You are on page 1of 45

Materiały do egzaminu z socjologii

Geneza socjologii

1.1 „Socjologia to nowa nauka dotycząca bardzo starego przedmiotu/tematu”

Słowo socjologia pojawiło się w I poł. XIX wieku – wprowadził je August Comte jako
określenie dla nauki, której jeszcze nie było, lecz która powinna powstać, gdyż w
przeciwnym razie nie będzie można przezwyciężyć kryzysu, w jakim znaleźli się obywatele
państw zachodniej części Europy pod wpływem rodzenia się nowego porządku ludzkiego
życia i działania, zdominowanego m.in. przez nowe formy pracy i związane z nimi nowe
formy organizacji ludzkich zbiorowości. Chodziło o przemysł i rewolucję przemysłową,
rozpoczętą w Anglii w poprzednim stuleciu, która w czasie półwiecza wkroczyła już do
Francji, Niemiec, pn. Włoch, Holandii, Belgii. Praca przemysłowa
• zakłóciła agrarny porządek świata,
• wywołała intensywne migracje z obszarów wiejskich do miast,
• wymagała innych umiejętności i wiedzy niż praca rolnicza.
• zmuszała ludzi do poszukiwania innych zasad organizacji ich wzajemnych relacji.
• stosunki w wielkim mieście nie przypominały tych w społeczności wiejskiej –
pojawiła się anonimowość i rozluźnienie kontroli społecznej, tak silnej na wsi;
patologie społeczne w nieznanej przedtem skali.

Rewolucja francuska (polityczna) dała równie silny impuls zmianom społecznym co


rewolucja angielska (przemysłowa).
• Oznajmiała koniec monarchii, epoki feudalnej i schyłek arystokracji jako dominującej
grupy społecznej
• Podnosiła znaczenie burżuazji – trzeciego stanu – stanu złożonego z
przedsiębiorców, kupców, rzemieślników; we Francji ta społeczna warstwa była
pozbawiona wpływów politycznych w stopniu większym niż w innych państwa
Zachodniej Europy
• Upowszechniła idee równości i wolności na całym kontynencie i poza Europą;

Obie rewolucje doprowadziły do zerwania ze światem starym, dobrze znanym. Nowe reguły
nie zostały jeszcze utworzone – stąd przekonanie o głębokim kryzysie społeczeństwa
europejskiego i konkluzja, iż potrzebna jest nauka, która zajęłaby się społeczeństwem „w
potrzebie”.

Intelektualne reakcje na obie rewolucje były różnej natury; można sprowadzić je do


dwóch zasadniczych postaci:
a) reakcji reformistycznej/radykalnej
b) reakcji konserwatywnej
Reakcje reformistyczne związane były z odkryciem, ze bieda nie jest składnikiem
naturalnego porządku świata; rewolucja przemysłowa, która zwielokrotniła zdolności
wytwórcze społeczeństwa, zdawała się obiecywać świat bez nędzy, charakterystycznej dla
wcześniejszych okresów rozwoju. Zrodziło to zainteresowanie poszukiwaniem źródeł biedy
w społeczeństwie i sposobów ograniczania jej zasięgu. Pojawiały się pomysły różnej natury
– od postulatów rozbudowywania opieki społecznej, do programów rewolucyjnych,
wzywających do społecznych przewrotów znoszących główne źródło biedy (np. relacje
klasowe). Z drugiej strony - zatroskanie moralną kondycją społeczeństwa po dwóch
rewolucjach rodziło tęsknotę za przywróceniem lub obrona wartości
tradycyjnych, takich jak rodzina, wspólnota. Obie te tradycje do dziś wpływają na
rozwój socjologii.
1
Socjologia potoczna

Oprócz wspomnianej tradycji intelektualnej i pierwszych programów budowy nowej nauki


istniały od dawna i istnieją do dziś wyobrażenia i poglądy zwykłych ludzi na temat
społeczeństwa. Każdy jest do pewnego stopnia socjologiem. Czym się odznacza ta
potoczna, zdroworozsądkowa socjologia?

• Przypadkowym charakterem dociekań – wiedza potoczna jest własnością jednostek,


jest uzależniona od indywidualnej spostrzegawczości, wrażliwości, zainteresowań;
jest mozaiką spostrzeżeń
• Jest fragmentaryczna i niespójna
• Jest to wiedza apodyktyczna – zawiera zdecydowane zalecenia, uwagi, dyrektywy
• Jest pochopna – nie opiera się na dostatecznie solidnych podstawach, by można było
np. uogólniać ją

Sztuka również zawiera jakąś wiedzę o społeczeństwie. Widać to w malarstwie różnych


epok, portretującym ludzi w trakcie różnych sytuacji i zajęć. Można śledzić, jak dawniej
ludzie się ubierali, odżywiali, pracowali, jak wypoczywali, a nawet – na co chorowali. Jest to
jednak poznawanie społeczeństwa niejako przy okazji – celem sztuki jest przecież coś
innego niż dokumentowanie stylów życia ludzi.

Wreszcie – filozofia (w czasach nowszych – tzw. filozofia polityczna) też dostarcza wiedzy
nt. społeczeństwa. Jest to refleksja uprawiana przez zawodowych myślicieli, więc różni się
od socjologii potocznej:
• Opiera się na szerokich danych porównawczych dotyczących różnych społeczeństw
• Sądy filozofów są precyzyjnie formułowane
• Poszczególne tezy na temat społeczeństwa wiąże się w całościowe systemy
• Typowy jest normatywny punkt widzenia – to znaczy wartościujący punkt widzenia;

Socjologia, która rozpoczęła swój żywot w XIX wieku jest związana z tymi trzema formami
ludzkiej myśli, lecz pragnie się odróżniać od nich. Czym?

• Zastosowaniem metody naukowej – za ostateczne kryterium prawdy uważa się


empirycznie lu eksperymentalnie potwierdzone fakty
• Językiem – socjologia naukowa chciała mieć swój własny, precyzyjny język służący
opisowi faktów społecznych, jeżyk zawierający zdefiniowane pojęcia, najlepiej
umożliwiające pomiar (stąd zmienne w socjologii)
• Socjologia jako nauka ma do spełnienia pewne zadania:
a) zadanie opisu – jak jest naprawdę? Jak wygląda świat społeczny?
b) Dlaczego tak wygląda? Zadanie wyjaśniania, budowy teorii
c) Jakie będzie społeczeństwo? Zadanie przewidywania
d) Jak wprowadzać zmiany? Zadanie praktyczne

Te zadania zostały sformułowane przez A. Comte’a. Comte był zwolennikiem


naukowości socjologii w wersji pozytywistycznej. Znaczyło to, że chce, by socjologia
naśladowała taki sposób badania, jaki upowszechnił się w naukach przyrodniczych;
Socjologia ma odwoływać się do faktów bezpośrednio obserwowalnych, budować proste
twierdzenia o zależnościach między faktami (zmiennymi), wyprowadzać z tych praw
wnioski praktyczne. Socjologia – podobnie jak fizyka miała odkrywać prawa
umożliwiające praktyczne działanie. Z praw mechaniki da się wyprowadzić inżynierię.
Podobnie swoją inżynierię miała mieć socjologia.

2
To nie była jedyna wersja naukowej socjologii w XIX wieku. Taki obraz naukowej
socjologii zakwestionowali myśliciele niemieccy – zwłaszcza Wilhelm Dilthey i Heinrich
Rickert. Podkreślali oni, że w świecie ludzkim występują procesy i zjawiska nie spotykane w
świecie przyrody: normy, wartości, reguły, symbole czyli – kultura. Świat ludzki jest
światem kultury. Społeczeństwo tworzące kulturę jest zasadniczo, fundamentalnie
odmienne od socjologii. Zatem potrzebuje innych metod niż te, którymi posługują się nauki
przyrodnicze. Max Weber zaproponował inną metodę socjologii – nazwał ją rozumieniem.
Socjologia winna docierać do ukrytych, nieobserwowalnych wartości, znaczeń, motywacji
ludzkich działań. Była to antypozytywistyczna wersja naukowości socjologii. Ta
kontrowersja jest żywa do dziś – są socjologowie hołdujący jednej lub drugiej wizji
socjologii.

Obrazy społeczeństwa i spory naukowe w socjologii


Agenda
Poznawcze obrazy społeczeństwa
Pole zdarzeń - konteksty społeczne
Spory filozofów i socjologów
Wyobraźnia socjologiczna
Poznawcze obrazy społeczeństwa
Socjologia to tyle, co nauka o społeczeństwie
Co to jest społeczeństwo?
Wielość odpowiedzi to pytanie…
Poznawcze obrazy społeczeństwa
=POPULACJA:
utożsamienie społeczeństwa ze zbiorowością ludzi, wielością jednostek
Interpretowanie zjawisk społecznych jako aspektów ludzkich organizmów
Zróżnicowanie i skład zbiorowości, mobilność społeczna, współczynniki przyrostu
naturalnego
Perspektywa zbyt wąska: socjologia miałaby się zajmować kwestiami demograficznymi;
socjologia musi zajmować się tym, co dzieje się między ludźmi

Poznawcze obrazy społeczeństwa


= PROJEKCJA OSOBOWOŚCI
Interpretowanie zjawisk społecznych, działań społecznych – z punktu widzenia ich
znaczenia dla jednostek
Motywy, postawy, aspiracje, treści poznawcze, zdolności, tożsamość osób: przedmiot
zainteresowania socjologii (i psychologii społecznej)
Podobnie jak w poprzednim przypadku – społeczeństwo nie istnieje jako realny byt –
jest tylko wielością/sumą jednostek

Poznawcze obrazy społeczeństwa


=ORGANIZM-SYSTEM
Twórcy socjologii - Auguste Comte, Herbert Spencer - posługiwali się analogią do
organizmu.
Organizm biologiczny to nie prosta suma komórek, tkanek, organów, lecz spoista i
wspólnie funkcjonująca całość: społeczeństwo to nie prosta suma ludzi, lecz
zintegrowany i funkcjonujący organizm społeczny/system
3
Jednostki łączą się tworząc grupy; grupy wykazują wspólna orientację/orientacje
Społeczeństwo – całość ponadjednostkowa, byt realnie istniejący
Poznawcze obrazy społeczeństwa
=STRUKTURA
Społeczeństwo to relacje między ludźmi
Relacje opisywane są przez role społeczne; rola zawsze jest zorientowana ku innym
ludziom, definiuje stosunki z innymi
Role powiązane są z funkcjami, jakie pełnią jednostki w grupie/społeczeństwie
Społeczeństwo można opisać jako sieć relacji między rolami i pozycjami społecznymi; wizja
bardzo abstrakcyjna
Poznawcze obrazy społeczeństwa
=KULTURA
kolejne, ogromnie istotne spostrzeżenie zawdzięczamy M. Weberowi i E. Durkheimowi
w każdym ludzkim działaniu zawarty jest pewien sens, znaczenie, a co więcej
znaczenie to ma charakter ,,faktu społecznego" narzucanego ludziom z
zewnątrz jako coś obowiązującego, wiążącego, przez środowisko, w którym się urodzili,
wychowali i w którym żyją
Społeczeństwo to sieć działań obdarzonych znaczeniem
Źródłem tych znaczeń jest KULTURA
Poznawcze obrazy społeczeństwa
POLE ZDARZEŃ:
porzucenie wizji społeczeństwa jako trwałego, statycznego obiektu
wszystko, co istnieje w społeczeństwie to zdarzenia społeczne: ich płynne, zmienne
konfiguracje (migracje ludzi, zmiany pracy, pozycji społecznej, związków z innymi,
zawodu  społeczeństwo=bezustanny ciąg takich zmian)
zamiast o trwałych formach społecznych zaczęto mówić o ,,figuracjach" (Norbert Elias),
zamiast o strukturach - o ,,strukturacji" (Anthony Giddens), zamiast o bytach
społecznych - o życiu społecznym, zamiast o istnieniu społeczeństwa - o ,,stawaniu się"
społeczeństwa (Piotr Sztompka)

Pole zdarzeń - konteksty społeczne


Z perspektywy pojedynczego członka społeczeństwa przestrzeń międzyludzka, w której
przebiega życie każdego z nas, jest ogromnie złożona…
składa się z szeregu rozmaitych kontekstów
Pole zdarzeń - konteksty społeczne
Kontekst rodzinny
Kontekst edukacyjny
Kontekst zawodowy
Kontekst religijny
Kontekst polityczny
Kontekst ekonomiczny
Kontekst wymiaru sprawiedliwości
Inne konteksty …

Pole zdarzeń – konteksty społeczne


każdy z nas posiada swój własny zestaw takich kontekstów, w których uczestniczy
nieustannie krążymy miedzy różnymi kontekstami
w każdym z tych kontekstów spotykamy nieco inne ,,społeczeństwo”, inne
oczekiwania i reguły gry

Pole zdarzeń – konteksty społeczne


Musimy w tej różnorodności kontekstów umieć się odnaleźć:
zdecydować, które są dla nas ważniejsze, a które mniej istotne,
rozpoznać partnerów,
4
odnieść się do nich we właściwy sposób, zastosować właściwe reguły kulturowe,
przyjąć odpowiednie strategie postępowania,
skutecznie działać

Spory filozofów i socjologów


Długa historia myśli społecznej i krótka historia socjologii jest areną licznych debat i
dyskusji…
Spierano się o pięć spraw:
pochodzenie społeczeństwa
społeczną naturę człowieka
przedmiot socjologii
metodę socjologii
rezultaty poznawcze socjologii

Skąd się bierze społeczeństwo?


Dziś na ogół powiada się:
społeczeństwo jest „wytwarzane” przez jednostki we wzajemnych kontaktach, relacjach,
interakcjach , stosunkach społecznych
Są jeszcze inne odpowiedzi…

Skąd się bierze społeczeństwo?


Konfucjanizm: społeczeństwo jest formą świadomości „my”, poczucia wspólnoty. Ludzie
z natury są sobie bliscy, zaś oddalają się od siebie dzięki przyzwyczajeniom. Podstawą
społeczeństwa są cnoty, takie jak obowiązek, humanitarność, szczerość, umiar.
Konfucjusz wierzył w rodzinę i społeczną strukturę, społeczny porządek

Skąd się bierze społeczeństwo?


Teologiczna koncepcja: zakłada, że człowiek jest dziełem Bożym zaś społeczeństwo jest
powstałą z woli opatrzności unią jednostek. Człowiek nie tworzy społeczeństwa

Skąd się bierze społeczeństwo?


Natura ludzka i umowa społeczna: W Oświeceniu brano za punkt wyjścia „naturę
ludzką”, niezależną od społeczeństwa i pierwotną w stosunku do niego. Społeczeństwo
jest skutkiem swoistej UMOWY między suwerennymi i odrębnymi jednostkami;

Skąd się bierze społeczeństwo?


Marksowska koncepcja: ludzie tworzą społeczeństwo dlatego, że przeciwstawiają się
przyrodzie, przekształcają ją w procesie pracy. Działając w grupach, mogą łatwiej te
zadania realizować. Społeczeństwa, podobnie jak sam człowiek, są wytworem procesu
pracy

Człowiek: istota społeczna ?


Co to znaczy „istota społeczna”?
człowiek nie mógłby rozwinąć swych cech specyficznie ludzkich, gdyby znajdował
się poza środowiskiem społecznym, w izolacji od innych jednostek.
Przykłady: Kaspar Hauser, dzieci znalezione w dżungli w Indiach (niski poziom rozwoju
intelektualnego, brak elementarnych umiejętności)

Człowiek: istota społeczna?


Człowiek jest produktem stosunków społecznych, jest taki, jakim go społeczeństwo
uformowało; człowiek nabiera takich cech, jakie wpaja mu jego środowisko społeczne –
wychowujące czy socjalizujące.

Człowiek: istota społeczna?

5
człowiek posiada „instynkt społeczny”, to znaczy skłonność do zrzeszania się, bycia w
gromadzie; zachowywania się w sposób podobny do innych ludzi. Tezy o „wrodzonym”
instynkcie nie da się chyba obronić

Człowiek: istota społeczna?


człowiek jest istotą społeczną w tym sensie, że powinien postępować zgodnie z interesem
społecznym. Jednostka jest podporządkowana społeczeństwu i stanowionym przez nie
regułom.
W sensie specyficznym – jednostka musi podporządkować się władzy politycznej – ta teza
w niektórych doktrynach formułowana była niezwykle ostro
Spory o przedmiot
Czy ostatecznym składnikiem społeczeństwa są poszczególne jednostki, czy raczej całości
społeczne: grupy, zbiorowości, sieci stosunków i działań społecznych?
Czy zjawiska społeczne (np. konflikty, zmiany, migracje, mobilność, konkurencja,
współpraca) należy wyjaśniać odwołując się do działań jednostek, czy też do praw
rządzących całościami społecznymi, w których te zjawiska zachodzą?
Spory o przedmiot
INDYWIDUALIZM METODOLOGICZNY
Ostateczne wyjaśnienia wszelkich zjawisk społecznych powinny być formułowane przez
odwołanie się do jednostek, ich działań, motywacji, dyspozycji
Inne wyjaśnienia są możliwe, lecz nie mogą być ostateczne
Spory o przedmiot
Ograniczenia indywidualizmu: gdzie nie ma zastosowania?
W sytuacjach „probabilistycznych”: losowego wyboru, dokonywanego przez ludzi
W sytuacjach, w których zanika ludzka indywidualność: zachowanie tłumu ogarniętego
paniką, w działaniach sekt religijnych, publiczności ogarniętej uwielbieniem dla idola
W wszystkich pozostałych przypadkach indywidualizm metodologiczny zachowuje wartość

Spory o przedmiot
Jak można w sposób indywidualistyczny wyjaśniać zjawiska ekonomiczne?
Na przykład przywołując zasadę „zmniejszającej się użyteczności”, która głosi, że …
im mniej jednostka posiada jakiegoś „podzielnego” towaru, tym więcej będzie skłonna
zażądać za pewną stałą jego ilość
Zasada ta = klucz do zrozumienia dystrybucji i wymiany
Spory o przedmiot
W jaki sposób wyjaśnić to, że jedni ludzie zawsze, inni od czasu do czasu przestrzegają
reguł?
Jeśli konformizm wobec norm przynosił nagrodę, jednostka zachowa się konformistycznie
także w nowej sytuacji
Jeśli konformizm nie przynosił nagród – jednostki nie będą go praktykować

Spory o przedmiot
HOLIZM głosi, że …
Fakty społeczne są są niesprowadzalne do faktów psychologicznych
Fakty społeczne=wszelkie zjawiska, zdarzenia, procesy dotyczące form organizacji
społecznej (pozycje i role członków społeczeństwa, instytucje, zwyczaje, ideologie – nie
są atrybutami jednostek)
E. Durkheim: ilekroć zjawisko społeczne jest wyjaśniane przez psychologiczne, możemy
być pewni, że wyjaśnienie to jest fałszywe

Spory o przedmiot
HOLIZM…
Cechy przypisywane jednostkom przez indywidualistów nie są jednorodne, lecz tworzą
kontinuum nasycenia treściami społecznymi:

6
odruchy: wynikające z konstytucji biologicznej, nieświadome, pozbawione treści
społecznych
zachowania sterowane przez świadomość, lecz nie zwrócone ku innym ludziom
zachowania zwrócone ku innym ludziom (współpraca, okazywanie szacunku), wynikające z
woli jednostki
zachowania realizujące nakazy norm i wartości (np.. salutowanie w wojsku,
spowiedź i zachowanie postu) nie są dziełem jednostek – oznaczają realizację
nakazów, wzorów kulturowych

Spory o metodę
Istota sporu:
Czy nauki społeczne powinny posługiwać się takimi samymi metodami, jak
przyrodoznawstwo, czy też powinny mieć zupełnie inne metody (swoiste)?
Naturalizm: metody przyrodoznawstwa
Antynaturalizm: metody swoiste
Spory o metodę
NATURALIZM głosi, że…
Istnieje zasadnicza jedność metodologiczna wszystkich nauk: wszystkie nauki stosują
metodę hipotetyczno-dedukcyjną, tzn.
stawiają hipotezy,
wyprowadzają z hipotez przewidywania
sprawdzają te przewidywania w testach empirycznych
socjologia nie różni się od nauk przyrodniczych

Spory o metodę
ANTYNATURALIZM głosi, że…
Zadanie socjologii polega ujawnianiu znaczenia działań dla podejmujących je ludzi
Składniki znaczenia: motywy „po co?” i „z jakiego powodu?”
Po co? Rekonstrukcja wizji rezultatu
Z jakiego powodu? Wcześniejsze doświadczenia, dyspozycje-postawy, nawyki
METODA: interpretacja świata społecznego z perspektywy działających jednostek,
rozumienie działań = wskazanie ich motywów
Spór o rezultaty socjologii
W centrum sporu WARTOŚCI I ICH ROLA W POZNANIU socjologicznym
Zagadnienie wartości ważne w każdej nauce
W naukach społecznych szczególnie ważne: przedmiot badań stanowią inne osoby,
podmiot badający tożsamy w istotnym sensie z przedmiotem badanym
Wyniki badań socjologów DOTYCZĄ bezpośrednio ludzi

Spory o rezultaty socjologii


Aspekty problematyki wartości w poznaniu naukowym:
Czy sądy wartościujące mogą i powinny być uzasadnione naukowo? Czy nauka dostarcza
podbudowy dla wartościowania? NIE
Czy sądy wartościujące wpływają/powinny wpływać na naukę (na przebieg czynności
badawczych, na uzyskane wyniki)? DO ROZWAŻENIA
Spory o rezultaty socjologii
Czy wartości mogą/powinny wpływać na naukę?
Jeśli odpowiadamy „TAK”, jesteśmy zwolennikami wartościowania
Jeśli odpowiadamy „NIE”, jesteśmy zwolennikami obiektywizmu
Spory o rezultaty socjologii
WARTOŚCIOWANIE…
Każde badanie problemów społecznych MUSI pozostawać pod wpływem wartościowań,
ocen…
Wartości ingerują najmocniej w następujących fazach badania:
7
w momencie wyboru problemu badawczego
przy wyborze modeli teoretycznych i pojęć, zbieraniu danych, zapisie obserwacji
przy wyprowadzaniu wniosków praktycznych z badań
Skoro tak, to jedyny sposób na obiektywność = ujawnienie przesłanek
wartościujących

Spory o rezultaty socjologii


Przykłady wartościowania:
interpretowanie wyników w duchu przychylności dla jakiejś opcji ideologicznej (99%
twórczości naukowej sowieckich badaczy społecznych)
preferowanie problematyki badań rokujących zysk (w sensie ekonomicznym)
podejmowanie lub nie podejmowanie badań w zależności od spodziewanej reakcji
środowiska naukowego, panującej mody, powabu sław naukowych, zaleceń politycznej
poprawności itp..

Spory o rezultaty socjologii


OBIEKTYWIZM…
Wartościowania zewnątrznaukowe (moralne, religijne, ideologiczne) w ŻADNYM RAZIE
NIE POWINNY wpływać na wyniki badań naukowych
W nauce dopuszczalne są wyłącznie wartościowania wewnątrznaukowe: reguły
uzasadniania hipotez, oceny wartości źródeł, kryteria poprawności sformułowania
problemów

Spory o rezultaty socjologii


OBIEKTYWIZM…
Dwa rodzaje sądów wartościujących:
sądy instrumentalne (relatywne), wskazujące na jakiś środek działania jako
najskuteczniejszy dla założonych celów
sądy kategoryczne (absolutne), określające jakiś cel jako dobry lub jako lepszy od innych
Spory o rezultaty socjologii
OBIEKTYWIZM…
Gdy cele są dane, nauka pozwala dobrać najlepsze środki
Jednak…
dla uzasadnienia celów nauka nie wystarcza
nauka może powiedzieć, jaką drogą powinniśmy iść, lecz nie może powiedzieć, dokąd
powinniśmy zmierzać
Wyobraźnia socjologiczna…
To dostrzeganie, ze wszelkie fenomeny społeczne są efektem zamierzonym lub
niezamierzonym, natychmiastowym lub skumulowanym, bezpośrednim lub pośrednim -
jakichś działań, decyzji, wyborów podjętych przez sprawcze podmioty społeczne,
czy to jednostki, czy zbiorowości
socjologiczna wyobraźnia przeciwstawia się fatalizmowi, determinizmowi,
prowidencjalizmowi, czyli poglądom odmawiającym człowiekowi prawa do projektowania
i realizowania własnej przyszłości

Wyobraźnia socjologiczna…
to świadomość głębokich, ukrytych zasobów lub barier strukturalnych i
kulturowych, które wyznaczają szanse działań podmiotowych. W ten sposób
socjologiczna wyobraźnia zwalcza mit absolutnej wolności człowieka i przeciwstawia się
woluntaryzmowi
Wyobraźnia socjologiczna…
8
to rozpoznanie we wszelkich zjawiskach społecznych skumulowanego
dziedzictwa przeszłości, czy inaczej tradycji, która w różny sposób wpływa na
działania współczesnych
w ten sposób socjologiczna wyobraźnia lansuje historyzm i sprzeciwia się prezentyzmowi
Wyobraźnia socjologiczna…
to postrzeganie życia społecznego, w tym wszelkich pozornie trwałych instytucji,
organizacji, reżimów politycznych czy gospodarczych, w ich ciągłej
zmienności, nieustannym procesie stawania się.
W ten sposób socjologiczna wyobraźnia akcentuje dynamikę i odrzuca statyczny punkt
widzenia
Wyobraźnia socjologiczna
to akceptacja dla ogromnej różnorodności form, w jakich przejawiać się może życie
społeczne
w ten sposób socjologiczna wyobraźnia uczy tolerancji i uodparnia przeciwko
dogmatyzmowi czy etnocentryzmowi.

Czym jest dziś socjologia?


jest to nauka o ludziach
działających w polu wzajemnych relacji (w ,,przestrzeni międzyludzkiej"),
którzy nadają temu polu nieustanną dynamikę funkcjonowania i stawania się
(podtrzymują ,,życie społeczne"),
a utrwalone, często niezamierzone, efekty swoich działań pozostawiają jako
ramy strukturalne i kulturowe dla kolejnych pokoleń
Zbiorowości i grupy społeczne
2008
Agenda
1.Cechy grupotwórcze
2. Odmiany zbiorowości ludzkich
3. Więź moralna: treść, zasięg i patologia więzi moralnej
3. Grupa i organizacja społeczna
4. Obiektywne kryteria klasyfikacji grup
5. Subiektywne kryteria klasyfikacji
6. Syntetyczne typologie grup
7. Zbiorowości terytorialne

Cechy grupotwórcze
Pojęcie grupy – jedna z fundamentalnych kategorii socjologii (inne: kultura, instytucja, rola,
pozycja-status, konflikt, struktura społeczna)
Związana z realizmem ontologicznym, metaforą organiczną i systemowym obrazem świata
społecznego (grupy jako elementy społeczeństwa)
Cechy grupotwórcze
Jakie cechy przysługujące jednostkom przyciągają uwagę socjologów?
a) czy te, które upodobniają do siebie wszystkich ludzi?
b) cechy właściwe tylko jednostkom: osobowość, nawyki i dziwactwa właściwe komuś,
swoiste właściwości ciała i umysłu?
c) cechy, które jednostka dzieli z pewną liczbą niektórych innych ludzi (nie z
wszystkimi) sprawiają one, że do jednych ludzi jesteśmy podobni, od innych się różnimy.
Te cechy interesują socjologów. Te cechy sprawiają, że wielość ludzi dzieli się na
mniejsze zbiorowości.

Odmiany zbiorowości społecznych


Cechy różniące i zarazem upodobniające do siebie różnych ludzi mogą stawać się
podstawą wyodrębniania wielu zbiorowości:
populacja = wielość jednostek
9
zbiór statystyczny = zbiorowość wyróżniona ze względu na jakąś (w zasadzie dowolną)
cechę (np. bycie blondynem)
kategoria socjologiczna: zbiorowość wyróżniona ze względu na kryterium socjologicznie
istotne (wykształcenie, dochód, wiek, zawód – te cechy mogą stawać się podstawą
podstawą postrzegania wspólnoty interesów)

Odmiany zbiorowości społecznych


Kategoria społeczna: powstaje wtedy, gdy ludzie zdają sobie sprawę z podobieństwa
posiadanych cech, kiedy na to podobieństwo kierują uwagę i czynią z niego podstawę
postrzegania siebie jako wspólnoty (subiektywna więź społeczna)
Kategoria społeczna nie jest jeszcze grupą, lecz zapowiada powstanie grupy
Więź moralna
Kategoria społeczna może stać się grupą, jeśli pojawi się w niej rozwinięta postać więzi
subiektywnej – więź MORALNA
Więź moralna = szczególna relacja do innych ludzi, objętych określeniem „MY”
Sprawy ludzi objętych nazwą „MY” żywo nas obchodzą, reagujemy na to, co przydarza się
innym, zaliczonym do tej kategorii, sami też czegoś od nich oczekujemy...

Więź moralna
Składniki więzi moralnej:
zaufanie: oczekiwanie godnego zachowania innych wobec nas
lojalność: powinność nienaruszania zaufania, jakim darzą nas inni
solidarność: troska o sprawy innych , gotowość do altruizmu, poświęcania się (nawet
wtedy, gdy nie jest to dla nas wygodne)
Więź moralna
Intensywność i zasięg więzi moralnej są zmienne...
bywa, że ulega ona ogromnemu wzmocnieniu
bywa, że ulega osłabieniu czy wręcz atrofii
Co o tym decyduje?
Więź moralna
Zasięg i siła więzi moralnej rośnie, gdy cała zbiorowość doświadcza zagrożenia (wojna,
klęska żywiołowa, atak terrorystyczny, represjonowane mniejszości)
członkowie zbiorowości rozszerzają wówczas zakres osób, wobec których czują się lojalni, z
którymi są solidarni, których darzą zaufaniem
Więź moralna
Jeśli jednak....
zagrożenia mają charakter indywidualny, tzn. gdy jednostki czują się zagrożone lecz nie
zbiorowość, (brutalna konkurencja między jednostkami, rosnące ryzyko działań
jednostkowych)...
wówczas zakres więzi moralnej ulega znacznemu zawężeniu lub nawet całkowitej atrofii
bellum omnium contra omnes...

Więź moralna
Wskaźniki atrofii więzi moralnej:
kultura cynizmu: podejrzliwość, doszukiwanie się spisków, pułapek, przypisywanie innym
niecnych zamiarów
kultura manipulacji: przyzwolenie na wykorzystywanie innych, oszukiwanie, cwaniactwo
jako miernik własnej zaradności
kultura obojętności: egoizm, zanik wrażliwości na cierpienie innych
Więź moralna
W skrajnych przypadkach zakres więzi moralnej ulega zawężeniu do nielicznego grona
osób – członków rodziny, najbliższych przyjaciół, także niejawnych klik, koterii

10
W takich warunkach podejrzliwość może przekształcać się w najzupełniej „materialne”
spiski, machinacje, oszustwa
Jeśli jednak nic takiego się nie zdarza i więź subiektywna rozwija się do dojrzałej więzi
moralnej...

Grupa społeczna
...Wówczas kategoria socjologiczna przekształca się w grupę społeczną...
dla powstania grupy potrzeba co najmniej dwóch jednostek
potrzeba także, by te jednostki podejmowały wobec siebie działania, były w stałych
interakcjach, realizowały jakieś wspólne cele  jeśli tak jest  między jednostkami
pojawia się WIĘŹ BEHAWIORALNA

Organizacja społeczna

Grupa z kolei może przekształcić się w organizację społeczną jeśli...


pojawi się w niej wspólny cel, podział pracy, wyraźnie zdefiniowane normy regulujące
relacje między członkami,, statut-regulamin  unormowane, uregulowane stosunki
społeczne

Obiektywne kryteria klasyfikacji grup


Uniwersum grup społecznych jest bardzo bogate – obejmuje wielka ich różnorodność
Pojawia się potrzeba klasyfikacji i typologii
Podstawą tych podziałów grup stają się trzy typy kryteriów:
a) obiektywne
b) subiektywne
c) syntetyczne
Obiektywne kryteria..
Sześć kryteriów...
liczebność
trwałość
sposób rekrutacji
intensywność uczestnictwa
korzyści z członkostwa
formalizacja

Subiektywne kryteria
Chodzi o psychologiczna relację jednostki do grupy
subiektywna identyfikacja z grupą, do której się należy:
akceptowana lub odrzucana grupa
członkostwa
znaczenie grupy, do której nie należymy:
negatywne grupy odniesienia, pozytywne
grupy odniesienia

Syntetyczne kryteria...
Poprzednie klasyfikacje opierały się na pojedynczych cechach (obiektywnych lub
subiektywnych)
W socjologii są jeszcze kryteria syntetyczne: zespoły cech branych równocześnie pod
uwagę w opisie grupy
Pozwalają one wyróżnić...
Kryteria syntetyczne

11
Grupy pierwotne: niewielkie, nieformalne, wymagają intensywnego uczestnictwa, dość
trwałe (np. rodzina), sprawują ściślejszą kontrolę nad uczestnikami. Grupy te (rodzina,
grupa rówieśnicza) wywierają najsilniejszy wpływ socjalizujący
Grupy wtórne: pojawiają się później w doświadczeniu i biografiach jednostek; są większe,
sformalizowane, zachowują anonimowość jednostek. Jeśli nie są totalitarne – nie
sprawują ścisłej kontroli nad zachowaniami uczestników. Przykłady: przedsiębiorstwa,
środowiska zawodowe, urzędy

Kryteria syntetyczne
Wspólnoty: tradycyjne społeczności rodowe, plemienne, wioskowe; cechowała je wysoka
spójność i integracja, zgodne wartości i przekonania; silna lojalność wobec wodzów czy
przywódców a także wobec innych członków wspólnoty
Stowarzyszenia: charakteryzują współczesne społeczeństwo; sformalizowane,
nastawione na wyraźnie określone cele, z wyraźnie określonym podziałem pracy i
obowiązków, traktowane przez uczestników instrumentalnie
Zbiorowości terytorialne
Terytorium jest podstawą skupienia społecznego, jest jego zasadniczym czynnikiem,

Terytorium jest strefą przestrzennej „wyłączności”, obszarem, na którym zbiorowość


zaspokaja większość lub (dawniej) wszystkie swoje potrzeby
Zbiorowości terytorialne
Typy zbiorowości terytorialnych:
greckie polis: charakteryzował "pełny" charakter - stanowiła miejsce zaspokajania
wszystkich ludzkich potrzeb; miejskie i wiejskie części polis,
civitas (J. Bodin): stanowiły jednolitość zwyczajów, obyczajów i instytucji. Odzwierciedlały
strukturę feudalnego świata, będącego światem zbiorowości terytorialnych (księstwa,
hrabstwa, prowincje będących podstawowymi członami organizacji społecznej i
politycznej).
obecnie zbiorowości terytorialne to państwa jako zbiorowości obywateli i prawni
ustanowione struktury władzy na jakimś terytorium

Społeczności lokalne
Społeczność lokalna jest częścią szerszej zbiorowości terytorialnej.
To ludzie związani miejscem zamieszkania z określoną miejscowością, osiedlem.
Odznacza się relatywnie wysokim stopniem społecznej integracji

Społeczności lokalne
Cechy charakterystyczne społeczności lokalnych:
terytorium: przestrzenne ograniczenie, obszar wydzielony jest administracyjnie lub
naturalnie,
wielkość (ograniczona do stosunkowo niewielkiej liczby mieszkańców - od kilkudziesięciu
do kilkunastu tysięcy mieszkańców),
względna izolacja
homogeniczność zbiorowości (etniczna, zawodowa, kulturowa, społeczna, źródeł
utrzymania)
silna kontrola społeczna (sąsiedzka),
lokalne autorytety
emocjonalny stosunek do terytorium
Społeczności lokalne
Przykłady społeczności lokalnych...
Społeczność wioskowa: zdaje się zanikać, charakter reliktowy
Małe miasto: pośrednia struktura między wsią i dużymi aglomeracjami; w niektórych
regionach renesans małych miast i wzrost ich znaczenia (turystyka, miejsce osiedlania
się ludzi zamożnych, miejsce ważnych spotkań i konferencji: Davos, inne kurorty w
Alpach czy Tatrach, Carcasonne, w Polsce: Sandomierz, Kazimierz Dolny)
12
Struktura społeczna
2008
Agenda
Pojęcie struktury społecznej
Wizje struktury społecznej: dychotomiczne, gradacyjne, funkcjonalne
Teorie klas w socjologii: Marks, Weber, Burnham, Dżilas, Eco

Struktura …
Termin zapożyczony ze świata przestrzennego: struktura w znaczeniu dosłownym to
przestrzenny układ elementów (np.. budynek to rozmieszczenie elementów pełniących
rózne funkcje z punktu widzenia celów budowli; dach chroni przed deszczem, ściany
wspierają dach itp..)
Francuscy badacze używają w stosunku do tego przestrzennego rozumienia struktury
słowa „forma”, amerykańscy – „ekologia społeczna”
Struktura…
W sensie metaforycznym to system relacji interpretowanych w przenośni, na wzór
dystansów przestrzennych (np. dzieci są „bliżej” ojca niż kuzyna, obywatele
odwiedzanych krajów „dalej” niż rodacy, bogaci „wyżej” niż biedni itp..)
Oczywiście – w każdym z tych przykładów określenia „bliżej” czy „dalej” nie oznaczają
fizycznie rozumianych odległości, lecz pewne relacje społeczne
Struktura społeczna
Struktura = rozmieszczenie elementów składowych i relacje między nimi, charakteryzujące
jakąś całość (układ)
Badanie struktury oznacza:
konieczność ustalenia, jakie składniki tworzą „całość”
koniecznośc ustalenia relacji między składnikami

Struktura – wizje dychotomiczne


U podstaw leży metafora „przestrzenna”: społeczeństwo to zespół ludzi, z których jedni są
na górze, inni na dole
Są tylko dwa segmenty społeczeństwa – nie więcej (dlatego dychotomia, podział
dwudzielczy
To jest bardzo stary obraz struktury społecznej, spotykany w wielu kulturach, niemal
narzucający się jako oczywistość
Struktura – wizje dychotomiczne
Kulturowe manifestacje wzji dychotomicznych:
biblijna opowieść o Chamie
hinduski mit wyjaśniający pochodzenie kast (bramini, kszatriowoe, waisziowie, szudrowie)
Koran

Struktura – wizje dychotomiczne


Metafora przestrzennego usytuowania segmentów społeczeństwa wobec siebie bywa
rozmaicie interpretowana. Zazwyczaj trzy aspekty są brane pod uwagę:
przeciwstawienie rządzących i rządzonych – klasy panujące i klasy podporządkowane
bogatych i biednych – klasy posiadające i nieposiadające
ci, którzy pracują i ci, na których się głosuje – wyzyskiwacze i wyzyskiwani

Struktura – wizje dychotomiczne


nie są to przeciwstawienia równoważne: zwykle jedno z nich bywa traktowane jako
fundamentalne, jako źródło pozostałych
za podstawowy stosunek uważa się raz podział na rządzących i rządzonych, innym razem –
podział na posiadających i nieposiadających.
trzecie przeciwstawienie (wyzyskiwacze – wyzyskiwani) jest traktowane jako następstwo
jednego z dwóch pierwszych podziałów.
13
Struktura – wizje dychotomiczne
Wyprowadzano z tego następujące wnioski:
prymat władzy: ci na górze są bogaci, ponieważ rządzą
nierzadko twierdzi się również, że ci na górze rządzą, ponieważ są bogaci
podział na pracujących i tych, którzy nie muszą pracować, nie był na ogół traktowany jako
podstawowy. JEDNAK…
podział ten dominował w świadomości rewolucjonistów i w ich bojowej propagandzie
(Grakchus Babeuf, S. Simon, komuniści)
Struktura – wizje dychotomiczne
Koncepcje wyróżniające tylko dwie klasy – przeciwstawne sobie pod wyróżnionym
względem – zyskują na popularności w pewnych warunkach:
pewne społeczeństwa mogą być obiektywnie bliższe schematowi dwudzielczemu: np.
jaskrawe współistnienie bogactwa i nędzy w krajach Afryki, Azji, Amertyki Południowej
wizje dwudzielcze mogą stawać się popularne i przemawiać do wyobraźni np. w
okresach konfliktów społecznych, rewolucji, przewrotów (propaganda polityczna)
Struktura – wizje gradacyjne
Koncepcja gradacyjna uwzględnia możliwość istnienia „klas pośrednich”, usytuowanych
pomiędzy „górą” i „dołem” społecznej drabiny
W historii myśli społecznej są dwie koncepcje klas pośrednich: arystotelowska i
marksowska
Struktura – wizje gradacyjne
koncepcja Arystotelesa: we wszystkich państwach są trzy grupy obywateli: bardzo bogaci,
bardzo biedni i trzecia klasa, pośrednia między nimi.
skoro panuje zgoda co do tego, że umiarkowanie i środek są najlepsze, to oczywiście i w
zakresie posiadania najlepsza będzie własność średnia.
jedynie takie państwa mogą posiadać dobry ustrój, które mają liczny stan średni,
liczniejszy od dwóch pozostałych. KLASA ŚREDNIA JEST ZASADNICZA, biedni i bogaci to
odchylenie od normy.

Struktura – wizje gradacyjne


Koncepcja Marksa: klasa średnia jest mniej ważna niż klasy biegunowe;
jest typową klasą pogranicza i w razie ostrych konfliktów społecznych łączy się z jedną lub
drugą klasą przeciwstawną
nie jest trwała – zanika w pewnych warunkach

Struktura – wizje gradacyjne


Koncepcja klas pośrednich nasuwa schemat innego rodzaju niż dychotomiczny; można go
nazwać schematem GRADACJI
Społeczeństwo przedstawia się w tym przypadku jako układ trzech lub większej liczby klas,
z których każda zajmuje pozycję „wyższą” lub „niższą” od innych pod tym samym
względem
Relacje między klasami nie mają charakteru zależności, lecz PORZĄDKUJĄCY
Struktura – wizje gradacyjne
Schemat gradacji może mieć dwie wersje:
PROSTĄ: bierze się pod uwagę tylko jedno kryterium uporządkowania, jedną obiektywnie
mierzalną cechę – na przykład dochód
SYNTETYCZNĄ: gdy staramy się wyznaczyć pozycję klasową ze względu na kilka
kryteriów równocześnie – na przykład dochód, władzę i prestiż społeczny

Struktura – wizje gradacyjne


w przypadku gradacji syntetycznej wyznacznikiem pozycji społecznej staje się pewne
zharmonizowanie, pewna spójność pozycji jednostki wyznaczonej na różnych skalach
(wykres)

Struktura – wizje gradacyjne


14
Władza Dochód Prestiż
Struktura – wizje gradacyjne
Jeżeli jednostki zajmują różne położenia na takich trzech skalach, wówczas…
sprzyja to radykalizacji ich poglądów politycznych
niezadowolenie z rozbieżności czynników położenia społecznego rodzi bunt, dążenia
rewolucyjne

Struktura - wizje funkcjonalne


W myśl tej wizji społeczeństwo dzieli się na klasy różniące się FUNKCJAMI w życiu
społecznym
Ze względu na odrębne funkcje klasy mogą być sobie nawzajem potrzebne, mogą też być
ze sobą w niezgodzie, gdyż mogą mieć sprzeczne interesy
Przykłady…
Struktura – wizje funkcjonalne
Arystoteles: wyróżniał wojowników, mężów którzy obradują nad sprawami państwa oraz
ludność pracującą, czyli rolników, rzemieślników, służących i urzędników
Piotr Skarga: „rodzaj ludzki na trzy stany rozdzielon jest: na modlących się, na
broniących i na robiących” (czyli na księży, rycerstwo i lud pracujący)
Adam Smith: posiadacze ziemscy, właściciele kapitału i robotnicy; różnią się oni swoją
rolą w procesach produkcji; różnice źródeł dochodów tych ludzi wynikają z różnic funkcji
w społecznym podziale pracy

Struktura – wizje funkcjonalne


Nowoczesna wersja teorii funkcjonalnej: koncepcja autorstwa Kingsleya Daviesa i Davida
Moore’a
Teza wyjściowa: społeczeństwo musi umieszczać jednostki na ważnych dla jego trwania i
rozwoju pozycjach w strukturze społecznej, musi też motywować jednostki do
zajmowania tych pozycji.

Struktura – wizje funkcjonalne


Davies&Moore:
w społeczeństwie są cztery najważniejsze obszary życia społecznego: religia, rządzenie,
ekonomia i technika. Stosownie do tego w społeczeństwie można wyróżnić pozycje
religijne, polityczne, ekonomiczne i techniczne.
Podział na klasy i nierówności społeczne wynika z tego, że w społeczeństwie istnieje pewna
liczba potrzeb, które muszą być zaspokojone.
Struktura – wizje funkcjonalne
Davies&Moore:
Korzyści materialne i niematerialne, jak prestiż, sława, władza i pieniądze są wbudowane w
te ważne pozycje społeczne – inaczej trudno byłoby zachęcić wybitne jednostki do
zajmowania tych pozycji.
Ponieważ nie wszystkie pozycje są jednakowo ważne, nie w każdym przypadku mamy do
czynienia z takimi samymi gratyfikacjami;
Ekskluzywność dostępu do najważniejszych pozycji społecznych lecz i wyższe gratyfikacje!

Struktura społeczna – teorie klas


Struktura społeczna to pojęcie szersze od struktury klasowej…
Grupy będące składnikami struktury społecznej nie muszą być klasami
Struktura klasowa jest jednym z aspektów struktury społecznej, uznawanym za doniosły
Struktura społeczna – teorie klas
Co odróżnia klasy społeczne od innych kategorii strukturalnych (kast, stanów)?
brak nieprzechodnich granic pomiędzy kategoriami – czyli granice są „przepuszczalne”

15
podstawowy charakter podziałów społecznych dla danego typu porządku społecznego
(inne podziały – wtórne wobec klasowego)
odwoływanie się do kryteriów ekonomicznych (własność) jako wyróżnika klasy (Marks i
kontynuatorzy)

Struktura społeczna – teorie klas


Postrzeganie struktury społecznej w kategoriach klas: przełom XVIII i XIX wieku, jako
dziedzictwo myśli społecznej inspirowanej przez Wielką Rewolucję Francuską
Mają swój udział w formowaniu się pojęcia klasy społecznej Adam Smith, socjaliści
utopijni..
Na dobre do teorii socjologicznej wprowadza pojęcie klasy społecznej Karol Marks
Dla niego klasa społeczna jest nie tylko kategorią strukturalną, elementem podziału
społecznego, ale podmiotem historii, wyrazem aktywności gatunku ludzkiego
Struktura społeczna – teorie klas
Teorie klas odwołują się do:
obiektywnych różnic pomiędzy grupami (gdy klasa = grupa społeczna)
obiektywnych różnic pomiędzy jednostkami (wymiary statusu społecznego)
subiektywnych, świadomościowych różnic pomiędzy jednostkami (grupami)

Struktura społeczna – teorie klas


Marksowska teoria klas społecznych:
jest kluczowym elementem teorii społeczeństwa i teorii rozwoju społecznego
społeczeństwo: złożony system, zbudowany z elemetów o odmiennej treści i logice
działania, zmieniający się w czasie;
Społeczeństwo = „formacja”

Struktura społeczna – teorie klas


Społęczeństwo (formacja) zbudowane z następujących elementów:
Sił wytwórczych, czyli wiedzy ludzkiej, kwalifikacji, narzędzi, umiejętności pozyskiwania z
przyrody dóbr, służących zaspokojeniu potrzeb
Stosunków produkcji, czyli relacji w jakie wchodzą ludzie w procesie produkowania
(stosunki własności oraz organizacja produkcji)
Siły wytwórcze + stosunki produkcji = sposób produkcji (baza ekonomiczna)
Nadbudowy, obejmującej system instytucji społecznych i stanów świadomości (ideologie,
religia, filozofia, nauka)

Struktura społeczna – teorie klas


Składniki formacji:
Struktura społeczna – teorie klas
Dynamicznym elementem formacji są siły wytwórcze, sfera techniczno-technologiczna
(prawo postępującego rozwoju sił wytwórczych)
Stabilnym składnikiem jest nadbudowa
Te elementy powinny się utrzymywać się w stanie względnej równowagi („dopasowania”,
zgodności). Zmiana jednego z elementów – powoduje konieczność dostosowania się
pozostałych:
prawo koniecznej zgodności charakteru sił wytwórczych ze stosunkami produkcji
prawo koniecznej zgodności bazy z nadbudową
Struktura społeczna – teorie klas
Marks wyróżnił 5 formacji:
Wspólnotę pierwotną: prymitywne narzędzia, konieczność wspólnych działań, brak
prywatnej własności środków produkcji
Niewolnictwo: wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, prywatna własność środków
produkcji („mówiących narzędzi” - niewolników). Dwa podtypy:
formacja antyczna – niewolnicy są własnością prywatną
formacja azjatycka – niewolnicy są własnością państwa
16
Feudalizm, wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, oparcie sposobu produkowania na
rolnictwie, przypisanie chłopa do ziemi, rozwój miasta, mieszczaństwo
Kapitalizm, wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, przemysłowy sposób produkcji jako
dominanta, robotnicy i kapitaliści
Komunizm, najwyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, pozwalający na realizację zasady:
„od każdego według jego możliwości, każdemu według potrzeb”.

Struktura społeczna – teorie klas


Niezgodność bazy i nadbudowy ogranicza możliwości realizacji interesów wielkich grup
ludzi: klas społecznych
Pojawiają się konflikty klasowe
Konflikty prowadzą do rewolucji – przejścia od jednej formacji do drugiej

Struktura społeczna – teorie klas


Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:
Klasy społeczne: wielkie grupy ludzi różniące się stosunkiem do środków produkcji,
miejscem w historycznie określonym sposobie produkcji, wielkością i sposobem
otrzymywania przypadającej na nie części dochodu oraz cechami kulturowymi
Struktura społeczna – teorie klas
Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:
Klasy społeczne są zjawiskiem historycznym: pojawiły się i zanikną
Mają własną logikę rozwoju: od „klasy w sobie” (zbioru) do „klasy dla siebie” (grupy
obdarzonej świadomością klasową – uświadamiająej sobie własny obiektywny interes –
i mającej swoją organizację polityczna – partię)
Struktura społeczna – teorie klas
Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:
W każdej formacji można wyróżnić pary klas podstawowych, pomiędzy którymi zachodzi
najważniejszy dla formacji konflikt społeczny i antagonizm (klasy antagonistyczne) oraz
klasy niepodstawowe, będące reliktami poprzednich formacji lub zwiastunami nowych
(np.. klasy „średnie”)
Struktura społeczna – teorie klas
Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:
A) konflikt klasowy jest skutkiem sprzecznych interesów
B) interes klasowy ma podwójny wymiar:
subiektywny - postrzeganie różnic obiektywny - zmiana stosunków społecznych,
zmiana formacji
Struktura społeczna – teorie klas
Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:
Klasy społeczne panują, czyli sprawują władzę mając do swojej dyspozycji aparat ucisku:
państwo.
Panują:
a) ekonomicznie – np.. mają uprzywilejowaną pozycję na rynku
b) politycznie – mają dostęp do środków sprawowania władzy (przymus)
c) ideologicznie – mają wpływ na media, edukację, czasem je zawłaszczają  jak w
systemach totalitarnych
Struktura społeczna – teorie klas
Wpływ Marksa:
Jego teoria klas była wzorcem lub układem odniesienia dla późniejszych koncepcji
Niestety – była także inspiracją do treagicznych eksperymentów ustrojowych (socjalizm,
komunizm)
Struktura społeczna – teorie klas
Teoria klas społecznych Maxa Webera

17
Była reakcją na marksowską teorię klas. Weber nie zgadzał się z nią. Twierdził, że struktury
społecznej nie można redukować do jednego, klasowego wymiaru. Proponował
uwzględnić trzy wymiary ładu (porządku):
a) ekonomiczny, a szczególnie rynku, który generuje podział na klasy
b) społeczny, który generuje podział na stany
c) władzy, który generuje podział na partie polityczne

Struktura społeczna – teorie klas


Klasy są zjawiskiem związanym z istnieniem rynku. Dlatego są definiowane poprzez
położenie klasowe, które określa szanse jednostek na rynku.
Weber wyróżniał klasy:
a) zysków, których podstawą jest posiadanie kapitału, środków produkcji,
b) dochodów, których podstawą jest posiadanie kwalifikacji, które można „sprzedać” na
rynku.
Klasy mogą podejmować działania zbiorowe
Klasy są produktem społeczeństwa rynkowego

Struktura społeczna – teorie klas


Dla Webera ważnym elementem struktury społecznej są stany typowe dla
społeczeństwa stanowego przeciwstawianego społeczeństwu rynkowemu
Stany są grupami społecznymi o cechach wspólnoty
Kryterium wyróżnienia stanu jest określona wielkość szacunku społecznego (prestiżu
społecznego), przypisywana reprezentantom stanu.

Struktura społeczna – teorie klas


Wyznacznikami różnic między stanami są:
dystanse społeczne:
a) conmensualizm - dopuszczenie do stołu, czyli do kontaktów towarzyskich
b) connubium - dopuszczenie do łoża, czyli do małżeństwa
Oraz…
zawłaszczone przywileje: od przywileju zajmowania pozycji siedzącej (np.. w urzędzie)
gdy członkowie niższych stanów musieli stać), do przywileju zajmowania niektórych
ważnych pozycji)

Struktura społeczna – teorie klas


Ważnym elementem struktury społecznej jest podział władzy w obrębie społeczeństwa
Władza jest definiowana jako potencjalna możliwość narzucanie jednostkom swej woli,
nawet wbrew ich woli.
Konkurencja o władzę rodzi podział na partie polityczne
Struktura społeczna – teorie klas
Wpływ Webera:
Zwrócenie uwagi na inne niż ekonomiczne (społeczne) aspekty zróżnicowania
Inspiracja dla późniejszych teorii klas „średnich”, posługujących się kryterium prestiżu,
stylu życia
Zwrócenie uwagi na strukturującą rolę gier o władzę, na możliwość pojawienia się klasy
politycznej, mającej swoje własne interesy, niekoniecznie zgodne z intreresami
społeczeństwa
Struktura społeczna – teorie klas
Teorie "nowych klas": „rewolucja menedżerów” Jamesa Burnhama.
Rozdzielenie funkcji właścicielskich i zarządzających. Zarządzają i kontrolują wynajęci
specjaliści – menedżerowie.
Kontrola nad środkami produkcji jest prawie równoważna ich posiadaniu
Zarządzający, menedżerowie z racji kontroli mają:
a) wpływ na zarządzanie przedsiębiorstwem
18
b) bardzo wysokie dochody
To powoduje, że można o nich mówić jako o klasie społecznej tym bardziej, że
wytwarzają swoją „klasową” ideologię, której składnikiem jest podkreślanie
szczególnej misji menedżerów.
Struktura społeczna – teorie klas
"Nowa klasa" Milovana Dżilasa:
Podobna koncepcja jak u Burnhama z tym, że odnosiła się do społeczeństwa
komunistycznego (radzieckiego i jugosłowiańskiego);
kontrola nad środkami produkcji wynika nie z ich posiadania i zarządzania, ale jest
rezultatem udziału w aparacie władzy
prowadzi to do uprzywilejowania ekonomicznego a w konsekwencji do powstania
czerwonej burżuazji
Struktura społeczna – teorie klas
Koncepcja Umberto Eco:
kryterium wyróżnienia klas to ich wiedza i kwalifikacje w zakresie nowoczesnych
technologii informatycznych i telekomunikacyjnych
Wyróżnia trzy „klasy”:
a) digitariat
b) kogitariat
c) proletariat
Struktura społeczna – teorie klas
Teorie „nowych klas" we współczesnym społeczeństwie postprzemysłowym:
akcentują rzadke kwalifikacje, które pozwalają na zajmowanie wysokich pozycji
społecznych
akcentują nowe role społeczne, jakie pojawiają się w wyniku zmian gospodarczych i
politycznych (intelektualiści)
akcentują pojawianie się nowych „klas średnich” (kogitariat)

Początki kapitalizmu
Socjologia 2008
Agenda
Dwa modele gospodarowania: tradycyjny i nowoczesny
Heglowska koncepcja dziejów
Racjonalność kultury europejskiej
Reformacja: rewolucja postaw
Rola pracy w religii protestanckiej
Protestancki etos pracy
Sekty protestanckie jako środowisko socjalizujące
Klasa średnia – depozytariusz cnót protestanckich

Dwa modele gospodarowania: tradycyjny i nowoczesny


Max Weber:
1. W społeczeństwie nowoczesnym trwa powszechna walka z podporządkowaniem
osobistym, odzwierciedlająca proces osłabiania solidarności rodzinnej
2. Działalnością ekonomiczną zawsze rządzi jakaś etyka
3. Intensywna praca jest obowiązkiem, którego wykonywanie jest wartością samą w sobie
– to cecha charakterystyczna postawy człowieka epoki industrialnej;
4. Ta postawa jest równoznaczna z „duchem kapitalizmu”, który przeciwstawia się
tradycyjnemu sposobowi gospodarowania
Dwa modele gospodarowania…
Cechy tradycyjnego sposobu gospodarowania:
robotnik woli mniej pracować niż więcej zarabiać
w godzinach pracy szuka maksymalnej wygody i minimum wysiłku
nie umie i nie chce przystosować się do nowych metod pracy
przedsiębiorca produkuje zróżnicowane a nie standardowe wyroby
19
przedsiębiorca przeznacza na pracę umiarkowaną część dnia i pracuje powoli
wystarczają mu zarobki umożliwiające wygodne życie
stosunki przedsiębiorcy z pracownikami, klientami, konkurentami układają się
na bezpośredniej i osobistej podstawie, a nie są rządzone przez bezosobowe
zasady prawa

Dwa modele gospodarowania…


żyj i daj żyć innym – tak można by streścić etos tradycjonalizmu widoczny zarówno w
postawach robotników, jak i przedsiębiorców
chciwość i brak skrupułów wobec cudzoziemców i innych, nie zaliczanych do „SWOICH”
w ramach solidarności rodzinnej, etnicznej czy inaczej pojmowanej solidarności
„plemiennej” – są charakterystyczne dla społeczeństw przedkapitalistycznych, dla
owego tradycyjnego sposobu gospodarowania

Dwa modele gospodarowania…


Kapitalistyczny (nowoczesny ) typ gospodarowania
Ludzie dążą do zysku poprzez:
stałe operacje na rynku, na którym wymiana jest formalnie swobodna
(podporządkowana jedynie przepisom prawa) i stałą działalność produkcyjną, która
opiera się na rachunku kapitałowym
operacje finansowe, takie jak stałe zarządzanie finansami, pozyskiwanie środków
na inwestycje poprzez sprzedaż papierów wartościowych, finansowanie
przedsięwzięć motywowane przez chęć zapewnienia ich długoterminowej
rentowności

Dwa modele gospodarowania…


W rezultacie stopniowo powstaje kapitalizm  wielki kompleks wzajemnie ze sobą
powiązanych instytucji, które opierają się na racjonalnych, a nie na spekulacyjnych
metodach osiągania zysku.
Składowymi elementami kapitalizmu są:
przedsiębiorstwa oparte na długoterminowych inwestycjach kapitałowych
wolna – w sensie prawnym - siła robocza
racjonalny podział pracy wewnątrz przedsiębiorstw
podział funkcji produkcyjnych pomiędzy różne przedsiębiorstwa, dokonujący się
poprzez rynek
specyficzne instytucje, takie jak zorganizowana giełda towarów i papierów
wartościowych, dług państwowy w postaci obligacji

Dwa modele gospodarowania…


Cały ten system jest przeniknięty swoistym „duchem”, czyli poglądami i zwyczajami, które
sprzyjają racjonalnemu dążeniu do zysku.
Taki „duch”, rozumiany jako cecha jednostek, nie był wyłączną cechą zachodniej kultury i
miał liczne precedensy…
zawsze istnieli w gospodarce „tytani”, którzy potrafili pokonywać ograniczenia
tradycjonalizmu we własnych przedsięwzięciach, jednak nigdzie wcześniej (poza
Europą) nie mogli stworzyć nowego systemu gospodarczego.

Dwa modele gospodarowania…


Teza Webera:
„aby duch kapitalizmu mógł odnieść zwycięstwo nad tradycjonalistycznymi
sposobami gospodarowania, musiał uformować się jako postawa życiowa
całych grup ludzkich, a nie tylko jednostek”
Dwa modele gospodarowania…
Weber przyjął, że powszechności występowania „ducha kapitalizmu” trzeba szukać w
przekonaniach religijnych okresu Reformacji…
20
…i korzystał z obserwacji poczynionych przez Hegla, z heglowskiej koncepcji dziejów i
heglowskiej charakterystyki różnic między katolicyzmem średniowiecznym i
protestantyzmem
Heglowska koncepcja dziejów
Dzieje ludzkości tylko z pozoru są produktem ludzkich działań, myśli i woli
Poprzez ludzkie myśli, działania, poprzez przyrodę i oddziaływanie ludzi na przyrodę,
przejawia się rzeczywisty podmiot i twórca historii ludzkości: duch dziejów – siła
idealna i rozumna.
Przyroda i ludzie są formami istnienia i przejawiania się tej siły
Heglowska koncepcja dziejów
Społeczeństwa ludzi są w swej istocie całościami „duchowymi”. Zbudowane są z trzech
postaci tego samego ducha:
ducha subiektywnego: jego wcieleniem są jednostki ludzkie; duch ten przejawia się w
postaci praw odkrywanych przez psychologię
ducha obiektywnego: przenika on prawo formalne, moralność i obyczajowość; przejawia
się jako rodzina, państwo, społeczeństwo obywatelskie; pewnie jako przedsiębiorstwo
też;
ducha absolutnego: jego przejawami są religia, sztuka, filozofia
Heglowska koncepcja dziejów
Hegel sądził, że w każdym społeczeństwie, w każdym okresie – można wykryć pewną
zasadę/ideę dla tego społeczeństwa swoistą.
Owa zasada jest „wspólną cechą religii, obyczajów, etyki, prawa, a nawet nauki, techniki i
sztuki”.
Zasada ta to „duch narodu”, „duch epoki”.
Racjonalność kultury europejskiej
W ślad za Heglem Max Weber uznał, że:
Najbardziej osobliwą cechę społeczeństw zachodnich stanowi racjonalizm
Racjonalizm jest znamienną cechą wszystkich segmentów tych społeczeństw: etyki, prawa,
religii, gospodarki, nawet muzyki, malarstwa
Racjonalność kultury europejskiej
JEDNAK: co to jest racjonalizm? Pojęcie to ma wiele znaczeń. W słowniku łaciny słowo
RATIO ma takie na przykład konotacje:
oznacza zarówno rachunek, obliczenie, jak i rozum
osąd rozumny jak i dowodzenie
zarówno metodę, jak i prawidłowość
zarówno przeciwieństwo namiętności, jak i interes pieniężny
oznacza także wyspecjalizowaną pracę – zawód

Racjonalność kultury europejskiej


Wieloznaczność pojęcia racjonalizm sprawia, że niełatwo jest zaakceptować wszystkie
tezy Webera.
Jest z tym związana pewna dowolność orzekania, które społeczeństwo jest, a które nie jest
racjonalne.
Weber broni się przed tego typu zarzutami powiadając, że interesuje go nie tyle
racjonalizm w ogóle jako cecha świata zachodniego, lecz pewne osobliwości
zachodniego racjonalizmu
Racjonalność kultury europejskiej
Osobliwości zachodniego racjonalizmu:
istnienie nauk przyrodniczych i zastosowanie teorii tych nauk w procesie
wytwarzania dóbr;
ściśle określone właściwości sztuki, prawa i religii;
rola wyspecjalizowanej i wyszkolonej biurokracji (urzędników)
istnienie państwa o specjalnych cechach i funkcjach;

21
istnienie kapitalistycznego sposobu gospodarowania, z właściwymi mu typami
przedsiębiorstwa (przemysłowe i handlowe), wolną siłą roboczą, strukturą
klasową

Racjonalność kultury europejskiej


Poandto kapitalizm…
… to nie tylko układ instytucji – to także pewna formacja umysłowa, pewien „stan
ducha”, bez którego owe instytucje nie mogły by działać
Ten „stan ducha” zrodził się w okresie Reformacji
Reformacja – rewolucja postaw
Hegel już przed Weberem dostrzegł znaczenie Reformacji
Twierdził on, że od Reformacji zaczyna się trzeci okres rozwoju świata germańskiego,
odznaczający się …
„świadomym urządzaniem życia państwowego zgodnie z zasadami rozumu i
równoczesnym pozbawieniem tradycji większego znaczenia”.
Reformacja – rewolucja postaw
10 różnic między duchem katolicyzmu średniowiecznego i duchem protestantyzmu:
duch katolicyzmu oznaczał zmysłowość, przejawiającą się we właściwym społeczeństwu
średniowiecznej Europy i Kościołowi „pożądaniu rozkoszy”; reformacja będąca
następstwem zepsucia w Kościele akceptowała zasadę ascezy

Reformacja – rewolucja postaw


10 różnic…
2. duch katolicyzmu to zewnętrzność, przywiązanie do rzeczy, przejawiające się w
uzależnieniu zbawienia od rytuału;
duch protestantyzmu z kolei to uzależnienie zbawienia od stanu wewnętrznego ludzi, od
rozumnego kierowania swoim postępowaniem przez jednostki;

Reformacja – rewolucja postaw


10 różnic …

3. katolicyzm zakładał, że aktywność religijna jest sprawą stanu kapłańskiego, w


protestantyzmie aktywność ta jest również obowiązkiem świeckich

Reformacja – rewolucja postaw


10 róznic…
4. w katolicyzmie żywot duchowieństwa zakonnego jest wzorem pobożności – w
protestantyzmie gloryfikację uzyskuje życie codzienne i codzienne obowiązki ludzi
świeckich

Reformacja – rewolucja postaw


10 róznic…
5. bezżenność w katolicyzmie średniowiecza uchodziła za coś świętszego od
małżeństwa; w protestantyzmie bezżenność jest ucieczką od jednego z
podstawowych obowiązków, które Bóg wyznaczył ludziom

Reformacja – rewolucja postaw


10 róznic…
6. w katolicyzmie średniowiecznym wyżej ceniono ubóstwo niż pracę dla zdobycia
środków utrzymania;
protestantyzm dokonuje religijnej afirmacji pracy codziennej; pracę obdarza się
szacunkiem, uznaje ją za sprawę honoru;
protestantyzm wymaga, by człowiek starał się zaspokajać swoje potrzeby
własną pracowitością i rozumnością;
22
pomagać można wtedy, gdy ktoś z powodu ułomności fizycznej lub innej nie może sam na
siebie zapracować;

Reformacja – rewolucja postaw


10 różnic…
7. duch katolicyzmu zalecał wspierać ubogich; duch protestantyzmu zalecał z kolei, by
zdobyte ciężką pracą pieniądze raczej wydawać na zbytki, niż oddawać je
próżniakom”;
wówczas pieniądze także trafią do większej liczby ludzi lecz takich, którzy na te pieniądze
zapracują;

Reformacja – rewolucja postaw


10 różnic…
8. dla katolicyzmu trudnienie się rzemiosłem było moralnie obojętne; w
protestantyzmie zaś przemysł i rzemiosło nabierają charakteru etycznego; są to
powinności jednostek

Reformacja – rewolucja postaw


10 różnic…
9. dla katolicyzmu czerpanie zysku z pożyczania pieniędzy było grzechem; w
protestantyzmie jest rodzajem sensownego wykorzystywania własnych pieniędzy;

Reformacja – rewolucja postaw


10 różnic…
10. katolicyzm uzależniał zbawienie jednostki od przestrzegania zasad
głoszonych przez Kościół;
protestantyzm zaś nakładał na jednostkę obowiązek zdobycia pewności, że
„łaska boża na niej spoczęła” oraz „obowiązek poskromienia własnych
namiętności i pożądania.

Reformacja – rewolucja postaw


Treść doktryny protestanckiej – treść tego depositum fidei – wykazuje wyraźne
pokrewieństwo z duchem kapitalizmu, ze sferą postaw, przekonań i
światopoglądu, która, zdaniem Webera…
wpłynęła na rozwój kapitalizmu w Europie Zachodniej

Rola pracy w religii protestanckiej

protestantyzm całkowicie zmienia relację między Bogiem i wiernym.


to zasadniczo odmienna koncepcja, niż koncepcja katolicyzmu średniowiecznego.
odmienność tę widać w kalwińskiej doktrynie PREDESTYNACJI
Rola pracy w religii protestanckiej

Doktryna predestynacji…

1. Zbawienie duszy jednostki zależy od nieodwracalnej woli Boga. Człowiek, którego Bóg
obdarzył łaską, nie może jej stracić. Nie może jednak zyskać łaski ten, któremu
Bóg jej odmówił.
Rola pracy w religii protestanckiej

Doktryna predestynacji…
23
2. Przed obliczem Boga człowiek zawsze staje sam,
nie może pomóc mu kapłan, gdyż wybrani rozumieją zamiary Boga „własnym sercem”
nie mogły pomóc sakramenty, gdyż ich przyjmowanie nie zapewniało zbawienia;
nie mógł pomóc Kościół, bowiem należeli do niego także ci, którzy byli skazani na
potępienie.

Rola pracy w religii protestanckiej

Doktryna predestynacji…
3. pocieszenie można znaleźć jedynie w prawdziwej wierze.
Każdy ma obowiązek uważać siebie za wybranego do zbawienia i odrzucać wszelkie
wątpliwości jako diabelską pokusę;

Rola pracy w religii protestanckiej

Doktryna predestynacji …
4. Aby osiągnąć pewność, iż jest się wybranym, należy spełniać swe powołanie przez
bezustanną pracę w swoim zawodzie; maksyma św. Pawła „kto nie pracuje, niech
nie je” odnosi się w jednakowym stopniu do wszystkich, zarówno bogatych, jak i
biednych. Pracą służymy Bogu i czcimy Go; praca jest obroną przeciw pokusom takim
jak zwątpienie religijne.

Rola pracy w religii protestanckiej

Pochwała pracy daje początek bardzo złożonemu kodeksowi postępowania; oto bowiem:
praca to nakazany przez Boga sposób życia, w którym każdy człowiek musi dowieść swej
wartości; miarą pożyteczności pracy są jej wyniki, będące oznaką, iż znalazła ona
przychylność Boga
marnotrawstwo czasu pracy jest grzechem śmiertelnym, gdyż odrywa człowieka od
czynności spełniania woli Boga poprzez pracę w swym zawodzie-powołaniu
zysk i bogactwo są grzeszne tylko wtedy, gdy prowadzą do lenistwa; dążenie do zysku nie
jest niczym nagannym, jeśli służy uczczeniu Boga, jest wynikiem niestrudzonego wysiłku
i odrzucenia pokus

Protestancki etos pracy


Doktryna predestynacji jest fundamentem protestanckiego etosu pracy, czyli
„zbioru wartości uznawanych i przejawiających się w rzeczywistych działaniach ludzkich,
których treścią jest praca, zarobek, własność oraz konsumpcja”
Protestancki etos pracy
Cechy etosu:
a) odrzuca feudalną pogardę wobec pracy; człowiek porządny to ktoś wykonujący ciężką
pracę fizyczną lub umysłową;
b) praca obowiązuje wszystkich – zarówno posiadających, jak i nieposiadających
c) niechęć do pracy jest oznaką choroby lub ułomności charakteru;
d) potępia zdobywanie środków do życia drogą ich wyłudzania od innych

Protestancki etos pracy


Cechy etosu:
e) praca jest wartością samą w sobie, nie może służyć jako środek do zapewnienia sobie
wyższości nad innymi, szacunku innych czy też przyjemności i wygody.
f) należy żyć skromnie i surowo, nie oddawać się hazardowi, zbytkowi, pijaństwu itp

24
g) bogactwo, sukces w zarobkowanie nie są same w sobie złe; złe są tylko wtedy, gdy
prowadzą do próżniactwa, lenistwa i kultu posiadania;
h) bogactwo powinno być środkiem tworzenia nowych obszarów pracy dla siebie i innych,
powinno być produktywnie wykorzystywane przez ich inwestowanie w przedsiębiorcze
działania.

Protestancki etos pracy


JEDNAKŻE…
Dlaczego ten etos stał się podstawą działania całych grup ludzkich?
Dlaczego rodząca się klasa średnia złożona z przemysłowców i handlowców przyjmowała
wyznanie protestanckie, skoro kościół katolicki sprawował bardzo słabą kontrolę nad
życiem codziennym i stawiał tylko nieliczne przeszkody na drodze rozwoju gospodarki
kapitalistycznej?

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące


Aby odpowiedzieć na to pytanie, Weber bada społeczność SEKTY protestanckiej.
Sekta dostarcza modelu mechanizmu społecznego – modelu socjalizacji, który
wyjaśnia proces przejmowania protestantyzmu jako etyczno-moralnej
podstawy stylu życia i działania gospodarczego całych grup społecznych.

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące


Cechy sekty protestanckiej:
Sekta nie jest jakąś małą wspólnotą religijną ani też wspólnotą, która oderwała się od
jakiejś innej i jest przez nią prześladowana jako heretycka
Sekta to wspólnota, która rezygnuje z uniwersalizmu, nie dąży do przyjęcia wszystkich ani
też do narzucenia innym swojego wyznania. Sekta opiera się na całkowicie
dobrowolnym porozumieniu jej członków.

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące


Cechy…
Sekta chce być arystokratycznym stowarzyszeniem osób w pełni religijnie
kwalifikowanych (kwalifikowanych znaczy tyle co NADAJĄCYCH się) a nie instytucją
łaski, która chce udzielać swego światła zarówno sprawiedliwym jak i niesprawiedliwym
Ideałem sekty jest „ecclesia pura” (stąd „purytanizm”), widzialna społeczność
świętych, z której wydaleni zostają grzesznicy, by nie obrażali oczu Boga.

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące


Cechy…
Zasada izolacji społecznej. Sekta to „aparat selekcji” oddzielający kwalifikujących się od
nie kwalifikujących – wybrani lub kwalifikowani powinni unikać kontaktów z
odrzuconymi, nie należącymi do sekty
Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące
Cechy…
Sekta sprawuje ścisłą kontrolę nad życiem swoich członków. Wyłącznie osoby będące ze
sobą w codziennym bezpośrednim kontakcie, znające się osobiście, mogą ocenić swoją
religijna kwalifikację. Intensywność wychowania w sekcie nie jest porównywalna
z żadną inną instytucją religijną
Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące
Cechy…
Członkowie sekty są zobowiązani do tzw. ascezy „wewnątrzświatowej”, to znaczy do
prowadzenia życia ascetycznego nie w murach klasztorów, lecz w świecie codziennych
obowiązków rodzinnych i zawodowych.

Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące


25
Cechy..
Sekta odrzuca charyzmę urzędową. Z początku (np. u kwakrów) słowo Boże głosili ci,
którzy czuli natchnienie Ducha Świętego. Modlić się i głosić kazania mogli wszyscy
członkowie sekty.
Świeckie kazania i „kapłaństwo powszechne” to zasady sekty protestanckiej nawet jeśli
przez wzgląd na interesy pedagogiczne lub organizacyjne sekty ustanawiają regularne
urzędy religijne
Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące
Cechy …
Sekta jest tworem apolitycznym – nie może zawierać żadnego sojuszu z władzą polityczną.
Jeśli dochodzi do tego, sekta traci swój szczególny charakter wspólnoty religijnej.
Co więcej – sekta musi domagać się nieingerencji władzy politycznej i musi domagać się
wolności sumienia – gdyby nie domagała się tej wolności, przestałaby być wspólnotą
osób religijnie kwalifikowanych!
Sekta protestancka jako środowisko socjalizujące
Wniosek Webera:
działalność sekt protestanckich przyczyniła się do ukształtowania
kapitalistycznych zasad i uformowała racjonalnie działających zawodowców,
jakich potrzebował kapitalizm. Sekty stanowiły ogniwo „socjalizacji do
kapitalizmu”

Klasa średnia: depozytariusz cnót protestanckich

Ekonomiczny racjonalizm, który stanowi istotę kapitalizmu – zależy także od zdolności ludzi
do prowadzenia praktyczno-racjonalnego sposobu życia. Ten praktyczno-
racjonalny sposób życia zrodził się w wyniku postępującego procesu
SEKULARYZACJI purytanizmu.

W tym procesie sekularyzacji dążenie do zbawienia zostało zastąpione przez utylitarną


pracowitość i racjonalną zapobiegliwość. Postawy te upowszechniły się w kręgach
mieszczaństwa – które można uznać za prototyp klasy średniej.

Klasa średnia
Socjologia 2008
Agenda
Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej
Stara „klasa średnia”: początki etosu
Stabilizacja i deficyt znaczenia
Nowa „klasa średnia”: pozycja rynkowa, sytuacja pracy i styl życia (status)
Polskie precedensy
Socjalizm
Czas transformacji ustrojowej: narodziny polskiej klasy średniej?

Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej

W Polsce termin „klasa średnia” pojawił się już na początku XIX wieku, nie miał jednak
znaczenia analitycznego
W języku socjologii termin upowszechnił się dzięki pracom badaczy amerykańskich
(William Lloyd Warner, „Social Class in America”, 1949)
JEDNAK: czy klasa taka w ogóle dzis istnieje? Czy istaniała kiedykolwiek?

26
Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej

H. Domański:
„nie ma klas średnich, są tylko społeczeństwa klasy średniej”
Klasa średnia nie spełnia kryteriów definicyjnych grupy społecznej (więź subiektywna),
być może nie spełnia też kryteriów kategorii społecznej (świadomość posiadania
wspólnych cech)
Nie istnieje klasa średnia jako grupa społeczna; to raczej nazwa szczególnego typu
postaw i orientacji życiowych

Stara „klasa średnia”: początki etosu


Czy tak było zawsze?
Gniazdem „klasy średniej” było mieszczaństwo; mieszczanie stanowili bez wątpienia
grupę
Wspólnotę ich interesów wyznaczał fakt zamieszkiwania w granicach zbiorowości
terytorialnej
Mieszczanie: kupcy, rzemieślnicy, agenci handlowi, przedstawiciele wolnych zawodów
pracujący na własny rachunek  zapowiedź przyszłego rozwarstwienia „klasy średniej”

Stara „klasa średnia”: początki etosu


Mieszczanie: pośrodku drabiny społecznej
Powyżej mieszczaństwa: arystokracja, szlachta, właściciele ziemscy (1,5% dorosłej
ludności Anglii, Francji, Holandii w XVII; w Polsce – 10% ludności)
Poniżej mieszczaństwa: chłopstwo, wiejska i miejska biedota (wyrobnicy, wozacy, tragarze,
włóczędzy, żebracy, najemni żołnierze itp..)

Stara „klasa średnia”: początki etosu


Dochody rodzin w Anglii:

Stara „klasa średnia”: początki etosu


Mieszczaństwo: siedlisko nowych postaw
(niezależność, odejście od ograniczeń tradycji, poczucie autonomii, przedsiębiorczość)
Podłoże tych postaw: wzajemny związek między a) nowymi doktrynami religijnymi i
ideologiami zachęcającymi do pomnażania zasobów i przedsiębiorczości oraz
b) rozwojem kapitalistycznych stosunków rynkowych
Stara „klasa średnia”: początki etosu
Stara klasa średnia „wyodrębniała” się z mieszczaństwa w państwach kapitalistycznych od
szesnastego do osiemnastego wieku.
W skład tej klasy wchodzili sklepikarze, drobni kupcy, właściciele warsztatów
rzemieślniczych i składów, agenci handlowi, bankierzy, inwestorzy, pracownicy
administracji państwowej, lekarze, prawnicy, naukowcy, przedstawiciele the professions
(wolnych zawodów), a w Stanach Zjednoczonych także farmerzy.
Za ojczyznę klasy średniej uznaje się Anglię
Stara „klasa średnia”: początki etosu
Wiek XVIII: rodzi się wiara w „stan średni” jako
symbol emancypacji i ostoję licznych cnót (rozwagi, obowiązkowości, pilności)
James Stuart Mill (1824) :
„klasa średnia ponad wszelką wątpliwość zrzesza największą proporcję inteligencji,
pracowitości i bogactwa istniejących w państwie”
„kupiec, przemysłowiec, artysta, naukowiec to ludzie, którzy myślą za wszystkich innych i
oni właśnie tę klasę tworzą”

Stara „klasa średnia”: początki etosu


Etos klasy średniej wyraża filozofia utylitaryzmu
27
Publikacja książki Samuela Smilesa „Self-Help” (1859): gloryfikacja indywidualizmu i
kapitalizmu jajko systemu zapewniającego sukces wszystkim wytrwałym, zdolnym i
przedsiębiorczym
Teza Smilesa: rozwój Anglii, najbogatszego kraju świata, dokonał się w wyniku
nagromadzenia talentów i inicjatywy jednostek, które wyzwoliły się ze stanu bezwolnej
uległości wobec państwa, cechu, Kościoła, wspólnoty sąsiedzkiej
Stabilizacja i deficyt znaczenia
II poł. XIX wieku „stan średni” obejmuje już znaczącą część ludności:
W 1851 r w Anglii przedsiębiorcy, farmerzy, wolne zawody i urzędnicy stanowią 10%
czynnych zawodowo, w 1881 – 14%
Zamożne mieszczaństwo zaczyna nadawać „ton” aktywności kulturalnej i publicznej
Stabilizacja i deficyt znaczenia
Inicjatywy mieszczańskie w Anglii:
Systematyczne przestrzeganie codziennej higieny
Rytuał wspólnych obiadów i kolacji
„Savoire vivre” obejmujący liczne tabu (od nieużywania wulgarnych wyrazów do nakazu
dyskretnego wycierania nosa)
Stabilizacja i deficyt znaczenia
Inicjatywy mieszczańskie w Anglii..
Powołanie administracji zajmującej się sprzątaniem ulic
Tworzenie jadłodajni ulicznych
Zakładanie czytelni, szpitali, patronat nad organizacjami religijnymi
Utworzenie systemu szkół publicznych
Stabilizacja i deficyt znaczenia
W Niemczech:
gwałtowny rozkwit towarzystw gimnastycznych, klubów sportowych, organizacji
zajmujących się krzewieniem sztuki
W Holandii, Belgii:
finansowanie publicznych muzeów, parków, galerii konkurujących z ekspozycjami
dostępnymi tylko arystokracji

Stabilizacja i deficyt znaczenia


We Francji…
powstają słynne instytucje edukacyjne: Ecole des Arts et Metiers, Ecole Polytechnique,
Ecole Centrale (kształcące inżynierów i urzędników)
Stabilizacja i deficyt znaczenia

W całej zachodniej Europie dokonuje się wielki proces instytucjonalizacji statusu wolnych
zawodów:
powstają ogólnokrajowe towarzystwa prawników, inżynierów budownictwa lądowego,
architektów, chemików, lekarzy...
rezultat: profesjonalizacja, wyzbywanie się amatorszczyzny i szarlatanerii
Stabilizacja i deficyt znaczenia
Czy „stara” klasa średnia odniosła sukces? TAK - ustaliła reguły funkcjonowania
społeczeństw zachodnioeuropejskich; stworzyła ich instytucjonalną infrastrukturę,
rozwinęła do dojrzałej postaci „społeczeństwo obywatelskie”
Mimo tego nie odgrywała większego znaczenia politycznego
Warstwę rządzącą nadal tworzyli arystokraci

Stabilizacja i deficyt znaczenia


„Klasa średnia” nie miała reprezentacji politycznej
W Anglii nie stała się nią partia liberalna – kontrolowana przez arystokrację i finansjerę;
Polityczne ambicje „klasy średniej” nie mogły się pojawić, ponieważ klasa ta uległa bardzo
zaawansowanemu rozwarstwieniu
Nowa klasa średnia
28
Fenomen przełomu wieków XIX/XX: masowy wzrost liczby pracowników umysłowych (np. w
Niemczech 1907-1925: o 98%)
Powstają nowe hierarchie zawodowe: rola inteligencji, intelektualistów, kadr
administracyjno-zarządzających, wolnych zawodów; wzrost udziału liczbowego tych
kategorii wśród zawodowo czynnych

Nowa klasa średnia


Co oddziela „nową klasę średnią” od niższych segmentów struktury społecznej?
a) umysłowy charakter pracy
b) praca „na swoim”, na własny rachunek
Od elity ?
a) brak wielkiej własności
b) pułap najwyższych stanowisk w aparacie
państwa i gospodarce

Nowa klasa średnia


Wyróżniki „nowej klasy średniej” (D. Lockwood, 1959):
pozycja rynkowa
sytuacja pracy
styl życia
Nowa klasa średnia
Pozycja rynkowa: wysokość dochodów, praca najemna lub średnia własność jako ich
źródło, pewność zatrudnienia, możliwość awansu i kariery
rozpiętości dochodów wewnątrz klasy sięgają kilkudziesięciu procent
są jednak przeciętnie wyraźnie wyższe niż dochody robotników, niższego personelu
technicznego
Specyfika klasy średniej: składnikiem dochodów są różne dodatki pieniężne (fringe
benefits) : wyższe ubezpieczenia, emerytury, komfortowa opieka medyczna

Nowa klasa średnia


Sytuacja pracy: umysłowy charakter czynności zawodowych
Żywiołem człowieka klasy średniej jest biuro
Konsekwencje tej sytuacji:
niezależność od pracy maszyn,
większy zakres kontroli nad tym, co się robi
brak bezwzględnego podporządkowania reżimowi pracy zespołowej
brak pracy w systemie akordu – na ocenie pracy nie ważą tak bardzo wymierne kryteria
efektywności
większe gwarancje zatrudnienia niż w przypadku robotników

Nowa klasa średnia


Konsekwencje sytuacji pracy:
duże znaczenie zdolności „autoprezentacji”
konieczność okazywania entuzjazmu i inicjatywy
możliwa „dekwalifikacja” pracy biurowej w wyniku automatyzacji/informatyzacji
zmniejszenie udziału pierwiastka „koncepcyjnego” w pracy

Nowa klasa średnia


Styl życia: orientacje i normy kierujące działaniami ludzi „klasy średniej”

29
Miejsce zamieszkania: dzielnice willowe, własny dom lub apartament; dla upper-middle
class regułą jest posiadanie kilku rezydencji
Wzór życia rodzinnego: później zawierane małżeństwo, mniejsza liczba dzieci; wysokie
wymagania stawiane dzieciom: aspiracje edukacyjne  renomowane szkoły
podstawowe, średnie i wyższe

Nowa klasa średnia


Styl życia..
Sposób spędzania wolnego czasu: golf, tenis, żeglarstwo, alpinizm, sporty ekstremalne,
podróże, wakacje koniecznie w modnych kurortach; posiadanie sprzętu sportowego
Kolekcjonerstwo: działa sztuki, antyki itp..

Nowa klasa średnia


Styl życia..
styl życia należy utrzymać
za wystawną konsumpcją kryje się bardzo wytężona praca
składnikiem etosu „nowej klasy średniej” pozostają indywidualizm, wytrwałość, dążenie do
sukcesu

Polskie precedensy
Pojęcie klasy średniej pojawiło się w piśmiennictwie polskim na początku XIX wieku
Zauważa ktoś w pamiętniku: „w średniej to klasie ludzi, równie odległej od bogactwa, co
od nędzy, rodzi się prawdziwe światło, z której rozszerza się na wielkich panów i lud”

Polskie precedensy
Posługiwanie się tym terminem częstsze stało się jednak dopiero pod koniec XIX wieku,
choć nadal chętniej i częściej posługiwano się określeniami takimi jak ziemiaństwo,
inteligencja, mieszczaństwo, chłopstwo, robotnicy
Polskie precedensy
W Polsce W XIX w. kapitalizm na ziemiach polskich wkraczał na podobną drogę, jaką
wcześniej przeszły Anglia czy Holandia.
Trzy procesy upodobniały polskie ziemie do innych regionów Europy:
a) akumulacja pierwotna, czyli gromadzenie kapitałów niezbędnych dla
uruchomienia działalności gospodarczej w przemyśle, handlu i innych dziedzinach
gospodarki
b) uwolnienie siły roboczej z rolnictwa do innych działów gospodarki
c) stopniowe wzmacnianie pozycji ekonomicznej i społecznej burżuazji

Polskie precedensy
Cechy specyficznie polskie formowania się struktury społecznej kapitalizmu:
dla uformowania się klas średnich we wszystkich krajach czynnikiem kluczowym była
oddolna inicjatywa gospodarcza środowisk mieszczańskich; w Polsce inicjatywa ta
została przytłumiona przez długotrwałą dominację gospodarki folwarczno-
pańszczyźnianej (podobne opóźnienie wystąpiło w Portugalii i Hiszpanii)

Polskie precedensy
brakowało wielopokoleniowej tradycji budowania wielkich fortun; brakowało
nakładania się na siebie dorobku wielu generacji przekazujących stery interesów
rodzinnych – brakowało zatem pewnego rodzaju wiedzy; stąd mowa o niedojrzałości
tych, którzy na ziemiach polskich tworzyli kapitalizm
Polskie precedensy
30
brakowało też stabilnego systemu politycznego i stabilnej gospodarki; upadek
państwa polskiego przerwał proces formowania się mieszczaństwa, jego emancypacji
politycznej i ekonomicznej. Po rozbiorze Rzplitej nastąpiło załamanie gospodarcze, wrócił
feudalizm, choć w osłabionej formie
Polskie precedensy
brakowało oczywiście promocji wzrostu gospodarczego ze strony państwa;
brakowało instytucji gwarantujących opłacalność długofalowych inwestycji

Polskie precedensy
w czasie, gdy inni w Europie tworzyli podwaliny dobrobytu, w społeczeństwie polskim
pozbawionym własnego państwa nie było warunków do powstania ideologii bogacenia
się, idei wytrwałej pracy;
warto dodać, że hasła walki o niepodległość odciągały znaczna część
społeczeństwa od ideałów mieszczańskich

Polskie precedensy
czynnikiem hamującym rozwój rodzimej klasy średniej był stosunkowo duży udział w tej
grupie przedstawicieli innych narodowości, zachowujących kulturalną i
językową odrębność: w Wielkopolsce np. odsetek ludności niemieckiej wśród
właścicieli przedsiębiorstw handlowych wynosił aż 71% (przy ogólnej liczbie 44%
Niemców w ludności Wielkopolski)

Polskie precedensy
ziemiańsko-burżuazyjne sojusze stawiały burżuazję w roli petenta, a nie
równorzędnego partnera; pionierami kapitalizmu na ziemiach polskich byli
przedstawiciele szlachty – i Staszic i Lubecki reprezentowali stan szlachecki; „burżua” w
kontaktach z arystokracją zachowywał się w sposób uniżony

Polskie precedensy
utrzymywała się awersja do niektórych zajęć – w szczególności do zajęć handlowych i
rzemieślniczych (warto wspomnieć że dopiero w 1775 roku Sejm zniósł zakaz
zajmowania się działalnością bankierską i handlową przez szlachtę)

Polskie precedensy
Mentalność szlachty:
przeciętny ziemianin nie był próżniakiem, brakowało mu jednak rzutkości i umiejętności
przystosowania się do nowych warunków
był oszczędny i równocześnie rozrzutny – żałował sobie na ubiór, ale musiał kupić parę
koni, wydawał na rosowe psy myśliwskie, na obchody rozmaitych uroczystości – chrzcin,
wesel
nie wykazywał stałego zainteresowania działalnością przynoszącą dochód

Polskie precedensy
Mentalność szlachty:
rytm życia szlachty nie był podporządkowany kalkulacji, oszczędzaniu i dążeniu do zysku;
szlachta niechętnie poddawała się rygorom i dyscyplinie rynku kapitalistycznego
przez długi czas wartością samą w sobie było szlachectwo – uzyskanie statusu szlachcica
było cenniejsze niż zysk i sukces finansowy

Polskie precedensy
w krajach takich jak Portugalia czy Hiszpania adaptacja do struktur rynkowych dokonywała
się równie wolno, jak w Polsce;
jednak ostatecznie przy dokonał się tam zwrot w kierunku kapitalizmu –

31
w Polsce taki zwrot nie nastąpił – dlatego, że czynnikiem blokującym stały się zbyt krótki
czas niepodległości, wojna i ustrojowe rozwiązania socjalizmu…

Socjalizm
socjalizm wyeliminował wielki kapitał, podważył ekonomiczną rację bytu średnich i
drobnych właścicieli
gospodarka została poddana zarządzaniu sprzecznemu z rzeczywistością,
negatywny wpływ socjalizmu zaznaczył się w braku inicjatywy i paraliżu
przedsiębiorczości ; położył kres rozwojowi orientacji klasy średniej

Socjalizm
Paradoksy socjalizmu…

atmosfera stałego zagrożenia nie kłóciła się z nieustającą prosperity w sferze finansowej;
przedstawiciele tzw. prywatnej inicjatywy należeli do najlepiej sytuowanych segmentów
struktury społecznej w socjalizmie;
Socjalizm
Paradoksy socjalizmu…
w gospodarce państwowej podzielonej na monopole sektor prywatny też miał swój
monopol - sferę usług, których nie zapewniał obywatelom sektor uspołeczniony;
prywatne warsztaty zajmowały się naprawą samochodów, sklepy i stragany dostarczały
brakujących części zamiennych, taksówkarze mogli przebierać w pasażerach itp..
Socjalizm
Paradoksy socjalizmu…
firmy prywatne nie były skrępowane regulacjami prawnymi obowiązującymi w
przedsiębiorstwach
właściciele mogli ustalać płace w trybie indywidualnych umów, zmieniać profil
świadczonych usług lub produkcji w zależności od zmieniającego się popytu

Socjalizm
sektor prywatny dość sprawnie „ściągał” z rynku nadwyżkę pieniądza, którego nie można
było wydać w sektorze upaństwowionym
w szerokich kręgach społeczeństwa przeważał na ogół niechętny stosunek do
„prywaciarzy”, negatywne postawy i oceny ich działalności (uważano na przykład, że
zarobki przedsiębiorców są niesprawiedliwie wysokie, że dostarczają usług i produktów
bardzo niskiej jakości)

Transformacja
W pierwszych latach zmian po 1989 roku następuje wyraźne rozwarstwienie dość
jednolitej grupy prywaciarzy z okresu komunistycznego
Pierwsze publikowane listy najbogatszych Polaków są tego dowodem – w latach 1992-1993
najwyższe dochody przedsiębiorców wynosiły do kilkuset milionów dolarów rocznie;
dół listy najbogatszych zajmowali ludzie o dochodach 2-3 miliony dolarów;

Transformacja
Kategoria średnich i drobnych przedsiębiorców także przechodzi ewolucję w wymiarze
dochodów: najpierw następuje gwałtowna poprawa położenia materialnego – chodzi o
lata 1989-1991; następnie zaś…
równie gwałtowna tendencja spadkowa. Poziom dochodów uzyskiwanych z prywatnej
przedsiębiorczości zbliża się do średniej krajowej

Transformacja
Dlaczego tak się dzieje?

32
Reżyserem są obiektywne prawa rynku. Najpierw mieliśmy do czynienie z eksplozją
przedsiębiorczości i eksplozją popytu – uwolniony rynek sprawił, że w pierwszym okresie
popyt przerastał możliwości producentów. Otwierała się wielka przestrzeń zarabiania.

Transformacja
Dość szybko – bo już w latach 1992-1993 następuje zrównoważenie popytu – prywatnych
przedsiębiorców jest nieporównanie więcej niż w 1989 roku.
Aby zdobyć klienta, trzeba stawić czoła konkurencji – gospodarka staje się dziedziną
wygranych i przegranych, nie wszyscy wygrywają, tak jak na początku przemian.
Transformacja
W walce o klienta zaczyna liczyć się reklama, kryteria jakości produkcji lub usług,
zróżnicowanie asortymentu oferowanego klienteli.
Nie wszyscy zrozumieli te wyzwania – część (i to znaczna) przedsiębiorców pozostała przy
tradycyjnych formach działania
Transformacja
W rezultacie…
sektor prywatny przestaje być uprzywilejowana enklawą, posiadającą monopol
na czerpanie wysokich zysków;
Transformacja
Skąd przybyli ludzie naszego kapitalizmu?
z handlu uspołecznionego (własne sklepy i hurtownie zakładają byli pracownicy handlu
uspołecznionego),
państwowe przedsiębiorstwa przemysłowe dostarczają inżynierów, informatyków,
państwowe banki – kadrę dla prywatnych instytucji finansowych;
ma miejsce rekrutacja do kapitalizmu z kręgów tradycyjnego rzemiosła
obywatele inwestują własne oszczędności (głównie dolarowe)
wreszcie – polski kapitalizm to także członkowie aparatu partyjnego w rolach
przedsiębiorców, tzw. nomenklatura, która sprawnie uwłaszcza się na gruzach
gospodarki socjalistycznej

Transformacja
Pozycja klasy średniej na rynku:
aprecjacja wiedzy – posiadanie wiedzy, specjalistycznych umiejętności, niemal od
początku przemian oznaczała większe szanse na rynku pracy)
przyczyną tego było zniesienie socjalistycznych zasad (istnienie przywilejów branżowych,
reglamentowanie przez państwo tych przywilejów, które ograniczały zróżnicowanie
zarobków według zasad obowiązujących w społeczeństwach zachodnich
Transformacja
Pojawiły się tendencje do organizowania się ludzi wykonujących zawody klas średnich;
wiele środowisk podjęło próby kodyfikacji etycznych zasad zawodów (dziennikarze,
ekonomiści, także socjologowie, adwokaci, lekarze, inne środowiska)
Pojawiły się zupełnie nowe zawody – np. zawód maklera, brokera, logistyka, PR, specjalisty
w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi …)
Rozwój systemu szkolenia nastawionego na formowanie profesji typowych dla klasy
średniej (boom szkół zarządzania, marketingu, biznesu)
Transformacja
Sytuacja pracy
nieco zbliżona do znanej na zachodzie Europy (autonomia, mniejsze zagrożenie
bezrobociem, możliwości awansu/kariery)

Transformacja
Styl życia …

33
Wśród części naszych przedstawicieli „stanu średniego” jest niemal tożsamy z zachodnim
(te same zajęcia w czasie wolnym, to samo dążenie do zamieszkania w specjalnych
dzielnicach, to samo aspirowanie do edukacji)

Czy Polska jest społeczeństwem „klasy średniej”?


Nie
Społeczeństwo klasy średniej jest tworem historycznym – zrodziło się w wyniku konfiguracji
bardzo szczególnych okoliczności
Kryterium wyodrębnienia są orientacje życiowe  indywidualizm, autonomia, dyscyplina,
przedsiębiorczość – to pojawia się u nas, ale …
brakuje ciągle zaawansowanej postaci SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO  czyli tego
zespołu instytucji i zwyczajów, który rozwijał się od rewolucji francuskiej i nabrał kształtu
w XIX wieku na skutek inicjatyw, jakie stan średni podejmował w interesie własnym i
innych grup społecznych

Socjologiczne rozumienie kultury


Socjologia 2008
Agenda
Rodowód pojęcia „kultura”
Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)
Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)
Anatomia kultury
Funkcje kultury
Uniwersalia kulturowe
Jednostka – kultura
Dynamika kultury - innowacje

Rodowód pojęcia „kultura”


Spostrzeżenia na temat właściwości życia społecznego:
wielkie zróżnicowanie sposobów życia ludzi: różnorodność, pluralizm kulturowy
trwałość sposobów życia: co sprawia, że sposoby życia zmieniają się powoli (hipoteza:
istnieje jakiś „mechanizm stabilizujący”)
relacje z innymi ludźmi: ograniczenia własnej swobody działania, fakty społeczne - np..
normy zachowań (podzielane, zewnętrzne, przymuszające)

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

Wielkiej różnorodności sposobów życia poza własną zbiorowościa towarzyszyło odczucie


jednorodności sposobów życia we własnej grupie (narodowej, etnicznej, regionalnej)
Robert Bierstedt:
Kultura = wszystko to, co ludzie…
czynią
myślą
posiadają
JAKO CZŁONKOWIE GRUPY SPOŁECZNEJ

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

Jako członkowie grupy społecznej?

34
To, co jest moim „prywatnym” nawykiem, np.. jakieś osobiste, dziwaczne zachowanie, nie
jest elementem kultury
To, co naśladuję, na czym się wzoruję, co czuję zobowiązany przestrzegać – jest
elementem kultury, ponieważ jest ZASTANE

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

Jakiej grupy?
Należymy równocześnie do wielu grup:
do grupy rodzinnej; każda taka grupa ma swoje specyficzne, nie spotykane gdzie indziej
zwyczaje, wzory zachowań
do wspólnoty lokalnej: miejscowości – wsi, miasta, regionu (Kaszubi, Ślązacy, górale itp.)
do wspólnoty religijnej, Kościoła
do grupy zawodowej, przedsiębiorstwa, klubu lub stowarzyszenia
do grupy narodowej
wreszcie – należymy trakże do grup ponadnarodowych (jako mieszkańcy Europy na
przykład)

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

Co wynika z tej „wielokrotnej” przynależności?


kultury „nakładają się” na siebie, przenikają
jednostki podlegają równocześnie wpływom różnych kultur
czasem wpływy kulturowe są wzajemnie sprzeczne – „presje krzyżujące się”; takie
sprzeczne wpływy oddziaływują na rodziny imigrantów
Skutek: dysonans kulturowy (doświadczanie niekiedy drastycznej rozbieżności norm),
kłopoty z tożsamością, izolacja/alienacja

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

To, co czynimy = kultura normatywna


Ta warstwa kultury zawiera opisy działań właściwych i niewłaściwych
Zawiera sugestie powinności lub zakazu
Ogólnie: zawiera wzory normatywne
Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

To, co myślimy = kultura idealna (symboliczna)


Zawiera uznane przekonania, poglądy, idee, symbole  określa sposoby myślenia,
definiuje znaczenia, ustala sensy zdarzeń/zjawisk
Także tu występuje powinność i zakaz („nie godzi się wierzyć w czary”, „należy być
tolerancyjnym wobec mniejszości etnicznych” itp..)

Syntetyczna definicja kultury I (R. Bierstedt)

To, co posiadamy = kultura materialna


Świat rzeczy – artefaktów fizycznych wytworzonych przez ludzi
przedmioty i urządzenia
35
przetworzone obiekty przyrodnicze: pola, sady, uregulowane rzeki itp..
także architektura, sztuka, dzieła literackie jako materialne emanacje kultury idealnej

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)

Definicja E. Scheina:
Kultura to trójpoziomowy układ
artefaktów (rzeczy, zachowań, „języka”)
wartości
ukrytych przesłanek myślenia, działania, emocji,
utworzony przez grupę w toku rozwiązywania problemów adaptacji i integracji

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)


Warstwy kultury
Artefakty:
rzeczy: aranżacja pomieszczeń (hal, pokojów), wystrój wnętrz
zachowania: normy, ceremoniały, rytuały, zwyczaje i kodeksy (np.. dress code, sfery
tabu)
język: mitologie i ideologie, opowieści i anegdoty, popularne nazwy i określenia,
pseudonimy, przysłowia i porzekadła, żargony, gwara

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)


Przykłady rytuałów:
rytuały przejścia: wprowadzanie w nowy układ stosunków społecznych
rytuały degradacji: pozbawienie oznak dotychczas zajmowanej pozycji i sprawowanej
władzy
rytuały nagradzania: dramatyzują i podkreślają cenione zachowania
rytuały redukcji konfliktu: cel równowaga w stosunkach społecznych
rytuały integracyjne: zmniejszają animozje wewnątrz grupy
rytuały odnowienia: nie oznaczają reform! Służą odświeżeniu społecznej struktury i
przypominają, że dotychczasowe reguły nadal obowiązują (kryzysy)

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)


Wartości: społecznie obowiązujące kryteria oznaczania tego, co dobre i złe, godne i
niegodne, pożądane i niepożądane
Stany rzeczy i postawy oceniane jako dobre lub złe (wolność, równość, niepodległość,
solidarność, godność, niewola, dyskryminacja, egoizm)

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)


Ukryte przesłanki to głęboko zakorzenione przekonania na temat:
natury rzeczywistości, czasu, przestrzeni i prawdy: jaka jest natura czasu, prawdy,
przestrzeni?
natury człowieka: dobry czy zły? Teoria X czy teoria Y?
ludzkiego działania: aktywność czy bierność?
stosunków społecznych: współpraca czy konkurencja/ rywalizacja?

Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)


Kultury Zachodu...
aktywne opanowanie przyrody
uważa za naturalne stosunki konkurencji między jednostkami
posługuje się liniową, monochroniczną nastawioną na przyszłość koncepcją czasu
uważa przestrzeń i surowce za nieograniczone
natura ludzka nie jest ani dobra ani zła lecz daję się ostatecznie udoskonalić
prawda jest odkrywana, nie objawiana: znaczenie nauki i pragmatyzmu
36
Syntetyczna definicja kultury II (E.Schein)
Kultury Wschodu ....
akceptują bierność w stosunku do przyrody
grupa jest ważniejsza od jednostki
dominuje zorientowanie na przeszłość; czas ma charakter polichroniczny i cykliczny
przestrzeń i surowce są ograniczone
ludzka natura jest zła lecz daje się poprawić
percepcja rzeczywistości opiera się bardziej na prawdzie objawionej, niż na empirycznym
eksperymentowaniu

Anatomia kultury
Poszczególne składniki kultury odznaczają się różnymi stopniami złożoności:
RYS KULTUROWY: „najmniejszy”, najprostszy i niepodzielny składnik kultury (mit o
Heraklesie)
KOMPLEKS KULTUROWY: grupuje rysy kulturowe jednorodne pod względem treści i funkcji
(mitologia grecka)
KONFIGURACJA KULTUROWA: rożne kompleksy kulturowe skupiające się wokół jakiegoś
jednego centralnego „obiektu” (rysu lub kompleksu, np.. samochodu, komputera, jakiejś
idei czy doktryny)

Anatomia kultury
Inna klasyfikacja elementów kultury:
trzon kultury: kultura głównego nurtu, decyduje o jej specyfice i tożsamości
subkultury: lokalne odmiany języka, zwyczajów, symboli
kontrkultury: grupy anarchistyczne, nihilistyczne, przestępcze, kontestujące główny nurt
Anatomia kultury
Między elementami kultury mogą zachodzić różne relacje:
harmonia kulturowa: wszystkie rysy kulturowe są zgodne ze sobą, „współgrają”
zapóźnienie kulturowe: jeden element kultury „nie nadąża” za innymi (przyrost liczby
samochodów i uboga sieć dróg)
niekompetencja kulturowa: brak umiejętności wykorzystania elementów kultury (brak
umiejętności prowadzenia samochodu)
funkcjonalny analfabetyzm: niezdolność rozumienia i interpretacji najprostszych
przekazów (np.. instrukcji obsługi urządzeń)

Funkcje kultury
Funkcja kultury = zdolność zjawiska kulturowego (elementu kultury) do rozwiązywania
jakiegoś problemu uporczywie występującego w zbiorowości

Funkcje kultury
Kształtowanie tożsamości (kim jesteśmy?) :
Tożsamość = świadomość swoistości firmy, odrębności od innych przedsiębiorstw
Kultura dostarcza:
osi (wartości) i
tworzywa (symbole, normy, sposoby myślenia)
... z których budowana jest tożsamość

Funkcje kultury
Motywowanie (co czynić? Ku czemu zmierzać?)
kultura motywuje, ponieważ zawiera aspiracje, usankcjonowane cele, do realizacji
których jednostki czują się zobowiązane (np.. dążenie do sukcesu)

Funkcje kultury
37
Poznawcza (co i dlaczego się dzieje lub stało?):
kultura jest „rezerwuarem” znaczeń, sensów i definicji z których korzystamy na co dzień i
„od święta”
kultura jest wiedzą o świecie, „prekonfiguracją” rzeczywistości: o wielu sprawach i
rzeczach wiemy, choć ich nie widzieliśmy ani nie doświadczyliśmy („ukryte przesłanki”)
wszystko to czyni nasz świat światem znanym, zrozumiałym, jakoś „oswojonym”

Funkcje kultury
Regulująca (jak działać?):
działania członków grupy/organizacji przebiegają zgodnie z przyjętymi normami (nakazu,
zakazu)
w rezultacie: relacje społeczne między ludźmi są stabilne, przewidywalne
utrwalone w kulturze normy zachowań dotyczą znacznie szerszego zakresu zachowań niż
formalnie przyjęte organizacyjne procedury
Uniwersalia kulturowe
Czy różnorodność kultur oznacza, iż nie ma żadnych elementów wspólnych wszystkim
kulturom? Wspólne = uniwersalia
Poszukiwania uniwersaliów mają długą historię
Przesłanki uniwersaliów:
a) uniwersalne potrzeby ludzi (wynikające z natury ludzkiej)
b) dyfuzja kulturowa: zapożyczenia, krążenie elementów kultury
Uniwersalia kulturowe
George Murdock w latach 30tych XX w. zebrał wszystkie dostępne informacje na temat
kultur przeszłych i współczesnych
Odnalazł dwa „powszechniki” kulturowe:
a) normę „nie zabijaj”
b) zakaz incestu
Znacznie częściej spotykamy się z podobieństwami elementów kulturowych (rezultat
kontaktów międzykulturowych, dyfuzji)
Jednostka - kultura
Jakie postawy może żywić jednostka wobec kultury?
Etnocentryzm: przekonanie o szczególnej wartości i wyższości kultury grupy własnej
Relatywizm kulturowy: dostrzeganie warotści i różnorodności kultur
Relatywizm kulturowy ma kilka odmian…
Jednostka - kultura
Odmiany relatywizmu kulturowego…
Tolerancja: w najsłabszej formie oznacza bierną akceptację i odmienności i różnorodności
kultur
W mocniejszej: afirmację odmienności i różnorodności, nakaz chronienia odmienności
W kręgu skrajnie liberalnej ideologii: teza o równowartości kultur; niedopuszczalna jest
krytyka lokalnych obyczajów, stylu życia itp..
Jednostka - kultura
Odmiany relatywizmu kulturowego…
Polityczna poprawność: definiowane przez elity opiniotwórcze standardy dyskursu
publicznego
W przypadku postaw wobec kultury obowiązuje w ramach pp ZAKAZ używania
jakichkolwiek terminów oceniających kultury; zamist tego proponuje się słowo „inny”
(przykład książki o kulturach, gdzi ekulturze francuskiej poświęcono tyle samo stron, co
kulturze aborygenów
Jednostka - kultura
Relatywizm historyczny: przypisywanie wartości tradycji, kulturom czasu minionego,
traktowanie ich z szacunkiem
Temporocentryzm: rzutowanie dzisiejszych ocen na przeszłość, z perspektywy wyższości
kultur współczesnych
Dynamika kultury - innowacje
38
W jaki sposób kultura ulega zmianom?
Przez instytucjonalizację innowacji
Instytucjonalizacja = utrwalanie, zakorzenianie
Innowacja: wytwór materialny (np.. produkt), norma zachowania (np. nakaz publikowania
informacji o stanie zdrowia polityka) lub idea (np.. teoria strun) wcześniej nieobecne w
zbiorowości
Dynamika kultury - innowacje
Czego potrzeba, by dochodziło do innowacji?
Innowacyjnych jednostek (z „iskrą bożą”, talentem, pracowitych, wykształconych  np..
klasy średniej)
Innowacyjnych ról (ról artystów, wynalazców, uczonych, ekspertów itp.; role = oczekiwania
społeczne)
Innowacyjnych organizacji (uczelnie, instytuty, trusty mózgów, biur porjektowych itp..)
Dynamika kultury - innowacje
Warunki innowacji…
nowatorskie kręgi (środowiska) społeczne: cyganeria artystyczna, sekty religijne, studenci,
filmowcy
ruchy społeczne: ukierunkowane na zmianę norm i wartości społecznych
zwkyli ludzie: przychylnie nastawieni do zmian
Dynamika kultury - innowacje
Jak przebiega „kariera” innowacji?
zainicjowanie innowacji: zamian pomysłu w rzeczywistość (opracowanie „prototypu”)
Ujawnienie innowacji: udostęnienie innowacji innym, ogłoszenie wynalazku, idei,
prezentacja produktu
Filtrowanie: selekcja, testowanie innowacji różnymi sposobami (spontanicznie – jak w
przypadku reakcji klientów na rynku, systematycznie – jak w przypadku urzędów
patentowych)
Dynamika kultury - innowacje
Kariera innowacji…
Dyfuzja innowacji: jeśli innowacja nie zostanie odsiana w toku „filtrowania”, wówczas
rozpoczyna swój żywot społęczny („krąży” od jednostki do jednostki, od grupy do
grupy); UWAGA: nie w każdym przypadku dyfuzja się udaje
Adaptacja innowacji: faza ostatnia  innowacja trwale zakorzenia się w społeczeństwie,
staje się elementem codzienności, z czasem – traci swój status innowacji i zamienia się
w składnik tradycji

Dynamika kultury
Kultura rozwija się dzięki bezustannemu cyklowi wyłaniania się innowacji, społecznemu
filtrowaniu pomysłów i powracaniu innowacji do świata nowej (później zaś omszałej)
tradycji

Świadomość społeczna
Definicja
W jaki sposób myślimy? Znaki, symbole, język i jego funkcje
Od świadomości jednostkowej do społecznej
Ośrodki krystalizowania się świadomości społecznej
Składniki świadomości społecznej
Patologie świadomości społecznej
Badanie świadomości społecznej – funkcje sondaży opinii

Definicja
39
Świadomość społeczna to podzielane w zbiorowości, zewnętrzne wobec każdej
jednostki i narzucające się jej idee

Idee te nie zawsze są naszymi prywatnymi pomysłami, często czerpiemy je z


kultury

Kultura programuje nasze umysły, nasz sposób myślenia

W jaki sposób myślimy?


Przy pomocy znaków
związek miedzy znakiem, a tym, co oznacza, jest naturalny: wynika z
obiektywnych prawidłowości
Przykłady:
błyskawica jako zapowiedź gromu,
niska liczba czerwonych ciałek krwi jako oznaka choroby
W jaki sposób myślimy?
Przy pomocy symboli
Związek pomiędzy symbolem, a tym, co oznacza, nie jest naturalny, lecz jest w
pełni konwencjonalny (umowny)
Przykłady:
słowo „student”, określające kogoś, kto zdobywa wiedzę w szkole wyższej
formuła E = mc˛ (E dla oznaczenia energii, m – masy itp.)
Symbol to coś innego niż przedmiot, sytuacja, zdarzenie, relacja, których
doświadczamy lub do których go odnosimy
W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli
Przedmioty materialne, które mają sens użytkowy, ale obdarzone są też sensem
symbolicznym
Przykłady: luksusowy samochód, zegarek Rolex czy buty Gucci są w pewnych
środowiskach symbolem sukcesu i zamożności
W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli
kolory: czarny jako symbol żałoby, czerwony jako symbol komunizmu, zielony jako symbol
wolnej drogi, różowy jako symbol dobrego nastroju
W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli
gesty: skinienie głowa, machniecie ręka, pogrożenie pięścią, pukanie się w czoło. Mówimy
wtedy o języku gestów
W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli
pozy, jakie przybieramy, zwane czasem językiem ciała
Przykłady:
skłon korpusu do przodu, czyli ukłon, jest symbolem szacunku lub - gdy dzieje się to na
scenie czy estradzie - wyrazem wdzięczności za aplauz.
odwrócenie się tyłem sygnalizuje obrazę i zakończenie rozmowy.
zmarszczenie czoła - głęboki frasunek.
podskakiwanie, fikanie koziołków albo szybki sprint w stronę trybun - symbolizują euforię
piłkarza po zdobyciu gola.

W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli


piktogramy, uproszczone obrazki w pewnym stopniu podobne do tego, co mają oznaczać
Przykłady: rysunek samolotu wskazuje drogę na lotnisko, rysunek widelca i noża oznacza
restaurację, obrazek walizki - przechowalnię bagażu, a listu - pocztę
W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli
Słowa: mówione i pisane to najważniejszy typ symboli
są już tylko i całkowicie konwencjonalne, a dzięki temu nieskończenie bogate,
pozwalają oznaczać wszelkie, najbardziej subtelne ludzkie doświadczenia i wszelkie,
najbardziej szczegółowe cechy otaczającego świata
W jaki sposób myślimy?
40
Przy pomocy języka
język w ścisłym tego słowa znaczeniu, mówiony lub pisany, to złożony zbiór słów
(słownik) oraz schematów ich wiązania w większe całości, w zdania, teksty itp.
(gramatyka)
W jaki sposób myślimy? Odmiany języków
język naturalny (narodowy), wytworzony w sposób spontaniczny w długiej historii
wielkiej, terytorialnej wspólnoty i używany przez jej członków
W jaki sposób myślimy? Odmiany języków
języki grup czy środowisk zawodowych: prawniczy, naukowy, kościelny, polityczny,
wojskowy, sportowy, dziennikarski
języki konstruowane celowo dla pewnych celów technicznych i stosowane w
pewnych grupach: np. język komputerowy, lotniczy, alfabet Morse'a, pismo Braille'a,
sygnalizacja okrętowa itp.
język imion, przezwisk, haseł, powiedzonek, zwrotów może powstać w rodzinie czy
wśród grona przyjaciół

Funkcje języka
umożliwia rejestrację spostrzeżeń i doświadczeń, zapis wiedzy i informacji oraz ich
przekazywanie kolejnym pokoleniom
jest podstawowym medium kontaktów i interakcji
stanowi czynnik wytwarzający wewnętrzną solidarność zbiorowości i zarazem jej separację
od zbiorowości zewnętrznych (ośrodek tożsamości)
umożliwia rożne formy realizacji typowych dla człowieka dążeń prospołecznych,
towarzyskich
Od świadomości jednostkowej do społecznej
Nie wszystkie poglądy, idee, przekonania formułowane za pomocą języka stają się od razu
elementami kultury
Aby zyskały taki status, muszą być publicznie ujawnione
Muszą być zaakceptowane, uznane przez innych członków zbiorowości
Gdy przekonania przejmowane są i akceptowane przez innych, staja się
ponadjednostkowymi wzorcami, schematami myślenia, zwrotnie oddziałującymi na
myślenie jednostkowe  jednostkowe treści świadomości stają się
„świadomością społeczną”
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Społeczeństwo globalne
Naród
Klasy społeczne
Grupy zawodowe
Grupy religijne
Inne zbiorowości

Ośrodki formowania się świadomości społecznej


Społeczeństwo globalne:
stało się pewna całością realną w erze globalizacji
Treścią świadomości globalnej staje się troska np. o losy całej planety
(przeludnienie, wyczerpanie surowców, zniszczenie ekosfery, ocieplenie
klimatu)
świadomość globalna jest udziałem elit intelektualnych, naukowych, politycznych,
studentów
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Naród
Świadomość narodowa ma pewną swoistość stylistyczną: wyróżnia ja bogactwo
symboli, mitów, stereotypów i przesądów.
 jest mocno nasycona emocjonalnie, mieszcząc uczucia patriotyczne czy
nacjonalistyczne.
41
 łatwo ulega dogmatyzacji, tracąc racjonalny dystans do własnej zbiorowości i
opierając się krytyce czy korekcie.
 obejmuje przekonania o własnej zbiorowości etnicznej: jej genealogii, dziejach, tradycji,
heroicznych momentach, traumatycznych klęskach, bohaterach, ale także o jej
dzisiejszej kondycji i potencjale lub jutrzejszych perspektywach.
 Mieści powszechne niepokoje, dostrzegane problemy i krytyczne opinie o aktualnej
polityce, a także programy naprawy

Ośrodki formowania się świadomości społecznej


Klasy społeczne
Świadomość klasowa to poczucie wspólnej sytuacji w społeczeństwie, wspólnego losu,
wspólnej niedoli i perspektyw
Zawiera definicje innych klas i ich definicje jako wrogów lub sojuszników
Zawiera wyobrażenia na temat strategii walki o swoje prawa w społeczeństwie
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Grupy zawodowe
Przykładami świadomości społecznej takich grup mogą być etosy: inteligencki,
nauczycielski, lekarski, mentalność urzędnicza
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Grupy religijne
Treścią świadomości społecznej tych grup są różne teologie, symbolika i metafory często
wymagające wiedzy niedostępnej dla wiernych  rola kapłanów, księży jako krzewicieli
świadomości religijnej
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Inne zbiorowości
świadomość społeczną odnosić można i do zbiorowości mniejszej skali: stowarzyszenia,
klubu, wspólnoty lokalnej, kręgu towarzyskiego, rodziny
świadomość społeczna tych grup zawiera treści uboższe w porównaniu do treści
płynących z szerszych grup, do których członkowie rodziny, sąsiedztwa czy przyjaciół
równocześnie należą
Składniki świadomości społecznej
Myślenie potoczne
Idee na temat świata nadnaturalnego
Ideologie
Opinia publiczna
Wiedza naukowa
Sztuka, literatura, muzyka

Składniki świadomości społecznej


Myślenie potoczne
to rozpowszechnione w danej zbiorowości, spontaniczne, intuicyjne przeświadczenia.
stanowią zapis różnorodnych doświadczeń, jakie w życiu codziennym napotykają
członkowie społeczeństwa.
nie są uporządkowane ani usystematyzowane, nie wynikają logicznie jedne z drugich,
często mają wzajemnie sprzeczne implikacje.
nie są poparte systematyczną argumentacją.
wynikają z pochopnego uogólniania jednostkowych doświadczeń lub jednostronnej
interpretacji zdarzeń - nie znaczy to, ze nie wyrażają czasem trafnie jakichś prawd o
świecie
Składniki świadomości społecznej
Idee na temat świata nadnaturalnego
ich przedmiot to sfera sacrum,
sacrum tajemnicza, budząca respekt, podziw i strach, a rożna od
sfery profanum,
profanum obejmującej przyziemne, zwyczajne zjawiska i zdarzenia
przykłady: mit, magia, religia

42
z założenia nie poddają się sprawdzeniu ani zakwestionowaniu, ponieważ opierają się na
wierze
odpowiadają na uniwersalne zapotrzebowanie wynikające z niepewności,
nieprzewidywalności, nieprzejrzystości ludzkiej egzystencji, a w szczególności
powszechnego i budzącego grozę doświadczenia śmierci

Składniki świadomości społecznej


Ideologie
zbiory czy systemy idei, które dostarczają uzasadnienia,
legitymizacji, wsparcia jakimś partykularnym interesom
grupowym, lub utwierdzają grupową tożsamość

zbiorowości legitymizowane przez ideologię mogą być najrozmaitsze, od narodów czy grup
etnicznych wytwarzających ideologie nacjonalistyczne, poprzez klasy społeczne, ruchy
społeczne, warstwy i środowiska społeczne, kategorie zawodowe, aż po mikroskalę -
ideologie firm czy nawet rodzin (arystokratycznych na przykład)
Składniki świadomości społecznej
Opinia publiczna
charakterystyczny dla danej zbiorowości kompleks poglądów
na sprawy publiczne, a wiec polityczne, ekonomiczne,
społeczne, międzynarodowe itp.
termin wprowadzony w latach trzydziestych XX w przez publicystę
Walter Lippmana (dostrzegł rosnącą rolę prasy w zwiększaniu widoczności sceny
publicznej: dostarczaniu obywatelom informacji o problemach ponadlokalnych oraz
pewnych schematów czy standardów oceniających)
poczucie wspólnoty opinii skłania do zbiorowego działania czy partycypacji politycznej, co
jest niezwykle istotne dla społeczeństw demokratycznych
Składniki świadomości społecznej
Wiedza naukowa
przekonania i poglądy, które oceniamy w kategoriach prawdziwości i fałszywości, żądając
ich uzasadnienia przy pomocy systematycznie stosowanej metody, w toku badań
naukowych
Myślenie współczesne jest pod przemożnym wpływem nauki, a naukowość - rzeczywista
lub pozorowana - traktowana jest jako najwyższa nobilitacja idei
Wiedza naukowa przenika do świadomości społecznej poprzez rozmaite formy
popularyzacji (dodatki do gazet codziennych, czasopisma, stacje i programy tv, internet)
Także koncepcje paranaukowe – działalność szarlatanów podszywających się pod naukę
Składniki świadomości społecznej
Sztuka, literatura i nauka

odpowiadają na ludzką potrzebę kreacji, ekspresji, eksternalizacji swoich przeżyć


emocjonalnych i estetycznych
wyrażają obraz świata, natury, ludzi, przeżyć psychicznych i estetycznych widziany
oczyma twórcy
mogą bardzo silnie wiązać się z innymi składnikami świadomości (postulat uprawiania tzw.
„sztuki zaangażowanej” głoszony przez partię komunistyczną wiązał sztukę, literaturę z
ideologią)
Patologie świadomości społecznej
Treści świadomości społecznej zniekształcone poznawczo, fałszywe, a także szkodliwe
społecznie (prowokujące napięcia, destrukcję, wrogość)

stereotypy
przesądy
szowinizm
myślenie grupowe
43
Patologie świadomości społecznej
Stereotypy
uproszczony, jednostronny, przejaskrawiony obraz zbiorowości,
traktujący wszystkich jej członków w sposób niezróżnicowany,
niezależnie od ich przymiotów indywidualnych
wykluczają a priori możliwość, ze ktoś należący do zbiorowości mógłby mieć inne cechy
najczęstszym tematem stereotypów są cechy zbiorowości etnicznych, narodowych i
rasowych
powstają zwykle na podstawie jakichś jednostkowych doświadczeń z reprezentantami
zbiorowości, które zostają następnie uogólnione w sposób nie uprawniony na całą
zbiorowość
Patologie świadomości społecznej
Przesądy
Inaczej negatywne stereotypy, zawierające negatywną ocenę
jakiejś grupy: Żydzi są z natury oszustami i lichwiarzami,
dlatego też nie należy im ufać. Polakom nie należy powierzać
żadnych trudnych zadań, gdyż są nieodpowiedzialni itp.
Szowinizm
Rodzi się wtedy, gdy przesądy sprzęgają się z jednostronnie
pozytywną oceną własnej grupy etnicznej (np. szowinizm
narodowy)

Patologie świadomości społecznej


Myślenie grupowe
Syndrom całkowitej utraty przez grupę poczucia
rzeczywistości, dzięki izolacji i zamknięciu się we
własnym świecie
Składniki syndromu)
złudzenie siły i bezkarności
lekceważenie zagrożeń i sygnałów ostrzegawczych
niezachwiana wiara we własną wyższość moralną – słuszność własnych celów
traktowanie przywódców grup zewnętrznych jako słabych lub głupich
nacisk na lojalność wobec grupy jako najwyższą cnotę
autocenzura powstrzymująca przed wygłaszaniem poglądów przeciwstawnych
dominującym w grupie
złudzenie pełnej jednomyślności w wyniku zakazu opozycyjnego działania i
krytyki

Badanie świadomości społecznej. Sondaż opinii


Badania sondażowe polegają na zadawaniu pytań losowej próbie osób
i analizowaniu uzyskanych odpowiedzi

Pojawiły się w ukształtowanej demokracji w odpowiedzi na potrzebę przewidywania


wyników wyborów
W latach 30tych George Gallup wynalazł metodę przewidywania wyników wyborów (survey
– sondaż na próbie reprezentatywnej)
Wynalazek Gallupa rozszerzono na inne typy problemów
W Polsce sondaże pojawiły się po 1956 roku; dziś są przykładem badań najczęściej
kojarzonych z socjologią
Funkcje sondażu
Poznawcze:
dotyczą „produkcji wiedzy” – za pośrednictwem badań opinii publicznej zarówno politycy,
jak i obywatele modyfikują własne obrazy społeczeństwa
członkowie społeczeństwa dowiadują się, iż nie jest ono monolitem
że opinia publiczna i postawy stale się zmieniają
44
ugruntowują przekonanie, że w społeczeństwie dominują poglądy umiarkowane, a nie
skrajne

Funkcje sondażu
Perswazyjne
Polegają na celowym urabianiu przekonań i ocen za pomocą doboru
interpretacji treści sondażu

Gazety (inne media) zawsze wybierają tylko część z dostępnych wyników badań
sondażowych zgodną z polityczną orientacją redakcji/właściciela
Gazety podkreślają za pomocą środków stylistycznych treść sondaży przychylnych dla
reprezentowanej linii politycznej (miejsce druku wyników, czas druku, wielkość czcionki,
wykresy itp..)
Gazety zamieszczają wypowiedzi ekspertów (znanych socjologów np.) w celu
uwiarygodnienia lub osłabienia wiarygodności wyników badań
Funkcje sondażu
Praktyczne
Sondaż = instrument polityki w ustroju demokratycznym

Sondaże wyborcze w kampaniach przejmują niektóre zadania polityki (sondażowe procenty


jako argument o szansach koalicji)
Wspomagają proces racjonalizacji polityki – umożliwiają politykom uwzględnienie
faktycznego stanu opinii w ich własnych działaniach i programach
Pozwalają poznać opinie przed ich materializacją w postaci działań (protestów,
manifestacji, decyzji przy urnie wyborczej itp..)

45

You might also like