PODSTAWOWE ZAGADNIENIA

- społeczność międzynarodowa: I – ogół państw suwerennych utrzymujących wzajemne regulowane przez prawo
stosunki; II – wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowych wyposażeni w zdolność do działań w płaszczyźnie
międzynarodowej, których prawa i obowiązki są określone przez prawo międzynarodowe
- ma szerszy skład niż ONZ; państwo wchodzi do społeczności w konsekwencji swego powstawania i nabycia
zdolności do działań w płaszczyźnie zewnętrznej
Cechy
- mała liczba członków, oparcie stosunków na zasadzie równości, niezbyt zaawansowany stopień zorganizowania
wewnętrznego, brak obowiązkowego sądownictwa
- zasada równości – równość w prawie międzynarodowym to przede wszystkim równość wobec prawa; prawa
poszczególnych podmiotów muszą być tak samo respektowane; taki sam zakres immunitetów i przywilejów, akty
państwa nie podlegają jurysdykcji; nakaz okazywania sobie wzajemnego szacunku
- szczególna pozycja wielkich mocarstw
- mały stopień zorganizowania – brak władzy ustawodawczej, wykonawczej czy obowiązkowego sądownictwa
- ONZ pełni głównie funkcje koordynujące
- prawo międzynarodowe uważane przez wszystkich za wiążące społeczność międzynarodową
- narasta poczucie wzajemnych więzi i współzależności
Wspólnota
- grupy państw połączone ze sobą ściślejszymi więzami politycznymi, gospodarczymi, wojskowymi
- wspólnota regionalna – połączona poza sąsiedztwem także historią, nierzadko językiem i religią
- wspólnota funkcjonalna – tworzona przez państwa należące do organizacji międzynarodowej mającej na celu
koordynowanie działań w dziedzinie gospodarczej lub wojskowej – niekiedy daleko idące ograniczenie
wykonywania kompetencji państw na rzecz organizacji
- normy uniwersalne (odnoszące się do całej społeczności) i regionalne
- prawo międzynarodowe – zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz organizacjami
międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność do działania w
stosunkach międzynarodowych
- nazwa: J. Bentham (1780), do języka polskiego przez F. Kasparka
- od rzymskiego ius gentium; ius inter gentes – F. Suarez, R. Zouche
- I. Kant (prawo państw), F. von Liszt, G. Jellinek, N.M. Korkunow („prawo międzypaństwowe”), G.W.E. Hegel i F.
von Holtzendorgg – prawo zewnątrzpaństwowe
- systematyka – Grocjusz: prawo wojny i pokoju; PL – L. Ehrlich (prawo, nauka prawa, podmioty prawa,
mechanizm stosunków); S.E. Nahlik – społeczność międzynarodowa, współdziałanie międzynarodowe, konflikty
międzynarodowe
Podstawa obowiązywania
- teorie: normatywistyczna (norma wyższego rzędu), solidarystyczna (znaczenie więzi między państwami)
- doktryna naturalistyczna – zasady prawa wyprowadzone z istoty czy natury państwa (prawo do istnienia,
niepodległości, równości, szacunku, uczestniczenia w obrocie międzynarodowym)
- teoria pozytywistyczna (woluntarystyczna) – podstawą obowiązywania prawa jest wspólna wola państw (znajduje
wyraz w normach zwyczajowych lub konwencyjnych; normy mogą być zmieniane za zgodą wszystkich związanych
nimi państw)
- powody przestrzegania: ze względu na siłę gwarantującą wykonanie praw, wzajemność, wspólny interes; zasada
efektywności – istnienie pewnych przewidzianych przez skutki międzynarodowe sytuacji faktycznych bądź
wywołuje ipso facto skutki prawne, bądź jest warunkiem niezbędnym do ich powstania
Sankcje
- negatorzy prawa międzynarodowego: G.W.F. Hegel, Larsson, Seydel, J. Austin, Holland
- system norm rozporządza sankcją – przymus w formach specyficznych
- sankcją jest negatywna reakcja społeczności międzynarodowej
- sankcje zorganizowane – wyraźnie przewidziane przez umowy międzynarodowe (określają okoliczności
stosowania, sposób, w jaki mają być podjęte)
- sankcje organizacyjne – odnoszą się do uczestnictwa w dalszej współpracy międzynarodowej – zawieszenie lub
wykluczenie
- sankcje korygujące – państwa wyrównują, likwidują skutki naruszenia jakiegoś postanowienia umownego (możliwe
także pozbawienie spodziewanych korzyści przez zawieszenie wykonania postanowień stawiających go w
korzystnym położeniu, nałożenie kary, wycofanie pomocy)
- środki przymusu bezpośredniego – przeciwko winnemu naruszenia normy zakazującej uciekanie się do groźby lub
użycia siły, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe (system środków oparty na zasadzie
centralizmu, podporządkowany RB)

1
- sankcje niezorganizowane: socjologiczne (psychologiczne) – reakcja opinii publicznej i odwet (zawieszenie
świadczeń, zastosowanie środków socjalnych; znaczenie przede wszystkim prewencyjne)
Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne
- teoria monistyczna – oba tworzą jeden system prawny, w którym normy są w porządku hierarchicznym
- monizm z prymatem prawa wewnętrznego – G.W.F. Hegel, Zorn, Larson, Schmitt – prawo międzynarodowe jako
praw zewnętrzne, podporządkowane państwu, niezdolne do krępowania jego działania
- monizm z prymatem prawa międzynarodowego – H. Kelsen – wszystkie normy stanowią jedność, w obrębie której
prawo międzynarodowe jest wyższym porządkiem prawnym
- teoria dualistyczna – oba stanowią odrębne systemy, różniące się przedmiotem regulacji i źródłami (D. Anzilotti,
H. Triepl)
- normy prawa międzynarodowego mogą uzyskać moc obowiazującą w porządku wewnętrznym w drodze
transformacji (zwykłej – ratyfikacja; generalnej – wszystkie normy włączone do prawa wewnętrznego na podstawie
ogólnej klauzuli)
- każde państwo ma swobodę określania relacji prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego, nie może jednak
przyjąć wyższości prawa wewnętrznego – obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych
- normy zwyczajowe nie mają pierwszeństwa przed ustawami polskimi

ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

- w sensie materialnym – to, co sprawia, że prawo międzynarodowe kształtuje się i nabywa moc obowiązującą (wola
państw, więź społeczna, nakazy rozumu, świadomość i emocje ludzi) (źródła wewnętrzne)
- w znaczeniu formalnym – zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej (źródła
zewnętrzne) – umowa międzynarodowa, zwyczaj (umowa, w przeciwieństwie do prawa cywilnego, w prawie
międzynarodowym jest źródłem samodzielnym – moc obowiązującą znajduje w zasadzie pacta sunt servanda)
- źródła poznawcze – zbiór traktatów (Sekretariat ONZ)
- podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych: MTS, ogólne zasady prawa, orzecznictwo i doktryna w
charakterze środka pomocniczego; strony mogą przyjąć za podstawę wyrokowania zasady słuszności (ex aequo et
bono)
Umowa międzynarodowa
- Konwencja wiedeńska o umowach międzynarodowych – wiedeńska z 1969
- w formie pisemnej, między państwami, regulowane prawem międzynarodowym
- kontrahentami umów mogą być także inne podmioty prawa międzynarodowego – przepisy konwencji nie mają
zastosowania do takich umów
- umowy prawotwórcze, umowy-kontrakty – brak praktycznego uzasadnienia
- różne nazwy: traktaty (umowy o większym znaczeniu, w uroczystej formie), układ, konwencja, pakt, porozumienie,
protokół, deklaracja, akty końcowy konferencji, konkordat – może być zawarta w formie wymiany not
- umowy dwustronne (bilateralne), wielostronne (multilateralne)
- wielostronne: otwarte (klauzula dopuszczająca przystąpienie innych państw bez potrzeby uzyskiwania zgody
dotychczasowych kontrahentów – wystarcza jednostronne oświadczenie państwa przystępującego), zamknięte;
półotwarte (otwarte tylko dla określonej kategorii państw albo tylko dla państw, które spełniają określone warunki)
- umowy państwowe (wymagane przez głowę państwa), rządowe (zatwierdzenie przez RM), resortowe (właściwość
jednego ministra)
- podział umów na polityczne, gospodarcze i administracyjne
- traktaty pokoju – regulują stosunki między państwami, które przechodzą ze stanu wojny w stan pokoju; w
traktatach przymierza (sojuszniczych) – zobowiązują się do udzielenia sobie pomocy (zaczepne i obronne, obecnie
tylko te drugie – umowy wzajemnej pomocy lub umowy gwarancyjne), traktaty przyjaźni
- forma
- elementy: tytuł umowy, i n w o k a c j a (wezwanie do Boga), i n t y t u l a c j a (wymienienie państw), a r e n g a
(określenie przyczyn, wspólnych wartości), n a r r a c j a (opis czynności, wydarzeń, okoliczności),
d y s p o z y c j i (właściwa treść umowy), k o r r o b o r a c j a (wzmocnienie umowy), data, miejsce, podpisy,
pieczęcie
- reguła alternatu – na pierwszym miejscu państwo, dla którego przeznaczony jest dany egzemplarz umowy; w
przypadku umów wielostronnych – porządek alfabetyczny, podobnie podpisy, lub wg reguły pêle-mêle (składają
podpis w dowolnie wybranym miejscu pod umową)
- język: umowy dwustronne: 2 języki (oba autentyczne), Karta NZ (angielski, chiński, francuski, hiszpański, rosyjski
– wszystkie jednakowo autentyczne)
- porozumienie dżentelmeńskie – ważne zobowiązania ustne
Procedura zawierania

2
- I – przygotowanie: wymiana not lub rokowania; na konferencji – głosowanie, 2/3 państw obecnych i biorących
udział w głosowaniu
- często opracowywane przez organizacje międzynarodowe
- przyjęcie przez konferencję – zastępuje niekiedy podpisanie umowy, wymagają ratyfikacji lub zatwierdzenia
- II – parafowanie (złożenie przez pełnomocników parafy – potwierdzenie, że uzgadnianie tekstu zostało zakończone,
że jest on autentyczny i nie można w nim czynić zmiany)
- podpisanie umowy – nadaje umowie charakter prawnie wiążący, ale tylko te, które nie wymagają ratyfikacji lub
zatwierdzenia
- pełnomocnictwa – przedstawiciel, który przedstawi odpowiednie dokumenty lub z praktyki wynika, że państwa
pragną uważać daną osobę za przedstawiciela
- bez pełnomocnictw: szefowie państw, msz, szefowie misji dyplomatycznych, przedstawiciele akredytowani przez
państwa lub na konferencji międzynarodowej
- czynności dokonane przez osoby nieupoważnione do reprezentowania państwa mogą być uznane za prawnie
skuteczne, jeśli zostaną później przez dane państwo zatwierdzone
- PL – pełnomocnictwa: msz, premier, Prezydent RP
- ratyfikacja
- dawniej – dochodzi do skutku z chwilą jej podpisania
- zatwierdzenie umowy przez szefa państwa, w przypadku umów ważniejszych – zgoda parlamentu
- pozostałe – szef państwa, rząd lub ministrowie
- nie podlegają ratyfikacji: deklaracje o treści politycznej, umowy resortowe lub administracyjne, umowy zawierane
w czasie wojny przez dowódców wojskowych (k a r t e l e )
- zazwyczaj – klauzule ratyfikacyjne w umowie
- ratyfikacja: jeśli umowa przewiduje, jeśli w inny sposób można ustalić, że państwa zgodziły się na ratyfikację,
podpisano przez przedstawiciela z zastrzeżeniem ratyfikacji, zamiar podpisania z zastrzeżeniem – z treści
pełnomocnictw lub wyrażony w czasie negocjacji
- brak ratyfikacji – umowy nie są wiążące dla państw; po podpisaniu państwa powinny powstrzymać się od
czynności, które mogłyby utrudnić lub uniemożliwić wykonanie umowy po jej ratyfikacji
- odmowa ratyfikacji oznacza, że umowa nie została zawarta – państwa nie mają obowiązku ratyfikowania umów
- wymiana dokumentów ratyfikacyjnych – wywołuje skutki międzynarodowoprawne, gdy o jej dokonaniu zostaną
formalnie powiadomione państwa umawiające się – wymiana dokumentów ratyfikacyjnych
- jeżeli wymaga zatwierdzenia – strony notyfikują wzajemnie fakt zatwierdzenia
- w przypadku umów wielostronnych – dokumenty składane u depozytariusza (państwa, na terenie którego umowę
podpisano lub w Sekretariacie ONZ; swoboda wyznaczania depozytariusza – jedno lub kilka państw, organizacja
międzynarodowa, szef organu administracyjnego organizacji, funkcja o międzynarodowym charakterze i w sposób
bezstronny)
- wejście w życie – z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych, złożenia dokumentów ratyfikacyjnych, z chwilą
podpisania umowy, powiadomienia o jej zatwierdzeniu; najczęściej sama określa datę wejścia w życie
- można postanowić, że stosuje się ją przed ratyfikacją; jeżeli brak zapisów o wejściu w życie – w dniu dojścia jej do
skutku
- przystąpienie do umowy – akcesja do umowy międzynarodowej
- adhezja – przystąpienie do części umowy, może być dokonane w sposób nieformalny lub nawet milczący
- z chwilą przystąpienia państwo nabywa prawa i obowiązki stron
- rejestracja i publikacja umów: obowiązek rejestracji w ONZ; w innym wypadku – niemożność powoływania się na
umowę wobec jakiegokolwiek organu ONZ; publikacja – sekretariat ONZ w zbiorze traktatów (Treaty Series)
- typowe klauzule: wzajemności (zobowiązanie do traktowania obywateli w sposób, w jaki strona sama traktuje
obywateli), narodowa (zobowiązanie każdej ze stron do traktowania obywateli tak, jak traktuje własnych – bez praw
politycznych), największego uprzywilejowania (przyznanie drugiej stronie praw i przywilejów, które przyznane
zostały lub zostaną w przyszłości jakiemukolwiek trzeciemu państwu), arbitrażowa (koncyliacyjna – przekazywanie
wszelkich sporów do sądu rozjemczego lub komisji koncyliacyjnej)
- obowiązywanie: lex retro non agit
- wszystkie strony umowy wcześniejszej stronami późniejszej – umowa wcześniejsza ma zastosowanie tylko w
zakresie, w jakim jej postanowienia nie są sprzeczne z późniejszą
- umowy, w których strony umowy późniejszej nie obejmują wszystkich stron umowy wcześniejszej - umowa
wcześniejsza ma zastosowanie tylko w zakresie, w jakim jej postanowienia nie są sprzeczne z późniejszą
- w stosunkach między państwami, które jest stroną obu umów, a państwem, które jest stroną jednej – wzajemne
prawa i obowiązki określa ta umowa, której oba państwa są stronami
- obie umowy zachowują moc obowiązującą
- strony mogą same podporządkować jedne umowy innym
- pierwszeństwo zobowiązań wynikających z Karty NZ

3
- zastrzeżenia – (rezerwacje) dotyczące poszczególnych postanowień
- dopuszczalne, chyba że zakazane przez dany traktat, traktat postanawia, że tylko określone zastrzeżenia mogą być
czynione lub zastrzeżenia są niezgodne z celem traktatu
- zastrzeżenia, na które umowa zezwala, nie wymagają przyjęcia przez pozostałe państwa, chyba że umowa tak
postanawia albo z ograniczonej liczby państw negocjujących oraz przedmiotu i celu umowy
- gdy umowa jest aktem konstytucyjnym organizacji – zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez właściwy organ tej
organizacji
- przyjęcie zastrzeżenia – wyraźne lub milczące
- zgłoszenie sprzeciwu przez inne państwo – skutkiem niestosowanie postanowień, których dotyczy zastrzeżenie
- jeżeli państwo w sposób niedwuznaczny wyrazi swój zamiar, by umowa w całości nie weszła w życie w stosunkach
między nią a państwem zastrzegającym – wówczas umowa nie jest stosowana
- formowane na piśmie, zakomunikowane umawiającym się państwom i państwom upoważnionym, by stać się stroną
umowy
- zakres mocy obowiązującej umów wobec państw trzecich: wiąże strony i nie wpływa na sytuację prawną państw
trzecich (pacta tertiis nec prosunt nec nocent)
- ustanowienie obowiązków dla państwa trzeciego nie może nastąpić bez jego zgody – nie można jej domniemywać,
wyjątek: ustanowienie obowiązków wobec państwa-agresora
- ustanowienie praw dla państw trzecich – zgoda jest domniemana; państwo trzecie nie może domagać się wykonania
umowy zawartej przez inne państwo na jego korzyść, chyba że państwa te przyznały mu takie prawo
- nieważność umów: przymus (zastosowanie przymusu wobec przedstawicieli państwa: zgoda na związanie umową
jest pozbawiona wszelkich skutków prawnych; ew. dopuszczalny przymus w stosunku do państw; nieważna jest
umowa zawarta w wyniku groźby lub użycia siły z pogwałceniem zasad KNZ), błąd (error, przyczyną nieważności,
jeżeli dotyczy faktu lub sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła istotną podstawę zgody
państwa na związanie się tą umową – chyba że państwo samo przyczyniło się do powstania błędu), podstęp
(umyślne wprowadzenie w błąd ze strony innego państwa negocjującego; bezpośrednie lub pośrednie przekupienie
przedstawiciela przez inne państwo – możliwość uchylenia się od skutków umowy)
- państwo może domagać się uznania umowy za nieważną, jeśli pogwałcenie prawa było oczywiste, dotyczyło
przepisu prawa wewnętrznego o zasadniczym znaczeniu – w innych sytuacjach nie można się powoływać na fakt
zawarcia umowy z pogwałceniem przepisów dotyczących kompetencji zawierania umów
- jeżeli pełnomocnictwo zawierało szczególne ograniczenie, przedstawiciel się z nim nie liczył – jeżeli ograniczenie
przed wyrażeniem zgody było podane do wiadomości pozostałym państwom negocjującym
- państwo nie może powoływać się na fakty, jeżeli się na nie zgodziło wyraźnie lub pogodziło się z ważnością
umowy
- wypowiedzenie lub zawieszenie umowy powinno być pozostałym stronom umowy notyfikowane (sprzeciw innych
państw możliwy do 3 miesięcy); w przypadku nieważności na skutek kolizji z ius cogens – MTS, procedura
koncyliacyjna
- ius cogens – normy prawne o znaczeniu tak istotnym da społeczności międzynarodowej, że mają moc obowiązującą
bezwzględną i nie mogą być uchylone żadną umową międzynarodową: zakaz użycia siły, zakaz interwnecji, zasada
wolności morza otwartego, zakaz zabijania jeńców wojennych, zakaz ludobójstwa, handlu niewolnikami, kobietami,
dziećmi – normy przyjęte i uznane przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której
żadne odstępstwo nie jest dopuszczalne
- wygaśnięcie umowy: umowa pociąga za sobą skutki prawne od chwili wygaśnięcia (ex nunc) – nieważność – od
samego początku nieważna (ex tunc)
- z przyczyn zawartych w umowie: upływ czasu, spełnienie warunku rozwiązującego, wypowiedzenie
- inne przyczyny: zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą (actus contrarius), całkowite wykonanie umowy, trwała
niemożność wykonania umowy lub trwałe zniknięcie lub zniszczenie przedmiotu niezbędnego do wypełnienia
umowy (czasowa – zawieszenie umowy), niezgodność z nowo powstała imperatywną normą powszechnego prawa
międzynarodowego (ius cogens), pogwałcenie – istotne naruszenie (w przypadku traktatu wielostronnego – uznanie
go za wygasły w stosunkach z państwem winnym naruszenia bądź w stosunkach z wszystkimi stronami),
zasadniczą zmianę okoliczności (klauzula rebus sic stantibus; istnienie okoliczności stanowiło istotną podstawę
zgody, zmiana spowodowała radykalne przekształcenie zakresu obowiązków – nie dotyczy w przypadku umów
granicznych lub jeżeli zmiana jest wynikiem pogwałcenia przez stronę, która się na nią powołuje)
- wypowiedzenie umowy: wypowiedzenie umowy, w której brak klauzuli wypowiedzenia, tylko wówczas, gdy
można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taką możliwość albo charakter umowy pozwala domniemywać prawo
wypowiedzenia
- klauzule prolongacyjne
- brak klauzul – notyfikacja co najmniej 12 miesięcy naprzód, na piśmie

4
- zawieszenie stosowania umowy: zwalnia strony z obowiązku wypełnienia postanowień umowy, nie wpływa
jednak na stosunki prawne ustanowione przez umowę między stronami; państwo nie powinno przeszkodzić
wznowieniu stosowania umowy
- zawieszenie: pogwałcenie umowy, niemożność wykonania, zasadnicza zmiana okoliczności
- wybuch wojny – nie tracą mocy umowy wielostronne, ich moc obowiązująca ulega zawieszeniu w stosunkach
między państwami wojującymi, po przywróceniu pokoju nadal są stosowane; niektóre typy umów zachowują moc
w trakcie wojny: ustanawiające stan rzeczy, powołujące do życia organizację międzynarodową, z klauzulą
obowiązywania w stanie wojny)
- środki zabezpieczające wykonanie umów – przysięga, zakładnicy, zastaw (dawniej)
- obecnie: okupacja pokojowa, oddanie w zastaw pewnych źródeł dochodów, umowy lub deklaracje gwarancyjne
- kontrola wykonania umów dla zapewnienia skuteczności
- interpretacja: szkoła subiektywistyczna (ustalenie prawdziwej woli umawiających się stron), szkoła
obiektywistyczna/tekstualna (badany sam tekst umowy), szkołą teleologiczna/funkcjonalna (badanie szczególnego
znaczenia przedmiotu lub celu; tendencja do wykładni rozszerzającej)
- największa waga interpretacji samych stron (autentyczna), dokonana przez sądy międzynarodowe (sądowa), organy
organizacji międzynarodowej, poszczególnych prawników (doktrynalna) lub przez jedno z państw (urzędowa)
- konwencja wiedeńska – uwzględnianie kontekstu umowy – oprócz tekstu ze wstępem i załącznikami także
porozumienia osiągnięte między stronami w związku z zawarciem (należy brać pod uwagę także późniejsze
porozumienia, praktykę i odpowiednie normy)– oraz przedmiotu i celu
- okoliczności i prace przygotowawcze jako pomocnicze środki interpretacji
- akty jednostronne: notyfikacja (oficjalne pisemne powiadomienie drugiego podmiotu prawa międzynarodowego o
pewnym wydarzeniu, z którym prawo łączy określone skutki prawne); uznanie (stwierdzenie przez państwo, że
przedmiot uznania istnieje i powinien być traktowany w płaszczyźnie prawa międzynarodowego), protest
(stwierdzenie przez państwo, że określona czynności lub stan rzeczy są niezgodne z prawem międzynarodowym –
ma zawsze charakter fakultatywny), zrzeczenie się (renoncitation, akt, w którym państwo rezygnuje z pewnych
praw – w sposób wyraźny, nie może być domniemane),
Zwyczaj międzynarodowy
- do wykształcenia: praktyka (usus) i przekonanie o zgodności tej praktyki z prawem (opinio iuris vel necessitatis)
- norma traci moc obowiązującą na skutek wykształcenia się nowej, kolidującej lub odstąpienia państw od jej
praktykowania (odwyknięcie – desuetudo) – w drodze wykształcenia przeciwnego zwyczaju może utracić moc
obowiązującą norma prawa umownego
- możliwość istnienia zwyczajów obowiązujących państwa pewnego regionu
- podstawą mocy obowiązującej jest zgoda państwa – zazwyczaj zwyczaj jako milcząca zgoda (tacitus consensus)
- reguły kurtuazji międzynarodowej nie mają charakteru prawnego
Inne źródła
Orzecznictwo sądów międzynarodowych
- sąd nie może oprzeć orzeczenia na poprzednich wyrokach – jedynie może wykorzystać dla ustalenia treści nie dość
jasnej normy
Doktryna
- jako środek wyjaśniający i precyzujący przepisy prawa; nie może nadać regule postępowania charakteru normy
prawnej
- jako środek pomocniczy dla MTS
Ustawodawstwo państw
- nie może nakładać obowiązków na inne państwa – jedynie funkcje przepisów wykonawczych
Ogólne zasady prawa
- MTS nigdy nie oparł orzecznictwa wyłącznie na ogólnych zasadach uznanych przez narody cywilizowane
Uchwały organów organizacji międzynarodowych
- rezolucje ZO – prawo wewnętrzne organizacji
- miękkie prawo międzynarodowe – uchwały organów organizacji międzynarodowych, porozumienia
międzypaństwowe, umowy nieratyfikowane lub niezatwierdzone
- np. akt końcowy KBWE
Kodyfikacja prawa międzynarodowego
- 13 konwencji haskich – 1907, deklaracja londyńska – 1909
- Komisja Prawa Międzynarodowego – od 1949

PODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

- podmiot prawa – musi legitymować się zdolnością prawną, zdolnością do czynności prawnych, możliwością
bezpośredniego zaciągania praw i obowiązków oraz zdolnością występowania w stosunkach międzynarodowych

5
- zdolność = utrzymywanie stosunków, uczestniczenie w organizacjach, zawieranie umów, występowanie z
roszczeniami
- podmiotowość posiadają, oprócz państw, suwerenni uczestnicy stosunków międzynarodowych: organizacje, Stolica
Apostolska
- podmioty suwerenne/państwa – pierwotny charakter, zakres ich zdolności jest pełny
- podmioty niesuwerenne – charakter pochodny i ograniczony – podmiotowość rezultatem nadania lub uznania
- korporacje wielonarodowe nie mają zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych (kościoły,
partie, organizacje pozarządowe, osoby fizyczne i ich grupy – ich działania wykraczają poza granice kraju)
- sama zdolność prawna nie wystarcza do nabycia podmiotowości prawnej – np. naród walczący o niepodległość
uzyskuje podmiotowość dopiero w momencie wykształcenia zrębów swej państwowości; przy uznaniu za stronę
wojującą – nadanie częściowej podmiotowości
Państwo
- ludność, terytorium, władza najwyższa
- zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami
- wymóg posiadania efektywnego, ustabilizowanego rządu – efektywne funkcjonowanie organizacji politycznej
najważniejszą okolicznością dla powstania i istnienia państwa
- suwerenność – zdolność do samodzielnego, niezależnego od jakiegokolwiek innego podmiotu, występowania w
stosunkach międzynarodowych – jej istnienie jest formalnym kryterium podmiotowości; J.J. Rousseau –
wyłączność, autonomia, pełnia kompetencji; L. Ehrlich – samowładność, całowładność
- naród nosicielem suwerenności – suwerenność państwa przejawem zwierzchnictwa narodu
- powstanie – czysty stan faktyczny: w wyniku wojny lub procesu pokojowego; przez oderwanie, wyodrębnienie,
rozpad innych podmiotów, połączenie, na terytorium stanowiącym res nullis
- uznanie prawa narodów do samostanowienia
- XX wiek: dekolonizacja, system mandatowy (LN), system powierniczy (ONZ)
- państwa mogą dokonywać legalności powstania państwa
- sukcesja – przejęcie praw i obowiązków w odniesieniu do określonego terytorium; rezultat zmiany zwierzchnictwa
terytorialnego nad częścią lub całością określonego terytorium państwowego
- w odniesieniu do traktatów: w odniesieniu do wielostronnych: t e o r i a t a b u l a r a s a lub t e o r i a
p r a w a w y b o r u ; w odniesieniu do dwustronnych – umowa obowiązuje, jeśli obie strony się na to zgadzają
(2-letni okres na zajęcie stanowiska – „prawo do namysłu”); swoboda w tym zakresie ograniczona zasadą trwałości
granic, przechodzą również zobowiązania zlokalizowane terytorialnie, nie można uwolnić się od obowiązków i
zakazów wynikających z norm o charakterze ius cogens; z a s a d a f a k u l t a t y w n o ś c i s u k c e s j i w
przypadku nowych państw niepodległych, z a s a d a o b l i g a t o r y j n o ś c i k o n t y n u a c j i f a k t ó w
w przypadku zjednoczenia/rozpadu
- w odniesieniu do długów państwowych: z a s a d a d o b r e j w i a r y
Rodzaje państw
- jednolite – występują na zewnątrz jako jeden podmiot; nie ma podziału suwerenności w przypadku podziału
administracyjnego
- złożone – podział suwerenności między całość i części składowe; podział na państwa związkowe (całość
podmiotem prawa międzynarodowego, części składowe mogą mieć jedynie ograniczoną zdolność do utrzymywania
stosunków zewnętrznych) i związki państw (podmiotami prawa międzynarodowego są części składowe, a całości w
ogólne nie ma albo ma ograniczoną zdolność)
- federacja – istotą posiadanie centralnych organów, w związku z czym występuje państwo jako jeden podmiot;
części federacji nie są podmiotami prawa międzynarodowego; Argentyna, Brazylia, Meksyk, Wenezuela, USA,
Szwajcaria, RFN
- konfederacja – luźny związek państw oparty na umowie międzynarodowej dla prowadzenia wspólnej polityki
zagranicznej i obronnej; z reguły brak centralnej władzy wykonawczej, państwa pozostają suwerennymi i
samodzielnymi podmiotami; związek może mieć ew. ograniczoną podmiotowość
- ZSRR – związkowe państwo wielonarodowe
- Wspólnota Niepodległych Państw – członkami państwa suwerenne, prowadzące własną politykę zagraniczną
- Wspólnota Narodów (Commonwealth) – specyficzna organizacja międzynarodowa, szczególna forma
prawnomiędzynarodowych stosunków (w skład dominia, republiki, samodzielne monarchie; monarcha brytyjski
jako głowa państwa lub głowa wspólnoty) – niegdyś: teoria inter se – spory między członkami niepoddawane pod
rozstrzygnięcia międzynarodowego trybunału; więzy ekonomiczne, prawne
- państwa ograniczone w zdolnościach do czynności prawnych: zależne (zdolność do utrzymywania stosunków
międzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu – przejęcie
reprezentacji zewnętrznej jednego państwa przez inne, występujące w jego imieniu; nie pozbawia podmiotowości;
protektorat (międzynarodowy i kolonialny – Bhutan), państwa wasalne (Andora do niedawna); minipaństwa –

6
 Liechtenstein (Szwajcaria), Monako (Francja), San Marino (Włochy) (maleńkie terytorium, niewielka liczba
ludności)
- państwa trwale neutralne – za gwarancję niepodległości i integralności terytorialnej państwo zobowiązuje się nie
używać siły zbrojnej przeciwko innemu państwu ani nie przystępować do wojen, z wyjątkiem samoobrony (dlatego
może utrzymywać armię) – wyłączenie możliwości przystępowania do sojuszy i organizacji wojskowych,
uczestniczenia w systemie bezpieczeństwa zbiorowego, zakaz udostępniania terytorium na bazy wojskowe – status
trwałej neutralności musi być zaakceptowany i zagwarantowany przez inne państwa (Austria, Szwajcaria)
Inne podmioty prawa międzynarodowego
 podmiotowość narodu – prawo do samostanowienia, zasada narodowości; naród, który w trakcie walki
narodowowyzwoleńczej tworzy zręby swej państwowości, wykształca organy cywilne lub wojskowe zdolne do
reprezentowania go w płaszczyźnie międzynarodowej, staje się podmiotem prawa międzynarodowego – państwo in
statu nascendi
 podmiotowość organizacji międzynarodowych: uznawane za podmiot, posiadają zdolność do czynności
prawnych w płaszczyźnie międzynarodowej: prawo zawierania umów, prawo legacji, ponosi odpowiedzialność i
sprawuje opiekę w stosunku do własnych funkcjonariuszy, korzysta z przywilejów i immunitetów, może
występować do MTS, stosować sankcje – działalność określona przez prawo międzynarodowe
- podmiotowość ma charakter pochodny, korzysta z podmiotowości w zakresie ustalonym przez państwa
- nie ma woli, która byłaby autonomiczną, niezależną od woli państw członkowskich; nie tworzy prawa
międzynarodowego w zakresie, w jakim tworzą państwa; nie wszystkie organizacje podmiotami
 podmiotowość Stolicy Apostolskiej – na podstawie traktatów laterańskich z 1929 teren państwa-miasta Watykan;
stąd dwoistość podmiotowości – jeden podmiot – S.A., który ma jednak uregulowaną wedle własnego uznania
możliwość występowania jako Państwo-Miasto Watykan
 podmiotowość osób fizycznych i prawnych: istnienie norm adresowanych do osób fizycznych, posiadanie praw i
obowiązków niezależnie od ich sporadyczności, nie wystarcza do uzyskania podmiotowości – prawa i obowiązki
należy uzyskiwać lub zaciągać poprzez własne działania
- prawo petycji
- uzyskanie podmiotowości teoretycznie jest możliwe
Uznanie międzynarodowe
- akt prawny, w którym podmiot prawa międzynarodowego stwierdza istnienie pewnych faktów oraz przyznaje im
określone skutki prawnej
- przedmiotem uznania: państwo, rząd, powstańcy, strona wojująca, naród
- rodzaje uznania: indywidualne, kolektywne (przez grupę państw); wyraźne i dorozumiane (notyfikowane lub
wynika z faktów konkludentnych – nie można domniemywać z faktu wspólnego uczestniczenia w organizacji
międzynarodowej, umowie lub negocjacjach i konferencjach)
- uznanie de facto (ograniczone i niepełne – warunkowe i odwołalne) i de iure (bezwarunkowe i nieodwołanlne)
- uznanie w sferze swobodnej decyzji poszczególnych członków społeczności międzynarodowej
- uznanie państwa – kryterium jest efektywność: stabilność, skuteczność władzy najwyższej nowo powstałego
państwa, zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych
- uznanie przedwczesne – uzależnione od politycznych implikacji – zakaz przedwczesnego uznania; gdy udzielone
mimo istnienia poważnych wątpliwości co do stabilności i trwałości; stanowi naruszenie prawa międzynarodowego
- warunkiem i podstawą uznania państwa jest istnienie określonych elementów faktycznych, składających się na
efektywność nowego porządku prawnego;
- ma znaczenie polityczne i prawne; skutki: zarejestrowanie i zaakceptowanie nowego państwa, nawiązanie
stosunków dyplomatycznych, stwierdzenie kompetencji organów i przedstawicieli, przyznanie immunitetów,
możliwość występowania przed sądami
- teoria konstytutywna – skutki powstają dopiero z momentem uznania stanu faktycznego – nabycie podmiotowości
zależy od uznania
- teoria deklaratoryjna – skutki prawne mają miejsce, gdy sytuacja faktyczna spełnia stawiane przez prawo warunki –
nabycie prostą konsekwencją uzyskania efektywności
- uznanie rządu – kryteria obiektywne i subiektywne/prawne i polityczne
- warunkiem wystarczającym – efektywność; prawo międzynarodowe nie uzależnia powstania kompetencji
rządowych ani do sposobu powstania rządu lub jego składu, hołdowania ideologii, zajmowania przychylnego
stanowiska, wykonywania zobowiązań wobec państw trzecich
- przeciwną zasadą – zasada legitymizmu, nieuznawanie rządów, które nie mogą powołać się na legitymację prawną
- efektywność – rzeczywiste sprawowanie władzy państwowej nad określoną grupą ludności; milczące lub wyraźne
poparcie ludności, zdolność do wykonywania zobowiązań międzynarodowych
- doktryna Tobara – doktryna legitymizmu demokratycznego
- doktryna Estrady – specjalny akt uznania nowego rządu zbędny

7
- rządy na emigracji – uznanie w przypadku efektywności, kierowanie walką z okupantem, posiadanie własnych sił
zbrojnych, kierowanie ruchem oporu; traci kompetencję, jeżeli nie odzyska władzy na terytorium, które przestało
być okupowane (nowy rząd ma sprawować efektywną władzę przy poparciu ludności)
- uznanie za stronę wojującą – ruch niepodległościowy, wojna domowa, powstanie przekształcają się w konflikt o
charakterze międzynarodowym
- kryteria obiektywne: powstańcy mają własny rząd, organizację wojskową, rząd kontroluje część terytorium,
powstanie lub rewolucja przybrały formę działań wojennych, w których siły powstańcze, działające w sposób
zorganizowany pod jednolitym dowództwem, przestrzegają przewidzianych przez prawo sposobów prowadzenia
- kryteria subiektywne – prawdopodobieństwo sukcesu, istnienie bezpośredniego własnego interesu
- konsekwencje – nabycie przez grupę powstańców obowiązków państwa prowadzącego wojnę; podmioty uznające –
neutralność; zmiana odpowiedzialności międzynarodowej
- uznanie za powstańców – grupa walczy dopiero o stworzenie warunków do powołania własnych organów
rządowych, nie ma pod swą rzeczywistą władzą części terytorium, siły jej nie działają pod jednolitym dowództwem
bądź nie przestrzegają obowiązujących sposobów prowadzenia wojny
- uznanie – powstańcy nie są traktowani jako przestępcy, państwa trzecie nie mają obowiązku zachowania
neutralności
Odpowiedzialność międzynarodowa państwa
- tendencja konserwatywna – odpowiedzialność państwa za szkody poniesione na jego terytorium przez cudzoziemca
- tendencja postępowa – odpowiedzialność za naruszenie zakazu uciekania się do wojny, za zbrodnie
międzynarodowe – obecnie przeważa
- źródła odpowiedzialności – tylko w konsekwencji naruszenia zobowiązania międzynarodowego
- z działania lub zaniechania
- naruszenia: przynoszące szkodę jakiemuś innemu państwu lub wyrządzające istotną szkodę całej społeczności
międzynarodowej
- zbrodnie – takie bezprawne działania, które powodują naruszenie zobowiązania międzynarodowego istotnego dla
ochrony fundamentalnych interesów całej społeczności międzynarodowej; inne formy bezprawnej działalności –
delikty
- zbrodnia – nieuznawanie legalności sytuacji, jaka powstała w jej wyniku, nieudzielanie państwu-sprawcy pomocy
w utrzymywaniu sytuacji, jaka powstała w wyniku działań, współdziałanie z innymi państwami w wykonywaniu
obowiązków
- początkowo – odpowiedzialność na zasadzie winy
- obecnie – koncepcja odpowiedzialność obiektywnej – ponosi państwo, któremu można przypisać naruszenie
normy, bez potrzeby ustalania, czy jakiś organ ponosi winę za naruszenie, czy nie
- odpowiedzialność bezpośrednia (pierwotna) – państwo ponosi odpowiedzialność za swe własne działanie -
odszkodowanie
- odpowiedzialność pośrednia (pochodna) – odpowiedzialność za akty poszczególnych osób prywatnych – ukaranie
winnych lub skłonienie ich do naprawienia szkód (państwo odpowiada za zaniechanie, niepodjęcie przez organy
działań, które zapobiegałyby naruszeniu prawa)
- jeżeli państwo nie czyni nic, by ukarać winnych, odpowiedzialność pośrednia zmienia się w bezpośrednią
- państwo odpowiada nie tylko za własne, przynoszące szkodę działania, lecz również za działania obywateli, a nawet
cudzoziemców przebywających na jego terytorium
- państwo ponosi odpowiedzialność za czynności funkcjonariuszy, przekraczających kompetencje, chyba że
przekroczenie było oczywiste; odpowiada za sprzeczne z kompetencją czynności przedstawicieli dyplomatycznych;
w czasie wojny strona odpowiedzialna za każdy czyn osób wchodzących w skład sił zbrojnych
- odpowiedzialność za działania lub zaniechania władzy ustawodawczej, za samo uchwalenie ustawy sprzecznej z
zobowiązaniami międzynarodowymi
- odpowiada za akty sądów sprzeczne z prawem międzynarodowym – niezależnie, czy działania sadów były
wynikiem omyłki, czy świadomego działania
- odpowiedzialność za bezprawne działania osób prywatnych, skierowane przeciwko innemu państwu lub
cudzoziemcom
Formy odpowiedzialności
- polityczna, materialna i moralna (kwestionowana)
- reparacje (naprawienie szkody – w adekwatnej formie)
- naprawienie szkody przez restytucję (przywrócenie stanu poprzedniego, jaki istnia przed nastapieniem deliktu) lub
odszkodowanie (gdy restytucja niemożliwa; zapłacenie sumy lub danie ekwiwalentu; powinno obejmoać utracone
odsetki; prawo nie dopuszcza kar pieniężnych jako formy zadośćuczynienia)
- satysfakcja (wyrażenie dezaprobaty wobec aktów jednego państwa skierowanych przeciwko czci i honorowi innego
państwa)

8
- sankcja (zbrodnie; wobec państw dopuszczających się aktów agresji; ekonomiczne i wojskowe – RB, także inne
organizacje międzynarodowe)

ORGANY PAŃSTWA W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

- organy państwa w stosunkach międzynarodowych – wewnętrzne (mające siedzibę na terytorium państwa;
konstytucyjne i konwencyjne specjalne) i zewnętrzne (poza granicami; przedstawicielstwa dyplomatyczne stałe i
doraźne, handlowe, przy organizacjach, misje wojskowe, urzędy konsularne)
Organy wewnętrzne
- Głowa państwa – jej pozycja w stosunkach międzynarodowych określana wg norm zwyczajowym jako ius
repraesentationis omnimodae (nieograniczone, pełne praw reprezentowania państwa w stosunkach zewnętrznych);
zespół przywilejów i immunitetów składających się na „immunitet suwerena”
- nie podlega jurysdykcji karnej, administracyjnej i cywilnej (z pewnymi wyjątkami) – rozciągnięte na rodzinę i
osoby towarzyszące (świtę); szef państwa bezwzględnie nietykalny – przywilej rozciągnięty na rezydencję, pojazdy,
środki lokomocji i korespondencję
- zakaz uprawiania propagandy dyfamacyjnej wymierzonej przeciw szefom państw
- parlament – wymiany parlamentarzystów, Unia Międzyparlamentarna
- rząd i szef rządu – (szef) prawo zawierania umów międzynarodowych, prowadzenia rokowań, oświadczania woli
państwa bez specjalnych pełnomocnictw
- minister spraw zagranicznych – reprezentacja państwa (prowadzi rokowania dwustronne i wielostronne,
podpisuje umowy bez specjalnych pełnomocnictw; jego oświadczenia ustne i pisemne są wiążące dla państwa -
casus Ihlena)
- utrzymuje stały kontakt z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi
- wszystkie sprawy urzędowe z państwem przyjmującym, poruczone misji – załatwiane z MSZ
- powołuje własnych i przyjmuje obcych chargés d’affaires, mianuje radców, sekretarzy, attachés
- wystawia listy komisyjne, udziela exequatur konsulom
- korzysta z przywilejów i immunitetów, jakie przysługują przedstawicielom dyplomatycznym; jego ranga
odpowiada co najmniej ambasadorowi
- minister gospodarki – inicjowanie polityki państwa, jej realizacja oraz koordynacja działań w zakresie stosunków
gospodarczych; tworzenie i utrzymywanie placówek ekonomiczno-handlowych za granicą
Organy zewnętrzne
Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne
- 2001 – 116 przedstawicielstw
- w starożytnej Grecji – kapłani zwani kerykes, później posłowie (presbejs) wraz z heroldami
- urzędy jednoosobowe, akredytowane przy głowie państwa, mają charakter przedstawicielski, korzystają z
przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, stale przebywają w państwie pobytu
- konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961, normy zwyczajowe
Misje specjalne
- dla załatwienia określonych spraw – specjalne lub ad hoc
- cele – polityczne, ceremonialne, techniczne, misje na konferencje międzynarodowe
- wysłanie z chęci użycia dla załatwienia określonej sprawy osoby mającej szczególne kwalifikacje albo cieszącej się
dużym autorytetem i uznaniem
- ambasadorowie wędrujący – osoba wysłana dla przedstawienia stanowiska lub zbadania opinii
- wysłanie w drodze uzgodnienia; reprezentuje państwo; spraw misji z reguły wcześniej znana drugiej stronie
Przedstawicielstwa handlowe
- obok reprezentacji interesów państwa, działania na rzecz rozwijania stosunków gospodarczych – badanie sytuacji
ekonomicznej kraju pobytu, przygotowywanie umów, pomoc przedsiębiorstwom
- działają pod nadzorem szefa misji dyplomatycznej
Przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych
- cele: stały kontakt z sekretarzem organizacji, szybkie otrzymywanie dokumentacji i informacji, utrzymywanie
stosunków i uzgadnianie stanowiska z innymi państwami członkowskimi w okresach między posiedzeniami i
sesjami organów; ponadto, na podstawie konwencji: negocjacje z organizacją i w jej obrębie, ochrona interesów
państwa, popieranie realizacji celów i zasad organizacji
- precedencja wg porządku alfabetycznego nazw krajów używanych w organizacji
- 1975 – konwencja o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi (Wiedeń)
Urzędy konsularne
- w stopniu węższym, ograniczonym – reprezentują państwo w stosunkach zewnętrznych
- zadania: ochrona interesów obywateli, ochrona interesów państwa, popieranie przyjaznych stosunków między
państwami

9
- konsul reprezentuje skonkretyzowane interesy państwa i obywateli we wszystkich dziedzinach
- tendencja do zrównania z dyplomatami
Misje wojskowe
- działania jednostek wojskowych, żołnierzy i oficerów w charakterze organu zewnętrznego państwa (w szerszym
znaczeniu – organem zewnętrznym wszelkie zorganizowane siły zbrojne poza granicami)
- na obszarze morza otwartego nie tylko jako organy, ale również mają uprawnienia władcze w stosunku do statków
innych bander – jako organy społeczności międzynarodowej
- rodzaje: doraźne i stałe; mające uprawnienia do ogólnej reprezentacji (zamiast przedstawicielstw) i wysłane na
podstawie umów o pomocy i współpracy wojskowej (ograniczone zadania – do sfery militarnej)
- wojskowy personel kierowniczy misji korzysta z pełnych przywilejów i immunitetów dyplomatycznych
Stosunki dyplomatyczne
Normy regulujące
- zespół norm prawa międzynarodowego, wyodrębnionych jako prawo dyplomatyczne; ponadto normy o charakterze
kurtuazyjnym i normy prawa wewnętrznego
- konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych – 1961
- zakaz dyskryminacji w stosunkach dyplomatycznym
- wskazuje minimum, od którego strony mogą na zasadzie porozumień odchodzić
Ustanowienie stosunków dyplomatycznych
- prawo legacji – prawo wysyłania własnych (czynne) i przyjmowania obcych (bierne) przedstawicieli
dyplomatycznych
- ustanowienie stosunków dyplomatycznych następuje na podstawie wzajemnego porozumienia
- agrément – zgoda państwa przyjmującego na proponowaną osobę; w przypadku odmowy nie ma obowiązku
podawania przyczyn odmowy; odmowa może mieć charakter generalny
- listy uwierzytelniające – po agrément szef państwa (ambasador, poseł) lub msz (chargé d’affeires) wystawiają listy
uwierzytelniające i wprowadzające, składane głowie państwa lub msz w specjalnie uroczystej oprawie protokolarnej
- akredytacja w kilku krajach – szef misji może mieć zgodę państw przyjmujących akredytację w więcej niż 1
państwie
- w państwie, w którym szef misji nie ma stałej siedziby, misja może być kierowana przez charge d’affaire ad
interim
Funkcje misji dyplomatycznej
- reprezentowanie państwa (oświadczenia, wyjaśnienia, odpowiedzi przedstawicielstwa są wiarygodne, mają
charakter oficjalny, składane są na polecenie państwa wysyłającego, ponoszącego odpowiedzialność za
przedstawicieli),
- ochrona jego interesów, prowadzenie rokowań (sprawowanie opieki nad obywatelami przebywającymi na
terytorium państwa pobytu, kontrola realizacji obowiązujących umów),
- ustalanie warunków rozwoju, popieranie przyjaznych stosunków, ich rozwijanie, niekiedy funkcje konsularne
- zbieranie informacji o państwie pobytu (zdobywane dopuszczalnymi środkami, możliwie pełne i rzetelne)
Klasy szefów misji (3)
- ambasadorowie i nuncjusze – akredytowani przy głowie państwa
- posłowie nadzwyczajni i ministrowie pełnomocni, internuncjusze – akredytowani przy głowie państwa
- chargés d’affaires (en pied i ad interim) – akredytowani przy msz
- ministrowie-rezydenci – między posłami a chargés – nieprzewidziani przez konwencję wiedeńską
- precedencja – pierwszeństwo między szefami placówek; wg daty urzędowej notyfikacji ich przybycia (kolejność
daty i czasu podjęcia ich funkcji) – liczone od momentu złożenia listów uwierzytelniających albo zawiadomieniu o
przybyciu
Personel misji dyplomatycznej
- personel dyplomatyczny – korzysta z przywilejów, immunitetów, z jakich korzysta szef misji; radcowie, sekretarze,
attachés (zwykli – dyplomaci najniżsi rangą, specjalni)
- personel administracyjny i techniczny – kierownik i pracownicy kancelarii, maszynistki, lekarze, tłumacze,
szyfranci
- służba misji – personel obsługi (kierowcy, dozorcy, sprzątaczki)
Przywileje i immunitety dyplomatyczne
- wyłączenia, ulgi, prawa i szczególna ochrona przedstawicieli dyplomatycznych
Podstawa:
- teoria eksterytorialności – ambasada lub poselstwo cząstką państwa wysyłającego (zakrajowość)
- teoria reprezentacji – reprezentant jako alter ego monarchy-suwerena; przedstawiciel dyplomatyczny
reprezentantem narodu, a skoro wszystkie państwa sobie równe, to organy jednego nie powinny podlegać drugiemu
(par in parem non habet imperium)

10
- teoria funkcjonalna – warunkiem wykonywania zadań przez przedstawicieli jest korzystanie z określonych
przywilejów i immunitetów (gdyby podlegali jurysdykcji, nie mogliby funkcjonować niezależnie)
- oparcie przywilejów i immunitetów częściowo na teorii reprezentacji i funkcjonalnej
Przywileje i immunitety misji (rzeczowe)
- nietykalność – w aspekcie negatywny – bez zgody szefa misji funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mają
prawa wstępu na jej teren; w aspekcie pozytywnym – nietykalność nakłada obowiązek podjęcia wszystkich
stosownych środków dla ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek natręctwem, szkodą oraz zakłóceniem
spokoju i naruszania jej powagi
- rozciąga się na środki transportu misji, archiwa i dokumenty
- prawo porozumiewania – porozumiewanie się z innymi placówkami i konsulatami państwa wysyłającego (kurierzy,
poczta kapitańska, fale radiowe) – nietykalność korespondencji urzędowej
- zwolnienie od wszelkich opłat, podatków i należności pobieranych w związku z wykonywaniem funkcji oficjalnych
Przywileje i immunitety osobowe
- nietykalność przedstawiciela dyplomatycznego – zakaz stosowania jakichkolwiek środków przymusu,
zatrzymywania czy aresztowania, obowiązek traktowania z należytym szacunkiem, przedsięwzięcia wszelkich
środków dla ochrony, zapobieżenie zamachowi na osobę, wolność lub godność
- rozciąga się na rezydencję, akta, korespondencję i z ograniczeniami na mienie
- porywanie dyplomatów jako zbrodnia prawa międzynarodowego
- immunitet jurysdykcyjny – wyłączenie spod jurysdykcji karnej, cywilnej i administracyjnej (z wyjątkami)
- może być uchylony przez państwo wysyłające (w sposób wyraźny_
- zrzeczenie się immunitetu w sprawach cywilnych i administracyjnych nie oznacza zrzeczenia się immunitetu
egzekucyjnego
- zwolnienie z opłat i podatków; bagaż osobisty zwolniony od wszelkiej kontroli (chyba że istnieją do niej poważne
podstawy)
- korzystający z przywilejów: członkowie rodzin, członkowie personelu
- początek przywilejów z chwilą wjazdu na terytorium państwa przyjmującego (jeśli znajduje się na terytorium – od
chwili notyfikacji nominacji) do momentu opuszczenia kraju
- przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z uprzywilejowanego traktowania w czasie przejazdu lub przebywania na
terytorium państwa trzeciego (pod warunkiem, że znajduje się in transitu)
Obowiązki wobec państwa przyjmującego
- poszanowanie praw i przepisów państwa – przywileje i immunitety nie wyłączają podlegania miejscowemu prawu,
wyłączają jedynie właściwość sądów i zastosowania sankcji (nieszanujący – nota protestacyjna, uznanie za persona
non grata, wydalenie); obowiązek szanowania państwa, jego ustroju i władz
- zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne
- zakaz wykorzystywania pomieszczeń w sposób niezgodny z funkcjami misji
Korpus dyplomatyczny
- w węższym znaczeniu – wszyscy szefowie placówek; w szerszym – wszyscy zaliczani do personelu
dyplomatycznego
- dziekan korpusu – najstarszy rangą przedstawiciel lub nuncjusz Stolicy Apostolskiej – obowiązki z zakresu sfery
protokolarnej i reprezentacyjnej
- korpus pełni rolę ceremonialną
Koniec misji dyplomatycznej
- zakończenie na skutek notyfikacji
- uznanie za persona non grata – odmowa dalszego uznawania przedstawiciela za członka misji
- zakończenie misji na skutek wypadków losowych
- dymisja
- zerwanie stosunków dyplomatycznych (zakończenie działalności całej placówki np. przy ogłoszeniu stanu wojny,
rewolucji, zerwaniu stosunków)
- szczególnym sposobem – podniesienie rangi misji (zmiana poselstwa w ambasadę)
Stosunki konsularne
- normy regulujące – umowne i zwyczajowe, określane także przez normy prawa wewnętrznego; większa rola
konwencji dwustronnych
- konwencje wielostronne (3), m.in. 1963 konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych
- zwyczaj międzynarodowy
- ustawodawstwo wewnętrzne – każde państwo określa pragmatykę służbową urzędników konsularnych, określa ich
prawa, obowiązki, rangi, wskazuje zadania
- ustanowienie stosunków konsularnych – na podstawie wzajemnego porozumienia, z reguły towarzyszy zgodzie
na nawiązanie stosunków dyplomatycznych (ich zerwanie nie pociąga za sobą ipso facto zerwania konsularnych)
- pełnienie funkcji przez misje nie wymaga zgody, jedynie notyfikacji
11
- propozycje lokalizacji placówki konsularnej podlegają aprobacie państwa przyjmującego
- listy komisyjne (patent) – wystawiane przez głowę państwa, premiera lub msz; propozycja co do osoby szefa,
podlega zatwierdzeniu; w przypadku zgody państwo udziela exequator (dopuszcza szefa placówki do pełnienia
funkcji konsularnych)
- zakończenie funkcji konsularnych – zawiadomienie przez państwo wysyłające, cofnięcie exequator, notyfikacja
przez państwo przyjmujące, że przestało daną osobę uznawać za członka personelu konsularnego; wydarzenia
losowe, zerwanie stosunków (wojna, zmiany w podmiotowości, rewolucja)
- funkcje – kompetencje o charakterze ogólnym, opieka nad obywatelami państwa wysyłającego, kompetencje w
sferze obrotu gospodarczego, żeglugi morskiej i powietrznej, kompetencje o charakterze prawnym i
administracyjnym
- ochrona interesów państwa, popieranie rozwoju stosunków, wystawianie paszportów i wiz, udzielanie pomocy
obywatelom
- immunitety i przywileje – węższe od dyplomatycznych
- placówki – prawo używania flagi i godła, nietykalność placówki konsularnej (domniemanie zgody w przypadku
pożaru, katastrofy wymagającej akcji ratowniczej); prawo porozumiewania
- osobowe – funkcjonariusze nie podlegają aresztowaniu ani zatrzymaniu (z wyjątkiem ciężkiej zbrodni), nie
podlegają jurysdykcji sądowej lub administracyjnej w odniesieniu do czynności wykonywanych w toku pełnienia
funkcji konsularnych; zwolnienia podatkowe i celne
- klasy szefów: konsulowie generalni, konsulowie, wicekonsulowie, agenci konsularni
- korpus konsularny – w składzie wszyscy funkcjonariusze konsularni, na czele najstarszy szef placówki konsularnej
(najwcześniej otrzymał exequator)
- konsulowie zawodowi – urzędnicy państwa
- konsulowie honorowi – na podstawie umowy powoływani spośród mieszkańców państwa przyjmującego; stosunek
o charakterze prywatnoprawnym
- konsul nie otrzymuje stałego uposażenia, prawo rekompensaty poniesionych wydatków
- korzysta ze znacznie węższych przywilejów i immunitetów, zwolniony od wszelkich podatków i sum od państwa
wysyłającego
- może zostać aresztowany i uwięziony

TERYTORIUM
- rodzaje: podlegające suwerenności i niepodlegające suwerenności państwowej
- wśród niepodlegających: res communis – nie można zawłaszczyć, wspólne dziedzictwo ludzkości (morza otwarte,
przestrzeń kosmiczna, dno mórz i oceanów) i res nullis – obszary niczyje, podlegające zawłaszczeniu
- terytorium niezbędne do istnienia państwowości
- zakaz wykonywania suwerenności na terytorium innego podmiotu, zakaz stosowania siły – aktów skierowanych
przeciwko integralności terytorialnej czy terytorium innego państwa
Istota prawna terytorium
- teoria przedmiotowa: terytorium jako przedmiot (obiekt) władzy państwowej, własność oparta na zasadach prawa
publicznego lub jako suwerenność
- teoria podmiotowa: państwo jako organizm quasi-biologiczny, terytorium – ciało; prawo do terytorium jako prawo
jednostki w stosunku do samego siebie
- teoria przestrzenna: terytorium jako przestrzeń, w obrębie której władz istnieje i działa – granica władzy
państwowej, prawo do terytorium jako refleks panowania nad ludźmi; obszary niezamieszkane – nie mogą być
terytorium
- teoria kompetencji: państwo porządkiem normatywnym; terytorium jako sfera kompetencji przestrzennej państwa,
zakres obowiązywania jego porządku prawnego; w obrębie terytorium państwo – kompetencja dyskrecjonalna,
niepodlegająca ograniczeniom
- przedmiot władzy państwowej, przestrzeń, w granicach której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny
i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń; terytorium stanowi podstawę wykonywania kompetencji
państwowych poza jego granicami
Skład
- przestrzeń lądowa (w niej rzeki, jeziora, zbiorniki wodne – wody śródlądowe), morska i powietrzna
- enklawy i półenknklawy
- zasięg zwierzchnictwa państwa w głąb ziemi determinowany możliwością eksploatacji
- teoria przylegania i ciągłości
- ochrona integralności na podstawie Karty NZ oraz Deklaracji KBWE (1975)
Zwierzchnictwo terytorialne
- z. terytorialne – uznanym, chronionym przymiotem, cechą wynikającą z suwerenności, formą jej wykonywania

12
- aspekt pozytywny: sprawowanie w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu;
podporządkowanie władzy państwowej wszystkiego, co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie
zachodzi, podleganie wszystkich osób i bogactwa naturalnego kraju; zwierzchnictwo personalne – jednostka
podlega prawu swojego kraju
- aspekt negatywny: zapobieganie wykonywania analogicznych funkcji ze strony innych podmiotów; wyłączność
władzy państwowej – ekskluzywizm, nieprzenikliwość
- obowiązki: zakaz wyrządzania szkód innym państwom (obowiązek zapobiegania w obrębie terytorium
przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej, zakaz używania terytorium w celu wyrządzenia
szkody innym państwom); zasada dobrosąsiedztwa (niedopuszczanie do prowadzenia działalności zabronionej
przez prawo międzynarodowej, zakaz zmiany spływu rzeki, budowania tamy, zanieczyszczania środowiska
wodnego, gleby i atmosfery) – z tych powodów wykonywanie zwierzchnictwa ograniczone
- szczególne ograniczenia: demilitaryzacja (obowiązek zlikwidowania, zakaz budowy i utrzymywania urządzeń i
obiektów wojskowych, zakaz utrzymywania sił zbrojnych); neutralizacja (umowne wyłączenie możliwości
prowadzenia działań wojennych na danym terytorium); bazy wojskowe (władza terytorialna na terenie bazy, prawo
łączności z bazą, pobyt na trenie bazy obcych sił zbrojnych), dzierżawa (udzielenie czasowej zgody na
wykorzystanie części terytorium; dopuszczalna, o ile ma równoprawny charakter, nie prowadzi do wyłączenia
zwierzchnictwa terytorialnego, nie jest utrzymywana przez dzierżawcę wbrew woli suwerena)
Nabycie i utrata terytorium
- pierwotne i pochodne
- cesja – w rezultacie umowy transfer terytorium, jedno państwo przestaje, a drugie rozpoczyna wykonywać
zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem
- jej podmiotem mogą być tylko państwa, ma charakter dwustronny
- elementy: prawny (zawarcie umowy zobowiązującej) i faktyczny (opuszczenie terytorium i przejęcie przez drugie
państwo – w momencie rzeczywistego przekazania cesja staje się skuteczna)
- efektywna okupacja (zawłaszczenie) – rzeczywista-faktyczna, dająca tytuł suwerenny, wywołująca określone
skutki w prawie międzynarodowym
- przedmiotem – tylko terra nullis (niepodlegające lub porzucone terytorium lądowe)
- efektywność zależy od dwóch czynników: charakteru okupowanego terytorium, stopnia zainteresowania
społeczności międzynarodowej
- zasiedzenie – ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych, skutki, gdy trwałe i stabilne; nabycie
suwerenności poprzez efektywne wykonywanie kompetencji państwowych
- przyrost – wskutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka
- zawojowanie (podój) – wymóg ostateczności i nieodwracalności zawojowania; do I wojny światowej jako legalny
sposób nabycia; obecnie zakaz podboju
- utrata terytorium: państwo przestaje na jakimś obszarze wykonywać swe kompetencje i porzuca je: derelikcja
Granice
- linia, płaszczyzna, w obrębie której zawiera się terytorium państwowe
- naturalne i sztuczne, orograficzne (uwzględniające ukształtowanie powierzchni), geometryczne (niezależnie od
rzeźby terenu) – astronomiczne (południki i równoleżniki)
- proces kształtowania w trzech etapach: decyzja polityczna; delimitacja (ustalenie granicy w drodze umownej, opis
granicy i naniesienie na mapie: kompletna, precyzyjna i dokładna), demarkacja w terenie (szczegółowe wytyczenie
i oznakowanie przebiegu granicy państwowej w terenie, przeprowadzona przez komisję mieszaną; niekiedy
redemarkacja)
- administracja granicy państwowej – pas drogi granicznej, strefa nadgraniczna, Straż graniczna – umowy
dwustronne
- nienaruszalność granic – Deklaracja ONZ z 1970 roku, Deklaracja KBWE – uznanie istniejących granic i
wyrzeczenie się roszczeń terytorialnych
Rzeki międzynarodowe
- przepływające przez terytorium co najmniej 2 państw
- rzeka żeglowna, mająca ujście do morza, na niej – swoboda żeglugi dla statków wszystkich państw (kongres
westfalski z 1648 roku, kongres wiedeński, kongres paryski 1856, konferencja berlińska)
- konwencja barcelońska (1921)
- Dunaj (konwencja belgradzka 1948), Ren (konwencja mannheimska z 1868), Niger (konferencja berlińska z 1885),
Indus (1960), Amazonka (1978)
Obszary morskie
- wchodzące w skład terytorium państwowego (wody wewnętrzne, morze terytorialne) i morza otwarte
- wody wewnętrzne – pas między brzegiem a linią podstawową (wewnętrzną granicą morza terytorialnego) – pełne
zwierzchnictwo terytorialne państwa

13
- morze terytorialne – od linii podstawowej w kierunku morza otwartego do maksymalnie 12 mil – zwierzchnictwo
terytorialne ograniczone istnieniem prawa nieszkodliwego przepływu
- 1982 – konwencja o prawie morza (Montego)
W składzie terytorium państwowego:
- wody wewnętrzne – wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą (linią podstawową) morza
terytorialnego:
- z a t o k i m o r s k i e (brzegi należą tylko do 1 państwa, między naturalnym ujściami 24 mile),
- z a t o k i h i s t o r y c z n e (nawet jeśli szerokość rozwarcia większa niż 24 mile – podstawą: długotrwałe,
efektywne wykonywanie zwierzchnictwa),
- w o d y p o r t ó w (jako części wybrzeża; porty zamknięte – wojenne, rybackie, i otwarte – zasada swobodnego
dostępu na zasadzie wzajemności; wody portów – podlegają prawu i władzy państwa nadbrzeżnego – statki obcych
bander podlegają jego jurysdykcji; redy – jako część morza terytorialnego);
- podlegają c a ł k o w i t e j i w y ł ą c z n e j w ł a d z y państwa nadbrzeżnego (nie obowiązuje prawo
nieszkodliwego przepływu, chyba że wcześniej było morzem terytorialnym lub otwartym)
- wody archipelagowe – prawo nieszkodliwego przepływu, prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim
- morze terytorialne – pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi z jednej
strony a morzem otwartym z drugiej – państwo nadbrzeżne sprawuje suwerenność – przestrzeń nad, dno, wnętrze
ziemi – ograniczone prawem nieszkodliwego przepływu
- do 12 mil
- prawo nieszkodliwego przepływu – jeżeli nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu, porządkowi państwa
nadbrzeżnego; brak rozróżnienia na okręty wojenne i handlowe (konwencja 1982); przestaje być nieszkodliwy, jeśli
nastąpi: groźba, użycie siły, ćwiczenie lub użycie broni, zbieranie informacji na szkodę, propaganda, branie statku
powietrznego na pokład, naruszanie przepisów celnych, zanieczyszczanie, rybołówstwo, badania i inspekcje,
zakłócenie systemu łączności
- na morzu terytorialnym państwa podlegają jurysdykcji administracyjnej, karnej i cywilnej państwa nadbrzeżnego –
wyłączone okręty wojenne i statki państwowe niehandlowe
Ograniczona jurysdykcja lub suwerenność:
- pas przyległy – obszar morza otwartego o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza
terytorialnego, na którym państwo nadbrzeżnego sprawuje w odniesieniu do obcych statków kontrolę w specjalnie
przewidzianych dziedzinach i na ograniczony zakresie – nieprzekraczający 24 mil (PL – brak od 1977)
- strefa ekonomiczna – szerokość nie może przekroczyć 200 mil, państwo nadbrzeżne ma prawa suwerenne do
badania, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi oraz jurysdykcję w zakresie ustanawiania i
użytkowania sztucznych wysp, instalacji i urządzeń, morskich badań naukowych i ochrony środowiska – wolność
żeglugi i przelotu, układanie kabli i rurociągów
- strefa rybołówstwa – państwo samo określa wysokość dopuszczalnego połowu
- PL – 1978 – strefa rybołówstwa, od 1991 – zmieniona na strefę ekonomiczną
- szef kontynentalny – dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, lecz
znajdujące się poza granicami morza terytorialnego – głębokość wody nie przekracza 200 metrów, chyba że istnieje
możliwość eksploatacji – zewnętrzna granica szelfu nie jest wyraźnie sprecyzowana (IV konwencja genewska z
1958); sięga zewnętrznego skraju krawędzi kontynentalnej – nie może przekraczać 350 mil (konwencja z 1982),
- państwo wykonuje prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji naturalnych zsobów szelfu – ekskluzywny
charakter praw, nie zależą od faktycznego ich wykonywania – szelf nie jest res nullis – wykonywanie praw
suwerennych bez suwerenności
Obszary poza jurysdykcją
- morze otwarte – wody poza morzami terytorialnymi, wodami wewnętrznymi, strefami ekonomicznymi
- zasada wolności mórz; wszystkim przysługuje prawo rozsądnego czerpania pożytków
- wolność żeglugi (obowiązek istnienia między państwem przynależności a statkiem rzeczywistego związku oraz
skutecznego wykonywania przez państwo jurysdykcji i kontroli w zakresie technicznym, administracyjnym,
socjalnym; statki podlegają na morzu otwartym prawu i władzy państwa bandery – władza wykonywana przez
okręty wojenne – prawo wizyty i rewizji: handel niewolnikami, piractwo, inna bandera w rzeczywistości, zajmuje
się nadawaniem programów radiowych i telewizyjnych – prawo pościgu: ściganie statku w przypadku podejrzenia
naruszenia praw i przepisów – kończy się na morzu terytorialnym innego państwa), rybołówstwa, zakładania kabli
podmorskich i rurociągów, przelotu, ochrona środowiska morskiego przed zanieczyszczeniami – wolność
budowania sztucznych wysp, instalacji, wolność badań naukowych
- dno mórz – konkrecje polimetaliczne: 1970 – d e k l a r a c j a z a s a d d o t y c z ą c y c h d n a m ó r z i
o c e a n ó w p o z a g r a n i c a m i j u r y s d y k c j i p a ń s t w o w e j : dno mórz jako wspólne
dziedzictwo ludzkości – badania i eksploatacja dla dobra całej ludzkości

14
- konwencja o prawie morza – wspólne dziedzictwo, Organizacja Dna Morskiego – system równoległy w
eksploatacji
Międzynarodowe cieśniny i kanały morskie
- cieśniny – naturalne drogi wodne łączące morza i oceany; międzynarodowe – łączą morza, nad których brzegami
znajdują się terytoria różnych państw – stanowią szlaki komunikacyjne
- gdy szerokość cieśniny jest większa niż dwukrotność morza terytorialnego, wówczas część wód stanowi morze
otwarte – nie trzeba dookreślać stanu prawnego cieśniny
- cieśniny terytorialne – sytuacja prawna identyczna ze statusem morza terytorialnego – konieczność określenia
ustroju prawnego
- prawo przejścia tranzytowego – korzystanie z wolności żeglugi i przelotu wyłącznie w celu nieprzerwanego i
szybkiego tranzytu przez cieśniny (statki cywilne i wojskowe, samoloty); prawo państwa do wyznaczania szlaków
morskich i ustalania systemu rozgraniczenia ruchu
- cieśniny bałtyckie (traktat kopenhaski z 1857), cieśniny czarnomorskie (konwencja z Montreux 1936, wolność
przepływu, o ile Turcja pozostanie neutralna), Cieśnina Magellana (umowa z 1881 roku pomiędzy Argentyną i
Chile)
- międzynarodowy kanał morski – sztuczne drogi wodne łączące dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary
morskiej – umiędzynarodowienie dotyczy wolności żeglugi, nie wpływa na położenie prawne
- Kanał Sueski (traktat 1888, 1956 – znacjonalizowany, otwarcie w 1975, zarząd administracji egipskiej), Kanał
Panamski (traktaty z 1901 i 1903 – całkowity zwrot strefy Panamie w 1999), Kanał Kiloński (1919 – traktat
wersalski), Kanał Koryncki (ustawodawstwo wewnętrzne Grecji)
Obszary podbiegunowe
- Arktyka – teoria sektorów – państwa leżące wokół obszaru arktycznego wysunęły roszczenia do obszarów
lądowych znajdujących się w poszczególnych, wyznaczonych przez nie sektorach
- Antarktyka – 1959 – układ w sprawie Antarktyki – wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych, wolność
badań naukowych, współpraca naukowa – konwencja o kompleksowej ochronie zasobów żywych
Przestrzeń powietrzna
- zasada całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa państwowego (1919)
- przestrzeń nad terytorium – podlega wyłącznej i pełnej suwerenności; nad morzem otwartym etc. – otwarta dla
wspólnego użytkowania
- położenie prawne nad terytorium państwa jednolite, a wykonywanie praw suwerennych nie podlega ograniczeniom
- międzynarodowa żegluga powietrzna – na podstawie konwencji chicagowskiej (1944) – prawo państwa do
ograniczenia lub zakazywania lotów nad swoim terytorium w razie nagłej konieczności lub zagrożenia
bezpieczeństwa
- Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO): konwencje Tokio 1963, Haga 1970, Montreal 1971
– przeciwko zwalczaniu porywania samolotów, nieprzyjęcie zasady bezwarunkowego wydawania porywaczy
- układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych: prawo przelotu nad terytorium bez lądowania, prawo
lądowania w celach niehandlowych
- układ o międzynarodowym transporcie lotniczym – prawo przywożenia pasażerów, prawo zabierania pasażerów,
prawo zabierania pasażerów i ładunku do krajów trzecich, prawo przywożenia z tych krajów
Przestrzeń kosmiczna
- niepodleganie przestrzeni suwerenności państwowej
- 1959 – Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej – układ o zasadach działalności
państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej – 1967: Moskwa, Waszyngton, Londyn
- przestrzeń kosmiczna (łącznie z ciałami niebieskimi), jest otwarta dla badania i wykorzystywania przez wszystkie
państwa
- wyłączenie możliwości zawłaszczenia
- państwo zachowuje jurysdykcję i nadzór nad obiektem kosmicznym w jego rejestrze
- zasada wykorzystywania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych
- zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich państw – wymóg konsultacji w
przypadku niebezpieczeństwa wywarcia szkodliwego wpływu
- granice: delimitacja przestrzeni; granica wewnętrzna – najniższy punkt toru, po jakim poruszają się sztuczne
satelity (90km) – ok. 80 do 100 km
- ratownictwo kosmiczne – umowa o ratowaniu kosmonautów z 1968 roku – kosmonauci jako wysłannicy ludzkości
- odpowiedzialność za szkody: konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody kosmiczne z 1972 –
zasada odpowiedzialności absolutnej – państwa wypuszczającego obiekt; w przypadku szkody wyrządzonej
jednemu obiektowi przez drugi – odpowiedzialność na zasadzie winy; roszczenia – w drodze dyplomatycznej, w
ciągu roku

15
 LUDNOŚĆ
- ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegających jego jurysdykcji
- cudzoziemcy – obce obywatelstwo; apatrydzi – bezpaństwowcy
- do ludności nie wchodzi grupa cudzoziemców uprzywilejowanych (immunitet)
- określenie położenia prawnego ludności – kompetencja wewnętrzna państwa
Obywatelstwo
- trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś państwem, podmiotem prawa międzynarodowego
- w przypadku osób prawnych, statków itd. – przynależność państwowa
- na obywatelstwie opiera się ogół praw i obowiązków jednostki
- obowiązkiem: przyjmowanie przez państwo własnych obywateli, odbycie służby wojskowej
- obywatelstwo jako podstawa do wykonywania jurysdykcji także poza granicami kraju
- nabycie: urodzenie (pierwotne), naturalizacja, zamążpójście, reintegracja (pochodne)
- urodzenie: wg prawa krwi (ius sanguinis, PL) lub prawa ziemi (ius soli)
- naturalizacja – nadanie; obywatelstwo uzyskuje osoba nie mająca obywatelstwa lub mająca innego kraju – prośba
do odpowiedniego organu, zamążpójście lub adopcja
- reintegracja – odzyskanie obywatelstwa poprzedniego – uproszczony tryb neutralizacji
- utrata: przez nabycie obcego obywatelstwa, na prośbę, przez zamążpójście, wstąpienie do służby wojskowej lub
państwowej innego kraju, odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej, pozbawienie
- bezpaństwowość i uchodźstwo: status bezpaństwowców określa konwencja z 1954 roku – nie korzysta z ochrony i
opieki żadnego państwa; 1961 – konwencja o ograniczeniu bezpaństwowości
- Wysoki Komisarz do Spraw Uchodźców (1951) – obecnie od 2001 Rund Lubbers (Holandia)
- konwencja genewska z 1951 roku – m.in. zakaz wydalania uchodźców
Cudzoziemcy
- żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczania cudzoziemców na swe terytorium
- legalnie przebywający cudzoziemiec może być wydalony jedynie w wykonaniu decyzji podjętej zgodnie z ustawą i
będzie miał prawo przedłożyć argumenty przeciwko wydaleniu oraz domagania się ponownego zbadania sprawy
- klauzula narodowa – zrównanie obywateli określonego państwa w prawach obywatelskich
- klauzula największego uprzywilejowania – takie same prawa dla cudzoziemców, jakie mają obywatele
jakiegokolwiek państwa trzeciego
- zasady wzajemności
- prawa cudzoziemców z natury węższe – ograniczenia w zakresie praw publicznych, posiadania własności,
wykonywania określonych zawodów
- obowiązkiem cudzoziemców – respektowanie ustawodawstwa i zarządzeń regulujących ich pobyt; w razie klęsk –
te same świadczenia co obywatele
Azyl terytorialny
- udzielenie zezwolenia na wjazd i pobyt cudzoziemcom dyskryminowanym lub prześladowanym za swe
przekonania i działalność polityczną, religijną lub naukową
- wyłączenie możliwości ekstradycji
- całkowita swoboda państw w zakresie udzielania i nieudzielania schronienia prześladowanemu cudzoziemcowi
- prawo do azylu nie przysługuje osobom winnym popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i
przeciwko ludzkości
Ekstradycja przestępców
- wydanie podejrzanego lub przestępcy państwu, któremu przysługuje w stosunku do niego jurysdykcja karna w celu
osądzenia lub wykonania orzeczonej kary – z wnioskiem państwo, w którym popełniono przestępstwo
- podstawę ekstradycji – tylko czyn zagrożony karą w obu państwach;
- osobę wydaną można ścigać wyłącznie za przestępstwa, które były podstawą wydania – można wykonać tylko taką
karę, dla wykonania której została wydana (zasada specjalności)
- nie podlegają wydaniu osoby, które w państwie pobytu korzystają z prawa azylu
- przestępstwa ekstradycyjne to zazwyczaj najpoważniejsze przestępstwa przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu;
najrzadziej – polityczne, wojskowe i religijne
- procedura ekstradycyjna regulowana w drodze umownej
Międzynarodowa ochrona praw człowieka
- antecedencje – postanowienia w umowach międzynarodowych chroniące pewne grupy wyznaniowe,
narodowościowe czy służące zwalczaniu niewolnictwa i handlu; pierwszy – traktat augsburski z 1555
- umowy ogólne, dotyczące specyficznych kwestii oraz poświęconych poszczególnych grup
- w przypadku naruszeń państwa nie mogą powoływać się na zakaz interwencji w sprawy międzynarodowe
- zasada poszanowania praw człowieka w KNZ, brak definicji i katalogu praw

16
- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka – 10 grudnia 1948: prawa obywatelskie i polityczne (4-21),
ekonomiczne, społeczne, kulturalne (22-27) – rezolucja Zgromadzenia Ogólnego – nie miała charakteru formalnie
wiążącego – obecnie jako zwyczaj międzynarodowy; jedna z części Międzynarodowej Karty Praw Człowieka
- Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych – 1966 – progresywność praw, nie
zwalnia jednak państw od obowiązku ich realizacji, uzależniona jest jednak od możliwości materialnych – nakłada
zobowiązania na strony
- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych – 1966 – ochrona tradycyjnych praw i wolności
człowieka (prawo do życia, wolności sądowe, myśli, sumienia, wyznania, poglądów, prawo gromadzenia się,
stowarzyszania) – mogą być ograniczane drogą ustawową
- pakty mają charakter norm prawa międzynarodowego, uznawały prawa niezawarte w Deklaracji, rozszerzyły zakres
praw, ustanawiały procedurę kontrolną
- PL ratyfikowała w 1977
- zakaz dyskryminacji – deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (1963), Konwencja
w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (1965) – wszelkie różnicowanie wykluczone (kontrola
Komitetu do Spraw Likwidacji Dyskryminacji Rasowej) – konwencja dotycząca zwalczania apartheidu (1973)
- zapobieganie i karanie zbrodni ludobójstwa – konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa
(1948) (jako zamiar zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych) –
podlega ludobójstwo, jak i zmowa w celu jego popełnienia, podżeganie, usiłowanie i współudział; konwencja o
niestosowaniu przedawnienia (1965, 1968 – ZO); Międzynarodowy Trybunał dla Rwandy (Arusha (Tanzania),
Kigali (Rwanda) – pierwsze wyroki od 1999
- ochrona grup: kobiety (konwencja o prawach politycznych kobiet – 1952, konwencja w sprawie likwidacji
dyskryminowania kobiet – 1979), dzieci (UNICEF od 1946, Deklaracja Praw Dziecka z 1959, konwencja o
prawach dziecka (1989) – zakaz służby wojskowej poniżej 15 lat, zakaz wymierzania kary śmierci – najbardziej
uniwersalna umowa dotycząca praw człowieka), prawa mniejszości (Deklaracja o Prawach Osób Należącyc do
Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych, Językowych – 1992; dokumenty KBWE, ramowa
konwencja o ochronie mniejszości narodowych (1994)
- Międzynarodowa kontrola przestrzegania praw człowieka – wynikające z umowy działania organów wspólnych
mające na celu stwierdzenie, czy postępowanie państw jest zgodne z przyjętymi przez nie zobowiązaniami
- sprawozdania, skargi państw, badanie na miejscu, petycje (odwołanie skierowane do organu międzynarodowego, w
którym osoba fizyczna lub prawna wskazuje na naruszenie odpowiedniej umowy międzynarodowej)
- organy kontroli: polityczne (przedstawiciele państw: główne i pomocnicze), niezależne (o charakterze niesądowym)
- urząd Wysokiego Komisarza Praw Człowieka – od 1993: Ayla Lasso, Mary Robinson, Sergio Viera de Mello

ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE
- o r g a n i z a c j e r z ą d o w e – zrzeszające państwa; powstanie w drodze umowy międzynarodowej
- o r g a n i z a c j e p o z a r z ą d o w e – zrzeszające inne osoby prawne lub fizyczne
- organizacje uniwersalne i regionalne
- obecnie – polityka zagraniczna przez udział w organizacjach międzynarodowych
Organizacje rządowe
- struktury powołane do życia przez umowy międzynarodowe
- jedna z form stosunków międzynarodowych
- zrzeszenie co najmniej 3 państw, wielostronna umowa mająca charakter statutu, określenie celów i sposobów
funkcjonowania, powoływanie organów o wyznaczonych kompetencjach
- najczęstsza struktura: zebranie przedstawicieli wszystkich członków (Zgromadzenie Ogólne, Konferencja Ogólna,
Kongres), rada lub komitet (zbiera się częściej, czasami – kilka), organ administracyjny (Sekretariat/Biuro)
- odmienna struktura MOP
- Międzynarodowe organizacje rządowe – powstają od połowy XIX wieku, często jako unie administracyjne lub
związki celowe; 1919 – Liga Narodów; po II wojnie – ONZ
- podmiotowość prawnomiędzynarodowa – występują jako podmioty prawa międzynarodowego, zawierają
umowy, występują jako strony przed sądami międzynarodowymi, uczestniczą w konferencjach międzynarodowych,
utrzymują regularne stosunki
- ich podmiotowość ma ograniczony charakter i nie może wykraczać poza granice działalności opartej na umowach
międzynarodowych – żadna organizacja nie posiada pełnej podmiotowości
- funkcje – regulacyjne (ustanawianie norm i wzorców o charakterze moralnym, politycznym lub prawnym),
kontrolne (konfrontowanie państw z ustalonymi wzorcami i normami), operacyjne (świadczenie usług); z tego
względu podział na funkcje typu forum i typu usługowego

17
- uchwały – jako prawo umowne lub quasi-umowne – traktowane jako odrębne, nowe źródło prawa, źródło osobnej
kategorii przepisów prawnych, niektórzy – nieprzyznawanie uchwałom charakteru źródła prawa, inni – jako etap
tworzenia się norm międzynarodowego prawa zwyczajowego
- charakter w dużym stopniu zależy od treści uchwały – potwierdzenie norm z umowy lub zwyczaju (one są więc
źródłem prawa), sprawy wewnętrzne – charakter wiążący dla członków (podstawą umowa powołująca organizację
do życia)
- podjęcie uchwały w braku wyraźnego postanowienia statutu w tym względzie (nienależącą do kategorii spraw
wewnątrzorganizacyjnych, wykraczająca poza treść obowiązującego prawa – wyjaśniające lub konkretyzujące
obowiązujące normy prawne, obejmujące dziedziny nieskonkretyzowane, zawierające treści kolidujące) – nie
nadaje postanowieniom zawartym w uchwale mocy obowiązującego prawa; uchwały ZO mają charakter zaleceń i
nie rodzą obowiązków natury prawnej
- uchwały mogą wytworzyć praktykę, przyczynić się do wykształcenia norm prawa zwyczajowego
- zasada contracting out – uprawnienie państwa, które głosowało przeciwko projektowi uchwały, do oświadczenia
wyłączającego stosowanie uchwały przez dane państwo
- Międzynarodowe organizacje pozarządowe: kościoły, związki religijne; różnorodność funkcji w zależności od
przeznaczenia
ONZ
- 26 czerwca 1945 w San Francisco – Karta Narodów Zjednoczonych (111 artykułów)
- poprawki do karty – na podstawie uchwały Zgromadzenia Ogólnego większością 2/3 głosów oraz ratyfikacji przez
2/3 członków, w tym wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa
- rewizja karty – uchwała specjalnej konferencji członków ONZ zwołanej na podstawie decyzji ZO większością 2/3
głosów i większością którychkolwiek 9 członków RB – moc prawna po ratyfikacji 2/3 członków ONZ, w tym
wszystkich stałych RB
- dotychczas – 3 poprawki (1963, 65 i 73)
- przepisy Karty mają pierwszeństwo przed postanowieniami innych umów międzynarodowych, zajmują wyższe
miejsce w hierarchii przepisów prawnych
Cele i zasady
- 4 cele: utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa
- rozwijanie przyjaznych stosunków – poszanowanie równych praw i samostanowienia narodów
- rozwiązywanie w drodze współpracy zagadnień międzynarodowych
- stanowienie ośrodka uzgadniania działalności międzynarodowej, zmierzającej do osiągnięcia wymienionych wyżej
wspólnych celów
- ochrona praw i godności człowieka
- popieranie postępu
- zasada suwerennej równości wszystkich członków
- zasada powstrzymywania się od groźby użycia siły i jej używania
Członkostwo
- pierwotni i przyjęci przez kompetentny organ
- przyjęcie – w drodze uchwały ZO na zlecenie RB
- poza ONZ – Szwajcaria i Stolica Apostolska; pod koniec 2001 roku – 189 państw
- zawieszenie lub wykluczenie w prawach członkowskich – ZO na wniosek RB
- pozbawienie prawa głosowania w ZO – przy zaleganiu z opłacaniem składek
Organy OZN
- Zgromadzenie Ogólne – przedstawiciele wszystkich państw członkowskich; każdy – 1 głos; uchwały w sprawach
ważnych większością 2/3 głosów, w innych – zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujacych
- Rada Bezpieczeństwa – 15 członków; stali: Rosja, USA, Chiny, GB, Francja; pozostali – na 2 lata przez ZO (5 –
państwa afroazjatyckie, 2 – Ameryka Łacińska, 1 – Europa Wschodnia, 2 – Europa Zachodnia i inne)
- głosowanie w sprawach proceduralnych – większością głosów
- we wszystkich innych sprawach – większość głosów, włączając w to głosy wszystkich stałych członków – z zasadą,
że w strona sporu wstrzymuje się od głosowania – prawo weta stałych członków
- Rada Gospodarczo-Społeczna – 54 członków wybieranych przez ZO na 3 lata – 14 Afryka, 11 – Azja, 6 – Europa
Wschodnia, 10 – Ameryka Łacińska, 13 – Europa Zachodnia i inni
- Rada Powiernicza – 5 stałych członków RB, państwa zarządzające terytoriami powierzonymi, wybrane przez ZO
na 3 lata
- podział kompetencji między ZO i RB: w zakresie spraw dotyczących międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju
zasada priorytetu kompetencji RB
- RB – plany ustanowienia regulowania zbrojeń, rozpatrywanie sporów i sytuacji zagrażających pokojowi;
podejmowanie decyzji w sprawie sankcji

18
Sankcje
- RB – możliwość wydania zarządzenia tymczasowego, dotyczącego wycofania wojsk poza określoną linię, wezwać
do zarządzenia demobilizacji
- sankcje niepociągające za sobą użycia sił zbrojnych
- sankcje zbrojne (Wojskowy Komitet Sztabowy)
- obowiązki państw: postawienie do dyspozycji RB sił zbrojnych, udzielenie pomocy i ułatwień, prawo przejścia,
utrzymywanie pomocy i ułatwień, utrzymywanie w gotowości kontyngentów sił lotniczych
- udzielanie sobie nawzajem pomocy w wykonywaniu akcji o charakterze sankcji
- 1950 – Korea, 1991 – Irak
- operacje pokojowe nie wchodzą w zakres sankcji – wymagają zawsze zgody państwa, na terenie którego są
przeprowadzane: 1998-2000 – 775 tys. żołnierzy w operacjach pokojowych, 20 mld dolarów kosztów; 2000 – 14
operacji wojskowych
- bez upoważnienia RB żadne środki przymusu nie mogą być stosowane przez organy regionalne
Sekretarz Generalny ONZ
- wybierany na 5 lat przez ZO na zlecenie RB
- Trygve Lie, Dag Hammarskjold, U Thant, Kurt Waldheim, Javier Perez de Cuellar, B. Boutros Ghali, Kofi Annan
- prawo uczestniczenia w posiedzeniach ZO i wszystkich rad, spełnianie funkcji zleconych przez organy, projekt
budżetu, zarządzanie majątkiem, troska o składki
- funkcjonariusze ONZ odpowiedzialni przez organizacją
- Organizacje wyspecjalizowane ONZ – mają charakter organizacji powszechnych, „rodzina/system Narodów
Zjednoczonych”
Międzynarodowe organizacje rządowe poza systemem ONZ
- współpracy wojskowej i politycznej: Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) – 1949 (Rada, sekretarz,
Komitet Wojskowy – Międzynarodowy Sztab Wojskowy; obecnie jako gwarant bezpieczeństwa i stabilizacji w
Europie, PL od 1999, drugie rozszerzenie w 2003)
- Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku – ANZUS (USA, Australia, Nowa Zelandia) – 1951
- Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej (SEATO) – 1954-77
- Organizacja Paktu Bagdadzkiego – 1955, później jako Organizacja Paktu Centralnego - CENTO, rozwiązana
- Organizacja Układu Warszawskiego – 1955-1991
- europejskie organizacje regionalne
- UE – 1951 – traktat paryski – Europejska Wspólnota Węgla i Stali (ECSC)
- traktaty rzymskie – 1957 – Wspólnota Energii Atomowej (Euratom), Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG)
- 1986 – Europejski Akt Jednolity – współdziałanie państw członkowskich w zakresie polityki zagranicznej
- 1991 – Maastricht – traktat w sprawie Unii Europejskiej
- organy: Rada (jednomyślnie, większość lub kwalifikowana), Komisja (funkcje administracyjne), Parlament
Europejski, Trybunał Sprawiedliwości
- Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu – EFTA – 1959, obecnie tworzy z UE Europejską Strefę
Ekonomiczną
- Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju – OECD – 1960
- Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) – 1949-1991
- Rada Europy – umowa lozańska z 1949, przygotowanie projektów umów międzynarodowych i aktów
normatywnych zmierzających do unifikacji prawa i standardów na obszarze państw członkowskich
- Unia Zachodnioeuropejska – 1954, układy paryskie, w strukturach NATO
- Rada Nordycka – 1952, uchwały parlamentów – przedstawiciele parlamentów, zalecenia pod adresem rządów
- pozaeuropejskie:
- Liga Państw Arabskich – 1945; Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA) – 1963, Organizacja Państw
Amerykańskich (OPA) – 1948 (bez Kanady); Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) –
1967

POKOJOWE ZAŁATWIANIE SPORÓW MIĘDZYNARODOWYCH

- spór – sytuacja, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne,
- fazą poprzedzającą spór jest sytuacja, która może doprowadzić do nieporozumień międzynarodowych; zbliżone do
niej jest pojęcie napięcia w stosunkach między państwami – stan, w którym występuje antagonizm bez jasno
zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu pozostaje na dalszym planie
- kryzys – gdy próby pogodzenia sprzecznych interesów doprowadziły do impasu i gdy rokowania zostaną
zablokowane przez przeciwstawność niemożliwą do usunięcia
- konflikt – spór, który przybrał ostrzejszą formę i w którym grozi użycie sił zbrojnych lub siły zostały użyte

19
Rodzaje sporów
- zagrażające i niezagrażające pokojowi – kompetencja RB tylko w I przypadku
- prawne (strony opierają pretensje na argumentach natury prawnej, na obowiązującym przepisie) i polityczne
(dotyczące honoru i żywotnych interesów państwa; strony powołują się na inne, niż prawne, argumenty)
- LN: rozstrzygane rozjemczo lub sądowo spory dotyczące interpretacji traktatu, zagadnienia prawa
międzynarodowego, zaistnienia faktu, który po stwierdzeniu stanowiłby naruszenie zobowiązania
międzynarodowego, charakteru lub rozmiarów odszkodowania z tytułu naruszenie zobowiązania
międzynarodowego – statut STSM i MTS
- niekiedy kategoria sporów kompleksowych, stosujących metodę prawną i dyplomatyczną
Środki pokojowego załatwiania sporów
- I konwencja haska – postulat powołania Stałego Trybunału Rozjemczego; XII konwencja – Międzynarodowy
Trybunał Łupów
- KBWE – zasada pokojowego załatwiania sporów
- środki sądowe i dyplomatyczne (w przypadku drugich strony do ostatniej fazy trwania sporu zachowują możliwość
podjęcia ostatecznej decyzji)
- rokowania bezpośrednie (negocjacje) – proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnice zdań w
drodze wymiany poglądów w celu osiągnięcia porozumienia
- rzadko kończą się uznaniem w całości przez jedną ze stron roszczeń drugiej
- najczęściej stosowany środek załatwiania sporów, z reguły poufny charakter
- dwustronne lub wielostronne (nie tylko strony uczestniczące w sporze)
- jedną z form – konsultacje – strony odbywają w wyniku przyjętych wcześniej w tym względzie zobowiązań,
odbywają się na żądanie jednej ze stron, gdy zajdzie po temu potrzeba lub w ustalonych odstępach czasu
- rokowania – istnienie różnicy zdań i potrzeby osiągnięcia porozumienia; inaczej – konsultacje
- brak stosunków dyplomatycznych nie wyklucza prowadzenia rokowań
- KNZ art. 33 – przed przekazaniem sporu do RB lub ZO sporu zagrażającego bezpieczeństwu strony powinny dążyć
do załatwienia w drodze rokowań lub innych pokojowych sposobów (przede wszystkim)
- rokowania mogą być zerwane, odrodzone, istnieje możliwość wywierania nacisku
- zgoda osiągnięta w drodze ścierania się przeciwstawnych poglądów w czasie rokowań jest wyrazem suwerennej i
równej woli stron w sporze
- obecnie w coraz wyższym stopniu charakter „publiczny” rokowań, toczą się przy udziale opinii publicznej –
dyplomacja „parlamentarna”/”konferencyjna”
- dobre usługi – państwo udzielające ich dąży d ułatwienia stronom nawiązania przerwanych rokowań, doprowadza
do stołu obrad, jest pośrednikiem w rozmowach przedwstępnych, ale nie bierze udziału w rokowaniach
- mediacja – państwo bierze udział w rokowaniach, kieruje nimi, daje propozycje załatwienia sporu, niekiedy jest
gwarantem osiągnięcia porozumienia
- mają miejsce na skutek zwrócenia się o nie jednej lub obu stron, mogą być zaofiarowane przez państwo trzecie,
organizację międzynarodową, a nawet poszczególne jednostki
- mediatorami mogą być państwa, ale również osoby fizyczne
- komisje badań – gdy występuje różnica zdań co do stanu faktycznego – badanie tego stanu integralną częścią
procedury arbitrażowej, a także działalności organów koncyliacyjnych
- koncyliacja – rozszerzenie uprawnień komisji o opracowywanie propozycji pokojowego załatwienia sporu;
komisja sama proponuje propozycje załatwienia sporu – procedura pojednawcza, koncyliacyjna
- wnioski komisji tylko propozycją, bez jakiejkolwiek mocy wiążącej
- nie jest w propozycjach skrępowana przepisami prawa międzynarodowego, może zaproponować zmianę
obowiązującego stanu prawnego
- „rokowania pośrednie”
- lista ekspertów ustalana przez Sekretarza ONZ – nie jest obowiązująca
Sądy międzynarodowe
- rozjemcze (arbitraż międzynarodowy) i stałe
- Grecja – rada amfiktionów; w średniowieczu arbitrami najczęściej monarchowie lub papieże; nowożytność –
komisje mieszane w Ameryce
- konferencje haskie: postulaty utworzenia Stałego Trybunału Rozjemczego – istnieje do dziś, ma jedynie stałe biuro,
ale nie ma stałego składu sędziowskiego – trybunał zawsze gotowy
- 1922 – Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (art. 14 LN)
- arbitraż międzynarodowy: rozjemstwo, załatwianie sporu pomiędzy państwami za pomocą orzeczenia wydanego
przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony
- strony mają bezpośredni wpływ na wybór składu sądzącego; mają możność wskazania podstaw prawnych orzekania
i zasad proceduralnych

20
- może mieć charakter fakultatywny (zgoda 2 państw) lub obowiązkowy (jeżeli strony w umowie zgodziły się, że na
żądanie jednej spór oddany zostanie pod arbitraż)
- arbitraż fakultatywny niezorganizowany (strony wybierają arbitrów dla poszczególnych sporów) i arbitraż
fakultatywny zorganizowany (istnieje stały sąd rozjemczy, któremu strony przekazują wynikłe między nimi spory)
- w arbitrażu spór rozstrzygany jest z zastosowaniem przepisów prawa, orzeczenie jest wiążące – inaczej w
koncyliacji
- podstawą działalności sądu: umowa zwana kompromisem/zapisem na sąd, która w swej treści określa skład i
przedmiot sporu; arbitrzy w swej działalności nie mogą wykroczyć poza zakres oznaczony w kompromisie
- systemy wyznaczania składu: europejski (szef wybranego państwa trzeciego) i amerykański (komisja mieszana;
przedstawiciele państw i superarbiter)
- od wyroku sądu rozjemczego nie ma odwołania, chyba że strony w kompromisie postanowiły inaczej
- Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości – 15 sędziów, z różnych państw (nie może zasiadać 2 z tego
samego); kandydatów proponują grupy narodowe Stałego Trybunału Rozjemczego
- wybór dokonywany przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa (bezwzględna większość; w głosowaniu w
RB nie ma podziału na stałych i niestałych)
- wybierani na 9 lat, możliwość reelekcji, co 3 lata ustępuje 1/3
- polscy sędziowie: B. Winiarski i M. Lachs
- sędziowie nie mogą zajmować stanowisk politycznych, administracyjnych, wykonywać innych zajęć o charakterze
zawodowym, nie mogą występować w jakiejkolwiek sprawie w charakterze przedstawiciela, doradcy lub adwokata
- pozbawienie stanowiska tylko na podstawie jednomyślnej uchwały pozostałych sędziów
- korzystają z przywilejów i immunitetów
- prezes i wiceprezes wybierani na 3 lata, siedziba – Haga
- MTS zasiada w pełnym składzie, można obniżyć komplet do 11 sędziów, do ważności konieczna obecność 9; izba –
5 sędziów, może orzekać w trybie uproszczonym
- możliwość delegowania sędziego narodowego przez państwo uczestniczące w sporze, a nie mające sędziego w
składzie MTS; dopuszczona taka możliwość w przypadku dwu państw
- kompetencje: ratione personae – tylko państwa mogą występować przed MTS; dostępny dla państw-członków
ONZ i innych, które są stronami statutu (pozostałe – na warunkach ustalonych przez RB)
- państwo mające interes natury prawnej, który mógłby być naruszony wyrokiem MTS w danej sprawie może
domagać się uczestniczenia w procesie w charakterze interwenienta
- uprawnienia dla rządowych organizacji międzynarodowych – gdy zachodzi potrzeba interpretacji statutu lub
konwencji
- ratione materiae: kompetencja MTS ma charakter dowolny – orzeka tylko wtedy, gdy strony przedstawią mu spór
do rozstrzygnięcia; zgoda może obejmować spór, może być też zawarta w klauzuli sądowej umowy
- niekiedy kompetencja obligatoryjna – na wniosek jednej tylko strony (klauzula fakultatywna) – państwo może w
każdym czasie oświadczyć (bezwarunkowo lub pod warunkiem wzajemności; może być na pewien okres), że w
stosunku do każdego innego państwa, które przyjęło takie samo zobowiązanie, uznaje za obowiązującą ipso facto i
bez specjalnego porozumienia jurysdykcję MTS w sporach dotyczących: wykładni umowy, innego zagadnienia
prawa międzynarodowego, istnienia faktu, rodzaju lub wysokości odszkodowania
- ZO lub RB mogą zwrócić się do MTS z prośbą o wydanie opinii doradczej w każdej kwestii prawnej; inne organy
lub organizacje ONZ – na podstawie upoważnienia ZO
- ratione iuris – w sporach MTS stosuje: konwencje międzynarodowe, zwyczaj międzynarodowy, ogólne zasady
prawa, wyroki sądowe oraz opinie najznakomitszych znawców prawa publicznego narodów – środek pomocniczy
- statut pozwala na orzekane na zasadach słuszności – ex aeqo et bono, jeżeli strony zgodzą się na to
- funkcje MTS: sąd o kompetencji dowolnej, o kompetencji obowiązkowej, doradca prawny ONZ, są polubowny
- postępowanie przed MTS: etapy pisemny (memoriały, kontrmemoriały, repliki, akty, dokumenty) i ustny (rozprawa
publiczna, kieruje prezes, strony reprezentowane przez przedstawicieli, doradców i adwokatów; strona nie stawia
się, nie podejmuje obrony – wyrok zaoczny; język francuski i angielski)
- wyrok – większością głosów, równość – rozstrzyga przewodniczący; zawsze motywowany, wiąże tylko strony –
MTS nie jest związany precedensami; ostateczny (na wniosek strony MTS daje interpretację), rewizja możliwa
tylko w przypadku odkrycia faktu nieznanego MTS i stronie, a mogącego mieć decydujący wpływ na wyrok, jeżeli
nieznajomość nie była zawiniona na skutek niedbalstwa (6 m-cy i do 10 lat)
- każda ze stron ponosi koszty procesu
- podobna procedura w wydawaniu opinii doradczych
- Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza – 1996 (wejście w życie Konwencji o prawie morza) – Hamburg
- 21 niezawisłych sędziów, wybranych przez strony konwencji, nie może być 2 z tego samego państwa, każda z grup
regionalnych ZO musi posiadać co najmniej 3 członków
- 11-osobowa Izba do spraw dna mórz i oceanów
- spory dotyczące interpretacji i stosowania konwencji
21
- decyzje ostateczne, wiążące dla stron sporu, język francuski i angielski
Stałe sądy regionalne
- Trybunał Wspólnot Europejskich – 1957, traktat rzymski, Luksemburg
- rozpatruje skargi członków dotyczące niewywiązania się z zobowiązań przyjętych w traktacie
- rozpatruje skargi Komisji EWG; odwołania organów Wspólnot, osób fizycznych i prawnych od decyzji
poszczególnych Wspólnot; zajmuje się przede wszystkim skargami na decyzje organów Wspólnot oraz sporami
między organami a poszczególnymi państwami
- inne sprawy przekazane przez Radę EWG
- Europejski Trybunał Praw Człowieka – 1950, europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności, Strasburg
- sędziowie wybierani przez Zgromadzenie Doradcze Rady Europy
- ściśle związane z działalnością Europejskiej Komisji Praw Człowieka, przyjmującą skargi od obywateli, starającej
się załatwić je w sposób ugodowy
- spór pomiędzy Komisją a państwem, któremu zarzuca się naruszenie konwencji
Załatwianie sporów – statuty i praktyka organizacji międzynarodowych
LN
- Pakt LN – obowiązek kierowania sporów na drogę postępowania rozjemczego lub sądowego – po nim:
sprawozdanie, jeżeli przyjęte zgodnie z zasadą jednomyślności ograniczonej, członkowie LN zobowiązani nie
uciekać się do wojny
- Pakt LN nie wykluczał wojny jako środka załatwiania sporów międzynarodowych
KNZ
- zobowiązanie do załatwiania sporów środkami pokojowymi – swoboda wyboru, ograniczona uprawnieniami RB
(może wezwać strony do uregulowania sporu określonymi środkami)
- każdy członek ONZ ma prawo zwrócić uwagę RB czy ZO na spór lub sytuację; podobnie ZO i Sekretarz Generalny
ONZ – RB
- RB – z inicjatywy własnej lub na wniosek – prawo zbadania sporu lub sytuacji w celu ustalenia, czy trwanie sporu
może zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu
- jeżeli środki pokojowego załatwienia sporu nie poskutkowały, strony obowiązane są przekazać spór do RB; ta może
wezwać strony do zastosowania środków tymczasowych
- w przypadku stwierdzenia sporu – decyzje RB, ew. także zastosowanie sankcji z użyciem lub bez sił zbrojnych
- nie ma przypadków wojny legalnej
- RB – głosy co najmniej 9, w tym wszystkich stałych, przy czym strona biorąca udział w sporze powinna wstrzymać
się
- ZO – inne sprawy dotyczące międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, wydawanie zaleceń, jeżeli potrzeba akcji
– do RB
- spory wyłączone spod kompetencji ONZ: należące do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa,
dotyczące państw nieprzyjacielskich
- zobowiązania zawarte w KNZ dotyczą także państw niebędących członkami ONZ – zasada pokojowego załatwiania
sporów jako część powszechnego prawa międzynarodowego
Inne
- Komisja Mediacyjna, Koncyliacyjna i Arbitrażowa – OJA, protokół kairski z 1965
- Pakt Bogotański z 1948
- Międzynarodowy Ośrodek Regulowania Sporów Inwestycyjnych – 1965, Waszngton; na podstawie konwencji
dotyczących inwestycji między państwami i obywatelami innych państw; ośrodek uznaje zdolność osoby fizycznej
lub spółki do uczestniczenia bezpośrednio w toczącym się na forum międzynarodowym procesie; po przekazaniu
sporu państwo inwestora nie może sprawować opieki dyplomatycznej z wyjątkiem sytuacji, gdy gospodarz nie
zastosuje się do orzeczenia
- tendencja do uznawania właściwości MTS; zasada forum prorogatum (zgoda państwa na poddanie sporu może
wynikać z czynności procesowych, MTS może uznać swoją kompetencję mimo braku wyraźnej zgody państwa),
zasada estoppel (dopuszcza wydedukowanie zgody państwa na rozpatrzenie sporu przez sąd z zachowania się nie
tylko w toku procesu, ale również przed wszczęciem procesu)
Środki przymusu nie będące wojną
- retorsja – zastosowanie wobec państwa, które naruszyło interesy drugiego państwa podejmując środki zgodne z
prawem, środków podobnej natury (prowadzi do naprężenia w stosunkach dyplomatycznych)
- represalia – bezprawne działanie będące odwetem za dokonane uprzednio podobne bezprawie – wymuszenie od
strony przeciwnej poszanowania prawa; strony powinny przestrzegać zasady proporcjonalności i zasady
humanitarności; stosowane, gdy w inny sposób nie można otrzymać zadośćuczynienia; mogą polegać na działaniu
tego samego rodzaju (in kind) lub innego rodzaju (not in kind), w czasie pokoju i wojny

22
- tendencja do ograniczenia represaliów; doktryna Drago-Portera – ograniczenie użycia siły w celu ściągnięcia
długów zawarowanych umową
- embargo – zajęcie statków obcego państwa i znajdujących się na nich ładunków, embargo na broń (zakaz wywozu
broni), embargo finansowe (zakaz dysponowania rachunkami w bankach)
- blokada pokojowa – przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiegoś państwa za pomocą okrętów wojennych
niedopuszczających statków handlowych do portów; warunkiem – uprzednia notyfikacja oraz przeprowadzenie w
sposób efektywny („dyplomacja kanonierek”); obecnie środek ten w sprzeczności z KNZ, chyba że jako sankcja RB
(USA w 1962 szczególny rodzaj blokady – „kwarantanna”)
- okupacja pokojowa – zajęcie części terytorium lądowego drugiego państwa bez wypowiedzenia wojny i bez oporu
zbrojnego ze strony okupowanego; w kolizji z postanowieniami KNZ

PRAWO KONFLIKTÓW ZBROJNYCH

- wojna – stan walki orężnej między państwami
- podział na konflikty międzynarodowe i nie mające charakteru międzynarodowego
- istotnym elementem nie mającego charakteru międzynarodowego jest to, aby toczył się między siłami zbrojnymi
państwa a rozłamowymi siłami zbrojnymi i innymi zorganizowanymi grupami uzbrojonymi
- zakaz użycia siły: w doktrynie wojny sprawiedliwej; Pakt Ligi Narodów (ograniczone prawo wszczynania wojen;
pakt znał przypadki wojny legalnej w stosunku do państwa, które nie zastosowało się do wyroku rozjemczego lub
sądowego albo jednomyślnie przyjętego sprawozdania Rady lub Zgromadzenia) – powszechnie przyjęta legalność
wojny obronnej; Pakt Paryski 1928 – o wyrzeczeniu się wojny (Brianda-Kelloga)
- zakaz użycia siły obecnie – KNZ: obowiązek powstrzymania się od groźby lub użycia siły przeciwko integralności
terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa; obowiązek załatwiania sporów środkami
pokojowymi
- zastosowanie siły przez samą ONZ i organizacje regionalne z upoważnienia RB
- wyjątkiem – indywidualna lub zbiorowa samoobrona; ponadto – działania przeciwko państwu nieprzyjacielskiemu
z okresu II wojny
- Deklaracja zasad prawa międzynarodowego – 1970: państwa mają obowiązek powstrzymania się od przemocy
pozbawiających narody prawa do samostanowienia, wolności i niepodległości, niestosowania represaliów
pociągających za sobą użycie siły
- zakaz użycia siły w KNZ nie obejmuje wojen narodowowyzwoleńczych; brak zakazu wszczynania wojen
domowych
- deklaracja w Akcie Końcowym KBWE
- zasada nieinterwencji – zakaz mieszania się do spraw drugiego państwa w sposób władczy, zwłaszcza w drodze
zastosowania groźby lub użycia siły
- zakaz interwencji zbrojnej, zakaz interwencji w sprawy należące do wyłącznej kompetencji państwa, zakaz
stosowania jakichkolwiek środków przymusu, zakaz organizowania, wspierania, podżegania, finansowania,
zachęcania, tolerowania działalności wywrotowej, terrorystycznej, zbrojnej mającej na celu obalenie siłą reżimu
innego państwa; zakaz ingerencji w wojnę domową w innym państwie
- intercesja – udzielanie przyjacielskich rad i wskazówek
- zakaz interweniowania w wojnie domowej; I stanowisko – nielegalne udzielenie pomocy powstańcom, pomoc
udzielona rządowi legalna; II stanowisko – udzielanie pomocy jednej ze stron dozwolone, gdy druga pomoc już
otrzymuje (tzw. kontrinterwencja)
- samoobrona indywidualna i zbiorowa – nie obejmuje jej zakaz użycia siły
- samoobrona strony, przeciwko której dokonano zbrojnej napaści – zanim RB zastosuje środki konieczne dla
utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
- prawo do samoobrony „prawem naturalnym” – vim vi repellere omnia iure permittunt
- ograniczenia przedmiotowe – państwo, przeciwko któremu dokonano zbrojnej napaści, użycie siły tylko przeciwko
bezprawnemu użyciu siły; czasowe – do czasu podjęcia odpowiednich kroków przez RB
- napaść (agresja) – 1933: wypowiedzenie wojny, najazd, zaatakowanie, poparcie użyczone bandom zbrojnym
- 1974 – uchwała: użycie siły zbrojnej przez państwo, przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub
politycznej niezawisłości drugiego państwa albo w inny sposób niegodny z KNZ
- szczególnie: inwazja lub atak, okupacja wojskowa, aneksja, bombardowanie, blokada portów, atak siły zbrojnych,
użycie sił zbrojnych, udzielenie zezwolenia – oddanie do dyspozycji agresora terytorium, wysłanie zbrojnych band,
grup, oddziałów – lista niewyczerpująca
- wojna napastnicza jest zbrodnią – żaden nabytek terytorialny, specjalne korzyści nie będą uznane za legalne
- rozbrojenie – RB, KBWE, rokowania prowadziły: Komisja Energii Atomowej i Komisja Zbrojeń
Konwencjonalnych (Plan Barucha – przekazanie międzynarodowemu organowi, w którym decyzje podejmowano
by większością głosów, produkcji energii atomowej)
23
- 1963 – Moskwa, traktat o częściowym zakazie doświadczeń z bronią jądrową
- 1959 – demilitaryzacja Antarktyki
- od 1962 w Genewie Komitet Rozbrojeniowy – przygotowanie traktatu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej
(1968), bakteriologicznej i toksyn oraz ich zniszczeniu (1972)
- Wiedeń – SALT I i ALT II
- denuklearyzacja Ameryki Łacińskiej, Afryki i Oceanu Indyjskiego
- plan Rapackiego – strefa bezatomowa na obszarze Polski i Czechosłowacji (1958)
Ogólne zagadnienia prawa wojennego – ius in bello
- czynniki skłaniające do przestrzegania prawa wojennego – zasada wzajemności; po przegranej wojnie winni
przestępstw będą pociągnięci do odpowiedzialności karnej; wzgląd na opinię publiczną (stanowisko państw
neutralnych, zwłaszcza wielkich mocarstw)
- rozwój historyczny: prawo wojenne ukształtowane w drodze zwyczajowej; doktryna Rousseau-Portalisa – wojna
jako stosunek między państwami – postulat poszanowania praw jednostek; 1864 – konwencja w sprawie
polepszenia losu rannych i chorych – Konwencja Czerwonego Krzyża (ochrona personelu lekarskiego); instrukcja
F. Liebera (1963), deklaracja petersburska (1868); konwencje haskie (1907; IV najważniejsza); 1909 – deklaracja
kodyfikująca przepisy prawa wojny morskiej (na konferencji londyńskiej)
- klauzula Martensa – kodyfikacja haska nie stanowi jedynego źródła prawa wojny, gdyż nadal w wielu kwestiach
obowiązuje prawo zwyczajowe
- konwencje genewskie – 1925, 1929; 1949 – o ochronie ofiar wojny; 1977 – 2 dodatkowe protokoły (drugi dotyczy
konfliktów niemających międzynarodowego charakteru)
- konwencja haska z 1954 o ochronie dóbr kulturalnych
- postulat skupienia uwagi na rozwoju prawa antywojennego; skodyfikowanie głównie reguł ochrony ludności; mniej
– reguł walki
Zakres mocy obowiązującej
- konwencje genewskie z 1949 mają zastosowanie w konfliktach o charakterze międzynarodowym, we wszystkich
przypadkach okupacji; tylko art. 3 w przypadku konfliktu niemającego charakteru międzynarodowego
- IV konwencja – regulamin haski, jest zbiorem prawa zwyczajowego, mającego charakter powszechnego prawa
międzynarodowego – klauzula si omnes nie ma mocy obowiązującej
- prawo wojenne ma charakter prawa powszechnie obowiązującego jako prawo zwyczajowe
- siły ONZ tylko w wyjątkowych okolicznościach mogą prowadzić działania o charakterze wojennym (normalnie ich
funkcja jako „bierna obecność sił paramilitarnych”)
- teren wojny obejmuje terytorium lądowe, morskie państw, morze otwarte, przestrzeń powietrzną nad obszarami –
państwa wojujące mają obowiązek wstrzymać się od prowadzenia działań na terytorium państw neutralnych; „teatr
wojny” ≠ terenowi wojny
- zasada konieczności wojennej – państwa obowiązane są przestrzegać prawa wojennego tylko w zakresie, w jakim
nie koliduje ono z koniecznością wojskową („konieczność nie zna zakazów) – zasad odrzucana przez większość
doktryny
- zasada proporcjonalności – wojujący mogą być zwolnieni od przestrzegania niektórych przepisów prawa
wojennego, jeżeli szkody wyrządzone nieprzyjacielowi są niewspółmiernie mniejsze od korzyści wojskowej
Rozpoczęcie wojny
- z chwilą wypowiedzenia lub rozpoczęcia działań wojennych
- prawo wojenne obowiązuje bez względu na sposób rozpoczęcia wojny; nawet gdyby jedna ze stron nie uznała stanu
wojny
- stosunki dyplomatyczne i konsularne zostają przerwane, opiekę nad obywatelami, budynkami i archiwum
przedstawicielstwa – placówki państw neutralnych (mocarstw opiekuńczych); cudzoziemcy wyjeżdżają, o ile nie
jest to sprzeczne z interesem, internowanie tylko gdy wymaga bezwzględnie bezpieczeństwo
- statki handlowe – nie mogą być skonfiskowane, mogą być zajęte z obowiązkiem zwrotu bez odszkodowania po
wojnie lub zarekwirowane z obowiązkiem odszkodowania – ogólnie powinny swobodnie odpłynąć; mogą być
również zniszczone (odszkodowanie, bezpieczeństwo osób, przechowanie dokumentów okrętowych)
Porozumienia między państwami wojującymi
- mogą być zawarte przez rządy lub przez dowódców
- zalecenie zawierania porozumień w sprawie polepszenia losu ofiar wojny
- rozejm – wstrzymanie działań wojennych: ogólny lub miejscowy (zawieszenie broni)
- kartele – porozumienia między dowódcami stron (wymiana jeńców, transport rannych, grzebanie zabitych)
- kapitulacje wojskowe – umowy kończące na uzgodnionych warunkach lub bezwarunkowo obronę wszystkich
wojsk lub poszczególnych armii
- faktyczne poddanie się – jedna ze stron rezygnuje z walki (biała flaga) – zobowiązuje drugą stronę zaprzestanie
walki

24
- prowadzenie rokowań – zapewnienie nietykalności parlamentarzom (osoby przybywające z białą flagą) – druga
strona nie ma obowiązku przyjęcia parlamentarza
- wolny glejt – dokument wydawany przez dowódców wojskowych upoważniający osoby do swobodnego poruszania
się po określonym terenie
Mocarstwa opiekuńcze
- instytucja służy potrzebie kontaktowania się wojujących ze sobą państw
- państwa neutralne podejmujące się opieki nad interesami danego państwa na obszarze państwa nieprzyjacielskiego
- pełni funkcje pomocnika i pośrednika
Organizacje Czerwonego Krzyża
- na podstawie konwencji z 1949 – określone funkcje humanitarne
- Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża – bezstronna organizacja humanitarna mogąca świadczyć usługi
stronom uczestniczącym w konflikcie
- centrum informacji o jeńcach, internowanych i zaginionych osobach cywilnych
- występowanie z interwencjami o charakterze humanitarnym do właściwych władz
- zabieganie o rozwój humanitarnego prawa konfliktów zbrojnych – przygotowywanie projektów konwencji
- zrzesza krajowe organizacje Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca (siedzibą – Genewa)
- podstawowe zasady: humanitaryzm, bezstronność, neutralność, niezależność, dobrowolność, jedność,
uniwersalność
- najwyższym organem – Międzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzyża; między konferencjami – Stała Komisja
(9 członków); poszczególne człony działają samodzielnie na podstawie swoich statutów
Jeńcy
- III konwencja genewska
- status jeńców nie tylko członkom sił zbrojnych regularnych i nieregularnych oddziałów, członkom
zorganizowanych ruchów oporów, wszystkim członkom sił zbrojnych którejkolwiek ze stron mających prawo
uczestniczenia w działaniach zbrojnych
- jeńcy znajdują się we władzy państwa nieprzyjacielskiego, powinni być traktowani w sposób humanitarny, z
poszanowaniem godności i czci, wolno zatrudniać zdrowych, ale za wynagrodzenie (zakaz zmuszania do pracy
oficerów); prawo do wysyłania i otrzymywania korespondencji, otrzymywania paczek z żywnością
Ranni i chorzy
- I (wojna lądowa) i II (wojna morska) konwencje genewskie
- traktowani w sposób humanitarny, ochrona we wszelkich okolicznościach, zabronione dokonywanie doświadczeń
biologicznych, pozostawianie z premedytacją bez opieki,
- ludność cywilna może uczestniczyć w udzielaniu pierwszej pomocy, nikt nie może być karany za udzielanie opieki
rannym i chorym
- z ochrony korzystają formacje, zakłady i personel sanitarny – nie mogą być przedmiotem ataku; ponadto personel
krajowych organizacji Czerwonego Krzyża i innych dobrowolnych organizacji pomocy; ochrona transportów
sanitarnych
- represalia skierowane przeciwko rannym, personelowi i budynkom sanitarnym – zabronione
- ochrona ustaje, gdy obiekty sanitarne używane są do działań na szkodę nieprzyjaciela
Ochrona ludności cywilnej
- zakaz atakowania i bombardowania niebronionych miast, wsi, domów mieszkalnych i budowli; obowiązek
uprzedzania o mającym nastąpić bombardowaniu – regulamin haski
- doktryna wojny zniewalającej – stwarzanie dla ludności cywilnej sytuacji nie do zniesienia, by skłonić rząd
przeciwnej strony do rezygnacji ze zbrojnego oporu; zabronione stosowanie głodu jako metody prowadzenia wojny
- protokół I z 1977 – zawsze rozróżniana ludność cywilna i kombatanci oraz dobra o charakterze cywilnym i cele
wojskowe – kierowanie operacji wojskowych przeciwko celom wojskowym
- zabronione stosowanie metod mających na celu szerzenie terroru wśród ludności cywilnej, nie wolno stosować
środków i metod walki rażących bez rozróżniania ludność cywilną i kombatantów, dobra cywilne i cele wojskowe –
ograniczenie ataków do celów wojskowych
- nie wolno atakować celów niezbędnych do przeżycia ludności cywilnej, wszelkich dóbr niestanowiących celów
wojskowych
- zakaz bombardowania i niszczenia zakładów i urządzeń ujarzmiających niebezpieczne siły (zapory wodne, tamy,
ośrodki produkcji elektronuklearnej)
- operacje wojskowe prowadzone z troską o oszczędzanie ludności cywilnej i dóbr o charakterze cywilnym
- możliwość tworzenia stref i miejscowości sanitarnych, stref zneutralizowanych
Zakończenie wojny i likwidacja jej skutków
- koniec z zawarciem traktatów pokoju lub przez faktyczne zaprzestanie działań wojennych
- zawojowanie jako sposób zakończenia wojny pozostaje w kolizji z zasadami prawa
- restytucja – zwrot przedmiotów zabranych przez władze okupacyjne z obszarów okupowanych

25
- odszkodowania należne osobom, którym państwa wojujące wyrządziły szkody na skutek niezgodnego z prawem
prowadzenia wojny
Odpowiedzialność za przestępstwa wojenne
- porozumienia londyńskie – 1945 – utworzenie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego do sądzenia głównych
przestępców wojennych w Europie – 4 sędziów i 4 zastępców; dla zbrodniarzy japońskich – Międzynarodowy
Trybunał w Tokio
- osądzane zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, przeciwko ludzkości
- zasada, że przywódcy, organizatorzy, podżegacze i pomocnicy uczestniczący w układaniu i wykonywaniu
wspólnego planu albo zmowy w celu popełnienia jednej ze zbrodni odpowiadają za wszelkie czyny, których
dopuścił się ktokolwiek w związku z wykonywaniem takiego planu
- działanie z rozkazu rządu/zwierzchnika nie zwalnia od odpowiedzialności (może spowodować złagodzenie kary)
- zasady norymberskie (potwierdzone przez ZO w uchwałach z 1946)
- konwencje genewskie z 1949 o ochronie ofiar – zobowiązanie państw do wydania w trybie ustawodawczym
przepisów niezbędnych do ustalenia odpowiednich sankcji karnych w stosunku do osób, które dokonały lub wydały
rozkaz dokonania ciężkiego naruszenia konwencji: umyślne zabójstwo, tortury, nieludzkie traktowanie, umyślne
sprawianie wielkich cierpień, niszczenie i przywłaszczanie nieusprawiedliwione koniecznościami wojennymi
- konwencja z 1968 w sprawie o nieprzedawnianiu zbrodni wojennych – niestosowanie terminów przedawnienia w
stosunku do zbrodni wojennych i przeciwko ludzkości
- Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii (Haga)
- Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy
Wojna lądowa
- siły zbrojne – zbrojne grupy i jednostki, które pozostają pod dowództwem odpowiedzialnym za swych
podwładnych także wówczas, gdy ta strona jest reprezentowana przez rząd lub władzę nieuznawaną przez stronę
przeciwną
- najemnik – osoba, która została specjalnie zwerbowana na miejscu lub za granicą, uczestniczy faktycznie w
działaniach wojennych, motywem uczestniczenia jest pragnienie prywatnej korzyści, nie jest obywatelem ani
stałym mieszkańcem terytorium, nie jest członkiem sił zbrojnych stron, nie jest wysłana w misji oficjalnej przez
stronę nieuczestniczącą w konflikcie
- metody i środki walki: strony nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków, zabronione jest używanie broni,
pocisków lub środków mogących zadać niepotrzebne cierpienia – jedynym uprawnionym celem jest osłabienie sił
zbrojnych
- (regulamin haski 1907) – zabronione użycie trucizny, broni zatrutej, zabijanie lub zadawanie ran temu, kto złożył
broń lub nie mając środków zdał się na łaskę, wydawanie na łup miast i miejsc zdobytych szturmem, zabijanie i
ranienie zdradziecko osób należących do ludności lub wojsk nieprzyjaciela; ponadto ochrona szczególnych miejsc
- zakaz bombardowania miast, wsi, domów i budowli niebronionych („miasta otwarte”);
- zakaz używania gazów duszących, trujących oraz środków wojny bakteriologicznej (protokół z 1925)
- 1993 – konwencja o zakazie rozwijania, produkcji, magazynowania i stosowania broni chemicznej oraz jej
zniszczenia
- 1980 – zakazy i ograniczenia w stosowaniu nowych rodzajów broni konwencjonalnej
- 1954 – konwencja o ochronie dóbr kulturalnych – tylko gdy wymaga kategorycznie konieczność wojskowa
Okupacja wojenna
- terytorium, które faktycznie znajduje się pod władzą armii nieprzyjacielskiej – władza ta ma charakter przejściowy,
los danego terytorium zostanie rozstrzygnięty dopiero po zakończeniu wojny
- terytorium okupowane pozostaje nadal pod dotychczasowym zwierzchnictwem państwowym, wykonywanie władzy
należy faktycznie do okupanta
- okupant jest jedynie administratorem majątku państwowego, majątek gmin, instytucji religijnych powinien być
respektowany na równi z własnością prywatną
- zakaz masowego i indywidualnego przesiedlania oraz deportacji ludności z obszarów okupowanych; zapewnienie
ludności zaopatrzenia w żywność i lekarstwa
- zakaz zmuszania ludności do służby w swych siłach zbrojnych lub pomocniczych
Wojna morska
- nieprzyjacielska własność prywatna na morzu nie jest chroniona przez prawo, podlega prawu łupu
- prawem łupu objęta jest nie tylko ta własność, ale w pewnych przypadkach także własność osób mających
obywatelstwo państw neutralnych
- koncepcje wojny: kontynentalna (nacisk na działanie przeciwko siłom zbrojnym i respektowanie własności
prywatnej) i anglosaska (rozszerzenie kręgu osób przeciwko którym prowadzone są działania wojenne; cel –
gospodarcze osłabienie przeciwnika)
- prawo wojny morskiej głównie prawem zwyczajowym
- metody i środki wojny: zakaz zakładania min automatycznych i niezakotwiczonych
26
- korsarstwo – upoważnienie statków prywatnych do zajmowania statków nieprzyjacielskich – 1856 – wyrzeknięcie
się; piractwo – rozbój na morzu
- blokada wojenna – operacja podjęta przez okręty państwa z zamiarem przerwania wszelkiej komunikacji drogą
morską i z pewnym odcinkiem wybrzeża lub portem strony przeciwnej – wymaga oficjalnego ogłoszenia lub
poinformowania w inny sposób państw neutralnych o jej rozpoczęciu; statek neutralny przerywający blokadzie –
podlega konfiskacie; nielegalna tzw. blokada papierowa (ogłoszenie bez poparcia operacjami okrętów wojennych)
- użycie okrętów podwodnych – podlegają przepisom dotyczącym statków nawodnych – zakaz zatopienia lub
uszkodzenia statku handlowego, nie umieściwszy pasażerów, załogi i dokumentów okrętowych w bezpiecznym
miejscu
- wizytowanie i rewizja – w odniesieniu do statków handlowych na morzu otwartym – w celu sprawdzenia, czy statek
okazujący banderę państwa neutralnego nie jest w istocie statkiem uprawniony do podnoszenia bandery, czy
ładunek nie będzie stanowił pomocy dla nieprzyjaciela w prowadzeniu wojny
- prawo łupu – własność nieprzyjacielska (z wyjątkiem znajdującej się na statku neutralnym, chyba że stanowi
kontrabandę) podlega prawu łupu
- nie podlega własność obywateli państw neutralnych
- prawo nie obejmuje przybrzeżnych statków rybackich, statków kartelowych, żeglugi lokalnej, sanitarnych,
przeznaczonych do zadań religijnych, naukowych albo dobroczynnych
- tylko sąd może zatwierdzić zabór statku lub towaru tytułem prawa łupu
- kontrabanda wojenna – towary przeznaczone na cele wojenne i dostarczane stronom wojującym wbrew zakazowi;
podlega zaborowi także wówczas, gdy stanowi własność neutralną
- bezwzględna (el. używane wyłącznie na wojnie) i warunkowa – przedmioty bezwzględnej mogą być zajęte, jeśli są
przeznaczone dla kraju nieprzyjacielskiego, nie ma znaczenia, czy podróż odbywa się bezpośrednio, czy wymaga
przeładunku lub przewozu drogą lądową; przedmioty warunkowej – podlegają zajęciu tylko na statku zmierzającym
do kraju nieprzyjacielskiego
Wojna powietrzna
- podejmowanie środków ostrożności przy dokonywaniu ataków w celu oszczędzania ludności cywilnej i dóbr o
charakterze cywilnym
- ochrona samolotów sanitarnych
- zakaz przeprowadzania ataków na ludność cywilną; dopuszczenie bombardowania tylko obiektów wojskowych
Konflikty nie mające charakteru międzynarodowego
- pierwsze uznanie powstańców przez państwo macierzyste – układ 1820 z S. Bolivarem
- konwencje genewskie z 1949 – art. 3, nakładający na każdą ze stron obowiązek humanitarnego traktowania osób
niebiorących bezpośrednio udziału w dziedzinach wojennych; zakazane zamachy na życie i nietykalność cielesną,
branie zakładników, zamachy na godność osobistą, skazywanie na karę śmierci i egzekucje bez wyroku; obowiązek
leczenia rannych, chorych i rozbitków
- ochrona prawna rozciągnięta na powstańców, którzy nie są uznani za stronę wojującą
- gwarancje procesowe
- protokół z 1977 (II) – szanowanie i ochrona rannych, chorych, rozbitków, personelu medycznego i religijnego,
ochrona ludności cywilnej, zakładów i urządzeń ujarzmiających niebezpieczne siły, obiektów kulturalnych, miejsc
kultu – zakaz przymusowego przesiedlania ludności; upoważnienie Czerwonego Krzyża do wykonywania swych
funkcji
- zakaz stosowania kar zbiorowych, działań terrorystycznych, niewolnictwa, handlu niewolnikami, grabieży, groźby
popełnienia jednego z zabronionych czynów
- szczególna ochrona dzieci
- powstańcy, niezależnie od stopnia zorganizowania i przestrzegania praw, nie mają prawa do statusu jeńca
- umiędzynarodowione konflikty wewnętrzne – w chwili udzielenia pomocy z zewnątrz; rozróżniane 4 stosunki
prawne: między wojskami interweniującymi państw, między interweniującymi a siłami rządu legalnego, siłami
powstańców, siłami rządu a siłami powstańców – 2 pierwsze – prawo humanitarne konfliktów zbrojnych w całości,
2 kolejne – prawo dotyczące konfliktów wewnętrznych
Neutralność wojenna
- państwo, które nie uczestniczy w wojnie
- neutralność – stan faktyczny, z którego wynikają określone obowiązki prawne
- stała neutralność – zobowiązanie się w umowach międzynarodowych do nieuczestniczenia w wojnach
- państwo nie ma obowiązku zachowania neutralności, chyba że w umowie się do tego zobowiązało; państwo
neutralne nie ma obowiązku deklarowania swego zamiaru
- państwa wojujące obowiązane są respektować nietykalność terytorium państwa neutralnego, nie przysługuje prawo
przejścia przez terytorium państwa neutralnego
- państwo neutralne – ograniczenia, zakazy lub uprawnienia stosowane równomiernie wobec stron
- może internować na swoim terytorium oddziały państw wojujących

27
- zakaz prowadzenia działań na wodach terytorialnych państw neutralnych
- w portach neutralnych – naprawa tylko w granicach koniecznych dla zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi, okręty
nie mogą zwiększać swej siły bojowej
- „życzliwa nieutralność” – doktryna nieuczestniczenia w wojnie (doktryna neutralności kwalifikowanej) – państwo
deklarujące zamiast neutralności – nieuczestniecznie, nie jest zobowiązane do równego traktowania obu stron

28