a fi a kul

r
i
aP

g
o n
Al d

p o k i ej
ty siąż iczn
k on
k t r
el e
redakcja: Małgorzata Harast u n i w e r sy t e t j a g i e l lo ń s k i
w y d z i a ł p o lo n i s t y k i
korekta: Karina Graj
projekt typograficzny i skład: Aldona Pikul

Pracę najlepiej przeglądać w trybie single page

view, w wyświetlaniu pełnoekranowym. Projekt typografia
e-booka był tworzony na ekranie panoramicznym. książki elektronicznej
Hiperłącza służą ilustracji wywodu, wymagają po-
typography of an e-book
łączenia z Internetem. Gorąco zachęcam do wzbo-
gacenia lektury przez korzystanie z nich. Duża część
materiałów zewnętrznych jest w języku angielskim. aldona pikul

Praca licencjacka
napisana pod kierunkiem
dr Klaudii Sochy

kraków 2010
 spis treści

Wstęp | 4
Komputerowy kodeks? | 9
Makrotypografia | 21
Mikrotypografia | 33
Struktura | 45
Złoty środek… | 54

Aneks | 62
Bibliografia | 81
O projekcie | 85
wstęp
 Choć książka elektroniczna, podobnie jak
inne zagadnienia związane z cyfryzacją rze-
czywistości, należy do tematów modnych
i  chętnie podejmowanych, na palcach jednej
ręki można policzyć poważne opracowania
dotyczące jej estetyki – a nawet te nie uniknę-
ły dezaktualizacji, co związane jest z dynamiką
rozwoju elektronicznych środków przekazu,
wst ę p

zwłaszcza Internetu, niespotykaną w  innych

dziedzinach. Wydaje się więc, że zniechęce-
ni badacze odrzucają tę tematykę, chętniej
5
koncentrując się na analizowaniu wpływu
pojawienia się e-booków na rynku książki na
kulturę w jej różnych obszarach. Podobnie
typografowie, uznając opisywane w redago-
wanych przez siebie podręcznikach zasady za
tak uniwersalne, że możliwe do przeniesienia
w niezmienionej formie w świat informacji cy-
frowej, zdają się nie dostrzegać różnic między
ekranem a papierem.
 Tym samym projektant książki, stający
przed koniecznością zaprojektowania e-booka,
pozostaje w zasadzie bez merytorycznej po-
mocy. Może liczyć jedynie na swoje doświad-
czenie oraz zdrowy rozsądek. A jednak gdy
sięgniemy po internetowe zasoby i  zacznie-
my wydobywać z nich kolejne elektroniczne
publikacje, możemy się łatwo rozczarować.
wst ę p
Rezultaty takiej kwerendy można bowiem ro-
boczo podzielić na trzy zasadnicze grupy: pli-
ki zapisane w programie Microsoft Word, ze
śladowym formatowaniem, którego z pewnoś-
cią nie można nazwać świadomą typografią
(najczęściej spotykana forma tzw. self-publis-
hing); książki złożone do druku tradycyjnego,
umieszczone w sieci w niezmienionej posta-
ci (zwykle w ofercie księgarń internetowych,
specjalizujących się w dystrybucji e-booków);
wreszcie stosunkowo rzadkie, praktycznie
niespotykane w polskim Internecie, bardziej
lub mniej udane próby przystosowania pro-
jektu do wyświetlania na ekranie.
Z kolei użytkownicy decydujący się na ko-
rzystanie z czytników książek elektronicz-
nych, poza nielicznymi wyjątkami, sami usta-
lają parametry wyświetlania tekstu: wybierają
odpowiadający im krój pisma, jego stopień,
interlinię. Jeśli mają taką wolę, mogą czytać
książki w całości wyświetlanie pogrubioną
kursywą. Wydawca nie może im w żaden spo-
sób narzucić sposobu prezentacji publikacji
6
– w takim przypadku trudno w ogóle mówić
o jakiejkolwiek typografii1.
1
Należy jednak zauważyć, że wchodzący w chwili pisania
tego tekstu na rynek iPad (jedną z głównych funkcji tego
produkowanego przez Apple tabletu jest właśnie czytnik
e-booków) umożliwia wyświetlanie książek w  takiej for-
mie, jak zaprojektował to typograf – przypomina to lek-
turę pliku PDF na ekranie komputera. W tym kierunku
zapowiada się też rozwój czytników: por. Why E-Books Look
So Ugly?, Wired.com, [dostęp online: 21.06.2010].
 Do zupełnie innej kategorii należą książ-
ki umieszczone w Internecie w formie stron
www. Zwykle trudno doszukać się w nich po-
dobieństwa do układu znanego z druku, więcej
różni te dwie formy przekazu treści niż łączy.
Nie można mówić w ich przypadku o  forma-
cie stronicy – ma ona każdorazowo wymiary
ekranu, na którym jest przeglądana; trudno
panować nad rozmiarem kolumny, która może
wst ę p
się różnie wyświetlać, zależnie od rozdzielczo-
ści ekranu, ale i od przeglądarki, jakiej używa
czytelnik; mimo coraz śmielszych prób wpro-
wadzania zagnieżdżanych fontów do pliku
strony www, wciąż od konfiguracji komputera
zależy, czy na przykład poprawnie wyświetlą
się znaki diakrytyczne itd. Niech o tym, że do
badań tekstu opublikowanego w formie strony
internetowej powinny służyć inne narzędzia,
niż do opisu typografii druków świadczy fakt,
że zasady zebrane w dziele Roberta Bringhur-
sta Elementarz stylu w typografii musiały zostać
przystosowane do warunków przeglądarek in-
ternetowych2.
Kiedy zaś zada się internautom pytanie:
„dlaczego nie korzystasz z książki elektronicz-
nej?”, najczęściej pada odpowiedź: czytanie
z  ekranu męczy wzrok3. Czasem wynika to
z niechęci czytelnika do korzystania z kompu-
tera w ogóle; częściej jednak mówi się o mę-
czącym wpływie emitowanego przez ekrany
LCD światła (stąd podstawowym założeniem
stosowanego obecnie w czytnikach e-booków
e-papieru jest właśnie odbijanie światła po-
7
chodzącego z zewnętrznego źródła, nie jego
emisja, co ma jak najlepiej naśladować tę
zdrowszą dla oczu właściwość zadrukowanej
2
The Elements of Typographic Style Applied to the Web, [dostęp
online: 21.06.2010].
3
Por. ankieta, pytanie drugie. W tym miejscu po raz pierw-
szy powołuję się na wyniki ankiety, którą przeprowadzi-
łam na grupie internautów w  listopadzie 2009 roku; jej
podsumowanie znajduje się w aneksie.
 kartki papieru). Chyba jednak nikt, kto do-
świadczył internetowej plagi złej typografii
– automatycznych marginesów, zbyt małego
stopnia pisma, zupełnie niedopasowanej in-
terlinii – nie zaprzeczy, że brak przemyślane-
go projektu typograficznego ekranowej lektu-
ry nie ułatwia.
67% respondentów w przeprowadzonym
przeze mnie badaniu nie zgodziło się ze stwier-
wst ę p
nować nad innymi czynnikami wpływającymi na
płynność tekstu […]. Typograf nadaje zewnętrzną,
widoczną formę wewnętrznemu, niewidocznemu
charakterowi tekstu, tym samym w dużej mierze
wpływając na to, kto i  w  jaki sposób będzie ten
tekst czytał5.

dzeniem, że książki elektronicznej nie trzeba

projektować4. Tak jak Robert Bringhurst (swo-
ją drogą, sceptycznie nastawiony wobec kon-
8
cepcji lektury z ekranu), widzą oni miejsce dla
typografa także w przestrzeni elektronicznej:
Jeżeli tekst, który przesuwa się po ekranie, ma
coś istotnego do powiedzenia, wymaga inge-
rencji typografa tak samo, jak tekst drukowany.
Możliwe, że to czytelnik, a nie typograf, dokona
wyboru kroju. Mimo to typograf wciąż może pa-
5
Robert Bringhurst, Elementarz stylu w typografii, Kraków
4
Por. ankieta, pytanie szóste. 2007, s. 211.
ko m p u t e r o w y ko d e k s ?
 Intuicyjnie wszyscy wiemy, czym jest książka
elektroniczna: rozpoznamy ją, kiedy ktoś nam
ją pokaże, będziemy potrafili ją znaleźć, jeśli
będziemy mieli taką potrzebę. Prawdopodob-
ko m pu t e row y ko d e ks

nie też na widok tytułu tej pracy każdy z czy-

telników miał jakieś wyobrażenie na temat jej
przedmiotu. Gdy jednak zadaje się wprost py-
tanie: „co to jest książka elektroniczna?”, oka-
zuje się, że opinie użytkowników potrafią być
całkowicie rozbieżne, do tego nie mają wie-
le wspólnego z ustaleniami badaczy tematu6.
Marcin Ożóg komentuje ten stan rzeczy:
10
Potoczne wyobrażenia na temat tego, czym jest
e-książka, również zaczynają się dopiero wy-
kształcać i z chwilą, gdy proces ten dojrzeje bę-
dziemy mogli stwierdzić, na ile książka zmieniła
się wskutek inwazji elektronicznych mediów, czy
część żywionych względem niej odczuć społe-

6
Por. ankieta, pytanie czwarte i piąte.
 czeństwo przelało na e-książkę i jak postrzega
funkcje ich obu7.
Wśród odpowiedzi internautów niepokoi
ko m pu t e row y ko d e ks
pojawiające się od czasu do czasu stwierdze-
nie typu: „e-book to nie książka”8, sugerują-
ce całkowite oderwanie jednego od drugiego
w świadomości przynajmniej części odbiorców.
Gdyby w poszukiwaniu potwierdzenia fak-
tu, że e-book wywodzi się od książki drukowa-
nej, chcieć odwołać się do najbardziej pragma-
tycznej z definicji książki, naturalnym byłoby
przywołanie Polskiej Normy:
Wydawnictwo zwarte, zawierające co najmniej
49 stron, nie licząc okładki, wydane w danym kra-
ju i ogólnie dostępne9.
7
Marcin Ożóg, Książka elektroniczna, w: Liternet. Literatura
i internet, red. Piotr Marecki, Kraków 2002, s. 63.
8
Por. ankieta, pytanie czwarte.
9
Informacja i dokumentacja – Statystyka produkcji i dystrybucji
Książka elektroniczna może się ukazać
jednokrotnie jako skończona całość, nie ma
więc przeciwwskazań do nazwania jej wy-
dawnictwem zwartym. Publikacja następuje
z  komputera o określonym IP, pozwalającym
na ustalenie kraju, a i trudno o coś bardziej
„ogólnie dostępnego” niż plik opublikowany
w Internecie, który jest głównym kanałem
dystrybucji e-booków. Problem może bu-
dzić kryterium ściśle określonej ilości stron:
w  różnych programach do czytania książek
elektronicznych użytkownik może swobodnie
11
manipulować wielkością i krojem pisma, co
sprawia, że zmienia się również objętość pub-
likacji. Ta płynność może powodować proble-
my przy odróżnieniu elektronicznej książki
od broszury.
Sami bibliologowie skłaniają się jednak ra-
czej ku poszerzaniu zakresu definicji książki,
książek, gazet, czasopism i publikacji elektronicznych, PN-EN
ISO 9707:1998.
 niż ku jej zawężaniu i rzadko zwracają uwagę
na tak przyziemne problemy, jak drobne róż-
nice w objętości omawianej publikacji. Krzysz-
tof Migoń od razu „otwiera” się na przyszłe
ko m pu t e row y ko d e ks
formy książki, których nie potrafi przewidzieć,
oddziela istotę „książkowości” od jej formy
materialnej:
Książka jako pojęcie otwarte nie da się zdefinio-
wać do końca, nawet przy zastosowaniu najbar-
dziej nowoczesnej aparatury pojęciowej, jaką dys-
ponuje nauka10.
Z kolei Karol Głombiowski kładzie w swojej
definicji nacisk na funkcję kulturową:
Książka jest historycznie i społecznie ukształ-
towanym narzędziem materialnym utrwalania
i przekazywania za pomocą znaków graficznych
10
Krzysztof Migoń, Nauka o książce. Zarys problematyki, Wroc-
ław 1984, s. 24.
pisma tekstów piśmienniczych zgodnie z oczeki-
waniami zbiorowości społecznej11.
Przeniesienie środka ciężkości z określe-
nia cech materialnych na to, co bardziej nie-
uchwytne, metafizyczne, oczywiście ułatwia
nam uznanie e-booka za książkę. Jeśli bowiem
będziemy chcieli posłużyć się tą definicją, naj-
ważniejszym zadaniem będzie udowodnienie,
że taka koncepcja posiada akceptację „zbio-
rowości społecznej”. A  udzielenie e-bookowi
kredytu zaufania to, jak wskazywał wcześniej
12
Ożóg, wciąż dokonujący się na naszych oczach
proces.
Z jednej strony, poprzez otwarte rozumie-
nie pojęcia książki, Głombiowski dopuszcza
myśl, że rozwój technologii może doprowa-
dzić do wypracowania takich form, które wy-
mkną się ustalonym już definicjom. Z drugiej,
11
Karol Głombiowski, Książka w procesie komunikacji społecz-
nej, Wrocław 1980, s. 26.
 pozostaje sceptykiem, komentując inne niż
drukowane sposoby zapisu:
[…] te substytuty książki nie są zdolne przekazać
ko m pu t e row y ko d e ks
odbiorcy nic więcej, niż zwykłą, suchą informację.
Brak im bowiem żywej substancji książki i jej spo-
kojnej, szlachetnej urody12.
Historia książki dowodzi jednak czegoś in-
nego: skoro bez wahania określamy dziś tym
mianem gliniane tabliczki czy zwoje, nie my-
śląc, czy pergamin odebrał papirusowi czy
glinie „żywą substancję książki”, to dlaczego
odczuwamy taki lęk przed uznaniem cyfrowej
formy zapisu? Podobną myśl formułuje Jerzy
Reizes-Dzieduszycki:
Jeżeli studia bibliologiczne mogą dotyczyć hi-
storii książki w starożytnej Mezopotamii czy
12
Ibidem.
Egipcie, to – per analogiam – uzasadnione jest
prowadzenie podobnych obserwacji książki elek-
tronicznej13.
Uznaje je zresztą za jedno z najważniej-
szych zadań bibliologii, zupełnie nie podzie-
lając wcześniejszych wątpliwości Głombiow-
skiego:
Sprostanie mu może zadecydować o dalszych
losach bibliologii: czy ograniczy się ona do ba-
dania jedynie zjawisk historycznych i w najlep-
13
szym wypadku stanie się kolejną nauką pomoc-
niczą historii, czy odważy się badać otaczającą
rzeczywistość i rozwijać się wraz z nią, ku przy-
szłości14.
13
Jerzy Reizes-Dzieduszycki, Książki elektroniczne jako przed-
miot badań bibliologicznych, w: W kręgu książki, biblioteki
i  informacji naukowej, red. Krystyna Heska-Kwaśniewicz,
Katowice 2004, s. 123.
14
Ibidem, s. 132.
 Zatem badanie e-booka jako kolejnego sta-
dium rozwoju książkowego nośnika nie tylko
jest możliwe – jest koniecznością.
Nawet jednak, jeśli zgodzimy się, że e-book
ko m pu t e row y ko d e ks
stanowi kolejne ogniwo w długim łańcuchu
rozwoju książki, nie rozwiąże to szerokiego
problemu jego definicji. W artykule z  1996
roku, a zatem u samego początku istnienia
elektronicznych książek, Małgorzata Góralska
zauważyła jedynie:
[…] tekst zapisany na innym nośniku, niż papier,
nie staje się automatycznie książką15.
O wiele bardziej interesująco przedsta-
wia się zaproponowany przez nią podział. Po
pierwsze, badaczka wydziela e-booki „od-
twarzające portatywność drukowanych wy-
dawnictw” – rozumie przez to fakt, że ency-
15
Małgorzata Góralska, Elektroniczne książki, w: „Zagadnie-
nia informacji naukowej”, z. 2, 1996, s. 35.
klopedię wydaną na płycie CD można włożyć
do torebki i przenieść równie łatwo, jak nie-
wielką broszurę (ale zapewne łatwiej niż samą
papierową encyklopedię); po drugie, wyróż-
nia formy cyfrowe, które zachowują logiczną
strukturę tekstu. Wreszcie jako trzeci punkt
wymienia takie publikacje elektroniczne,
które łączą te dwie cechy – te z kolei dzieli
na książki wizualne (naśladujące wizerunek
książki drukowanej; mówi wprost o formie
skanów bądź zdjęć istniejących druków) i hi-
per-książki, które najbliższe są współczesne-
14
mu wyobrażeniu e-booka, np. w formacie PDF
czy EPUB:
Hiper-książka nawiązuje do tradycyjnych roz-
wiązań typograficznych, prezentując na ekranie
obraz otwartego dokumentu. Strona zawiera sze-
reg standardowych komponentów: stopkę, nagłó-
wek, marginesy oraz sam tekst, który może być
wzbogacony o uwagi, ilustracje i inne elementy.
 […] Orientację w tekście zapewniają: spis treści,
nagłówki oraz ciemny pasek wzdłuż krawędzi
strony, którego wielkość jest proporcjonalna do
ko m pu t e row y ko d e ks
liczby przeczytanych stron. Ponadto system ofe-
ruje użytkownikowi szereg udogodnień, z który-
mi styka się również czytelnik drukowanych pub-
likacji, a więc możliwość wpisania adnotacji oraz
podkreślania i  zaznaczania wybranych fragmen-
tów, odtworzenie dróg wcześniejszych poszuki-
wań (system zapamiętuje te miejsca w tekście,
z których użytkownik korzystał), kopiowanie do-
wolnych fragmentów tekstu16.
Jest to podział o tyle istotny, że nawet sześć
lat później (podkreślałam wcześniej, jak szyb-
ko dezaktualizują się ustalenia w dziedzinie
mediów elektronicznych) cytowany już Jerzy
Reizes-Dzieduszycki powtarza go w niemal
niezmienionej formie, choć nie bezkrytycz-
16
Ibidem, s. 36.
nie17. Nie proponuje jednak wówczas żadnej
innej definicji, skupiając się raczej na zreka-
pitulowaniu historii książek elektronicznych;
czyni to dopiero w artykule publikowanym
dwa lata później:
Przekaz w postaci pliku elektronicznego, często
poddanego kompresji, mający podobnie jak pub-
likacje tradycyjne zdefiniowane cechy formal-
ne i  treściowe, spełniający określone społeczne
funkcje komunikacyjne18.
15
Cechy publikacji elektronicznej określone
są wystarczająco szeroko, aby pomieścić w ra-
mach jednej definicji różne typy e-booków
17
Por. Jerzy Reizes-Dzieduszycki, Publikacje elektroniczne
w procesie komunikacji społecznej, w: Książka i prasa w syste-
mie komunikacji społecznej. Przeszłość – dzień dzisiejszy – per-
spektywy, red. Maria Juda, Lublin 2002, s. 233-244.
18
Jerzy Reizes-Dzieduszycki, Książki elektroniczne jako przed-
miot…, s. 128.
 i  jednocześnie wyraźnie nakreślić granicę
między książką drukowaną i elektroniczną.
Równocześnie bibliolog wychodzi z własną
propozycją podziału, porządkującą bardzo
ko m pu t e row y ko d e ks
szeroko zakreślony w definicji zbiór: ogół do-
kumentów w postaci cyfrowej nazywa zasoba-
mi elektronicznymi; w ich ramach mieszczą
się elektroniczne wersje książek, broszur, pe-
riodyków, artykułów i im podobnych, określo-
ne wspólnym mianem publikacji elektronicz-
nych; dopiero spośród nich wyodrębniamy
e-booki.
Całkiem inaczej do problemu podchodzi
Przemysław Kasperkiewicz, zajmujący się
problematyką bibliograficznej rejestracji ksią-
żek elektronicznych. Relacjonuje:
Z kolei mianem „książki elektronicznej” nazy-
wa się jednoznacznie specjalistyczne przenośne
urządzenie, umożliwiające zapis i odczyt teks-
tu. Bardziej trafnym terminem wydaje się za to
„dokument elektroniczny” – uważa się to poję-
cie od pewnego czasu za najbardziej właściwe.
Zgłosił jednak w tej sprawie wątpliwości Jurand
Czermiński. Wyeksponował definicję „dokumen-
tu cyfrowego” i zwrócił uwagę na konieczność
rozróżniania cyfrowej i analogowej jego wer-
sji oraz opowiedział się za stosowaniem nazwy
„elektroniczny dokument cyfrowy”. Według nie-
go „to dowolny dokument zakodowany za po-
mocą dowolnego systemu liczbowego i dostępny
do wszelkich transformacji cyfrowych”. Każda
z  propozycji definicji ujmuje zaledwie fragment
16
obszernego zespołu cech charakteryzujących tę
formę publikacji19.
Rzuca się w oczy niezdecydowanie badaczy
w formułowaniu terminologii, wydaje się rów-
19
Przemysław Kasperkiewicz, Problemy rejestracji bibliogra-
ficznej publikacji elektronicznych w Polsce, w: W kręgu książki,
biblioteki i informacji naukowej, red. Krystyna Heska-Kwaś-
niewicz, Katowice 2004, s. 159-160.
 nież, że jest to już nazbyt drobiazgowe wpro-
wadzanie rozróżnień – a najlepiej świadczy
o tym fakt, że zupełnie się ono nie przyjęło.
Na koniec krótkiego przeglądu dotychcza-
ko m pu t e row y ko d e ks
sowych stanowisk badawczych wobec prob-
lemu klasyfikacji publikacji elektronicznych,
odwołam się ponownie do badań Góralskiej.
Autorka pierwszego z przytaczanych podzia-
łów, omawiając w 2003 roku grafikę książek
elektronicznych, zaproponowała jeszcze
inne rozwiązanie, koncentrując się na szacie
graficznej e-booków. Wyróżniła, bardzo pro-
sto, po pierwsze książki elektroniczne nie
posiadające elementów wizualnych, po dru-
gie – łączące elementy wizualne z tekstem
(tu dwa rodzaje: ilustracje mogące funkcjo-
nować samodzielnie oraz grafiki wspomaga-
jące korzystanie z tekstu, np. strzałki wska-
zujące kierunek lektury), po trzecie wreszcie
e-książki same będące obrazem, zawierają-
cym informację tekstową (wszystkie te formy
e-booka, które na ekranie naśladują książkę
drukowaną)20.
Za najbardziej użyteczne uznałam wnioski,
do których dochodzi Marcin Ożóg. Wprowa-
dza on dwa znaczenia słowa „e-książka”: po
pierwsze – urządzenie do odczytu książek
elektronicznych, po drugie – plik zawierający
tekst. W drugiej, interesującej nas kategorii,
przyznaje to miano jedynie takim publika-
cjom, które wyświetlane na ekranie naśladu-
ją formę książki drukowanej i nie pozwalają
czytelnikowi na wprowadzanie modyfikacji.
17
Wyróżnia dwie konstytutywne cechy książki
elektronicznej: wyodrębnienie (rozumiejąc je
zarówno pod względem technicznym – zapi-
sanie w postaci osobnego pliku, jak i treścio-
wym – e-książka musi być spójna i zrozumiała
nawet bez odwoływania się przez odnośniki
20
Małgorzata Góralska, Obraz i tekst w książkach elektronicz-
nych, w: Sztuka książki. Historia, teoria, praktyka, red. Małgo-
rzata Komza, Wrocław 2003, s. 193-198.
 do zasobów zewnętrznych) oraz celowy układ
typograficzny21.
Dla badań typografii książki elektronicznej
ko m pu t e row y ko d e ks
konieczne jest jednak wprowadzenie dodat-
kowego rozróżnienia, opartego na warun-
kach technicznych jej wyświetlania. Mamy
zatem:
1. Książki wyświetlane na ekranie kompu-
tera.
2. Książki wyświetlane na ekranach prze-
nośnych czytników.
Jak wspominałam wcześniej, w przypad-
ku tych drugich odbiorca może swobodnie
manipulować większością typograficznych
parametrów, a projektant nie ma większego
wpływu na ostateczny wygląd książki na ekra-
nie. W związku z tym nie wejdą one w zakres
przedmiotu moich badań.
21
Marcin Ożóg, op. cit., s. 63.
Z kolei książki wyświetlane na ekranie kom-
putera również należy podzielić:
»»„książki wizualne”, czyli skany lub zdjęcia
istniejących publikacji drukowanych (np.
DJVU, CBR),
»» strony internetowe (HTML),
»» pliki tekstowe (TXT, DOC, RTF),
»» formaty dedykowane dla e-booków (EPUB,
LIT, MOBI),
»» Portable Document File (PDF).
Także i w tym wypadku nie wszystkie ro-
dzaje e-książek będą przedmiotem zaintere-
18
sowania typografa. Z oczywistych względów
pominę książki wizualne, wyjaśniałam już też,
dlaczego nie zajmę się stronami internetowy-
mi. Jeśli chodzi o pliki tekstowe, tutaj nawet
Góralska, która ujmuje je w swoim podziale,
wyraża wątpliwość, czy należy je nazywać
e-bookami22. Czytelnik także i w tym wypad-
22
Małgorzata Góralska, Obraz i tekst…, s. 196.
 ku ma w zasadzie nieograniczone możliwości
zmiany formatowania, dlatego trudno mówić
o projekcie typograficznym.
Dedykowane formaty MOBI i LIT są odczy-
ko m pu t e row y ko d e ks
tywane jedynie przez programy, dla których
zostały zaprojektowane – LIT jest dziełem
Microsoftu i może być otwarty jedynie w apli-
kacji Microsoft Reader, natomiast MOBI to for-
mat programu MobiPocket (na którym oparte
jest oprogramowanie jednego z najpopular-
niejszych czytników książek elektronicznych
– Kindle firmy Amazon). Obsługujące je opro-
gramowanie pozwala użytkownikowi na do-
pasowanie wyświetlania tekstu do własnych
upodobań, więc i tutaj projektant nie znajdzie
pola do popisu.
Z kolei promowany jako „uniwersalny” for-
mat EPUB oparty jest na języku znaczników
XML, co w praktyce oznacza, że jego przygoto-
wanie polega głównie na opisie struktury do-
kumentu (zaznaczeniu, które fragmenty teks-
tu to treść rozdziału, a które – nagłówki czy
śródtytuły itd.), a nie jego strony estetycznej.
Choć pozwala na implementację obrazków,
podobnie jak w poprzednich przypadkach po-
zostawia użytkownikowi duże pole manewru
w zakresie typografii.
Pozostaje PDF, wykorzystywany obecnie
jako format wyjściowy dla książek przygoto-
wanych do wydruku (format pośredniczący
między operatorem DTP a maszyną drukar-
ską) – dlatego koniecznym było, aby bez wzglę-
du na sprzęt, jakim dysponuje odbiorca, plik
19
w formacie PDF był wyświetlany na ekranie za
każdym razem tak, jak został zaprojektowany.
Format ten, wprowadzony przez firmę Adobe,
jest obecnie jedną z najpopularniejszych form
e-książek dostępnych użytkownikom kompu-
terów. Funkcjonuje w  przestrzeni Internetu,
zachowując swoją podstawową właściwość –
brak możliwości modyfikacji układu typogra-
ficznego przez czytelnika, który może jedynie
 przybliżać i oddalać widok, co w zasadzie nie
różni się od przybliżania i oddalania wydruko-
wanej książki od oczu i nie wpływa na projekt.
A tylko w tym przypadku, kiedy możemy mó-
ko m pu t e row y ko d e ks
wić o  tym, że odbiorca każdorazowo ogląda
efekt świadomego działania projektanta, mo-
żemy też mówić o typografii.
Większość internautów biorących udział
w  mojej ankiecie wyraziło przekonanie, że
książka elektroniczna powinna wypracować
własny, niezależny wygląd. Czy jednak jest to
postulat możliwy do spełnienia? Skoro e-boo-
ki wywodzą się wprost od książki drukowanej,
trudno oczekiwać, żeby ich typografia miała
się znacząco od niej różnić.
Chociaż obecnie z pojęciem elektronicznych ksią-
żek wiążą się różne koncepcje ich postaci oraz
sposobu prezentacji danych na ekranie, to jednak
większość z tych idei nawiązuje do książki papie-
rowej jako modelu dla elektronicznej. Elementy
stanowiące punkt odniesienia dla elektronicz-
nych wydawnictw to forma i struktura druko-
wanej książki. […] E-książka czerpie swoją istotę
z  koncepcji książki i powinna zachować jej pod-
stawowe przynajmniej właściwości23.
Przyzwyczajenie czytelnicze to nie jest coś,
co typograf powinien rewolucyjnie przełamy-
wać w swoim projekcie, nawet jeśli samo prze-
niesienie treści z papieru na monitor kompu-
tera jest odbierane jako rewolucja. Przeciwnie:
20
im gwałtowniej czytelnik odczuje zmianę me-
dium, tym bezpieczniej będzie się czuł, jeśli
przynajmniej część elementów pozostanie mu
znajoma.
23
Marcin Ożóg, op. cit., s. 63.
m a k r ot y p o g r a f i a
 Książka drukowana najczęściej występuje
w orientacji portretowej, gdzie tekst ułożony
jest w pionowej, pojedynczej kolumnie, najle-
piej powtarzającej proporcje stronicy24. Inne
formaty, inne układy tekstu na stronie, czytel-
m a k rot y po g r a f i a

nik zwykle rozpozna jako nietypowe. Stąd nie

dziwi często spotykane w przypadku e-booka
proste powtórzenie tego schematu.
Znaczącą przeszkodę w odbiorze takiego
układu stanowi jednak sam ekran komputera,
którego orientacja jest pozioma. Większość
programów do odczytu plików PDF pozwa-
22
la jednak na wyświetlanie dwóch stron obok
siebie, w postaci rozkładówki, co częściowo
rozwiązuje problem. Lecz gdy książka pub-
likowana jest w sieci przez samego autora,
który przygotowuje jej układ typograficzny
(często, z braku profesjonalnego oprogra-
mowania do składu, korzystając z programu
24
Por. Filip Trzaska, Podstawy techniki wydawniczej, Warsza-
wa 1987, s. 379.
 Word), trudno spodziewać się, by projektował
go do oglądania w formie rozkładówki: Word
domyślnie wyświetla edytowany plik jako ciąg
pionowych stron, przewijanych z góry do dołu
– podobny jest domyślny widok w przypadku
m a k rot y po g r a f i a
większości czytników plików PDF.
Typograf nie ma wpływu na ustawienia, ja-
kie użytkownik komputera wprowadzi w swo-
im programie – nie wie, czy wyświetli on jego
książkę w formie ciągłego pliku, który będzie
przewijany za pomocą suwaka lub „kartkowa-
ny” z pomocą strzałek, czy też zdecyduje się
na widok dwóch stron równocześnie. Jeśli jed-
nak format publikacji zostanie przemyślany
i dopasowany do proporcji ekranu komputera,
oszczędzi to odbiorcy konieczności dostoso-
wywania ustawień.
Od początku należy więc decydować się
na format poziomy. Wówczas stronica, bez
względu na ustawienia programu, wypełni
całą szerokość ekranu (lub przynajmniej jego
większość), a projektant będzie mógł spokoj-
nie i odpowiedzialnie rozplanować układ ele-
mentów na stronie, wiedząc, jak mniej więcej
będzie on wyglądał w komputerze czytelnika.
Problem mogą sprawić proporcje. W przy-
padku „klasycznych” ekranów (najczęściej
używanych w komputerach stacjonarnych)
jest to stosunek 4 : 3, zaś dla wykorzystywa-
nych w laptopach ekranach panoramicznych
– 8 : 5. Badania użytkowników Internetu poka-
zują, że rozdzielczości realizujące obie te pro-
porcje spotykane są równie często25. Widzimy
23
więc, dlaczego standardowy format ISO o pro-
porcjach 1 : √2 nie wygląda dobrze przy żad-
nym z ustawień – nie ma z nimi nic wspólnego.
Proporcja 4 : 3 to obrócony o 90° jeden
z  formatów o średniowiecznym rodowodzie,
nazywany przez Roberta Bringhursta kwartą
25
Dane ze stycznia 2010: Browser Display Statistics, [dostęp
online: 12.06.2010].
m a k rot y po g r a f i a

24

Porównanie proporcji 5 : 8 (po lewej) i 4 : 3 (po prawej). Szerokość prostokątów jest taka sama, widoczna jest różnica
w wysokości. Można ją zaobserwować również na przykładzie niniejszej publikacji: format całej stronicy to 5 : 8, zaś po
obcięciu kolorowych marginesów uzyskujemy 4 : 3.
 czystą26. Format ten ma taką właściwość, że
złożony na pół daje stronicę o proporcjach 3 : 2
(obrócona kwinta czysta), z której z kolei po
przełamaniu znów uzyskamy 4 : 327. Jeśli więc
naszym celem jest zaprojektowanie e-booka
m a k rot y po g r a f i a
dopasowanego do ekranu o podstawowej roz-
dzielczości 1024 × 768 pikseli (lub 1280 × 1024,
lub pochodnej), powinniśmy się zdecydować
jedną z tych dwóch proporcji – w zależności
od tego, czy wolimy projektować każdą stro-
nicę osobno (wówczas 3 : 2), czy rozkładówkę
jako całość (4 : 3).
W przypadku ekranu panoramicznego
mamy do czynienia z proporcją zbliżoną do
złotego podziału, wyrażanego przez stosunek
1 : φ (~1 : 1,618). Złota proporcja to taki podział
26
Robert Bringhurst, op.cit., s. 161.
27
Format standardowy ISO (1:√2) to jedyny, który wymie-
nia się sam ze sobą – dlatego też Bringhurst nazywa go
„najmniej harmonijnym z ważniejszych formatów stronic”
(ibidem, s. 168).
odcinka, w którym jego mniejsza część pozo-
staje w takim samym stosunku do większej, co
większa do całości (a : b = b : ( a + b )). Tę, nazy-
waną boską, proporcję znajdujemy w naturze
(budowa spiralnej muszli ślimaka, proporcje
ludzkiego ciała), w  architekturze, wreszcie
w typografii (kanon późnośredniowieczny)28.
Fakt, że odpowiadają jej także wymiary ekranu
sprawia, że możemy pokusić się o zaprojekto-
wanie opartego na niej formatu, jednocześnie
zapewniając sobie poprawne – zajmujące całą
powierzchnię ekranu – wyświetlanie e-książ-
25
ki. Karta o proporcji 8 : 5, przełamana, daje
w efekcie stronicę o opartą na stosunku 5 : 4;
postępowanie w doborze wartości, na których
zechcemy się oprzeć, jest analogiczne do po-
przedniego przypadku.
28
Robert Bringhurst, op. cit., s. 171. Na temat złotej liczby
w różnych dziedzinach, także w sztuce, por.: Matila Ghy-
ka, Złota liczba: rytuały i rytmy pitagorejskie w rozwoju cywili-
zacji zachodniej, Kraków 2001.
m a k rot y po g r a f i a

26

Łamanie formatu o proporcji 4 : 3. Najjaśniejszy z prostokątów to format przełamany na pół – w efekcie uzyskano stro-
nicę o proporcji 2 : 3. Jej ponowne złamanie (po lewej stronie) to powrót do 4 : 3.
m a k rot y po g r a f i a

27

Łamanie formatu o proporcji 5 : 8. Najciemniejszy z prostokątów to format przełamany na pół – w efekcie uzyskano
stronicę o proporcji 5 : 4. Jej ponowne złamanie (po lewej stronie) to powrót do 5 : 8.
 Jednak umieszczając e-booka w sieci nie
wiemy, jakim monitorem dysponuje nasz
czytelnik. Jeśli otworzy książkę o propor-
cjach 4 : 3 na ekranie panoramicznym, będzie
musiał używać suwaka albo oddalić widok,
m a k rot y po g r a f i a
tworząc po obu bokach rozkładówki puste
„marginesy”. Z kolei chcąc obejrzeć e-książkę
projektowaną w oparciu o proporcje 8 : 5 na
„klasycznym” monitorze, zmuszony będzie
oglądać początek następnej stronicy w dol-
nej części ekranu. Wydaje się, że mniejszą
szkodą dla odbioru zamierzonego efektu jest
pierwsza opcja, bo mimo niewykorzystania
całości ekranu, czytelnik ogląda jedną stro-
nę i  nie rozpraszają go widoczne fragmenty
kolejnej.
Programy służące do odczytu plików PDF
u góry ekranu zwykle wyświetlają zestaw pa-
sków z przyciskami i poleceniami służącymi
do ich obsługi. Można je wyłączyć, oglądając
e-book w widoku pełnoekranowym, jednak
domyślnie są one widoczne i bezpieczniej za-
łożyć, że czytelnik się ich nie pozbywa. Dlate-
go po wyliczeniu według wybranej proporcji
właściwego dla naszej publikacji formatu trze-
ba odjąć od jego wysokości ok. 2–3 centymetry,
aby nieprzewidziany w fazie projektowania
pasek programu nieoczekiwanie nie zaburzył
poprawnego odbioru e-booka.
Oczywiście można próbować stosować tak-
że inne formaty: obrócić o 90° A4, umieścić na
środku ekranu kwadrat, zrobić z e-booka elek-
troniczny zwój przez poszerzenie stronicy
28
i  skłonienie czytelnika do użycia dolnego su-
waka. W przestrzeni elektronicznej ogranicza
nas tylko wyobraźnia; nie musimy się bowiem
martwić kwestiami ekonomicznymi (jak wy-
ciąć zaprojektowany format tak, by straty pa-
pieru były jak najmniejsze) czy praktycznymi
(jak czytelnik zmieści taką książkę na półce).
Najważniejsze, aby dobrany format był funk-
cjonalny, czyli, prócz poprawnego wyświetla-
 nia na monitorze, odpowiadający rodzajowi
tekstu, jaki opracowujemy.
Ta sama zasada znajduje zastosowanie przy
doborze kolumny. Punkt wyjścia jest właściwie
taki sam, jak przy projektowaniu książki dru-
m a k rot y po g r a f i a
kowanej. Możemy zdecydować się na kolumnę
powtarzającą proporcje stronicy, jak propo-
nuje Filip Trzaska29, możemy spróbować kon-
cepcji polifonicznej, zgodnie z wskazówkami
Bringhursta30. W przypadku publikacji o dużej
ilości elementów i bogatej grafice, szczególnie
interesujące rezultaty z  pewnością przynie-
sie zastosowanie siatek modułowych31. Bez
względu na przyjęte rozwiązanie, powinniśmy
pamiętać o jednym: wcześniej przyjęta hory-
zontalna orientacja stronicy odpowiada roz-
29
Filip Trzaska, op. cit., s. 379.
30
Robert Bringhurst, op. cit., s. 177.
31
Por. Josef Müller-Brockman, Grid Systems in Graphic Design.
A visual communication manual for graphic designers, typogra-
phers and three dimensional designers, Sulgen 2007.
kładówce; dlatego nie powinniśmy decydować
się na jedną, szeroką kolumnę.
Badania z lat dziewięćdziesiątych, na któ-
re powołuje się Marcin Ożóg, zdają się po-
twierdzać tę intuicję. Ankietowani w znacz-
nej większości opowiedzieli się bowiem bądź
za modelem wyświetlania dwóch pionowych
stron obok siebie, bądź też jednej poziomej,
ale z tekstem w dwóch łamach. Jedynie 17,4 %
badanych wybrało szeroką, poziomą kolum-
nę32.
Podzielenie tekstu na dwa łamy jest rozsąd-
29
nym wyjściem. Po pierwsze, dzięki temu uzy-
skujemy efekt naśladowania otwartej książ-
ki tradycyjnej. Po drugie, gdybyśmy jednak
próbowali zastosować pojedynczą kolumnę,
przy poziomym formacie niemożliwe (przy
zachowaniu optymalnych marginesów) jest
uzyskanie optymalnej dla lektury na ekranie
32
Marcin Ożóg, op. cit., s. 68-69.
 szerokości łamu: 40–45 znaków33, co umoż-
liwia układ wielołamowy. Po trzecie wresz-
cie, podzielenie tekstu na mniejsze jednostki
sprawia, że odbiorca czyta go bardziej aktyw-
nie, częściej przenosi wzrok, nie wpatruje się
m a k rot y po g r a f i a
w zbyt długo w jedno miejsce, dzięki czemu
można zmniejszyć poczucie zmęczenia oczu.
Uczestnicy ankiety przeprowadzonej przez
Małgorzatę Sopyło wskazywali właśnie „ga-
pienie się w monitor” jako powód, dla którego
nie korzystają z e-booków; podobnie odpowia-
dali internauci w moim badaniu34.
Korzystającemu na co dzień z sieci czytel-
nikowi zapewne bardziej będzie odpowiada-
ła taka organizacja stronicy e-książki, która
będzie odpowiadać jego nawykom. Internau-
ta przyzwyczajony jest, że w sieci wszystko
33
Robert Chwałowski, 451, czyli typografia bez papieru, [dostęp
online: 12.06.2010].
34
Małgorzata Sopyło, Estetyka książki elektronicznej, Gdynia
2008, s. 116. Por. ankieta, pytanie ósme.
dzieje się szybko, teksty są krótkie, cały czas
w coś się klika, coś na ekranie się zmienia,
przeważa odbiór dynamiczny. Niewielkie
ilości tekstu na stronie będą sprzyjać takie-
mu podejściu do e-booka: czytelnik będzie
często klikał, szybko „połykając” kolejne
partie książki. Dlatego uważam za właściwe
wprowadzanie dużej ilości światła i szerokich
marginesów przy stosunkowo niewielkiej,
ale wyraźnie podzielonej na całostki ilości
tekstu.
Funkcja marginesów ulega na ekranie
30
pewnej modyfikacji: trudno mówić o  ko-
nieczności fizycznej ochrony kolumny, skoro
podczas lektury raczej nie dotykamy ekranu.
Wciąż jednak trzeba pamiętać, że margines
jest ramą dla tekstu oraz środkiem scalenia
dwóch równoległych kolumn ze sobą35. Jed-
nocześnie wolna przestrzeń stanowi miejsce
35
Por. Robert Bringhurst, op. cit., s. 179.
 odpoczynku dla wzroku i jej ilość na stronie
należy oceniać pod tym kątem.
Dynamiczny odbiór to nie tylko aktywiza-
cja czytelnika, któremu cały czas każe się kli-
kać. To także mnogość elementów różnych
m a k rot y po g r a f i a
od tekstu – obrazów, odnośników, zagnież-
dżonych filmów wideo – które też muszą
znaleźć swoje miejsce. W takiej sytuacji naj-
lepiej sprawdza się wspomniany wcześniej
układ siatki modułowej. Polega on na podzia-
le strony na jednakowej wielkości prostokąty
(nazywane modułami) i  konstruowaniu ła-
mów w  oparciu o stworzoną przez nie siat-
kę. Umieszczanie elementów w tak „pociętej”
przestrzeni pozwala na ich uporządkowanie,
zaznaczenie hierarchii i  wzajemnych odnie-
sień. Jest szeroko stosowane w projektowa-
niu stron internetowych, dlatego warto się
nad nim zastanowić, jeśli tekst, nad którego
układem pracujemy przypomina zawartością
serwis www.
Przejście z papieru na ekran nie musi ozna-
czać rezygnacji z dotychczasowego dorobku
typografii. Zwłaszcza, jeśli zdecydujemy się
na rozkładówkę o proporcjach 4 : 3. Wówczas
połowa, czyli „stronica”, będzie miała propor-
cje 2 : 3 – a jest to dokładnym odwzorowaniem
stronicy średniowiecznego kodeksu. Trud-
no oprzeć się pokusie wykreślenia kolumny
zgodnie z ustalonym przez Jana Tschicholda36
późnośredniowiecznym kanonem, który daje
nam harmonijną kolumnę, szerokie margine-
sy i oparcie w historii.
31
Z kolei modus modernus, charakterystycz-
ny dla komentarzy do Pisma Świętego układ,
w którym tekst główny znajduje się w jednej
kolumnie pośrodku stronicy, a tekst poboczny
go otacza, da interesujące rezultaty w połącze-
niu z możliwościami przejętymi przez e-booki
ze stron internetowych (podświetlanie odpo-
36
Por. ibidem, s. 189.
 wiednich części komentarza podczas lektury
powiązanych fragmentów, bieżące odnośniki
do pokrewnych myśli w  tekście źródłowym
itp.). Dzięki przeniesieniu na ekran kompute-
ra, historyczne układy mogą zyskać drugie ży-
m a k rot y po g r a f i a

cie – pod warunkiem, że zostaną zastosowane

odpowiednio do charakteru tekstu.

32
m i k r ot y p o g r a f i a
 Właściwy dobór kroju pisma, jego stopnia,
ilości światła między wyrazami i  wierszami,
wszystkie drobne niuanse, których dopra-
cowaniem zajmuje się uczciwy typograf, to
elementy, których niewłaściwe zastosowanie
m i k rot y po g r a f i a

może zrujnować zamysł projektanta. Czynniki

te w ogromnym stopniu wpływają na czytel-
ność i komfort lektury, dlatego nie mogą być
zaniedbane w przypadku książki elektronicz-
nej, gdzie błędy będą szczególnie boleśnie od-
czuwane przez czytelnika, dla którego odbiór
tekstu na ekranie i tak jest męczący.
34
Rozdzielczość ekranu monitora nie prze-
kracza 96 dpi (punktów na cal)37. Oznacza to,
że ekran oddaje o wiele mniej szczegółów,
niż przeciętny książkowy wydruk, gdzie dla
tekstu rozdzielczość sięga 1200–2400 dpi38. To
sprawia, że w doborze kroju pisma musimy za-
chować szczególną ostrożność, pamiętając, że
37
Robert Chwałowski, op. cit.
38
Ibidem.
 na monitorze drobniejsze, subtelniejsze ele-
menty liter mogą się „zgubić” albo być niedo-
statecznie podkreślone.
Trzeba zwrócić uwagę, że nie w każdym
przypadku font będzie na ekranie wyglądał
m i k rot y po g r a f i a
w  ten sam sposób. O jakości wyświetlania
znaków pisma na ekranie decyduje hinting
– sposób przełożenia abstrakcyjnego, mate-
matycznego opisu znaku na punkty-pikse-
le. Przy niskiej rozdzielczości przeciętnego
ekranu komputera ilość pikseli przypada-
jących na jedną literę, zwłaszcza w niskich
stopniach pisma, będzie niewielka, a  znak
zostanie odwzorowany mało dokładnie. Stąd
często obserwujemy „gubienie się” szeryfów,
a w typografii internetowej zaleca się sto-
sowanie krojów bezszeryfowych, gdzie nie-
bezpieczeństwo zdeformowania litery jest
mniejsze39. Technologia zastosowana w  pli-
39
Ibidem.
kach PDF daje twórcy pliku szereg narzędzi
poprawiających jakość wyświetlania liter:
najbardziej zauważalnym jest wygładzanie
konturów znaku, zmniejszające nieprzy-
jemny, wysoki kontrast między tłem a  lite-
rą40. Podobne zabiegi stosowane są już także
w przeglądarkach internetowych i systemach
operacyjnych (technologia ClearType, przy-
stosowana szczególnie do monitorów LCD41),
jednak różnica w sposobie wyświetlania kro-
jów w plikach PDF i na stronach www sprawia,
że zasady właściwe typografii internetowej
35
nie zawsze znajdą zastosowanie w e-bookach,
jakie omawiamy42.
Jak już wspominałam, do użytku ekrano-
wego zwykle poleca się jednoelementowe
40
Por. PDF Reference and Adobe Extensions to the PDF Specifica-
tion, [dostęp online: 12.06.2010], s. 388.
41
Microsoft typography: ClearType Information, [dostęp online:
12.06.2010].
42
Por. Małgorzata Sopyło, op. cit., s. 86.
m i k rot y po g r a f i a

36

Hinting: przełożenie opisanego za pomocą krzywych Béziera kształtu znaku na piksele.

 kroje bezszeryfowe: nieznaczne przewężenia
w elementach konstruujących literę lub ich
brak sprawiają, że zarówno wyświetlanie, jak
i skalowanie glifów nie sprawia problemów
i nie wpływa na ich odróżnialność. Jednak je-
m i k rot y po g r a f i a
śli budowa kroju jest bardziej skomplikowana,
jego zastosowanie – szczególnie w mniejszych
stopniach – może być ryzykowne.
Nie oznacza to, że używanie krojów szery-
fowych jest niedozwolone. Bynajmniej: po-
dobnie, jak w typografii książki tradycyjnej,
tak w e-booku dobór kroju powinien odzwier-
ciedlać ducha tekstu, a w tej roli groteski nie
zawsze się sprawdzają. Kiedy decydujemy się
na krój szeryfowy, powinniśmy zwrócić uwa-
gę, czy jego szeryfy nie są zbyt delikatne (jak
w antykwach klasycystycznych w rodzaju
kroju Bodoni) lub zbyt masywne (egipcjanki
w stylu kroju Rockwell): pierwsze mogą być
słabo wyświetlane, drugie – przytłaczające.
Najlepiej będą wyglądać antykwy renesanso-
we i barokowe, o  harmonijnych proporcjach
elementów cieńszych i grubszych.
Dłuższego zastanowienia wymaga również
decyzja o użyciu krojów o dużym kontraście
między pionowymi i poziomymi kreskami li-
ter. Dobrej jakości druk bez problemu podkre-
śli różnice grubości linii i przy odpowiedniej
interlinii uzyskamy interesującą kolumnę.
Jednak na gorzej skalibrowanym monitorze
tłuste pionowe kreski z  pewnością przyćmią
włosowe przewężenia i nawet nie tyle zmniej-
szy to czytelność tekstu, co zupełnie unie-
37
możliwi lekturę – i nie uda się tego uratować
zwiększeniem interlinii. Dlatego kroje tego
typu mogą być przydatne w dużych stopniach,
na przykład w nagłówkach, ale należy unikać
ich w tekście dziełowym.
Istnieje grupa krojów stworzonych specjal-
nie na potrzeby ekranu. Zadaniem projektan-
tów było wykreślenie takich kształtów liter,
które będą wyglądały dobrze we wszystkich
 antykwa klasycystyczna Bodoni MT
egipcjanka Rockwell
antykwa barokowa Baskerville Old Face
m i k rot y po g r a f i a

Przy doborze kroju należy pamiętać, że im więcej charakterystycznych elementów zawierają znaki, tym większe praw-
dopodobieństwo, że nie będzie on dobrze wyglądał na ekranie.

38

Candara  Georgia    Consolas    Constantia    Corbel

Kroje zaprojektowane do użytku ekranowego.

 Niech nie zaś teorię, okazuje się jasne. Mając na dalszy rozwój różnych form działalności organizacyjnej
przedstawia interpretującą próbę sprawdzenia istniejących kryteriów zabezpiecza udział szerokiej grupie
w kształtowaniu obecnej sytuacji. W ten sposób wyeliminowanie korupcji powoduje docenianie wag modelu roz-
woju. W związku z dotychczasowymi zasadami postaw uczestników wobec zadań stanowionych przez organizację.
Dalszy rozwój różnych form oddziaływania. Wszystko po kolei. Reasumując. zmiana istniejących kryteriów
umożliwia w kształtowaniu nowych propozycji. Z pełną odpowiedzialnością mogę stwierdzić iż dokończenie ak-
m i k rot y po g r a f i a

tualnych projektów wymaga sprecyzowania i określenia modelu rozwoju. Sytuacja która miała miejsce szkolenia
kadr koliduje z powodu kierunków postępowego wychowania. W praktyce usprawnienie systemu szkolenia kadry
odpowiadającego potrzebom. Nie muszę państwa przekonywać, że zawiązanie koalicji zmusza nas do przeanal-
izowania odpowiednich warunków aktywizacji. Już za 4 lata. Nie zapominajmy jednak, że zmiana przestarzałego
systemu obsługi pomaga w większym stopniu tworzenie systemu przedstawia interpretującą próbę sprawdze-
nia dalszych kierunków postępowego wychowania. W praktyce zmiana przestarzałego systemu szkolenia kadry
odpowiadającego potrzebom. De facto, wdrożenie nowych, lepszych rozwiązań koliduje z dotychczasowymi zasa-
dami form oddziaływania. Tak samo istotne jest nieunikniony. Gdy za najważniejszy punkt naszych działań obi- 39
erzemy praktykę, nie zapewni iż aktualna struktura organizacji umożliwia w wypracowaniu nowych propozycji.
Proszę państwa, zakup nowego sprzętu jest zauważenie, że skoordynowanie pracy obu urzędów zmusza nas do
przeanalizowania dalszych poczynań. Mając na uwadze, że skoordynowanie pracy obu urzędów wymaga spre-
cyzowania i znaczenia tych problemów nie zapewni iż rozszerzenie naszej działalności organizacyjnej spełnia

Dłuższy tekst złożony antykwą klasycystyczną nie wygląda na ekranie tak harmonijnie, jak w druku.
 zastosowaniach komputerowych: zarówno
w  wyświetlaniu krótkich komunikatów syste-
mowych, jak i przy pracy w edytorze tekstu
czy w dłuższej lekturze artykułu na stronie
internetowej. Pierwszym krojem stworzonym
m i k rot y po g r a f i a
w tym duchu była popularna dziś Verdana,
w  której projekcie największy nacisk położo-
no na odróżnialność znaków. W gronie kro-
jów bezszeryfowych towarzyszą jej, również
w większości zaprojektowane przez Microsoft:
wykorzystywana w programie Word od wersji
2007 Calibri, humanistyczna Candara, mniej
znany Corbel i Consolas o stałej szerokości zna-
ków. Wśród fontów szeryfowych znajdziemy
tu Georgię, zastępującą powoli w  sieci Times
New Roman, domyślną w nowych wersjach
programu Word Cambrię i mniej popularną
Constantię43. O ile w projektowaniu stron in-
ternetowych lepiej ograniczyć wybór do wy-
43
Microsoft typography: ClearType Font Collection, [dostęp on-
line: 12.06.2010]; Robert Chwałowski, op. cit.
żej wymienionych (ich hinting jest specjalnie
przystosowany do takiego użytku), o tyle przy
zachowaniu rozsądku w omawianych wcześ-
niej kwestiach, w plikach PDF możemy spokoj-
nie stosować kroje spoza tego pakietu.
Przy samym tworzeniu pliku PDF możemy
wybrać dwa sposoby zapisu kroju: zagnieżdże-
nie lub pobranie go z systemu czytelnika44. Po-
nieważ zależy nam na zachowaniu na ekranie
odbiorcy takiej samej formy tekstu, jaką usta-
limy jako autorzy projektu typograficznego,
koniecznie decydujmy się na zagnieżdżanie
40
fontu w pliku, co oszczędzi kłopotliwej sytua-
cji, gdy czytelnik nie posiada w bibliotece uży-
tych w składzie publikacji fontów.
Wspomniana różnica w rozdzielczości wy-
świetlania sprawia, że przy składzie książki
elektronicznej inaczej trzeba myśleć o stop-
niu pisma i interlinii. Dla lepszego wyświetla-
44
PDF Reference…, s. 411.
 nia drobniejszych elementów liter, a więc dla
zwiększenia odróżnialności znaków, dobrze
jest zdecydować się na większy niż zwykle
stopień pisma: 12–14 punktów. Wówczas na
każdą literę „przypadnie” więcej pikseli, co
m i k rot y po g r a f i a
pozwoli na lepsze jej odwzorowanie.
Dobór interlinii wiąże się z rodzajem sto-
sowanego pisma i jego stopniem. Jako punkt
wyjścia w projektowaniu książki tradycyjnej
zwykle traktuje się zasadę interlinii o wysoko-
ści 120% firetu: na przykład skład 10/12 (pis-
mo o stopniu 10 punktów, interlinia względna
2-punktowa)45. Jost Hochuli zauważa, że pisma
o dużym oczku wymagają większej interlinii,
niż te o mniejszym świetle wewnątrzlitero-
wym46, podobnie pisze o  krojach bezszeryfo-
wych Bringhurst47. W mniejszych stopniach
– w przypisach, komentarzach – więc w teks-
45
Por. Robert Bringhurst, op. cit., s. 40.
46
Jost Hochuli, Detal w typogafii, Kraków 2009, s. 49.
47
Robert Bringhurst, op cit., s. 41.
tach o mniejszej czytelności, należy rozjaśnić
kolumnę przez zwiększenie odstępu między
wierszami48. Wyświetlany na ekranie tekst, jak
zaznaczałam wcześniej, należy do potencjal-
nie słabiej czytelnych, więc także i w tym wy-
padku pomóc mu może zwiększenie interlinii,
na przykład do 140%. Da to oczom dodatkowe
miejsce dla odpoczynku. Jak wszędzie, także
i w tym przypadku należy zachować umiar:
zbyt duży odstęp międzywierszowy niepo-
trzebnie rozczłonkowuje tekst, sprawia, że
płynność lektury jest zaburzona, a czytelnik
41
trudniej odnajduje wzrokiem początek kolej-
nego wiersza49.
Wyróżnienia to kolejne zagadnienie, któ-
rego nie można bezkrytycznie przenieść
z dziedziny druku w przestrzeń elektroniczną.
E-book w omawianej formie skierowany jest
48
Jost Hochuli, op. cit., s. 51.
49
Miles A. Tinker, Podstawy efektywnego czytania, Warszawa
1980, s. 206-207.
 do użytkownika Internetu, przyzwyczajone-
go do konkretnych, funkcjonujących w sieci
znaczeń, przypisanych odpowiednim typo-
graficznym wyróżnieniom. O ile to, że ujęcie
słowa w asteryski (*w ten sposób*) w Interne-
m i k rot y po g r a f i a
cie symbolizuje pogrubienie, nie jest dla nas
istotne – dysponujemy bowiem narzędziami
pozwalającymi zastosować takie wyróżnienie
bez uciekania się do rozwiązań pośrednich
– o tyle informacja, że podkreślenie jest ryzy-
kowne nie tylko ze względów typograficznych
(przecinająca dolne wydłużenia liter linia de-
formuje kształt znaków i ujemnie wpływa na
ich odróżnialność), ale i z uwagi na powszech-
ne stosowanie go w roli oznaczenia hiperłą-
cza, może okazać się użyteczna w planowaniu
hierarchii wyróżnień w tekście. Podkreślenie
gwarantuje nam, że czytelnik będzie próbował
kliknąć w tak oznaczony fragment tekstu i od-
czuje frustrację, odkrywając, że został wpro-
wadzony w błąd. Obie wymienione wady spra-
wiają, że podkreśleń w zasadzie nie powinno
się w składzie e-booków używać.
Dla oznaczenia hiperłączy można zastoso-
wać wyróżnienie kolorem. W druku ekstra-
waganckie, a także droższe rozwiązanie, na
ekranie dobrze się sprawdzi: nie narusza in-
tegralności glifów, w przeciwieństwie do pod-
kreślenia; nie wymaga dodatkowych nakładów
finansowych, co czekałoby nas w przypadku
druku; wyraźnie przełamuje szarość kolum-
ny, zwracając uwagę odbiorcy, więc dobrze
spełniając swoją funkcję. Również w Interne-
42
cie obserwuje się tendencję do odchodzenia
od oznaczania odsyłaczy przez podkreślenie
i zastępowania ich kolorem, takie rozwiązanie
odwołuje się więc do doświadczeń, które nie
są obce zapoznanemu z Internetem czytelni-
kowi. W większości przeglądarek domyślnym
kolorem jeszcze nie odwiedzonego odnośnika
jest niebieski, po kliknięciu hiperłącze zmie-
nia kolor na fioletowy. Choć wykorzystanie tej
 asocjacji wprost odwołuje się do przyzwycza-
jeń internauty, dobrze jest wykorzystać inne
kolory, żeby uniknąć szablonowego i amator-
skiego wyglądu publikacji.
Szeroko krytykowane użycie wersalików
m i k rot y po g r a f i a
w roli wyróżnienia, w środowisku elektronicz-
nym naraża na kolejne niebezpieczeństwo.
W  komunikacji internetowej zapisanie wyra-
zu w ten sposób oznacza krzyk i jest odbiera-
ne negatywnie. Pamiętając, że wykorzystanie
wersalików powoduje zaburzenie naturalnego
procesu czytania opartego na rozpoznawaniu
kształtu wyrazu (w przypadku słów zapisa-
nych wersalikami lub kapitalikami, każdy wy-
raz ma kształt prostokąta, co zmusza odbiorcę
do odczytywania pojedynczych liter i składa-
nia ich w wyrazy50), powinniśmy skazać wy-
różnienie wersalikami na niebyt w typografii
e-booka.
50
Robert Chwałowski, op. cit.
Kapitaliki, choć posiadają tę samą wadę,
zdają się nie budzić w odbiorcach tak nega-
tywnych skojarzeń, jak wersaliki – być może
wynika to z faktu, że w przestrzeni Internetu
raczej nie funkcjonują (nie można ich wpro-
wadzić bezpośrednio z klawiatury i  jeszcze
do niedawna tylko nieliczne przeglądarki
były w  stanie poprawnie je wyświetlić). Nie
zaburzają też w tak dużej mierze jednolitości
kolumny. Najbardziej neutralnym i  natural-
nym z wyróżnień, tak w druku, jak i na ekra-
nie, pozostaje kursywa. Robert Chwałowski
43
krytykuje jej stosowanie na stronach inter-
netowych przez niewydolność wyświetlania
pochylonych kresek w postaci pikselowego
renderu – stąd efekt „schodków”, utrudniają-
cy lekturę dłuższych fragmentów tą odmianą
pisma. Jednak dzięki wspomnianym wcześniej
sposobom wygładzania brzegów liter, wada ta
zostaje w dużej mierze zniwelowana, czyniąc
z kursywy wyróżnienie idealne.
 Staranna mikrotypografia jest wyświad-
czeniem przysługi czytelnikowi, choć może
on nie zdawać sobie sprawy z roli, jaką pełni
ona w procesie czytania. Krojem pisma moż-
na nawiązać do treści publikacji, choćby przez
m i k rot y po g r a f i a

wybór zgodny z historią typografii. Umiejęt-

ne posługiwanie się znakami pisma, glifami,
sposobami wyróżnień może wspierać wcześ-
niejsze decyzje w dziedzinie makrotypografii
i podkreślać strukturę publikacji.
44
struk tur a
 Ogromna prędkość, z jaką użytkownik In-
ternetu na co dzień musi przyswajać zale-
wające go nowe informacje, sprawia, że traci
on umiejętność skupionej, płynnej lektury51
– zwłaszcza tekstu na ekranie. Właściwe roz-
planowanie struktury, podział na mniejsze,
bardziej skondensowane całostki, to jedno
z  podstawowych zadań redaktora pracujące-
st ru k t u r a

go nad tekstem przeznaczonym do publikacji

w Internecie. Typografią należy podkreślać
tę kompozycję przez przygotowanie odpo-
wiedniej hierarchii nagłówków, co wiąże się
46
z omawianym we wcześniejszym rozdziale
problemem wyróżnień. Dobór kroju nie stano-
wi w przypadku tytulariów problemu, jak to
ma miejsce przy tekście głównym; stosowanie
zazwyczaj większego stopnia pisma sprawi, że
zniknie problem słabego wyświetlania glifów.

51
Your Brain on computers – Hooked on Gadgets, and Paying
a  Mental Price, “The New York Times”, [dostęp online:
12.06.2010].
 Dla czytelnika, który ślizga się wzrokiem po
kolejnych akapitach ważne jest, żeby nagłówki
były łatwo zauważalne – dzięki temu nie prze-
oczy interesujących go fragmentów. Sprzyja
temu zastosowanie koloru, pogrubienia, innej
odmiany lub innego kroju pisma.
Właściwie przygotowane tytuły i śródty-
tuły – z zastosowaniem stylów, więc zhie-
st ru k t u r a
rarchizowane także w obrębie wewnętrznej
struktury dokumentu – pozwalają na łatwe
przygotowanie funkcjonalnego spisu treści.
Pomijając fakt, że oszczędza to pracy typo-
grafowi, który może stworzyć spis z użyciem
odpowiedniej funkcji programu, powiązanie
nagłówków odsyłaczami z pozycjami w spisie
ułatwia nawigację czytelnikowi. Staje się to
już powoli regułą, że plik publikowany w  In-
ternecie posiada interaktywny spis treści,
a  brak takowego jest uznawany za anachro-
nizm; w przemyślanym e-booku nie może go
więc zabraknąć.
Gdy mamy do czynienia z tekstem ciągłym,
ale nie redagowanym specjalnie na potrzeby
ekranu, na przykład z powieścią podzieloną
na rozdziały, zdecydowanie należy decydować
się na wprowadzenie żywej paginy. Jeśli tyl-
ko mamy taką możliwość (rozdziały są tytu-
łowane albo chociaż numerowane; lub książ-
ka to zbiór dzieł różnych autorów), możemy
ułatwić lekturę czytelnikowi przez umiesz-
czenie na górze stronicy lub w innym, prze-
widzianym w projekcie, miejscu nazwy części
książki, którą właśnie przegląda. W książce
47
elektronicznej łatwiej się zgubić, bo traci-
my wynikające z  przyzwyczajenia wyczucie:
podczas lektury druku wyraźnie czujemy
w rękach, czy jesteśmy na początku, czy pod
koniec tekstu – na ekranie to wrażenie, symu-
lowane co prawda przez suwak, ulega zatar-
ciu, dlatego każda forma ułatwienia orientacji
w  przestrzeni książki będzie odebrana pozy-
tywnie.
 Każdy program do odczytu plików PDF po-
kazuje pasek postępu i towarzyszącą mu pagi-
nację: więc już z interfejsu programu odbiorca
dowiaduje się, na której stronie się znajduje
i ile stron lektury mu pozostało. To sprawia, że
można zastanawiać się, czy umieszczać nume-
rację stron w obrębie stronicy, czy poprzestać
na tym, co program i tak sam wyświetla. Roz-
st ru k t u r a
strzygnięcie problemu leży w rodzaju publika-
cji, jaką się zajmujemy. W przypadku tekstów
krótkich, bogatych w grafikę, można paginacji
zaniechać – tak jak w druku można nie nume-
rować stron ulotek czy gazetek reklamowych.
Jednak jeśli zajmuje nas tekst ciągły, myślę, że
przyzwyczajenie czytelnicze każe szukać nu-
meracji najpierw na stronie, a dopiero w dru-
giej kolejności – na pasku programu.
W świetle wcześniejszych ustaleń dotyczą-
cych ułożenia tekstu w dwóch łamach na jed-
nej, poziomo ułożonej stronicy można speku-
lować, czy czytelnik nie będzie się spodziewał
dwóch numerów strony, pod każdą z naśladu-
jących rozkładówkę kolumn. Niejasność takie-
go rozwiązania jest oczywista: wówczas liczba
stron w numeracji nie zgadzałaby się z liczbą
stron, jaką podaje program, co tylko wpro-
wadzi czytelnika w błąd. Spośród możliwych
sposobów umieszczenia numeracji na stronie
najbardziej uzasadnione wydaje się położenie
w przestrzeni „grzbietu” książki – na mar-
ginesie (górnym lub dolnym), na wysokości
„wewnętrznego”. Rozwiązanie to szczególnie
pasuje do klasycznego układu osiowego. Uzy-
48
skamy też w ten sposób dodatkową metodę
na scalenie stron widzących się, co postuluje
Bringhurst52. Nic jednak nie stoi na przeszko-
dzie, by, choćby w przypadku układu asyme-
trycznego, umieścić paginację na marginesie
zewnętrznym, lewym lub prawym, choć trze-
ba wówczas uważać, by nie naruszyć har-
52
Robert Bringhurst, op. cit., s. 179.
 monii stronicy (na przykład przez zbyt duże
skondensowanie elementów po jednej stronie
w kontraście do zbyt pustego drugiego margi-
nesu). Ważne, by była dobrze widoczna i czy-
telna.
Pomocne w konstrukcji spisu treści odsyła-
cze przydadzą się także w składzie przypisów.
Szczególnie przy przeniesieniu ich na koniec
st ru k t u r a
rozdziału lub całej publikacji (co w książce
drukowanej jest odbierane raczej negatywnie,
sprawia bowiem kłopot czytelnikowi) odsyłacz
może oszczędzić czytelnikowi konieczności
samodzielnego odszukiwania odpowiedniej
strony i znacznie ułatwić korzystanie z doku-
mentu. To rozwiązanie sprawia, że zmniejsza
się ilość elementów na stronie, co zwiększa jej
przejrzystość, a dostępne tylko w przestrzeni
elektronicznej udogodnienie niweluje znany
z tradycyjnej książki problem.
Hiperłącza mogą znaleźć w e-booku sze-
reg zastosowań. Obok spisu treści i przypisów,
gdzie odsyłaczami zajmuje się projektant, już
autor może w ramach tekstu łączyć ze sobą
podobne wątki (co zwykle znajduje miejsce
w przypisach odwołujących się do wcześniej-
szych lub późniejszych rozdziałów czy aka-
pitów), dokładnie wskazywać ilustracje do
wyrażanej myśli – innymi słowy, odsyłaczami
wspomagać wewnętrzną logikę tekstu i, świa-
domie je stosując, sprzyjać pełniejszemu od-
biorowi wywodu. Wszelkiego rodzaju indeksy,
objaśnienia słownikowe, aneksy, które znaj-
dują się na końcu książki, powiązane syste-
49
mem odwołań z tekstem głównym sprawią, że
korzystanie z nich będzie o  wiele łatwiejsze
i bardziej intuicyjne (czego dowodem ogrom-
na popularność interfejsu Wikipedii, bazują-
cego właśnie na takiej siatce odnośników, któ-
ra pozwala łatwo przenosić się do kolejnych
haseł).
Z drugiej strony mamy odnośniki wypro-
wadzające nas poza oglądany plik, w  prze-
 strzeń Internetu. Poczynając od materiałów
źródłowych (stron internetowych, repro-
dukcji obrazów, wreszcie opisów bibliogra-
ficznych książek tradycyjnych, z których ko-
rzystał autor), przez inne prace na podobne
tematy, aż do luźno związanych z tekstem
zasobów, poszerzających perspektywę od-
biorczą – hiperłącza mogą prowadzić od cze-
st ru k t u r a
gokolwiek, gdziekolwiek. Typografia musi
wyraźnie wyróżniać je, zarówno w samym
tekście, jak i  w  całej strukturze dokumentu
(przykładowo, jeśli zdecydujemy się na wy-
różnienie odnośników tekstowych określo-
nym kolorem, odsyłacze obrazkowe mogą
posiadać kontur w tym samym odcieniu
– czytelnik szybko nauczy się takiego logicz-
nie powiązanego wyróżnienia). Jeśli jest ich
bardzo dużo, nie powinny się odróżniać zbyt
nachalnie, bo mogą przez to naruszać płyn-
ność lektury. Gdy pojawiają się różne rodzaje
– choćby wewnątrz- i zewnątrztekstowe – do-
brze jest opracować różne sposoby wyróżnia-
nia, dzięki czemu czytelnik będzie wiedział,
czy kliknięcie przeniesie go w obrębie doku-
mentu, czy też będzie mu potrzebne połącze-
nie z Internetem.
E-book pozwala nam na włamanie dowol-
nej ilości ilustracji – nie martwią nas wzglę-
dy objętościowe ani ekonomiczne (związane
z koniecznością druku w kolorze, który jest
droższy od druku przy użyciu tylko czarnej
farby). Obrazki w formie wektorów zachowa-
ją w wyświetlaniu PDF-a te same właściwości,
50
co glify: będą skalowalne i  w  dowolnym po-
większeniu zachowają ostre, dobrze widoczne
i wyraźne brzegi, zaś pomniejszone – zgubią
drobniejsze elementy. Z kolei chcąc umieścić
w pliku obrazy bitmapowe, trzeba zwrócić
uwagę na konieczność ich odmiennego przy-
gotowania. Ekran emituje światło, funkcjonu-
jąc w  addytywnej przestrzeni barwnej RGB,
gdzie składowe to czerwony, zielony i niebie-
 ski, a ich nałożenie na siebie daje kolor biały53.
Na przeciwnym biegunie stoi właściwy dla
druku subtraktywny CMYK, nazywany triadą;
mieszają się w nim magenta, żółty i cyan, da-
jąc w połączeniu odcień ciemnobrunatny, stąd
konieczność dołożenia czystej czerni do tego
zestawu54. Zdjęcie, w którym nakładają się na
siebie zwykle wszystkie barwy składowe da-
st ru k t u r a
nej przestrzeni, w przypadku wyświetlane-
go na kolorowym ekranie e-booka powinno
być przygotowane w przestrzeni RGB, która
daje zresztą ładniejsze, żywsze odwzorowa-
nie kolorów, niż CMYK. Jest to istotne zwłasz-
cza przy przystosowywaniu do wyświetlania
ekranowego tekstów wcześniej przygotowa-
nych do druku, gdzie ilustracje należy w pro-
gramie graficznym przenieść z CMYK-a do
RGB. Można też, celem zmniejszenia objętości
53
Por. Jacek Mrowczyk, Niewielki słownik typograficzny, 2008,
s. 98.
54
Ibidem, s. 51.
pliku, zmniejszyć ich rozdzielczość. Druk wy-
maga zwykle obrazu w jakości co najmniej 300
dpi; jak wspominaliśmy wcześniej, ekran nie
przekracza 96 dpi, dlatego obraz w wyższej
rozdzielczości i tak, z przyczyn technicznych,
będzie na ekranie wyświetlany w niższej jako-
ści, niż został zapisany.
Sposób zapisu obrazu bitmapowego spra-
wia, że nie jest on tak łatwo skalowalny, jak
obraz wektorowy. Dla wygody czytelnika trze-
ba go więc włamać w taki sposób, aby powięk-
szanie nie było konieczne – dobry efekt dadzą
51
ilustracje całostronicowe: wyświetlane na ca-
łym ekranie lub takie zajmujące połowę roz-
kładówki. Jeśli decydujemy się na miniatury,
z  pomocą mogą przyjść hiperłącza – w  książ-
ce elektronicznej po kliknięciu w zmniejszo-
ny obrazek czytelnik może zostać przenie-
siony na inną stronę, gdzie ilustracja została
umieszczona w pełnym rozmiarze. Wówczas
konieczne jest wyróżnienie takiej miniatury
 h
st ru k t u r a

52

Po prawej: obraz bitmapowy w dużym powiększeniu, widoczne piksele. Po lewej: obraz wektorowy w dużym powiększe-
niu, krawędzie są gładkie.
 spośród zdjęć, których kliknięcie nie wywołu-
je żadnej akcji.
Pójściem o krok dalej zarówno od umiesz-
czania zdjęć, jak i odnośników do zewnętrz-
nych zasobów, jest zagnieżdżanie ich w pliku.
PDF dopuszcza umieszczenie w  dokumencie
filmu lub muzyki55, co upodabnia e-booka do
dostępnej bez połączenia z Internetem strony
st ru k t u r a
naśladującego ten znany z książki drukowa-
nej, przez tworzenie układów hybrydowych,
łączących tę tradycję z nowymi tendencjami
w projektowaniu stron internetowych, aż do
form do złudzenia przypominających serwi-
sy www. Każde z rozwiązań ma swoje zalety
i wady, najważniejsze jednak, by pozostawało
w zgodzie z wcześniej podjętymi decyzjami

www. Dobrze wiedzieć o tej możliwości, jed- mikro- i makrotypograficznymi oraz z du-
nocześnie jednak należy zdawać sobie spra- chem tekstu.
wę, że takie wzbogacanie tekstu, jakkolwiek
automatycznie przypisywane książce w prze-
53
strzeni elektronicznej, jest wciąż negatywnie
odbierane przez czytelników56 i należy z nim
postępować szczególnie ostrożnie.
W zależności od formy, jaką nadamy ele-
mentom porządkującym strukturę publika-
cji, możemy uzyskać różne efekty. Od składu

55
PDF Reference…, s. 756.
56
Por. ankieta, pytanie dziewiąte; Małgorzata Sopyło, op. cit.,
s. 124.
z ł ot y ś r o d e k
 Złoty środek, tak jak i w typografii dru-
ków, nie istnieje. Nie ma uniwersalnej recep-
ty na „dobrego e-booka”. Jak jednak pokazują
wcześniejsze rozważania, nie trzeba wiele, by
pomóc czytelnikowi przedrzeć się przez nie-
przyjazną na pierwszy rzut oka przestrzeń
książki elektronicznej.
z ł ot y ś ro d e k

Rozwój technologii – najpierw kompute-

rów, później Internetu – sprawił, że typogra-
fia przestała być domeną specjalistów i stała
się dostępna każdemu, kto wyrazi chęć samo-
dzielnego przygotowania książki: zarówno
55
drukowanej, jak i elektronicznej. Z  użyciem
dostępnych na rynku programów, autor może
zrezygnować z pomocy wydawnictwa przy
publikacji swojego dzieła; skutkiem tego jest
zalew amatorskiej produkcji, atakujący inter-
nautę szukającego w sieci wartościowej lektu-
ry. Wystarczy bowiem edytor tekstu, odrobina
fantazji przy formatowaniu, funkcja „zapisz
jako PDF” i  voilà, otrzymujemy plik, który,
 udostępniony w Internecie rzeszy potencjal-
nych czytelników, przy odpowiedniej promo-
cji konkuruje z elektronicznymi propozycjami
poważnych wydawnictw.
Część tak samopublikujących się autorów
nie ma pojęcia o zasadach składu i  przygoto-
wane przez nich pliki są trudne w lekturze na
z ł ot y ś ro d e k
ekranie, nie wspominając już o  wątpliwych
walorach estetycznych. W takich przypadkach
czytelnik automatycznie podejmuje decyzję
o wydrukowaniu interesującego go tekstu. Czy
jednak możemy wówczas mówić, że taki nie-
przystosowany do czytania ekranowego plik
to wciąż e-książka?
Ten stan rzeczy sprzyja, zwłaszcza w amery-
kańskim środowisku internetowym, publika-
cji dużej ilości poradników spod flagi „Stwórz
swój własny e-book” we wszystkich możli-
wych kształtach i formach57. Jakość porad jest
57
Por. strona internetowa – How to Design an eBook for Small
Businesses, [dostęp online: 12.06.2010]; e-book – 14 Big-
różna: od rzeczowych i trafnych spostrzeżeń
(np. zwrócenie uwagi na właściwy dobór for-
matu58), po uwagi, z którymi typografowi cięż-
ko się zgodzić (jak zalecenie deformowania
w programie graficznym (sic!) kształtów liter
„dla zwiększenia ich czytelności”59). W końcu,
oprócz wiedzy, jak zapisać edytowany plik
w  formacie właściwym dla e-booka, autor
może wyjść z lektury paru takich poradników
z mętlikiem w głowie.
Dlatego liczni twórcy decydują się ko-
rzystanie z usług elektronicznych „wydaw-
56
nictw”, specjalizujących się w publikowaniu
książek elektronicznych. W tych serwisach
nie uświadczymy jednak profesjonalnego re-
gest E-book Design Mistakes, [dostęp online: 12.06.2010];
film – Expand your blog by adding a book, [dostęp online:
12.06.2010].
58
Ebook Design Trends, [dostęp online: 12.06.2010].
59
Six steps to designing a successful ebook cover, [dostęp online:
12.06.2010].
 daktora czy korektora, który zaopiekuje się
tekstem, próżno także szukać typografa, przy-
gotowującego makietę specjalnie dla nadesła-
nego dzieła. Prześledźmy proces wydawniczy
na przykładzie portalu Feedbooks.com.
Otóż kiedy autor decyduje się wydać swój
tekst za pomocą takiego serwisu, jego udział
z ł ot y ś ro d e k
w procesie sprowadza się do kilku prostych
czynności: założenia konta, przesłania tekstu
na serwer, opisania jego struktury za pomocą
odpowiednich znaczników i dodania okładki
oraz informacji, które mają pojawić się na kar-
cie tytułowej i na stronie redakcyjnej. Resztą
zajmuje się skrypt, który na podstawie wpro-
wadzonych przez autora danych utworzy do-
kument w każdym możliwym formacie i na-
tychmiast udostępni go rzeszy czytelników.
Brzmi zachęcająco, lecz właśnie to, co spra-
wia wrażenie największej zalety tego rozwią-
zania, jest jednocześnie jego największą wadą:
automatyzacja. Autor, odgrywający tu rolę
redaktora i wydawcy, nie tylko nie ma wpły-
wu na wygląd publikacji podczas jej tworze-
nia – nie może też wprowadzić żadnych po-
prawek graficznych po wygenerowaniu pliku.
Już podstawowy szablon pozostawia wiele do
życzenia: bardzo szeroka kolumna i  niewiel-
ka interlinia znacząco wpływają na obniżenie
komfortu lektury, zaś zastosowany domyślnie
krój Times New Roman w formie elektronicz-
nej sprawuje się jeszcze gorzej niż na papierze.
Pewną ciekawostką jest brak ograniczeń
w  zakresie języka, w jakim można w  Feed-
57
books publikować. Według dokładnie tego
samego szablonu powstają e-booki w  języku
angielskim, francuskim, niemieckim, ale tak-
że japońskim, greckim czy polskim. Mimo
zupełnie różnych właściwości alfabetów uży-
wanych w trzech ostatnich językach, inter-
linia i  marginesy pozostają dokładnie takie
same dla każdego z nich, dając o wiele za dużo
światła w  przypadku pozbawionego przecież
 jakichkolwiek wydłużeń języka japońskiego
i za mało dla bogatego w znaki diakrytyczne
polskiego. Skrypt nie uwzględnia różnych
zasad składu obowiązujących w różnych kra-
jach: podczas, gdy w krajach anglosaskich
pozostawienie jednoliterowego wyrazu na
końcu wiersza nie stanowi błędu, już w języ-
z ł ot y ś ro d e k
ku polskim należy przenieść je do następnej
linijki, co nie jest tutaj możliwe. Nie ma już
jednak usprawiedliwienia dla mnożących się
szewców i bękartów, a przecież zaimplemen-
towanie kodu, który kontrolowałby ich wy-
stępowanie nie może być aż tak trudne, skoro
jest to jedna z podstawowych opcji w progra-
mie Word. Nie da się również wyłączyć opcji
dzielenia wyrazów, która działa według tego
samego, angielskiego algorytmu, co skazuje
czytelnika na błędy, jak np.: „en-igmatyczny”
i „mi-ał”.
Wydawałoby się, że w tej sytuacji pomóc
może tryb spersonalizowanego pliku PDF
(Custom PDF); skrypt pozwala jednak tylko na
zmianę fontu na jeden z sześciu innych oraz
na dopasowanie szerokości marginesów (a i to
w ograniczonym zakresie), nie rozwiązuje
więc nawet połowy wymienionych przeze
mnie problemów.
Można się oczywiście zastanawiać, czy war-
to rozwodzić się nad jednym, wcale nie tak
szeroko znanym, internetowym serwisem.
Myślę, że problem tkwi nie w  udowodnieniu,
że e-booki publikowane w Feedbooks nie mają
nic wspólnego z estetyką, to samo można
58
przecież powiedzieć o niektórych wydawni-
ctwach. Specyfika takich portali tkwi raczej
w łatwości obsługi: każdy internauta może
za darmo założyć konto i  niewielkim wysił-
kiem opublikować książkę – nie tak prosto jest
wydać swój tekst w  profesjonalnym wydaw-
nictwie. Jak jednak uczy nas doświadczenie,
właśnie tego typu strony internetowe rozwi-
jają się najprężniej.
 Potwierdza to tylko wyrażone w pracy prze-
konanie, że książka elektroniczna zasługuje na
poważne podejście ze strony typografów i na
chwilę zastanowienia nad warunkami lektu-
ry na ekranie. Wydaje się, że dla osiągnięcia
sukcesu w projekcie kierowanym do użytkow-
nika na co dzień zanurzonego w przestrzeni
z ł ot y ś ro d e k
Internetu, koniecznie należy wykorzystywać
te możliwości technologiczne, które zmierzają
raczej do tabularycznej, niż linearnej percepcji
tekstu. Stwierdzenie, że mamy obecnie do czy-
nienia z cywilizacją obrazkową urasta do rangi
banału, a jednak analizując strukturę najchęt-
niej odwiedzanych przez internautów serwi-
sów nieuchronnie dochodzimy do wniosku, że
faworyzowane są teksty o wyraźnym podziale
(na wyeksponowany lead i silnie posegmento-
wany na niedługie akapity tekst). Taki układ
pozwala czytelnikowi na pomijanie niektó-
rych fragmentów tekstu i tym samym wspiera
lekturę wybiórczą, a nawet – alinearną.
Przyzwyczajony do podawania treści w ta-
kiej formie czytelnik doceni przygotowany
według podobnej zasady e-book. Konieczna
jest wyraźna hierarchia informacji, ale i wyko-
rzystanie systemu odniesień wewnątrz- i ze-
wnątrztekstowych. Świetnie korzysta z tych
możliwości powieść hipertekstowa, w której
niejednokrotnie skomplikowany system od-
wołań, pozwalający na lekturę poszczególnych
leksji w dowolnej kolejności, stanowi naczelną
zasadę kompozycyjną. Książka artystyczna,
której odmianą jest powieść hipertekstowa,
59
znajduje w przestrzeni elektronicznej nowe
metody realizacji, jest to jednak zagadnienie
znacznie wykraczające poza zakres tej pracy
i zasługujące na osobne omówienie.
Christian Vandendorpe analizuje historię
formy książkowej jako sekwencję prowadzącą
od form skrajnie linearnych (zwój) przez stop-
niową tabularyzację (kodeksy średniowieczne
o wyraźnej strukturze informacji, wspieranej
 przez iluminacje60), aż do hipertekstu właśnie61.
Rozwój formy zewnętrznej książki jest odbi-
ciem zmian czytelnika: zwój kierowany jest do
odbiorcy skupionego na tekście, zaangażowa-
nego, dlatego nie musi walczyć o jego uwagę.
Z kolei w czasach społeczeństwa informacyj-
nego, gdy czytelnik zalany jest falą bodźców
z ł ot y ś ro d e k
i tekstów wymagających ciągłej selekcji, rów-
nież forma książki powinna odpowiadać jego
zmieniającym się potrzebom.
Dyskusjom o książce elektronicznej zawsze
towarzyszy dreszczyk emocji i trochę apo-
kaliptyczna atmosfera. Padają pytania: „czy
e-book zastąpi książkę tradycyjną?”, „Czy
pora żegnać się z biblioteką i ruszać na po-
szukiwanie wygodnego czytnika?”. Odpowie-
dzi zaś zwykle bliższe są powieściom science
60
Małgorzata Góralska, Obraz i tekst…, s. 196.
61
Christian Vandendorpe, Od papirusu do hipertekstu, War-
szawa 2008.
-fiction niż rzetelnym analizom faktycznego
stanu rynku książki elektronicznej. Myślę jed-
nak, że nie ma powodów do paniki: e-book
obecnie stanowi dopełnienie książki papiero-
wej i w żadnej mierze jej nie zastępuje – w po-
dobnym tonie wypowiadają się respondenci
w mojej ankiecie62. Liczne udogodnienia, jakie
oferuje forma elektroniczna nie przewyższają
jednak przyzwyczajenia do ciężaru „prawdzi-
wej” książki trzymanej w rękach, do jej zapa-
chu i faktury papieru63.
60
Ekran naśladuje niebo, nie ziemię. Bombarduje
wzrok światłem, zamiast czekać na spojrzenie
i odpłacać za nie widokiem. […] Z ekranu czytamy
w taki sam sposób, jak czytamy z nieba – szybko
ogarniając wzrokiem jego połacie, odgadując po-
62
Por. ankieta, pytanie szóste.
63
Jacek Czarnik, Książka i zmysły, EBIB Elektroniczny
Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy, [dostęp online:
12.06.2010].
 godę ze zmiennych kształtów chmur, przygląda-
jąc się szczegółom. Szukamy w nim raczej wska-
zówek i objawień niż mądrości64.

Bringhurst należy do sceptyków, jeśli cho-

dzi o książkę na ekranie. A jednak nawet
w jego wypowiedzi na ten temat widać, że jest
z ł ot y ś ro d e k

w takiej lekturze coś pięknego – choć innego,

niż w tradycyjnym obcowaniu w książką dru-
kowaną.
Jednak nie po raz pierwszy doświadczamy
rewolucyjnej zmiany formy książkowej: tak
61
jak przeszliśmy od zwoju do kodeksu, tak dziś
powoli przechodzimy od papieru do ekranu.
Czy jednak tamtemu przejściu towarzyszył
taki sam lęk i tak samo ożywiona dyskusja,
jaką obecnie obserwujemy w sprawie e-booka?

64
Robert Bringhurst, op. cit., s. 210.
aneks
 Ankieta została umieszczona w serwisie in-
ternetowym Ankietka.pl 5 listopada 2009 roku.
Zbieranie danych zostało zakończone 30 maja
2010 roku. W tym czasie wypełniły ją 73 osoby.
Badanie składało się z ośmiu pytań zamknię-
tych (1., 3.–7.), w tym trzech wielokrotnego
wyboru (3., 4. i 8.) i dwóch otwartych (2. i 10.)
oraz z metryczki.
Większość badanych z książek elektronicz-
a n e ks

nych korzysta rzadko – tylko nieco ponad 8%

przyznało się do korzystania z nich na co dzień.
Dwanaście osób odpowiedziało, że nie używa
63
książek elektronicznych w ogóle: w drugim
pytaniu otrzymali możliwość wypowiedze-
nia się na temat powodów: „Pozycje, których
poszukuję, są dostępne w wersji tradycyjnej”,
„za szybko męczą mi się oczy; uciekają liter-
ki”, „męczy mnie czytanie na monitorze, wolę
»żywą« książkę”, „wolę zwykłe książki”, „brak
wrażeń zmysłowych. poza tym istnieje oba-
wa zalania kawą lub innym napojem, co ma
 najczęściej nieodwracalne skutki”, „czytanie
e-booków mnie męczy, zwłaszcza oczy”, „Nie
lubię czytać z monitora”, „nie ma ich”, „prefe-
ruję tradycyjną książkę – czytanie na ekranie
męczy i jest niewygodne”, „Uznaję tylko książ-
ki w wersji papierowej, nie wyobrażam sobie
czytania z ekranu komputera”, „nie znoszę
czytać zbyt długo z ekranu monitora”. Część
osób postanowiła nie udzielać odpowiedzi na
a n e ks
to pytanie. Jak widać, najczęściej przywoły-
wane argumenty odnoszą się do sentymentu
do książki papierowej lub uczucia zmęczenia
przy zbyt długim korzystaniu z monitora.
Kolejne pytanie dotyczyło rodzajów książek
elektronicznych, z jakich korzystają respon-
denci. Możliwe było zaznaczenie wielu odpo-
wiedzi, jak i uzupełnienie listy w polu „inne”,
tu padły następujące propozycje: „książki
branżowe”, „kursy”, „komiksy”, „książki, któ-
rych nie mogę w najbliższym czasie kupić”,
„fantasy i inne”, „książki prawnicze dostępne
w bazach”, „artykuły archiwalne”, „artykuły
z prasy specjalistycznej”. Najwięcej osób przy-
znało się do poszukiwania w sieci książek nie-
dostępnych w  bibliotekach i niedostępnych
w Polsce – Internet rzeczywiście wydaje się
źródłem pomocy w takiej kwerendzie.
W pytaniu czwartym badani odpowiadali,
jakiego rodzaju pliki uważają za książki elek-
troniczne, tworząc tym samym rodzaj zbio-
rowej definicji. Zdecydowana większość bez
wahania określiła tym mianem pliki PDF (89%)
oraz pliki dedykowane dla czytników e-boo-
64
ków (88%). Często nazywano tak również „ot-
warte” pliki tekstowe (DOC, TXT, RTF; 75%),
choć bibliolodzy wyrażali wątpliwość, czy tak
publikowany tekst należy do tej kategorii65.
Trochę mniej osób opowiedziało się za uzna-
niem za książkę elektroniczną urządzenia
przeznaczonego do odczytu e-booków (70%)
65
Por. Małgorzata Góralska, Obraz i tekst…, s. 195.
 i tekstu umieszczonego na stronie interne-
towej w wirtualnych bibliotekach, takich jak
Biblioteka Literatury Polskiej w Internecie czy
Polska Biblioteka Internetowa (60%). Więk-
szość natomiast opowiedziała się przeciwko
uważaniu za e-book tekstów zeskanowanych
(a więc »książki wizualnej«, zgodnie z koncep-
cją Góralskiej66; za tylko 26%) oraz słowników
czy encyklopedii na płytach CD (za: 31,5%).
a n e ks
Świadoma mnogości dostępnych na rynku
formatów książek elektronicznych, spytałam
internautów, które z wymienionych rozsze-
rzeń rozpoznają jako książki elektroniczne.
Wszyscy jednomyślnie uznali za taki format
PDF (dwie osoby w polu „inne” wpisały „żad-
ne”). Większość wykazała się znajomością
rozszerzeń DOC (85%), TXT (66%) i RTF (51%).
Nieco ponad jedna trzecia wskazała pliki JPG.
Zdecydowanie mniej osób przyznało się do
66
Małgorzata Góralska, Elektroniczne książki, s. 35.
rozpoznania formatów dedykowanym e-boo-
kom: LIT (27%), PRC (18%), RGO (10%). Co cie-
kawe, aż sześć osób wskazało nieistniejący
w  rzeczywistości format CBA, który pojawił
się w ankiecie wskutek mojej pomyłki. W polu
„inne” respondenci dopisali: „cbr [korygując
mój błąd], djvu”, „mdi”, „odt”, „html”, „chm”,
„epub, mobi”.
Pytanie szóste miało na celu rozpoznanie
wśród wypełniających kwestionariusz ogól-
nych opinii dotyczących książek elektro-
nicznych. Aż 92% stanowczo nie zgadza się
65
ze stwierdzeniem, że książka elektroniczna
zastąpi książkę drukowaną (tylko dwie osoby
wyraziły odmienny pogląd). Większość (73%)
uważa też, że książka drukowana jest zwykle
lepiej przygotowana, niż książka elektronicz-
na; aż dwanaście osób nie ma zdania na ten
temat, osiem się nie zgodziło. Ankietowani
raczej uważają też, że e-book posiada wspól-
ne cechy z książką tradycyjną i nie stanowi
 zupełnie autonomicznego zjawiska. 73% uwa-
ża, że e-booki nie mają klimatu – przeciwko
nim staje 19%, które ma inne zdanie na ten
temat. O tym, że książka elektroniczna psuje
rynek wydawniczy przekonanych jest 29% re-
spondentów, prawie drugie tyle (26%) nie ma
zdania, a większość (45%) nie widzi takiego za-
grożenia. Ponad jedna trzecia ankietowanych
nie wie, czy ktoś zajmuje się projektowaniem
a n e ks
e-booków (36%), 21% uważa, że nie ma takich
osób lub jest to kwestia zaniedbana, natomiast
o tym, że ktoś to jednak robi, przekonanych
jest 44% badanych. Wreszcie 68% spośród
przepytanych osób uważa, że książki elek-
troniczne należy projektować, nie zgadza się
z nimi niecałe 10%, zaś prawie jedna czwarta
(23%) nie ma zdania.
Zapytani, czy woleliby, aby książka elek-
troniczna wypracowała własny, niezależny
wygląd, ankietowani zgodzili się z tym stwier-
dzeniem w 68% – pozostali opowiedzieli się po
stronie e-booka naśladującego układ książki
drukowanej.
Kolejne pytanie sprawdzało, które cechy
e-książki najbardziej doskwierają odbiorcom.
Jak można się było spodziewać po wcześniej-
szych odpowiedziach, największą przeszkodą
jest męczący wzrok ekran (81%) i brak wrażeń
zmysłowych (73%). Jednej piątej ankietowa-
nych nie odpowiada stopień pisma, a tylko
cztery osoby wskazały jako mankament duży
rozmiar pliku. W polu „inne” pojawiły się
następujące uzupełnienia: „brak wygodnego
66
ułożenia się z tekstem” (domyślam się, że cho-
dzi o przybranie wygodnej pozycji podczas
lektury), „źle się czyta z komórki”, „nie moż-
na położyć się i przy lampce czytać”, „marny
skład, niska jakość grafik”, „nie mogę mieć
rozłożonych przed sobą wielu otwartych ksią-
żek i ogarniać ich przy pracy jednym spojrze-
niem”. Tylko jedna osoba stwierdziła, że nic
jej nie przeszkadza.
 Pytanie dziewiąte dotyczyło umieszczania
w e-booku elementów pochodzących z innych
mediów. Tu zdania były podzielone: nawet
w przypadku, wydawałoby się, automatycznie
kojarzonych z elektroniczną formą książki hi-
perłączy, pozytywne odpowiedzi nie przekra-
czały 54%. Ankietowani byli jednak raczej nie-
chętni zagnieżdżonym filmom video i muzyce,
dopuszczali za to odnośniki.
a n e ks
Ostatnie pytanie było otwarte, miało umoż-
liwić badanym swobodne wyrażenie refleksji
na temat książek elektronicznych. Poniżej
przytaczam najbardziej interesujące z  wypo-
wiedzi. Zbiorcze wyniki ankiety są dostępne
w Internecie.
„Książki elektroniczne są świetne, szczegól-
nie gdy po sformatowaniu można korzystać z
nich za pomocą komórki. Można mieć zawsze
przy sobie swoją ukochaną książkę. E-booki
też są znacznie tańsze od tradycyjnej książki.
Ale to nigdy nie będzie to samo.”
„Ceny za e-booki są śmiesznie wysokie.”
„Najbardziej przeszkadza mi brak jednolito-
ści w stosowanych formatach i obsługujących
je programach. Zdarzyło mi się korzystać z kil-
ku (m.in. My Digital Editions Adobego, które
sprawdza się chyba najlepiej), ale żaden nie
obsługuje wszystkich formatów. Tak, jakby
każdy dążył do monopolizacji rynku.”
„E-booki powinny po pierwsze wypracować
formę najwygodniejszą dla ich odczytywania
na ekranie, po drugie być zrobione równie sta-
rannie, jak (dobre) książki tradycyjne.”
67
„E-booki są searchowalne i to jest fajne dla
leniuchów i sklerotyków, którzy nie pamięta-
ją, gdzie co jest. Albo dla tych, których bawi
zaznaczanie »mądrych zdań do zapamiętania«
ołóweczkiem.”
„E-booki bywają przydatne, ale konkurencji
z prawdziwymi książkami nie wytrzymują.”
„E-booki są niepotrzebne. Generalnie idę
z duchem czasu i uważam Internet i podobne
 wynalazki za konieczne i wspaniałe, ale e-boo-
ki to zbędny twór.”
„E-booki są przydatne, bo niekiedy nie mogę
dostać w bibliotece danej książki a e-book
mogę znaleźć zawsze.”
„Istnieje pilna potrzeba zajęcia się projek-
towaniem e-booków, ponieważ forma książki
papierowej nie jest przystosowana do czyta-
nia jej na ekranie komputera.”
a n e ks
„E-booki są przez wszystkim dobre, jeżeli
nie ma się budżetu na zwykłe.”
„E-booki czytam gdy po prostu szkoda mi
kasy na książkę, którą i tak znajdę w necie.”
„Stosowanie książek elektronicznych bywa
praktyczniejsze od łażenia po bibliotekach, ale
myślę, że nie są one w stanie zastąpić trady-
cyjnych książek, bo nie zawsze o praktykę tu
chodzi. Możliwe jednak, że większość pozycji
naukowych częściej będzie czytana z monito-
ra (takiego czy innego), bo zwyczajnie łatwiej
jest w ten sposób wyszukiwać informacje.”
„E-book to nie książka, sprawdza się dla mnie
tylko jako podręcznik albo raczej instrukcja
obsługi np. jakiegoś programu, ewentualnie
jako encyklopedia, nie wyobrażam sobie czy-
tania jakiejkolwiek fabularnej książki poprzez
ekran komputera.”
„Jak dla mnie największą zaletą e-booków
jest opcja »search«. Szukanie jednej frazy w fi-
zycznej książce trwa długo, a w elektronicz-
nej jest błyskawiczne – dlatego są użyteczne
w  wypadku poszukiwania konkretnej infor-
macji lub cytatu. Dla mnie czytanie w formie
68
elektronicznej jest ciągle niewygodne ze
względu na wzrok – książkę fizyczną czyta się
jakoś lepiej, może to ma związek ze światłem,
może z kątem patrzenia (na książkę patrzy się
zwykle z góry, na monitor – bardziej prosto-
padle). Aspekt »przenośności« książki też wy-
daje mi się ważny. Nie znam przykładu e-boo-
ka będącego bardziej autonomicznym dziełem
sztuki, śmiałego pod względem edytorskim,
 ale czekam na taki :-). Bo według mnie e-booki
w dalszym ciągu są służebne wobec książek fi-
zycznych i pewnie pozostanie tak jeszcze dłu-
go.”
„Najgorsze to brak jednego łatwego w uży-
ciu formatu i fakt, że wiele książek to zwykłe
skany albo (o zgrozo) zdjęcia wydrukowanych
książek – mierna jakość. Często kopiowany 1:1
skład z prawdziwych książek męczy oczy – wą-
a n e ks
skie, długie kolumny na ekranie zajmują mały
fragment całości. Największą zaletą e-booków
jest ich dostępność.”
„E-booki powinny być bardziej promowane.”
„E-book nie zastępuje dla mnie książki dru-
kowanej, jest raczej uzupełnieniem (ułatwia-
jącym przeszukiwanie i zawsze dostępnym)
księgozbioru albo substytutem książek, któ-
rych, z różnych powodów, kupić nie mogę.”
„E-book to zupełnie inne zwierzę niż książka
IMHO, pomimo tego, że istnieje pewien zbiór
cech podobnych, jednak wiele rzeczy odno-
szących się do książek przy e-bookach nie ma
zastosowania.”
„Jestem przywiązany do tradycyjnych ksią-
żek i e-book jest dla mnie nierozerwalnie
związany z ich formą. Jakkolwiek dostrzegam
możliwości e-booków jeżeli chodzi o  zasto-
sowanie nowych, innowacyjnych rozwiązań
typograficznych (a wręcz konieczność wy-
pracowania takich rozwiązań), to kłóci się
z  moim rozumieniem książki zastosowanie
innych mediów, takich jak zagnieżdżone pli-
ki video, muzyka. Po przemyśleniu dochodzę
69
do wniosku, że jest to kolejny z elementów
specyfiki książek elektronicznych, zapewne
to nawet dobrze, ale jednak jest to dla mnie
póki co element trudny do zaakceptowania
(na szczęście póki co dość rzadko wykorzy-
stywany ;)).”
„Moje wolne wnioski są takie, że nie chcę
mieć nic wspólnego z wynalazkiem zwanym
książką elektroniczną :).”
 „Zrobią się popularne dopiero, kiedy czyt-
niki e-booków (te nie męczące oczu) stanieją
i  więcej osób zacznie z nich korzystać. Poza
tym fajnie by było, jakby wyglądały jakoś
ludzko – w tej formie, w której są teraz (układ
itp.) ciężko jest to czytać.”
„Wciąż problemem na polskim rynku jest
sposób płatności za e-booki.”
„E-booki bywają przydatne, kiedy np. pilnie
a n e ks
poszukujemy jakiejś książki i nie mamy czasu,
by wypożyczyć ją z biblioteki, jednakże ogól-
nie nie uważam ich za pozytywne zjawisko.
Współcześni ludzie wystarczająco wiele czasu
spędzają przed ekranem, a kiedy jeszcze wy-
biorą wirtualne książki, prawie nie będą się od
niego odrywać. Sądzę również, że papierowa
książka po prostu ma swój niezwykły, jedyny
w swoim rodzaju klimat.”
„Wiele e-booków można dostać łamiąc
prawa autorskie, nie jest to w żaden sposób
kontrolowane. Wiele książek jest dostępnych
w  różnych formatach, a osoby, które się nie
znają na formatowaniu tekstu, wypuszczają
e-booki bez zmian znaków np. na polskie (uni-
code), a taki e-book się znacznie gorzej czyta
, dostępne są też e-booki, które nie są kom-
pletne albo mają błędy w tekście, wycinki itp.
Mało jest stron, gdzie można dostać obecne
e-booki legalnie, a ceny też nie są zachęcające
w porównaniu np. do audiobooków, które są
obecnie bardziej pożądane przez odbiorców.”
„W mojej opinii e-booki powinny być w mia-
rę krótkie lub wyraźnie podzielone na części.
70
Uważam, że orientacja pozioma i podział na
kilka kolumn tak, aby linijki nie były za długie,
jest najlepsza. Myślę, że kolorów nie powinno
być za dużo. Tło białe, tekst czarny, ewentual-
nie z kolorowym motywem w tle. Obrazki też
są mile widziane.”
„E-booki uważam za przydatne narzędzie
i medium niosące wiele korzyści… Mogłabym
chyba czytać książki dla przyjemności wyłącz-
 nie w e-bookach (zwłaszcza, gdybym miała coś
a la Kindle ;-), ale – mimo że praktycznie non
stop mam włączony komputer i jest on dla
mnie oczywistym narzędziem – nie umiem
pracować, pisać artykułów i prac naukowych,
posługując się e-bookami… Przy zakładkach,
notatkach, opracowywaniu materiałów oka-
zuje się (niespodziewanie dla mnie samej)
bardzo ważne, żeby książka była przedmio-
a n e ks

tem fizycznym, materialnym, który umiesz-

czam sobie w rzeczywistej przestrzeni :-) Nie
umiem tu przejść do sfery cyfrowej ;-) Choć
71
może to, jak wszystko, kwestia wprawy…”
 1. Jak często korzystasz z książek
elektronicznych?
rzadko od czasu do czasu nie korzystam na co dzień

8%
a n e ks

17% 38% 72

37%
 3. Z jakich książek elektronicznych korzystasz?
innych
podręczników
słowników
a n e ks

artykułów niepublikowanych w formie papierowej

lektur
wydań literatury współczesnej
73
książek niedostępnych w Polsce
książek niedostępnych w bibliotekach

0 5 10 15 20 25 30 35 40
 4. Określ, czy nazwałbyś książką elektroniczną:
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
a n e ks

30%
20% 74
10%
nie
0%
tak
 5. Które z poniższych rozszerzeń są Ci znane jako
formaty, w których rozprowadzane są książki
elektroniczne?
CBA
RGO
inne
a n e ks

EXE
PRC 75
LIT
JPG
RTF
TXT
DOC
PDF

0 10 20 30 40 50 60 70 80
 6. Zaznacz, w jakim stopniu zgadzasz się z poniższymi stwierdzeniami:

1. Książka elektroniczna zastąpi książkę drukowaną.

2. Książka drukowana jest zwykle lepiej zrobiona niż książka

elektroniczna.

3. Nie ma czegoś takiego, jak książka elektroniczna, bo e-book nie ma nic

a n e ks

wspólnego z książką.

76
zgadzam się
4. E-booki nie mają klimatu.
nie zgadzam się
5. Książki elektroniczne psują rynek wydawniczy. nie mam zdania

6. Nikt nie zajmuje się projektowaniem książek elektronicznych.

7. Książki elektronicznej nie trzeba projektować.

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
 7. Czy wolałbyś:

żeby książka
elektroniczna
wypracowała własny,
32% niezależny wygląd
a n e ks

książkę elektroniczną
77
naśladującą układ książki
68% drukowanej (pionowy
uklad papieru, dwie
kolumny tekstu na
ekranie itd.)
 8. Co najbardziej przeszkadza Ci w odbiorze książki elektronicznej?
duży rozmiar pliku
inne
czcionka zwykle jest za mała
nie mogę zrobić zakładek, używać zakreślacza, notować na tekście
używanie suwaka jest niewygodne
a n e ks

nie mogę e-booka zabrać ze sobą (np. do tramwaju)

brak wrażeń zmysłowych (dotyk papieru, zapach itd..)
ekran męczy oczy 78
0 10 20 30 40 50 60 70
 9. Czy Twoim zdaniem w książce elektronicznej
powinno się wykorzystywać poniższe media?
100%
90%
80%
70%
a n e ks

60%
50%
79
nie mam zdania
40%
nie
30%
tak
20%
10%
0%
zagnieżdżone muzykę (np. w tle hiperłącza
filmy video lub jako ilustracja
do tekstu)
 Zawód Miejsce zamieszkania
student/uczeń pracujący (inna branża) miasto powyżej
7% 100 000
bezrobotny pracujący (branża wydawnicza) mieszkańców
8% 1% 16%
miasto do 50 000
mieszkańców
18% 59%
14%
miasto 50 000 -
77% 100 000
mieszkańców
a n e ks

80
Płeć Wiek
kobieta mężczyzna 19-26 15-18 26-35 <15 >35

7% 3%
7%

32% 16%
67%
68%
bibliografia
 »» Robert Bringhurst, Elementarz stylu w typo-
grafii, Kraków 2007.

»» Robert Chwałowski, 451, czyli typografia bez

papieru, [dostęp online: 21.06.2010].

»» Ebook Design Trends, [dostęp online:

bibliografia

21.06.2010].

»» The Elements of Typographic Style Applied to the

Web, [dostęp online: 21.06.2010]. 82
»» Łukasz Gołębiewski, Śmierć książki, Warsza-
wa 2008.

»» Karol Głombiowski, Książka w procesie komu-

nikacji społecznej, Wrocław 1980.

»» Małgorzata Góralska, Elektroniczne książki,

w: „Zagadnienia informacji naukowej” 1996,
z. 2, s. 33-40.
 »» Małgorzata Góralska, Funkcjonalność oraz ko-
munikatywność książki tradycyjnej i elektronicz-
nej w perspektywie semiotycznej, w: Bibliologia.
Problemy badawcze nauk humanistycznych, red.
Dariusz Kuźma, Warszawa 2007, s. 360-370.
»» Małgorzata Góralska, Obraz i tekst w książkach
bibliografia
elektronicznych, w: Sztuka książki. Historia, teo-
ria, praktyka, red. Małgorzata Komza, Wroc-
ław 2003, s. 193-198.
»» Przemysław Kasperkiewicz, Problemy reje-
stracji bibliograficznej publikacji elektronicz-
nych w Polsce, w: W kręgu książki, biblioteki
i  informacji naukowej, red.  Krystyna Heska-
Kwaśniewicz, Katowice 2004, s. 158-166.
»» Rafał Lewandowski, Wizualizacja dokumentów
XML, w: Sztuka książki. Historia, teoria, prakty-
ka, red. Małgorzata Komza, Wrocław 2003,
s. 235-239.
»» Krzysztof Migoń, Nauka o książce. Zarys prob-
lematyki, Wrocław 1984.
»» Paweł Misiak, E-czytanie po polsku, [dostęp
online: 21.06.2010].
»» Jacek Mrowczyk, Niewielki słownik typogra-
ficzny, 2008.
»» Josef Müller-Brockmann, Grid systems in
graphic design. A visual communication manual
for graphic designers, typographers and three di-
83
mensional designers, Sulgen 2007.
»» Marcin Ożóg, Książka elektroniczna, w: Liter-
net. Literatura i internet, red. Piotr Marecki,
Kraków 2002, s. 61–80.
»» Diana Pietruch-Reizes, Książka – komunika-
cja hipertekstowa – komunikacja społeczna, w:
Książka i prasa w systemie komunikacji społecz-
 nej. Przeszłość – dzień dzisiejszy – perspektywy,
red. Maria Juda, Lublin 2002, s. 227-232.
»» Jan Pirożyński, Czy rzeczywiście koniec ery
Gutenberga? Kilka uwag na temat dalszych per-
spektyw tradycyjnej formy książki, w: Sztuka
książki. Historia, teoria, praktyka, red. Małgo-
bibliografia
rzata Komza, Wrocław 2003, s. 207-211.
»» Jerzy Reizes-Dzieduszycki, Książki elektro-
niczne jako przedmiot badań bibliologicznych,
w: W kręgu książki, biblioteki i informacji nauko-
wej, red. Krystyna Heska-Kwaśniewicz, Ka-
towice 2004, s. 119-132.
»» Jerzy Reizes-Dzieduszycki, Publikacje elek-
troniczne w procesie komunikacji społecznej, w:
Książka i prasa w systemie komunikacji społecz-
nej. Przeszłość – dzień dzisiejszy – perspektywy,
red. Maria Juda, Lublin 2002, s. 233-244.
»» Małgorzata Sopyło, Estetyka książki elektro-
nicznej, Gdynia 2008.
»» Grażyna Straus, Wykształceni amatorzy ksią-
żek, Warszawa 2008.
»» Miles A. Tinker, Podstawy efektywnego czyta-
nia, Warszawa 1980.
»» Filip Trzaska, Podstawy techniki wydawniczej,
Warszawa 1987. 84
»» Why E-Books Look So Ugly?, Wired.com,
[dostęp online: 21.06.2010].
»» Christian Vandendorpe, Od papirusu do hiper-
tekstu, Warszawa 2008.
»» Teodor Zbierski, Semiotyka książki, Wrocław
1978, (Książki o książce).
o p r oj e kc i e
 Publikacja Typografia książki elektronicz-
nej składa się z dwóch części: wydania
książkowego oraz wydania elektroniczne-
go, dostępnego w Internecie pod adresem
http://typografiaebooka.wordpress.com. Wer-
sja książkowa, dostępna w niewielkim nakła-
dzie, adaptuje niektóre z zasad wyrażonych
o proj e kc i e

w pracy do warunków druku. Niniejszy e-book

ma stanowić ilustrację tez wyrażonych w tek-
ście i umożliwić czytelnikowi zapoznanie się
z ich przykładową realizacją.
Format publikacji – 280 × 160 mm – jest
86
oparty na proporcji ekranu panoramiczne-
go (5 : 8). W ten sposób uzyskano stronicę
280 × 175 mm. Pamiętając o obecności pasków
narzędzi na ekranie użytkownika, od wymiaru
pionowego odjęto 1,5 cm, stąd format końco-
wy. Z myślą o umieszczeniu na stronicy dwóch
pionowych kolumn, żywą oraz martwą paginę
umieszczono na marginesach zewnętrznych,
wyśrodkowując tekst w pionie do wysokości
 kolumny. Zastosowanie kolorowego poddruku
sprawiło, że zmieniły się optyczne proporcje
stronicy – każdy z marginesów zewnętrznych
ma 33,5 mm szerokości, co daje wymiar białe-
go obszaru 213 × 160 – proporcję 4 : 3. Dzięki
temu na jednej rozkładówce wykorzystano
oba opisane w rozdziale Makrotypografia wy-
o proj e kc i e
miary.
Kolumna została wykreślona zgodnie z  ka-
nonem późnośredniowiecznym na stronicy
pomniejszonej o kolorowe marginesy ze-
wnętrzne (nieznacznie poszerzonej). O poło-
wę zmniejszono tak uzyskany odstęp między
łamami: ponieważ rozkładówka jest wyświet-
lana na ekranie i nie łączy on dwóch osobnych
kart, był optycznie zbyt szeroki. Tak uzyskana
kolumna mieści średnio 42 znaki w wierszu,
co zbliża się do wartości optymalnej. Zrezyg-
nowano z opuszczenia na początku rozdzia-
łu, ponieważ kolumna jest bardzo krótka
(20  wierszy); zamiast tego zdecydowano się
na usunięcie jednego z łamów, co zastępuje
tradycyjne rozwiązanie. Początki kolejnych
części w wyraźny sposób zaznaczają kolorowe
strony przekładkowe.
Podobnie, jak w druku, do składu tekstu
głównego, cytatów, przypisów i podpisów wy-
korzystano krój Gentium Alt, zaprojektowany
przez Victora Gaultneya w 2002 roku, dostęp-
ny nieodpłatnie na jego stronie internetowej.
„Zostało ono zaprojektowane z myślą o wyso-
kiej czytelności, rozsądnej szerokości znaków
i atrakcyjnym wyglądzie”, tłumaczy autor na
87
poświęconej krojowi podstronie67. Pismo to
jest atrakcyjne zarówno w druku, jak i na ekra-
nie, stąd zostało zastosowane w obu wersjach
omawianej publikacji i służy jako cecha spaja-
jąca dwa projekty. W kontraście do antykwy
zastosowano kapitaliki oraz cyfry kroju Futura
w odmianie Medium. Znajdują się one na kar-
67
Gentium – a typeface for the nations, [dostęp online:
12.06.2010].
 cie przedtytułowej, na karcie tytułowej, w ży-
wej i martwej paginie, w tytułach rozdziałów,
w numeracji podpisów oraz w odwołaniach do
ilustracji. Lekko rozświetlony geometryczny
grotesk dodaje projektowi nowoczesnego wy-
glądu, korespondując z tematem pracy.
W tekście głównym zastosowano skład pis-
o proj e kc i e
mem o wysokości 12 punktów przy interlinii
14,4-punktowej. Podpisy oraz przypisy złożo-
ne są pismem o dwa punkty mniejszym przy
interlinii 11-punktowej. Wcięte cytaty podob-
nie korzystają z mniejszego stopnia pisma,
jednak interlinia jest taka sama jak w tekście
głównym: 14,4-punktowa.
Zrezygnowano z dużej części ilustracji ko-
niecznych w wersji książkowej, decydując się
na zastąpienie ich odnośnikami do materia-
łów udostępnionych w sieci. Celem było tak
zaktywizowanie czytelnika, jak i umożliwie-
nie mu jak najpełniejszego sprawdzenia słusz-
ności przedstawianych tez. W miarę możliwo-
ści starano się ilustrować potencjalnie sporne
stwierdzenia. Wielokrotnie zewnętrzne zaso-
by nie tylko ilustrują omawiane zagadnienie,
ale i poszerzają perspektywę odbiorczą, przy-
nosząc nowe konteksty. Ambicją autorki nie
było tworzenie słownika terminów związa-
nych z typografią, odwołania raczej nie mają
charaktery słownikowego; założono podsta-
wową znajomość tematu u czytelnika.
Odnośnikami powiązano wszystkie pozy-
cje w bibliografii: w przypadku materiałów
online, odwołanie prowadzi właśnie do nich,
88
w przypadku publikacji książkowych – do opi-
su w bazach Biblioteki Narodowej lub w  in-
nych, odpowiednich źródłach. Z hiperłączy
korzysta również spis treści, pojawiają się one
w tekście. Do wyróżnienia odnośników zasto-
sowano kolor odpowiadający czytanemu roz-
działowi.
Celem było przedstawienie czytelnikowi
książki elektronicznej zorientowanej na tekst,
 wygodnej w lekturze, ale nie oderwanej od In-
ternetowej rzeczywistości, do której przyna-
leży. Dlatego też zrezygnowano z załączenia
pliku do wersji książkowej (np. na płycie CD),
oczekując od czytelnika aktywności przeja-
wiającej się w dotarciu do strony internetowej,
przez co można mieć nadzieję, że odbiorca
o proj e kc i e

zada sobie również trud zapoznania się z ma-

teriałem ilustracyjnym.

89