieku stanowiły podstawowe narzędzia analizy
funkcjonowania poszczególnych rynków.

: 
1
0.2  (
&'.  
Kształtowanie ceny przez
Sprzedający są cenobiorcami Sprzedający jest cenotwórcą
sprzedających
Sprzedający nie zachowują Sprzedający nie zachowują
Zachowanie strategiczne
się strategicznie się strategicznie
Wejście na rynek jest
Warunki wejścia Wejście na rynek jest wolne
zablokowane
Kształtowanie cen przez
Kupujący są cenobiorcami Kupujący są cenobiorcami
kupujących
! +  (
&'.  

107
 Wielu kupujących, z których Wielu kupujących, z których
Liczba kupujących i ich siła żaden nie ma siły żaden nie ma siły
kształtowania rynku kształtowania rynku
Wielu sprzedających, z
Liczba sprzedających i ich których żaden nie może
Jeden sprzedający
siła wpływać na funkcjonowanie
całego rynku
Stopień substytucyjności
Produkty są homogeniczne Nie ma bliskich substytutów
produktów
Kupujący są dobrze Kupujący są dobrze
Dostępność informacji dla
poinformowani o ofercie poinformowani o ofercie
kupujących
innych producentów producenta
Bariery prawne lub
Nie istnieją żaden bariery:
technologiczne
Warunki wejścia na rynek ani prawne, ani
uniemożliwiają wejście na
technologiczne
rynek

s   '  (
 & charakteryzuje to, że działa na nim wielu
producentów, oferujących jednorodne dobro. Żaden z nich nie wpływa na cenę swego towaru.
Postęp techniczny nie różnicuje przedsiębiorstw (mają one jednakową funkcję produkcji). Jest
wielu kupujących. Jest im obojętne, czyj produkt kupują. Podobnie jak producenci nie
wpływają oni na cenę towaru. Wszyscy uczestnicy rynku dysponują pełną informacją na jego
temat (rynek jest przejrzysty). Nowe firmy bez przeszkód wchodzą do branży.
Na takim rynku przedsiębiorstwo nie wpływa na cenę swego produktu (jest
cenobiorcą). Nie decyduje także o cenach czynników wytwórczych. Samodzielnie wybiera
natomiast wielkość swojej produkcji. Rozstrzyga, więc kwestię wyboru techniki oraz ilości
zatrudnionych czynników.

Model  ( .  zakłada, że na rynku działa jeden producent, który
sprzedaje towar rozproszonym nabywcom, nie preferując żadnego z nich. Monopolista zna
potencjalne rozmiary popytu na swój produkt przy różnych poziomach cen, podczas gdy
nabywcy wiedzą jedynie, ile on kosztuje w danym momencie. Monopolista może podnieść
cenę swego wyrobu, nie tracąc, tak jak to się dzieje w przypadku firmy doskonale
konkurencyjnej, wszystkich nabywców. W jego przypadku cena nie jest dana przez rynek,
lecz stanowi zmienną decyzyjną. Jest on cenotwórcą na rynku swojego produktu.
Zarówno w przypadku rynku doskonale konkurencyjnego, jak i zmonopolizowanego
zakładany jest brak wpływu producenta na ceny czynników wytwórczych. Monopolista
kupuje czynniki produkcji na rynku doskonale konkurencyjnym (jest tam cenobiorcą). W
przypadku monopolu pełnego w badanej gałęzi nie ma innych przedsiębiorstw. Wejście do
gałęzi jest zablokowane. Nabywcy mogą kupować dany produkt tylko u jednego sprzedawcy,
co oznacza, że nie ma dóbr substytucyjnych wobec wyrobu monopolisty (elastyczność
mieszana popytu na jego produkt względem ceny jakiegokolwiek innego dobra jest równa
zeru).

Bibliografia:
E. Czarny, E. Nojszewska, ; Mikroekonomia´, PWE 2000, str. 110, 135, 168


c

108
 c 
c 1c! c c  1 
cc
# cc1%c  c0 1
cc  #c! ccc

 c 1
cc 1
c #1 c

(na postawie E. Czarny,   

, str. 120 -141 oraz D. Begg   
)
0)=
&#)# &˜

&
@A )

(
&'. ± stan rynku, w którym pojedyncze przedsiębiorstwo działa obok

wielu podobnych do siebie, ma pełną informację i nie wywiera wpływu na cenę produktu;
Nabywcy również nie wpływają na cenę produktu; nabywcy również nie wpływają na cenę i
jest im obojętne , czyj produkt kupują. (produkt jest jednorodny, o czym powszechnie
wiadomo)

Charakterystyka:
- producent jest cenobiorcą (cena jest wypadkową zachowań wszystkich sprzedawców i
nabywców)
- jednorodność produktu zapobiega segmentacji rynku
- postęp techniczny nie różnicuje przedsiębiorstw
- pełna informacja ó przejrzysty rynek
- przedsiębiorstwo nie wpływa na poziom ceny czynników wytwórczych
- samodzielnie wybiera:
›c wielkość produkcji (linia popytu jest prawie pozioma, co powoduje, iż
przedsiębiorstwo może sprzedać dowolną ilość produktu po cenie zastanej na rynku)
›c technikę wytwarzania
›c ilość zatrudnionych czynników
- cena nie zależy od wielkości produkcji
- popyt jest nieskończenie elastyczny
- konkurencja doskonała nie istnieje w rzeczywistości, podobne do nich są rynki
wolnokonkurencyjne np. rynek produktów rolnych

Maksymalizacja zysku:

0  ± różnica między całkowitym przychodem (utargiem) ze sprzedaży produktu a

poniesionymi kosztami (wartość zużytych czynników produkcji). Założenie: producent
sprzedał wszystko, co wytworzył.

0 
 ± cena plasuje się na poziomie najniższego przeciętnego kosztu wytwarzania,

czyli zysk ekonomiczny równa się zero. Pokrywa wyłącznie koszt alternatywny kapitału i
czasu właściciela.
0 ' & - nadwyżka utargu całkowitego nad ekonomicznym kosztem
całkowitym, który obejmuje alternatywny koszt działalności

Ȇ (q)± zysk przedsiębiorstwa

TR (q) ± całkowity przychód uzyskany ze sprzedaży q jednostek
TC (q) ± całkowity koszt produkcji q

109

(& & (1
F G)w*HF Ims)w*-m!)w*J

Firma doskonale konkurencyjna maksymalizuje zysk, jeśli wytwarza taka ilość produktu, przy
której koszt krańcowy równa się cenie:

MC= P=MR

MC ± koszt krańcowy
MR ± utarg krańcowy
P- cena produkt

W krótkim okresie rozróżnia się:

›c przeciętne koszty stałe(AFC)
›c przeciętne koszty zmienne (AVC)

W długim okresie występują tylko przeciętne koszty stałe.






- firmy wykorzystują przynajmniej jeden stały czynnik produkcji

- nowe firmy nie wchodzą do branży a stare nie wychodzą (ew. rezygnują z wytwarzania
towaru)
- zmiany wielkości produkcji następują wyłącznie wskutek zmian wielkości zatrudnienia
  + 

 +

Decyzja o podjęciu produkcji:

- w krótkim okresie firma zrezygnuje z produkcji jeśli utracony koszt stały będzie
stanowił mniejszą stratę niż ta, wynikająca z podjęcia produkcji
- gdy: P < AVC firmie jest obojętne czy podjąć produkcję
- jeśli: MC (q)= P > lub = AVC (q) firma podejmuje produkcję, a jej strata jest równa
wysokości kosztów stałych.
- gdy SAC > P >AVC produkcja ze stratą jest opłacalna.

Maksymalizacja zysku a nakłady czynników produkcji

- funkcja zysku przedsiębiorstwa zależy od dwóch czynników pracy (L) i kapitału (K)

G)w*Hms)w*-m!)w*HFw-F
-
F)
. *

w ± płaca
L ± wielkość zatrudnienia
r ± stopa procentowa
K ± zatrudniony kapitał

110
- największy zysk firma osiąga wtedy, gdy wartość dodatkowej produkcji równa się cenie
dodatkowego czynnika zmiennego

- czynnikiem zmiennym jest praca, kapitał jest czynnikiem stałym więc nie można go
zmienić w krótkim okresie
- iloczyn ceny produktu sprzedanego (P) i krańcowej produkcyjności pracy (MPL) to wartość
krańcowa produktu pracy (VMPL)
- firma osiąga maksymalny zysk wtedy, gdy VMPL jest równy w (płaca)

Rysunek 1
Krótkookresowe decyzje przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego

W pkt. A przedsiębiorstwo pokrywa tylko koszty zmienne.

W pkt. B przedsiębiorstwo przynosi straty.
W pkt. C przedsiębiorstwo pokrywa przeciętne koszty stałe.
W pkt. D przedsiębiorstwo generuje zyski nadzwyczajne [(D-G)xQ4]
Punkt G - przeciętny koszt całkowity wytworzenia Q4.

:


 :



 :





    

,.(


- możliwość dostosowania wszystkich czynników produkcji do warunków rynku lub

wycofanie się z branży
- nowe firmy mogą wchodzić do branży
- krzywa długookresowych kosztów krańcowych (LMC) jest bardziej spłaszczona w
porównaniu z krzywą SMC ponieważ tylko w długim okresie przedsiębiorstwo może
swobodnie kształtować nakłady wszystkich czynników produkcji
- przedsiębiorstwo nie może ponosić strat

Decyzja o podjęciu produkcji:

- jeśli P < LAC ó przedsiębiorstwo ponosi stratę w długim okresie ó zaprzestanie

111
 produkcji
- jeśli P= LAC ó firma realizuje zysk normalny czyli zysk ekonomiczny równy zero
- jeśli P > LAC ó firma realizuje zysk nadzwyczajny

Maksymalizacja zysku a nakłady czynników produkcji

- funkcja zysku przedsiębiorstwa zależy od dwóch czynników pracy (L) i kapitału (K)

G)w*Hms)w*-m!)w*HFw-F
-
F

w ± płaca
L ± wielkość zatrudnienia
r ± stopa procentowa
K ± zatrudniony kapitał

- wszystkie czynniki produkcji są zmienne

- wielkość zysku zależy od pracy (L) i od nakładów kapitału (K)
- iloczyn ceny kapitału (K) i krańcowej produkcyjności kapitału (MPK) to wartość krańcowa
produktu kapitału (VMPK)
- firma osiąga maksymalny zysk wtedy, gdy VMPL jest równy w (płaca) oraz VMPK równa
się r (stopa procentowa)

Rysunek 2
Długookresowe decyzje przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego

W punkcie B przedsiębiorstwo ponosi straty bo cena jest niższa od długookresowego kosztu

przeciętnego i powinno zaprzestać działalności.
Punkt A - próg rentowności, brak strat oraz zysków nadzwyczajnych.
W punkcie C przedsiębiorstwo osiąga zyski nadzwyczajne.


L



LAC
P2
P1 A
B

1  2 


Najniższe ceny, dla których warunek powodzenia produkcji jest spełniony nazywamy ceną
wejścia i wyjścia i długiego okresu oraz ceną zamknięcia dla krótkiego okresu. Przeciętne
przedsiębiorstwo na rynku konkurencji doskonałej wytwarza Q odpowiadające OPTIMUM
TECHNICZNEMU, a że P=AC nie jest osiągany zysk ekonomiczny. Osiągnięcie zysku

112
nadzwyczajnego w przypadku doskonałej konkurencji jest możliwe jedynie w bardzo krótkim
okresie,

‘ s%
 .9
('  (
 & 



'.(
 
Na rynku doskonale konkurencyjnym istnieje duża liczba przedsiębiorstw, na którym
zarówno sprzedający jak i kupujący uznają, że ich decyzje o kupnie i sprzedaży nie wpływają
na poziom ceny. Każda z firm ma znikomy udział w produkcji całej gałęzi a cenę rynkową
przyjmuje jako niezależną od własnego poziomu produkcji ± jest cenobiorcą. Produkowane
dobra w doskonałej konkurencji są to produkty jednorodne (standaryzowane). Producenci
mają pełną swobodę wejścia i wyjścia z rynku. Istnieje pełna przejrzystość rynku, tzn. że
wszyscy konsumenci są doskonale zorientowani co do cen różnych produktów i jest im
obojętne, u którego producenta dokonają zakupu. Istnieje także doskonała podzielność i
przenośność czynników produkcji, dlatego też producenci natychmiast dostosowują swoją
działalność do aktualnych wymagań rynku. Każdy przedsiębiorca poszukuje optymalnych
rozmiarów produkcji, przy których może zmaksymalizować swój zysk. Popyt na dobro
pojedynczej firmy jest nieskończenie elastyczny, co oznacza ze funkcja popytu w modelu
doskonałej konkurencji jest pozioma przy cenie rynkowej. Przedsiębiorstwo stosuje warunek
krańcowy (MC =MR), aby znaleźć optymalną wielkość produkcji, zapewniając zysk.
Następnie za pomocą kryterium odwołującego się do wielkości przeciętnych sprawdza, czy
cena, po której sprzedaje swój produkt, pokrywa koszt przeciętny. Szczególną cechą
konkurencji doskonałej jest stosunek między utargiem krańcowym a ceną. Przedsiębiorstwo
działające w ramach tej struktury napotyka poziomą krzywą popytu.

krzywa kosztu krańcowego SMC

krzywa kosztu przeciętnego SAC
krzywa utargu przeciętnego AR
krzywa utargu krańcowego MRcc
W sytuacji kiedy krzywa popytu na wyroby przedsiębiorstwa przebiega poziomo przy cenie
Pe, jak na rysunku, przedsiębiorstwo ustala wielkość produkcji na poziomie Qe, w celu
osiągnięcia punktu, w którym cena równa się kosztowi krańcowemu.

113
Przedsiębiorstwo osiąga więc krótkookresową równowagę przy produkcji Qe równoważącej
koszt krańcowy z utargiem krańcowym (SMC = MR).
Następnie przedsiębiorstwo sprawdza, czy w krótkim okresie nie należy raczej zaprzestać
produkcji. Przedsiębiorstwo zostanie zamknięte tylko wtedy, kiedy cena Pq, po której może
zostać sprzedana produkcja, nie pokrywa nawet krótkookresowych kosztów zmiennych jej
wytworzenia. W krótkim okresie firma kontynuuje produkcje przy każdej cenie wyższej od p1
(zysk ekonomiczny). Przy cenie równej p2, cena zrównuje się z kosztem krańcowym ( zysk
zerowy). Cena niższa od P1 leży poniżej minimum na krzywej SAVC, a więc firma nie jest w
stanie znaleźć takiego wolumenu produkcji, przy którym pokrywałaby SAVC (strata). c

s'.(
 
W długim okresie wszystkie nakłady są zmienne i firma może dostosować wszystkie czynniki
produkcji do warunków rynku lub zdecydować się na opuszczenie branży. Równocześnie
możliwe jest także wchodzenie do branży nowych firm.
Proces dostosowywania się do nowych warunków jest złożony, ponieważ wejście nowych
firm przesuwa krzywą podaży w prawo powodując zmianę punktu równowagi i konieczność
obniżenia ceny. To powoduje proces dostosowywania się już istniejących firm i zmniejszenie
rozmiarów ich produkcji.
długookresowa krzywa kosztów przeciętnych LAC
długookresowa krzywa kosztów krańcowych LMC
krótkookresowa krzywa kosztów krańcowych MC
krótkookresowa krzywa kosztów przeciętnych AC
Maksymalny zysk osiąga się przez wytwarzanie produkcji w takim zakładzie i w takiej
wielkości, przy której LMC=MR a jednocześnie obydwa są równe cenie rynkowej. Przy cenie
wyższej od P2 przedsiębiorstwo osiąga zysk, ponieważ cena jest wyższa od długookresowego
kosztu przeciętnego ( LAC). Przy cenie niższej od P2, przedsiębiorstwo ponosi straty,
ponieważ nie wytworzy żadnej produkcji. Krzywa długookresowej podaży to krzywa powyżej
punktu przecięcia się LMC i LAC.

,.(

%
 & 


' '  H
!H
:!H!H:m!Hs

RÓWNOWAGA W BRANŻY DOSKONALE KONKURENCYJNEJ

 c 
'


1

114
Firma w ogóle nie może dostosować podaży do zmiany ceny produktu (np. rynek świeżych
ryb). W takiej branży podaż jest sztywna i stanowi sumę dostaw wszystkich firm w branży. Z
powodu sztywności podaży o zmianie ceny decydują zmiany popytu na produkt ± rys. 3.8., s.
136, Mikroekonomia E. Czarny
 c 



Ilość produktu dostarczana prze branżę jest sumą produkcji wszystkich wytwórców. Linią
krótkookresowej podaży jest ta część wznoszącego się ramienia krzywej kosztu krańcowego,
która leży nad linią przeciętnego kosztu zmiennego ± ma zatem dodatnie nachylenie. Liczba
firm w branży jest stała. Równowaga ustala się przy wartości produkcji, w której krzywa
podaży przecina krzywą popytu zgłaszanego przez konsumentów.
 c ,.(

Sytuacja komplikuje się w długim okresie, ponieważ firmy mogą wchodzić na rynek lub go
opuszczać. Krzywą podaży otrzymujemy tak jak poprzednio agregując krzywe podaży firm w
branży. Przy braku barier wejścia i wyjścia, jedynym motywem wchodzenia do gałęzi jest
osiągniecie zysku ekonomicznego. Takie zyski powstają najczęściej w krótkim okresie, np. na
skutek zmiany mody.
Załóżmy, że w sytuacji wyjściowej firma produkuje q1 produktu, nie osiągając zysku
ekonomicznego (rys. 3.10, s. 139, Mikroekonomia, E. Czarny). Gdy na skutek zmiany mody
wzroście popyt na produkt tej firmy, wzrośnie tez jego cena. Firma zwiększa więc produkcję
w krótkim okresie, dostosowując ją do nowego poziomu popytu na jej produkt. Jednak wzrost
ceny zachęca do wejścia na rynek nowe firmy chętne do osiągnięcia nadzwyczajnych zysków.
Ponadto, wzrost ceny skłania też firmy z branży do inwestycji w kapitał, co w konsekwencji
obniża przeciętny koszt produkcji.
Zwiększenie produkcji firm zasiedziałych i nowych w branży spowoduje zwiększenie podaży
całej branży. To z kolei powoduje przesunięcie się krzywej podaży branży w prawo i
pociągnie za sobą spadek ceny do puntku, w którym cena zapewnia poszczególnym firmom
zerowy zysk. (rys. 3.10b, s. 139, Mikroekonomia, E. Czarny). W doskonałej konkurencji,
nieskończenie wiele producentów zadowala się zerowym zyskiem ekonomicznym, bo inni w
branży oferują podobne warunki. W konsekwencji długookresowa krzywa podaży branży jest
pozioma (rys. 3.11, s. 140, E. Czarny, Mikroekonomia).
Inaczej jest, gdy pod wpływem zwiększenia produkcji branży rosną koszty. Najczęściej
chodzi o wzrost kosztów spowodowanych tzw. % 
 ''. . Efekt ten pokazuje
zmiany ceny zmiennego czynnika wytwórczego pod wpływem zmian wielkości produkcji
całej branży.pod wpływem zmian wielkości produkcji w całej branży. Gdy produkcja gałęzi
rośnie może bowiem okazać się, że wynajęcie dodatkowej jednostki czynnika może stać się
droższe. Miarą efektu oddziaływania jest 
#3  '2 ± N.

¢: :
8 , gdzie Q ± podaż produktu całej branży, P ± cena produktu
¢˜ ˜




 ' #3
'(& (&" & '  & '
" 


('  
'(& ( : .  

 
 
.   & 
 
 = jedyny faktyczny i potencjalny dostawca produktu wytwarzanego w danej
gałęzi, któremu nawet w długim okresie nie zagraża konkurencja.

115
Aby zmaksymalizować zysk przedsiębiorstwo wybiera taką wielkość produkcji, przy której
utarg krańcowy MR zrównuje się w kosztem krańcowym MC (SMC dla krótkiego okresu,
LMC dla długiego). Następnie przedsiębiorstwo sprawdza czy są pokryte koszty przeciętne
AC (SAVC dla krótkiego i LAC dla długiego)
W przypadku przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego utarg krańcowy równa się cenie,
sprzedaż dodatkowej jednostki produktu nie obniża ceny i nie zmniejsza wysokości utargu
uzyskiwanego ze sprzedaży poprzednich jednostek. Natomiast w przypadku monopolisty
krzywa popytu na jego produkt jest jednocześnie opadającą krzywą popytu dla gałęzi. Wynika
z tego, że utarg krańcowy MR jest mniejszy od ceny, za którą zostaje sprzedana dodatkowa
jednostka produktu. Dodatkowa produkcja obniża przychód z wytworzonych poprzednio
jednostek, bo cena spada, kiedy przesuwamy się w dół po krzywej popytu.


'(& (&" 

Gdy MR>MC, to dodatkowa jednostka produktu przyniesie większy przyrost utargu niż
kosztów, a więc zwiększy zyski. Gdy MC>MR, to ostatnia jednostka bardziej zwiększa
koszty niż utarg, czyli opłacalne byłoby zmniejszenie produkcji. Gdy MR=MC, wówczas
produkcja osiąga poziom maksymalizujący zyski lub minimalizujący straty.
Następnie monopolista musi sprawdzić, czy przy tym poziomie produkcji cena (czyli utarg
przeciętny) pokrywa przeciętne koszty zmienne w krótkim okresie i przeciętne koszty
całkowite w długim okresie. Jeśli tak nie jest, to w krótkim okresie powinien zaprzestać
produkcji, w długim zaś opuścić gałąź.

' 
‘ s (

Krzywa kosztów krańcowych MC przechodzi przez najniższy punkt krzywej kosztów

przeciętnych AC. Krzywa utargu krańcowego Mrzeży poniżej opadającej krzywej popytu
DD. Monopolista wybiera wielkość produkcji Q1 tak, aby został spełniony warunek MR=MC.
Cena, po której można sprzedać Q1 jednostek zależy od przebiegu krzywej popytu DD.
Monopolista sprzedaje Q1 jednostek produktu po cenie P1 za jednostkę. Zysk na jednostce
wyznacza różnica między ceną a kosztami przeciętnymi (P1-AC1 ) przy produkcji wynoszącej
Q1. Zysk całkowity odpowiada zacieniowanemu polu (P1-AC1)xQ1. Nawet w długim okresie
monopolista osiąga zyski nadzwyczajne, nazywane monopolistycznymi.

116
: .  
 (
Czy społeczeństwo powinno się sprzeciwiać temu, ze monopolista zmniejsza produkcję i
winduje ceny ponad poziom kosztu krańcowego?
Koszt krańcowy jest miarą wartości środków zużytych do wytworzenia ostatniej jednostki
dobra. Skoro konsumenci nabywają dany produkt dobrowolnie, to cena musi wyznaczać
krańcową korzyść z nabycia ostatniej jednostki. Gdyby korzyść krańcowa była wyższa od
ceny, konsumenci kupowaliby jeszcze więcej. Gdyby korzyść krańcowa była mniejsza niż
cena, konsumenci nie kupowaliby ostatniej jednostki tego towaru za taką cenę.
Społeczeństwo powinno dążyć do zrównania kosztu krańcowego dobra z wielkością swej
krańcowej korzyści. Jeśli koszt krańcowy jest niższy niż korzyść krańcowa, to społeczeństwo
poprawi swoje położenie kupując większą ilość towaru. W gałęzi wolnokonkurencyjnej
następuje automatyczne zrównanie kosztu krańcowego z ceną. Natomiast monopol zrównując
koszt krańcowy z utargiem krańcowym, wytwarza taką wielkość produkcji, dla której cena
przekracza koszt krańcowy. W rezultacie produkuje mniej towaru niż chciałoby
społeczeństwo. Nadwyżka ceny ponad utarg i koszt krańcowy jest miarą siły
monopolistycznej przedsiębiorstwa.
Gdy przedsiębiorstwa rozporządzają pewną siłą monopolistyczną, cena i społeczna
użyteczność krańcowa z ostatniej wyprodukowanej jednostki przewyższają jej prywatny i
społeczny koszt krańcowy. Z punktu widzenia społeczeństwa gałąź ta produkuje za mało, a
więc korzyści społeczne związane ze wzrostem produkcji byłyby większe niż koszty
społeczne.

' 
 : .  

 (

Wykres 2 ilustruje, co stałoby się gdyby wolnokonkurencyjne gałąź gospodarki została

przejęta przez pojedynczą firmę, która zachowałaby się jak monopol wielozakładowy. W
warunkach doskonalej konkurencji LMC jest jednocześnie krzywą długookresowych kosztów
krańcowych i krzywą podaży danej gałęzi gospodarki, jak również krzywą długookresowych
kosztów przeciętnych dla gałęzi, co oznacza, że nie występują korzyści skali. Dla krzywej
popytu DD równowaga wolnokonkurencyjna powstaje w punkcie B. Gałąź, w której panuje
konkurencja doskonała, produkuje QC przy cenie PC. Po przejęciu przez monopolistę gałąź
będzie wytwarzać QM po cenie PM, zrównując koszt krańcowy z utargiem krańcowym.

117
Prostokąt PMPCCA obrazuje zyski monopolisty ze sprzedaży QM przewyższającej koszt
krańcowy i przeciętny. Trójkąt ABC to czysta strata, czyli społeczny koszt monopolu.
Społeczeństwo chętnie zwiększyłoby produkcję, aż do odpowiadającego równowadze punktu
B, w którym społeczna użyteczność krańcowa i społeczny koszt krańcowy są równe.
Negatywny wpływ monopolu na poziom dobrobytu jest większy niż sugerowałaby to
wielkość trójkąta strat. Monopolista przeznacza wielkie środki na oddziaływanie na instytucje
państwa i powodowanie ich przychylnych decyzji. Często rozmyślnie utrzymuje wolne
zdolności wytwórcze, aby w razie prób wejścia na rynek rywali gwałtownie zwiększyć
produkcję i wymusić obniżkę cen. Z punktu widzenia całej gospodarki takie postępowanie
należy traktować jako marnotrawstwo.

Źródło:
D. Begg, S. Fischer, R. Dornbush, Mikroekonomia, s.250-257, 487-489.
c
4 c

c
cc 1c c c
c
c
c 1 #c c #4 c

0.2 '  1

‡ Na rynku istnieje jedna firma, która kontroluje rynek danego dobra, samodzielnie
zaspokajając popyt rynkowy.

‡ Monopolista jest cenodawcą, ma możliwość kształtowania ceny rynkowej. Siła monopolowa

firmy nie jest jednak absolutna, gdyż ogranicza ją ujemnie nachylona krzywa popytu
rynkowego.

‡ Firma oferuje dobra niemające bliskich substytutów

.
‡ Bardzo silne są bariery wejścia i wyjścia z rynku, co umożliwia firmie osiąganie
nadzwyczajnego zysku ekonomicznego (Ze > 0) w krótkim okresie.
‡ Producent ma doskonałą wiedzę o rynku - rozpoznaje krzywą popytu rynkowego na jego
wyrób i jej elastyczność.

‡Występuje słabość odbiorców, którzy nie są w stanie wpływać na cenę.

‡ Celem monopolisty jest maksymalizacja zysku;
›c im mniej elastyczny jest popyt, tym mocniejsza jest pozycja monopolisty
Monopolista, aby zmaksymalizować zysk wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg
krańcowy MR=MC (koszt krańcowy). W przedsiębiorstwie wolnokonkurencyjnym MR=P. U
Monopolisty MR<P.

sEB !Ê': ! s00Ê ÊÊ
:m1

Występuje ono, gdy monopolista sprzedaje to samo, jednorodne dobro po różnych cenach,
różnym grupom odbiorców. Możliwość taka wynika z ujemnie nachylonej krzywej popytu
monopolu, która wskazuje, że niektórzy odbiorcy są skłonni zapłacić wyższą cenę, aby
otrzymać dany wyrób. Jeżeli każda jednostka produktu może zostać sprzedana za inną cenę,

118
to utarg z już wyprodukowanych jednostek nie spada pod wpływem obniżenia ceny
dodatkowej jednostki.
Na poniższym rysunku widać, że przy cenie P* utarg krańcowy uzyskany ze sprzedaży
ostatniej porcji produktu nabywcom z grupy o popycie D1 (MR1) jest niższy niż utarg
krańcowy z jej sprzedaży klientom z grupy o popycie D2 (MR2). Jeśli koszt produkcji dobra
jest równy dla obu grup, z punktu widzenia przedsiębiorstwa byłoby lepiej, gdyby pierwsza
grupa zmalała, a druga się zwiększyła. Dodatkowi klienci z grupy drugiej kupowaliby dobro
nabywane wcześniej przez klientów z grupy pierwszej. Przedsiębiorstwo zyskałoby różnicę
odpowiednich utargów krańcowych (MR2 ± MR1). Można to osiągnąć oferując obu grupom to
samo dobro po różnej cenie. Na rysunku 2 widać, że wyrównanie się utargu krańcowego
uzyskiwanego od obu grup np. na poziomie MR3 wymagałoby zaproponowania im cen P1 i
P2. Wyrównanie to powinno nastąpić na poziomie równym kosztowi krańcowemu
wytworzenia ostatniej porcji produktu. Gdyby na którymś z rynków utarg krańcowy różnił się
od kosztu krańcowego, byłoby przecież możliwe zwiększenie osiągniętego przez firmę zysku
całkowitego.

Krzywa popytu DD jest zarazem wykresem funkcji MR. Produkcja i zyski są większe.
‡ s2  
  (=doskonałe różnicowanie cen)
Sprzedawanie kolejnej jednostki dobra po możliwej do osiągnięcia cenie maksymalnej.
Monopolista zna maksymalną sumę, którą każdy nabywca zapłaci za każdą ilość dobra.
Dąży do maksymalizacji zysku więc ustala dla każdego najwyższą cenę, jaką jest skłonny
zapłacić.
Ks2  
 
Stosowanie różnych cen dla nabywców w zależności od spełnienia przez nich pewnych
kryteriów, (np. obniżka cen za ilości przekraczające pewne przedziały, korzystanie z oferty w
różnym czasie - taryfy dzienne, nocne).
‡ s2  
 
Wyodrębnianie pewnych grup nabywców.
Dla każdej grupy ustalana jest odrębna cena.
Każda z nich ma swoją krzywą popytu o różnej elastyczności.
Problem monopolisty to ustalenie, ile produktów powinien przeznaczyć dla każdej z grup oraz
jakie powinny być ceny.
Krzywa popytu rynkowego DD jest zarazem krzywą popytu indywidualnego dd,
gdyż monopolista jest jedynym dostawcą rozpatrywanego dobra na rynek.
Ma ona normalnie ujemne nachylenie oraz dla każdego poziomu ceny określoną elastyczność.

:m:
: ! s00Ê ÊÊ
:m1
Firma wolnokonkurencyjna jest biorcą ceny ± przyjmuje za daną cenę równowagi (wynika z
oddziaływania podaży i popytu rynkowego).

119
Monopolista ustala cenę sam i jest twórcą cen. Decydując się na wytwarzanie ilości Q1
monopolista w rzeczywistości ustala cenę na poziomie P1, wiedząc, że klienci będą wówczas
chcieli nabyć dokładnie Q1 jednostek.
Maksymalizujący zysk monopolista produkuje ilość Q1, przy której MC=MR (złota regułą
maksymalizacji zysku). Następnie musi sprawdzić, czy cena pokrywa koszt przeciętny (AC1)
Przy dowolnych rozmiarach produkcji, cena przewyższa utarg krańcowy uzyskiwany przez
monopolistę, bo krzywa popytu opada. Zrównując zatem MC (koszt krańcowy) i MR (utarg
krańcowy), monopolista ustala taką cenę, która przewyższa koszt krańcowy. Nadwyżka ceny
nad MC stanowi miarę siły monopolistycznej przedsiębiorstwa. (market power).

Źródło: Ekonomia, D. Begg, R. Dornbusch, S. Fisher, Ekonomia Rozdział 9.

 
    !
  Mikroekonomia 

 ‘ ‘‘  ,     Mikroekonomia,  s 
Mikroekonomia*=&)=
&# &˜

& 
A
c

 c 1 
c% #
c+cc1 #cc:#
 % c
 #c c  c# #%

c
-c #c
 

 c




(
1
[1] D. Begg, R. Dornbusch, S. Fisher, 
 t.2. PWE, Warszawa 2003
[2] E. Czarny,   
, PWE, Warszawa 2006
[3] E. Czarny, E. Nojszewska,   
, PWE, Warszawa 2000
[4] H. R. Varian,   
 

&
 
, PWE, Warszawa 1997
[5] B. Czarny, E. Czarny, R. Bartkowiak, R. Rapacki, ˜

, Warszawa 2000

'
  &91

Ê  ± forma konkurencji niedoskonałej, pośredniej między konkurencją
monopolistyczną a monopolem; jest to rynek, na którym działa niewiele (kilka, kilkanaście
firm. Bariery wejścia na rynek są dość wysokie, a o zachowaniach przedsiębiorstw decyduje
ich "
% (zachowanie konkurentów i oczekiwania dotyczące tych zachowań).10


 ')'
*  ± firma, która ustala swoje ceny przed inną firmą.
#'  ± firma, która dostosowuje swoje ceny do przywódcy cenowego.11


 ')'
*# ± firma, która ustala ilość produktu jako pierwsza.

#' # ± firma, która dostosowuje ilość produktu do przywódcy
ilościowego.12

10
[5], s. 216.
11
[4], s. 472.
12
[4], s. 472.

120
>
   & ± sytuacja, w której jeden z graczy wykonuje posunięcie jako pierwszy, a
inny uczestnik odpowiada na nie (model Stackelberg¶a).
>
 & '  ± sytuacja, w której obaj uczestnicy działają jednocześnie, np. firmy
jednocześnie wybierają ceny lub ilości.13
>
 
 &  ± gracze wspólnie ustalają ceny i ilości, które maksymalizują
sumę ich zysków.14

Założenia:
1.c na rynku występują dwie firmy
2.c wytwarzają jednorodny produkt
3.c cztery zmienne: ceny żądane przez każdą z firm, ilości produkowane przez każdą z
firm

Możliwe działania strategiczne:

I.c Przywództwo ilościowe
II.c Przywództwo cenowe
III.c Jednoczesne ustalanie ilości
IV.c Jednoczesne ustalanie cen
V.c Zmowa

 
 '
# )' :
 
L* ‘4

W przypadku przywództwa ilościowego jedna z firm dokonuje wyboru przed inną firmą.
Przykładem takiego lidera jest IBM w przemyśle komputerowym, którego zachowanie jest
obserwowane i naśladowane przez pozostałych uczestników rynku.

' 


 

Firma 1 (F1) jest liderem i produkuje ilość *, F2 jest naśladowcą i reaguje wybierając ilość
6) Cena rynkowa zależy od łącznej ilości wyprodukowanego dobra, o czym wiedzą obie
firmy. Lider decydując o wielkości produkcji maksymalizującej jego zyski musi wziąć pod
uwagę zachowanie naśladowcy, który również będzie dążył do maksymalizacji zysku. Zysk
naśladowcy zależy od wyboru ilości produkcji przez lidera, zatem wielkość * naśladowca
traktuje jako daną.
max [p(*+ 6)6± c2(6)]
 6

Naśladowca wybiera taki poziom produkcji, przy którym przychód krańcowy MR2 równa się
kosztowi krańcowemu MC2 :

MR2 = p(*+ 6 ) + ǻp/ǻ6>6= MC2

Kiedy naśladowca powiększa swoją produkcję, powiększa też swoje przychody dzięki
sprzedaży większej ilości produktu po cenie rynkowej. To jednak powoduje spadek ceny o

13
[4], s. 503.
14
[4], s. 472.
15
[4], s. 472-477.

121
ǻp i obniża zyski ze wszystkich jednostek. Wybór dokonany przez naśladowcę zależy od
wcześniejszego wyboru lidera: 62(6ã*!)Funkcja (6ã*! jest nazywana %(&"
&, gdyż
mówi o tym, jak naśladowca będzie reagował na ilość produkcji wybraną przez lidera.

Wyprowadzenie krzywej reakcji w przypadku popytu liniowego (odwrócona funkcja popytu):

p(*+ 6) = a ± b(*+ 6)
Przy upraszczającym założeniu, że koszty wynoszą zero funkcja zysku firmy 2 ma postać:
Ȇ2(& 6) = [a ± b(*+ 6)]6
Po przemnożeniu przez 6rysujemy na podstawie otrzymanego wyrażenia linie jednakowego
zysku. Są to linie przedstawiające te kombinacje * oraz 6, które zapewniają stały poziom
zysku firmy 2.16 Jeśli ustalimy produkcję firmy 2 na pewnym poziomie, to zyski firmy 2 będą
rosły w miarę jak lider będzie zmniejszać swoją produkcję. Maksymalne zyski firma 2 może
osiągnąć, gdy F1 nie produkuje nic, zatem F2 jest monopolistą. Aby wyprowadzić krzywą
reakcji, przyrównujemy przychody krańcowe a ± b* ± 2b6 do kosztów krańcowych, które w
tym przypadku są równe 0 i ;wyciągamy´ 6.

Przywódca dokonując wyboru wielkości produkcji jest świadomy swojego wpływu na

naśladowcę, a więc zna jego funkcję reakcji (6ã*!) Problem maksymalizacji zysku lidera ma
postać:
max [p(*+ 6)*± c1(*)]
 *
przy czym 62(6ã*!

Lider wie, że przy jego własnej produkcji równej  * całkowita ilość produktu na rynku
wyniesie * B (6ã*!) Dla popytu liniowego i kosztów krańcowych równych 0 zysk lidera
wynosi:
Ȇ1(*& 6) = p(*+ 6)* = a* ± b*6- b* 6

po podstawieniu za 6 funkcji reakcji i uproszczeniu otrzymujemy:

Ȇ1(*& 6) = 0,5a* ± 0,5b*6

Przy takiej formule przychód krańcowy równa się: MR = 0,5a - b* zatem dla MR = MC = 0:
*2 a/2b. Aby znaleźć produkcję naśladowcy podstawiamy znalezione * do funkcji reakcji.
Otrzymujemy 6 2 a/4b. Ogólna produkcja gałęzi wynosi więc *B623a/4b.
Lider wybiera taki punkt na krzywej reakcji firmy 2, który jest punktem styczności z jego
najniższą możliwą linią jednakowego zysku, co zapewnia firmie 1 najwyższy możliwy zysk.
Punkt ten nazywany jest s":
 
L.17

 
 '
  ‘

Lider ustalając cenę musi przewidzieć, jak zachowa się naśladowca. W stanie równowagi
naśladowca zawsze musi przyjąć taką samą cenę jak przywódca, gdyż obie firmy sprzedają
identyczny produkt. Naśladowca traktuje więc cenę p przyjętą przez lidera jako daną i
wybiera produkcję maksymalizującą zysk:
max [p 6± c2(6)]
  6

16
por. rysunek 25.1 w [4], s. 475.
17
por. rys. 25.2 w [4], s. 477.
18
[4], s. 478 ± 480.

122
Naśladowca wybiera taki poziom produkcji, przy którym cena równa się kosztowi
krańcowemu. Określa to krzywą podaży naśladowcy S(p).19
Lider ustalając cenę p wie, że naśladowca dostarczy S(p) produktu. Wynika z tego, że wartość
produkcji, jaką sprzeda lider, wyniesie: R(p)=D(p) ± S(p). Jest to

 
  
(
dotycząca lidera. Funkcja popytu, jaką napotyka lider, jest funkcją popytu rynkowego
pomniejszoną o funkcję podaży naśladowcy. Lider zrównuje krańcowy przychód i krańcowy
koszt, poszukując optymalnej wielkości podaży y.

Ȇ1 (p) = (p-c)[D(p) ± S(p)] = (p-c) R(p)

Krańcowy przychód dotyczy resztowej krzywej popytu. Resztowa krzywa popytu jest
liniowa, dlatego krańcowa krzywa przychodu z nią związana przecina oś pionową w tym
samym punkcie i będzie dwa razy bardziej stroma.
Wyprowadzenie produkcji maksymalizującej zysk lidera:
D(p) = a ± bp ó funkcja odwrotna do funkcji popytu
c2(y2 ) = y22/2 ó funkcja kosztów naśladowcy
c1(y1 ) = cy1 ó funkcja kosztów lidera
Przy każdej cenie p naśladowca chce działać w punkcie, w którym cena równa się kosztowi
krańcowemu. Z przyrównania ceny do kosztu krańcowego wynika: p = y2. Resztową funkcją
popytu jest zatem R(p) = D(p) ± S(p) = a ± bp ± p = a ± (b+1)p. Po rozwiązaniu tego równania
dla p:
p = a/(b+1) ± ‘/(b+1)*y1
Ponieważ krzywa przychodu krańcowego ma ten sam punkt przecięcia z osią pionową, ale
jest dwa razy bardziej stroma, przychód krańcowy ma postać:
MR = a/(b+1) ± /(b+1)*y1
Z MR = c = MC wynika, że
‘H )M‘*

 / '  (
 #)' !(

L* 

W modelu Cournot¶a mamy do czynienia z sytuacją, w której obie firmy jednocześnie
decydują o wytwarzanych przez siebie ilościach. Muszą przy tym przewidzieć wybór
konkurenta dotyczący ilości. Przy danych oczekiwaniach każda firma wybiera produkcję
maksymalizującą zyski.
Założenia:
1.c firma 1 oczekuje, że firma 2 będzie wytwarzała y2e jednostek produkcji.
2.c firma 1 decyduje się wytwarzać y1 jednostek
3.c ogólna produkcja Y = y1 + y2e, co wywoła cenę rynkową p(Y).

Problem maksymalizacji zysku F1 ma postać:

max[p(Y)y1 ± c1(y1 )]
y1

Zależność między wybraną przez F1 ilością produkcji a oczekiwaną przez F1 produkcją F2

wyraża się przez: y1 = f(y2e). Jest to funkcja reakcji, która opisuje optymalny wybór dokonany
przez jedną firmę jako funkcję jej oczekiwania co do wyboru dokonanego przez inną firmę.

19
por. rys. 25.3 w [4], s. 479.
20
[4], s. 481 ± 486.

123
Każda firma wybiera własny poziom produkcji zakładając, że produkcja drugiej firmy
wyniesie odpowiednio y1e lub y2e. Firmy co do tych oczekiwań mogą się jednak mylić.
W
'  !(

L każda z firm maksymalizuje swoje zyski przy danych
przekonaniach co do wyboru produkcji dokonywanego przez drugą firmę, a przekonania te są
potwierdzone w punkcie równowagi, tzn. 2'%
 
&
 
 

'(&  

 '
( %
 "' 2  9'   
  Równowaga Cournot¶a
znajduje się w punkcie, gdzie przecinają się dwie krzywe reakcji21:
y1* = f(y2 *)
y2* = f(y1 *)
W punkcie Cournot¶a każda firma wytwarza ilość produkcji maksymalizującej jej zyski przy
danym wyborze poziomu produkcji dokonanym przez drugą firmę.

N / '  (
   )' 


'L* 

Sytuacja, w której firmy ustalają ceny, a rynek kształtuje sprzedawane ilości określamy jako
(
&9 


'L. Kiedy firma wybiera cenę, musi przewidywać, jaką cenę ustali
druga firma w gałęzi. Poszukiwana jest para cen, która maksymalizuje zysk przy danym
wyborze dokonanym przez drugą firmę. Przy założeniu, że firmy sprzedają identyczne
produkty, cena równa się kosztowi krańcowemu, tak jak w przypadku

(
 & &. Żadnej z firm nie opłaca się podwyższać ceny, gdyż ze względu na
homogeniczność oferowanego dobra wszyscy klienci kupowaliby tańszy produkt drugiej
firmy.

N c 

4

Członkowie oligopolu mogą się porozumieć, aby ich gałąź działała tak jak monopol.
Wystarczy ograniczyć produkcję, aby cena danego produktu wzrosła. Uzyskany w ten
sposób zysk dzieli się następnie według z góry ustalonych zasad. Porozumienia takie są
legalne i jawne (

 ) lub nielegalne i tajne ( ).24
Problem maksymalizacji zysku polega na wybraniu takich poziomów produkcji, aby
maksymalizować .
 .925:

max[p1 (y1 + y2)(y1 + y2 ) ± c1(y1 ) ± c2(y2 )]

y1 y2

Kiedy firma 1 rozpatruje rozszerzenie produkcji o ǻy1 musi rozważyć dwa efekty:
dodatkowy zysk ze sprzedaży większej ilości produktu oraz redukcję zysku z tytułu
obniżenia ceny. Przy czym obniżka cen zależy od wielkości produkcji w całej gałęzi,
dlatego firma 1 musi brać pod uwagę obie wielkości produkcji y1 y2.
Jeśli firma 1 wierzy, że F2 będzie utrzymywała swoją produkcję na ustalonym poziomie,
to jest także przekonana, że może zwiększyć zyski przez powiększenie własnej produkcji.
Tak więc głównym problemem kartelu jest ;pokusa´ zwiększenia własnej produkcji, która

21
por. rys. 25.4 w [4], s. 428.
22
[4], s. 486-487.
23
[4], s. 487-491.
24
[5], s. 217.
25
[4], s. 487.

124
 z globalnego punktu widzenia może popsuć rynek i doprowadzić do upadku kartelu. Aby
zapewnić efektywne działanie kartelu, firmy muszą mieć sposób na wykrywanie i karanie
oszustw. Jedną z metod jest wzajemne obserwowanie produkcji. Warunkiem trwałości
porozumienia jest również wiarygodność gróźb graczy, że w razie oszustwa oni też
zwiększą produkcję. Zależy to w dużej mierze od ich zdolności produkcyjnych, ale także
od względów politycznych np. w przypadku OPEC.26
Sytuację oligopolu można również przedstawić za pomocą tzw.
C
:27
Produkcja Firmy 2
duża mała
Prod. F1 duża 44 44 4 4
mała 4 4  

Liczby odpowiadające różnym kombinacjom decyzji informują o zyskach

przedsiębiorstw. Pierwsza dotyczy firmy 1, druga firmy 2. W sytuacji, gdy obie firmy
produkują dużo (przed porozumieniem) ich zyski są niewielkie (obie firmy 3,5), gdyż
cena produktu na rynku jest niska (duża podaż). Gdy dojdzie do zmowy i obie firmy
ograniczą podaż, cena wzrośnie, co umożliwi obu przedsiębiorstwom uzyskanie zysków
nadzwyczajnych (obie firmy osiągają zysk równy 4). Jeśli któraś z firm oszuka i zwiększy
produkcję, osiągnie zysk równy 5 kosztem partnera (3,5). Oszukany partner zwiększy
następnie swoją podaż, cena rynkowa spadnie i obie firmy będą osiągać wyjściowy
poziom zysku = 3,5. W ten sposób powstaną przesłanki zawarcia kolejnego porozumienia.
Kooperacja opłaca się zatem bardziej od walki, lecz bezpośredni interes i brak zaufania do
partnera skłaniają do oszustwa.

4 c(
&  

 -  &  (  

 
'.(
 

(
&  
 - rynek, na którym jest wielu dostawców wytwarzających
niejednorodne produkty, a zyski ekonomiczne firm są w długim okresie równe zeru ze
względu na brak barier wejścia do branży.

Charakterystyka:

- produkty są zróżnicowane i posiadają bliskie substytuty (segmentacja rynku)

- swoboda wchodzenia i opuszczania rynku
- wielu sprzedających i kupujących
- doskonała informacja
- producent jest cenotwórcą
- wszystkie firmy ponoszą podobne koszty produkcji i działają w podobnych warunkach
popytu
- przedsiębiorstwo działające w warunkach konkurencji doskonałej spotyka się z dwoma
rodzajami popytu:
a) zmianie ceny produktów przedsiębiorstwa nie towarzyszą zmiany cen produktów
przedsiębiorstw konkurencyjnych.

26
[5], s. 218.
27
[5], s. 217-218.

125
 b) w odpowiedzi na zmianę cen produktów przedsiębiorstwa konkurenci także
zmieniają ceny swoich produktów
- produkcja jest podejmowana, gdy cena pokrywa koszt zmienny
- popyt jest elastyczny, linia popytu opada łagodnie
- w krótkim okresie osiągany jest niewielki zysk nadzwyczajny, który zanika w długim
okresie ze względu na pojawianie się nowych przedsiębiorstw i osiągany jest stan równowagi

Maksymalizacja zysku w krótkim okresie:

- firma maksymalizuje zysk gdy wybiera taką ilość produkcji przy której przychód krańcowy
(MR) jest równy kosztowi krańcowemu (MC)

MR=MC
Rysunek 1
Stan równowagi krótkookresowej firmy na rynku konkurencji monopolistycznej

AC
MC
MR
P
MC

AC

P
zys k je d n o s tk o w y
AC

P (q )
MR

0 q q

Maksymalizacja zysku w długim okresie:

- w długim okresie firma osiąga zysk zerowy, co gwarantuje stabilizację rynku pod
względem ilości firm
- jeśli P> AC to firma realizuje zysk nadzwyczajny co przyciąga producentów do branży i
powoduje przesunięcie krzywych popytu wszystkich przedsiębiorstw w lewo, wtedy P=AC
czyli powstaje równowaga długookresowa przedsiębiorstwa, każda firm realizuje zysk
normalny więc nowi gracze nie wchodzą do branży
- przedsiębiorstwo nie produkuje przy minimalnych kosztach przeciętnych (wytwarzając
więcej produktów)

126
Rysunek 2
Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji monopolistycznej
E- punkt równowagi krótkookresowej
F- punkt równowagi długookresowej (nie ma zysków nadzwyczajnych)

—

 

   
 

   


—
— 
 

Ö  
   
'(&  s 
(   

(+(
&'. & ( ( 

&9 '
 

! 
'(& ± dobra zużywane przy produkcji innych dóbr, dzielą się na pracę,
kapitał i ziemię. Podobnie jak rynki gotowych produktów, rynki czynników mogą mieć różną
strukturę.28

!  
. ± czynnik produkcji, który dany jest w stałej ilości dla firmy. Muszą być
opłacane nawet wtedy, gdy firma wytwarza produkt zerowy.

!    ± czynnik, który może być używany w różnych ilościach w procesie
produkcji.29



 
 ± okres, w którym niektóre czynniki występują jako stałe ± mogą być
wykorzystywane tylko w danej ilości. Firma jest zmuszona zatrudniać niektóre czynniki,
nawet jeśli decyduje się wytworzyć zerowy produkt. Jest zatem możliwe, że w krótkim
okresie firma będzie uzyskiwać zyski ujemne.


28
B. Czarny, E. Czarny, R. Bartkowiak, R. Rapacki, ˜

, Warszawa 2000, s. 231.
29
H. R. Varian,   
ë

/
 
, PWN, Warszawa 2005 , s. 353.

127
,.( 
 ± okres, w którym firma ma swobodę w kształtowaniu wszystkich czynników
produkcji tzn. wszystkie czynniki są zmienne. Dlatego też firma może użyć w długim okresie
zero nakładów i wyprodukować zero wyników, zatem najmniejsze zyski mogą być zerowe.


 
'(& 

Popyt pojedynczego producenta na zmienny czynnik produkcji ma charakterystykę

podobną do popytu na produkt finalny. Można go opisać za pomocą ujemnie nachylonej
krzywej (w najprostszym przypadku ujemnie nachylonej prostej). W krótkim okresie popyt na
czynnik produkcji zgłaszany przez pojedynczą firmę zależy od wielkości jej produkcji i od
cen pozostałych stosowanych czynników. Określamy go mianem popytu pochodnego, gdyż
jego wielkość wynika z zamiaru wytworzenia określonej ilości produktu finalnego. Na
przykład, popyt na ziemię, na której uprawia się winogrona, jest konsekwencją popytu na te
owoce oraz przetwory z nich.30
Kiedy firma zgłasza popyt na więcej niż jeden zmienny czynnik produkcji, wtedy na
popyt na zasoby wpływają nieco inne czynniki niż w krótkim okresie. Choć nadal wielkość
zapotrzebowania na każdy z nich zależy od jego ceny, jednak istotne stają się też zmiany
technik produkcji stosowanych przez przedsiębiorstwa. Zmiany cen czynników produkcji
wywołują bowiem zwykle efekt substytucji zasobów, polegający na zastępowaniu zasobu,
który podrożał, zasobem względnie tańszym. Na przykład, kiedy kapitał drożeje, wtedy firmy
tak zmieniają metody produkcji, aby zastąpić go względnie tanią pracą. Popyt na pracę
zwiększa się, a zapotrzebowanie na kapitał maleje. Jednak nawet po zmianie techniki
produkcji przedsiębiorstwo nadal zużywa zasób, który podrożał. W dodatku wykorzystuje
więcej niż wcześniej innych zasobów (tu: pracy). Konsekwencją może być wzrost kosztów,
a następnie także ceny produktu finalnego. Wskutek tego mogą się zmniejszyć produkcja
i zapotrzebowanie na zasoby. Takie zjawisko określa się mianem efektu zmiany podaży
i definiuje się jako zmianę popytu na zasoby wskutek zmiany ich cen oraz pochodnej wobec
niej zmiany kosztów i wielkości produkcji.31

s
( (
&'. & 


Doskonale konkurencyjny rynek czynnika produkcji znajduje się w równowadze wtedy, gdy
przy danej cenie tego czynnika popyt zrównuje się z podażą. Przykładowo, gdy czynnikiem
produkcji jest praca, płaca w* zapewnia, że przy pełnej przejrzystości rynku, wszyscy chętni
do pracy znajdują ją, a pracodawcy zatrudniają tylu pracowników, ilu zamierzali L*. Na
takim rynku krzywa popytu DL ilustruje korzyści, jakie społeczeństwo osiąga dzięki
wykorzystaniu dodatkowej jednostki pracy. Krzywa podaży SL przedstawia krańcowy koszt
zatrudnienia kolejnej jednostki tego czynnika. Płaca zrównuje obie wielkości (Por. Rysunek
9.7 w E. Czarny,   
, s. 305). Gdy rynek
'(
(%  jest niedoskonale
konkurencyjny, krańcowy przychód z czynnika produkcji równa się iloczynowi przychodu
krańcowego i krańcowej produkcyjności czynnika.32 W warunkach niedoskonałej konkurencji
cena produktu finalnego jest wyższa od przychodu krańcowego z jego sprzedaży. Stanem
równowagi rynku czynnika produkcji w tych warunkach jest punkt, w którym płaca, a więc
koszt ponoszony przez monopolistę jest mniejszy niż krańcowa korzyść społeczna z jej

30
E. Czarny,   
, PWE, Warszawa 2006, s. 290.
31
E. Czarny,   
, s. 294-295.
32
W konkurencji doskonałej krańcowy przychód z czynnika równa się iloczynowi ceny produktu i krańcowej
produkcyjności czynnika.

128
zatrudnienia. Monopolista maksymalizuje zysk, zatrudniając za mało czynnika produkcji
i dostarczając mniej produktu, niż jest to efektywne ze społecznego punktu widzenia.33


 
( 
'(& 

Przykładami monopolistów na rynkach czynników są:
›c właściciel kopalni unikatowego surowca
›c producent, którego wyroby stanowią ważny i unikalny składnik innych produktów
›c firma będąca właścicielem patentu na wytwarzanie jakiegoś komponentu do produkcji
›c związki zawodowe.
Monopolista działający na rynku czynników produkcji może decydować o poziomie
wynagrodzeń oraz o wielkości zatrudnienia tak jak to robi monopolista na rynku produktu
finalnego. Związki zawodowe wybierają wielkość zatrudnienia maksymalizującą nadwyżkę
płacy nad umownym kosztem pracy. W ten sposób maksymalizują one

9 "

 (zysk netto). Punkt równowagi znajduje się w punkcie przecięcia linii
przychodu krańcowego i podaży pracy. Związki zawodowe zachowują się zatem jak zwykły
monopolista maksymalizujący zysk: 
(&"
 +'
 

 .
Gdyby związki zawodowe maksymalizowały całkowite płace, a więc również płace
pracowników niezrzeszonych w związkach, postępowałyby jak monopolista maksymalizujący
przychody. Optymalna wielkość zatrudnienia byłaby wówczas wyższa, ale płace niższe.
Natomiast w przypadku maksymalizacji liczby zatrudnionych mielibyśmy do czynienia
z takim samym rozwiązaniem jak na rynku doskonale konkurencyjnym.34

 
( 
'(& 

W przypadku jednego odbiorcy na rynku czynnika mamy do czynienia z monopsonem. Do

przyczyn powstawania monopsonów należą:
›c specyfika technologiczna producenta wyrobu finalnego, który jest jedynym odbiorcą
półproduktu
›c lokalizacja produkcji w miejscu, gdzie nie ma innych przedsiębiorstw (rynek pracy)
›c specyfika produktu np. ;usługi´ policji, wojska
›c kartele zachowujące się jak zbiorowy monopolista.

33
E. Czarny,   
, s. 304-305.
34
E. Czarny,   
, s. 308.

129
Krzywa podaży w monopsonie jest rosnąca: im więcej pracowników monopson chce
zatrudnić, tym bardziej rośnie płaca. Dzięki temu, że jest on jedynym uczestnikiem po stronie
popytu może jednak dyktować warunki zakupu czynnika. Ponieważ monopson ma wpływ na
cenę czynnika, linia rynkowej podaży czynnika przedstawia dostępną z punktu widzenia
monopsonu ilość. Ponieważ monopsonista płaci taką samą cenę za każdą jednostkę czynnika,
podaż określają przeciętne wydatki na jego zakup. Jednak o wielkości zatrudnienia czynnika
nie decydują przeciętne wydatki na jego zakup, lecz wydatki krańcowe. Ponieważ
podniesienie ceny następnej zatrudnianej jednostki jest równoznaczne z ze wzrostem ceny
wszystkich nabywanych jednostek, linia wydatków krańcowych leży nad linią wydatków
przeciętnych (Por. Rysunek 9.8 w E. Czarny,   
, s. 307).  
( (& 
''
  #  
'(& '  
   '
    & 
 2  '

 
 +'(    Zatrudnia on zatem mniej czynnika niż firma
w warunkach konkurencji doskonałej. Ponadto na rynku doskonale konkurencyjnym
pracownicy otrzymują wyższe płace niż w warunkach monopsonu. 35

 > '

' 
'
 
 ' #3 '2 
 
  . 
Rynek pracy zaliczany jest do rynku czynników produkcji (w odróżnieniu do rynku
dóbr). Nakład pracy w procesie produkcji to liczba pracowników pomnożona przez
przepracowane przez nich godziny. Gospodarstwo domowe dostarczające pracę na rynek
może jednak podjąć decyzję pracować czy nie. Analiza tego rynku sprowadza się wobec tego
nie tylko do ilości przepracowanych godzin ale również do decyzji dostawców pracy.
Indywidualna decyzja czy wejść do zasobu siły roboczej (jednostek pracujących lub
poszukujących zatrudnienia) zależy od płacy realnej (W/P). Płaca realna mierzy siłę
nabywczą wynagrodzenia, a więc to ona wpływa na decyzje o podaży pracy. Krzywa podaży
może przyjąć dwa kształty.

35
H. R. Varian&   
..., s. 480-483.

130
 Płaca realna

SS2

SS1

Nakład pracy w godzinach

Krzywa podaży pracy SS1 ma nachylenie dodatnie- ilość oferowanej pracy jest tym większa
im wyższa jest płaca realna. Krzywa podaży SS2 po osiągnięciu punktu A zawraca i dalszy
wzrost płacy realnej powoduje zmniejszenie podaży pracy.

Pamiętać należy że alternatywą dodatkowej godziny pracy jest przyjemność płynąca z czasu
wolnego, a więc nie zawsze krzywa podaży pracy przyjmie kształt SS1.
Decyzja odnośnie czasu pracy wpływa na to jak dużo czasu pozostanie danej osobie na
odpoczynek, który jest dobrem. Głównym celem pracy jest natomiast uzyskiwanie dochodu,
który pozwala kupować dobra. Wybór liczby godzin pracy jest wyborem wysokości dochodu.
Rosnąca płaca godzinowa to możliwość osiągnięcia zaplanowanego dochodu w krótszym
czasie, tym samym powoduje obniżenie kosztu uzyskiwania dochodu, ale tym samym sprawia
ze alternatywny koszt odpoczynku rośnie. Występują wobec tego dwa efekty:
a.c Substytucyjny efekt wzrostu płac,
b.c Dochodowy efekt wzrostu płac.
Efekt Substytucyjny : czysty efekt zmiany względnych cen który sprawia ze ludzie chcą
pracować więcej ;
Efekt dochodowy : wyższe płace zwiększają dochody ludności i spodziewamy się wzrostu
zapotrzebowania na wypoczynek, który staje się dobrem luksusowym,
Efekt dochodowy skłania ludzi do zmniejszania czasu przeznaczonego na pracę a
substytucyjny na jego zwiększanie. W konsekwencji, rezultat płacy realnej i tym samym
kształt krzywej podaży pracy, zależą od tego, który z efektów okaże się silniejszy.
Celem określenia siły tych efektów potrzebne są dane dotyczące rzeczywistego
postępowania ludzi.
Rysunek 2 obrazuje oba efekty. Względnie płaska linia AB reprezentuje pierwotne
płace. Jej punkt przecięcia z osią pionową przedstawia maksymalny dochód możliwy do
uzyskania przy 24-godzinnym dniu pracy (w1 ). Podniesienie stawki płacy godzinowej czyni
linię ograniczenia dochodowego bardziej stromą (linia BC). Na osi poziomej jest widoczna
liczba godzin czasu wolnego. Przy niższych płacach (linia AB) optymalne z punktu widzenia
badanego pracownika byłoby uzyskiwanie dochodu 0D i długości dnia pracy (24 ± 0F) ±
punkt A na rysunku 2. Po podniesieniu płac dochód rośnie do poziomu 0G (w punkcie C), a
liczba przepracowanych godzin zmniejsza się do (24 ± 0J), gdzie (24 ± 0J) < (24 ± 0F).

131
Właśnie wtedy, kiedy w odpowiedzi na wyższe płace pracownicy skracają czas pracy, linia
rynkowej podaży pracy staje się zawrócona.
W praktyce gospodarczej postawę prowadzącą do powstania zawróconej krzywej
podaży pracy reprezentują wykwalifikowani pracownicy (np. kadra menedżerska). Niekiedy
podobna reakcja wynika ze zwyczaju lub z norm kulturowych (osiągnięcie przyjętego przez
daną społeczność standardu życia wystarcza, a więc rezygnuje się z dodatkowej ilości pracy,
która pozwoliłaby podnieść ów standard).
Rysunek 2
c
%


&c

 (c

Źródła: D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Mikroekonomia, PWE Warszawa 2003, 301-317.

E.Czarny, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2006, 300-302.

 c 0 #c c 
4c c c 
'c %c c  1c 
c c
 1 
c  c  1 
'c  1c c c #1c
" c
 c
Popyt na pracę zgłaszany jest przedsiębiorstwa. Dzieli się on na indywidualny popyt na pracę
pojedynczego przedsiębiorstwa i rynkowy popyt na pracę, będący zsumowaniem
indywidualnych popytów. O wielkości indywidualnego popytu, przy danym zasobie kapitału,
decyduje kształt/nachylenie krzywej produkcji, czyli krańcowa produktywność pracy (MPL ±
ilość dodatkowego produktu uzyskana dzięki zastosowaniu dodatkowej jednostki nakładu
pracy). Kształt krzywej odzwierciedla prawo malejącej produktywności krańcowej.
Rys 1. Rys 2.

132
 Produkt (Y) Płaca realna

R
A
MPL/Popyt na pracę

w
Nachylenie = w

O Praca Praca

Decydując, ile pracy L należy zatrudnić firma szuka zysku najwyższego z możliwych przy
danej stawce godzinowej w. Linia OR (Rys 1) przedstawia koszt pracy dla firmy ± tym
samym zysk jest mierzony odległością między nią a krzywą opisującą funkcję produkcji i jest
najwyższy w punkcie A. W punkcie A MPL zrównuje się z kosztem pracy w (Rys 2).
Przesunięcia popytu na pracę:
›c Wzrost zasobu kapitału powoduje przesunięcie w górę krzywej produkcji, czyli
podniesienie MPL. Krzywa popytu na pracę przesuwa się w prawo (w górę),
›c Usprawnienia techniczne działają podobnie (chyba, że mają zastąpić pracę),
›c Podobnie działa wzrost ceny gotowego dobra.
Popyt na pracę w długim okresie:
›c Działa efekt substytucji zasobów ± zasoby które drożeją zastępowane są zasobami
względnie tańszymi (jeśli nie zmieniają się równocześnie produktywności),
›c Działa efekt zmiany podaży ± zmienia się popyt na zasoby w wyniku zmiany ich cen
oraz (pochodnie) zmiany kosztów i wielkości produkcji. Czyli to, że zasób zdrożał nie
oznacza tylko tego, że będzie w mniejszym stopniu używany, ale ponieważ że musi
być używany wzrosną koszty produkcji, spadnie sama produkcja, a co za tym idzie
zmniejszy się zapotrzebowanie na zasób.

Zagregowany popyt na pracę nie różni się niczym od indywidualnego (kształt) ± jest po
prostu zsumowaniem wszystkich zapotrzebowań przedsiębiorstw na rynku.

Podaż oferowanej pracy podobnie można podzielić na podaż indywidualną i zagregowaną.

Podaż indywidualna zależy od jednostkowych decyzji ludzkich ± wybór następuje między
czasem wolnym, a konsumpcją ze środków z wynagrodzenia.36 Wyniki tego wyboru przy
różnych poziomach płacy realnej decydują o kształcie indywidualnej podaży pracy.
Równocześnie wynik za każdym razem sprowadza się do znalezienia ;optimum´ między
ograniczeniem budżetowym jednostki a jej preferencjami (krzywe obojętności między czasem
wolnym a konsumpcją). Tym samym krzywe indywidualnej podaży pracy mogą przyjmować
następujące kształty:

Rys 3 Rys 4 Rys 5

36
To jest trochę uproszczona wizja zakładająca, że ;przejadamy´ całe zarobki. W
rzeczywistości wypadałoby jeszcze wziąć pod uwagę wybory międzyokresowe«

133
 Płaca realna Płaca realna

Podaż pracy Podaż pracy

Płaca realna

Podaż pracy

Kształt indywidualnych krzywych podaży pracy zależy od efektów:

›c Substytucyjnego ± wzrost płacy realnej powoduje, że praca jest bardziej atrakcyjna,
więc więcej pracujemy«
›c Dochodowego ± wzrost płacy pozwala mniej pracować przy tej samej konsumpcji.
Rys 3 ± oba efekty się równoważą,
Rys 4 ± substytucyjny jest silniejszy,
Rys 5 ± dochodowy jest silniejszy.

W praktyce występuje różnica między indywidualną podażą pracy a podażą zagregowaną

(suma indywidualnych decyzji czy i (lub) ile pracować) ± najczęściej decyzja jednostek (ze
względu na np. standaryzacje pracy ± 40h) polega na tym czy pracować czy też nie. Tym
samym gdy płace rosną, osoby pracujące nie do końca mogą pracować dłużej, efektem tego
jest przede wszystkim napływ osób które wcześniej nie decydowały się na podjęcie pracy.
Taki kształt rynku pracy powoduje, że (nawet gdy mamy nieelastyczną indywidualną podaż
pracy rys 3 i 5) krzywa podaży rynkowej jest bardziej płaska (rys 6).37
Rys 6

37
Czasami pokazuje się również ;zawracającą´ krzywą podaży pracy (np. W podstawach
ekonomii B. Czarnego).

134
 Płaca realna

Indywidualna

Zagregowana

Podaż pracy

Równowaga na rynku pracy w doskonałej konkurencji

Kiedy na rynku pracy panuje wolna konkurencja, przedsiębiorstwo może nabyć po
obowiązującej cenie dowolną ilość pracy (jego zapotrzebowanie stanowi tylko małą część
zapotrzebowania na rynku) ± linia podaży pracy z punktu widzenia pojedynczego
przedsiębiorstwa jest pozioma (rys 7). Jednakże w przypadku rynku jest ona już tradycyjna
(rys 8). Popyt zagregowany na pracę w obu przypadkach jest taki sam ± tradycyjny. Ustalenie
rynkowej płacy i podaży (punktu równowagi) odbywa się jak na wszelkich innych rynkach.
Rys 7 Rys 8

W W

S S

D D

L L

Rynek pracy w przypadku monopsonu

W przypadku gdy firma dysponuje siłą rynkową na rynku zasobu czyli jest jedynym (lub
jednym z niewielu) nabywców zasobu, tzn. monopsonistom (lub oligopsonistom) jego
przyrosty zapotrzebowania na pracę są dla rynku ;duże´. W takiej sytuacji by zatrudnić
dodatkowych pracowników trzeba podnieść płace (także już pracującym). W wyniku tego
krańcowy koszt zasobu ± zmiana kosztu całkowitego w wyniku zatrudnienia dodatkowej
porcji zasobu nie równa się cenie tej porcji. Koszt ten rośnie w miarę zwiększania nabywanej
ilości zasobu. W efekcie krańcowy koszt pracy monopsonisty przebiega nad linią podaży ± w
efekcie zatrudnianych jest mniej osób (L2), a jednocześnie płaca jest niższa (W2) niż w
przypadku wolnej konkurencji (L1,W1) (Rys 9).
Rys 9

135
 W
MC

W1
D
W2

L2 L1 L

Rynek pracy przy istnieniu związków zawodowych

Związki zawodowe są w pewnym sensie monopolem na rynku pracy. Mogą one wpływać na
ten rynek poprzez:
›c Zmianę popytu na pracę (zwiększanie popytu ± np. lobbing/moda na towary
wytwarzane przez pracowników, zmniejszanie popytu ± trudno sobie wyobrazić, ale
może np. lobbing żeby nie kupować produktów u konkurenta spowoduje zmniejszenie
popytu na pracę przez niego),
›c Zmianę podaży pracy(zwalczanie imigracji, skracanie tygodnia pracy, wcześniejsze
emerytury).
Kluczowa jest analiza wpływu związku na rynek poprzez zmianę podaży pracy. Generalnie
podaż pracy związku może przebiegać pomiędzy dwoma typami:
›c Płaska podaż ± celem związku jest uzyskanie określonych pensji (np. średniej
krajowej dla wszystkich w przedsiębiorstwie ó)(Rys 10),
›c Pionowa podaż ± celem jest utrzymanie określonego zatrudnienia (np. członków
związku ó)(Rys 11).
Rys 10 Rys 11

W W

D1 D2 D1 D2

L L

W praktyce najczęściej związkowa podaż pracy jest wypadkową pomiędzy sytuacją na rys 10
i 11, przy czym jest ona położona powyżej krzywej indywidualnej ± związek ma lepszą
pozycję negocjacyjną w negocjacjach płacowych. W efekcie płaca jest wyższa (W3) a

136
zatrudnienie mniejsze (L3) niż w warunkach wolnej konkurencji (L1,W1) (Rys 12). Powstaje
tym samym związkowe dobrowolne, a indywidualne przymusowe bezrobocie (L3b-L3)
Rys 12.

W
S związkowa

W3 S indywidualna

W1
D

L3 L1 L3b L

 9' 
 '  
(( 

 s.'9'#
( & ' . 
 
 
 &'  & 
 '

' .

,(
 '  ' &'  &

Wykorzystujemy model z dwoma dobrami równowagi konsumenta, który ma preferencje
dotyczące rozłożenia konsumpcji w czasie: C1 ± bieżącej i C2 ± przyszłej, zapisane w postaci
funkcji użyteczności: U(C1, C2) (rys. 18.1). MRS to krańcowa stopa preferencji czasowych:


mierzona wzdłuż krzywych obojętności.


137
 

9' 
 
  ('2
 

W każdym okresie konsument dostaje dochód: M 1 w okresie bieżącym i M2 w okresie

przyszłym. Konsumpcję w każdym okresie można zmieniać. Dzięki zaciąganiu pożyczek
zgodnie z rynkową stopą procentową konsument może zwiększyć konsumpcję bieżącą, a
dzięki oszczędzaniu przy tej stopie może zwiększyć konsumpcję okresu przyszłego. Każda
pożyczka zaciągnięta w okresie bieżącym musi być zwrócona z dochodu okresu przyszłego
oraz wszystkie oszczędności bieżące zwiększają przyszły dochód.

Oszczędności: część dochodu okresu bieżącego pozostała po opłaceniu bieżącej konsumpcji:

S = M1 ± p1C1, gdzie p1 to indeks cenowy konsumpcji bieżącej. Oszczędności mogą być
ujemne jeśli konsument zaciąga pożyczki na sfinansowanie konsumpcji bieżącej. Kwota
dostępna na konsumpcję w okresie przyszłym to dochód w tym okresie powiększony o
oszczędności i odsetki od nich. Jeżeli oszczędności są ujemne, to w okresie przyszłym
konsument musi spłacić zaciągniętą pożyczkę i zapłacić odsetki od niej w okresie przyszłym.
Oczywiście zmniejsza to wielkość konsumpcji w okresie przyszłym.

Konsumpcja w okresie przyszłym: p2C2 = M2 + S + iS = M 2 + (1 + i)S, gdzie i to rynkowa

stopa procentowa. Po wstawieniu wzoru na oszczędności do równania konsumpcji w okresie
następnym otrzymujemy: p2C2 = M2 + (1 + i)(M1 ± p1C1) = M2 + (1 + i)M1 ± p1(1 + i)C1.
Po przekształceniu: p2C2 + p1(1 + i)C1 = M2 + (1 + i)M1 .
Jest to równanie ograniczenia budżetowego w modelu dwuokresowym, w którym wydatki
znajdujące się po lewej stronie równają się całkowitemu dochodowi w obu okresach
po prawej stronie równania.

Stopa inflacji: d jest to procentowa zmiana cen następująca między okresem bieżącym i
przyszłym: d = (p2 ± p1)/p1.
Przekształcając: p2 = (1 + d)p1.
Po wstawieniu wzoru na poziom cen w okresie przyszłym, p2 = (1 + d)p1, do równania
ograniczenia budżetowego:
p1(1 + d)C2 + p1 (1 + i)C1 = M2 + (1 + i)M1 .

138
Z tego równania wynika, że linia dwuokresowego ograniczenia budżetowego ma dwa punkty
przecięcia z osiami:

jeżeli C1 = 0


jeżeli C2=0

Przy konstruowaniu równania ograniczenia budżetowego przyjęliśmy, że konsument nie musi

oszczędzać ani zaciągać pożyczek wydając w każdym okresie dochód, czyli: p1C1 = M1 i
p2C2 = M2(1 + d)p1C2, co po przekształceniu daje:

Każde odejście od tego punktu oznacza, że konsument jest pożyczkobiorcą netto lub
oszczędzającym netto. Jeżeli C1 > M1/p1 , to konsument wydaje na konsumpcję w okresie
bieżącym więcej niż zarabia, czyli jest pożyczkobiorcą netto. Jeżeli C2 > M2/[(1 +d)p1 ], to
konsument wydaje na konsumpcję w okresie przyszłym więcej niż zarabia, jest więc
oszczędzającym netto.

Rys. 18.2: linia międzyokresowego ograniczenia budżetowego.

Z punktów przecięcia można obliczyć jej nachylenie:

139
Można je interpretować na kilka sposobów:

1)jest to rzeczywisty koszt dodatkowej jednostki konsumpcji dzisiaj w przeliczeniu na

konsumpcję jutro ± międzyokresowy stosunek cen: Jeżeli kupujemy coś dzisiaj, to tracimy
odsetki, które zarobilibyśmy, ale te odsetki muszą być zdyskontowane stopą zgodnie z którą
ceny zmieniają się między okresem bieżącym i przyszłym.

2) jest to realna stopa określająca zwiększanie się siły nabywczej oszczędności: jeżeli stopa
inflacji = stopie procentowej, to stopa ta = 1, z czego wynika, że siła nabywcza oszczędności
nie zmienia się pomimo dodatniej stopy procentowej; jeżeli i > d, to stopa > 1, czyli siła
nabywcza rośnie; przy stopie < 1 siła nabywcza oszczędności maleje.

9' 
 &(2
#
Po połączeniu rys. 18.1 i 18.2 widzimy, że konsument wybiera kombinację konsumpcji
przyszłej i bieżącej aby maksymalizować użyteczność przy międzyokresowym ograniczeniu
budżetowym. A więc musi być spełniony warunek równych nachyleń: MRS (wewnętrzny
stosunek cen) równa się zewnętrznemu stosunkowi cen, czyli MRTP równa się
międzyokresowemu stosunkowi cen:

Rys. 18.3: lewa część - pożyczkobiorca netto maxU na prawo od punktu S = 0; prawa ±
oszczędzający netto maxU na lewo od tego punktu.

'


 
 
 &
Zał.: i2 > i1. Punkt, w którym S = 0 nie reaguje na zmiany i. Dlatego nowa linia ograniczenia
budżetowego musi przechodzić przez ten punkt, czyli:
C1 = M1/p1 i C2 = M2/(1 + d)p1.

140
Linia ograniczenia budżetowego obraca się w tym punkcie, a więc punkt przecięcia z osią
pionową zwiększa się:

punkt przecięcia z osią poziomą maleje:

Rys. 18.4: obrót linii ograniczenia budżetowego w punkcie S = 0.

Wzrost stopy procentowej zmienia nachylenia linii ograniczenia budżetowego (staje się ona
bardziej stroma). Zależnie od preferencji (kształt i położenie krzywych
obojętności)konsument jest skłonny pożyczać od innych mniej, nie pożyczać wcale lub
pożyczać innym (z pożyczkobiorcy zmienia się w pożyczkodawcę).

Pod wpływem zmiany stopy procentowej może się zmienić punkt optymalnego wyboru
konsumenta. Wzrost stopy procentowej może z kredytobiorcy uczynić kredytodawcę. Zmiana
przeciwna nie jest możliwa: gdy oprocentowanie wzrośnie, dotychczasowy kredytodawca na
pewno nie stanie się kredytobiorcą (w mniej korzystnej sytuacji nie wybierze kombinacji,
która była dostępna i nie została wybrana, gdy kredyt był tańszy).

141
 4 cÊ''.  
    #  '  &   '


' 
(     

Ryzyko i niepewność to pojęcia związane z problemem niedoskonałej informacji przy

podejmowaniu decyzji. Podejmowanie decyzji staje się udziałem w grze losowej, rozumianej
jako sytuacja, w której można zyskać lub stracić ± z różnym prawdopodobieństwem.

,.   
(+
  - oznacza podejmowanie decyzji dot. zdarzeń, które mogą

wystąpić ze znanym prawdopodobieństwem (wiedza pochodzi najczęsciej z przeszłości).

 #3 występuje, gdy niemożliwe jest oszacowanie prawdopodobieństwa.

Chcąc wybierać w warunkach ryzyka trzeba znać wszystkie zdarzenia związane z

dokonywanym wyborem. Gracz (gospodarstwo domowe) chce  3 
 # 
 
( )( (*. Jest to możliwe dzięki obliczeniu wartości oczekiwanej gry, polegającej
na podjęciu każdej decyzji:
N)‘ ‘ *H ‘‘M =
p1, p2 ± prawdopodobieństwo wypłaty; w1, w2 ± wartość wypłaty
EV oblicza się dla każdej z alternatyw i wybiera tę o najwyższej wartości.

 .': możemy kupić wyrób A lub B. Mogą one być dobrej jakości lub z ukrytymi
wadami. Zakup A bez wad daje korzyść 6, a z wadami -3. W przypadku B jest analogicznie 2
i -1. Prawdopodobieństwo zakupu A bez wad to 3/5, z wadą 2/5, dla B ± ½ i ½. EV(A) =
3/5*6 + 2/5*(-3) = 2,4; EV(B) = ½*2 + ½*(-1) = 0,5. Wartość oczekiwana związana z
zakupem A jest więc wyższa niż EV(B) ± konsument dążący do maksymalizacji wartości
oczekiwanej powinien kupić A.

Do określenia racjonalnego zachowania w przypadku  # należy zastąpić je

ryzykiem. Jest na to kilka sposobów:
›c Można uznać, że skoro nie da się przewidzieć prawdopodobieństwa wystąpienia danej
sytuacji, to jest ono równe dla każdej z możliwości (w przypadku gry typu orzeł ±
reszka ± wynosi ½)
›c Można przyporządkować zdarzeniom własne wagi konsumenta (gracza), które pełnią
rolę prawdopodobieństwa (ich suma musi być równa 1). Np. jeżeli gracz nie lubi
tracić, to powinien przyporządkować większą wagę zdarzeniom niekorzystnym.
›c Skrajni pesymiści, dla których nie jest ważna wygrana, ale liczy się to, ile stracą,
mogą przyporządkować zdarzeniom negatywnym liczbę 1; skupiając się wyłącznie na
minimalizowaniu straty. Odwrotnie jest w przypadku optymistów.
Jako że niepewność zastępuje się ryzykiem, dalsze rozważania prowadzone będą dla ryzyka.

!  #: Uzyskanie dodatkowej informacji o jakości produktu zwiększa wartość
oczekiwaną gry (w przypadku A wyniesie ona EV(A)¶ = 3/5*6 + 2/5*0 = 3,6). 0 ± ponieważ
jeśli wiem, że dany produkt jest wadliwy ± nie kupuję go (wypłata 0). Przyrost wartości
oczekiwanej pokazuje, o ile ona wzrośnie dzięki nabyciu wiedzy, która pozwala unikać
niekorzystnych zdarzeń. Jest ona równa przyrostowi wartości oczekiwanej, który nastąpi
dzięki uzyskaniu informacji (nazywa się to 

#"  " '. & %
&).
Różnica w wartości oczekiwanej (w przypadku A równa 3,6-2,4 = 1,2) jest maksymalną sumą
płaconą przez potencjalnego nabywcę za uzyskanie doskonałej informacji.
Ryzykowność gry nie zależy tylko od wartości oczekiwanej. Grze o wyższą stawkę
towarzyszy wyższe ryzyko. Stopień ryzykowności gry można obliczyć za pomocą wariacji,
która pokazuje na ile poszczególne wyniki odchylają się od wyniku przeciętnego, czyli EV.

142
Dla gry o dwóch możliwościach wariacja wynosi p1 *(w1-EV)2 + p2*(w2-EV)2. Gra jest tym
bardziej ryzykowna, im większą wartość ma wariancja. s  #3
można mierzyć za
pomocą odchylenia standardowego, który jest pierwiastkiem kwadratowym z wariancji.


%
&  
 
Konsumenci prezentują różne postawy wobec ryzyka. W myśl zasady  &" &
(2
# 
 &  "', kolejne jednakowe przyrosty zasobu pieniądza coraz
wolniej zwiększają całkowitą użyteczność z ich posiadania. Ludzie różnie podchodzą do
ryzyka ±  (

 nazywamy osobę, która nie chce uczestniczyć w grze sprawiedliwej
(której wartość oczekiwana jest równa 0). s  
(hazardzista) chce uczestniczyć w grze
nawet wówczas, gdy gra jest mniej korzystna niż sprawiedliwa (EV jest ujemna). Są również
osoby o postawie obojętnej wobec ryzyka, którym jest obojętne, czy podejmą grę
sprawiedliwą, czy z niej zrezygnują.

Ê&9
 
  ± użyteczność z posiadania dodatkowej złotówki nie zmienia
się bez względu na posiadaną kwotę. Krańcowa użyteczność pieniądza jest stała i większa od
zera, a funkcja użyteczności oczekiwanej jest linią prostą. Wybór takiej osoby wyznacza
jedynie wartość oczekiwana gier, do których może przystąpić. W przypadku osoby obojętnej
wobec ryzyka nie ma znaczenia ryzykowność gry.

: (

± osoba niechętna ryzyku. Jej funkcja użyteczności ma kształt krzywej wklęsłej;
ma malejące nachylenie, co wskazuje na malejącą krańcową użyteczność pieniądza.
Asekurant woli mieć na pewno równowartość EV gry niż podjąć grę ± czyli użyteczność z
pewnego posiadania kwoty równej wartości oczekiwanej jest większa, niż użyteczność
oczekiwana gry. Asekurant negatywnie reaguje na wzrost ryzykowności gry, więc spośród
dwóch gier o równych EV wybierze tę o niższej wariancji (niższym odchyleniu
standardowym).  
' & 9. & 
 %(& (2
#
 9" 
&9 '

  (& ( 


s  
± charakteryzuje go rosnąca krańcowa użyteczność dochodu, którą obrazuje
wypukła krzywa będącą funkcją użyteczności. Oczekiwana użyteczność gry jest wyższa od
użyteczności z pewnego posiadania kwoty równej oczekiwanej wartości gry.
Stosunek do ryzyka może ulegać zmianie w zależności od majątku konsumenta. Zazwyczaj
przy niskich dochodach gracze są asekurantami, przy wzroście majątku stają się ryzykantami,
a przy wysokim poziomie majątku ponownie zostają asekurantami.

s  (    
Asekurant jest skłonny zamącić, aby pozbyć się ciążącego nad nim ryzyka. Można sobie więc
wyobrazić sytuację, w której ktoś za opłatą przejmuje jego ryzyko.
Nabywanie ubezpieczenia można analizować w kategoriach analizy krzywej obojętności.
Ubezpieczenie dostarcza sposobu ucieczki od negatywnych skutków wystąpienia zjawiska
negatywnego. Jeżeli się nabędzie polisę o wartości K dolarów, trzeba zrezygnować w
przypadku nie wystąpienia negatywnego zdarzenia z įK dolarów możliwości konsumpcji, w
zamian za K- įK dolarów możliwości konsumpcyjnych do otrzymania w przypadku
wystąpienia negatywnej sytuacji. Optymalny wybór ubezpieczenia przez konsumenta jest
określony warunkiem, że krańcowa stopa substytucji między konsumpcją przy obu
możliwych wynikach jest równa stosunkowi cen į/(1-į). Firma ubezpieczeniowa z pewnym
określonym prawdopodobieństwem wypłaca K odszkodowania, a z prawdopodobieństwem
(1- ) nie musi nic płacić. Niezależnie od tego, pobiera opłatę įK. Z punktu widzenia firmy
ubezpieczeniowej, krańcowa użyteczność dodatkowego dolara dochodu, jeśli strata ma

143
miejsce, powinna być równa krańcowej użyteczności dodatkowego dolara, jeśli strata nie
wystąpi.
Aby uniknąć ryzyka asekurant jest w stanie zapłacić (maksymalnie) różnicę między
posiadanym majątkiem a ekwiwalentem pewności (wówczas jego użyteczność w stosunku do
sytuacji, w której podejmuje grę, nie zmienia się). Ubezpieczyciel natomiast będzie w stanie
ubezpieczyć majątek za kwotę, która przynajmniej pozwoli utrzymać użyteczność z
posiadania pieniędzy na takim samym poziomie jak przed zawarciem umowy.
W przypadku ryzykanta użyteczność oczekiwana gry polegającej na konfrontowaniu się z
ryzykiem utraty (np. domu) jest w jego przypadku wyższa niż użyteczność z posiadania na
pewno sumy odpowiadającej oczekiwanej wartości gry.
Zastosowaniem teorii awersji wobec ryzyka jest rynek ubezpieczeń. Ubezpieczenie jest
sposobem ochrony przeciw ryzyku i jednostki niechętne wobec ryzyka chcą zapłacić premię
za ryzyko aby je uniknąć.

 .'
Posiadasz budynek wart $50.000 i inne aktywa warte $50.000. Z p-stwem 10% budynek
ulegnie zniszczeniu . A więc z p-stwem 10% masz aktywa o wartości $50.000 i 90% -
$100.000.
Wartość oczekiwana gry:
E{U} = (0,10)U(50.000) + (0,90)U(100.000);
Wartość oczekiwana:
E{x} = 0,10(50.000) + 0,90(100.000) = 95.000.

:!(D!>c0EFGcc$

+c  c

c c

c>H!HHHc
c(HH!HHHc%

c
$
 c 

c  c  
&!c F
+c 

c c c D/(Hc
#
c c >H!HHHc
c (HH!HHHc 
#c c 


!c "
c  

c $ c 
c

+c 

c  c c ID>!HHHc c 

c c 

c ID>!HHHc c
!c Jc 
 c 
c  
c 

c  c c ID>!HHHc  
c
#
+c c
 
c
c 
c ëc$c
+c !cc

Jeżeli masz możliwość wykupienia ubezpieczenia musisz zapłacić składkę ubezpieczeniową.

W przypadku zaistnienia strat firma ubezpieczeniowa wypłaci wcześniej uzgodnione
odszkodowanie. Zał.: odszkodowanie = wartość oczekiwana straty = 0,10 (50.000) = $5.000.

144
Mówimy, że składka jest aktuarialnie sprawiedliwa jeżeli równa się wartości oczekiwanej

straty.

___________________________________________________________________________

Ryzyko czy niepewność to udział w grze losowej, rozumianej jako sytuacja, w której można
stracić lub zyskać, w zależności od wyniku doświadczenia losowego. Możliwość uzyskania
korzyści i strat zależy od prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń związanych z grą losową.
Prawdopodobieństwo (p) jest liczbą z przedziału (0,1), która pokazuje proporcję powtórzeń
danego zdarzenia w dużej liczbie powtórzeń, określonej sytuacji (liczbie prób).

P= m/M,

gdzie: p ± prawdopodobieństwo wystąpienia badanego zdarzenia;

m ± liczba powtórzeń zdarzenia; M ± liczba prób.

Działanie w warunkach ryzyka oznacza podejmowanie decyzji dotyczących zdarzeń, które

mogą wystąpić ze znanym prawdopodobieństwem. Wiedza o prawdopodobieństwie
wystąpienia zdarzenia pochodzi zazwyczaj z przeszłości (oblicza się ja na podstawie
wcześniejszych doświadczeń). W pewnych sytuacjach wycenia się je rozsądkiem lub intuicją.
Tak jest np. wtedy, kiedy doświadczenia nie da się powtórzyć.
Niepewność występuje wtedy, kiedy nie jest znane prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń
i nie da się go oszacować.

Przykład 1.

Konsument, który chce wydać dodatkową jednostkę pieniądza na jedno z dwóch dóbr: A lub
B. Kupując może w każdym przypadku trafić na dobro bez wad albo na dobro z wadami
ukrytymi.

Dobro Bez wad (1) Bubel (2)

A 6 -3
B 2 -1

Który zakup jest korzystniejszy? Opisaną sytuację można potraktować jako udział
konsumenta w grze, w której nagrodami i karami są wypłaty związane z nabywanym dobrem.
Jeśli konsument w przeszłości wielokrotnie kupował dobra A i B, to zna z doświadczenia
prawdopodobieństwa otrzymania dóbr A i Bez wad (p1) oraz z wadami i uszkodzeniami (p2).

Dobro p1 p2
A 3/5 2/5
B ½ ½

Suma prawdopodobieństwa wystąpienia obu zdarzeń ± zakupu dobrego i wadliwego towaru

(p1+p2) w przypadku każdego z dóbr jest równa 1.
W opisanej sytuacji za optymalny można uznać wybór, który pozwala maksymalizować
korzyści z zakupu. Przedstawione powyżej kary i nagrody możemy potraktować jako,
wypłaty, które konsument otrzymuje. Dokonując zakupu, nie wie on jednak, jaka jest jakość
nabywanych produktów. Nie zna on zatem wypłaty, którą rzeczywiście dostanie. Wobec tego

145
nie wystarczy znalezienie największej korzyści z zakupu i potraktowanie jej jako kryterium
wyboru najlepszego rozwiązania. Należy jeszcze sprawdzić, na jaką średnią wypłatę może
liczyć nabywca każdego z dóbr, jeśli wielokrotnie powtórzy akt zakupu. Trzeba zatem
wyliczyć wartość oczekiwaną gry, polegającej na zakupie każdego dobra.

Wartość oczekiwana (EV) to średnia wypłata uzyskiwana przy wielokrotnym powtarzaniu

gry:
EV (w1,w2,p1,p2)= p1*w1+p2*w2, gdzie w1,w2 ± wypłaty; p1,p2 ± prawdopodobieństwa, z
którym nastąpi wypłata.

W naszym przypadku mamy:

EV 1 = 3/5*6 + 2/5*(-3) = 2,4
EV 2= 1/2*2 + 1/2*(-1) = 0,5

Wartość oczekiwana związana z zakupem dobra A jest wyższa niż wartość oczekiwana
związana z zakupem doba B, wobec czego konsument dążący do maksymalizacji wartości
oczekiwanej powinien kupić dobro A.

W przypadku niepewności droga do określenia racjonalnego zachowania jest dłuższa.

Podejmujący decyzję nie zna przecież prawdopodobieństwa, z jakim występują poszczególne
zdarzenia. W tej sytuacji może działać na wiele sposobów. W każdym przypadku musi on
zastąpić niepewność ryzykiem. Robi to, szacując prawdopodobieństwa wystąpienia różnych
zjawisk. Kryteria, według których tego dokonuje, mogą być różne. Po pierwsze, jeśli
prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń nie są znane, to najprościej jest uznać, że są one
takie same.

Przykład B

Dobro P1 P2
A ½ ½
B ½ ½

Gdyby prawdopodobieństwo z tego przykładu dotyczyło zakupów opisanych we

wcześniejszym przykładzie nastąpiłaby zmiana wartości oczekiwanej gry, polegającej na
decyzji o zakupie dobra:

EV 1= 1/2*6 +1/2*(-3)=1,5
EV 2= 0,5
Nadal jednak konsument maksymalizujący wartość oczekiwaną powinien kupować dobro A.

Drugim sposobem zmiany niepewności na ryzyko jest przyporządkowanie poszczególnym

zdarzeniom własnych wag konsumenta. Mają one pełnić funkcję brakujących
prawdopodobieństw (ich suma musi być równa 1). Jeśli np. badany konsument nie lubi tracić,
to powinien skoncentrować większą uwagę na zdarzeniach niekorzystnych.

Przykład C

Dobro p1 p2
A 2/10 8/10
B 2/10 8/10

146
Posługując się prawdopodobieństwami zdarzeń określonymi w tym przykładzie otrzymujemy
następujące wartości oczekiwane zakupów:

EV 1 = 2/10*6 + 8/10*(-3)= -1,2

EV 2 = 2/10*2 + 8/10*(-1)= -0,4

Tym razem konsument powinien raczej kupić dobro B niż dobro A. Oczywiście osoba o
duszy hazardzisty może zastosować wagi odwrotne (wówczas wartość oczekiwana związana
z zakupem dobra A będzie wyższa niż w przypadku zakupu B).

Skrajnym pesymistom można zaproponować trzeci sposób radzenia sobie z niepewnością.

Ponieważ ich największą troską są straty, w ogóle nie powinni się interesować korzyściami z
zakupu. Niech skupią uwagę wyłącznie na stratach. Decydując o zakupie jak w przykładzie A
najlepszy jest z ich punktu widzenia zakup dobra B: (-1) jest bowiem liczbą większą od (-3), a
więc wybór B pozwala minimalizować stratę. W przypadku optymisty byłoby odwrotnie:
mógłby skoncentrować uwagę tylko na zyskach.

Przykład D

Konsument ma do wyboru albo dostać z pewnością 10 000 zł (p1=1, p2=0), albo grać w grę,
w której z równym prawdopodobieństwem zyska 21 000 zł lub straci 800 zł. W pierwszym
przypadku wartość oczekiwana jest równa otrzymanej sumie, czyli 10 000 zł, w drugim zaś:

EV = ½ * 21 000 + ½ *(-800)= 10 500 ± 400 = 10 100

Teoretycznie konsument powinien grać, bo wtedy maksymalizuje wartość oczekiwaną. Wielu

ludzi rezygnuje jednak z takiej gry, zadowalając się pewną wypłatą 10 000 zł.
Powyższy przykład sugeruje, że podejmujący decyzje nie zawsze chce maksymalizować
wartość oczekiwaną gry. Ryzyko w różnych okolicznościach bywa zatem różnie taktowane.
Względnie wielu ludzi wyda złotówkę na zakup zdrapki. Niektórzy z grających na loterii
wolą jednak nie ryzykować, kiedy w grę wchodzi potencjalna utrata całego majątku np.
wskutek włamania. Teraz łatwiej jest wyjaśnić dlaczego większość ludzi chętnie korzysta z
usług firm ubezpieczeniowych. Pusty los ± zdrapka i okradzione mieszkanie maja odmienne
skutki dla sytuacji finansowej. Utrata złotówki wydanej na los nie uszczupli budżetu
domowego tak jak kradzież znacznej części majątku.

Rynek ubezpieczeń ± mechanizm powstawania.

Załóżmy, że mamy do czynienia z 2 typami osób: Szymkowiak asekurant, którego

charakteryzuje funkcja użyteczności oczekiwanej pieniądza U(W)=¥w oraz Żurawski
ryzykant, który ma funkcję użyteczności oczekiwanej pieniądza w postaci U(w)= 0,001wѲ.
Szymkowiak ma dom o wartości 100 mln złotych, który z prawdopodobieństwem 10% może
spłonąć i wtedy właściciel może stracić cały majątek. Żurawski ma willę wartą 200 mln
złotych, całkowicie bezpieczną, gdyż wścibska sąsiadka nie spuszcza jej z oka we dnie i w
nocy.

Żurawski wiedząc, że Szymkowiak boi się utraty majątku, proponuje mu układ: jeśli
Szymkowiak zapłaci mu pewną kwotę, to on w przypadku pożaru zwróci Szymkowiakowi

147
wszystkie utracone pieniądze. Czy proponowana umowa jest korzystna dla Szymkowiaka?
Zakładamy, że Żurawski nie składałby oferty, gdyby nie była dlań atrakcyjna. Wszystko
zależy od kwoty, której zapłacenia zażąda Żurawski.

Użyteczność oczekiwana Szymkowiaka przed przyjęciem oferty Żurawskiego jest równa 9:

EU(100, 0, 0,9, 0,1)=0,9*¥100 + 0,1 *0=9

Szymkowiak osiąga tę użyteczność mając z pewnością kwotę równą 81 mln zł:

U(CE)=9 => ¥CE =9 => CE = 81

Różnicę między posiadanym majątkiem a kwotą 81 mln zł, czyli ekwiwalentem pewności
Szymkowiak jest skłonny wydać, aby uniknąć ryzyka (jego użyteczność w stosunku do
sytuacji, w której podejmuje grę, nie zmienia się). Przystałby więc na każdą składkę
ubezpieczeniową z przedziału < 0, 19 mln>.

Żurawski na pewno nie zechce za darmo świadczyć opisanej usługi. Oczekiwana użyteczność
z gry polegającej na posiadaniu 200 mln zł z prawdopodobieństwem 0,9 oraz posiadaniu 100
mln zł (200 minus 100 zapłacone Szymkowiakowi, któremu spłonął dom) z
prawdopodobieństwem 0,1 jest niższa niż użyteczność z pewnego posiadania 200 mln zł.
Składka ubezpieczeniowa musi być zatem większa od zera. Chodzi o taką kwotę, która
pozwoli Żurawskiemu przynajmniej utrzymać użyteczność z posiadania pieniędzy na takim
samym poziomie jak przed zawarciem umowy z Szymkowiakiem. Musi zatem obowiązywać:
U(200,1) = 0,001 * (200)Ѳ= 40 ” EU(200 + x, 100 + x, 0,9, 0,1), gdzie x to kwota, którą
Szymkowiak zapłaci Żurawskiemu za ubezpieczenie (składka ubezpieczeniowa).

Mamy zatem:
40 ” 0,9 * 0,001 (200 + x) Ѳ + 0,1 * 0,001 (100 + x)Ѳ

Teraz wystarczy wyliczyć x z powyższego równania, aby wiedzieć jaką opłatę zaakceptuje
Żurawski za ubezpieczenie Szymkowiaka:
««

Po wyliczeniu otrzymujemy x= 7,75 co oznacza, że Żurawski ubezpieczy zatem

Szymkowiaka , jeśli dostanie za tę usługę nie mniej niż 7,75 mln zł. Kwota ta jest
akceptowalna dla Szymkowiaka (należy do przedziału <0, 19 mln>) więc można
przypuszczać że dojdzie do transakcji.

Tak działa mechanizm odpłatnego przejmowania ryzyka. Gdyby w danej gospodarce każdy
Żurawski zawarł opisaną umowę z jakimś Szymkowiakiem, asekuranci zostaliby pozbawieni
niechcianego ryzyka, ryzykanci zaś mogliby podjąć atrakcyjną dla siebie grę. Zyskałoby na
tym społeczeństwo jako całość.

Co by się jednak działo gdyby oferta Żurawskiego została złożona nie asekurantowi, lecz
ryzykantowi Frankowskiemu, posiadającemu, jak Szymkowiak dom wart 100 mln zł, który z
prawdopodobieństwem 10% całkowicie spłonie. Niech funkcja użyteczności pieniądza ma w
przypadku Frankowskiego postać taką samą jak u Żurawskiego: U(w)= 0,001 * wѲ.

Użyteczność oczekiwana Frankowskiego w sytuacji, gdy nie zabezpiecza się przed ryzykiem,
jest równa:

148
EU(100, 0, 0,9, 0,1)= 0,9 * 0,001 * (100)Ѳ + 0,1 * 0,001 * (0)Ѳ= 9

Zainteresowanie Frankowskiego ubezpieczeniem jest mniejsze niż opisanego wcześniej

asekuranta Szymkowiaka. Użyteczność oczekiwana gry polegającej na konfrontowaniu się z
ryzykiem utraty domu jest w jego przypadku wyższa niż użyteczność z posiadania na pewno
sumy odpowiadającej oczekiwanej wartości gry. Oczekiwana wartość gry odpowiada zatem
posiadaniu z pewnością sumy wyższej od 90 mln zł (równowartość wartości oczekiwanej gry:
EV(100, 0, 0,9, 0,1) = 90).

Obliczamy ile Frankowski chce zapłacić za ubezpieczenie. Aby to zrobić należy wyznaczyć
jego ekwiwalent pewności (CE) tj. kwotę, która posiadana na pewno da mu użyteczność
równą oczekiwanej użyteczności gry:

U(CE) = 9 => 0,001 (CE)Ѳ= 9 => (CE)Ѳ= 9000 => CE = 95

Frankowski zgodzi się zapłacić za ubezpieczenie kwotę będącą różnicą między wartością
posiadanego majątku a równowartością ekwiwalentu pewności: 100 ± 95 = 5. Jak widać
Żurawski ubezpieczy opisane ryzyko, jeśli dostanie co najmniej 7,75 mln zł. Do transakcji
Żurawskiego z Frankowskim nie dojdzie. Ten ostatni bowiem jest skłonny zapłacić za taką
usługę tylko 5 mln zł, czyli mniej, niż wymaga ubezpieczyciel. Dzięki temu przykładowi
widać, dlaczego w świecie ryzykantów instytucje ubezpieczeniowe nie miałyby tak dobrych
perspektyw

Źródło: Mikroekonomia Elżbieta Czarny Rozdział 10


4‘   
#3 +(
 '  &  

 ( 

Gdy mechanizm rynkowy jest niesprawny, należy liczyć się z tym, że:
a.c Nie wyprodukuje odpowiedniego dla potrzeb konsumentów zestawu dóbr
b.c Nie zagwarantuje sprawiedliwego podziału pracy
c.c Nie doprowadzi do osiągnięcia stabilności gospodarczej w postaci: stabilizacji cen,
poziomu zatrudnienia i wzrostu gospodarczego

W/w niesprawności, które prowadzą do niegospodarności mogą być korygowane poprzez

politykę rządu:
a.c W dziedzinie alokacji, rola sektora publicznego (rządu) polega na takim rozdziale
zasobów, żeby zmaksymalizować użyteczność wszystkich członków
społeczeństwa
b.c W dziedzinie dystrybucji, rząd włącza się w proces podziału dochodu w
społeczeństwie
c.c W dziedzinie stabilizacji, rząd wykorzystuje politykę fiskalną, w celu stabilizacji
cen, politykę obniżania stopy procentowej celem wyjścia z załamań koniunktury.

Przyczyn opisanych niesprawności upatruje się w różnych źródłach i w każdym przypadku

decyzje sektora publicznego mogą być różne. Przyczynami niesprawności mechanizmu
rynkowego są:
›c Efekty zewnętrzne

149
 ›c Dobra publiczne
›c Rosnące korzyści skali (monopol naturalny)
›c Niepełna informacja
›c Niepewność

•fekty zewnętrzne
Efektami zewnętrznymi nazywamy (korzystne lub szkodliwe) uboczne skutki
pojawiające się przy konsumpcji, produkcji lub dystrybucji, ponoszone przez ludzi nie
związanych bezpośrednio z wymienioną działalnością. Pozytywne skutki uboczne zwane są
korzyściami zewnętrznymi, negatywne ± kosztami zewnętrznymi.

 #  9

 polegają na tym, że wielkość produkcji ustalona przez rynek
jest zbyt mała, gdyż społeczne korzyści krańcowe przewyższają koszty krańcowe danej
produkcji. Aby osiągnąć poziom efektywny rząd powinien wprowadzić subsydium. Dzięki
wprowadzeniu subsydiów przez rząd rząd doprowadził do zwiększenia wielkości produkcji
(po uwzględnieniu kosztów zewnętrznych), w sytuacji gdy jest ona zbyt mała.

  9

  W przypadku negatywnych efektów zewnętrznych- kosztów
zewnętrznych ± mamy do czynienia z przeciwną sytuacją. Przykładem negatywnych kosztów
są szkodliwe odpady wypuszczane do rzeki przez przedsiębiorstwo. W początkowym punkcie
równowagi przedsiębiorstwo ± przy danej wielkości produkcji ± pokrywa jedynie koszty
związane z tą produkcją. Nie pokrywa natomiast kosztów zewnętrznych (związanych ze
szkodliwymi odpadami). Społeczny koszt produkcji jest zatem większy od ceny
jednostkowej. Wynika to z nadmiernej produkcji rynku. Aby zmniejszyć produkcję rząd
powinien wprowadzić podatek, który spowoduje ograniczenie wielkości produkcji. Osiągany
jest nowy punkt równowagi, gdzie następuje zrównanie krańcowych korzyści konsumentów
ze społecznymi krańcowymi kosztami produkcji.

Dobra publiczne
Dobro publiczne to takie dobro, które ± konsumowane przez jedną osobę (bez uszczerbku na
użyteczności tej osoby) ± może być jednocześnie konsumowane przez innych ludzi. Dobro
publiczne nie jest dzielone między indywidualnych konsumentów. Cechami (czystych) dóbr
publicznych są: wysokie koszty wyłączenia; są produkowane bezpośrednio przez rząd lub
firmy prywatne na podstawie kontraktów zawartych z rządem; są rozprowadzane przez budżet
publiczny; są finansowany z przychodów podatkowych.
Gdy społeczna wartość jednostek dobra publicznego przewyższa koszt ich wytworzenia,
dochodzi do straty efektywności. Jeśli zwiększy się produkcję do, można powiększyć
nadwyżkę całkowitą. Aby przeciwdziałać tej niesprawności rynku, państwo powinno
spowodować wytworzenie odpowiedniej ilości właściwych dóbr publicznych. Część
kompetencji może być powierzona prywatnym przedsiębiorstwom (np. sprzątanie miasta),
część powinna pozostać w rękach państwa (obrona narodowa). Innym rozwiązaniem jest
stworzenie możliwości wykluczenia osób niepowołanych z udziału w konsumpcji, co może
się przyczynić do zwiększenia opłacalności produkcji przez firmy prywatne.

Monopol naturalny, rosnące korzyści skali

Monopol naturalny jest to sytuacja, gdy koszty wytwarzania są bardzo wysokie, że
produkcja danego dobra opłacalna jest tylko dla jednego wytwórcy.

150
Taki monopolista może maksymalizować zysk poprzez dostarczenie małej wielkości
produkcji po wysokiej cenie, nie jest to optymalna ze społecznego punktu widzenia wielkość
produkcji, w którym cena bylaby równa kosztowi krańcowemu.
Aby bronić konsumentów przed zbyt wysoką ceną i zbyt małą podażą, rząd reguluje działania
monopolisty. Może nałożyć obowiązek wytwarzania takiej wielkości produkcji, przy której
koszty zrównują się z ceną. Może również interweniować, aby rynek znalazł się w punkcie, w
którym cena jest równa kosztowi krańcowemu, ale musi producentom udzielić subsydium z
dochodów podatkowych. Innym rozwiązaniem jest nacjonalizacja umożliwiająca
wyznaczenie ceny na poziomie kosztów krańcowych, przy konieczności pokrywania strat z
przychodów podatkowych.

Problem rosnących korzyści skali wiąże się z lokacyjną rolą rządu

6
'.1 E. Czarny, E. Nojszewska,   

, rozdział 9;
D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Mikroekonomia, PWE Warszawa 2003& 
*A&*D

4  
(
 '  '
(& 
(
 + 


Monopol jest rynkiem jednego dostawcy danego towaru, który kontroluje podaż i ceny
oraz wielu odbiorców. Z racji na różne bariery (np. patenty, koszta«) niemożliwe jest
wejście innych firm na rynek. Monopol sprzedaje mniej towaru po wyższej cenie, niż w
warunkach konkurencji doskonałej.
Monopol naturalny jest szczególnym przykładem monopolu. Występuje w
dziedzinach, w których rzadkość czynników produkcji (np. bogactwa naturalne, warunki
klimatyczne, glebowe) uniemożliwia zwiększenie produkcji, pomimo dużego
zapotrzebowania na dany produkt. Rezultatem monopolu naturalnego jest ustalenie się na
rynku wysokich cen równowagi podaży i popytu. Korzyści płynące z takiej sytuacji rodzą
ostrą konkurencję oraz zachęcają innych do poszukiwań podobnych czynników produkcji lub
tworzenia substytutów. Monopol naturalny tworzony jest też często branżach takich jak:
telekomunikacja, elektroenergetyka, transport kolejowy. Najczęściej są to branże
regulowane/kontrolowane przez państwo.
Podstawowy argument ekonomiczny uzasadniający monopolizację tych branż stanowi
(a w zasadzie stanowiło, bo powoli w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej powoli
ucieka się od tego) stwierdzenie o występowaniu w tych dziedzinach rosnących korzyści skali
oznaczających, że niższe koszty przeciętne może osiągnąć jedno przedsiębiorstwo
zaspokajające popyt rynkowy. Jest to społecznie korzystne. Z powodu braku rzeczywistej
konkurencji monopolista nie jest jednak zmuszany do minimalizacji kosztów. Pojawia się
więc dylemat, w jaki sposób, przy zachowaniu społecznych korzyści w zakresie kosztów
produkcji jednego przedsiębiorstwa, można uniknąć nieefektywnych działań monopolisty.
Tradycyjny sposób polega na zastąpieniu zawodnego mechanizmu rynkowego przez
regulację państwa (lub nacjonalizację monopolu), sposób ten opiera się na założeniu, że
działalność regulacyjna państwa będzie efektywna i prowadzona w interesie publicznym. Na
przestrzeni lat wykazano nieefektywność regulowanych monopoli naturalnych. Obecnie
proponuje się rozważyć 2 formy alternatywne, jeśli już takowy monopol występuje:
konkurencja o wejście na rynek oraz konkurencja potencjalna.

151
44 '

#3  "' 

Firma, która inwestuje musi dziś wydać pieniądze, a zyski z inwestycji dostanie
dopiero w przyszłości. Chcąc porównać przyszły zysk z dzisiejszym kosztem, należy obie
sumy wyrazić w pieniądzu z tego samego okresu.
Złotówka, którą mamy dziś warta będzie za rok o oprocentowanie więcej. Złotówka, którą
mamy dostać za rok jest warta mniej niż złotówka którą mamy dzisiaj, gdyż należy
uwzględnić utracone oprocentowanie. Ogólnie:
FV=P(1+r)
PV=F/(1+r)
gdzie FV to przyszła wartość pieniądza; PV to obecna wartość pieniądza; P pieniądze, które
posiadamy dziś; F- pieniądze, które posiadać będziemy w przyszłości; r- stopa procentowa.
Bywa też, że inwestycja przynosi zyski w kilku okresach, wówczas chcąc obliczyć
całkowity zysk należy sprowadzić wszystkie kwoty do jednego momentu. Najczęściej oblicza
się ich wartość bieżącą.
PV=M/(1+r)n (PV-wartośćć bieżąca; n- okres inwestycji; M- suma pieniędzy, jaką otrzymuje
przedsiębiorca po okresie n; r- stopa procentowa).
Jeśli w każdym z podokresów, stopa procentowa jest zmienna, wówczas wartość inwestycji
oblicza się następująco:

?
PV= ‹ , gdzie rn stopa procentowa w każdym z n lat, x ± roczny zysk.
1 (1

)

Decyzję o inwestycji podejmuje się na podstawie wartości bieżącej netto (NPV). Jest
ona różnicą między kosztem inwestycji a wartością bieżącą sumy zysków, których
przedsiębiorca oczekuje w związku z inwestycją:

?
NPV= -koszty inwestycji + ‹ .
1 (1

)

Przedsiębiorca powinien podjąć decyzję o inwestycji, gdy NPV>0.

Literatura

E. Czarny,   
, PWN, Warszawa 2005.


4 % 
 9

 '
 ( &
 .' '#
( 

Efekty zewnętrzne oraz dobra publiczne są głównymi (obok rosnących korzyści skali,
niepełna informacja, niepewność) przyczynami niesprawności systemu rynkowego.

•fekty zewnętrzne
Efektami zewnętrznymi nazywamy (korzystne lub szkodliwe) uboczne skutki pojawiające się
przy konsumpcji, produkcji lub dystrybucji, ponoszone przez ludzi nie związanych
bezpośrednio z wymienioną działalnością. Pozytywne skutki uboczne zwane są korzyściami
zewnętrznymi, negatywne ± kosztami zewnętrznymi.
ë 

/$


152
 Popyt rynkowy zgłaszany
przez konsumentów
danego dobra 5 oraz
krzywa rynkowej podaży
1 pewnego dobra
przecinają się w punkcie
określającym wielkość
produkcji i cenę w
równowadze (EF @).
Krańcowe korzyści
konsumentów ilustruje
krzywa 5. Krańcowe
korzyści zewnętrzne
pozostałych osób są
ilustrowane przez krzywą
5  , która przedstawia
korzyści krańcowe osób nie będących bezpośrednimi konsumentami danego dobra. Społeczne
korzyści krańcowe wynikające z konsumpcji E jednostek dobra prezentuje krzywa 5&będąca
sumą w pionie 5 oraz  5 . Wielkość produkcji ustalona przez rynek jest zbyt mała, gdyż
społeczne korzyści krańcowe przewyższają koszty krańcowe tej produkcji. Efektywną
wielkość produkcji przedstawia E wyznaczene dzięki przecięciu krzywych 5 oraz 1. Aby
osiągnąć poziom efektywny rząd powinien wprowadzić subsydium o wartości 1 złotych za
jednostkę. Koszty produkcji maleją ± krzywa podaży osiąga położenie 1. Nowy punkt
równowagi zostaje ustanowiony na poziomie E. Dzięki wprowadzeniu subsydiów przez rząd
rząd doprowadził do zwiększenia wielkości produkcji (po uwzględnieniu kosztów
zewnętrznych), w sytuacji gdy jest ona zbyt mała.

ë 


W przypadku negatywnych efektów zewnętrznych- kosztów zewnętrznych ± mamy do
czynienia z przeciwną sytuacją. Przykładem negatywnych kosztów są szkodliwe odpady
wypuszczane do rzeki przez przedsiębiorstwo. W początkowym punkcie równowagi
przedsiębiorstwo ± przy danej wielkości produkcji ± pokrywa jedynie koszty związane z tą
produkcją. Nie pokrywa natomiast kosztów zewnętrznych (związanych ze szkodliwymi
odpadami). Społeczny koszt produkcji jest zatem większy od ceny jednostkowej.
Wynika to z nadmiernej produkcji rynku. Aby zmniejszyć produkcję rząd powinien
wprowadzić podatek (przesunięcie krzywej 1 do góry), który spowoduje ograniczenie
wielkości produkcji. Osiągany jest nowy punkt równowagi, gdzie następuje zrównanie
krańcowych korzyści konsumentów ze społecznymi krańcowymi kosztami produkcji.

Dobra publiczne
Dobro publiczne to takie dobro, które ± konsumowane przez jedną osobę (bez uszczerbku na
użyteczności tej osoby) ± może być jednocześnie konsumowane przez innych ludzi. Posiada 2
wyróżniające cechy:
- niemożność wyłączenia z konsumpcji (wszyscy mogą bezpłatnie korzystać z dóbr
publicznych)
- braku konkurencyjność w konsumpcji (wszyscy mogą jednocześnie korzystać z dóbr
publicznych), inaczej ± koszt krańcowy spowodowany konsumpcją dobra publicznego przez
dodatkową osobę wynosi zero.

153
Dobro publiczne nie jest dzielone między indywidualnych konsumentów. Cechami (czystych)
dóbr publicznych są: wysokie koszty wyłączenia; są produkowane bezpośrednio przez rząd
lub firmy prywatne na podstawie kontraktów zawartych z rządem; są rozprowadzane przez
budżet publiczny; są finansowany z przychodów podatkowych.

Prywatne przedsiębiorstwa nie produkują wystarczającej ilości dóbr publicznych.

Tymczasem dobra są one konsumowane przez osoby nie płacące za nie.

Poniżej przedstawiono zawodność rynku spowodowane istnieniem dóbr publicznych.

Linie 5* oraz 56 opisują popyt dwóch

mieszkańców pewnego kraju na dobra
publiczne, a linia 5*B6 ± popyt całego
społeczeństw, które składa się z tych
dwóch osób. Ceny odpowiadające
punktom leżącym na linii popytu 5*B6 są
sumą cen branych z linii popytu 5* i 56.
Linia = odpowiada krańcowemu
kosztowi produkcji dobra.
Załóżmy, że jeśli pierwszy z
mieszkańców kupi ilość * dobra (gdzie krańcowe koszty będą równe popytowi zgłaszanemu
przez tego mieszkańca). Okaże się wtedy, że produkowane jest wtedy o (>- *! za mało,
gdyż społeczna wartość jednostek dobra z przedziału (*; >) przewyższa koszt ich
wytworzenia. Obszar ABC jest miarą straty efektywności, do której tu dochodzi. Jeśli
zwiększy się produkcję do >, można powiększyć nadwyżkę całkowitą o to właśnie pole.
Ten przykład obrazuje zawodność rynku. Aby przeciwdziałać tej niesprawności rynku,
państwo powinno spowodować wytworzenie odpowiedniej ilości właściwych dóbr
publicznych. Część kompetencji może być powierzona prywatnym przedsiębiorstwom (np.
sprzątanie miasta), część powinna pozostać w rękach państwa (obrona narodowa).
Innym rozwiązaniem jest stworzenie możliwości wykluczenia osób niepowołanych
z udziału w konsumpcji, co może się przyczynić do zwiększenia opłacalności produkcji przez
firmy prywatne.

6
'.1 E. Czarny, E. Nojszewska (   

, rozdział 9); Begg ã   
&
 
*A&*D)B. Czarny ('

. Rozdział 9)

55. Ekonomiczne przesłanki prowadzenia wymiany międzynarodowej

Analizę handlu międzynarodowego można przedstawić w trzech punktach:

1.c :
 2#+'(. Główna korzyść z handlu międzynarodowego polega na

tym, że poszerza on horyzonty handlowe.
2.c 
'(
#3. Handel poprzez granice angażuje ludzi i firmy z różnych
państw, Każde państwo jest suwerenną jednostką, która reguluje przepływ ludzi, dóbr
i środków finansowych poprzez swoje granice.

154
 3.c (
 (
 .

Gospodarka uczestnicząca w handlu międzynarodowym jest gospodarką otwartą. Użyteczną

miarą otwartości jest stosunek eksportu lub importu danego kraju do wielkości PKB.

Społeczeństwo czerpią korzyści z uczestnictwa w handlu międzynarodowym z kilku

powodów: ze względu na zróżnicowanie warunków produkcji, ze względu na spadek kosztów
produkcji, a także z powodu różnic w gustach.

K"
 
 "
 '


Handel może odbywać się z powodu zróżnicowania możliwości produkcyjnych w
poszczególnych krajach. W części różnice te odzwierciedlają wyposażenie w zasoby
naturalne. Jakiś kraj może być bogaty w złoża naturaln, drugi zaś może dysponować wielką
ilością ziemii uprawnej. Kraj górzysty może wytwarzać duże ilości energii elektrycznej w
elektrowniach wodnych i sprzedawać je sąsiadom, a inny kraj, dysponujący głębokowodnymi
portami, może stać się centrum żeglugi.

#"
u
Druga przyczyna handlu tkwi w preferencjach. Nawet gdyby warunki produkcji były
identyczne we wszystkich regionach, kraje podejmowałyby handel, gdyby gusty ich
mieszkańców były odmienne.

 
Być może najważniejszą przyczyną handlu są międzynarodowe różnice w kosztach produkcji.
Na przykład w procesach produkcyjnych występują korzyści skali. Oznacza to, że w miarę
wzrostu wielkości produkcji występuje tendencja do spadku przeciętnych kosztów
wytwarzania. Kiedy zatem jakiś kraj zdobędzie pierwszeństwo w jakimś produkcie, może się
stać producentem dostarczającym go po niskim koszcie i w wielkich ilościach. Korzyści skali
dają mu znaczną przewagę kosztu i technologii nad innymi krajami, które uznają, że taniej
będzie kupować produkt u czołowego producenta niż wytwarzać go we własnym zakresie.
Duża skala jest elementem przewagi w gałęziach wymagających wysokich wydatków na
badania i prace rozwojowe.

Specjalizacja, podział pracy i handel zwiększają wydajność i możliwości konsumpcyjne.

Korzyści z handlu dotyczą zarówno wymiany międzynarodowej, jak i handlu wewnętrznego.
Korzyści wymiany:
›c Lepsze wykorzystanie posiadanych zasobów,
›c Rozszerzenia rynków zbytu,
›c Obniżenie kosztów poprzez zwiększenie skali produkcji
›c Wykorzystanie przewagi danego kraju pod względem kosztów absolutnych, jak i
komparatywnych, co umożliwia zwiększenie łącznej produkcji i konsumpcji,
›c Zwiększenie rozmiarów produkcji, co wpływa na obniżenie jednostkowych kosztów
(efekt skali),
›c Koncentrację środków na wybranych dziedzinach (szybszy postęp techniczny)-
specjalizacja
›c Rozszerzenie asortymentu towarów,
›c Zaostrzenie konkurencji.

Źródło: P.Samuelson, W.Nordhaus, 

)6, Warszawa 2004, s.476

155
 È c:# #%
c 
c 1
#c c  1c % #
c

c
cc
 c

Oligopol - to taka sytuacja rynkowa, w której istnieje kilku konkurentów na rynku (w danej
gałęzi), ale nie można powiedzieć, że żaden z nich nie ma wpływu na cenę.
Interakcje między firmami dotyczą przede wszystkich poziomu strategicznego.
W warunkach konkurencji doskonałej lub konkurencji monopolistycznej w gałęzi istnieje tak
wiele przedsiębiorstw, że żadne z nich nie musi przejmować się wpływem własnych działań
na poczynania konkurentów. Istotą OLIGOPOLU natomiast jest to, że każdy uczestnik musi
uwzględnić wpływ własnych działań na decyzje stosunkowo nielicznych konkurentów.
Decyzje firm dotyczące wielkości produkcji zależą od oczekiwanych przez nie reakcji rywali.

*,  &   


Uproszczenie: duopol (dwie firmy na rynku) i jednorodny produkt ± są to założenia
podstawowych modeli oligopolu

W takiej sytuacji decyzje firmy mogą dotyczyć czterech zmiennych, cen żądanych przez
każdą firmę i ilości, którą każda firma produkuje.

Gdy firma dokonuje decyzji co do ceny, może już znać wybór drugiej firmy.
Gdy firma ustala swoje ceny przed inną firmą, nazywa się ją '
)
 '"*  .
Drugą firmę nazywa się #'"  
(Podobnie: Gdy firma ustala swoje ilości przed inną firmą, nazywa się ją '

)
 '"* # . Drugą firmę nazywa się #'" # ). Taką sytuację
rynkową nazywa się 


"
"   &".

Możemy mieć również do czynienia z sytuacją, gdy jedna firma nie zna decyzji drugiej ±
musi ona zgadywać posunięcie rywala. Sytuację tę nazywa się 
"& ' ". Firmy mogą
jednocześnie wybierać ceny lub ilości.

Ostatnią formą interakcji jest  Ma ona miejsce gdy przedsiębiorstwa zamiast ze sobą
konkurować, umawiają się co do cen i ilości, maksymalizując sumę swoich zysków. Inaczej
nazywa się ją 
"
 &".

Poszczególne sytuacje opisują modele oligopolu:

- przywództwo ilościowe: model Stackelberga

- przywództwo cenowe:
lider ustala cenę, starając się przewidzieć zachowanie naźladowcy
w stanie równowagi naśladowca musi przyjąć taką samą cenę jak przywódca (sprzedaje
identyczny produkt),
naśladowca, dążąc do maksymalizacji zysku, wybierze taki poziom produkcji, przy którym
cena równa się kosztowi krańcowemu,
Funkcja popytu, jaką napotyka lider, to funkcja popytu rynkowego, pomniejszona o funkcję
podaży naśladowcy, jest to tzw.


  
(
lider zrównuje krańcow przychód ± MR L (dla resztowej krzywej popytu)
i krańcowy koszt (MCL) w celu znalezienia optymalnej wielkości podaży y*L. Resztowa

156
krzywa popytu informuje ile faktycznie przywódca cenowy będzie
w stanie sprzedać przy danej cenie.

Powyższą sytuację nazywamy przywództwem cenowym firmy dominującej. Wyróżnia się

jeszcze jeden rodzaj przywództwa cenowego ± przywództwo cenowe firmy o niskich
kosztach. W tym modelu to firma o najniższych kosztach produkcji dyktuje cenę rynkową.
Wtedy na rynku jednorodnego produktu, będą w stanie utrzymać się te przedsiębiorstwa,
których koszty przeciętne są niższe od ceny wyznaczonej przez firmę o najniższych kosztach.
Przedsiębiorstwa o wyższym koszcie muszą szukać rozwiązań pozwalających im na
utrzymanie się na rynku. Oligopol, który funkcjonuje w oparciu o przywództwo cenowe firmy
o niższych kosztach ogranicza znacznie możliwości wejścia do danej gałęzi nowych
przedsiębiorstw.

- jednoczesna gra ilościowa: model Cournota (PYT. 44,)

- jednoczesna gra cenowa: model Bertranda (PYT. 44, )
- gra kooperacyjna ± kartel (PYT. 44)

Rynki monopolistyczne charakteryzuje względna stabilość cen,wyjaśnienie tego zjawiska

dostarcza ' :  L , którego podstawową kategorią jest załamana krzywa popytu.
Model ten zakłada, ze jeżeli jeden z konkurentów w oligopolu podnosi cenę na swoje
produkty, pozostali nie podnoszą swoich cen (lub zmniejszania w mniejszym stopniu)
w nadziei przyciągnięcia dodatkowych kupujących. Jeżeli jeden z oligopolistów obniża cenę,
pozostali także obniżają swoje ceny, chroniąc się przed utratą klientów. Przyjęcie tego
założenia ozn., że krzywa popytu traci ciągłość i się załamuje. Tym samym krzywa
przychodu marginalnego staje się również nieciągła. Te właściwości sprawiają, że cena
maksymalizująca zysk staje się stała. W granicach nieciągłego odcinka krzywej PM
przedsiębiorstwo nie reaguje na wzrost kosztów marginalnych.

* ,  &     (w pytaniu jest chyba błąd, zamiast µniecelowe¶ powinno być
µniecenowe¶ )

Ponieważ rynki oligopolistyczne charakteryzuje względna stabilość cen i w zasadzie

przedsiębiorstwom tym nie opłaca się konkurować ceną. Wynika to m.in. z faktu, że na wielu
rynkach oligopolistycznych żadne z przedsiębiorstw nie posiada na tyle znaczącej przewagi

157
z zakresie kosztów produkcji, aby pozwolić sobie na poważniejsze obniżki ceny swoich
produktów. Ponadto dominujące firmy oligopolistyczne są obserwowane przez urzędy
antymonopolowe i muszą brać pod uwagę interwencje administracji państwowej w przypadku
stosowania monopolistycznych praktyk cenowych.
Konkurencja na rynkach oligopolistycznych odbywa się często przy różnicowania produktu
oraz reklamy. Różnicowanie produktu i reklama przynoszą przedsiębiorstwu korzyści w
postaci przesunięcia krzywej popytu, lecz jednocześnie ozn. większe koszty produkcji i
sprzedaży. Dodatkowym korzyścią towarzyszy dodatkowy koszt.
s2 
'(
( dotyczy przede wszystkim cech jakościowych, marki produktu,
lokalizacji sprzedaży, a także usług posprzedażowych. Producent stara się przekonać
kupujących, że relacja ceny do jakości jego produktów jest korzystniejsza w porównaniu do
produktów konkurentów. Produkty mogą się również różnić cechami fizycznymi,
opakowaniem lub nazwą.
s 
&
 '2 . Głównym celem reklamy jest przesunięcie krzywej
popytu na produkty przedsiębiorstwa w prawo.
 Przedsiębiorstwo kierujące się zasadą maksymalizacji zysku powinno porównać
wielkość nakładów na reklamę i promocję oraz na zróżnicowanie produktu z osiąganymi
efetami w postaci wzrostu popytu na propdukty.

6
'.1 Na podstawie: Varian (2005) rdz. 27, Rekowski (2000) Rdz. Oligopol.

MOŻNA EWENTUALNIE W TYM PYTANIU ZAZNACZYĆ JESZCZE KWESTIE ZMOWY:

Charakterystyczna dla oligopolu jest możliwość zmowy, która prowadzi do podejmowania

decyzji jak w przypadku monopolu. Zmowa jest jawnym lub tajnym porozumieniem między
przedsiębiorstwami, które ma na celu uniknięcie wzajemnej konkurencji. Suma zysków
nielicznych producentów (oligopolu) osiąga maksimum. Po ustaleniu wielkości produkcji
całej gałęzi negocjuje się sposób podziału produkcji i zysków między poszczególne firmy.
Jest to sytuacja, w której utarg krańcowy przewyższa koszty krańcowe. Każda z firm mogłaby
więc zwiększyć wielkość swojej produkcji (aż do momentu zrównania się kosztu krańcowego
z utargiem krańcowym). Dlatego pojawia się rozdarcie między dążeniem do zmowy
(współpracy), która pozwala maksymalizować łączne zyski, a pokusa konkurowania w
nadziei na zwiększenie własnego udziału w rynku i zysków kosztem konkurentów. Gdyby
jednak wszystkie firmy zaczęły w ten sposób działań, wówczas sytuacja całej gałęzi, a więc
każdego z przedsiębiorstw pogorszyłaby się.



4 c Ê''.    

 %
&  '  &  '

 '
 +1 (   '
( &
9  
   & (
'(2 )+
'
 *
 
 .  
 
A) OGÓLNE
Asymetria informacji to sytuacja, w której jedna ze stron stosunku ekonomicznego dysponuje
szerszą wiedzą o sobie lub produkcie będącym przedmiotem transakcji niż strona druga.
Stanowi ona poważne wyzwanie dla efektywnego działania rynku.

Typowe sytuacje w których występuje to:

rynek pracy,
rynek ubezpieczeń,
rynek dóbr używanych.

158
W przypadku rynku pracy, założenie o dostarczaniu pracy identycznej jakości przez
pracowników jest nierealne ± poszczególni kandydaci na stanowiska mają różne kwalifikacje
i umiejętności, co do których pracodawca posiada niepełną informację. Stąd celem procesu
rekrutacyjnego staje się zmniejszenie asymetrii ± zwiększenie poziomu wiedzy o pracowniku,
jego możliwościach i osobowości.

Również kandydat na pracownika może dążyć do zmniejszenia się asymetrii, jeśli uważa że
może to zwiększyć jego szanse. Tego typu zachowanie nazywa się µsygnalizacją¶. Jej
przykładem może być np. kontynuacja wykształcenia. Zgodnie z teorią sygnalizacji ludzie
zdolni wysyłają w ten sposób pracodawcom sygnał, że to oni będą w przyszłości wysoko
wydajnymi pracownikami.

H. R. Varian,   
)ë


 
, Warszawa 2005, s.667
D. Begg et al.,   
, Warszawa 2007, s. 343-345

B) Zakupy z drugiej ręki

To przykład rynku, na którym nabywcy i sprzedawcy mają różne informacje o jakości
sprzedawanych dóbr. Klasyczny artykuł o tym problemie: G. Akerlof, 3$   ( 





$   $
 z 1970 roku.

Opisuje w nim rynek na którym jest 100 samochód, z których 50 to dobre ;rodzynki´ (w
oryginale ± plum), 50 zaś to złej jakości ;cytrynki´ (graty). Aktualni właściciele samochodów
znają ich wartość, nabywcy zaś nie.
Właściciel grata chce sprzedać go za nie mniej niż 1000$, rodzynka zaś ± 2000$.
Nabywcy są skłonni zapłacić odpowiednio 1200$ i 2400$.

Nabywca musi zgadnąć z jakim samochodem ma do czynienia. Zdając sobie sprawę z

podanego wyżej stosunku dobrych do złych samochodów, byłby skłonny zapłacić, zgodnie z
rachunkiem prawdopodobieństwa, ½*1200 + ½ * 2400 = 1800$

W tej cenie byłby jednak sprzedawane jedynie graty! Żaden właściciel rodzynka nie rozstałby
się ze swoim samochodem za te pieniądze. Gdyby nabywcy zorientowali się że na rynku
sprzedawane są same graty ± cena ustaliłaby się gdzieś między 1000 i 1200$, nie sprzedałby
się żaden rodzynek. To typ efektu zewnętrznego ± każdy sprzedany zły samochód oddziałuje
na percepcję rynku i szkodzi ludziom którzy chcą sprzedawać dobre samochody. Jeśli
oferowane jest zbyt wiele dóbr o niskiej jakości, to sprzedawcy dóbr wysokiej jakości
napotykają trudności. To jednocześnie przykład selekcji negatywnej.

Możliwe rozwiązania: np. sygnalizacja ± okazanie przez sprzedającego dowodów

przeprowadzania pełnego zestawu przeglądów w autoryzowanych stacjach dealerskich (to
zdanie nie z książki...)

H. R. Varian,   
)ë


 
, Warszawa 2005, s.668-671

C) Selekcja negatywna
Selekcja negatywna to sytuacja taka jak opisana powyżej ± wypieranie pozytywnych zjawisk
przez negatywne. Klasycznie przedstawia się ją poprzez branżę ubezpieczeniową. Np. ±

159
ubezpieczenie rowerów na podstawie średniego ryzyka jego kradzieży w mieście, w którym
ryzyko to jest różne w poszczególnych dzielnicach.

Szybko okaże się że żądania wypłat będą pochodzić w większym stopniu z dzielnic
zagrożonych, podczas gdy stawka ubezpieczenia została obliczona dla poziomu średniego ±
spółka nie będzie mogła dokonywać prognoz w sposób nieobciążony, dojdzie do negatywnej
selekcji klientów ± będzie musiała opierać stawki na przewidywaniach µnajgorszego
wypadku¶. W tej jednak sytuacji ± racjonalni klienci z mniej zagrożonych dzielnic nie będą w
ogóle skłonni wykupywać tak drogiego ubezpieczenia ± dojdzie do ograniczenia się rynku.

Zaskakującym rozwiązaniem jest obowiązkowe ubezpieczenie (np. od życia) ± założenie że

wszyscy muszą partycypować w programie sprawi, że nie może dojść do selekcji negatywnej,
a zatem towarzystwo może dalej obliczać stawki na poziomie wartości średniej.

H. R. Varian,   
)ë


 
, Warszawa 2005, s.671-672

INNE WYJAŚNIENIE NA PRZYKŁADZIE PALACZY:

Do selekcji negatywnej dochodzi wówczas, gdy jednostki, decydując o zawarciu (lub nie)
pewnego kontraktu, posługują się dostępną tylko im informacją, co sprawia, że ci, którzy się
decydują na zawarcie kontraktu nie stanowią reprezentatywnej próbki całej populacji.
Przykład: Firmy ubezpieczeniowe nie dysponują np. informacją na temat nałogów klientów.
Firma wie, że osoby palące papierosy żyją krócej, musi jednak ustalić jedną stawkę dla
wszystkich klientów ± bieże więc średnią dla danej populacji. Osoby niepalące wiedzą, że ich
oczekiwana długość życia jest większa od średniej, cena ubezpieczenia na życie jest więc dla
nich zbyt wygórowana. Odwrotnie jest w przypadku palaczy, dla których cena polisy jest
atrakcyjnie niska. W efekcie ubezpieczać się będą głównie osoby palące, a nie
reprezentatywna próbka społeczeństwa. W praktyce jednak stosuje się powszechnie
obowiązkowe badania lekarskie, pozwalające określić poziom ryzyka (oczekiwaną długość
życia).

D) Pokusa nadużycia ± hazard moralny

To kolejny problem w sektorze ubezpieczeń. Wróćmy do przykładu rowerów: jeśli nawet

założymy, że ryzyko kradzieży jest takie same we wszystkich dzielnicach, sam fakt
wykupienia ubezpieczenia może zmienić zachowania właścicieli rowerów. Jeśli ubezpieczą
oni rower, to mając świadomość, że w przypadku kradzieży odzyskają pieniądze, mniej
dbałości przywiązują do zabezpieczenia go, np. nie kupują lepszego zapięcia.

Gdy możliwa jest obserwacja stopnia dbałości ± nie ma problemu -> można na jego
podstawie określić różne progi stawek, albo uzależnić wypłacenie odszkodowania od
spełnienia określonych warunków (np. konieczność okazania kluczyków samochodowych
przy zgłaszaniu kradzieży). Trudno jest jednak obserwować wszystkie działania
ubezpieczonych. Stąd przeciwdziała się nadużyciom poprzez np. udział własny.

H. R. Varian,   
)ë


 
, Warszawa 2005, s.672-674

160
TROCHĘ INNE PODEJŚCIE:
Firmy ubezpieczeniowe obliczają przeciętne prawdopodobieństwo pewnych zachowań i
zdarzeń. Jednak w momencie, kiedy konsument ubezpieczy się na pewnego rodzaju
wydarzenia, wówczas przykłada mniejszą uwagę do zabezpieczenia się przed nimi. Pokusa
nadużycia (hazard moralny) pojawia się wówczas, kiedy akt ubezpieczenia się zmienia
prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia, na wypadek którego się ubezpieczyliśmy.
Pokusa nadużycia polega na wykorzystaniu niedostępnej dla innych informacji w celu
uzyskania korzyści kosztem drugiej strony, z którą zawarta została umowa.
Dlatego też średnie statystyczne dotyczące prawdopodobieństwa (obejmujące całą populację,
w tym osoby nieubezpieczone ± działające ostrożniej i ubezpieczone ± poddane pokusie
nadużycia) nie stanowią wystarczającej podstawy do wyznaczenia poziomu ryzyka
ponoszonego przez ubezpieczyciela i określenia wysokości składek. Pokusa nadużycia
podnosi cenę ubezpieczenia. Firmy starają się też ograniczyć pokusę nadużycia poprzez
ubezpieczanie na sumy stanowiące część wartości danego przedmiotu ubezpieczenia.

E) Problem pryncypała-agenta

Tłumaczony jako problem pana i sługi. Wynika z rozdzielenia własności i prawa do

podejmowania decyzji. Słudzy (managerowie) ulegają pokusie działania w swoim interesie, a
nie w interesie panów (akcjonariuszy). Nadzorowanie sługi jest bardzo kosztowne, tylko sługa
dysponuje pełną informacją o osiąganych przez siebie wynikach. (tyle podręcznik ± Begg s.
177-178).

Problem odnosi się szerzej do rynku pracy i zbliżony jest do hazardu moralnego. Propozycje
rozwiązania: udział sługi w zyskach, premie oparte na efektywności, system kontroli.
Znacznie więcej informacji na wikipedii pod hasłem µprincipal-agent problem¶.

ZNALAZŁEM COŚ TAKIEGO:
Problem pryncypała i agenta (zwany także problemem pana i sługi) związany jest z
zewnętrznym systemem finansowania przedsiębiorstw, charakterystycznym tradycyjnie dla
modelu anglosaskiego.
Źródłem finansowania przedsiębiorstwa może być kredyt bankowy, pożyczki zaciągane na
rynku kapitałowym poprzez sprzedaż obligacji lub emisja nowych akcji na giełdzie.
System kontynentalny (wewnętrzny) opiera się głównie na zaciąganiu
długoterminowych kredytów w bankach, których przedstawiciele zasiadają następnie w
radach nadzorczych przedsiębiorstw (dzięki temu mają dostęp do poufnych informacji o
sytuacji kredytowej przedsiębiorstwa). W systemie tym nie wielką rolę odgrywają rynki
kapitałowe. Jest on charakterystyczny dla Japonii i Europy kontynentalnej (zwłaszcza dla
Niemiec).
System anglosaski (zewnętrzny), charakterystyczny dla US i UK, ma charakter
rynkowy. Główną rolę w finansowaniu przedsiębiorstw odgrywa handel akcjami i
instrumentami długu na giełdzie. Z takim rozwiązaniem związany jest problem pryncypała i
agenta.
System zewnętrzny przyznaje większą rolę rynkom papierów wartościowych. Decyzje
zarządu nie są kontrolowane na poziomie ich podejmowania (jak ma to miejsce w przypadku
systemu wewnętrznego, kiedy przedstawiciele banku w radzie nadzorczej mogą wpływać na
jego decyzje). Jeżeli przedsiębiorstwo utraci zdolność do obsługi zaciągniętego na rynku

161
kapitałowym długu, wierzyciele mogą doprowadzić firmę do bankructwa. Taka sytuacja
kryzysowa nieuchronnie prowadzi do radykalnej zmiany stosunków władzy w firmie. Pojawia
się nowy zarząd, który nabywa prawo do kontroli nad firmą na wolnym rynku. Zewnętrzny
system finansowania jest bowiem w istocie rykiem praw do kontroli nad przedsiębiorstwem.
System zewnętrzny charakteryzuje się rozdzieleniem prawa własności (np.
akcjonariusze) i prawa do podejmowania decyzji (zarząd, menedżerowie). To rozdzielenie
jest przyczyną pojawienia się problemu pana i sługi (pryncypała i agenta, pełnomocnika i
mocodawcy). Słudzy (menedżerowie) ulegają pokusie działania w swoim własnym interesie,
a nie w interesie swoich panów (akcjonariuszy). Dotyczy to w szczególności finansowania
nowych inwestycji ± większość z nich finansowana jest z niepodzielonych zysków. Dla
przykładu akcjonariusze życzą sobie maksymalizacji zysków, natomiast menedżerowie
preferują ich inwestowanie.

Pan (właściciel) może przekazać prawo decydowania słudze. Nadzorowanie sługi jest bardzo
kosztowne, bo tylko sługa dysponuje pełną informacją o wynikach. Skutkiem takiej sytuacji
jest problem pryncypała i agenta.
Pewnego rodzaju rozwiązaniem problemu jest zagrożeniem wrogimi przejęciami, które
powstrzymuje menedżerów przez odchodzeniem od zasad polityki maksymalizacji zysku.
Nieudolne zarządzanie powoduje spadek zysku, obniżenie kursu akcji i stwarza szanse
łatwego zdobycia kontroli nad spółką, a to dyscyplinuje sługę.












4 ' 
 
 m 
>
' + 


  
s + ,  
9O
Grami nazywamy sytuację, kiedy wyniki o określonej wartości pieniężnej pojawiają się ze
znanym nam prawdopodobieństwem.
Z punktu widzenia gracza, któremu zależy na wygranej, jedna z najważniejszych cech gry jest
jej 

#3  czyli suma jej wyników pomnożonych przez prawdopodobieństwo
ich pojawienia się np. wartość oczekiwana gry w rzucaniu moneta o 100 zł wynosi:
WO = -100 zł * 0,5 + 100 zł * 0,5 = 0

Wartość oczekiwana informuje o przeciętnym wyniku wielu partii tej gry.

162
 Gry

Korzystne (WO>0) Sprawiedliwe (WO=0) Niekorzystne (WO<0)

Gra jest tym bardziej opłacalna im większa jest jej wartość oczekiwana.
Inna klasyfikacja gier to podział na mniej ryzykowne i bardziej ryzykowne. Gra jest tym
bardziej ryzykowna im częściej pojawiaja się wyniki bardziej oddalone od wartości
oczekiwanej gry.

Gry

Mniej ryzykowne (WG1) WG1<WG2 Bardziej ryzykowne (WG2) WG!<WG2

Jej ryzykowność mierzymy wartością 
& 
 Wariancja gry jest to suma

podniesionych do kwadratu odchyleń wyników gry od jej wartości oczekiwanej, zważonych
prawdopodobieństwem wystapienia tych wyników.
Np. WG=1002 *0,5 + (-100) 2 *0,5 = 10000zł

Powstałe klasyfikacje gier wykorzystuje się do opisu postaw ludzi wobec ryzyka.
Wyróżniamy osoby

Osoby

Niechętne ryzyku Neutralne wobec ryzyka Lubiace ryzyko


0 '+ 
 
 & 

#   &    +9
 
 (  
&" 
9
 &
 " (" 
  
' &
 " 

Niechęć do ryzyka sprawiła, że ludzie wymyślili wiele sposobów eliminowania ryzyka z
życia gospodarczego.
Jedną z metod zmniejszania ryzyka jest ego łączenie, które polega na wykorzystaniu prawa
wielkich liczb, które głosi, że przeciętny wynik gry jest tym bliższy oczekiwanego, im więcej
partii zostało rozegranych. Do łączenia ryzyka dochodzi miedzy innymi na rynku
kapitałowym. Umożliwia je emisja akcji, pozwalająca przerzucić ryzyko właścicieli
przedsiębiorstw na wielu inwestorów. Kupiwszy za środki uzyskane z emisji akcji własnego

163
przedsiębiorstwa akcje innych firm dotychczasowy właściciel zamiast w jednej, uczestniczy
w wielu grach jednocześnie. Podobnym sposobem łączenia ryzyka jest różnicowanie portfela
inwestycyjnego, jeśli kupimy jeden rodzaj akcji weźmiemy udział w jednej grze. Nabycie
wielu rodzajów akcji zapewnia udział w wielu grach. Zgodnie z prawem wielkich liczb
dochód z portfela inwestycyjnego okazuje się wtedy bliższy wartości oczekiwanej gry.
Różnicowanie portfela jest szczególnie skuteczne w przypadku aktywów, których
dochodowość jest ze sobą ujemnie skorelowana.
Innym niż łączenie sposobem zmniejszania ryzyka jest jego dzielenie. Stosują je np.
towarzystwa ubezpieczeniowe przy szczególnie dużych transakcjach, gdy suma ewentualnego
odszkodowania jest bardzo wysoka. Rozwiązaniem jest wtedy podzielenie transakcji na części
a następnie ich odsprzedanie, np. innym towarzystwom ubezpieczeniowym. Stawka gry
zostaje w ten sposób istotnie obniżona. W praktyce dzielenie ryzyka polega na reasekuracji.
Ogólnie usługi ubezpieczeniowe polegają na odpłatny przejmowaniu ryzyka, obciążającego
ubezpieczające się osoby, przez ubezpieczycieli, którzy stosują metody umożliwiające
zmniejszenie tego ryzyka.
Jeszcze innym sposobem na zmniejszenie ryzyka towarzyszącego gospodarowaniu jest
zawarcie transakcji terminowej. Pośrednicy działający narybku transakcji terminowych
umożliwiają sprzedającym i kupującym pozbycie się ryzyka nieprzewidzianej zmiany cen w
przyszłości. Rynek transakcji terminowych obejmuje zawierane obecnie po uzgodnionej cenie
transakcje z płatnością dostawa następującymi w przyszłości. Zwykle chodzi o kupno i
sprzedaż dóbr standardowych takich jak: zboża, metale kolorowe, waluty, papiery
wartościowe.

Kiedy wiemy ze już jest teoria gier? Kiedy myślimy jak inni zareagują na nasz ruch jest to
klucz do wyboru właściwej strategii.

Pochodną pytania jak zareagują inni są strategie jakie w odpowiedzi na ich ruch możemy
zastosować.: (Najczęściej omawiane na przykładzie 2 firm, ludzi, więźniów).
Przykład 2 firmy: X Y obie mają 4 kombinacje cen które mogą stosować aby konkurować
między sobą

Wojna Cenowa X Przegrana Przegrana

Cena Normalna X S. Dominująca Przegrana

Cena Normalna Y Wojna Cenowa Y

:


,(&" ± Mam najlepszą strategie niezależnie od strategii stosowanych przez
innych. Przy strategii tej obie firmy X Y zarabiają ale zawsze istniej pokusa ;Zysków
monopolowych" kiedy zniszczymy konkurenta.
s + ± żaden z graczy Y nie jest w stanie poprawić swoich ;zysków" przy
danej strategii gracza X ± szczególne rozwinięcie strategii dominującej.


:


9  
   jeśli używa w grze tylko & '   ( '.. Czyli powyższy
przykład i przykłady opisane w załączniku.
Jeżeli gracze stosuje dostępne mu sposoby działania w pewnej proporcji, to mówimy, że
stosuje 


9 "
( 
 
#&"
' ' 





164
7(&" 
&"5


9 Nie są w stanie też wybrać strategii czystej bo nie są w
stanie przewidzieć zachowania konkurenta.
pozdrawia mj (najlepiej jest się skupić na omawianiu załączonych przykładów)
Korzystałem z internet + Notaki z 1 roku + samuelson 1 str 332 ± 345)

m 

± definiowana jako teoria podejmowania decyzji w warunkach
interaktywnych (gry strategicznej) lub inaczej matematyczna teoria sytuacji
konfliktowych - została stworzona przez J. von Neumanna, który stwierdził, że
istota tej gry nie polega na próbie odgadnięcia intencji gracza, lecz na skrywaniu
własnych zamiarów. Podstawowym założeniem teorii gier jest racjonalne
działanie wszystkich podmiotów decyzyjnych (graczy). Podstawowymi
elementami każdej sytuacji, w której występuje zjawisko konkurencji są:

1. >
 + (9. Na rynku występuje przynajmniej dwóch

graczy i ich działania inwestycyjne, marketingowe oraz produkcyjno ± cenowe
są wzajemnie uzależnione.

2. '  .
. Działania wszystkich graczy określają wynik walki
konkurencyjnej (zwany wartością gry). Każdemu możliwemu wynikowi
odpowiada określona wypłata, która jest miarą stopnia osiągnięcia celu każdego
z rywali; najczęściej wyrażona pieniężnie, gdy mowa o przedsiębiorstwie, a w
wartościach użyteczności, gdy dotyczy konsumenta.

3. s (. 
  
 . Postępowaniem graczy rządzą formalne i

nieformalne reguły gry. Mogą to być przepisy prawne, powszechnie uznane
zasady konkurencji i nieuczciwe praktyki lub wrogie przejęcia, a także zasób
wiedzy analitycznej umożliwiającej śledzenie zachowań konkurencyjnych.

Punktem wyjścia w każdej analizie konkurencji, odwołującej się do

dorobku teorii gier, jest opis graczy, stosowanych przez nich strategii,
rozumianych jako plan działań, uwzględniający wszystkie ewentualności, w
jakich gracz może się znaleźć, oraz uzyskanych przez każdego z nich wypłat.

Walka konkurencyjna może mieć charakter jednorazowego posunięcia lub

wielu działań rozłożonych w czasie (konkurencja sekwencyjna i powtarzalna).

Gry mogą występować w wersji strategicznej i ekstensywnej.


:


'(&"to najlepsza możliwa reakcja na dowolną strategię
zastosowaną przez konkurenta. Jej logika nieuchronnie prowadzi do pogorszenia
wyniku, gdy gra ma charakter niekooperacyjny.
Historycznym przykładem gry niekooperacyjnej jest '  
9O.

165
 >
'(

 +

Paradoks więźnia występuje w ekonomii, gdy partnerzy skazani są na nieoptymalny

wynik. Ze względu na brak bodźców, żaden nie zamierza jednostronnie zmienić swojego
zachowania, chyba że w drodze podjęcia skoordynowanej współpracy, opartej na zaufaniu.
Ten rodzaj strategii można wykorzystać do wyjaśnienia oszustwa w porozumieniach
kartelowych.

Jeśliby dwa przedsiębiorstwa stworzyły kartel, dający zyski na poziomie 6 mln PLN i
dzielone po połowie, to uwzględniono by to w polu (3, 3). Rywale zdają sobie sprawę, że
jeśli zwiększą sprzedaż, a konkurent pozostanie wierny umowie, to ich zyski wzrosną do 3,5
mln PLN, lecz uczciwym spadną do 1,5 mln PLN. Jeśli obaj będą oszukiwać, to zrealizują
zyski na poziomie 2 mln PLN.

Zysk kartelu jest maksymalny, gdy oba przedsiębiorstwa postępują zgodnie z umową
kartelową, a najniższy, gdy oba oszukują partnera. W tym najgorszym, pod względem
wyniku, polu (
) ukształtowała się równowaga, ponieważ partnerzy dostrzegają możliwość
zwiększenia swojego zysku przez nielojalność wobec siebie.

:


  &" 
9(gry o wejście na rynek, udział w rynku)
powinny być stosowane, gdy konkurenci podejmują decyzje niezależnie od siebie (brak
zmowy). Wówczas są odzwierciedleniem ;optymalnej´ reakcji obu graczy, czyli pozwalają
one zmaksymalizować wielkość wypłaty każdego z nich w warunkach, określonych przez
wybór strategii, dokonany przez przeciwnika (równowaga Nasha). Inaczej, równowaga Nasha
oznacza taką parę strategii, że żaden z graczy nie ma motywacji do jednostronnego odejścia
od przyjętej strategii, biorąc pod uwagę strategię zastosowaną przez drugiego (dylemat
więźnia powyżej).

Najlepszym wynikiem, jakiego może oczekiwać gracz uczestniczący w grze o sumie

zerowej przeciwko jednakowo nastawionemu rywalowi, jest osiągnięcie stanu równowagi.

166
Gdyby któryś z graczy odstąpił od realizacji strategii prowadzącej do równowagi,
ograniczyłby wielkość własnych wypłat i pozwoliłby na zwiększenie wypłat rywala.

Ponieważ równowaga Nasha może się ukształtować w położeniu nieoptymalnym dla

podmiotów rynkowych, ekonomiści zwracają uwagę na strukturę rynku i konkurencję między
podmiotami, w której najkorzystniejsze rozwiązanie łączy się z wyczerpaniem potencjału
rynku w poszukiwaniu okazji do poprawy alokacji.

Równowaga Nasha jest uogólnieniem zarówno równowagi Cournota, jak i Bertranda,

które zachodzą, gdyż każde przedsiębiorstwo maksymalizuje zyski przy oczekiwanym
zachowaniu drugiego przedsiębiorstwa. Równowaga występuje, gdy oczekiwania
uczestników rynku potwierdza rzeczywistość. Jest to zbieżne z koncepcją Nasha o wzajemnej
zgodności optymalnych strategii.

Prostym przykładem gry, ilustrującej koncepcję równowagi Nasha, w której przynajmniej

dwaj gracze dokonują jednego, jednoczesnego ruchu, dotyczącego podjęcia jednej decyzji,
jest konkurencja między Hondą i Toyotą w Ameryce Północnej pod koniec lat 90. związana z
budową nowych zakładów produkcyjnych





Z opisanego przykładu wynika, że jeśli gracze oczekują racjonalnego zachowania się
przeciwnika, to obaj ;optymalizując´ wybór, osiągają równowagę Nasha.

Przykładem gier z 9 &2& '"
" +jest gra w tchórza, w której

dwóch nastolatków najeżdża na siebie samochodami po jednopasmowej drodze. Pierwszy,
który zjedzie z drogi zostaje tchórzem, drugi ± bohaterem. Jeżeli obaj zjadą z drogi, to obaj
zostają tchórzami. Jeżeli żaden nie zjedzie ± obaj lądują w szpitalu.

167
Nie występują strategie dominujące, lecz dwie równowagi Nasha. Ekonomistów
zawsze intrygowało poszukiwanie w życiu gospodarczym przykładów zachowań, które
odpowiadałyby postawom brawurowych graczy. Wydaje się, że najbardziej zbliżona jest
sytuacja monopolu naturalnego, w którym wysokie koszty wejścia i malejące koszty
przeciętne nie pozwalają realizować rentowności umożliwiającej funkcjonowanie na rynku
dwóch przedsiębiorstw.

Telewizja kablowa jest branżą wymagającą wysokich nakładów kapitału (kosztów

stałych) i relatywnie niskich kosztów krańcowych wraz z podłączeniem następnego
subskrybenta do odbioru programów. Zatem próg rentowności wymaga znacznej liczby
odbiorców (gospodarstw domowych). Ponieważ rynek telewizji satelitarnej w Wielkiej
Brytanii na przełomie lat 90. XX. wieku wydawał się potencjalnie ogromny, więc dwie firmy
postanowiły go podbić. Specyfikę sytuacji kształtowała odmienna, niekompatybilna
technologia obu konkurentów zniechęcająca odbiorców do opłacenia 200 funtów opłaty
wstępnej z ryzykiem braku możliwości wykorzystania sprzętu, gdyby zaszła konieczność
przestawienia się na odbiór proponowany przez inną firmę. Ponadto, firma Sky Television
planowała wziąć w leasing już krążącego w przestrzeni satelitę, a British Satellite
Broadcasting (BSB) zamierzała umieścić w przestrzeni własnego satelitę, co znacznie
podnosiło jej koszty.

W tabeli zamieszczono szacunek wartości zaktualizowanej wartości netto NPV za lata

1989 ± 1999 uwzględniającej koszty satelitów, oprogramowania, reklamy, sprzedaży i
kosztów administracyjnych w warunkach dwóch strategii każdej z firm (wejścia na rynek i
pozostania poza nim).

Układ efektów (wypłat) wskazuje, że występuje podwójna równowaga Nasha. Teoria

gier nie podpowiada, która równowaga jest lepsza. To zależy od uwzględnienia dodatkowych
informacji (szczegółów). W opisywanym przypadku nie ma miejsca na rynku dla dwóch
przedsiębiorstw. Ze względu na opóźnienie techniczne w wystrzeleniu satelity i wysoki
poziom dziennych strat z tego tytułu doprowadziły do przejęcia BSB przez Sky. W rezultacie
od 1993 roku brytyjski rynek telewizji kablowej jest znacząco rentownym monopolem.

168
Występowanie kilku stanów równowagi (równowaga wielokrotna) to przypadek nawet
najprostszych negocjacji, których rezultatem może być dowolny podział zysków wskutek
przyjęcia konkretnego stanu równowagi.

Przykładem wojny cenowej może być model Bertranda, w którym konkurenci

uzgodnili cenę niższą od ceny monopolowej, ale wyższą od kosztu krańcowego
(!@@). Jeśli przy cenie wynoszącej np. 15 jp. popyt rynkowy
wynosiłby QX = 60, to każde z dwóch przedsiębiorstw sprzedając po 30 jednostek,
realizowałoby zysk na poziomie 150 jp. Gdyby jeden z konkurentów uznał, że może
powiększyć zysk poprzez zwiększenie udziału w rynku dzięki obniżce ceny do 14 jp.,
licząc na lojalność drugiego, to jego sprzedaż wzrosłaby do 40 jednostek, a zysk do
160 jp. Wówczas lojalny partner sprzedałby 25 jednostek, uzyskując jedynie 125 jp.
zysku. Przy jednoczesnym wyłamaniu się z umowy, oba przedsiębiorstwa sprzedają po
35 jednostek, z których zyski wynosi po 140 jp. dla każdego.

Porozumienie odnośnie do ceny nie stanowiło równowagi Nasha, gdyż obie

firmy miały bodźce do wyłamania się z pierwotnych ustaleń. Z powyższego wynika
również, że wojna cenowa może trwać do zrównania się ceny z kosztem krańcowym,
ponieważ doprowadzi to do zaniku stymulatora obniżki ceny.

169
W wielu rzeczywistych sytuacjach rywale odpowiadają kontrposunięciami na
swoje działania. W 
    & &uczestnicy wykonują swe ruchy po kolei
(drzewo gier).

W przypadku gry rynkowej dwóch przedsiębiorstw dotyczącej decyzji o wysokości
cen homogenicznego produktu ± zgodnie z prawem popytu ± konsumenci wybiorą produkt o
niższej cenie. Na rysunku drzewa gry ekstensywnej zaznaczono zbiór informacyjny firmy 2,
co odzwierciedla strukturę informacyjną gry. Dwojakiego rodzaju decyzje cenowe (niska lub
wysoka cena) są podejmowane jednocześnie, więc zachowanie konkurenta nie jest znane w
momencie podejmowania decyzji przez rywala. Firma 1 ma dwie strategie 1*2G
 
&
 
H. Firma 2 ma również dwie strategie 162G
 
& 
H. Każda
może wybrać dowolną strategię, lecz wypłaty są im znane. Gra spełnia warunki 
 . &
  '. &%
&.


170
 

Alternatywą jednoczesności podejmowania decyzji jest ich sekwencyjność, czyli

zdynamizowanie tego procesu w czasie.

Jeśli reguły gry są takie same, jak w poprzednim przykładzie, a wszystkie zbiory
informacyjne są jednoelementowe i decyzje cenowe są podejmowane sekwencyjnie, to
zachowanie konkurenta jest znane w momencie podejmowania decyzji ( .i '.
%
&).

Liczba strategii dostępnych każdej firmie jest niejednakowa: 1*2G
 
&
 
H. Firma 2 ma po dwie strategie w zależności od strategii podjętej przez
konkurenta, czyli 162G
 
&

 & 
&


 &
 
&
 & 
&

 H.

Przykład konfliktu w Zatoce Świń (1962 rok).

171
A. Blinder przedstawił grę, której stronami są władze monetarne FED (niewybieralne,
kadencja 14 lat, a prezesów do emerytury) i politycy, którzy muszą starać się o reelekcję.
Pierwsi skłonni do polityki restrykcyjnej ± drudzy do ekspansywnej. Celem gry jest
skłonienie przeciwnika do podjęcia decyzji, której nie chce podjąć z własnej woli. FED
preferuje nadwyżkę przychodów budżetu nad wydatkami rządowymi (brak deficytu).


172
 

4 m 

 &

›c Stworzona przez
'
 w latach 1874- 1877

›c Prekursorzy: F. Quesnay i Jean- Baptiste Say
(Walras rozszerzył zasięg działania prawa rynków Saya)
›c Następcy: K. Arrow i G. Debreu
›c Pojęcie 7
; pokazuje kierunek przebiegu procesów ekonomicznych, mimo
że stan równowagi z reguły nie jest osiągany
›c Teoria równowagi ogólnej jest jedną z dwóch syntez neoklasycznych (jako efekt
połączenia dorobku ekonomii klasycznej z dorobkiem rewolucji marginalistycznej).
›c Reprezentuje całościowe podejście do gospodarki, w którym zostały zintegrowane
ujęcia mikro i makroekonomiczne. Jako stan uprzywilejowany w analizie występuje
stan równowagi procesów i systemów gospodarczych. Walras zaczyna od najprostszego
modelu wymiany na rynku doskonałej konkurencji, aby następnie budować modele
równowagi na coraz szerszym polu działalności gospodarczej.
›c Zgodnie z walrasowską ideą, równowaga kształtuje się równocześnie na wszystkich
rynkach. Wszystkie ceny są cenami równowagi, a tworzy je rynek pod postacią
aukcjonatora. Rynek pełni rolę cenotwórczy.
›c Drugą syntezą neoklasyczną jest


"
 + sformułowana w 1980
roku przez Alfreda Marshalla. Prezentuje ona węższe ujęcie, które stało się standardem

173
 mikroekonomii. Teoria ta koncentruje uwagę na decyzjach podejmowanych przez
pojedyncze podmioty gospodarcze na poszczególnych rynkach w izolacji od reszty
gospodarki. Pozwala na analizę bezpośrednich skutków zdarzeń dotyczących danego
rynku. Podejście to w przeciwieństwie do teorii równowagi ogólnej nie uwzględnia
powiązań między poszczególnymi rynkami, nie pozwala, więc na określenie skutków
pośrednich.
›c W nauczaniu ekonomii teoria Marshalla traktowana jest jako elementarna, natomiast
Walrasa jako zaawansowana.
›c Pareto udoskonalił walrasowską teorię równowagi, wskazując na ograniczony sens
pojęcia wolnej konkurencji.
Ê 1

Mechanizm rynkowy wpływa na decyzje kupujących i sprzedających, czyli
konsumentów, producentów i dostawców czynników produkcji. Każdy z nich działa w sposób
niezależny, dążąc do maksymalizacji własnych korzyści. Teoria równowagi ogólnej prowadzi
do rozstrzygnięcia kwestii, czy niezależne działania poszczególnych podmiotów prowadzą do
osiągnięcia równowagi przez wszystkich.
Równowaga ogólna prezentuje sytuację, w której każdy rynek został oczyszczony przy
dodatniej cenie a każdy konsument osiągnął maksymalny zysk. O czystości rynku mówi się
wówczas, gdy wielkość popytu równa się wielkości podaży przy cenie równowagi. Oznacza
to, że mechanizm rynkowy wyznacza taki poziom ceny, przy którym wszyscy, którzy chcieli
sprzedać dobro i kupić je, dokonali transakcji. Rynek jest wtedy czysty. Analiza równowagi
ogólnej obejmuje, więc określenie sposobu osiągania tego stanu oraz jednoczesnego
wyznaczania cen na wszystkich rynkach przy realizacji funkcji celu, jaką jest maksymalizacja
zysku (dla przedsiębiorców) i użyteczności (dla gospodarstw domowych) przez wszystkie
pojedyncze podmioty.
Walras uważał, że wszystkie ceny i wielkości na wszystkich rynkach są wyznaczane
jednocześnie, dzięki istniejącym między nim zależnościom. Zbudował on system równań
opisujących jednoczesne oddziaływanie wszystkich podmiotów na wszystkich rynkach.
Zachowanie każdego podmiotu zostało opisane przez zbiór równań. Każdy konsument
występuje w podwójnej roli: nabywcy produktów i sprzedawcy czynników wytwórczych. Dla
każdego konsumenta można, więc zbudować zbiór równań opisujących jego popyt na
produkty i podaż czynników. Analogicznie zachowanie każdego producenta przedstawia
zbiór równań opisujących jego podaż na rynkach produktów i popyt na rynkach czynników.
Funkcjonowanie każdego rynku charakteryzują trzy rodzaje równań: funkcji popytu i podaży
oraz równanie gwarantujące czystość tego rynku, czyli zrównanie wielkości popytu z
wielkością podaży. Warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym do osiągnięcia
równowagi ogólnej jest jednoczesne rozwiązanie systemu niezależnych równań w liczbie
odpowiadającej liczbie niewiadomych. Jedno z równań w modelu nie jest niezależne i dlatego
jest o jedną niewiadomą więcej od liczby niezależnych równań. W modelu, więc nie można
wyznaczyć absolutnego poziomu cen. Cena jednego z dóbr wybierana jest, więc jako
obrachunkowa i nazywana:
)Ceny pozostałych dóbr wyznaczane są w odniesieniu
do ceny
)  Są to ceny względne, a 
to po prostu pieniądz. Gospodarka
dąży do równowagi ogólnej dzięki działaniu aukcjonatora. Przez pojęcie to Walras rozumiał
mechanizm, który Adam Smith nazwał niewidzialną ręką rynku.

Tak zarysowana teoria równowagi na rynku dóbr była następnie przenoszona na rynki
kapitałów i pracy, aby wreszcie przekształcić się w ogólną teorię równowagi, stanowiącą
element paradygmatu neoklasycznego.

174
Bibliografia:
R. Bartkowiak, ;Historia myśli ekonomicznej´, PWE 2008, str. 105
E. Czarny, E. Nojszewska, ; Mikroekonomia´, PWE 2000, str. 305

Ö Ê
(

 

Optimum Pareto oznacza taki podział dóbr, którego nie można już poprawić nie
pogarszając jednocześnie sytuacji któregokolwiek z podmiotów. Przykład opisujący termin
znajduje się poniżej.
Zyta ma tylko wodę a Ala tylko colę, obie chciałyby mieć obydwie rzeczy, więc
zaczynają się wymieniać. Dla Zyty pierwszy Kubel coli będzie bardziej cenny niż każdy
następny, więc skłonna będzie za niego oddać więcej wody, analogicznie Ala będzie
wymieniała colę za wodę. W miarę kontynuowania wymiany ich skłonność do poświęcania
jednego dobra w zamian za drugie będzie maleć. Ostatecznie osiągnięty zostanie taki punkt, w
którym dalsza wymiana nie będzie już możliwa. Ala za colę będzie sobie życzyć coraz więcej
wody, a Zyta za kolejny kubek wody będzie chciał coraz więcej coli. W ten sposób osiągnięty
został punkt efektywnej alokacji w sensie Pareto. Jeżeli bowiem chcielibyśmy dać Ali kolejny
kubek wody, to musielibyśmy zmusić Zytę do wymiany, pogarszając tym samym jej sytuację
(albowiem, gdyby jego sytuacja miała się poprawić, to do wymiany doszłoby dobrowolnie).
Jeśli dochodzi do świadomej i dobrowolnej wymiany dóbr niemożliwe jest nie osiągnięcie
efektywności alokacji w sensie Pareto.
Efektywność w sensie Pareto zachodzi więc w sytuacji w której nie udaje się poprawić
sytuacji podmiotu A bez pogorszenia położenia podmiotu B. Irracjonalne ekonomicznie
zachowanie (np. z pobudek sentymentalnych) podmiotu B nie chcącego wymienić swojego
dobra, jest również efektywne w sensie Pareto. Innym skrajnym przykładem alokacji
efektywnej w sensie Pareto jest taki podział dóbr, w którym wszystkie dobra są u tylko
jednego podmiotu, a pozostałe nie mają nic. Taka alokacja również jest efektywna w sensie
Pareto.

֑ Ê
  
( 

 
2 (.' 
%
& 

: +( 


Ekonomiści analizują zachowanie konsumenta dwoma metodami:
‘ Pierwsza metoda opiera się na teorii użyteczności. Teoria użyteczności obejmuje analizę:
a) użyteczności całkowitej,
b) użyteczności krańcowej.
  Druga metoda opiera się na teorii krzywych obojętności. Teoria krzywych obojętności
obejmuje analizę:
a) linii ograniczenia budżetowego ,
b) krzywej obojętności,
c) związków pomiędzy krzywą obojętności a linią ograniczenia budżetowego;

‘ c m 
(2
#


175
Teorie zachowania konsumenta opierają się na kategoriach preferencji. 
%
& 
( 
 odzwierciedlają subiektywne pragnienia i oceny ważności oraz przydatności
poszczególnych dóbr. Preferencje poszczególnych konsumentów różnią się zależnie od
tradycji rodzinnych, wychowania, środowiska społecznego, wykształcenia, poziomu
dochodów, sposobu życia znajomych (np. efekt naśladownictwa).

2
#3 jest to suma zadowolenia czy satysfakcji ludzi uzyskana z konsumpcji danego
dobra lub usługi, a także z udziału w jakimś rodzaju działalności.
Cechy użyteczności:
1) dobro jest tym użyteczniejsze im intensywniej zaspokaja określoną potrzebę; w miarę
zaspokajania potrzeb tracą one na intensywności;
2) człowiek z reguły dąży do zaspokojenia najbardziej intensywnych potrzeb (tj. potrzeb
podstawowych jak wyżywienie), dopiero po ich zaspokojeniu pojawiają się potrzeby
wyższego rzędu związane z komfortem życia, kulturą, itp.
3) hierarchia potrzeb bywa różna ± w zależności od upodobań konsumenta;
Użyteczność to kategoria, której przypisać można wartości porządkowe. Pozwala to na
usytuowanie dóbr i usług względem siebie z punktu widzenia satysfakcji jaką czerpiemy z ich
konsumpcji. W oparciu o kategorię użyteczności możliwe jest ;zbudowanie´
uporządkowanego systemu preferencji konsumowanych dóbr.

W swoich wyborach konsument dąży do  &(2
#, stąd:
- wybiera takie kombinacje konsumowanych dóbr, które dają mu największe zadowolenie;
- wybiera, te alternatywy, dla których relacja kosztów od korzyści jest najmniejsza;
-c podejmuje decyzje wyboru określonego dobra na podstawie oferty rynkowej
producenta;
Ê
   
 ( 
 jest zatem tym wyborem, który maksymalizuje jego
użyteczność.

 
"'   

%
& ( + '
  
 9  
9 (&" +
.2 +1
1. Konsument może szeregować według kolejności swoich preferencji wszystkie rynkowe
koszyki dóbr.
2. Założenie kompletności preferencji.
3. Założenie przechodniości preferencji.
4. Nienasyconość zadowolenia konsumenta
W ekonomii wyróżnia się dwa rodzaje użyteczności:
1. Użyteczność całkowita.
2. Użyteczność krańcowa (marginalna).
2
#3.
jest sumą użyteczności indywidualnego konsumenta z posiadania lub
konsumowania danych ilości dóbr i usług. Jest miarą ogólnej satysfakcji konsumenta
uzyskanej z konsumpcji;
2
#3 
 jest stosunkiem przyrostu użyteczności całkowitej do przyrostu
konsumpcji lub zapasu dobra; inaczej mówiąc użyteczność krańcowa jest to przyrost
użyteczności uzyskiwany dzięki zwiększeniu konsumpcji tego (analizowanego) dobra o
jednostkę: Uk= ǻUc/ ǻQ

Pĺ zmiana użyteczności całkowitej, którą liczymy odejmując od wartości UC po zmianie
wartość UC przed zmianą;

176
PQ?zmiana ilości konsumowanego dobra którą liczymy odejmując od ilości dobra po
zmianie ilość dobra przed zmianą;


  &" & (2

# 
 & informuje, że zadowolenie z pierwszej
konsumowanej jednostki dobra jest znacznie większe aniżeli z każdej kolejnej jednostki; w
rezultacie przyrosty zadowolenia z konsumpcji mierzone jako użyteczność marginalna
zmniejszają się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra.
Prawo malejącej użyteczności krańcowej służy do wyjaśnienia kształtu krzywej popytu
kolejna konsumowana jednostka daje coraz to mniej zadowolenia więc musi być coraz to
tańsza, aby konsument chciał ją kupić; stąd cena ukształtowana na rynku jest odbiciem
wartości jaką dane dobro lub usługa przedstawia dla kupującego a nie odzwierciedleniem
tylko kosztów związanych z wytworzeniem owych produktów.

s ( 
1 zgodnie z koncepcją użyteczności krańcowej, konsument osiąga
stan równowagi, gdy nabywając różne towary doprowadza do tego, że relacja krańcowej
użyteczności do ceny dla każdego z nich jest równa.
Ukx/cx = Uky/cy

Warunek  & (2
# .
& można zapisać w postaci:
Ukx/Uky = cx /cy

 c m 

  +&9
#



177
Teoria zachowania się konsumenta opiera się na uporządkowanym systemie preferencji
konsumowanych dóbr, czyli uporządkowaniu tego co lubimy i czego nie lubimy zgodnie z
intensywnością naszych odczuć. 
%
&  ( 
 są ilustrowane za pomocą
krzywych obojętności o różnym możliwym nachyleniu i ograniczeniu analizy do dwóch dóbr
substytucyjnych; konsument przypisuje różne znaczenie poszczególnym kombinacjom
konsumowanych dóbr i usług (tj. koszykom rynkowym);

 &9
#przedstawia wszystkie kombinacje dwóch dóbr, które dla konsumenta są
obojętne, tzn. każda z tych kombinacji daje konsumentowi takie samo zadowolenie, czyli ten
sam poziom całkowitej użyteczności.

'.## (&" 
 "&9

#
‘ Kształt krzywej obojętności jest wyznaczany przez malejące użyteczności krańcowe.
 Krzywa obojętności przedstawia wszystkie możliwe kombinacje konsumpcji dwóch dóbr,
które dostarczają konsumentowi taka sama użyteczność całkowitą.
4 Kształt krzywej obojętności wskazuje, że dodatkową ilość jednego dobra uzyskuje się
kosztem coraz mniejszych ilości drugiego dobra.
 Kształt krzywej obojętności oznacza, że w miarę wzrostu konsumpcji jednego dobra
spożycie drugiego dobra maleje ĺ (

(&'
.



 (

(&:: to miernik efektu substytucyjnego; KSS jest rozumiana
jako stosunek przyrostu spożycia jednego dobra do ubytku innego dobra;

 
  (

(& :: określa jaką ilość dobra Y należy poświecić w celu
zwiększenia konsumpcji dobra X o jednostkę w sytuacji kiedy konsument pozostaje na tej
samej krzywej obojętności czyli nie zmienia poziomu zadowolenia z konsumpcji;



 
 &:
 :(

(&=
Stała krańcowa stopa substytucji: charakterystyczna dla bliskich substytutów oznacza, iż w
miarę ubytku jednego dobra X kolejne jednostki dobra drugiego Y substytuują stałe ilości
ubywającego dobra X;
Malejąca krańcowa stopa substytucji w miarę ubytku jednego dobra X jednostka dobra
drugiego Y rekompensuje coraz mniejsze ilości dobra ubywającego X;

178
Rosnąca krańcowa stopa substytucji w miarę jak zmniejsza się konsumpcja dobra Y, kolejne
jednakowe przyrosty dobra X substytuują coraz większe ilości dobra Y;


 &9
#1
1. Ma negatywne nachylenie ± ujemne oznacza to, że jeżeli konsument zwiększa spożycie
jednego dobra to zarazem zmniejsza
spożycie drugiego;
2. Jest wklęsła względem początku układu współrzędnych jej nachylenie maleje w miarę
przesuwania się po niej na prawo w dół; dla wyjaśnienia tego zjawiska i kształtu krzywej
wprowadzono pojęcie ĺ krańcowej stopy substytucji;
3. Dla każdego konsumenta można wykreślić wiele krzywych obojętności istnieje tzw. mapa
krzywych obojętności;
4. Krzywe obojętności nie przecinają się im wyżej położona krzywa obojętności tym wyższy
poziom użyteczności;

 
%
&( 

Mapa preferencji konsumenta odzwierciedla dwie prawidłowości:
‘ Krzywych obojętności może być nieskończenie wiele, tworzą one system preferencji czyli
mapę krzywych obojętności; im wyżej jest położona krzywa obojętności tym wyższe jest
spożycie obu dóbr; Krzywe te tworzą mapę gustów lub preferencji konsumenta i wyrażają
jego indywidualne upodobania w obojętnej proporcji konsumowanych dóbr;
 Ograniczeniami wyboru konsumenta są:
a) dochód konsumenta ĺã5 !&
b) cena dobra EĺãE!&
c) cena dobra ;ĺã;!&

('2
(( 

Linia budżetu konsumenta umożliwia przedstawienie w układzie dwuwymiarowym (na
płaskim układzie współrzędnych) wysokość rozporządzalnego dochodu przeznaczonego do
nabycia obu wymienionych dóbr konsumpcyjnych;

179
Linia budżetu konsumenta jest to prosta pokazująca wszystkie kombinacje ilości dwóch dóbr,
które mogą być zakupione za cały dochód;

'.##('2
 &
‘ Linia budżetowa ma nachylenie ujemne.
 Nachylenie linii budżetowej jest równe stosunkowi ceny towaru X do ceny towaru Y.
4 Linia budżetowa ulega przesunięciu wskutek zmiany dochodów.
 Linia budżetowa zmienia położenie wskutek zmiany ceny towaru.

s)
(*( 

Z uwagi na preferencje dotyczące kombinacji dóbr możliwych do osiągnięcia przy
posiadanych zasobach pieniężnych konsument dąży do sytuacji optymalnej umożliwiającej
mu maksymalizacje użyteczności konsumpcji; sytuację taką określa się jako
9
( 
lub 
(( 
=
Konsument wybiera zawsze taki zestaw dóbr, który najbardziej go zadowala; zestaw dóbr
maksymalizujący użyteczność znajduje się w punkcie styczności linii budżetowej z najwyżej
położoną krzywą obojętności;
Krzywa obojętności wyraża preferencje (upodobania) konsumenta, natomiast linia budżetu
określa jego realne możliwości dochodowe; dla konsumenta dostępne są tylko te kombinacje,
które są wyznaczone linią budżetu; punkt styczności krzywej obojętności z linią budżetu
konsumenta wyznacza punkt równowagi;

s ( 
 )(
 w(
(* reprezentowana jest przez punkt
styczności krzywej obojętności z linią budżetową przedstawiający optymalną kombinację
dóbr osiągalną przez konsumenta; oznacza, że konsument wybrał taki koszyk zakupów, które
dają mu maksimum użyteczności przy danym dochodzie pieniężnym i danych cenach dóbr i
usług;

180
 

W punkcie optimum konsumenta krańcowa stopa substytucji (KSS) równa się

stosunkowi cen dobra X do dobra Y:
KSS=cx/cy

'
(  
# oznacza, że konsument dostosowuje swoją konsumpcję dóbr R i  w
taki sposób, aby stopa zgodnie, z którą jest skłonny zastąpić  przez R była równa stopie,
która faktycznie umożliwia dokonanie takiej substytucji (relacji cen dóbr):
KSS=cx/cy oraz KSS=|ǻY/ ǻX| zatem |ǻY/ ǻX|=Ukx/U ky
wynika z tego, że:
KSS=cx/cy =|ǻY/ ǻX| =Ukx/U ky

::
(   '
R''


1.c Załóżmy, że krańcowa stopa substytucji byłaby większa od stosunku cen:
ǻY/ ǻX| > cx/cy

181




&1dla konsumenta bardziej korzystny jest wydatek na dobro X niż na dobro Y; w
tym przypadku konsument będzie skłonny zwiększyć wydatek na dobro X kosztem wydatku
na dobro Y.

2.c Załóżmy, że krańcowa stopa substytucji będzie mniejsza od stosunku cen:

ǻY/ ǻX| < cx/cy





&1 ta nierówność oznacza, że konsument powinien powiększyć konsumpcję
dobra Y; przy takim założeniu nastąpi spadek użyteczności krańcowej na jednostkę pieniądza
z wydatku na dobro Y;


182