Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym

JANINA WYCZESANY

1. Rozmiary zjawiska, istota, kryteria oceny upośledzenia

Wraz z rosnącym poziomem cywilizacji zwiększa się liczba osób niepełnosprawnych.

Niepełnosprawność intelektualna, dotychczas najczęściej nazywana upośledzeniem
umysłowym, jest reprezentowana przez najliczniejszą grupę dzieci i młodzieży. Dotyczy ona
60% - 70% ogółu niepełnosprawnych osób w Polsce. W upośledzeniu umysłowym dają się
wyróżnić trzy składniki: organiczny, psychologiczny i społeczny. Każdy z nich dotyczy nieco
innego aspektu upośledzenia: składnik organiczny - zaburzeń i uszkodzeń w budowie i
fizjologii układu nerwowego, składnik psychologiczny - obniżenia sprawności intelektualnej i
jego różnych konsekwencji dla psychicznego funkcjonowania jednostki, komponent
społeczny - szczególnych uwarunkowań roli społecznej osoby upośledzonej.
W nielicznych przypadkach klinicznych, np. w zespole Downa - wszystkie trzy
komponenty dają się zaobserwować jednocześnie. W innych przypadkach sprawa nie jest tak
oczywista. Są na przykład trudności w ustaleniu organicznego tła wielu postaci upośledzenia
czy też w fakcie, iż lekkim postaciom upośledzenia nie towarzyszy w pewnych środowiskach
naznaczenie lub odrzucenie społeczne.
Przy próbie zdefiniowania, na czym polega specyfika ujmowania zjawiska upośledzenia
umysłowego na gruncie epidemiologii i socjologii, można dojść do wniosku, że różnica
występuje zarówno w sposobie traktowania upośledzenia, jak i w stosowanym warsztacie
badawczym.
Epidemiologia jako nauka o przyczynach, wyznacznikach i rozkładzie chorób w populacji
dzieci i młodzieży traktuje upośledzenie umysłowe jako pewną formę zaburzeń, w której
najistotniejszy jest niedorozwój intelektu. W związku z tym badanie upośledzenia
koncentruje się przede wszystkim na dwóch pierwszych komponentach. Warsztat badawczy
tej gałęzi wiedzy opiera się zatem na etiologii, na zdobyczach nauk medycznych, zaś w zakre-
sie badania rozkładu występowania upośledzenia - na analizach w różno rodny sposób
sporządzanych statystyk, dotyczących możliwie największych populacji dzieci i młodzieży.
Badacze podkreślają, że myślenie osób upośledzonych umysłowo znajduje się na niższym
ewolucyjnie poziomie rozwoju i ma charakter myślenia konkretno-obrazowego (Gałkowski, 1972;
Kostrzewski, 1981). Dużą trudność sprawiają im zadania, których wykonanie wymaga kierowania
uwagi na kilka czynności jednocześnie. Należy mieć także na uwadze to, że stosunkowo dużo
dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim wywodzi się z rodzin o złych warunkach
wychowawczych. Rodzicom tym należy udzielać porad dotyczących postępowania z dzieckiem,
opieki nad nauką własną w domu. W codziennej pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo
dostrzega się rozmaite czynniki utrudniające pracę rewalidacyjną. Wśród nich ważne miejsce
zajmują następujące:
• opóźniony czas rozpoczęcia pracy korekcyjnej i wyrównawczej,
• zaniedbania rodzinno-środowiskowe pogłębiające upośledzenie.
Z uwagi na różne deficyty występujące u dziecka upośledzonego umysłowo, obok
wczesnego usprawniania psychoruchowego i logopedycznego, konieczne jest zorganizowanie
odpowiedniej opieki przedszkolnej i szkolnej. Wieloletnie doświadczenia nauczycieli
szkolnictwa specjalnego potwierdzają istnienie dużych praktycznych możliwości
rozwojowych, zwłaszcza u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.
Charakterystyczne jest to, że rozwijają się one w różnym tempie, nie tylko w rodzinie, w
pracy szkolnej, ale przede wszystkim pod wpływem celowo zorganizowanego oddziaływania
zespołu rewalidacyjnego.

2. Charakterystyka osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.

Klasyfikacje

R. Heber w podręczniku terminologii i klasyfikacji niedorozwoju umysłowego stwierdza:

(...) przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólną sprawność
intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej
zaburzeniami w zakresie: dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania (Clarke,
1969, s. 69).
W omawianej definicji przez istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom
funkcjonowania intelektualnego rozumie się poziom niższy od średniej o co najmniej jedno
odchylenie standardowe od normy. W nowszych pracach przy stawianiu diagnozy
upośledzenia umysłowego bierze się pod uwagę dwa odchylenia standardowe.
Dzieci upośledzone umysłowo różnią się pod względem możliwości w zakresie rozwoju
procesów poznawczych, percepcyjnych i emocjonalnych.
Znacznie częściej występują u nich różne wady wzroku i słuchu, upośledzenie narządu
ruchu, zaburzenia mowy oraz niektóre choroby, np. padaczka. Ograniczenia w myśleniu
abstrakcyjnym, obniżenie ciekawości, dociekliwości i zdolności koncentrowania uwagi na
jednym przedmiocie przez dłuższy czas utrudniają realizację dłuższych czasowo zadań i
osiąganie sukcesów. Myślenie dziecka upośledzonego umysłowo zawsze związane jest z
konkretnymi sytuacjami, dostępnymi we własnym doświadczeniu. Trudności w uczeniu się
dzieci upośledzonych umysłowo spowodowane są także różnorodnymi fragmentarycznymi
deficytami rozwojowymi i dodatkowymi zaburzeniami procesów psychicznych. W
czynności zapamiętywania dzieci te wymagają więcej powtórzeń z urozmaiconym
materiałem poglądowym. Potrzebują częstego wzmacniania poprzez zachętę, pochwałę oraz
odpowiedniego rozłożenia materiału nauczania w czasie.
J. Kostrzewski (1981), charakteryzując osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim,
podkreśla niedorozwój ich uczuć wyższych, mniejszą wrażliwość i powinność moralną.
Częściej także daje się zaobserwować w ich reakcjach niestałość emocjonalną,
impulsywność, agresywność, niepokój, niedomogi w zakresie samokontroli. Od l stycznia
1980 roku obowiązuje IX rewizja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i
Przyczyn Zgonów, oparta na odchyleniach standardowych, w których uwzględniono
również stopnie niedorozwoju umysłowego (tabela 1).

tabela 1. klasyfikacja upośledzenia umysłowego wg ix rewizji międzynarodowej

klasyfikacji chorób, urazów i przyczyn zgonów, obowiązująca od l i 1980 r.

Stopień rozwoju Test Wechslera Test Termana-

umysłowego Merrill
Rozwój przeciętny (odchylenie
standardowe mniejsze i równe 1) 85-110 84-100
Rozwój niższy niż przeciętny
(odchylenie od -1 do -2) 70-84 69-83
Niedorozwój umysłowy
(odchylenie od -2 do -3) 55-69 52-68
Niedorozwój umysłowy
umiarkowany (odchylenie od -3 do 40-54 36-51
-4) 25-39 20-35
Niedorozwój umysłowy znaczny
(odchylenie od -4 do -5) 0-24 0-19
Niedorozwój umysłowy głęboki
Jak wynika z tabeli l, zmiany dokonane w IX rewizji polegają na wyeliminowaniu
pogranicza upośledzenia umysłowego, które zastąpiono określeniem „ rozwój niższy niż
przeciętny” uznano za dolną granicę normy. W 1980 roku Liga Stowarzyszeń na Rzecz
Osób z Upośledzeniem Umysłowym opublikowała pracę pt. Istotne różnice miedzy
upośledzeniem a chorobą umysłową. W pracy tej udowodniono, że na upośledzenie składają
się dwa zasadnicze komponenty:
• funkcjonowanie intelektualne, które jest znacznie niższe od przeciętnego i które trwa
od wczesnych lat życia,
• znaczne osłabienie zdolności przystosowania się do wymagań kulturowych
społeczeństwa.
Podstawowe kryteria diagnostyczne dla upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim w
klasyfikacji dziecięcych i młodzieżowych chorób psychicznych według DSM - III - R są
następujące:
1. Znaczne obniżenie ogólnego funkcjonowania intelektualnego: iloraz inteligencji
uzyskany w indywidualnie stosowanym teście wynosi 70 lub mniej.
2. Współwystępowanie deficytów lub zmniejszenie się zdolności przystosowania
społecznego, tzn. obniżona jest skuteczność osoby w spełnianiu poziomu oczekiwań
zgodnych z jej wiekiem i przynależnością kulturową, takich jak umiejętności społeczne
i odpowiedzialność, komunikowanie się, wypełnianie czynności dnia codziennego,
samodzielność, samoobsługa.
2. Ujawnianie się przed 18 rokiem życia*.
Wszelkie definicje i klasyfikacje nie powinny oddzielać osób niepełnosprawnych od
społeczeństwa lub pozbawiać je możliwości uczestniczenia w kolejnych etapach procesu
rehabilitacji i integracji, lecz powinny wskazywać na ich indywidualne problemy.
Upośledzenie odnosi się bowiem do relacji danej osoby z jej otoczeniem.

3. Wczesna diagnoza i interwencja

Czołowi badacze zagadnień wczesnego rozwoju dziecka przyjmują założenie, że jeśli

inteligencja dziecka w ciągu pierwszych 4 lat życia zwiększa się i osiąga taki pułap, że
stanowi połowę zakresu, do jakiego dochodzi przez następne 13 lat, to wynikają z tego
poważne konsekwencje pedagogiczne (Gałkowski, 1977). Wydaje się, że tak ważny okres
wychowania małego dziecka nie został w pełni doceniony w pedagogice upośledzonych
umysłowo. Dopiero w ostatnich latach zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w praktyce,
dostrzega się wyraźne zainteresowanie wczesną pomocą dziecku niepełnosprawnemu. Od
niedawna w Polsce podejmowane są próby tworzenia programów edukacyjnych i
terapeutycznych, np. dla dzieci autystycznych. Celem ich jest zrozumienie związków dziecka
ze światem społecznym i fizycznym. Program wczesnej interwencji powinien obejmować
aktywne uczestnictwo dziecka w zajęciach terapeutycznych i pomoc rodzicom. Okres
wczesnego dzieciństwa nasycony jest w większości przypadków negatywnymi przeżyciami
rodziny. Pomoc psychopedagogiczna powinna być więc prowadzona od momentu
zauważenia pierwszych oznak zaburzonego rozwoju dziecka, a rodzice powinni mieć
możliwość wyboru wśród proponowanych form pomocy i rehabilitacji. Wspólne spotkania
rodziców i dziecka ze specjalistą mają na celu przekazywanie im konkretnych wskazówek,
jak pomóc dziecku w przezwyciężaniu jego trudności. Pomoc, doradztwo odbywa się zarówno
poprzez udostępnianie literatury na dany temat, rozmowy z rodzicami, jak i ich udział w
zajęciach z dziećmi, w czasie których poznają cele ćwiczeń, ich przebieg, rezultaty oraz
propozycje dalszych kroków w postępowaniu z dzieckiem niepełnosprawnym.
Z wypowiedzi wielu rodziców wynika, że na ogół nie są przygotowani do nowych zadań,
liczą, iż ktoś ich w pracy z dzieckiem ukierunkuje lub wyręczy. W celu skutecznego
prowadzenia dziecka upośledzonego umysłowo niezbędne jest więc nie tylko wczesne
rozpoznanie, a następnie zastosowanie właściwego leczenia, rehabilitacji i edukacji. Z
dotychczasowych doświadczeń i rezultatów badań naukowych prowadzonych w ośrodkach
usprawniania dzieci niepełnosprawnych na całym świecie wynika, że najważniejszą i jedyną
drogą do osiągnięcia poprawy w zaburzeniach rozwoju psychoruchowego dziecka jest
wcześnie rozpoczęte i systematyczne leczenie usprawniające (Borkowska, 1989).
Podstawę pracy terapeutycznej stanowi diagnostyka wzrostu, rozwoju i sposobu
zachowania małego dziecka. Dzięki „Monachijskiej Funkcjonalnej Diagnostyce Rozwojowej"
lekarze dysponują nowym instrumentem diagnostycznym, który pozwala im już od
niemowlęctwa rozpoznać dzieci upośledzone w kilku różnych funkcjach. Przy zapewnieniu
współpracy pediatrów, psychologów, terapeutów i pedagogów można zapewnić skuteczne
wczesne wspomaganie rozwoju dziecka. W interesie rozwoju społecznego dzieci o
specjalnych potrzebach przywiązuje się dużą wagę do wczesnej integracji w rodzinie i
środowisku lokalnym.
Żądaniem wczesnej diagnostyki jest pokazanie zaburzenia lub upośledzenia, a więc tej
dziedziny, która wymaga terapii. Dobra diagnostyka czyni terapeutę świadomym swoich
błędów i sukcesów, daje mu właściwą orientację w gąszczu wskaźników rozwojowych,
pozwala na ocenę ich znaczenia w przypadku konkretnego dziecka (Kielin, 1999).
Przy obranej strategii pracy terapeutycznej należy wybierać zestawy metod i ćwiczeń
usprawniania dziecka wzbogacone o nowe pomysły metodyczne (tabela 2). Wpływ na efekty
terapii dziecka mają terapeuci i rodzice.
Złożoność problemów wychowania dziecka upośledzonego umysłowo w rodzinie
wskazuje na potrzebę wysunięcia następujących dezyderatów związanych z jego
rewalidacją. Są to:
• uruchomienie trwałych form dokształcania rodziców,
• wspomaganie psychoemocjonalne,
• wspomaganie socjalno-usługowe poprzez terapię i pomoc materialną.
W środowisku rodzinnym mogą istnieć wpływy sprzyjające i niesprzyjające procesowi
rewalidacji. Brak zrozumienia dziecka i błędy popełniane przez rodziców wynikają często
z ich nieświadomości. Orientacja rodziców w tym, na co w rozwoju dziecka należy zwracać
uwagę, jakiego rodzaju oddziaływania są mu potrzebne, pozwoli na skuteczniejszą
rozwojową stymulację.
W świetle dotychczasowych badań postaw wychowawczych rodziców wobec dziecka
upośledzonego umysłowo w stopniu lekkim daje się zauważyć, że problematyka, jaką
podejmowano, koncentrowała się wokół następujących zagadnień:
• postawy rodzicielskie a postępy w nauce,
• postawy rodzicielskie a realizacja zadań rewalidacyjnych w środowisku domowym,
• postawy rodzicielskie w percepcji dziecka upośledzonego umysłowo,
• postawy rodzicielskie a poziom funkcjonowania społecznego dziecka.
Zdobywanie informacji związanych z zagadnieniem postaw rodzicielskich zawiera
szereg zalet. Wskazują one na możliwość poszukiwania wzajemnych zależności między
postawami rodzicielskimi a różnymi przejawami aktywności dziecka. Badanie postaw
pomaga w znalezieniu dróg i strategii wychowawczego wspomagania rodziny, co jest
niezbędne w pełnej rehabilitacji dziecka.
3. Organizacja szkolnictwa dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu
lekkim

Kształcenie specjalne stanowi integralną część systemu oświaty w Polsce, który

reguluje ustawa z 7 września 1991 roku o systemie oświaty (DzU z 25
października 1991 nr 95, póz. 425 zm. DzU z 1992 r. nr 26, póz. 113 i nr 54, póz.
254 zm. DzU z 1993 r. nr 127, póz. 585 zm. DzU z 1994 r. nr l, póz. 3 i nr 53, póz.
215) oraz art. 90 ustawy z dnia 25 lipca 1998 roku dotyczący zmiany ustawy o
systemie oświaty (DzU nr 117, póz. 759), który stwarza możliwość prowadzenia
placówek niepublicznych na prawach publicznych.
Ustawa zobowiązuje Ministra Edukacji Narodowej do ustalenia „zasad organizowania
opieki nad uczniami niepełnosprawnymi w ogólnodostępnych i integracyjnych szkołach i
placówkach oraz organizacji kształcenia specjalnego". Powinnością rodziców jest troska o
to, aby ich dzieci w pełni korzystały z systemowych rozwiązań edukacyjnych.
Uczniowie upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim mają obowiązek odbywać naukę
w szkołach podstawowych lub w szkołach specjalnych System kształcenia tych dzieci
obrazuje poniższy wykres.
wykres 2. system kształcenia dzieci , młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu
lekkim

Szkoły zawodowe specjalne

Klasy specjalne przy szkołach zawodowych

Klasy specjalne przy Nauczanie Klasy i szkoły Szkoły podstawowe

szkole podstawowej indywidualne integracyjne specjalne

Powyższe zestawienie wskazuje, iż rewalidacja wymienionych dzieci prowadzona jest

w następujących formach:
• oddziały klas specjalnych w szkołach podstawowych,
• oddziały klas integracyjnych w szkołach podstawowych i zawodowych,
• indywidualne włączanie uczniów do klas w szkołach podstawowych,
• szkoły integracyjne i specjalne.
Miarą zmian i przeobrażeń w systemie edukacyjnym jest niewątpliwie rozwój klas
integracyjnych w szkołach podstawowych. Integracja, rozumiana jako wspólne wychowanie
i nauczanie dzieci o różnych możliwościach rozwojowych, zakłada konieczność liczenia
się z różnorodnością ich potrzeb i potencjałów rewalidacyjnych. Dla absolwentów szkół
podstawowych specjalnych, którzy nie rokują ukończenia szkoły zawodowej, można organi-
zować szkoły przysposabiające do pracy. W bursach i internatach mogą być tworzone
odrębne grupy wychowawcze dla wychowanków upośledzonych umysłowo. Opieka i
rewalidacja w tych grupach jest organizowana na zasadach obowiązujących w specjalnych
ośrodkach szkolno-wychowawczych*.
Z chwilą wejścia w życie wszystkich nowych reform prowadzenie kształcenia specjalnego
należy do zadań powiatów. Szkoła lub placówka, w której. Holistyczne podejście do
rehabilitacji dziecka reprezentowane w literaturze (Frohlich, 1998; Kielin, 1999;
Ossowski, 1999) łączy wszystko w jedną całość biologiczno-fizjologiczno-
psychospołeczno-duchową. „Wyrównywanie szans" jest postulatem Unii Europejskiej.
Nowe podejście to droga od izolacji do włączenia osób niepełnosprawnych w normalne
życie.
tabela 2. metody psychoruchowego usprawniania dzieci
NDT Bobath Vojta Rood Ayres Doman-
Delacato
Cele uspra- 1. Normalizacja 1. 1. 1. Poprawa 1. Ruchy
Zapobiega Aktywacja
nie
wniania napięcia powstawa- postawy reakcji dowolne
adap-
mięśniowego niu MPD 2. tacyjnych 2.
Aktywacja Koordynacja
 2. Hamowanie u dzieci ruchów ruchu
prymitywnych ryzyka 3. Rozwój
odruchów 2. Poprawa umysłowy
3. Powstawanie sprawności
normalnych ruchowej
wzorców w MPD
ruchowych
Rodzaj Czucie po- Czucie po- Czucie po- Czucie po- Wszystkie
ro-
stymulacji wierzchniowe, wierzchni wierzchn dzaje
o- wierzchni io- stymu-
e-
czucie głębokie, we, czucie we, czucie we, lacji
czucie
czucie ruchu głębokie, głębokie, głębokie,
czucie czucie błędnik
ruchu ruchu
Rodzaj Odpowiednie Propriocep Stymulacja Kontrola Stymulacja
tyw- ruchu
ćwiczeń techniki ułoże- ne strefy czuciowa dziecka czuciowa
wy- dla stero-
niowe ułatwia- zwolenia osiągnięcia wana przez Ruchy
na bierne
jące odruchy tułowiu i ruchu fizjoterape Ruchy
koń- utę czynne
czynne czynach
(od-
ruchy
pełza-
nia,
obracanie)
Wskazania Dzieci ryzyka Dzieci Dzieci z Zaburzenia Dzieci z
ryzyka MPD obja-
Dzieci z MPD Dzieci z Dorośli po uczenia się wami uszko-
MPD
Dorośli po udarach udarach dzenia OUN
Autyzm

Powyższe zestawienie przedstawia podstawowe metody psychoruchowego

usprawniania niemowląt i dzieci starszych, stosowane w niektórych ośrodkach wczesnej
pomocy w Polsce. Znając przyczyny i różnorodne uwarunkowania zaburzeń, ustala się
plan działania zmierzający do korygowania nieprawidłowości. Podane w tabeli 2 metody
psychoruchowego usprawniania dzieci stosuje się na przykład w Państwowym Instytucie
Matki i Dziecka w Warszawie. Zorganizowanie i zastosowanie integralnej pomocy lekar -
skiej, psychologicznej i pedagogicznej z wykorzystaniem różnorodnych form zajęć
stymulacyjnych, usprawniających, korekcyjnych i wyrównawczych ma największe szansę
skutecznego działania w okresie wczesnej interwencji (to znaczy do 3.-5. lat).

4. Wychowanie w rodzinie dziecka upośledzonego umysłowo

 W rewalidacji dziecka upośledzonego umysłowo mamy do czynienia nie tylko ze
szkołą, ale i środowiskiem rodzinnym. Efektywność procesu rewalidacji wymaga
zintegrowania oddziaływań korekcyjno-wyrównawczych płynących głównie z tych
środowisk. Dotyczyć one będą przygotowania dziecka upośledzonego umysłowo do
pełnienia w życiu określonych ról społecznych, między innymi zdolności do
komunikowania się z otoczeniem i wykonywania pracy zawodowej.
W literaturze spotkać można liczne opisy reakcji emocjonalnych rodziców na
wiadomość, że ich dziecko jest niepełnosprawne (Obuchowska, 1991; Kornas-Biela,
1988). Po okresach wstrząsu i kryzysu emocjonalnego rodzice podejmują próby
przywrócenia równowagi psychicznej. Szczególnego znaczenia nabiera funkcja
opiekuńcza, realizowana przede wszystkim przez matkę. Czynności wykonywane przy
niemowlęciu mogą spełnić rolę czynnika wspomagającego. Pomoc, którą powinno dziecko
otrzymać, musi polegać na:
 poświęceniu mu czasu - współdziałaniu z nim w bawieniu się i ćwiczeniach;
 zapewnieniu dziecku możliwości poznawania otoczenia;
 ułatwianiu kontaktów z innymi dziećmi.
W rozwoju i wychowaniu dziecka upośledzonego umysłowo najważniej sze jest
zaspokajanie jego potrzeb psychicznych. Rehabilitacja i stymulacja obejmuje sferę
ruchową, intelektualną i społeczną. Niniejszy wykres obrazuje najważniejsze dziedziny,
w których rozwój przyczynia się do lepszego funkcjonowania dziecka.

wykres 1. podstawowe sfeky rozwoju i funkcjonowania stołecznego dziecka

Niezależn KONTAK
e T
funkcjono

6. Przygotowanie do pracy zawodowej

W całokształcie przygotowania zawodowego dzieci i młodzieży upośledzonej

umysłowo wyróżnić można następujące okresy:
• preorientacja zawodowa prowadzona w klasach początkowych szkoły podstawowej,
• orientacja zawodowa prowadzona w klasach starszych szkół podstawowych,
• nauka zawodu w szkołach zawodowych specjalnych i w klasach specjalnych przy
szkołach zawodowych.
 W strukturze społecznych uwarunkowań rozwoju zawodowego młodzieży można
wyróżnić cały szereg wyznaczników o różnym zakresie oddziaływań, takich jak:
• środowisko rodzinne,
• środowisko szkolne i jego infrastruktura edukacyjna,
• społeczność lokalna i okoliczna.
Wybór zawodu można rozpatrywać od strony zainteresowań, upodobań i możliwości
jednostki lub od strony potrzeb środowiskowo-społecznych. Ta zależność występuje
dlatego, że wpływ upośledzenia dotyczy nie tylko sfery psychofizycznej człowieka, lecz
również warunków społeczno-ekonomicznych, w jakich on żyje. Rola czynników
socjopsychicznych w rewalidacji osób upośledzonych umysłowo jest obecnie
przedmiotem badań w wielu krajach ze względu na ich decydujące znaczenie w życiowym
ukierunkowaniu. We współczesnej cywilizacji technicznej wzrost wymagań w pracy
zawodowej stwarza dodatkowe utrudnienia dla ludzi upośledzonych umysłowo. Stąd
potrzeba maksymalnej inwencji i pomocy w tym zakresie.

5. Formy, metody, środki rewalidacji osób upośledzonych umysłowo

Historyczny przegląd zagadnienia nauczania osób upośledzonych umysłowo wskazuje, że

kształcenie i wiedzę zdobywały one przez poznanie zmysłowe. Metody pedagogiczne
opracowane przez Montessori i Decroly'ego dotyczyły pracy nauczyciela z dziećmi
upośledzonymi umysłowo w stopniu lekkim. Również wiele z metod szkół freinetowskich
można zasto sować w nauczaniu dzieci klas starszych szkół specjalnych. „Fiszki auto-
korekcyjne" z zadaniami do wykonania są nastawione na wyrobienie w dzieciach
aktywności, samodzielności, obcowania ze zjawiskami przyrody itd. Sam Freinet wyraźnie
podkreślał zastosowalność jego metody do osób upośledzonych umysłowo (Doroszewska,
1989).
Metoda ośrodków pracy M. Grzegorzewskiej, którą od wielu lat posługują się nauczyciele szkół
specjalnych - jest z jednej strony dorobkiem tego, co najbardziej postępowi pedagodzy i
psycholodzy od dawna wysuwali jako dezyderaty dydaktyczne, a z drugiej stanowi jakby
syntezę tego, co polska pedagogika specjalna reprezentuje swoim dorobkiem w dziedzinie
nauczania wychowującego1 (Okoń, 1969). W metodzie ośrodków pracy należy dane treści
programowe możliwie wszechstronnie poznać, a zatem:
1. obserwować, badać, porównywać, wyciągać wnioski, wyodrębniać cechy istotne na plan
pierwszy;
2. zebrać wszelkie dostępne materiały o nich różnymi drogami i w różnej postaci;
3. skonkretyzować zebrane wiadomości i przeżycia związane z tym poznaniem
(Doroszewska, 1989).
Poznanie świata zewnętrznego za pomocą tej metody opiera się na stwarzaniu
odpowiednich warunków do właściwej percepcji bodźców, do sprawnej przeróbki tych
bodźców oraz do zastosowania w praktyce przyswojonych wiadomości.
Z badań I. Muszyńskiej i J. Pańczyka (1991) wynika, że metoda ośrodków pracy, chociaż
nie w „czystej" formie, jest powszechnie stosowana w klasach początkowych szkoły specjalnej
dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim.
W ostatnich latach obserwujemy wzrost zainteresowania nowymi formami aktywności
uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, co związane jest ze zmianą poglądów
na temat ich kształcenia. Dobór metod rewalidacji osób upośledzonych umysłowo wymaga
między innymi:
1. dobrego poznania ucznia,
2. zrozumienia jego trudności w poznawaniu świata,
3. uświadomienia istoty rewalidacji uczniów,
4. znajomości potrzeb rozwojowych dziecka,
5. tworzenia korzystnych warunków emocjonalnych w zespołach uczniowskich.
Jednym z ważnych warunków powodzenia pracy szkoły jest współpraca nauczyciela z
rodzicami. Służy ona zapewnieniu jednolitości oddziaływań wychowawczych,
dydaktycznych i rewalidacyjnych. Edukacja obejmuje dziecko we wszystkich tych środowiskach.