Professional Documents
Culture Documents
Geneza socjologii
Słowo socjologia pojawiło się w I poł. XIX wieku – wprowadził je August Comte jako
określenie dla nauki, której jeszcze nie było, lecz która powinna powstać, gdyż w
przeciwnym razie nie będzie można przezwyciężyć kryzysu, w jakim znaleźli się obywatele
państw zachodniej części Europy pod wpływem rodzenia się nowego porządku ludzkiego
życia i działania, zdominowanego m.in. przez nowe formy pracy i związane z nimi nowe
formy organizacji ludzkich zbiorowości. Chodziło o przemysł i rewolucję przemysłową,
rozpoczętą w Anglii w poprzednim stuleciu, która w czasie półwiecza wkroczyła już do
Francji, Niemiec, pn. Włoch, Holandii, Belgii. Praca przemysłowa
• zakłóciła agrarny porządek świata,
• wywołała intensywne migracje z obszarów wiejskich do miast,
• wymagała innych umiejętności i wiedzy niż praca rolnicza.
• zmuszała ludzi do poszukiwania innych zasad organizacji ich wzajemnych relacji.
• stosunki w wielkim mieście nie przypominały tych w społeczności wiejskiej –
pojawiła się anonimowość i rozluźnienie kontroli społecznej, tak silnej na wsi;
patologie społeczne w nieznanej przedtem skali.
Obie rewolucje doprowadziły do zerwania ze światem starym, dobrze znanym. Nowe reguły
nie zostały jeszcze utworzone – stąd przekonanie o głębokim kryzysie społeczeństwa
europejskiego i konkluzja, iż potrzebna jest nauka, która zajęłaby się społeczeństwem „w
potrzebie”.
Wreszcie – filozofia (w czasach nowszych – tzw. filozofia polityczna) też dostarcza wiedzy
nt. społeczeństwa. Jest to refleksja uprawiana przez zawodowych myślicieli, więc różni się
od socjologii potocznej:
• Opiera się na szerokich danych porównawczych dotyczących różnych społeczeństw
• Sądy filozofów są precyzyjnie formułowane
• Poszczególne tezy na temat społeczeństwa wiąże się w całościowe systemy
• Typowy jest normatywny punkt widzenia – to znaczy wartościujący punkt widzenia;
Socjologia, która rozpoczęła swój żywot w XIX wieku jest związana z tymi trzema formami
ludzkiej myśli, lecz pragnie się odróżniać od nich. Czym?
2
To nie była jedyna wersja naukowej socjologii w XIX wieku. Taki obraz naukowej
socjologii zakwestionowali myśliciele niemieccy – zwłaszcza Wilhelm Dilthey i Heinrich
Rickert. Podkreślali oni, że w świecie ludzkim występują procesy i zjawiska nie spotykane w
świecie przyrody: normy, wartości, reguły, symbole czyli – kultura. Świat ludzki jest
światem kultury. Społeczeństwo tworzące kulturę jest zasadniczo, fundamentalnie
odmienne od socjologii. Zatem potrzebuje innych metod niż te, którymi posługują się nauki
przyrodnicze. Max Weber zaproponował inną metodę socjologii – nazwał ją rozumieniem.
Socjologia winna docierać do ukrytych, nieobserwowalnych wartości, znaczeń, motywacji
ludzkich działań. Była to antypozytywistyczna wersja naukowości socjologii. Ta
kontrowersja jest żywa do dziś – są socjologowie hołdujący jednej lub drugiej wizji
socjologii.
5
człowiek posiada „instynkt społeczny”, to znaczy skłonność do zrzeszania się, bycia w
gromadzie; zachowywania się w sposób podobny do innych ludzi. Tezy o „wrodzonym”
instynkcie nie da się chyba obronić
Spory o przedmiot
Jak można w sposób indywidualistyczny wyjaśniać zjawiska ekonomiczne?
Na przykład przywołując zasadę „zmniejszającej się użyteczności”, która głosi, że …
im mniej jednostka posiada jakiegoś „podzielnego” towaru, tym więcej będzie skłonna
zażądać za pewną stałą jego ilość
Zasada ta = klucz do zrozumienia dystrybucji i wymiany
Spory o przedmiot
W jaki sposób wyjaśnić to, że jedni ludzie zawsze, inni od czasu do czasu przestrzegają
reguł?
Jeśli konformizm wobec norm przynosił nagrodę, jednostka zachowa się konformistycznie
także w nowej sytuacji
Jeśli konformizm nie przynosił nagród – jednostki nie będą go praktykować
Spory o przedmiot
HOLIZM głosi, że …
Fakty społeczne są są niesprowadzalne do faktów psychologicznych
Fakty społeczne=wszelkie zjawiska, zdarzenia, procesy dotyczące form organizacji
społecznej (pozycje i role członków społeczeństwa, instytucje, zwyczaje, ideologie – nie
są atrybutami jednostek)
E. Durkheim: ilekroć zjawisko społeczne jest wyjaśniane przez psychologiczne, możemy
być pewni, że wyjaśnienie to jest fałszywe
Spory o przedmiot
HOLIZM…
Cechy przypisywane jednostkom przez indywidualistów nie są jednorodne, lecz tworzą
kontinuum nasycenia treściami społecznymi:
6
odruchy: wynikające z konstytucji biologicznej, nieświadome, pozbawione treści
społecznych
zachowania sterowane przez świadomość, lecz nie zwrócone ku innym ludziom
zachowania zwrócone ku innym ludziom (współpraca, okazywanie szacunku), wynikające z
woli jednostki
zachowania realizujące nakazy norm i wartości (np.. salutowanie w wojsku,
spowiedź i zachowanie postu) nie są dziełem jednostek – oznaczają realizację
nakazów, wzorów kulturowych
Spory o metodę
Istota sporu:
Czy nauki społeczne powinny posługiwać się takimi samymi metodami, jak
przyrodoznawstwo, czy też powinny mieć zupełnie inne metody (swoiste)?
Naturalizm: metody przyrodoznawstwa
Antynaturalizm: metody swoiste
Spory o metodę
NATURALIZM głosi, że…
Istnieje zasadnicza jedność metodologiczna wszystkich nauk: wszystkie nauki stosują
metodę hipotetyczno-dedukcyjną, tzn.
stawiają hipotezy,
wyprowadzają z hipotez przewidywania
sprawdzają te przewidywania w testach empirycznych
socjologia nie różni się od nauk przyrodniczych
Spory o metodę
ANTYNATURALIZM głosi, że…
Zadanie socjologii polega ujawnianiu znaczenia działań dla podejmujących je ludzi
Składniki znaczenia: motywy „po co?” i „z jakiego powodu?”
Po co? Rekonstrukcja wizji rezultatu
Z jakiego powodu? Wcześniejsze doświadczenia, dyspozycje-postawy, nawyki
METODA: interpretacja świata społecznego z perspektywy działających jednostek,
rozumienie działań = wskazanie ich motywów
Spór o rezultaty socjologii
W centrum sporu WARTOŚCI I ICH ROLA W POZNANIU socjologicznym
Zagadnienie wartości ważne w każdej nauce
W naukach społecznych szczególnie ważne: przedmiot badań stanowią inne osoby,
podmiot badający tożsamy w istotnym sensie z przedmiotem badanym
Wyniki badań socjologów DOTYCZĄ bezpośrednio ludzi
Wyobraźnia socjologiczna…
to świadomość głębokich, ukrytych zasobów lub barier strukturalnych i
kulturowych, które wyznaczają szanse działań podmiotowych. W ten sposób
socjologiczna wyobraźnia zwalcza mit absolutnej wolności człowieka i przeciwstawia się
woluntaryzmowi
Wyobraźnia socjologiczna…
8
to rozpoznanie we wszelkich zjawiskach społecznych skumulowanego
dziedzictwa przeszłości, czy inaczej tradycji, która w różny sposób wpływa na
działania współczesnych
w ten sposób socjologiczna wyobraźnia lansuje historyzm i sprzeciwia się prezentyzmowi
Wyobraźnia socjologiczna…
to postrzeganie życia społecznego, w tym wszelkich pozornie trwałych instytucji,
organizacji, reżimów politycznych czy gospodarczych, w ich ciągłej
zmienności, nieustannym procesie stawania się.
W ten sposób socjologiczna wyobraźnia akcentuje dynamikę i odrzuca statyczny punkt
widzenia
Wyobraźnia socjologiczna
to akceptacja dla ogromnej różnorodności form, w jakich przejawiać się może życie
społeczne
w ten sposób socjologiczna wyobraźnia uczy tolerancji i uodparnia przeciwko
dogmatyzmowi czy etnocentryzmowi.
Cechy grupotwórcze
Pojęcie grupy – jedna z fundamentalnych kategorii socjologii (inne: kultura, instytucja, rola,
pozycja-status, konflikt, struktura społeczna)
Związana z realizmem ontologicznym, metaforą organiczną i systemowym obrazem świata
społecznego (grupy jako elementy społeczeństwa)
Cechy grupotwórcze
Jakie cechy przysługujące jednostkom przyciągają uwagę socjologów?
a) czy te, które upodobniają do siebie wszystkich ludzi?
b) cechy właściwe tylko jednostkom: osobowość, nawyki i dziwactwa właściwe komuś,
swoiste właściwości ciała i umysłu?
c) cechy, które jednostka dzieli z pewną liczbą niektórych innych ludzi (nie z
wszystkimi) sprawiają one, że do jednych ludzi jesteśmy podobni, od innych się różnimy.
Te cechy interesują socjologów. Te cechy sprawiają, że wielość ludzi dzieli się na
mniejsze zbiorowości.
Więź moralna
Składniki więzi moralnej:
zaufanie: oczekiwanie godnego zachowania innych wobec nas
lojalność: powinność nienaruszania zaufania, jakim darzą nas inni
solidarność: troska o sprawy innych , gotowość do altruizmu, poświęcania się (nawet
wtedy, gdy nie jest to dla nas wygodne)
Więź moralna
Intensywność i zasięg więzi moralnej są zmienne...
bywa, że ulega ona ogromnemu wzmocnieniu
bywa, że ulega osłabieniu czy wręcz atrofii
Co o tym decyduje?
Więź moralna
Zasięg i siła więzi moralnej rośnie, gdy cała zbiorowość doświadcza zagrożenia (wojna,
klęska żywiołowa, atak terrorystyczny, represjonowane mniejszości)
członkowie zbiorowości rozszerzają wówczas zakres osób, wobec których czują się lojalni, z
którymi są solidarni, których darzą zaufaniem
Więź moralna
Jeśli jednak....
zagrożenia mają charakter indywidualny, tzn. gdy jednostki czują się zagrożone lecz nie
zbiorowość, (brutalna konkurencja między jednostkami, rosnące ryzyko działań
jednostkowych)...
wówczas zakres więzi moralnej ulega znacznemu zawężeniu lub nawet całkowitej atrofii
bellum omnium contra omnes...
Więź moralna
Wskaźniki atrofii więzi moralnej:
kultura cynizmu: podejrzliwość, doszukiwanie się spisków, pułapek, przypisywanie innym
niecnych zamiarów
kultura manipulacji: przyzwolenie na wykorzystywanie innych, oszukiwanie, cwaniactwo
jako miernik własnej zaradności
kultura obojętności: egoizm, zanik wrażliwości na cierpienie innych
Więź moralna
W skrajnych przypadkach zakres więzi moralnej ulega zawężeniu do nielicznego grona
osób – członków rodziny, najbliższych przyjaciół, także niejawnych klik, koterii
10
W takich warunkach podejrzliwość może przekształcać się w najzupełniej „materialne”
spiski, machinacje, oszustwa
Jeśli jednak nic takiego się nie zdarza i więź subiektywna rozwija się do dojrzałej więzi
moralnej...
Grupa społeczna
...Wówczas kategoria socjologiczna przekształca się w grupę społeczną...
dla powstania grupy potrzeba co najmniej dwóch jednostek
potrzeba także, by te jednostki podejmowały wobec siebie działania, były w stałych
interakcjach, realizowały jakieś wspólne cele jeśli tak jest między jednostkami
pojawia się WIĘŹ BEHAWIORALNA
Organizacja społeczna
Subiektywne kryteria
Chodzi o psychologiczna relację jednostki do grupy
subiektywna identyfikacja z grupą, do której się należy:
akceptowana lub odrzucana grupa
członkostwa
znaczenie grupy, do której nie należymy:
negatywne grupy odniesienia, pozytywne
grupy odniesienia
Syntetyczne kryteria...
Poprzednie klasyfikacje opierały się na pojedynczych cechach (obiektywnych lub
subiektywnych)
W socjologii są jeszcze kryteria syntetyczne: zespoły cech branych równocześnie pod
uwagę w opisie grupy
Pozwalają one wyróżnić...
Kryteria syntetyczne
11
Grupy pierwotne: niewielkie, nieformalne, wymagają intensywnego uczestnictwa, dość
trwałe (np. rodzina), sprawują ściślejszą kontrolę nad uczestnikami. Grupy te (rodzina,
grupa rówieśnicza) wywierają najsilniejszy wpływ socjalizujący
Grupy wtórne: pojawiają się później w doświadczeniu i biografiach jednostek; są większe,
sformalizowane, zachowują anonimowość jednostek. Jeśli nie są totalitarne – nie
sprawują ścisłej kontroli nad zachowaniami uczestników. Przykłady: przedsiębiorstwa,
środowiska zawodowe, urzędy
Kryteria syntetyczne
Wspólnoty: tradycyjne społeczności rodowe, plemienne, wioskowe; cechowała je wysoka
spójność i integracja, zgodne wartości i przekonania; silna lojalność wobec wodzów czy
przywódców a także wobec innych członków wspólnoty
Stowarzyszenia: charakteryzują współczesne społeczeństwo; sformalizowane,
nastawione na wyraźnie określone cele, z wyraźnie określonym podziałem pracy i
obowiązków, traktowane przez uczestników instrumentalnie
Zbiorowości terytorialne
Terytorium jest podstawą skupienia społecznego, jest jego zasadniczym czynnikiem,
Społeczności lokalne
Społeczność lokalna jest częścią szerszej zbiorowości terytorialnej.
To ludzie związani miejscem zamieszkania z określoną miejscowością, osiedlem.
Odznacza się relatywnie wysokim stopniem społecznej integracji
Społeczności lokalne
Cechy charakterystyczne społeczności lokalnych:
terytorium: przestrzenne ograniczenie, obszar wydzielony jest administracyjnie lub
naturalnie,
wielkość (ograniczona do stosunkowo niewielkiej liczby mieszkańców - od kilkudziesięciu
do kilkunastu tysięcy mieszkańców),
względna izolacja
homogeniczność zbiorowości (etniczna, zawodowa, kulturowa, społeczna, źródeł
utrzymania)
silna kontrola społeczna (sąsiedzka),
lokalne autorytety
emocjonalny stosunek do terytorium
Społeczności lokalne
Przykłady społeczności lokalnych...
Społeczność wioskowa: zdaje się zanikać, charakter reliktowy
Małe miasto: pośrednia struktura między wsią i dużymi aglomeracjami; w niektórych
regionach renesans małych miast i wzrost ich znaczenia (turystyka, miejsce osiedlania
się ludzi zamożnych, miejsce ważnych spotkań i konferencji: Davos, inne kurorty w
Alpach czy Tatrach, Carcasonne, w Polsce: Sandomierz, Kazimierz Dolny)
12
Struktura społeczna
2008
Agenda
Pojęcie struktury społecznej
Wizje struktury społecznej: dychotomiczne, gradacyjne, funkcjonalne
Teorie klas w socjologii: Marks, Weber, Burnham, Dżilas, Eco
Struktura …
Termin zapożyczony ze świata przestrzennego: struktura w znaczeniu dosłownym to
przestrzenny układ elementów (np.. budynek to rozmieszczenie elementów pełniących
rózne funkcje z punktu widzenia celów budowli; dach chroni przed deszczem, ściany
wspierają dach itp..)
Francuscy badacze używają w stosunku do tego przestrzennego rozumienia struktury
słowa „forma”, amerykańscy – „ekologia społeczna”
Struktura…
W sensie metaforycznym to system relacji interpretowanych w przenośni, na wzór
dystansów przestrzennych (np. dzieci są „bliżej” ojca niż kuzyna, obywatele
odwiedzanych krajów „dalej” niż rodacy, bogaci „wyżej” niż biedni itp..)
Oczywiście – w każdym z tych przykładów określenia „bliżej” czy „dalej” nie oznaczają
fizycznie rozumianych odległości, lecz pewne relacje społeczne
Struktura społeczna
Struktura = rozmieszczenie elementów składowych i relacje między nimi, charakteryzujące
jakąś całość (układ)
Badanie struktury oznacza:
konieczność ustalenia, jakie składniki tworzą „całość”
koniecznośc ustalenia relacji między składnikami
15
podstawowy charakter podziałów społecznych dla danego typu porządku społecznego
(inne podziały – wtórne wobec klasowego)
odwoływanie się do kryteriów ekonomicznych (własność) jako wyróżnika klasy (Marks i
kontynuatorzy)
17
Była reakcją na marksowską teorię klas. Weber nie zgadzał się z nią. Twierdził, że struktury
społecznej nie można redukować do jednego, klasowego wymiaru. Proponował
uwzględnić trzy wymiary ładu (porządku):
a) ekonomiczny, a szczególnie rynku, który generuje podział na klasy
b) społeczny, który generuje podział na stany
c) władzy, który generuje podział na partie polityczne
Początki kapitalizmu
Socjologia 2008
Agenda
Dwa modele gospodarowania: tradycyjny i nowoczesny
Heglowska koncepcja dziejów
Racjonalność kultury europejskiej
Reformacja: rewolucja postaw
Rola pracy w religii protestanckiej
Protestancki etos pracy
Sekty protestanckie jako środowisko socjalizujące
Klasa średnia – depozytariusz cnót protestanckich
21
istnienie kapitalistycznego sposobu gospodarowania, z właściwymi mu typami
przedsiębiorstwa (przemysłowe i handlowe), wolną siłą roboczą, strukturą
klasową
Doktryna predestynacji…
1. Zbawienie duszy jednostki zależy od nieodwracalnej woli Boga. Człowiek, którego Bóg
obdarzył łaską, nie może jej stracić. Nie może jednak zyskać łaski ten, któremu
Bóg jej odmówił.
Rola pracy w religii protestanckiej
Doktryna predestynacji…
23
2. Przed obliczem Boga człowiek zawsze staje sam,
nie może pomóc mu kapłan, gdyż wybrani rozumieją zamiary Boga „własnym sercem”
nie mogły pomóc sakramenty, gdyż ich przyjmowanie nie zapewniało zbawienia;
nie mógł pomóc Kościół, bowiem należeli do niego także ci, którzy byli skazani na
potępienie.
Doktryna predestynacji…
3. pocieszenie można znaleźć jedynie w prawdziwej wierze.
Każdy ma obowiązek uważać siebie za wybranego do zbawienia i odrzucać wszelkie
wątpliwości jako diabelską pokusę;
Doktryna predestynacji …
4. Aby osiągnąć pewność, iż jest się wybranym, należy spełniać swe powołanie przez
bezustanną pracę w swoim zawodzie; maksyma św. Pawła „kto nie pracuje, niech
nie je” odnosi się w jednakowym stopniu do wszystkich, zarówno bogatych, jak i
biednych. Pracą służymy Bogu i czcimy Go; praca jest obroną przeciw pokusom takim
jak zwątpienie religijne.
Pochwała pracy daje początek bardzo złożonemu kodeksowi postępowania; oto bowiem:
praca to nakazany przez Boga sposób życia, w którym każdy człowiek musi dowieść swej
wartości; miarą pożyteczności pracy są jej wyniki, będące oznaką, iż znalazła ona
przychylność Boga
marnotrawstwo czasu pracy jest grzechem śmiertelnym, gdyż odrywa człowieka od
czynności spełniania woli Boga poprzez pracę w swym zawodzie-powołaniu
zysk i bogactwo są grzeszne tylko wtedy, gdy prowadzą do lenistwa; dążenie do zysku nie
jest niczym nagannym, jeśli służy uczczeniu Boga, jest wynikiem niestrudzonego wysiłku
i odrzucenia pokus
24
g) bogactwo, sukces w zarobkowanie nie są same w sobie złe; złe są tylko wtedy, gdy
prowadzą do próżniactwa, lenistwa i kultu posiadania;
h) bogactwo powinno być środkiem tworzenia nowych obszarów pracy dla siebie i innych,
powinno być produktywnie wykorzystywane przez ich inwestowanie w przedsiębiorcze
działania.
Ekonomiczny racjonalizm, który stanowi istotę kapitalizmu – zależy także od zdolności ludzi
do prowadzenia praktyczno-racjonalnego sposobu życia. Ten praktyczno-
racjonalny sposób życia zrodził się w wyniku postępującego procesu
SEKULARYZACJI purytanizmu.
Klasa średnia
Socjologia 2008
Agenda
Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej
Stara „klasa średnia”: początki etosu
Stabilizacja i deficyt znaczenia
Nowa „klasa średnia”: pozycja rynkowa, sytuacja pracy i styl życia (status)
Polskie precedensy
Socjalizm
Czas transformacji ustrojowej: narodziny polskiej klasy średniej?
W Polsce termin „klasa średnia” pojawił się już na początku XIX wieku, nie miał jednak
znaczenia analitycznego
W języku socjologii termin upowszechnił się dzięki pracom badaczy amerykańskich
(William Lloyd Warner, „Social Class in America”, 1949)
JEDNAK: czy klasa taka w ogóle dzis istnieje? Czy istaniała kiedykolwiek?
26
Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej
H. Domański:
„nie ma klas średnich, są tylko społeczeństwa klasy średniej”
Klasa średnia nie spełnia kryteriów definicyjnych grupy społecznej (więź subiektywna),
być może nie spełnia też kryteriów kategorii społecznej (świadomość posiadania
wspólnych cech)
Nie istnieje klasa średnia jako grupa społeczna; to raczej nazwa szczególnego typu
postaw i orientacji życiowych
W całej zachodniej Europie dokonuje się wielki proces instytucjonalizacji statusu wolnych
zawodów:
powstają ogólnokrajowe towarzystwa prawników, inżynierów budownictwa lądowego,
architektów, chemików, lekarzy...
rezultat: profesjonalizacja, wyzbywanie się amatorszczyzny i szarlatanerii
Stabilizacja i deficyt znaczenia
Czy „stara” klasa średnia odniosła sukces? TAK - ustaliła reguły funkcjonowania
społeczeństw zachodnioeuropejskich; stworzyła ich instytucjonalną infrastrukturę,
rozwinęła do dojrzałej postaci „społeczeństwo obywatelskie”
Mimo tego nie odgrywała większego znaczenia politycznego
Warstwę rządzącą nadal tworzyli arystokraci
29
Miejsce zamieszkania: dzielnice willowe, własny dom lub apartament; dla upper-middle
class regułą jest posiadanie kilku rezydencji
Wzór życia rodzinnego: później zawierane małżeństwo, mniejsza liczba dzieci; wysokie
wymagania stawiane dzieciom: aspiracje edukacyjne renomowane szkoły
podstawowe, średnie i wyższe
Polskie precedensy
Pojęcie klasy średniej pojawiło się w piśmiennictwie polskim na początku XIX wieku
Zauważa ktoś w pamiętniku: „w średniej to klasie ludzi, równie odległej od bogactwa, co
od nędzy, rodzi się prawdziwe światło, z której rozszerza się na wielkich panów i lud”
Polskie precedensy
Posługiwanie się tym terminem częstsze stało się jednak dopiero pod koniec XIX wieku,
choć nadal chętniej i częściej posługiwano się określeniami takimi jak ziemiaństwo,
inteligencja, mieszczaństwo, chłopstwo, robotnicy
Polskie precedensy
W Polsce W XIX w. kapitalizm na ziemiach polskich wkraczał na podobną drogę, jaką
wcześniej przeszły Anglia czy Holandia.
Trzy procesy upodobniały polskie ziemie do innych regionów Europy:
a) akumulacja pierwotna, czyli gromadzenie kapitałów niezbędnych dla
uruchomienia działalności gospodarczej w przemyśle, handlu i innych dziedzinach
gospodarki
b) uwolnienie siły roboczej z rolnictwa do innych działów gospodarki
c) stopniowe wzmacnianie pozycji ekonomicznej i społecznej burżuazji
Polskie precedensy
Cechy specyficznie polskie formowania się struktury społecznej kapitalizmu:
dla uformowania się klas średnich we wszystkich krajach czynnikiem kluczowym była
oddolna inicjatywa gospodarcza środowisk mieszczańskich; w Polsce inicjatywa ta
została przytłumiona przez długotrwałą dominację gospodarki folwarczno-
pańszczyźnianej (podobne opóźnienie wystąpiło w Portugalii i Hiszpanii)
Polskie precedensy
brakowało wielopokoleniowej tradycji budowania wielkich fortun; brakowało
nakładania się na siebie dorobku wielu generacji przekazujących stery interesów
rodzinnych – brakowało zatem pewnego rodzaju wiedzy; stąd mowa o niedojrzałości
tych, którzy na ziemiach polskich tworzyli kapitalizm
Polskie precedensy
30
brakowało też stabilnego systemu politycznego i stabilnej gospodarki; upadek
państwa polskiego przerwał proces formowania się mieszczaństwa, jego emancypacji
politycznej i ekonomicznej. Po rozbiorze Rzplitej nastąpiło załamanie gospodarcze, wrócił
feudalizm, choć w osłabionej formie
Polskie precedensy
brakowało oczywiście promocji wzrostu gospodarczego ze strony państwa;
brakowało instytucji gwarantujących opłacalność długofalowych inwestycji
Polskie precedensy
w czasie, gdy inni w Europie tworzyli podwaliny dobrobytu, w społeczeństwie polskim
pozbawionym własnego państwa nie było warunków do powstania ideologii bogacenia
się, idei wytrwałej pracy;
warto dodać, że hasła walki o niepodległość odciągały znaczna część
społeczeństwa od ideałów mieszczańskich
Polskie precedensy
czynnikiem hamującym rozwój rodzimej klasy średniej był stosunkowo duży udział w tej
grupie przedstawicieli innych narodowości, zachowujących kulturalną i
językową odrębność: w Wielkopolsce np. odsetek ludności niemieckiej wśród
właścicieli przedsiębiorstw handlowych wynosił aż 71% (przy ogólnej liczbie 44%
Niemców w ludności Wielkopolski)
Polskie precedensy
ziemiańsko-burżuazyjne sojusze stawiały burżuazję w roli petenta, a nie
równorzędnego partnera; pionierami kapitalizmu na ziemiach polskich byli
przedstawiciele szlachty – i Staszic i Lubecki reprezentowali stan szlachecki; „burżua” w
kontaktach z arystokracją zachowywał się w sposób uniżony
Polskie precedensy
utrzymywała się awersja do niektórych zajęć – w szczególności do zajęć handlowych i
rzemieślniczych (warto wspomnieć że dopiero w 1775 roku Sejm zniósł zakaz
zajmowania się działalnością bankierską i handlową przez szlachtę)
Polskie precedensy
Mentalność szlachty:
przeciętny ziemianin nie był próżniakiem, brakowało mu jednak rzutkości i umiejętności
przystosowania się do nowych warunków
był oszczędny i równocześnie rozrzutny – żałował sobie na ubiór, ale musiał kupić parę
koni, wydawał na rosowe psy myśliwskie, na obchody rozmaitych uroczystości – chrzcin,
wesel
nie wykazywał stałego zainteresowania działalnością przynoszącą dochód
Polskie precedensy
Mentalność szlachty:
rytm życia szlachty nie był podporządkowany kalkulacji, oszczędzaniu i dążeniu do zysku;
szlachta niechętnie poddawała się rygorom i dyscyplinie rynku kapitalistycznego
przez długi czas wartością samą w sobie było szlachectwo – uzyskanie statusu szlachcica
było cenniejsze niż zysk i sukces finansowy
Polskie precedensy
w krajach takich jak Portugalia czy Hiszpania adaptacja do struktur rynkowych dokonywała
się równie wolno, jak w Polsce;
jednak ostatecznie przy dokonał się tam zwrot w kierunku kapitalizmu –
31
w Polsce taki zwrot nie nastąpił – dlatego, że czynnikiem blokującym stały się zbyt krótki
czas niepodległości, wojna i ustrojowe rozwiązania socjalizmu…
Socjalizm
socjalizm wyeliminował wielki kapitał, podważył ekonomiczną rację bytu średnich i
drobnych właścicieli
gospodarka została poddana zarządzaniu sprzecznemu z rzeczywistością,
negatywny wpływ socjalizmu zaznaczył się w braku inicjatywy i paraliżu
przedsiębiorczości ; położył kres rozwojowi orientacji klasy średniej
Socjalizm
Paradoksy socjalizmu…
atmosfera stałego zagrożenia nie kłóciła się z nieustającą prosperity w sferze finansowej;
przedstawiciele tzw. prywatnej inicjatywy należeli do najlepiej sytuowanych segmentów
struktury społecznej w socjalizmie;
Socjalizm
Paradoksy socjalizmu…
w gospodarce państwowej podzielonej na monopole sektor prywatny też miał swój
monopol - sferę usług, których nie zapewniał obywatelom sektor uspołeczniony;
prywatne warsztaty zajmowały się naprawą samochodów, sklepy i stragany dostarczały
brakujących części zamiennych, taksówkarze mogli przebierać w pasażerach itp..
Socjalizm
Paradoksy socjalizmu…
firmy prywatne nie były skrępowane regulacjami prawnymi obowiązującymi w
przedsiębiorstwach
właściciele mogli ustalać płace w trybie indywidualnych umów, zmieniać profil
świadczonych usług lub produkcji w zależności od zmieniającego się popytu
Socjalizm
sektor prywatny dość sprawnie „ściągał” z rynku nadwyżkę pieniądza, którego nie można
było wydać w sektorze upaństwowionym
w szerokich kręgach społeczeństwa przeważał na ogół niechętny stosunek do
„prywaciarzy”, negatywne postawy i oceny ich działalności (uważano na przykład, że
zarobki przedsiębiorców są niesprawiedliwie wysokie, że dostarczają usług i produktów
bardzo niskiej jakości)
Transformacja
W pierwszych latach zmian po 1989 roku następuje wyraźne rozwarstwienie dość
jednolitej grupy prywaciarzy z okresu komunistycznego
Pierwsze publikowane listy najbogatszych Polaków są tego dowodem – w latach 1992-1993
najwyższe dochody przedsiębiorców wynosiły do kilkuset milionów dolarów rocznie;
dół listy najbogatszych zajmowali ludzie o dochodach 2-3 miliony dolarów;
Transformacja
Kategoria średnich i drobnych przedsiębiorców także przechodzi ewolucję w wymiarze
dochodów: najpierw następuje gwałtowna poprawa położenia materialnego – chodzi o
lata 1989-1991; następnie zaś…
równie gwałtowna tendencja spadkowa. Poziom dochodów uzyskiwanych z prywatnej
przedsiębiorczości zbliża się do średniej krajowej
Transformacja
Dlaczego tak się dzieje?
32
Reżyserem są obiektywne prawa rynku. Najpierw mieliśmy do czynienie z eksplozją
przedsiębiorczości i eksplozją popytu – uwolniony rynek sprawił, że w pierwszym okresie
popyt przerastał możliwości producentów. Otwierała się wielka przestrzeń zarabiania.
Transformacja
Dość szybko – bo już w latach 1992-1993 następuje zrównoważenie popytu – prywatnych
przedsiębiorców jest nieporównanie więcej niż w 1989 roku.
Aby zdobyć klienta, trzeba stawić czoła konkurencji – gospodarka staje się dziedziną
wygranych i przegranych, nie wszyscy wygrywają, tak jak na początku przemian.
Transformacja
W walce o klienta zaczyna liczyć się reklama, kryteria jakości produkcji lub usług,
zróżnicowanie asortymentu oferowanego klienteli.
Nie wszyscy zrozumieli te wyzwania – część (i to znaczna) przedsiębiorców pozostała przy
tradycyjnych formach działania
Transformacja
W rezultacie…
sektor prywatny przestaje być uprzywilejowana enklawą, posiadającą monopol
na czerpanie wysokich zysków;
Transformacja
Skąd przybyli ludzie naszego kapitalizmu?
z handlu uspołecznionego (własne sklepy i hurtownie zakładają byli pracownicy handlu
uspołecznionego),
państwowe przedsiębiorstwa przemysłowe dostarczają inżynierów, informatyków,
państwowe banki – kadrę dla prywatnych instytucji finansowych;
ma miejsce rekrutacja do kapitalizmu z kręgów tradycyjnego rzemiosła
obywatele inwestują własne oszczędności (głównie dolarowe)
wreszcie – polski kapitalizm to także członkowie aparatu partyjnego w rolach
przedsiębiorców, tzw. nomenklatura, która sprawnie uwłaszcza się na gruzach
gospodarki socjalistycznej
Transformacja
Pozycja klasy średniej na rynku:
aprecjacja wiedzy – posiadanie wiedzy, specjalistycznych umiejętności, niemal od
początku przemian oznaczała większe szanse na rynku pracy)
przyczyną tego było zniesienie socjalistycznych zasad (istnienie przywilejów branżowych,
reglamentowanie przez państwo tych przywilejów, które ograniczały zróżnicowanie
zarobków według zasad obowiązujących w społeczeństwach zachodnich
Transformacja
Pojawiły się tendencje do organizowania się ludzi wykonujących zawody klas średnich;
wiele środowisk podjęło próby kodyfikacji etycznych zasad zawodów (dziennikarze,
ekonomiści, także socjologowie, adwokaci, lekarze, inne środowiska)
Pojawiły się zupełnie nowe zawody – np. zawód maklera, brokera, logistyka, PR, specjalisty
w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi …)
Rozwój systemu szkolenia nastawionego na formowanie profesji typowych dla klasy
średniej (boom szkół zarządzania, marketingu, biznesu)
Transformacja
Sytuacja pracy
nieco zbliżona do znanej na zachodzie Europy (autonomia, mniejsze zagrożenie
bezrobociem, możliwości awansu/kariery)
Transformacja
Styl życia …
33
Wśród części naszych przedstawicieli „stanu średniego” jest niemal tożsamy z zachodnim
(te same zajęcia w czasie wolnym, to samo dążenie do zamieszkania w specjalnych
dzielnicach, to samo aspirowanie do edukacji)
34
To, co jest moim „prywatnym” nawykiem, np.. jakieś osobiste, dziwaczne zachowanie, nie
jest elementem kultury
To, co naśladuję, na czym się wzoruję, co czuję zobowiązany przestrzegać – jest
elementem kultury, ponieważ jest ZASTANE
Jakiej grupy?
Należymy równocześnie do wielu grup:
do grupy rodzinnej; każda taka grupa ma swoje specyficzne, nie spotykane gdzie indziej
zwyczaje, wzory zachowań
do wspólnoty lokalnej: miejscowości – wsi, miasta, regionu (Kaszubi, Ślązacy, górale itp.)
do wspólnoty religijnej, Kościoła
do grupy zawodowej, przedsiębiorstwa, klubu lub stowarzyszenia
do grupy narodowej
wreszcie – należymy trakże do grup ponadnarodowych (jako mieszkańcy Europy na
przykład)
Definicja E. Scheina:
Kultura to trójpoziomowy układ
artefaktów (rzeczy, zachowań, „języka”)
wartości
ukrytych przesłanek myślenia, działania, emocji,
utworzony przez grupę w toku rozwiązywania problemów adaptacji i integracji
Anatomia kultury
Poszczególne składniki kultury odznaczają się różnymi stopniami złożoności:
RYS KULTUROWY: „najmniejszy”, najprostszy i niepodzielny składnik kultury (mit o
Heraklesie)
KOMPLEKS KULTUROWY: grupuje rysy kulturowe jednorodne pod względem treści i funkcji
(mitologia grecka)
KONFIGURACJA KULTUROWA: rożne kompleksy kulturowe skupiające się wokół jakiegoś
jednego centralnego „obiektu” (rysu lub kompleksu, np.. samochodu, komputera, jakiejś
idei czy doktryny)
Anatomia kultury
Inna klasyfikacja elementów kultury:
trzon kultury: kultura głównego nurtu, decyduje o jej specyfice i tożsamości
subkultury: lokalne odmiany języka, zwyczajów, symboli
kontrkultury: grupy anarchistyczne, nihilistyczne, przestępcze, kontestujące główny nurt
Anatomia kultury
Między elementami kultury mogą zachodzić różne relacje:
harmonia kulturowa: wszystkie rysy kulturowe są zgodne ze sobą, „współgrają”
zapóźnienie kulturowe: jeden element kultury „nie nadąża” za innymi (przyrost liczby
samochodów i uboga sieć dróg)
niekompetencja kulturowa: brak umiejętności wykorzystania elementów kultury (brak
umiejętności prowadzenia samochodu)
funkcjonalny analfabetyzm: niezdolność rozumienia i interpretacji najprostszych
przekazów (np.. instrukcji obsługi urządzeń)
Funkcje kultury
Funkcja kultury = zdolność zjawiska kulturowego (elementu kultury) do rozwiązywania
jakiegoś problemu uporczywie występującego w zbiorowości
Funkcje kultury
Kształtowanie tożsamości (kim jesteśmy?) :
Tożsamość = świadomość swoistości firmy, odrębności od innych przedsiębiorstw
Kultura dostarcza:
osi (wartości) i
tworzywa (symbole, normy, sposoby myślenia)
... z których budowana jest tożsamość
Funkcje kultury
Motywowanie (co czynić? Ku czemu zmierzać?)
kultura motywuje, ponieważ zawiera aspiracje, usankcjonowane cele, do realizacji
których jednostki czują się zobowiązane (np.. dążenie do sukcesu)
Funkcje kultury
37
Poznawcza (co i dlaczego się dzieje lub stało?):
kultura jest „rezerwuarem” znaczeń, sensów i definicji z których korzystamy na co dzień i
„od święta”
kultura jest wiedzą o świecie, „prekonfiguracją” rzeczywistości: o wielu sprawach i
rzeczach wiemy, choć ich nie widzieliśmy ani nie doświadczyliśmy („ukryte przesłanki”)
wszystko to czyni nasz świat światem znanym, zrozumiałym, jakoś „oswojonym”
Funkcje kultury
Regulująca (jak działać?):
działania członków grupy/organizacji przebiegają zgodnie z przyjętymi normami (nakazu,
zakazu)
w rezultacie: relacje społeczne między ludźmi są stabilne, przewidywalne
utrwalone w kulturze normy zachowań dotyczą znacznie szerszego zakresu zachowań niż
formalnie przyjęte organizacyjne procedury
Uniwersalia kulturowe
Czy różnorodność kultur oznacza, iż nie ma żadnych elementów wspólnych wszystkim
kulturom? Wspólne = uniwersalia
Poszukiwania uniwersaliów mają długą historię
Przesłanki uniwersaliów:
a) uniwersalne potrzeby ludzi (wynikające z natury ludzkiej)
b) dyfuzja kulturowa: zapożyczenia, krążenie elementów kultury
Uniwersalia kulturowe
George Murdock w latach 30tych XX w. zebrał wszystkie dostępne informacje na temat
kultur przeszłych i współczesnych
Odnalazł dwa „powszechniki” kulturowe:
a) normę „nie zabijaj”
b) zakaz incestu
Znacznie częściej spotykamy się z podobieństwami elementów kulturowych (rezultat
kontaktów międzykulturowych, dyfuzji)
Jednostka - kultura
Jakie postawy może żywić jednostka wobec kultury?
Etnocentryzm: przekonanie o szczególnej wartości i wyższości kultury grupy własnej
Relatywizm kulturowy: dostrzeganie warotści i różnorodności kultur
Relatywizm kulturowy ma kilka odmian…
Jednostka - kultura
Odmiany relatywizmu kulturowego…
Tolerancja: w najsłabszej formie oznacza bierną akceptację i odmienności i różnorodności
kultur
W mocniejszej: afirmację odmienności i różnorodności, nakaz chronienia odmienności
W kręgu skrajnie liberalnej ideologii: teza o równowartości kultur; niedopuszczalna jest
krytyka lokalnych obyczajów, stylu życia itp..
Jednostka - kultura
Odmiany relatywizmu kulturowego…
Polityczna poprawność: definiowane przez elity opiniotwórcze standardy dyskursu
publicznego
W przypadku postaw wobec kultury obowiązuje w ramach pp ZAKAZ używania
jakichkolwiek terminów oceniających kultury; zamist tego proponuje się słowo „inny”
(przykład książki o kulturach, gdzi ekulturze francuskiej poświęcono tyle samo stron, co
kulturze aborygenów
Jednostka - kultura
Relatywizm historyczny: przypisywanie wartości tradycji, kulturom czasu minionego,
traktowanie ich z szacunkiem
Temporocentryzm: rzutowanie dzisiejszych ocen na przeszłość, z perspektywy wyższości
kultur współczesnych
Dynamika kultury - innowacje
38
W jaki sposób kultura ulega zmianom?
Przez instytucjonalizację innowacji
Instytucjonalizacja = utrwalanie, zakorzenianie
Innowacja: wytwór materialny (np.. produkt), norma zachowania (np. nakaz publikowania
informacji o stanie zdrowia polityka) lub idea (np.. teoria strun) wcześniej nieobecne w
zbiorowości
Dynamika kultury - innowacje
Czego potrzeba, by dochodziło do innowacji?
Innowacyjnych jednostek (z „iskrą bożą”, talentem, pracowitych, wykształconych np..
klasy średniej)
Innowacyjnych ról (ról artystów, wynalazców, uczonych, ekspertów itp.; role = oczekiwania
społeczne)
Innowacyjnych organizacji (uczelnie, instytuty, trusty mózgów, biur porjektowych itp..)
Dynamika kultury - innowacje
Warunki innowacji…
nowatorskie kręgi (środowiska) społeczne: cyganeria artystyczna, sekty religijne, studenci,
filmowcy
ruchy społeczne: ukierunkowane na zmianę norm i wartości społecznych
zwkyli ludzie: przychylnie nastawieni do zmian
Dynamika kultury - innowacje
Jak przebiega „kariera” innowacji?
zainicjowanie innowacji: zamian pomysłu w rzeczywistość (opracowanie „prototypu”)
Ujawnienie innowacji: udostęnienie innowacji innym, ogłoszenie wynalazku, idei,
prezentacja produktu
Filtrowanie: selekcja, testowanie innowacji różnymi sposobami (spontanicznie – jak w
przypadku reakcji klientów na rynku, systematycznie – jak w przypadku urzędów
patentowych)
Dynamika kultury - innowacje
Kariera innowacji…
Dyfuzja innowacji: jeśli innowacja nie zostanie odsiana w toku „filtrowania”, wówczas
rozpoczyna swój żywot społęczny („krąży” od jednostki do jednostki, od grupy do
grupy); UWAGA: nie w każdym przypadku dyfuzja się udaje
Adaptacja innowacji: faza ostatnia innowacja trwale zakorzenia się w społeczeństwie,
staje się elementem codzienności, z czasem – traci swój status innowacji i zamienia się
w składnik tradycji
Dynamika kultury
Kultura rozwija się dzięki bezustannemu cyklowi wyłaniania się innowacji, społecznemu
filtrowaniu pomysłów i powracaniu innowacji do świata nowej (później zaś omszałej)
tradycji
Świadomość społeczna
Definicja
W jaki sposób myślimy? Znaki, symbole, język i jego funkcje
Od świadomości jednostkowej do społecznej
Ośrodki krystalizowania się świadomości społecznej
Składniki świadomości społecznej
Patologie świadomości społecznej
Badanie świadomości społecznej – funkcje sondaży opinii
Definicja
39
Świadomość społeczna to podzielane w zbiorowości, zewnętrzne wobec każdej
jednostki i narzucające się jej idee
Funkcje języka
umożliwia rejestrację spostrzeżeń i doświadczeń, zapis wiedzy i informacji oraz ich
przekazywanie kolejnym pokoleniom
jest podstawowym medium kontaktów i interakcji
stanowi czynnik wytwarzający wewnętrzną solidarność zbiorowości i zarazem jej separację
od zbiorowości zewnętrznych (ośrodek tożsamości)
umożliwia rożne formy realizacji typowych dla człowieka dążeń prospołecznych,
towarzyskich
Od świadomości jednostkowej do społecznej
Nie wszystkie poglądy, idee, przekonania formułowane za pomocą języka stają się od razu
elementami kultury
Aby zyskały taki status, muszą być publicznie ujawnione
Muszą być zaakceptowane, uznane przez innych członków zbiorowości
Gdy przekonania przejmowane są i akceptowane przez innych, staja się
ponadjednostkowymi wzorcami, schematami myślenia, zwrotnie oddziałującymi na
myślenie jednostkowe jednostkowe treści świadomości stają się
„świadomością społeczną”
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Społeczeństwo globalne
Naród
Klasy społeczne
Grupy zawodowe
Grupy religijne
Inne zbiorowości
42
z założenia nie poddają się sprawdzeniu ani zakwestionowaniu, ponieważ opierają się na
wierze
odpowiadają na uniwersalne zapotrzebowanie wynikające z niepewności,
nieprzewidywalności, nieprzejrzystości ludzkiej egzystencji, a w szczególności
powszechnego i budzącego grozę doświadczenia śmierci
zbiorowości legitymizowane przez ideologię mogą być najrozmaitsze, od narodów czy grup
etnicznych wytwarzających ideologie nacjonalistyczne, poprzez klasy społeczne, ruchy
społeczne, warstwy i środowiska społeczne, kategorie zawodowe, aż po mikroskalę -
ideologie firm czy nawet rodzin (arystokratycznych na przykład)
Składniki świadomości społecznej
Opinia publiczna
charakterystyczny dla danej zbiorowości kompleks poglądów
na sprawy publiczne, a wiec polityczne, ekonomiczne,
społeczne, międzynarodowe itp.
termin wprowadzony w latach trzydziestych XX w przez publicystę
Walter Lippmana (dostrzegł rosnącą rolę prasy w zwiększaniu widoczności sceny
publicznej: dostarczaniu obywatelom informacji o problemach ponadlokalnych oraz
pewnych schematów czy standardów oceniających)
poczucie wspólnoty opinii skłania do zbiorowego działania czy partycypacji politycznej, co
jest niezwykle istotne dla społeczeństw demokratycznych
Składniki świadomości społecznej
Wiedza naukowa
przekonania i poglądy, które oceniamy w kategoriach prawdziwości i fałszywości, żądając
ich uzasadnienia przy pomocy systematycznie stosowanej metody, w toku badań
naukowych
Myślenie współczesne jest pod przemożnym wpływem nauki, a naukowość - rzeczywista
lub pozorowana - traktowana jest jako najwyższa nobilitacja idei
Wiedza naukowa przenika do świadomości społecznej poprzez rozmaite formy
popularyzacji (dodatki do gazet codziennych, czasopisma, stacje i programy tv, internet)
Także koncepcje paranaukowe – działalność szarlatanów podszywających się pod naukę
Składniki świadomości społecznej
Sztuka, literatura i nauka
stereotypy
przesądy
szowinizm
myślenie grupowe
43
Patologie świadomości społecznej
Stereotypy
uproszczony, jednostronny, przejaskrawiony obraz zbiorowości,
traktujący wszystkich jej członków w sposób niezróżnicowany,
niezależnie od ich przymiotów indywidualnych
wykluczają a priori możliwość, ze ktoś należący do zbiorowości mógłby mieć inne cechy
najczęstszym tematem stereotypów są cechy zbiorowości etnicznych, narodowych i
rasowych
powstają zwykle na podstawie jakichś jednostkowych doświadczeń z reprezentantami
zbiorowości, które zostają następnie uogólnione w sposób nie uprawniony na całą
zbiorowość
Patologie świadomości społecznej
Przesądy
Inaczej negatywne stereotypy, zawierające negatywną ocenę
jakiejś grupy: Żydzi są z natury oszustami i lichwiarzami,
dlatego też nie należy im ufać. Polakom nie należy powierzać
żadnych trudnych zadań, gdyż są nieodpowiedzialni itp.
Szowinizm
Rodzi się wtedy, gdy przesądy sprzęgają się z jednostronnie
pozytywną oceną własnej grupy etnicznej (np. szowinizm
narodowy)
Funkcje sondażu
Perswazyjne
Polegają na celowym urabianiu przekonań i ocen za pomocą doboru
interpretacji treści sondażu
Gazety (inne media) zawsze wybierają tylko część z dostępnych wyników badań
sondażowych zgodną z polityczną orientacją redakcji/właściciela
Gazety podkreślają za pomocą środków stylistycznych treść sondaży przychylnych dla
reprezentowanej linii politycznej (miejsce druku wyników, czas druku, wielkość czcionki,
wykresy itp..)
Gazety zamieszczają wypowiedzi ekspertów (znanych socjologów np.) w celu
uwiarygodnienia lub osłabienia wiarygodności wyników badań
Funkcje sondażu
Praktyczne
Sondaż = instrument polityki w ustroju demokratycznym
45