Technologia postaci leku I

Farmakopea – zbiór norm jakościowych, którym muszą podlegać postaci leku; opis postaci
leku, opis form badania leków, informacje dotyczące przygotowania, informacje o dawkach
leków, sposobie syntezy

Podział:
• farmakopea europejska – farmakopee obowiązujące w wielu państwach
• farmakopea narodowa – musi być w pełni zgodna z farmakopeą europejską

Farmakopea określa podstawowe wymagania jakościowe oraz metody badania produktów

leczniczych i ich opakowań oraz surowców farmaceutycznych
Leku recepturowe nie podlegają rejestracji, ale muszą odpowiadać normom zawartym w FP,
ich jakość musi być zgodna z wymaganiami farmakopealnymi.

Dotychczasowe farmakopee:
• Dispensatorium Gedanensae – 1665
• Dispendatorium Pharmakopea Cracoviensi – 1683
• Farmakoper Polska I – Pharmacopea Regini Poloniace – 1817
• Farmakopea Polska II – 1937, przedruk 1946
• Farmakopea Polska III – 1954, suplementy wydano w 1956, 1959, 1962
• Farmakopea Polska IV – tom I 1965, tom II 1970, suplement 1973
• Farmakopea V – tom I – V w latach 1990 – 1999
• Farmakopea VI – 2002
• Farmakopea VII – tom I 2006

Farmakopea Polska V
• Tom I – wydany w 1990 roku zawiera; wskazówki ogólne, fizykochemiczne i fizyczne
metody badań, oznaczanie zawartości, metody biologiczne, odczynniki i roztwory
mianowane
• Tom II – wydany w 1993 roku zawiera: wybrane metody badań, 17 monografii
ogólnych postaci leku, wymagania dla surowców chemicznych, w postaci 321
monografii szczegółowych, odczynniki i tabele
• Suplement I wydany w 1995 roku zawiera 50 monografii szczegółowych preparatów
galenowych, 15 monografii mieszanek ziołowych, listy surowców farmaceutycznych
roślinnych, wykazane metody badań, odczynniki mianowane
• Tom III wydany w 1996 roku zawiera wykaz odczynników i dawek, 150 monografii
szczegółowych surowców farmaceutycznych (antybiotyków i substancji
pomocniczych), wybrane metody badań
• Tom IV wydany w 1998 roku zawiera 297 monografii szczegółowych leków
jednoskładnikowych, zmiany i uzupełnienia monografii ogólnych postaci leków,
uzupełniania do poprzednio wydanych tomów, wykaz dawek, odczynniki i roztwory
mianowane

1
 • Tom V wydany w 1999 roku zawiera 204 monografii szczegółowych preparatów i
surowców farmaceutycznych i wybranych materiałów medycznych, 6 monografii
ogólnych postaci leków, 17 ogólnych metod badań, zmiany do poprzednich tomów,
wykaz dawek, odczynniki mianowane, wykaz dawek i tabele

Farmakopea Polska VI (2002)

Działy:
I Wstęp
II Wskazówki ogólne
III Metody badań
IV Monografie
V Odczynniki i roztwory mianowane
VI Wykaz dawek
VII Tabele

I Wskazówki ogólne
• omówienia i wskazówki ogólne,
• wyjaśnienia pojęć,
• sposoby i zasady postępowania
• symbole i normy itp. dotyczące jednolitej interpretacji i prawidłowego postępowania
przy korzystaniu z FP
II Metody badania
• opis metod chemicznych, fizycznych i fizykochemicznych, biologicznych oraz
farmakognostycznych, służących do badania kilku produktów leczniczych; metody
służące do badania jednego lub dwóch składników są opisane w monografiach
szczegółowych
IV Monografie
Dział określa wymogi jakościowe dla postaci leku (monografie ogólne) oraz dla konkretnych
produktów leczniczych (monografie szczegółowe).
Monografie ogólne postaci leku zawierają definicje postaci(określenie postaci, sposobu
otrzymywania, stosowanych substancji pomocniczych, wyglądu postaci, podział), metodykę i
wymagania dotyczące badania jakości oraz warunki przechowywania
FP VI zamieszcza:
• 86 metod ogólnych badań
• 21 monografii ogólnych
• 1053 monografii szczegółowych

Monografie szczegółowe składają się z następujących części:

• Tytuł łaciński
• Tytuł polski
• Nazwa międzynarodowa (w wersji angielskiej i francuskiej)
• Nazwa chemiczna zgodna z IUPAC

2
 • Wzór sumaryczny i strukturalny, w przypadku związków racemicznych podano wzór
jednego enancjomeru oraz wyjaśnienie „i enancjomer”
• Masa atomowa lub cząsteczkowa
• Definicja (zawartość, skład)
• Zwięzły opis wyglądu i cech charakterystycznych
• Sposób przyrządzania dla preparatów galenowych, mieszanek ziołowych lub innych
wybranych preparatów
• Właściwości fizykochemiczne (rozpuszczalność, pH, gęstość, temperatura kroplenia,
lepkość, skręcalność, absorpcja, współczynnika złamania światła itp.)
• Właściwości chemiczne (liczba kwasowa, liczba estrowa, liczba nadtlenkowa, liczba
jodowa)
• Tożsamość (reakcje charakterystyczne, potwierdzenie tożsamości metodami
chromatograficznymi)
• Czystość (metody ogólne badania, reakcje charakterystyczne, metody instrumentalne)
• Zawartość lub siła działania (jeżeli podanych jest kilka równoległych metod
obowiązkowe jest wykonanie przynajmniej jednej)
• Inne badania potrzebne do określenia jakości składnika (czystość mikrobiologiczna,
jałowość, badanie działania miejscowo – drażniącego)
• Warunki przechowywania
• Przynależność do wykazów: A (substancje bardzo silnie działające), B (substancje
silnie działające), N (substancje odurzające)
• Działanie i/lub zastosowanie
• Dawki zwykle stosowane (dawki zalecane) i maksymalne

V Odczynniki i roztwory mianowane

Dział obejmuje odczynniki, substancje porównawcze, wskaźniki barwne, roztwory
mianowane, płyny buforowe oraz wypełnienia kolumn chromatograficznych.

VI Wykaz dawek
Dział zawiera tabelaryczne zestawienie dawek zwykle stosowanych(dawek zalecanych) i
dawek maksymalnych oraz działanie i/lub zastosowanie dla surowców farmaceutycznych oraz
silnie działających surowców roślinnych.

VII Tabele
Dział obejmuje:
• wykazy substancji leczniczych wg kategoryzacji A, B i N
• tabele roztworów farmakopealnych
• dopuszczalne wartości graniczne dla endotoksyn bakteryjnych w niektórych
antybiotykach oraz w niektórych preparatach dl wstrzykiwań i wlewów
• wartości przeliczeniowe elektrolitów, cukrów i alkoholi stosowanych w płynach
infuzyjnych

3
Pojęcia Farmakopealne:
Surowiec farmaceutyczny – oznacza substancję lub mieszaninę substancji wykorzystywaną
do sporządzenia lub wytworzenia produktów leczniczych
Substancja – (substancja farmakopealna) – oznacza umieszczony w FP ściśle określony
związek chemiczny wymieniony w tytule monografii szczegółowej
Surowiec roślinny – oznacza surowiec farmaceutyczny pochodzenia roślinnego wymieniony
w tytule monografii szczegółowej
Lek gotowy – preparat – oznacza produkt leczniczy wprowadzony do obrotu pod określoną
nazwą i w określonym opakowaniu; nazwa leku gotowego zamieszczona w FP zawiera
określenie substancji farmakopealnej i postaci leku
Postać leku – forma jaką nadano lekowi, spełniająca wymagania określone odpowiednią
monografią ogólną
Roztwór – oznacza zawsze roztwór wodny; roztwory innych rozpuszczalników są wyraźnie
określone
Woda – oznacza wodę oczyszczoną, jeśli nie zaznaczono inaczej przez dodanie
odpowiedniego określenia
Ślepa próba – oznacza próbę wykonaną podobnie jak próba badanej substancji ze wszystkimi
odczynnikami, ale bez dodania substancji oznaczanej; ma ona na celu ustalenia poprawki na
obecność w stosowanych odczynnikach substancji podobnie reagujących jak substancja
oznaczana

Tworzenie nazw łacińskich

• Nazwy substancji obojętnych są rzeczownikami rodzaju nijakiego, II deklinacji, w
większości jednowyrazowe np. Mannitolum
• Nazwy kwasów są dwuwyrazowe i rozpoczynają się od słowa Acidum np. Acidum
hydrochloridum
• Nazwy soli są dwuwyrazowe i zaczynają się od nazwy kationu; tworzy się je podając
kation (składnik zasadowy) w dopełniaczu, a anion (składnik kwasowy) w
mianowniku; dla anionów wywodzących się z kwasów beztlenowych, używany jest
rodzaj nijaki II deklinacji (-um), a dla anionów, wywodzących się z kwasów
tlenowych, używany jest rodzaj męski III deklinacji (-as) np. Kalii bromidum, Natrii
sulfas
• Nazwy związków typu soli, wywodzące się ze związków amfoterycznych, tworzy się
określając obydwa składniki w mianowniku, z tym że część nazwy dotycząca
substancji podawana jest jako rzeczownik rodzaju nijakiego, część zaś nazwy
określająca składnik potrzebny do tworzenia soli, w formie przymiotnikowej np.
Sulfacetamidum natricum
• Nazwy surowców roślinnych są dwuwyrazowe i tworzy się je podając jako pierwszy
wyraz – nazwę rodzaju lub gatunku rośliny w dopełniaczu, jako drugi wyraz – nazwę
części rośliny, podaną w mianowniku liczby pojedynczej np. Digitalis folium
• Nazwy preparatów farmaceutycznych zaczynają się od nazwy surowca lub produktu, z
którego otrzymano dany lek, podanej w dopełniaczu, po której następuje nazwa
postaci podana w mianowniku np. Amitriptilini hydrochloridi iniectio
Tworzenie nazw polskich

4
 • Nazwy soli, wodorotlenków – anion w mianowniku a kation w formie rzeczownika
użytego w dopełniaczu np. chlorek sodu, wodorotlenek sodu
• W przypadku kationów występujących w różnym stopniu utlenienia, stopień ten
wskazywany jest przez podanie wartościowości cyfrą rzymską, w nawiasie np. chlorek
żelaza (III)
• W nazwach prostych związków nieorganicznych, typu tlenków, używa się
zwyczajowo liczebników polskich np. dwutlenek siarki
• W nazewnictwie związków organicznych oraz związków nieorganicznych, typu
połączeń koordynacyjnych i związków metaloorganicznych używa się liczebników
greckich
• W przypadku surowców roślinnych najpierw podawana jest nazwa organu, następnie
nazwa rodzajowa bądź gatunkowa np. liść mięty

Dokładność wyrażeń liczbowych jest określana przez podanie odpowiedniej liczby cyfr po
przecinku. Dopuszczalna tolerancja wyrażeń liczbowych wynosi +/- 0,5 jednostki ostatniej
cyfry:
• 20 oznacza wartość nie mniejszą niż 19,5 i nie większa niż 20,5
• 20,0 oznacza wartość nie mniejszą niż 19,95 i nie większą niż 20,05
• 2,0 oznacza wartość nie mniejszą niż 1,95 i nie większą niż 2,05
• 0,20 oznacza wartość nie mniejszą niż 0,195 i nie większą niż 0,205

Określenie stężeń i zawartości

Procent % - oznacza ilość g składnika w 100 g mieszaniny; jeżeli stosunku procentowe
wyrażone są w jednostkach objętości (ml) lub mieszanych (ml i g), jest to zawsze po znaku %
wyraźnie zaznaczone: objętość / objętość (v/v), masa / objętość (m/v), objętość / masa (v/m).
stężenie może być również wyrażone podając masę lub objętość składnika zawartą w 1 litrze
lub mililitrze roztworu lub w 1 kg lub 1 g substancji
(1 + 9) oznacza, że w skład mieszaniny na 1 część jednego składnika przypada 9 części
drugiego składnika (w jednostkach masy).
Stężenia roztworów odczynników wyraża się w g/l, podając w nazwie synonimowej stężenie
w %, np. kwas winowy (5 g/l), kwasu winowego 0,5 % roztwór. Stężenia roztworów
mianowanych wyraża się podając liczbę moli substancji w 1 litrze roztworu, np. kwas solny
(0,1 mol/l). w badaniach zawartości wymaganą zawartość substancji leczniczej wyraża się w
%. W badaniach czystości podaje się dopuszczalną zawartość zanieczyszczeń w %, jeżeli
występują one w ilościach poniżej 0,01 % stosuje się μg/g.

Badanie rozpuszczalności
Stosuje się następujące pojęcia:
• bardzo łatwo rozpuszczalny – 1 cz. rozpuszcza się w mniej niż 1 cz. rozpuszczalnika
• łatwo rozpuszczalny - 1 cz. rozpuszcza się w 1 do 10 cz. rozpuszczalnika
• rozpuszczalny - 1 cz. rozpuszcza się w 10 do 30 cz. rozpuszczalnika
• dość trudno rozpuszczalny - 1 cz. rozpuszcza się w 30 do 100 cz. rozpuszczalnika
• trudno rozpuszczalny - 1 cz. rozpuszcza się w 100 do 1000 cz. rozpuszczalnika

5
 • bardzo trudno rozpuszczalny - 1 cz. rozpuszcza się w 1000 do 10000 cz.
rozpuszczalnika
• praktycznie nie rozpuszczalny - 1 cz. rozpuszcza się w więcej niż 10000 cz.
rozpuszczalnika

Pomiar masy, jednostki masy

Kilogram (kg), gram (g), miligram (mg), mikrogram (μg)  1 kg = 103 g = 106 mg = 109 μg
• średnia masa – oznacza średnią arytmetyczną poszczególnych pomiarów masy
• część – oznacza część masy (wagową)
• stała masa – oznacza masę substancji suszonej lub prażonej, która przy 2 – krotnym,
kolejnym ważeniu w tych samych warunkach, w odstępnie 1 h, nie wykazuje
odchylenia większego niż +/- 0,5 mg
• odważyć dokładnie – oznacza, że należy ważyć na wadze analitycznej, tj. z
dokładnością do co najmniej 0,5 mg przy obciążeniu do 200 g
• użycie określenia około w przypisie oznaczania zawartości, straty po suszeniu,
pozostałości po spaleniu, popiołu siarczanowego oznacza, że odważka może różnić się
+ / - 10% od żądanej wielkości

Temperatura, pomiar temperatury

Temperaturę podaje się w skali 100-stopniowej w stopniach Celsjusza (oC). w monografiach
używa się skrótu – temp. Rozróżnia się temperatury dotyczące warunków wykonywania
badań analitycznych oraz przechowywania odczynników i substancji wzorcowych:
• zimna  0 – 5 oC
• chłodna  5 – 15 oC
• pokojowa  15 – 25 oC
• umiarkowanie ciepła  25 – 40 oC
• ciepła  40 – 75 oC
• gorąca  75 – 95 oC
Przy braku określenia temperatury należy stosować temperaturę pokojową 15 – 25 oC.
Pojęcia związane z temperaturą:
• ochłodzić – oznacza doprowadzenia do temperatury od 15 oC do 25 oC
• oziębić – oznacza doprowadzenia do temperatury od 0 oC do 5 oC
• umiarkowanie ogrzać – oznacza doprowadzenia do temperatury od 25 oC do 40 oC
• ogrzać – oznacza doprowadzenia do temperatury od 40 oC do 75 oC
• silnie ogrzać – oznacza doprowadzenia do temperatury powyżej 75 oC
• podgrzać do określonej temperatury lub od wrzenia oznacza jednorazowe ogrzanie do
wskazanej temperatury lub do wrzenia
• łaźnia wodna – oznacza wrzącą łaźnię wodną, zamiast łaźni wodnej można stosować
łaźnie parową o temperaturze pary 100oC
• około przy temperaturze topnienia substancji czystych oznacza + /- 2

6
Jednostki objętości, pomiar objętości
Litr (l), mililitr (ml), mikrolitr (μl)
1 l = 103 ml = 106 μl
1 l = 103 cm3
1 ml = 1 cm3
1μl = 1 mm3
Krople odmierza się z kroplomierza znormalizowanego, z którego 1,00 g wody w temp. 20 oC
wypływa 20 kroplami. Pipety z jednym znakiem należy przy wypływie trzymać pionowo tak,
aby dolny wylot stykał się z wewnętrzną ścianką naczynia. Po wypłynięciu cieczy należy
odczekać 15 s, nie odrywając dolnego końca od ścianki naczynia. Przy odmierzaniu za
pomocą biuret i pipet ze skalą, ciecz spuszcza się do poziomu znajdującego się w przybliżeniu
5 mm powyżej przewidzianej podziałki. Następnie należy odczekać 15 s przy pipetach ze
skalą lub 30 s przy biuretach i spuścić ciecz do podziałki, po czym końcem dotknąć ścianki
naczynia. Mikrobiuretą nazywa się biuretę poj. 10 ml z podziałką co 0,02 ml. Wypływ jej
musi być tak skonstruowany, aby z 1 ml wody można było uzyskać co najmniej 40 kropli.

Jednostki długości, pomiar długości

Metr (m), centymetr (cm), milimetr (mm), mikrometr (μm), nanometr (nm), angstrem (Å)
1 m = 102 cm = 103 mm = 106 μm = 109 nm = 1010 Å
Przy pomiarach długości przedmiotu pod mikroskopem należy stosować mikrometr
okularowy sprawdzony mikrometrem przedmiotowym.

Jednostki czasu, pomiar czasu

Doba (d), godzina (h), minuta (min), sekunda (s)
Natychmiast oznacza czas nie dłuższy niż 10 s

Jednostki ciśnienia, masy cząsteczkowej, częstotliwości

• ciśnienie
Paskal (pa), hektopaskal (hPa), kilo paskal (kPa), mega paskal (MPa)
1 kPa = 10 hPa = 103 Pa
1 MPa = 106 Pa
760 mmHg = 1 atm. = 101325 Pa

• masa cząsteczkowa
Dalton (Da) kilodalton (kDa)
1kDa = 103 Da

• częstotliwość
Herc (Hz), kiloherc (kHz), megaherc (MHz)
1MHz = 103 kHz = 106 Hz

7
Jednostki natężenia oświetlenia, prądu, indukcji magnetycznej, oporności, przewodności
• natężenie oświetlenia
luks (lx), lumen (lm), steradian (Sr), kandela (cd)
1 lx = 1 m/m2
1 lx = 1 m-2 · 1cd· 1 sr

• natężenie prądu
Amper (A) miliamper (Ma)
1 A = 103 mA

• indukcja magnetyczna
Tesla (T)
1 T = 1 kg · s-2 · A-1

• oporność elektryczna
Om (Ω), megaom (MΩ)
1 Ω = 1 kg · m2 · s-3 · A-2
1MΩ = 106 Ω

• przewodność czynna
Simens (S), milisimens (mS), mikrosimens (μS)
1 S = 1 kg-1 · m-2 · s3 · A
1 S = 103 mS = 106 μS

Przechowywanie produktów leczniczych

Warunki przechowywania produktu leczniczego muszą zapewnić pełną ochronę przez
zmieszaniem z innymi substancjami, zanieczyszczeniami mechanicznymi, utratą masy,
zawilgoceniem, obcymi zapachami itp. Środki farmaceutyczne przechowywać należy w
temperaturze pokojowej 15 – 25 oC, jeśli nie podano inaczej.
• W opakowaniach hermetycznych – szczelnie zamkniętych – oznacza
przechowywanie w opakowaniach bezpośrednich nie dopuszczających wymiany
gazowej. Substancje płynne mogą być w tym celu umieszczone np. w zatopionych
szklanych ampułkach lub fiolkach bądź butelkach zamkniętych zatyczką z
odpowiedniego tworzywa. Substancje stałe i półstałe mogą być umieszczone w
pojemnikach szklanych lub z tworzywa z dodatkowym zabezpieczeniem zakrętkami z
odpowiednią uszczelką.
• W opakowaniach zamkniętych – oznacza przechowywanie w opakowaniach
bezpośrednich o zamknięciu pozwalającym na kilkakrotne pobieranie zawartości
• Chronić od światła – oznacza przechowywanie w opakowaniach bezpośrednich ze
szkła tzw. oranżowego, w nie przepuszczających światłe pojemnikach metalowych, z
tworzyw lub tez w pojemnikach zabezpieczonych przed bezpośrednim działaniem

8
 światła dziennego przez umieszczenie ich w dodatkowych opakowaniach nie
przepuszczających światła
Orientacyjne określenia temperatury dotyczącej warunków przechowywania produktów
leczniczych, oznaczające zakres temperatur w jakich dany produkt powinien być
przechowywany:
• temp. nie wyższa niż 30oC – 2 – 30oC
• temp. nie wyższa niż 25oC – 2 – 25oC
• temp. nie wyższa niż 15oC – 2 – 15oC
• temp. nie wyższa niż 8oC – 2 – 8oC
nie przechowywać w temp. poniżej 8oC oznacza przechowywać w temp. od 8oC do 25oC.
Produkty lecznicze, dla których określone są warunki przechowywania w temp. nie wyższej
niż 30oC lub 25oC, mogą znajdować się przez krótki czas w otoczeniu temp. wyższej.

Badania
Metody chemiczne:
• określanie tożsamości
• określanie zanieczyszczeń
• określanie zawartości
Metody fizyczne i fizykochemiczne
• pomiar temperatury topnienia, krzepnięcia, wrzenia, kroplenia
• pomiar gęstości, lepkości, pH, współczynnika załamania światłe, skręcalności,
osmomolarności, straty po suszeniu
Stosowane metody:
• chromatografia GC, HPLC, TLC
• elektroforeza
• elektroforeza kapilarna
• polarografia
• konduktometria
• spektrofotometria absorpcyjna, cząsteczkowa
• fluorymetria
• spektroskopia atomowa, masowa, magnetycznego rezonansu NMR
Metody biologiczne:
• badanie jałowości, czystości mikrobiologicznej
• badanie obecności substancji gorączkotwórczych
• oznaczanie aktywności antybiotyków
• badania działania drażniącego, nieszkodliwości
• badanie toksyczności tworzyw
• badanie skuteczności środków konserwujących
Farmakognostyczne metody badań:
• oznaczanie wskaźnika goryczy
• oznaczanie zawartości flawonoidów, garbników, olejków

9
Określanie wyglądu substancji leczniczych
Substancje stałe:
• określenie wielkości kryształów
• określenie barwy
• określenie zapachu
• określenie stopnia rozdrobnienia
Ciecze:
• określenie barwy
• określenie przezroczystości
• określenie zapachu
• określenie smaku

Wygląd substancji:
• substancja krystaliczna – kryształy są widoczne okiem nieuzbrojonym lub pod lupą
przy powiększeniu x6
• substancja drobnokrystaliczna – kryształy są widoczne pod mikroskopem przy
powiększeniu x200
• substancja bezpostaciowa – kryształy nie widoczne nawet w mikroskopie o
powiększeniu x200

Barwa:
• końcówka „awy” – oznacza niezbyt wyraźne zabarwienie
• bardzo jasny – barwa prawie niewidoczna
• prawie biała – biały z nieznacznym odcieniem
• określenie zabarwienia prowadzi się po sproszkowaniu w świetle dziennym, na
matowym, białym tle

Określenie wyglądu cieczy:

• zabarwienie cieczy i jej przezroczystość jest określana w bezbarwnych probówkach,
obserwując z góry, w świetle dziennym, na matowym tle – porównanie z wodą
• ciecz jest bezbarwna – jeżeli nie wykazuje różnic zabarwienia w porównaniu z wodą
• ciecz jest przezroczysta – jeżeli nie ma widocznych gołym okiem nierozpuszczalnych
składników
• probówki od określania są bezbarwne, przezroczyste, o średnicy 15 mm i długości 25
mm

Określenie zabarwienia cieczy

• roztwór bezbarwny – nie wykazujący różnic zabarwienia w porównaniu z wodą
• określenie barwy – 28 wzorców o różnej intensywności i barwie (dwuchromian
potasu, chlorek żelaza, chlorek kobaltu, siarczan miedzi)

10
Zapach:
1 – 5 g substancji umieścić na szkiełku zegarkowym, rozprowadzić w postaci najcieńszej
warstwy, po 5 min należy wąchać z odległości 4 – 5 cm. Ciecze wąchać natychmiast. Olejki
dozując 1 – 2 krople na bibułę, wąchać natychmiast

Określenie stopnia rozdrobnienia

1. Przesianie przez sita – stopień rozdrobnienia określa się przez podanie wymiaru
oczek sita, przez które substancja przeszła całkowicie
2. Pomiar pod mikroskopem – stosuje się mikroskopy z mikrometrem lub mikroskop
projekcyjny, substancję zawiesza się w cieczy, umieszcza na szkiełku przedmiotowym
i pod powiększeniem mierzy się długość cząstki w pięciu dowolnie wybranych polach,
nie mniej niż 300 cząstek łącznie
3. Pomiar szybkości sedymentacji – pomiar pipetą Andreasena – cylinder o pojemności
550 ml (skala 0 – 20) Zatykami pipetą 10 ml, której koniec kończy się na kresce 0.
Cylinder napełnia się cieczą (w niej nie rozpuszcza się badana substancja). Po
napełnieniu do 20 dodaje się równą masę cieczy ile substancji badanej. Wytrząsa się
pipetę przez 2 min, zawieszając substancję w cieczy. Następnie natychmiast odmierza
się 10 ml zawiesiny do naczynka wagowego, odparowuje się ciecz i suszy do stałej
wagi. Waży się naczynko z substancją. Następnie w określonych przedziałach
czasowych pobiera się kolejne 10 ml porcji postępując w ten sam sposób. Po
zakończeniu pomiaru podstawia się dane do przekształconego wzoru Stokesa:

h – wysokość słupa zawiesiny w czasie t

t – czas, po którym pobieramy kolejne porcje
η – lepkość cieczy
d1 – d2 – różnice gęstości substancji i cieczy
g – stała grawitacji

:
Stopnie rozdrobnienia
grubo rozdrobniona
Średnio rozdrobniona 3,15 mm
Miałko rozdrobnione
Bardzo miałko rozdrobniona
Sito
5,6 mm Cząstki przechodzą przez sito
5,6 i nie więcej niż 20%
przez sito 3,15
Cząstki przechodzą przez sito
3,15 i nie więcej niż 20%
przez sito 1,6
1,6 mm Cząstki przechodzą przez sito
1,6 i nie więcej niż 20%
przez sito 1,0
1,0 Cząstki przechodzą przez sito
1,0 i nie więcej niż 20%
przez sito 0,5

11
 Stopnie sproszkowania
Grubo sproszkowana
Średnio sproszkowana
Miałko sproszkowana
Bardzo miałko sproszkowana
Zmikronizowana
Sito
0,5 mm Cząstki przechodzą przez sito
0,5 i nie więcej niż 40%
przez sito 0,315
0,315 Cząstki przechodzą przez sito
0,315 i nie więcej niż 40%
przez sito 0,16
0,16 Cząstki przechodzą przez sito
0,16 i nie więcej niż 40%
przez sito 0,08
0,08 Cząstki przechodzą tylko
przez sito 0,08
80% cząstek nie jest większych niż 1μm, pozostałe nie
większe niż 50μm określone za pomocą analizy
mikroskopowej lub sedymentacji

Czynności:
Dzielą się na czynności wstępne, główne, dodatkowe, oraz ze względu na charakter:
czynności mechaniczne, fizyczne, chemiczne
Czynności mechaniczne mają na celu przygotowanie surowca. Nie zmieniają one stanu
fizycznego ani składu chemicznego surowca. Obejmują rozdrabnianie, rozdzielanie, ważenie.

Rozdrabnianie – czynność mająca na celu uzyskanie określonej wielkości fragmentów celem

dalszej jego obróbki. Dochodzi do zwiększania powierzchni surowca w stosunku do jego
masy. Znaczenie: zmiana rozpuszczalności i co za tym idzie profilu wchłaniania. Substancja
sproszkowana może stanowić sama postać leku (proszki) lub może służyć do tworzenia leków
(tabletki, zawiesiny).
Siły i zjawiska istniejące między cząstkami proszku:
• agregacja
• adsorpcja powierzchniowa
• sypkość proszków
• ładunek elektryczny

Agregacja cząsteczek – im większe rozdrobnienie ciała stałego, tym większa tendencja do

łączenia się cząsteczek ze sobą siłami kohezji (Van der Waalsa). Na skutek wzrostu
rozdrobnienia wzrasta energia powierzchniowa i układ taje się bogatszy w energię i mniej
trwały. Cząsteczki dążące do uboższego stanu energetycznego przyciągają się i tworzą
agregaty. Przeciwdziałanie: dodanie do proszku substancji o jeszcze większym rozdrobnieniu,
tj. substancji poślizgowych (np. SiO2, talk, skrobia). Substancje te mają mniejsze ziarna niż
substancja proszkowa, zbyt duże dodatek może powodować powstanie agregatów substancji
poślizgowej.

Ładunki elektrostatyczne – występują szczególnie silnie w proszkach krystalicznych.

Przyczyna: pojawianie się energii styku. Między tworzywem opakowania i proszkiem

12
(przyciąganie przeciwstawnie naładowanych cząstek) Zetknięcie się proszku z innym
materiałem powoduje przeciwstawne naładowanie cząstek. Skutek: przyczepianie się proszku
do ścian naczyń. Zapobieganie: dodanie antystatyku tj. składnika o tym samym stopniu
rozdrobnienia, ale o obojętnym lub przeciwstawnym ładunku lub rozdrabnianie na mokro.

Adsorpcja powierzchniowa – rozwinięta po rozdrobnieniu duża powierzchnia powoduje

wzmożoną adsorpcję par i gazów z atmosfery (wilgoć). Skutek: adsorpcja par wzmaga reakcje
rozkładu (hydrolizy) oraz reakcje chemiczne między składnikami. Prowadzi to do zbrylenia i
zmniejszenia sypkości.

Sypkość proszków – ważna cecha przy objętościowym dozowaniu proszków (np. napełnianie
matryc w tabletkarce). Czynniki wpływające na sypkość: wielkość i kształt cząstek, tarcia
między cząstkami, siły kohezji, adsorpcja wilgoci, siły elektrostatyczne. Poprawa sypkości:
wysuszenie, odsianie małych cząstek (poniżej 10μm), dodanie substancji poślizgowych
(koloidalny SiO2, talk, skrobia, mydło).

Rozdrabnianie:
• krajanie
• tłuczenie
• raszplowanie
• piłowanie
• proszkowanie

Krajanie – Concisio
Ma na celu rozdrobnienie surowców farmakognostycznych miękkich (świeżych i
wysuszonych liści, kwiatów, ziół). Surowce suche, pylące należy zwilżyć 15 – 20% wody,
pozostawić na 12 godziny do nawilżenia. Po rozdrobnieniu wysuszyć w warunkach nie
powodujących rozkładu ciał czynnych. Sprzęt: nożyce, tasaki.

Tłuczenie – Contusio
Stosowane jest do surowców twardych, które należy dosuszyć, aby były kruche (gumy i
żywice należy zamrozić). Sprzęt: moździerze (porcelanowe, mosiężne, kamienne). Ich
wielkość musi być dobrana do ilości surowca.

Raszplowanie – Raspatio
Stosuje się do bardzo twardych surowców, których nie da się ani pokroić Ania potłuc (Semen
Strychni, metale). Sprzęt: gruboziarniste pilniki.

Proszkowanie:
1. przy pomocy pośredników – pomagają lub umożliwiają proszkowanie. Po
rozdrobnieniu zostają jako obojętny dodatek lub zostają usunięte.

13
 a. Pośredniki gazowe: powietrze, za jego pośrednictwem proszkuje się kamforę,
kalomel. Podgrzewa się i przechodzą w stan pary, potem oziębia i zestalają się
w postaci subtelnego proszku (sublimacja).
b. Pośredniki płynne: woda, alkohol, eter lub oleje. Kamforę rozpuszcza się
ucierając z alkoholem lub eterem. Można rozdrabniać substancję ucierając z
parafiną (rozdrobnienie ok. 30 – 40 μm). Przy przygotowaniu maści ciecze
stosowane przy krystalizacji
c. Pośredniki stałe: cukier (rozdrabnianie wanilii), sól kuchenna (rozdrabnianie
złota lub srebra)
2. przy pomocy reakcji chemicznych – stosuje się przy otrzymywaniu:
a. maści z amino chlorkiem rtęci (Unguentum Hydrargyri album), roztwór
sublimatu wlewa się do roztworu amoniaku, wytrąca się aminochlorek (3 – 4
μm)
b. maści z żółtym tlenkiem rtęci (Unguentum Hydrargyri oxidati flavi), roztwór
sublimatu wlewa się do roztworu NaOH i wytrąca się osad żółtego tlenku rtęci
c. tlenku wapnia: lasuje się tlenek wapnia otrzymując wodorotlenek, który po
wyprażeniu i przesianiu daje subtelny proszek tlenku wapnia
3. mechaniczne – polega na przyłożeniu do surowca siły zewnętrznej większej niż jego
wytrzymałość mechaniczna. Sprzęt: moździerze i młyny. Młyny rozdrabniają poprzez
rozcieranie, rozgniatanie lub uderzanie surowca. 99% zastosowanej pracy
mechanicznej przechodzi w energię cieplną, tylko 1% w powierzchniową. Rodzaje
młynów:
a. tarczowy – do materiałów niezbyt twardych, elastycznych, np. surowców
roślinnych. Wykorzystuje się go również do homogenizacji Smulsku.
Rozdrabnianie zachodzi między ząbkowanymi tarczami
b. uderzeniowy – palcowy – surowce twardsze i grubsze, występują młyny z
jedną tarczą ruchomą (dysmembratory) lub z dwoma tarczami ruchomymi
obracającymi się odwrotnie (dezyntegratory).
c. walcowy – trójwalcówka – rozdrabnianie między dwoma lub trzema
obracającymi się w przeciwne kierunki walcami. Walce obracają się z różnymi
prędkościami. Młyn stosuje się przede wszystkim do maści i emulsji,
równomierne rozdrabnianie i homogenizacja, szczególnie po wymieszaniu z
podłożem maściowym.
d. kulowy – rozdrabnianie drobnych i bardzo drobnych twardych i półtwardych
surowców w stanie suchym i mokrym. Cylindryczne pojemniki (pojemność
2,5 l) wypełnione porcelanowymi kulami. Bębny obracają się z regulowaną
prędkością. Kule spadają wraz z surowcem i go rozdrabniają. Szybkość obrotu
dobrana jest tak, aby kule spadały z maksymalnej wysokości. Wynik
rozdrobnienia zależy od szybkości obrotu, ilości kul i ich wielkości. Zalety:
mniejsze zużycie energii, możliwość mikronizacji, bezpyłowa praca, mogą być
użyte jako mieszalniki. Wady: długi czas rozdrobnienia.
e. homogenizator – szybkobieżny młynek łopatkowy. Mieli niewielkie ilości
materiału kruchego (20 – 30 g). Rotor z nożykiem obraca się z prędkością ok.

14
10000 obrotów/min. Pracuje 3 – 5 minut (max 10). Do mielenia twardych
substancji (np. kwas borowy), rozdrabnianie 30μm.

15
Mikronizowanie proszków
Substancja zmikronizowana to taka, która posiada 80% cząstek nie większych niż 10 μm, a
pozostałe nie większe niż 50 μm. Znaczenie: zwiększanie powierzchni wpływa na
zwiększanie dostępności biologicznej (np. zmniejszanie dawki Gryzeofulviny o 50% dzięki
rozdrobnieniu z 10 do 3 μm. Ujemne skutki: może przyśpieszyć rozkład substancji.

Młyny do mikronizowania:
• młyn koloidowy – uzyskuje się rozdrobnienie do 5 μm. Substancję po wstępnym
sproszkowaniu zawiesza się w układzie dyspersyjnym (często woda). Przepuszcza się
przez szczelinę między wirnikiem obracającym się z prędkością 10000 – 20000
obrotów/min a obudową młyna. Szerokość szczeliny do 20 μm (może być regulowana
– regulacja stopni rozdrobnienia).
• młyn kulowy – stosuje się małą ilość substancji, używa się małych kul i długo się
mieli. Czas rozdrabniania nawet powyżej 20 godzin. Już po 5 godzinach wielkość
cząsteczek wynosi 8 – 10 μm.
• młyn strumieniowy – uzyskiwane rozdrobnienie to 0,1 – 5 μm. Substancja
rozdrabniana jest w wyniku zderzenia i ścierania wirujących w komorze młyna
cząstek (szybkość 80 – 100 m/s). ruch powodowany jest sprzężonym powietrzem.
Materiał po wstępnym sproszkowaniu wdmuchiwany jest od dołu przez dyszę. Zaletą
jest brak wysokiej temperatury.

Rozdzielanie – Separatio
• rozdzielanie ciał stałych – przesiewanie, spławianie
• rozdzielanie ciał stałych od cieczy – odstanie i zlewanie, cedzenie, sączenie,
klarowanie, wytłaczanie, odwirowanie
• rozdzielanie substancji o różnym ciężarze – odstanie, zlewanie, odwirowanie

Przesiewanie – Cribatio
Cel: ujednolicenie wielkości rozdrobnionej substancji lub surowca roślinnego (ważne przy
prowadzonej ekstrakcji, otrzymywaniu ziółek, przygotowywaniu proszków do tabletkowania)

Surowce Sito Stopień rozdrobnienia

Liście, kwiaty, zioła 3,15 średnio rozdrobnione
Kory i korzenie 1,6 Mało rozdrobnione
Owoce i nasiona 0,5 Grubo sproszkowane
Odsianie od pyłku 0,315 Średnio sproszkowane
Substancje silnie działające i drażniące przesiewa się przy użyciu sit uniwersalnych, służą one
także do prowadzenia analizy sitowej.

Spławianie – Preparatio
Cel: rozdzielenie ciał stałych o różnym stopniu sproszkowania. Polega na wymieszaniu
substancji sproszkowanych z cieczą, w której się nie rozpuszcza. Mieszaninę umieszcza się w

16
wysokim naczyniu, posiadającym krany spustowe na różnym poziomie. Poszczególne
warstwy mieszaniny spuszcza się z osadzonymi w niej różnej wielkości cząstkami. Metoda ta
pozwala na rozdzielenie proszków o wielkości poniżej 80 μm. Stosuje się do rozdzielania:
Bolus alba, Calcium carbonicum, kalomelu.

Odstanie
Cel: oddzielenie ciał stałych od cieczy, w której są one zawieszone. Polega na pozostawieniu
zawiesiny w wysokim naczyniu na pewien czas, podczas którego substancja osadza się na
dnie. Klarowną ciecz zlewa się znad osadu. Można osadzić cząstki o wielkości powyżej 0,5
μm.
Szybkość odstania cieczy zależy od:
• różnicy ciężarów właściwych osadu i cieczy
• wielkości cząstek substancji stałej
• lepkości cieczy
• wysokości naczynia

Zlewanie – Decantatio
Czynność będąca konsekwencją odstania. Cel: oddzielenie ciała stałego od cieczy oraz
rozdzielenie dwóch niemieszających się cieczy o różnym ciężarze. Sposób prowadzenia:
ostrożnie przechylenie naczynia, stosowanie rozdzielaczy, stosowanie lewarów (lewary do
cieczy szkodliwych – lewar z ustnikiem, lewar Booda z pompką do zasysania). Przykłady
stosowania czynności: otrzymywanie Unguentum Hydrargyri albi i Hydrargyri oxidati flavi.

Cedzenie – Colatio
Cel: oddzielenie ciała stałego od cieczy. Polega na przepuszczeniu mieszaniny cieczy i ciała
stałego przez warstwę sączącą, którą jest płótno, flanela, tkanina wełniana lub bawełniana.
Rozdziela się tylko grube fragmenty, a otrzymana ciecz jest mętna. Osadzające się na cedzidle
ciała stałe tworzą dodatkową warstwę cedzącą. Stosowane przy cedzeniu substancji o dużej
lepkości.

Sączenie – Filtratio
Cel: oddzielenie ciała stałego od cieczy za pomocą porowatej przegrody, która jest
przepuszczalna dla cieczy, a nieprzepuszczalna dla cząstek ciała stałego. W zależności od
sposobu prowadzenia dzieli się na:
• grawitacyjne – odbywa się przy normalnym ciśnieniu, szybkość jego zależy od
powierzchni przegrody sączącej, średnicy porów, ilości i wymiarów cząstek oraz od
lepkości cieczy
• próżniowe
• nadciśnieniowe
• w normalnej, podwyższonej lub obniżonej temperaturze
Typy:
• sączenie osadowe – ma na celu wyodrębnienie osadu, cząstki osadu tworzą
dodatkową warstwę sączącą (przy osadzie krystalicznym jest ona łatwo

17
 przepuszczalna, a przy bezpostaciowym hamuje sączenie). Dodaje się substancje
pomocnicze: węgiel aktywny, kaolin, w celu zwiększenia filtracji
• sączenie klarujące – najczęściej stosowane w recepturze, stosowane w celu
uwolnienia cieczy od niewielkich ilości osadu
• sączenie wyjaławiające – przeprowadzone przez specjalne przegrody, nie
przepuszczające drobnoustrojów
• ultra sączenie – rozdział zawiesin koloidowych przez sączki membranowe np. dializa,
ultrafiltracja – wielkość porów: 5 – 300 nm, oddzielenie od roztworu makrocząsteczek
(pirogeny, biłka) lub małych cząsteczek (wirusy)
• hiperfiltracja – wielkość porów: 0,3 – 10 nm, specjalne membrany odsiewają nawet
drobnocząsteczkowe związki w procesie odwrotnej osmozy (oczyszczanie wody)
Sączki w różny sposób zatrzymują ciała stałe:
• powierzchniowe – cienka warstwa sącząca o określonej wielkości porów mniejszej od
sączonego materiału
• głębinowe – warstwa sącząca jest gruba (ma kształt kanalików pod różnym kątem),
substancje sączone zatrzymują się na wierzchu i wnikają w kanaliki

Szybkość sączenia – ilość płynu przechodząca w ciągu 1 godziny przez 1 m2 filtru. Zależy
od: zastosowanego ciśnienia, lepkości cieczy, właściwości warstwy sączącej, wielkości
porów, charakteru osadu.

Metody sączenia:
• pod normalnym ciśnieniem
• sączenie cieczy lotnych (za pomocą szczelnej aparatury)
• pod zwiększonym ciśnieniem
• w niskiej, wysokiej temperaturze
• odwirowanie – wirówki sedymentacyjne i filtracyjne
• wytłaczanie – prasa śrubowa, dyferencyjna, hydrauliczna

Warstwy sączące – przegrody sączące: bibuła, wata, gaza, tkaniny, piasek, azbest, węgiel
aktywny, wata szklana, płytki ze spiekanego szkła, porowatej porcelany, ziemi okrzemkowej,
sączki membranowe.

Bibuła – najczęściej stosowana, jej wadą jest fakt, że absorbuje na swojej powierzchni
substancje wielkocząsteczkowe (alkaloidy, glikozydy). Wymagania: powinna posiadać pory o
wielkości 20 – 50 μm (powinna przepuszczać krystaloidy – mają cząstki do 10 μm). Nie
powinna: zmieniać odczynu sączonego płynu, pozostawiać osadu po odparowywaniu
przesączonej wody oczyszczonej, zawierać zanieczyszczeń tłustych i jonów: As, Sb, Sn, Fe,
Ba, Cr, Ca

Do sączenia stosowane są sączki gładkie, karbowane, skrawki bibuły. Przy sączeniu cieczy
lepkich stasuje się lejki z płaszczem grzejnym lub lejki Buchnera (pod zmniejszonym
ciśnieniem).

18
19
Wata – rozróżnia się:
• watę bawełnianą oczyszczoną – odtłuszczone i wybielone włoski nasion różnych
gatunków bawełny (Gossypium). Wymagania: musi być biała, jednorodne, bez
guzełków, miękka, puszysta, beż smaku i zapachu, nie powinna zawierać naowocni i
łupiny nasiennej, przy ucisku nie powinna trzeszczeć. Nie może być zanieczyszczona
jonami chlorkowymi, siarczanami, jonami wapnia i alkaliami. Musi być dobrze
odtłuszczona (czas tonięcia do 10 s). Czystość mikrobiologiczna najwyżej 102 bakterii,
grzybów, bez bakterii z rodziny Enterobacteriaceae, Pseudomonas aeruginosa,
Staphylococcus ureus, najwyższe wymogi czystości odnoszą się do waty ocznej i
operacyjnej
• wata opatrunkowa – mieszanka włókien bawełnianych i wiskozowych 936 – 44%).
Jej cechy są wypadkową cech składowych. Posiada zwiększoną zdolność chłonięcia
wody,. Czas tonięcia 5 g max 15 s
• wata celulozowa – lignina – z drzewa liściastego i iglastego min 60%
• wata higieniczna – włókna wiskozowe, nie nadaje się do opatrunków

Gaza – obok podstawowy materiał opatrunkowy. Służy do sączenia naparów, odwarów,

może chronić sączki z bibuły przez przerwaniem. Wyróżnia się gazy: bawełnianą, bawełniano
– wiskozową i wiskozową. Wymagania – powinna być czysta, bez plam, zanieczyszczeń,
biała, bez zapachu, odtłuszczona i bielona. Nie powinna zawierać rażących błędów tkackich.
Badanie czystości podobnie jak waty.

Piasek – używany do sączenia wody pitnej i w rozlewniach do sączenia wód mineralnych.

Wcześniej oczyszcza się go przez prażenie, przemycie kwasem solnym i dokładne
przepłukanie. Do przygotowywania filtrów stosuje się piasek różnej grubości (aż do żwiru),
czasem łącząc do z węglem aktywnym.

Azbest – do sączenia kwasów i ługów. Stosuje się go w postaci włókien wcześniej

wyprażonych, zarobionych z wodą na papkę. Wycofany z użycia – działanie rakotwórcze.

Węgiel aktywny – adsorbuje na swojej powierzchni związki barwne i niewielkie zawiesiny.

Używany do uszczelniania por sączków z bibuły.

Szklane warstwy sączące – szklane porowate pytki, różnej grubości i wielkości porów,
wtapiane w lejki o różnych kształtach. Zalety – nie adsorbuje sączonych substancji, duża
trwałość (możliwość wielokrotnej sterylizacji), możliwość otrzymania rozmiarów porów
pozwalających na sterylizowanie na zimno płynów, możliwość wielokrotnego użycia (przy
odpowiednim oczyszczaniu), mogą mieć wbudowany element grzejny, być złożone z 2 –
warstw o różnych wielkościach porów. Przykładem zastosowania warstw szklanych są saczki
Schotta.
Numeracja i przeznaczenia sączków Schotta:
G00 200 – 500 μm odsączanie gazów od płynów

20
 G0 150 – 200 μm j. w. przy pomocy podciśnienia
G1 90 – 150 μm do odsączania grubych osadów
G2 40 – 90 μm zbieranie osadów krystalicznych
G3 15 – 40 μm odsączanie drobno i średnioziarnistych osadów
G4 5 – 15 μm odsączanie bardzo miałkich osadów, niektórych bakterii
G5 1 – 2,5 μm filtr biologiczny
G5f < 1,6 μm bakteriologicznie

Sączki membranowe – najszerzej obecnie stosowane w preparatyce farmaceutycznej. Sączki

o grubości 50 – 200 μm, wykonane z polimerów pochodnych np. celulozy, poliamidu,
politetralfluoroetylenu, poliwęglanów, polichlorku winylu. Otrzymywanie: odparowywanie
rozpuszczalnika z roztworu polimeru wylanego na równą powierzchnię. Właściwości: jest
sączkiem typu powierzchniowego, o strukturze gąbczastej, sączenie jest szybsze niż
porównywanego sączka Schotta. Wielkość porów < 10 nm do 10 μm. Nie adsorbuje
substancji sączonych. Mogą posiadać charakter hydrofilowy lub hydrofobowy. Sączki te
wymagają odpowiednich oprawek. Są jednorazowe.
Wielkość porów i przeznaczenie sączków membranowych
1,2 – 5 μn wstępna filtracja, usuwanie zanieczyszczeń nierozpuszczalnych
0,8 μm usuwanie zanieczyszczeń nierozpuszczalnych
0,45 μm sączenie roztworów pozajelitowych o dużej czystości
0,2 μm sączenie wyjaławiające

Odmianą sączków membranowych o dużym znaczeniu w medycynie są filtry strzykawkowe

(do jednoczesnego sączenia i wyjaławiania). Objętość sączonego płynu do 100 ml. SA
jednorazowe. Warstwa membranowa nie może ulec uszkodzeniu. Stosuje się test
pęcherzykowy (minimalne ciśnienie, przy którym powietrze jest wypychane z porów sączka).

Saczki celulozowo – azbestowe

Zbudowane ze spilśnionej celulozy i azbestu. Zostały zastąpione przez sączki membranowe.
Są sączkami typu głębinowego. Były montowane w specjalnych zestawach. Służyły do
sączenia pirogennego. W literaturze sączki Seitza.

Saczki ceramiczne
Otrzymywane ze sprasowanej glinki i ziemi okrzemkowej. Mające kształt płyt lub pustych
cylindrów. Są to sączki głębinowe, wielokrotnego użytku, posiadają różnej wielkości pory.

Klarowanie – Clasificatio
Usunięcie z cieczy zmętnień, których nie da się usunąć przez filtrację. Polega na dodatku
substancji pomocniczych powodujących: uszczelnienie filtru, adsorpcję cząstek
zawieszonych, koagulację substancji zanieczyszczonych.
• Węgiel aktywny – sorpcja elektrolitów, nieelektrolitów, substancji barwnych, gazów.
• Kaolin – Bolus alba = glinka biała – zastosowanie podobne jak węgla aktywnego.
Właściwości sorpcyjne zależą od stopnia rozdrobnienia (zwiększają się po
wyprażeniu).

21
 • Talk – stosowany do klarowania wód aromatycznych i syropów, rozpraszania olejków
eterycznych. Adsorbuje na swojej powierzchni ciała zawieszone.
• Skrawki bibuły – stosowane w postaci papki rozmoczonej w wodzie. Adsorbują
dodatnio naładowane cząsteczki (sama bibuła ma ładunek ujemny). Stosowane do
klarowania syropów. Czasami so papki dodaje się talku bul kaolinu.
• Białko jaja kurzego – stosuje się do osuszania niektórych wyciągów i soków
roślinnych. Dodaje się białko, ogrzewa do temperatury 75oC, usuwa się ścięte białko.
• Żelatyna – stosowana do usuwania garbników.
• Alkohol – ścina białko (po wcześniejszym odparowaniu rozpuszczalnika).
• Fermentacja alkoholowa – w specjalnych pojemnikach (balonach) zamyka się je
szczelnie. Do soków owocowych, do otrzymywania soku malinowego i wiśniowego.
Odbywa się pod wpływem drożdży na owocach lub trzeba jej dodać.

Ważenie – Rodzaje wag aptecznych:

• Waga analityczna – obciążenie do 100 g, dokładność do 0,0002 g
• Waga proszkowa stojąca – obciążenie 50 – 100 g, dokładność 0,01 g
• Waga tarowa stojąca – obciążenie do 1000 g, dokładność 0,1 g
• Wagi elektroniczne

Odważniki:
• miligramowe:
o trójkątne – 0,1, 0,01
o czworokątne – 0,2, 0,02
o pięciokątne – 0,5, 0,05
• gramowe: 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 200,

Zasady ważenia:
• waga wyregulowana, odważniki i waga zalegalizowana,
• odważniki na lewej szalce, substancja na prawej, odważniki nakładamy
szczypczykami
• jednorazowo na karcie ważymy tylko jeden rodzaj substancji
• składniki płynne ważymy kolejno do wytarowanej butelki, rzadko do zlewki
• butelkę z płynem w czasie ważenia trzymamy etykietką do góry
• substancje maziste odważamy na pergaminie
• naczynia tarujemy wyłącznie śrutem
• dolewanie ostatnich kropli prowadzimy ostrożnie – nie ma możliwości na ogół
odebrania nadmiaru
• kontrolujemy palcem ilość brakującej substancji (w trakcie ważenia)

Miary domowe:
• łyżka stołowa – 15 ml wody, 15 g wody, 12 g nalewek, 12 g olejów, 7,5 g substancji
proszkowych

22
 • łyżka do herbaty – 5 ml wody, 5 g wody, 4 g nalewek, 6 g syropów, 0,5 g tlenku
magnezu, 1,5 g proszków roślinnych, 2,5 g proszków mielonych
• na koniec noża – pół łyżeczki do herbaty, 0,1 – 1 g proszków
• kieliszek mały – 15 – 20 ml
• kieliszek do wina – 30 – 50 ml
• szklanka – 200 – 250 ml

Czynności fizyczne – nie zmieniają składu chemicznego substancji, mogą jedynie zmieniać
stan skupienia i to czasem tylko przejściowo. Potrzebują źródła energii.
• odparowanie
• destylacja
• suszenie
• rozpuszczanie
• ekstrakcja
• oziębianie
• krystalizacja
• topienie
• dializa

Ogrzewanie
Bezpośrednie – na gazie przez płytkę metalową
Pośrednie – na łaźniach (wodna, parowa, olejowa, piaskowa).
• łaźnia wodna – nad wrzącą wodą – 90oC, we wrzącej wodzie – 100oC.
• łaźnie z roztworem nasyconym:
o Na2CO3 – 104oC
o NaCl – 108oC
o NH4Cl – 114oC
o KNO3 – 115oC
o CH3COONa – 124oC
o Ca(NO3)2 – 151oC
o CH3COOK – 169oC
o CaCl2 – 179,5oC
• łaźnia glicerolowa – 200oC
• łaźnia piaskowa – 300oC

Odparowywanie – Evaporatio
Powolne odparowanie cieczy przy ogrzewaniu jej bez doprowadzenia do wrzenia. Szybkość
parowania zależy od:
• wielkości powierzchni parowania (płaskie naczynie o dużej średnicy)
• wilgotności powietrza nad parującą cieczą (należy usuwać parę)
• temperatury cieczy
• ciśnienia nad powierzchnią cieczy (często prowadzi się pod podciśnieniem)

23
Odparowywanie stosuje się przy otrzymywaniu:
• wyciągów roślinnych
• mydeł
• plastrów
Aparatura: otwarte, płaskie naczynia (rozpuszczalnik tani i nietoksyczny), aparaty próżniowe
wszelkiego typu (rozpuszczalnik drogi, toksyczny, substancje termolabilne).

Destylacja, przekroplenie
• pod normalnym ciśnieniem
• pod zmniejszonym ciśnieniem
• z parą wodną
Zastosowanie w farmacji:
• otrzymywanie wody oczyszczonej i do wstrzykiwań
• przy otrzymaniu wód i spirytusów aromatycznych
• przy produkcji wyciągów suchych, gęstych, płynnych
• przy rozdzielaniu cieczy o różnych temperaturach wrzenia
Aparatura: aparat destylacyjny (kolba, chłodnica, odbieralnik), różnego typu wyparki
próżniowe.

Woda oczyszczona – Aqua purificata

• Woda oczyszczona do bezpośredniego użycia
• Woda oczyszczona w pojemnikach
Otrzymywanie: z wody pitnej metodą destylacji, wymiany jonowej, odwróconej osmozy lub
inną.
Właściwości: bezbarwna, przezroczysta i bez zapachu, nie zawierająca środków
konserwujących.
Kontrola jakości: (w zależności od objętości produkcji):
• do 25 l dziennie co 90 dni
• od 25 do 250 l dziennie nie rzadziej niż co 30 dni
• ponad 250 l dziennie zgodnie z zasadami GMP
Przechowywanie: powinna być zużyta w ciągu 24 h od otrzymania, woda w pojemnikach w
ciągu 16 h od otwarcia pojemnika.
Zastosowanie: do preparatów farmaceutycznych (bez wymogu jałowości), do produkcji wody
do wstrzykiwań.
Czystość mikrobiologiczna:
• woda do bezpośredniego użytku – do 20 bakterii w 1 ml dla bakterii inkubowanych w
temperaturze 37oC oraz do 100 bakterii inkubowanych w temperaturze 22oC bez
bakterii z grupy Coli, paciorkowców, kałowych, Pseudomonas aeruginosa i
Clostridium
• woda w pojemnikach – całkowita jałowość (produkowana w pojemnikach do 1000 ml,
zaopatrzona w napis „Produkt jałowy, nie stosować do wstrzykiwań, po otwarciu

24
 pojemnika zużyć w ciągu 16 h”. na etykiecie musi być zaznaczona data i godzina
otwarcia pojemnika.
Czystość chemiczna:
• kwasowość i zasadowość – z roztworem czerwieni metylowej i błękitem
bromofenolowym
• zawartość fenoli – z roztworem 4-aminofenazolu i heksacyjano żelazinem potasu –
brak czerwonego zabarwienia
• zawartość wolnego chloru – z siarczanem difenylodiaminy
• zawartość chlorków – z roztworem azotanu srebra
• zawartość azotanów – z roztworem difenyloaminy (wzorzec)
• zawartość siarczanów – z roztworem chlorku baru
• zawartość soli amonowych – z odczynnikiem Nesslera (wzorzec)
• zawartość wapnia i magnezu – z roztworem czerni eriochromowej T
• zawartość metali ciężkich – z siarkowodorem (wzorzec)
• zawartość związków utleniających – z nadmanganianem potasu (do bezpośredniego
użycia)
• sucha pozostałość – nie większa niż 10 μg/ml

Woda do wstrzykiwań – Aqua pro injectione

• woda do wstrzykiwań w pojemnikach
• woda do wstrzykiwań do bezpośredniego użycia
Otrzymywanie: z wody oczyszczonej lub odpowiedniej jakości wody pitnej przez destylację,
odwrócona osmozę lub inną metodą albo stosowane te metody w połączeniu.
Właściwości: bezbarwna, przezroczysta, bez zapachu, nie zawiera środków konserwujących
Przechowywanie: do bezpośredniego użycia zbiera się do jałowych i pirogennych
pojemników i po zamknięciu wyjaławia lub przechowuje w temperaturze 70oC, wodę w
pojemnikach przechowuje się w zatopionych ampułkach
Zastosowanie: do wytwarzania preparatów jałowych (bezpośrednio jako rozpuszczalnik lub
poddawanych wyjaławianiu)
Czystość mikrobiologiczna: wymóg jałowości i antypirogenność (wg LAL poziom
endotoksyn nie większy niż 0,25 IU/ml lub metodą biologiczną po zizotonizowaniu).
Czystość chemiczna: taka jak w przypadku wody oczyszczonej, sucha pozostałość – dla
wody do bezpośredniego użytku 10 μg/ml, dla wody w pojemnikach powyżej objętości 10 ml
do 30 μg/ml i dla wody w pojemnikach do objętości 10 ml do 40 μg/ml

Woda do przyrządzania kropli do oczu – Aqua pro usu ophtalmico

Stosuje się wodę do wstrzykiwań bez wymogu jej apirogennośći.

Suszenie – Siccatio
Proces fizyczny prowadzący do usuwania wody lub innych rozpuszczalników z surowców
farmaceutycznych. Obecność wody może powodować reakcje chemiczne lub rozwój
mikroflory bakteryjnej. Dotyczy: suszenia gazów, cieczy i ciał stałych.

25
Suszenie ciał gazowych – polega na przepuszczaniu gazów przez płuczki lub kolumny
wypełnione adsorbentem.
Środki adsorpcyjne: CaCl2, CaO, H2SO4(st), KOH, żel krzemionkowy.
Sposób prowadzenia: rozdrobniony adsorbent, wolny przepływ gazu

Suszenie cieczy:
• suszenie cieczy nielotnych (glicerol, olej parafinowy, wazelina) – ogrzewanie lub
dodanie substancji suszących (CaCl2, CuSO4, Na2SO4, MgSO4)
• suszenie cieczy lotnych – przez dodanie ciał adsorbujących wodę – Na2SO4, CaCl2,
(NH4)2SO4
Chlorek wapnia – pochłania wodę bardzo powoli, jest tani, nie nadaje się do alkoholu
Siarczan sodu bezwodny – obojętny chemicznie, szybko pochłania wodę, otrzymany przez
prażenie w temperaturze 230 – 240oC.
Siarczan magnezu – nadaje się do suszenia alkoholi
Suszenie cieczy
Substancja suszona Środek suszący
Alkohole CaSO4, MgSO4, CuSO4, CaO
Etery CaSO4, MgSO4, Na2SO4, CaCl2, Na
Aldehydy, ketony CaSO4, MgSO4, Na2SO4
Fenole Na2SO4
Kwasy organiczne CaSO4, MgSO4, Na2SO4
Węglowodory CaCl2, Na

Suszenie ciał stałych

• Exsiccatio – usunięcie wody silnie związanej (krystalizacyjna). CuSO4 5H2O traci
pierwszą cząsteczkę wody w temperaturze 30oC, drugą w 100oC, a ostatnią w 200oC.
stosuje się energiczne ogrzewanie
• Desiccatio – proces usunięcia rozpuszczalnika słabiej związanego, czyli właściwe
suszenie. Odbywa się na wolnym powietrzu, w suszarkach lub eksykatorach. Na
wolnym powietrzu suszy się substancje nie higroskopijne lub mało higroskopijne
(zioła po suszeniu zawierają wody do 8 – 10%
Niewłaściwe suszenie powoduje:
• zmiany w białkach (powstają nierozpuszczalne w wodzie)
• odparowanie lub zażywiczenie olejków
• rozkład ciał czynnych pod wpływem fermentów
Suszenie ziół odbywa się na słońcu, w suszarkach lub w cieniu.
Rodzaje wody:
• powierzchniowa – związane z zewnętrzną powierzchni ciała stałego, słabo związane,
co nie ogranicza parowanie, łatwa do usunięcia
• adsorpcyjna – znajduje się w warstwie wewnętrznej, jej ilość zależy od porowatości
ciała stałego, związana jest siłami Van der Walsa, może być uwolniona tylko
częściowo i dużym nakładem energii cieplnej
• kapilarna – obecność jej powodowana jest porowatością substancji, znajduje się
wewnątrz materiału, na powierzchnią przechodzi systemem kapilar, długie suszenie

26
• osmotyczna – słabiej związana, całkowicie usuwana
• krystalizacyjna – usunięcie tylko podczas prażenia

27
Suszarki:
• atmosferyczne – komorowe – kształtu szafkowego lub cylindryczne, dobrze
izolowane, hermetycznie zamykane, temperatura regału do 250oC. Mają perforowane
półki, źródłem energii jest elektryczność, czynnikiem suszącym jest gorące powietrze.
Wywietrznik na górze zapewnia cyrkulację powietrza, lepsze są suszarki z
wentylatorem.
• walcowe – cylindryczne walce, obracające się 7 – 8 razy na minutę, ogrzewane od
wewnątrz. Obudowuje się je płaszczem cylindrycznym i przepuszcza się powietrze lub
stosuje próżnię. Suszy się w nich materiały płynne lub półpłynne. Krótki czas suszenia
(w trakcie jednego obrotu). Stosowane temperatury 100 – 110oC (możliwość rozkładu
przylegającego materiału, najlepiej stosować wtedy próżnię.
• próżniowe – budowa podobna do suszarek atmosferycznych, ale wytrzymalsze
ściany. Próżnię uzyskuje się przy pomocy pompy olejowej lub wodnej. Pozwalają na
suszenie materiału w niższej temperaturze i skrócenie czasu suszenia. Używane do
materiałów termolabilnych, łatwo się utleniających i higroskopijnych. Do małych
ilości suszonych materiałów można również użyć eksykatorów próżniowych (stosuje
się absorbenty).
• rozpyłowe – suszy się materiały płynne, po silnym rozpyleniu (w postaci mgły) w
strumieniu gorącego powietrza lub gazu obojętnego. Średnica kropli wynosi 10 – 250
μm, czas schnięcia wynosi ułamek sekundy. Rozpylenie 1 l płynu do średnicy kropel
20 μm powoduje wzrost powierzchni z 0,06 m2 do 300 m2. Można suszyć substancje
termolabilne. Rozpylenie powoduje atomizer, obracający się z szybkością 3,5 – 10 tyś
obr/min, na który wprowadza się od góry ciecz. Siła odśrodkowa odrzuca płyn z
tarczy i rozpyla go. Skuteczność suszenia zależy od: wielkości kropel, szybkości
obrotu atomizera, lepkości płynu, stężenia roztworu i napięcie powierzchniowe.
Gorący gaz (100 – 200oC) jest wprowadzany współprądowo lub przeciwprądowo.
Produkt suszony ma temperaturę 40 – 60oC. Metoda stosowana do wyciągów suchych
lub do rozdrabniania substancji leczniczych.

Suszenie liofilizacyjne – suszenie zamrożonego materiału (odparowanie wody ze stanu

stałego z pominięciem fazy ciekłej – sublimacja). Usuwamy cząsteczkę wody znad lodu na
bieżąco (prądem powietrza, adsorbentami lub w kondensatorze) i masa lodu maleje (materiał
będzie schnąć. Proces przebiega szybciej jeżeli zastosujemy próżnię i dostarczymy energię.
Etapy:
• I etap – zamrożenie materiału –stosując mieszaninę suchego lodu, etanolu, metanolu i
acetonu lub stosując zamrażalniki (- 40 – - 60oC). Szybkie zamrażanie daje mniejsze
kryształy.
• II etap – suszenie sublimacyjne – prowadzi się w komorze liofilizacyjnej posiadającej
doprowadzenie energii cieplnej. Stosowane temperatury -10 – -15oC.
• III etap – usunięcie pary wodnej – adsorbent lub wymrożenie -70oC, ciśnienie 0,1 –
0,01 mmHg

28
Stosowane: surowice, szczepionki, hormony, antybiotyki, witaminy, niektóre wyciągi
roślinne

Rozpuszczanie - Solutio
Solvendum – środek rozpuszczany
Solvens, menstrum – ciecz stanowiąca rozpuszczalnik

Rozpuszczenie fizyczne – nie powoduje zmian chemicznych substancji rozpuszczonej

Rozpuszczanie chemiczne – związane z powstawaniem nowego związku chemicznego o
odmiennych właściwościach fizycznych i chemicznych
W zależności od wielkości cząsteczek substancji rozproszonej mieszaniny dzielimy na:
• roztwory prawdziwe – właściwe – substancja rozpuszczona jest w postaci jonów lub
molekuł o wielkości do 1 nm. Trudno rozróżnić co jest substancją rozpuszczoną
(przyjęto, że składnik w nadmiarze jest rozpuszczalnikiem). Najczęściej
rozpuszczalnik ma postać cieczy (płynny fenol – roztwór wody w fenolu – ciało stałe)
• roztwory koloidalne – rozmiary cząsteczek 1 – 200 nm. Są to roztwory związków
wielkocząsteczkowych (np. białka w wodzie)
• zawiesiny – rozmiary cząstek 1 – 200 μm (cząsteczki są widoczne pod mikroskopem).
Substancja stała, nierozpuszczalna w cieczy, stanowiąca fazę rozproszoną
• emulsje – niejednorodna mieszanina dwóch cieczy (jedna rozproszona w drugiej).
Wielkość miceli zawieszonej cieczy 1 – 100 μm
Roztwory prawdziwe:
• roztwory gazów w płynach
• roztwory płynów w płynach
• roztwory ciał stałych w płynach

Roztwory gazów w płynach – przykładem mogą być wysycenia recepturowe (Saturationes) i

wody mineralne. Rozpuszczalność gazów jest:
• odwrotnie proporcjonalna to temperatury (wysycenia wykonujemy na zimno, wody
mineralne przechowujemy w chłodnych miejscach)
• wprost proporcjonalna do ciśnienia (szczelnie zamykamy wysycenia i wody
mineralne)
• odwrotnie proporcjonalna do stężenia substancji trzecich w roztworze

Roztwory płynów w płynach – rozpuszczanie jest na ogół wzajemne, może być

nieograniczone (etanol – woda) lub ograniczone (woda – eter). Wzrost temperatury wzmaga
rozpuszczalność. Obecność substancji trzecich albo zmniejsza (częściej) albo zwiększa
rozpuszczalność (mydło potasowe zwiększa rozpuszczalność krezolu w Sapo Cresoli)

Roztwory ciał stałych w cieczach – najczęściej spotykane w farmacji. Rozpuszczanie ma

miejsce jeżeli energia solwatacji (wynika z przyciągania cząstek rozpuszczalnika i substancji
stałej) jest większa od sił przyciągania wzajemnego cząstek i substancji rozpuszczonej.
Rozpuszczalność substancji jest wartością stałą w stałej temperaturze i rozpuszczalniku.

29
Szybkość rozpuszczania (V=dc/dt) zależy od: temperatury, stopnia rozdrobnienia, ruchu ciała
stałego w stosunku do rozpuszczalnika.

Temperatura – rozpuszczalność wzrasta na ogół wraz ze wzrostem temperatury. Przy

rozpuszczaniu w farmacji staramy się stosować tylko niezbędnie konieczną temperaturę. Przy
rozpuszczaniu niektórych substancji wydziel się ciepło (egzotermiczna reakcja).
Stopień rozdrobnienia – im bardziej rozdrobniona substancja tym większa powierzchnia
styku z rozpuszczalnikiem, tym szybsze rozpuszczanie.
Ruch ciała stałego w stosunku do rozpuszczalnika – mieszanie prowadzi do większej
rozpuszczalności, wyrównania stężeń.

Rozpuszczalniki:
• polarne – cząstki ich mają charakter dipolowy (miara polarności – moment
dipolowy), powodują solwatację cząstek (oddziaływanie dipol – dipol). Może dojść do
oddziaływania dipol –jon i dochodzi do rozerwania wiązań jonowych w cząstkach
(miarą tej zdolności jest stała dielektryczna). Wda w glicerol to rozpuszczalniki o
dużym momencie dipolowym i dużej stałej dielektrycznej (dobrze rozpuszczają
substancje jonowe). Rozpuszczalniki organiczne (alkohole, glikole, estry) mają małą
wartość stałej dielektrycznej i duży moment dipolowy (słabo rozpuszczają substancje
jonowe, dobrze rozpuszczają substancje organiczne).
• niepolarne – węglowodory nasycone (eter naftowy, parafina) oleje roślinne, heksan,
chloroform. Nie rozpuszczają substancji jonowych, ponieważ maja zbyt małą stałą
dielektryczną i nie mogą rozerwać wiązań jonowych. Dobrze rozpuszczają substancje
niepolarne.
Zasada Bancrofta: podobne rozpuszcza podobne

Inne czynności fizyczne:

Oziębianie – obniżenie temperatury do poniżej 0oC, stosowane w destylacji, krystalizacji,
sublimacji, odbalastowania wyciągów, konserwacji żywności i leków, przechowywania
leków, hamowania gwałtownych reakcji chemicznych.

Krystalizacja – czynność prowadząca do przejścia ciała ze stanu rozpuszczonego lub

gazowego w stan stały, krystaliczny. Prowadzona jest z roztworu sporządzonego na gorąco
przez oziębianie, z roztworu przez odparowanie rozpuszczalnika, przez wytrącenie ciała
stałego z roztworu cieczą, w której się nie rozpuszcza, przez stopnienie substancji a następnie
oziębienie. Cel – oczyszczanie substancji, proszkowanie, rozdział związków.

Topienie – sporządzanie maści, czopków, plastrów (topienie podstaw).

Dializa – oddzielenie koloidów od krystaloidów, przy pomocy błony półprzepuszczalnej.

30
Czynności chemiczne

Upalanie – Torrefecatio
Obecnie nie stosowane ze względu na stratę substancji lotnych i zmiany chemiczne
surowców. Prowadzi się w temperaturze 200oC. obecnie wypala się kakao.

Zwęglanie – Carbonisatio
Prowadzi się w temperaturze powyżej 200oC w przykrytych tyglach porcelanowych lub
metalowych aż do utraty substancji lotnych i otrzymania węgla. Do otrzymywania węgla
leczniczego.

Redukcja – przeprowadzanie pierwiastka z wyższego na niższy stopień utlenienia. Ferrum

reductum – FeCl3 pod wpływem amoniaku przechodzi w tlenowodorotlenek żelazowy.

Utlenianie – Oxydatio
Do otrzymania wielu preparatów leczniczych i do czynności analitycznych. Reakcja mająca
zasadnicze znaczenie w trwałości leków. Często ma miejsce w czasie przeróbki surowców
roślinnych – prowadzi dezaktywację ciał czynnych. Przeciwdziałamy jej przebiegowi.

Estryfikacja – Estrificatio
Reakcja alkoholu z kwasem, zachodząca często w nalewkach, zmieniająca ich skład
chemiczny.

Zmydlanie – Saponificatio
Rozkład estru na kwas i alkohole. Czynność stosowana do otrzymania mydeł i plastrów (Sapo
medicatus, Sapo kalinis, Emplastrum plumbi simplex)

Fermentacja – Fermentatio
Metoda otrzymywania alkoholu etylowego , stosowana do oczyszczania i odbalastowania
przetworów galenowych. Sposób produkcji niektórych substancji (mirozyna + sinigryna =
izocyjanian allilu). Reakcja wywołująca ujemne skutki w syropach i surowcach roślinnych
(liście naparstnicy).

Ekstrakcja – czynność fizyczna, polegająca na wydobywaniu ciał czynnych z surowców

roślinnych za pośrednictwem rozpuszczalników. Stosowane rozpuszczalniki: woda, etanol,
eter, chloroform, glicerol, glikol, oleje roślinne. Często stosowane w postaci mieszanin (z
dodatkiem np. kwasów – solnego, octowego, winowego). Ekstrakcja opiera się na dwóch
zjawiskach: dyfuzji (prawo Ficka) oraz osmozie (endo i egzosmoza).
Prawo Ficka

E – ilość wyekstrahowanej substancji

31
D – współczynnik dyfuzji
h – grubość warstwy granicznej
S – powierzchnia surowca
t – czas ekstrakcji
c – c1 – różnica stężeń w komórce i rozpuszczalniku

Ekstrakcja:
• Maceratio (wymoczenie)
• Digestio (wytrawianie)
• Infusio (naparzanie)
• Decoctio (wygotowanie)
• Percolatio (perkolacja)

Maceratio
Prowadzona w temperaturze pokojowej w szklanych słojach z szerokimi szyjkami i
szczelnym zamknięciem. Sposób poradzenia: odpowiednio rozdrobniony surowiec umieszcza
się w naczyniach i zalewa przepisaną ilością rozpuszczalnika. Pozostawia na 7 dni w
zaciemnionym miejscu, często mieszając. Po upływie tego czasu uzupełnia się odparowany
rozpuszczalnik, zalewa macerat znad osadu, poddaje się wyciśnięciu surowiec, łączymy
obydwa płyny. Macerat pozostawiamy do odstania a następnie sączymy. Przeprowadza się
badanie jakości (ciężar właściwy, oznaczanie ciał czynnych).
Otrzymywanie: wyciągi - nalewki
Zalety: prostota wykonania
Wady: słaba wydajność (50%), długi czas trwania
Stosowane odmiany: jednostopniowa, wielostopniowa, recepturowa, metody modyfikowane
Otrzymywane z surowców śluzowych temperaturze pokojowej, by nie powstały kleje.
Przebieg procesu:
• Rozpuszczenie substancji w uszkodzonych komórkach surowca
• Spęcznienie surowca, w tym błon komórkowych
• Dyfuzja rozpuszczalnika przez błony nie uszkodzonych komórek (endosmoza)
• Rozpuszczenie substancji w komórkach surowca
• Powstanie różnicy stężeń między rozpuszczalnikiem na zewnątrz i rozpuszczalnikiem
wewnątrz komórek
• Dyfuzja substancji przez błony komórkowe na zewnątrz (egzosmoza)
• Powstanie równowagi stężeń wewnątrz i na zewnątrz komórki

Digestio – ekstrakcja w temperaturze 30 – 40oC, stosowana do surowców trudno

ekstrahujących się. Przebiega łatwiej i szybciej (w wyższej temperaturze osmoza i dyfuzja
przebiegają szybciej). Dobrym sposobem jest prowadzenie jej w aparacie Soxleta.

Infusio – krótkotrwałe (15 min) poddanie surowca działaniu wrzącej wody. Prowadzi do
otrzymania naparów. Sposób prowadzenia: odpowiednio rozdrobniony surowiec umieścić w

32
ogrzanej infuzorce, zalać przepisaną ilością wrzącej wody i ogrzewać pod przykryciem na
łaźni wodnej.

Decoctio – dłuższe (45 min) poddanie surowca działaniu wrzącej wody. Prowadzi do
otrzymania odwarów (z surowców alkaloidowych) wg FP V. Inne FP inaczej. Sposób
prowadzenie: odpowiednio rozdrobniony surowiec zalać przepisaną ilością wody i ogrzewać
na łaźni wodnej w infuzorce.

Percolatio – ciągła metoda ekstrakcji (stał ruch odczynnika w stosunku do surowca). Metody
ciągłe to : perkolacja, reperkolacja, diakolacja, ewakolacja, ekstrakcja w aparacie Soxleta.
Szybkość ekstrakcji zależy od:
• charakteru surowca
• stoponia rozdrobnienia
• rozpuszczalnika
• wilgotności surowca
• szybkości odbierania wyciągu
• temperatury
Perkolacja umożliwia otrzymanie nalewek, wyciągów płynnych, wyciągów suchych.
Etapy:
• czynności wstępne – przygotowanie surowca, zwilżenie i napęcznienie surowca,
zładowanie perkolatora
• maceracja wstępna – zalanie surowca rozpuszczalnikiem
• perkolacja właściwa – odbiór perko latu
• czynności końcowe – wyciśnięcie surowca, odstawienie i sączenie wyciągu
Prowadzimy w perkolatorach – naczyniach szklanych lub porcelanowych, zakończonych
korkiem z rurką. Na dnie wkładamy płytkę perforowaną lub gaże, na niej umieszczamy
surowiec.

Reperkolacja – metoda służąca do otrzymywania wyciągów płynnych, zawierających

substancje termo labilne. Surowiec (100 cz) dzielimy na 3 porcje (50, 30 i 20). Kolejno je
ekstrahujemy odbierając głowy perko latu (20, 30, 50), łączymy je otrzymując 100 cz
wyciągu. Metoda nie wyczerpuje całkowicie surowca, ale pozwala uzyskać stężony wyciąg
bez jego odparowania.

Inne metody ekstrakcji:

Ewakolacja – surowiec znajduje się w rurze długości 90 cm i średnicy 10 cm.
Rozpuszczalnik przepuszcza się przez niego stosując podciśnienie z szybkością 1 kropla / min
/ 100 g surowca.

Diakolacja – surowiec znajduje się w rurach o długości 1 m, średnicy kilku cm.

Rozpuszczalnik przetłaczany jest przy pomocy nadciśnienia. Obie metody stosowane są do
wyciągów płynnych.

33
Aparat Soxleta – rozpuszczalnik spływa na surowiec kroplami z chłodnicy, wytrawai go,
sływa do kolby, gdzie ogrzewa się do wrzenia, odparowuje i kieruje do chłodnicy, gdzie po
skropleniu znowu spływa na surowiec.

Wyciągi dzielimy na:

• nalewki – Tincturae
• wyciągi płynne – Extracta fluida
• wyciągi gęste – Extracta spissa
• wyciągi suche – Extracta sicca
Wymagania – powinny posiadać stały skład, jednakowe działanie fizjologiczne, być trwałe,
ciała czynne powinny przejść w całości z surowca do wyciągu.

Nalewki – Tincturae
Płynne nie zagęszczone wyciągi otrzymywane przez wytrawienie surowca lub rozpuszczenie
wyciągów suchych. Są chwiejnymi układami fizykochemicznymi, częściowo roztworami
koloidowymi. Do wytrawiania stosuje się mieszankę etanolu i wody o różnym stężeniu.
Nalewki proste (Tincturae simplices) i nalewki złożone (Tincturae compositae). Nalewki z
silnie działających surowców uzyskuje się metodą perkolacji (w stosunku 1:10), ze słabo
działających maceracją (w stosunku 1:5). Wyjątek: opium wytrawia się metodą maceracji –
struktura bezkomórkowa.
Otrzymywanie nalewek:
• przez macerację – po 7 dniach wytrawiania (bez dostępu światła, w temperaturze
pokojowej, często mieszając) zlewa się macerat, surowiec wyciska, pozostawia na 3
dni w temperaturze do 15oC, cedzi i uzupełnia rozpuszczalnikiem do przewidzianej
objętości.
• przez perkolację – po odebraniu perkolatu surowiec odciska się, połączone wyciągi
pozostawia na 3 dni w temperaturze do 15oC i cedzi. Przy nalewkach z silnie
działających surowców używa się 90% ilości rozpuszczalnika, oznacza ciała czynne i
dopełnia się czystym rozpuszczalnikiem do przewidzianego stężenia.
Trwałość nalewek związana jest z :
• wytrącaniem się osadów
• adsorpcją na wytrąconych osadach ciał czynnych
• odparowaniu rozpuszczalnika
• zmianami pH
• reakcjom niepożądanym (estryfikacja, utlenianie, redukcje)
• wpływami światła i wahaniami temperatury
Przechowywanie – w ciemnych butelkach, szczelnie zatkanych, w temperaturze pokojowej
Wymagania – przeźroczyste, o charakterystycznym zapachu, smaku i barwie. Oznacza się w
nich: gęstość, zawartość alkoholu, substancji czynnych, suchą pozostałość, zawartość metali
ciężkich, tożsamość, zapach, barwę.
Nalewki słabo działające:
• Absinthii Tinctura – nalewka z ziela piołunu FP VI
• Arnicae Tinctura – nalewka z koszyczka arniki FP VI

34
 • Amara Tinctura – nalewka gorzka FP VI
• Aurantii Tinctura – nalewka pomarańczowa
• Calami Tinctura – nalewka z ziela piołunu FP VI
• Crataegi Tinctura – nalewka z głodu FP VI
• Gentainae Tinctura – nalewka z korzenia goryczki FP VI
• Valerianae Tinctura – nalewka kozłkowa FP VI
• Capsici Tinctura – nalewka z pieprzu tureckiego
• Saponariae Tinctura – nalewka z korzenia mydlnicy
• Gallae Tinctura – nalewka dębiankowa
• Rhei compositae Tinctura – nalewka rzewieniowa
• Menthae Piperitae Tinctura – nalewka z mięty pieprzowej FP VI
• Opii simplex Tinctura – nalewka opiumowa

Nalewki silnie działające:

• Belladonnae Tinctura – nalewka z liści pokrzyku
• Cinchonae Tinctura – nalewka chinowa
• Cinchonae compositae Tinctura – nalewka chinowa złożona
• Chelidoni Tinctura – nalewka z ziela glistnika
• Ipecacuanhae Tinctura – nalewka z korzenia wymiotnicy
• Strychni Tinctura – nalewka z nasion kulczyby
• Lobeliae Tinctura – nalewka z ziela lobelii
• Tormentillae Tinctura – nalewka z ziela pięciornika FP VI
• Convalariae Tinctura titrata – nalewka konwaliowa mianowana
• Digitalis purpureae Tinctura titrata – nalewka z liści naparstnicy purpurowej
mianowana
• Digitalis lanatae Tinctura titrata – nalewka z liści naparstnicy wełnistej mianowana

Mieszanki nalewek:
• Guttae Cardiacae – krople nasercowe FP VI
Convallariae tinctura titrata 50,0
Crataegi tinctura 25,0
Valerianae tinctura 25,0

• Guttae Cardiacae cum Colae Extractum Fluidum FP VI

Convallariae tinctura titrata 50,0
Crataegi tinctura 25,0
Valerianae tinctura 25,0
Colae extractum fluidum
Ethanolum ad 100,0

Wyciągi płynne – Extracta fluida

35
Wyciągi otrzymywane w stosunku surowca do rozpuszczalnika 1:1 (1 ml wyciągu zawiera
substancje znajdujące się w 1 g surowca). Otrzymywanie – przez dwuetapową perkolację, dla
surowców słabo działających odbiera się 85% perkolatu, następnie wytrawia się aż do
wyczerpania surowca i tą część zagęszcza się do 15% i łączy. Dla surowców silnie
działających odbiera się 85% perkolatu, następnie wytrawia się aż do wyczerpania surowca i
tą część zagęszcza się do 10%, łączy się i oznacza ciała czynne, w razie potrzeby doprowadza
się do odpowiedniego stężenia przez rozpuszczenia wyciągu suchego lub metodą B z
zastosowaniem dwóch rozpuszczalników.
I rozpuszczalnik – etanol z wodą + kwas + gliceryna
II rozpuszczalnik – etanol z wodą - przez reperkolację

Wyciągi płynne są to bardziej chwiejne układy niż nalewki (zagęszczone), łatwo wytrącają
osady, są podatne na zmiany chemiczne (hydroliza, utlenianie, estryfikacja, działalność
enzymów).
Trwałość – taka sama jak nalewek.
Wymogi – powinny być przezroczyste, o barwie, zapachu i smaku właściwym dla surowca.
Przechowywanie – jak nalewki (w chłodnym miejscu, chronić od światła i wahań
temperatury).

Wyciągi płynne:
• Belladonnae Extractum fluidum – wyciąg z korzenia pokrzyku płynny
• Auranti Extractum fluidum – wyciąg pomarańczowy płynny
• Cinchonae Extractum fluidum – wyciąg chinowy płynny
• Colae Extractum fluidum – wyciąg z zarodka kola płynny
• Frangulae Extractum fluidum – wyciąg płynny z kory kruszyny
• Thymi Extractum fluidum – wyciąg tymiankowy płynny FP VI
• Polygoni hydropiperis Extractum fluidum – wyciąg z rdestu ostrogorzkiego płynny

Wyciągi gęste – Extracta spissa

Zawierają do 28% wody. Otrzymywane przez podwójną macerację wodą lub rozcieńczonym
alkoholem. Zawierają dużo białka – prowadzi się odbalastowanie etanolem 95o.
Charakterystyka – nietrwałe, podatne na rozwój mikroflory, pleśni, nietrwały układ
fizykochemiczny, łatwo wysycha.
Zastosowanie – do otrzymywania granulatów, tabletek, pigułek – substancje wiążące.
Gentianae Extractum spissum- wyciąg goryczkowy gęsty

Wyciągi suche – Extraxta sicca

Sypkie proszki o zawartości do 5% wody, otrzymywane przez oddestylowanie
rozpuszczalnika.
Zastosowanie – do otrzymywania nalewek, wyciągów płynnych oraz suchych postaci leków –
granulatów, tabletek, proszków, kapsułek.
Otrzymywanie:

36
 • I etap – otrzymywanie płynu wyciągowego (metodą perkolacji, najczęściej mieszaniną
wodno – etanolową, często prowadzi do odbalastowania).
• II etap – odparowywanie rozpuszczalnika (destylacja próżniowa lub suszenie
rozpyłowe) do konsystencji 60 – 80% suchej masy, następnie suszenie (z dodatkiem
substancji rozcieńczających).
• III etap – mianowanie (doprowadzenie do odpowiedniego stężenia), stosuje się
skrobię, laktozę, Aerosil, Carbosil
Badania: oznaczanie tożsamości, zanieczyszczenia metalami ciężkimi, straty masy po
suszeniu, zawartość ciał czynnych, popiół, czystość mikrobiologiczna.
Przechowywanie – najtrwalsze postacie leku z wyciągów
Wyciągi suche:
• Belladonnae Extractum siccum – wyciąg suchy z liści pokrzyku FP VI
• Colae Extractum siccum – wyciąg suchy z zarodka kola
• Faecis Extractum siccum – wyciąg suchy z drożdży
• Ipecacuanhae Extractum siccum – wyciąg suchy z korzenia wymiotnicy
• Rhammi frangulae Extractum siccum – wyciąg suchy z kory szakłaku kruszyny
• Rhei Extractum siccum – wyciąg suchy z rzewienia
• Strychni Extractum siccum – wyciąg suchy z korzenia kulczyby
• Glycyrrhizae Extractum siccum – wyciąg suchy z korzenia lukrecji
• Opii Extractum siccum – wyciąg suchy z opium

Syropy – Sirupi
Płynna postać leku, do podawania doustnego, o zwiększonej gęstości i lepkośći,
charakteryzująca się słodkim smakiem.
Zastosowanie:
• Substancje poprawiające smak i zapach (syrop wiśniowy, pomarańczowy, inne z
dodatkiem karmelu, barwników, waniliny, olejku pomarańczowego, cytrynowego itp.)
• Jako preparaty o działaniu wykrztuśnym (syrop prawoślazowy, syrop z
sulfogwajakolem, tymiankowy), o działaniu mukolitycznym ( z dodatkiem
karbocysteiny, ambroksolu), a działaniu przeciwkaszlowym (dodatek np. cytrynianu
okscladyny)
• Jako substancje pomocnicze (syrop zwykły) do otrzymywania innych syropów,
substancja wiążąca
• Jako nośniki leków – substancji o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym,
przeciwzapalnym, wapnia, antybiotyków
Otrzymywanie:
• Przez rozpuszczenie sacharozy w gorącym płynie (woda, wyciągi roślinne, soki
owocowe), doprowadzenie mieszaniny do wrzenia, przesączenie jej na gorąco,
uzupełnienie odparowanego rozpuszczalnika i rozdzielenie syropów do jałowych
butelek.
• Na zimno, przez rozpuszczenie cukru przez sączony przez niego płyn.

37
 • Bezpośrednio przez użyciem przez rozpuszczenie w wodzie proszku lub granulatu do
sporządzania syropu.
Substancje pomocnicze:
• solubilizatory
• poprawiające smak 9olejek pomarańczowy, cytrynowy), zapach
• barwiące
• konserwujące (kwas benzoesowy, benzoesan sodu, estry kwasu 4-
parahydroksybenzoesowego)
• przeciwutleniacze (pirosiarczan sodu)
• zapobiegające krystalizacji cukru (glicerol, sorbitol)
Trwałość:
• enzymatyczny rozkład sacharozy (inwersja) na cukry proste (cukier inwertowany)
• pleśnienie, fermentacja alkoholowa, zaśluzowacenie cukru
• krystalizacja cukru
Trwałość zwiększa duże (ok. 65%) stężenie sacharozy, która powoduje wysokie ciśnienie
osmotyczne, stabilizując syropy przed rozwojem mikroflory. Obniżenie stężenia sprzyja
rozwojowi bakterii i pleśni.
Przechowywanie – w butelkach z ciemnego szkła, wypełnionych całkowicie syropem, w
chłodnym miejscu.
Syropy kwaśne mogą powodować niezgodności recepturowe – pomarańczowy, wiśniowy.

Syrop prosty – Sirupus simplex FP VI

64% roztwór sacharozy w wodzie. Otrzymywany przez rozpuszczenie na gorąco cukru w
wodzie, doprowadzenie do wrzenia, przesączenie, uzupełnienie wodą i wymieszanie. W
czasie ogrzewania możliwa jest karmelizacja cukru (lekkie zabarwienie żółtawe), nadaje mu
właściwości słabo redukujące.
Zawartość cukru sprawdzana jest pomiarem ciężaru właściwego (1,310 – 1,320 g/ml),
pomiarem skręcalności właściwej lub współczynnikiem załamania światła. Syrop nie
powinien zawierać cukru inwertowanego (próba z odczynnikiem Fehlinga).
Zastosowanie: do sporządzania innych syropów, poprawiania smaku leków płynnych, środek
wiążący do granulatów, tabletek.

Syrop prawoślazowy – Althaeae sirupus FP VI

Syrop zawiera wyciąg z korzenia prawoślazu. Gęsta, lepka ciecz, lekko opalizująca o
żółtawym zabarwieniu i swoistym zapachu.
Otrzymywanie: maceracje 3 h grubo rozdrobnionego, przemytego wodą (zapobiega
otrzymaniu mętnego syropu) korzenia prawoślazu mieszaniną wodno – etanolową i
rozpuszczenie w uzyskanym maceracie na gorąco sacharozy (64%).
Trwałość: preparat nietrwały, łatwo fermentuje, na skutek hydrolizy spada lepkość.
Konserwuje się go kwasem benzoesowym.
Zastosowanie: działa wykrztuśnie, lek uspokajający.

Syrop z owocni pomarańczy, (pomarańczowy) – Aurantii amarii pericarpii sirupus FP VI

38
Ciemnożółta, przezroczysta, lepka ciecz o zapachu pomarańczy.
Otrzymywanie – zmieszanie syropu prostego z nalewką pomarańczową i płynnym wyciągiem
z owocni pomarańczy. Zawartość cukru 57%.
Trwałość – niskie stężenie cukru nie gwarantuje trwałości, ale zwiększa ją zawartość olejku
eterycznego i etanolu. Ciała czynne to gorycze i olejki.
Zastosowanie – poprawiający smak, nośnik substancji

Syrop z sulfogwajakolem – Sulfogaiacoli sirupus FP VI

Syrop jest roztworem sulfogwajakolu potasu w syropie pomarańczowym (zawartość
substancji czynnej wynosi 6%). Jest to ciemnożółta, słabo opalizująca substancja, lepka ciecz
o zapachu pomarańczy.
Otrzymywanie: rozpuszczenie sulfogwajakolu w ogrzanym syropie z owocni pomarańczy i
przesączenie.
Zastosowanie – gwajakol podawany doustnie, wchłania się dobrze z przewodu pokarmowego,
wydala się przez przewód oddechowy. Drażni błony śluzowe oskrzeli i działa wykrztuśnie.

Syrop tymiankowy – Thymi sirupus compositus FP VI

Preparat stanowi roztwór tymolu w tymiankowym wyciągu płynnym i w syropie prostym.
Ciemnobrunatna, przeźroczysta ciecz o zapachu tymianku.
Otrzymywanie – zmieszać płynny wyciąg tymiankowy z wodorotlenkiem amonu
(odbalastowanie). Po odcedzeniu osadu dodać do niego roztwór tymolu w etanolu, zmieszać z
syropem pomarańczowym.
Zastosowanie – saponiny, olejki eteryczne zawarte w wyciągu działają wykrztuśnie,
zwiększają wydzielinę śluzu, powodują ruch nabłonka rzęskowego powodując odruch
wykrztuśny. Tymol, wydalając się przez drogi oddechowe, działa antyseptycznie. Stosowany
w przeziębieniach.

Syropy inne – niefarmakopealne:

• Cerasi sirupus – syrop wiśniowy
• Creosoti compositus sirupus – syrop krezolowy złożony
• Rubi idaei sirupus – syrop malinowy
• Jodotanicus phosphoricus sirupus – syrop jodogarbnikowy z fosforanem

Mydła – Sapones
Sole wyższych kwasów tłuszczowych o 12 – 18 atomach węgla: palmitynowy, stearynowy,
oleinowy. Sole sodowe, potasowe, trójetanolaminowe i metali wielowartościowych.
Podział: twarde, miękkie, ciekłe oraz alkaliczne i obojętne.
Właściwości – są związkami powierzchniowoczynnym, zmniejszają napięcie powierzchniowe
na granicy faz.
Otrzymywanie – hydrolityczne zmydlanie trójglicerydów wodorotlenkami. Dodatek małych
ilości etanolu przyśpiesza reakcję. Koniec zmydlania stwierdza się, gdy mała próbka mydła
rozpuszcza się w wodzie. Konsystencja mydła zależy od rodzaju kwasu (nienasycone –
miękka) o od kationu, zaś odczyn od kationu (sodowe – mydło twarde, obojętne, potasowe –
mydło miękkie i alkaliczne).

39
Zastosowanie – do sporządzania maści i mazideł, głównie zewnętrznie, jako solubilizatory.

Mydło lecznicze – Sapo medicatus FP VI

Biały lub żółty proszek, rozpuszczalny w wodzie i gorącym etanolu, roztwór pieni się przy
wytrząsaniu.
Otrzymywanie – do stopionej na łaźni mieszaniny smalcu wieprzowego i oleju rzepakowego
dodajemy etanolu, roztworu NaOH i wody. Ogrzewać aż do zmydlenia. Następnie dodać
roztworu chlorku sodu z dodatkiem węglanu sodu (proces wysolenia). Ochłodzić, zlać ciecz,
mydło przemyć i odsączyć, wycisnąć w płótnie, pokroić na plasterki, wysuszyć w
temperaturze do 30oC, a następnie sproszkować.
Przechowywanie – w zamkniętych opakowaniach, chronić od światła.
Zastosowanie – zewnętrznie do preparatów farmaceutycznych (do maści i mazideł).

Mydło potasowe – Sapo Kalinus (Sapo vividis) FP VI

Mazista, żółtobrunatna, miękka, przeświecająca masa o charakterystycznym zapachu, łatwo
rozpuszczalna w wodzie.
Otrzymywanie – olej lniany ogrzewać na łaźni wraz z roztworem NaOH i dodatkiem etanolu,
aż do całkowitego zmydlenia. Mieszaninę ochłodzić, zważyć, odparować lub uzupełnić
gorącą wodą do odpowiedniej wagi.
Przechowywanie – w zamkniętych naczyniach, chronić od światła.
Zastosowanie – zewnętrznie, jako łagodny środek dezynfekujący, działa keratolitycznie na
naskórek, do otrzymywania spirytusu mydlanego i mydła krezolowego.

Spirytus mydlany – Saponis kalini spiritus FP VI

Etanolowy roztwór mydła potasowego. Żółtobrunatny, przeźroczysty płyn o zapachu
lawendy.
Otrzymywanie – mydło potasowe rozpuścić w etanolu, dodać etanolowego roztworu olejku
lawendowego, zmieszać, pozostawić na 24 h i przesączyć.
Przechowywanie – w zamkniętych opakowaniach, chronić od światła.
Zastosowanie – zewnętrzne, do zmywania i dezynfekcji skóry, do otrzymywania spirytusu
mydła kamforowego.

Mydło krezolowe – Sapo cresoli FP IV

Żółtobrunatna, przeźroczysta ciecz o zasadowym odczynie i zapachu krezolu. Z wodą daje
przeźroczyste roztwory dzięki solubilizowaniu przez mydło potasowe krezolu (solubilizacja
micelarna dzięki której 50 razy rośnie rozpuszczalność w krezolu).
Otrzymywanie – przez ogrzewanie w temperaturze 50oC równych ilości mydła potasowego i
krezolu.
Zastosowanie – stosowane pod nazwą lizol, jako środek odkażający (3 – 10% roztwory
wodne).

Plastry
• Przylepce – (Collemplastra, Emplastea adhesiva), podłoże z włókniny jednostronnie
pokryte masą lepną (kauczukową). Są wytwarzane w postaci taśm nawijanych na

40
 szpule. Powinny przepuszczać parę wodną i powietrze. Nie powinny dawać odczynów
skórnych.
• Plastry opatrunkowe – otrzymane przez trwałe nałożenie opatrunku na przylepiec.
Mogą zawierać środek dezynfekujący. Stosowane na trudno gojące się rany,
owrzodzenia.
• Plastry lecznicze – (Emplastra medicinalis), woskowo – żywiczne (plaster
nostrzykowy) i ołowiane (plaster ołowiany). Są to plastry do użytku zewnętrznego,
zawierające różne środki lecznicze zmieszane z masą plastrową. Rozmiękają pod
wpływem temperatury ciała.

Plaster nostrzykowy – Meliloti Emplastrum FP IV (maść zielona)

Zielonobrunatna lub zielona masa o swoistym zapachu wosku i kumaryn.
Otrzymywanie –ziele nostrzyka należy zwilżyć etanolem, pozostawić na 2 h, zmieszać
dokładnie z olejem rzepakowym i ogrzewać na łaźni wodnej 3h, otrzymany roztwór olejowy
po przesączeniu przelewamy do parownicy ze stopionym woskiem i wodną kalafonią.
Ogrzewać do otrzymania jednolitej masy. Wlać do płaskich form i pozostawić do ostygnięcia.
Przechowywanie – w zamkniętych naczyniach.
Zastosowanie – ułatwia gojenie ran, przeciwzapalny, stosowany zewnętrznie.

Plaster ołowiany – Emplastrum Plumbi simplex FP III

Szarawobiała, twarda, jednorodna masa, mięknie w temperaturze ciała.
Otrzymywanie – olej rzepakowy stopić ze smalcem wieprzowym i ogrzewać z tlenkiem
ołowianym od czasu do czasu uzupełniać wodą. Ogrzewać do całkowitego zmydlenia (zmiana
zabarwienia na białawą). Z gorącej masy odmyć glicerynę przez ugniatanie z wodą.
Odparować wodę i wylać do form.
Zastosowanie –jako środek ściągający zewnętrznie, do plastrów złożonych. Do otrzymywania
maści ołowianej.

Wody aromatyczne – Aquae aromaticae

Przeźroczyste, bezbarwne, rozcieńczone roztwory olejków eterycznych wodzie. Stosowane
jako leki wspomagające i poprawiające smak.
Otrzymywanie:
• Podczas destylacji ziół z para wodną – metoda rzadko stosowana (woda jest
produktem ubocznym)
• Bezpośrednie rozpuszczenie olejku w wodzie – wytrząsa się olejek z wodą o
temperaturze 40 – 50oC, w stosunku 1:1000. Otrzymany roztwór pozostawia się na 24
h i sączy się (Rosae aqua)
• Rozpuszczanie olejku za pośrednictwem talku – rozciera się olejek z talkiem
(rozwinięcie powierzchni olejku) i mieszaninę wytrząsa się z ogrzaną wodą.
Mieszaninę sączy się kilkakrotnie przez tą samą bibulkę, aż do roztworu klarownego
(Foeniculi aqua)
• Za pomocą pośredników rozpuszczania np. Tweenów
Przechowywanie – w zamkniętych naczyniach, chronić od światła

41
Roztwory lecznicze – Solutiones medicinales
• Solutiones aquosae – roztwory wodne
• Solutiones spirituosae – roztwory spirytusowe (do 40%)
• Spirituosa medicata – spirytusy lecznicze
• Solutiones oleosae – roztwory olejowe
• Solutiones glycyrinatae – roztwory glicerynowe

Glinu zasadowego octanu roztwór – Aluminii subacetatis solutio FP V

Liqvor Aluminii acetaci, Płyn Burwa
Bezbarwna, przeźroczysta, słabo opalizująca ciecz o kwaśnym odczynie, pH – 2, słabym
zapachu kwasu octowego, zawartość Al(OH)(CH3COO)2 wynosi 7,5%.
Otrzymanie – siarczan glinu rozpuścić w wodzie, przesączyć, dodać wody do gęstości 1,14
g/ml. Do mieszaniny dodawać porcjami mieszając węglanu wapnia utartego z wodą, a
następnie kwasu octowego. Po 72 h zdekantować osad, przesączyć roztwór.
Al2(SO4)3 + 3 CaCO3 + 2H2O  3 CaSO4 + Al2(OH)4CO3 + Al(OH)4CO3
Al2(OH)4CO3 + 4 CH3COOH  CO2 + 3 H2O + 2 AlOH(CH3COO)2
Przechowywanie – w zamkniętych naczyniach, w chłodnym miejscu. Preparat łatwo ulega
hydrolizie do Al(OH)2CH3COO. Nawet niewielkie podgrzanie wzmaga proces. Jest
roztworem koloidowym, nie daje efektu Tyndalla. Dodatek elektrolitu powoduje koagulację
po ogrzaniu, po oziębianiu przechodzi w stan ciekły.
Zastosowanie – ściągające, zmniejszające obrzęki, zewnętrzne.

Woda wapienna – Calcis aqua FP IV

Calcium hydricum solutum
Przeźroczysta, bezbarwna, bezwonna ciecz o ługowatym smaku i zasadowym odczynie.
Zawartość wodorotlenku wapnia – 0,16%.
Otrzymywanie – tlenek wapnie zmieszać w parownicy z wodą (lasowanie) , spłukać wodą do
butelki, zmieszać i pozostawić do odstania. Płyn zlać znad osadu i odrzucić. Osad zalać
ponownie wodą, zmieszać i pozostawić do odstania. Wodę wapienną przechowuje się nad
osadem.
Przechowywanie – w naczyniach szczelnie zamkniętych, możliwie całkowicie wypełnionych.
Zastosowanie –przeciwzapalny, alkalizujący.

Roztwór arsenianu potasowego – Solutio kalii arsenicosi FP IV

Roztwór Fowlera
Bezbarwna, przeźroczysta ciecz o zapachu olejku arcydzięglowego. Zawiera 1% trójtlenku
arsenu. Dawka maksymalna jednorazowa 0,5 g, dobowa 1,5 g. Wykaz A.
Otrzymywanie – trójtlenek arsenu i węglan potasu rozpuścić w wodzie na gorąco, dodać 6%
roztworu kwasu octowego oraz etanolu, w którym rozpuszczony jest olejek arcydzięglowy.
Dopełnić wodą, zamieszać, przesączyć.
Przechowywanie – w naczyniach szczelnie zamkniętych, w szafce z truciznami.

Eliksir lukrecjowy – Elixir Glycyrrhizae FP IV

42
Krople króla duńskiego.
Ciemnobrunatna, przeźroczysta ciecz o przyjemnym zapachu i smaku. Powinna zawierać 5%
kwasi glicyryzynowego.
Otrzymywanie – wyciąg lukrecjowy suchy rozpuścić w wodzie, dodać amoniaku i pozostawić
na 2 dni. Rozpuścić w etanolu olejek anyżowy, olejek z kopru włoskiego. Roztwory zmieszać
ze sobą. Po 8 dniach zlać przeźroczystą ciecz, pozostałość przesączyć.
Przechowywanie – w ciemnych, szczelnie zamkniętych butelkach, chronić od światła.
Zastosowanie – wykrztuśne

Krople anyżowe – Amonii anisati spiritus FP V

Bezbarwna, przeźroczysta ciecz o zapachu i smaku anyżu. Powinna zawierać 3% chlorku
amonowego.
Otrzymywanie – olejek anyżowy rozpuścić w etanolu, zmieszać oba roztwory, dodać do nich
talku. Pozostawić na 10 minut, mieszając od czasu do czasu. Przesączyć przez suchy sączek i
uzupełnić etanolem.
Przechowywanie – w zamkniętych szczelnie naczyniach, chronić od światła.
Zastosowanie – preparat wykrztuśny.

Spirytus kamforowy – Camphorae spiritus FP V

Bezbarwna, przeźroczysta ciecz o zapachu kamfory. Powinien zawierać 10% kamfory.
Otrzymywanie – kamforę rozpuścić w 95% etanolu, dodać wody i przesączyć.
Przechowywanie – w szczelnie zamkniętych naczyniach, chronić od światła.
Zastosowanie – zewnętrznie, jako preparat rozgrzewający.

Spirytus gorczyczny – Spiritus sinapis FP V

Bezbarwna, jasnożółta ciecz o zapachu olejku gorczycznego. Zawartość izotiocyjanianu allilu
1,8%, 90% etanol.
Otrzymywanie – olejek gorczyczny rozpuścić w etanolu, dodać wody i zamieszać.
Zastosowanie – wywołuje miejscowe przekrwienie, działanie drażniące, stosowany
zewnętrznie na skórę.

Sapo kalini spiritus

Spiritus Formicicus
Spiritus salicylatus
Spiritus saponalo – camphoratis FP V

Preparaty jodu
Spirytusowy roztwór jodu – jodyna –Iodi solutio spirituosa FP V
Ciemnobrunatna, przeźroczysta ciecz o zapachu jodu. Zawartość jodu 3%, jodku potasu 1%.
Otrzymywany przez rozpuszczenie jodku potasu w wodzie, dodanie jodu i stopniowo
mieszając etanolu. Przechowywany w szczelnie zamkniętych naczyniach, chronić od światła.
Stosowany zewnętrzni jako preparat odkażający.

43
Spirytusowy roztwór jodu do użytku wewnętrznego – Solutio Iodi spirituosa pro usum
interno FP IV
Brunatna, prawie czarna, przeźroczysta ciecz o zapachu jodu. Zawartość jodu 10%,
jodowodoru najwyżej 0,2%. Otrzymywany przez rozpuszczenie jodu w etanolu.
Przechowywać w naczyniach szczelnie zamkniętych z korkiem szklanym. Chronić od światła.
Stosowany w terapii jodowej.

Roztwór wodny jodu – płyn Lugola – Iodi solutio aquosa FP V

Czerwonobrunatna, przeźroczysta ciecz o zapachu jodu mieszająca się z wodą i etanolem.
Zawartość jodu 1%, jodku potasu 2%. Otrzymywany przez rozpuszczenie jodku potasu w
wodzie i następnie rozpuszczenie w tym roztworze jodu. Stosowany jako preparat hamujący
czynność tarczycy.

Roztwory olejowe – Solutiones oleos

Olej kamforowy – Oleum camphoratum FP V
Żółta, przeźroczysta, oleista ciecz o zapachu kamfory. Zawartość kamfory 10%.
Otrzymywanie – przez ogrzewanie w zamkniętym naczyniu kamfory i oleju rzepakowego do
całkowitego rozpuszczenia. Ochłodzić i przecedzić przez gazę.
Przechowywanie – w ciemnym i zimnym miejscu. Chronić od światła.
Zastosowanie – do wywołania miejscowego przekrwienia, zewnętrznie. Nie stosuje się u
dzieci do lat 6.

Olej (masło) kakaowe – Oleum (butyrum) cacao FP IV

Otrzymywany przez wytłoczenie na ciepło nasion kakaowca. Ma cztery odmiany γ (18oC), α
(21 – 22oC), β’ (28 – 31oC) i β (34,5oC). W temperaturze ciała ma odpowiedną konsystencję i
dobrze uwalnia substancje lecznicze. Może jełczeć (kwasy nienasycone), ma małą zdolność
emulgowania wody. Przy ogrzewaniu powyżej 36oC otrzymuje się niskotopliwe odmiany
polimorficzne. Najtrwalsza jest odmiana β. Stosowany do produkcji czopków, maści, gałek,
pręcików. Dodatek do maści jako utwardzacz.

Olej arachidowy – Oleum arachidis FP IV

Rafinowany olej wytłoczony z nasion. Jasnożółty, przeźroczysty o swoistym smaku. Nie
może zawierać kwasu erukowego. Chronić od światła w szczelnych naczyniach. Może być
stosowany do płynów do wstrzykiwań jako rozpuszczalnik.

Olej wątłuszowy – tran – Oleum Jecoris, Aselli FP IV

Otrzymywany z wątroby świeżych ryb. Zawiera nie mniej niż 800 j. m. witaminy A, nie mniej
niż 80 j. m. witaminy D w 1 g. przeźroczysty, jasnożółty olej o charakterystycznym zapachu i
smaku. Przechowywać w szczelnie zamkniętych naczyniach, w chłodnym miejscu, chronić od
światła. Preparat witaminowy, gojący rany.

Inne oleje:
Oleum Lini
Oleum Rapae

44
Oleum Ricini FP IV

45
Apteka
Ustawa „Prawo farmaceutyczne” z dnia 6 września 2001 roku (nowelizowana 30.08.2002).

Prawo Farmaceutyczne:
• I Przepisy ogólne
• II Dopuszczanie do obrotu produktów leczniczych
• III Wytarzanie produktów leczniczych
• IV Reklama produktów leczniczych
• V Obrót produktami leczniczymi
• VI Hurtownie farmaceutyczne
• VII Apteki
• VIII Inspekcja farmaceutyczna
• IX Przepisy karne i przepis końcowy

„Apteka jest placówką ochrony zdrowia publicznego, w której osoby uprawnione świadczą w
szczególności usługi farmaceutyczne”.
Usługi farmaceutyczne w aptekach ogólnodostępnych:
• Wydawanie produktów leczniczych i wyrobów medycznych
• Sporządzanie leków recepturowych (leki recepturowe do 48 h, „cito” lub środki
odurzające do 4 h)
• Sporządzanie leków aptecznych
• Udzielanie informacji o produktach leczniczych i wyrobach medycznych.
Leki recepturowe – dla konkretnego pacjenta
Usługi farmaceutyczne w aptekach szpitalnych:
• Sporządzanie leków do żywienia pozajelitowego i dojelitowego
• Przygotowywanie leków w dawkach dziennych, w tym również leków
cytostatycznych
• Wytwarzanie płynów infuzyjnych
• Organizacja zaopatrzenia szpitala w produkty lecznicze i medyczne
• Przygotowanie roztworów do hemodializy i do dializy dootrzewnowej
• Udział w monitorowaniu działań niepożądanych leków
• Udział w badaniach klinicznych
• Udział w racjonalizacji farmakoterapii
• Współuczestnictwo w prowadzeniu gospodarki produktami leczniczymi i wyrobami
medycznymi w szpitalu
Typy aptek:
• Ogólnodostępne – zaopatrują ogól ludzkości w produkty lecznicze, leki apteczne,
recepturowe i wyroby medyczne
• Szpitalne – zaopatrują oddziały szpitalne lub inne jednostki przeznaczone dla osób
wymagających całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych

46
 • Zakładowe – zaopatrują ZOZy i MON, MS, gabinety, pracownie, izby chorych, izby
terapeutyczne, pracownie przeznaczone dla osób wymagających całodobowego
leczenia
Obrót pozaapteczny:
• Punkty apteczne – kierownikiem może być farmaceuta, technik farmaceutyczny z 3
letnim stażem w aptece ogólnodostępnej
• Sklepy zielarsko –medyczne – kierownikiem może być farmaceuta, technik oraz
absolwent kursu II stopnia z towaroznawstwa zielarskiego
• Sklepy specjalistyczne zaopatrzenia medycznego
• Sklepy zoologiczne
• Sklepy zielarsko – drogeryjne
• Sklepy ogólnodostępne
• Lekarz, lekarz stomatolog
• Lekarz weterynarii
Pracownikami mogącymi wykonywać czynności fachowe w aptece są:
• Farmaceuci
• Technicy farmaceutyczni – po dwuletniej praktyce zawodowej w granicach swoich
uprawnień
Obowiązki kierownika apteki:
• Organizacja pracy w aptece
• Nadzór nad praktykami studenckimi oraz praktykami techników farmaceutycznych
• Przekazywanie informacji o działaniach niepożądanych leków
• Przekazywanie informacji o lekach nie odpowiadającym normom jakościowym
• Zakup produktów leczniczych
• Prowadzenie ewidencji osób zatrudnionych
• Przekazywanie danych do rejestru farmaceutów
• Wstrzymywanie lub wycofywanie z obrotu leków po decyzji odpowiedniego organu

Technik farmaceutyczny może sporządzać, wytwarzać i wydawać produkty lecznicze nie

zawierające:
• Substancji bardzo silnie działających
• Substancji odurzających
• Substancji psychotropowych z grupy I – P, II – P
W obrocie aptecznym mogą znajdować się:
• Leki rejestrowane w Polsce, nie przeterminowane
• Atestowane wyroby medyczne
• Środki specjalistycznego żywieniowego przeznaczenia
• Środki kosmetyczne
• Środki higieniczne
• Przedmioty do pielęgnacji niemowląt i chorych
• Środki spożywcze zawierające farmakopealne naturalne składniki pochodzenia
roślinnego

47
 • Środki dezynfekujące
Leki są wydawane z apteki:
• na podstawie recepty
• bez recepty
• na podstawie zapotrzebowania uprawnionych jednostek
Farmaceuta może wydać bez recepty lek wydawany na receptę w ilości najmniejszego
zarejestrowanego opakowania w przypadku zagrożenia życia lub zdrowia z wyłączeniem
środków odurzających i psychotropowych.
Lokal apteczny obejmuje:
• powierzchnię podstawową min 80 m2, w miejscowościach pow. 1500 mieszkańców
dopuszcza się powierzchnię 60 m2
• powierzchnię pomocniczą
Powierzchnia podstawowa obejmuje:
• izbę ekspedycyjną
• izbę recepturową
• izbę do sporządzania leków homeopatycznych
• zmywalnię witrynową w pobliżu izby recepturowej, wyposażoną w okienko pdawcze
• magazyny
• pomieszczenie administracyjno – szkoleniowe
• komorę przyjęć
Powierzchnia pomocnicza obejmuje:
• pomieszczenia socjalne
• szatnię dla personelu
• pomieszczenie sanitarne
• powierzchnię komunikacyjną (korytarze, przedsionki)
Podstawowe wyposażenie apteki:
• stół ekspedycyjny
• szafy ekspedycyjne
• regały magazynowe i podesty
• szafy chłodnicze i lodówki wyłącznie do przechowywania leków
• wagi wielozakresowe
• szafa metalowa na środki odurzające
• stół recepturowy
• szafka zamykana na trucizny
• szkło i utensylia recepturowe
• szafka do sporządzania jałowych leków ocznych

48
Recepta – zasady jej realizacji:
• jest pisemnym porozumieniem się lekarza i farmaceuty, upoważniającym farmaceutę
do przyrządzania i wydawania leku choremu
• znaczenie prawne – może służyć za dowód sądowy. Za przepisanie leku odpowiada
lekarz, za wydanie farmaceuta
• znaczenie technologiczne – jest przepisem (planem postępowania) na wykonanie leku.
Należy go przyrządzić zawsze z oryginału
• znaczenie ewidencyjno –księgowe – stanowi dokument rozchodowy
recepty mogą wystawiać lekarze medycyny, stomatolodzy, lekarze weterynarii oraz w
ograniczonym zakresie felczerzy i farmaceuci.

Recepta:
Recepta Świadczeniodawca
Nazw i adres
Nr telefonu
Identyfikator zakładu
Świadczeniodawca
Pacjent Kasa chorych Pacjent
Uprawnienia Imię i nazwisko, adres
Choroby przewlekłe Wiek (do lat 18 i pow. 65)
Identyfikator oddziału NFZ
Kod uprawnień dodatkowych
Kod uprawnień ch. przewlekłych
Rp. Treść recepty
Na jednej recepcie można
przepisać do pięciu leków
gotowych lub jeden lek
recepturowy
Data Dane identyfikacyjne Dane lekarza: imię i nazwisko,
i podpis lekarza numer prawa wykonywania
zawodu, podpis

Recepta:
• superscriptio – nazwa zakładu leczniczego
• inscriptio – miejsce i data wystawienia recepty
• nomen aegroti – nazwisko chorego
• praepositio (Rp.) – „Recipe” – weź
• praescriptio (przepis) – basis, adjuvans, corrigens, vehiculum
• subscriptio (np. M.f.mixt.) – zmieszaj, zrób mieszankę
• sygnatura (np. „D.S.” – da signum) – oznacz
• nomen medici – nazwisko, adres i podpis lekarza

W Polsce w obrocie znajduje się ok. 30 tyś leków i materiałów medycznych, z czego ok. 2 tyś
znajduje się na liście leków refundowanych (ustalana przez MZ). Leki mogą być wydawane

49
bez recepty (OTC), wydawane na receptę (Rp), stosowane w lecznictwie zamkniętym (Lz).
Mogą być pełnopłatne (na receptę i bez niej) i ulgowe (ulgi posiadają: inwalidzi wojenni IB,
inwalidzi wojskowi IW, zasłużeni honorowi dawcy krwi ZK). Na prawie wszystkie leki
ulgowe istnieje tzw. limit ceny. Jest to granica ceny, ustalona przez MZ, do której pacjentowi
przysługuje zniżka (jej wyznacznikiem jest cena najtańszego odpowiednika leku).

Ważności:
• recepta zwykła jest ważna 30 dni
• recepta na antybiotyki i z pomocy doraźnej – 7 dni
• recepta na narkotyki i środki psychotropowe – 2 tygodnie
• recepty na leki z importu docelowego – 60 dni (dla leków niezarejestrowanych w
Polsce)
Obowiązujące listy leków:
• lista leków podstawowych – leki wydawane ze zniżką za opłatą ryczałtową. Są to leki
ratujące życie i jedyne jakie mogą być stosowane w danej jednostce chorobowej
• lista leków uzupełniających – leki z 30% lub 50% odpłatnością. Są to leki
uzupełniające terapię w określonej jednostce chorobowej.
• lista leków stosowanych w chorobach przewlekłych – mogą być wydawane z 30%,
50% zniżką lub bezpłatnie i za opłata ryczałtową. Choroby przewlekłe to : cukrzyca,
mukowiscydoza, padaczka, choroby psychiczne, choroby nowotworowe.

Uprawnienia farmaceuty do skorygowanie recepty:

• skorygowanie identyfikatora oddziału NFZ
• zmienienia lub dopisania kodu uprawnień dodatkowych pacjenta
• wpisania znaku „X” w miejsce kodu uprawnień dotyczących choroby przewlekłej
• może zaordynować inną postać leku (odpowiednik) oraz jego dawkę
Dawka nieokreślona w recepcie oznacza dawkę najmniejszą określoną w wykazach.
Dawki:
• zwykle stosowane – dawki przeciętne, wywołujące działanie terapeutyczne. Zależą od
drogi podania. Są one orientacyjne i lekarz dobiera je w zależności od cech
indywidualnych chorego.
• dawki maksymalne – największe jakie można stosować w lecznictwie (dla
mężczyzny 20 – 40 letniego o masie 70 kg)
• Pro dosi –dawka jednorazowa
• Pro die – dawka dobowa
Dawki stosowane u dzieci:
• Wzór Cowlinga

• Wzór Younga

• Wzór Clarka

50
 • Z powierzchni ciała

Receptura
Podział leków recepturowych:
• Recepturowe leki płynne:
o Roztwory – Solutiones FP VI
o Krople – Guttae
o Zawiesiny – Suspensiones FP VI
o Mieszanki – Mixturae
o Emulsje – Emulsiones FP VI
o Odwary, napary, maceracje – Decocta, Infusa, Mecerationes FP VI
• Recepturowe leki stałe:
o Proszki- Pulveres FP VI
o Pigułki – Pilulae
o Ziółka – Species FP VI
o Czopki – Suppositoria FP VI
• Recepturowe leki półstałe:
o Maści – Unguenta FP VI
o Mazidła - Linimenta
• Recepturowe leki jałowe:
o Krople
o Maści
o Emulsje
o Zawiesiny
o Roztwory

Roztwory lecznicze – Solutiones medicinales

Płynna postać leku, stosowana wewnętrznie lub zewnętrznie, otrzymywana przez
rozpuszczenie jednej lub kilku substancji (solvendum) w rozpuszczalniku (solvens).
Rozpuszczalniki to: woda, etanol, glicerol, glikole polioksyetanolowe, glikol propylowy, oleje
roślinne, parafina płynna.
Dzielą się na : roztwory wodne (sol. aquosa), roztwory etanolowe (sol. spirituosa), roztwory
glicerolowi (sol. glycerinatae), roztwory olejowe (sol. oleosae). Mogą zawierać substancje
pomocnicze: konserwujące, solubilizatory, przeciwutleniacze, regulujące ciśnienie
osmotyczne i lepkość, poprawiające smak i zapach.
Zapisywanie w ilościach 50 – 250,0 i dawkowane łyżkami lub łyżeczkami. Mogą być
stosowane bezpośrednio lub po uprzednim rozcieńczeniu. Opakowania mogą być jedno lub

51
wielodawkowe. Określanie stężenia w recepcie: w%, w‰, przez podanie stosunku g/g, g/ml,
1:100,0.

Otrzymywanie:
• Wytarowanie butelki, odważanie substancji, rozpuszczenie substancji w małej ilości
wody, przesączenie do butelki, dopełnienie rozpuszczalnikiem do określonej wagi,
zakorkowanie i opisanie.
• Przez rozpuszczenie bezpośrednio przez użyciem w rozpuszczania ku proszków,
granulatów lub tabletek przeznaczonych do sporządzania roztworów (powinny
odpowiadać określonym wymogom).
Sączenie roztworów recepturowych przez watę lub bibułę. Sączek z bibuły najlepiej
pofałdowany. Brzeg sączka powinien być poniżej 0,5 cm od brzegu lejka. Płyn nalewamy po
bagietce.
Rozpuszczanie na ciepło: ogrzewamy sam rozpuszczalnik i do gorącego dodajemy substancję
po zdjęciu z płytki grzejnej i mieszamy.
Przykłady recept:
• Rp.
Sol. Kalii hypermanganici 1:5000 100,0
• Rp.
3% Sol. Acidi borici 1,5/50,0
• Rp.
Resorcini 0,1
Spir. Vini dil. 10,0

Roztwory zapasowe (pomocnicze)

Są to roztwory substancji często stosowanych w recepturze leków płynnych o stężeniu
większym niż przeciętnie używanym. Stosowanie ich ułatwia pracę w recepturze.
Sporządza się je z substancji, które nie ulegają zmianom w roztworach wodnych, nie stanowią
dobrej pożywki dla bakterii. Zasada wykonania jest taka sama jak w roztworach leczniczych.
Stężenie ich określa się stosunkiem wagowym 1:4, 1:20, 1:50.
Wymagania: przeźroczyste, bez osadu i zanieczyszczeń mechanicznych. Przechowuje się je w
szczelnie zamkniętych naczyniach z określoną datą sporządzenia na etykiecie. Odchylenie
deklarowanej ilości substancji czynnej ±5%.
Przykłady:
• Sol. Aminophenazonum 1:20
• Sol Erlenmeyeri 1:4
• Calci bromidum 1:2
• Codeini phosphas 1:10

52
Określenia oznaczające stężenie substancji: concentratus, dilutus, solutio, solutu, aqua, liquor.
Np. Acidum hydrochloridum dilutum, Calcis aquae, Foeniculi aqua, hydrogeni peroxydum
concentratum.

53
Krople – Guttae
Stężone roztwory substancji silnie i bardzo silnie działających (wykaz A, B, N) zapisywane w
ilościach 5 – 15,0 i stosowane do użytku wewnętrznego lub zewnętrznego w dawce 5 – 30
kropel.
Krople do użytku zewnętrznego:
• do oczu – Guttae ophtalmicae
• do uszu – Guttae otologicae
• do nosa – Guttae rhinologicae
• do płukań – Guttae gargarismae
Krople do użytku wewnętrznego:
• krople nasercowe – Guttae cardiacae
• krople uspokajające – Guttae sedativae
• krople żołądkowe – Guttae stomachicae
Stosowane rozpuszczalniki: woda, etanol, glicerol, oleje roślinne, parafina ciekła, wyciągi
roślinne.
Dawkowanie: do wewnątrz na wodę, mleko, cukier, przy pomocy aplikatorów.
Krople sporządza się poprzez:
• rozpuszczanie substancji leczniczych w rozpuszczalniku
• zmieszanie kilku leków płynnych
• rozpuszczenie substancji w lekach płynnych
Otrzymywanie: sprawdzić dawki. Jeżeli składają się z samych płynów, odważyć przepisane
ilości do wytarowanej butelki. Substancje stałe rozpuścić kolejno, osobno w składnikach
płynnych lub rozpuszczalnikach w zlewce. Roztwór wodny przyrządzamy w pierwszej
kolejności, a potem dodajemy składniki płynne. Jeżeli są roztworami rzeczywistymi to je
sączymy, korkujemy i etykietujemy. Do kropli nie dodajemy substancji poprawiających smak,
roztworów zapasowych ani substancji pomocniczych.
Kontrola dawkowania: z kroplomierza znormalizowanego 1 g roztworu wodnego wypływa w
postaci 20 kropel. Masę 1 kropli nalewek przyjmuje się jako 19 mg (nalewka walerianowa).
W niektórych monografiach preparatów stosowanych w kroplach podawana jest ilość kropli
mieszczące się w ich jednym gramie (np. Nicethamidum solutum, Nitroglicerylum solutum).
Jeśli wchodzą w skład kropli preparaty o różnej gęstości to wyliczamy średnią masę.
Przykłady recept:
• Rp.
Valerianae trae
Crataegi trae
Adonidis vern. trae
Cardiamidi aa 6,0
M.D.S. 3x dziennie po 20 kropli
• Rp.
Sol. Papaverini hydrochl.2%
Belladonnae tinct

54
 M.f.guttae
S. w razie bólu 15 kropli na cukier
Mieszanki –Mixturae
Są płynną postacią leku do użytku wewnętrznego, zapisywaną w ilościach 50 – 250,0
dawkowaną łyżkami lub łyżeczkami. W ich skład wchodzą substancje stałe, płynne, roztwory,
napary, wyciągi roślinne – substancje słabo, silnie bardzo silnie działające. Mogą być
klarowne, częściej opalizujące lub mętne. Mogą mieć charakter emulsji, zawiesiny – stanowić
układy niejednorodne, ale prze użyciem po wstrząśnięciu powinny być homogenne.
Mieszanek nie sączymy i wydajemy z napisem „Przed użyciem zmieszać”. Są mało trwałe.
Powinny być trwałe przez 7 dni. W ich skład wchodzą corrigentia (syropy, wody
aromatyczne), adiuvantio (syropy, nalewki, wody aromatyczne).
Otrzymywanie – substancje stałe odważamy, rozpuszczamy kolejno w małych ilościach wody
i sączymy do wytarowanej butelki. Uzupełniamy ilość wody do przepisanej w recepcie.
Następnie odważamy wyciągi płynne, nalewki. Preparaty poprawiające smak i zapach
dodajemy na końcu. Jeżeli lekarz przepisał do leków płynnych nierozpuszczalną formę
substancji (np. Luminalum) to zmieniamy ją w formę rozpuszczalną (np. Luminalum
solubilae). W przypadku proszków postępujemy odwrotnie. Przy zmianie trzeba przeliczyć
masę i zaznaczyć na recepcie. Przy sporządzaniu mieszanek dopuszcza się stosowanie
roztworów pomocniczych.
Przykłady recept:
• Rp.
Ephetonini 0,15
Ipecacuanhae trae
Ammoni anisati liq aa 2,0
Kalii iodati 0,5
Althaeae sir 10,0
Aq. purif. ad 100,0

Odwary, napary, maceracje – Decocta, Infusa, Macerationes

Są to świeżo przyrządzone, wodne wyciągi z suchych surowców roślinnych. Surowce muszą
być rozdrobnione i przesiane:
• liście, kwiaty, zioła i korzeń prawoślazu – sito 3,15 mm
• korzenie, kłącza i kory – sito 1,6 mm
• owoce, nasiona, surowce alkaloidowi oraz zawierające glikozydy nasercowe – sito 0,5
mm
Nasion lnu się nie rozdrabnia. Z korzenia prawoślazu sporządza się wyłącznie maceracje,
nawet jak przepisano inaczej. Jeżeli nie przepisano inaczej z 1 cz surowca przyrządza się 10
cz naparu lub odwaru, bądź 20 cz maceracji. Przy silnie działających surowcach powinna być
podana masa surowca i wody. Jeżeli nie jest podana to z 1 cz surowca sporządza się 100 cz
naparu lub odwaru.
Przechowywanie – przygotowuje się bezpośrednio przed użyciem. Są trwałe w ciągu 7 dni od
daty przyrządzenia, jeżeli są przechowywane w temperaturze do 15oC.

55
Konsystencja – FP VI zezwala jest konserwować 0,15% dodatkiem mieszaniny
hydroksybenzoesanu metylu z hydroksybenzoesanem propylu (10:1). Należy je oznaczyć:
„przed użyciem zmieszać”.

Odwary – Decocta
Otrzymujemy je z surowców alkaloidowych, saponinowych, zawierających substancje
odporne na temperaturę.
Otrzymywanie – surowiec zalać przepisaną ilością wody w infuzorce o temperaturze
pokojowej, wymieszać, przykryć i umieścić na łaźni wodnej na okres 30 min. Podczas
ogrzewania temperatura mieszaniny nie powinna być niższa od 90 oC (jeśli w infuzorce jest do
200,0 wody ogrzewamy przez 45 min bez kontrolowania temperatury). Następnie mieszaninę
cedzimy przez gazę, surowiec przemywamy gorącą wodą i po ostygnięciu uzupełniamy nią
napar do przewidzianej masy. Przy wytrawianiu surowców alkaloidowych dodajemy do wody
0,5 g kwasu cytrynowego na 100,0 g wody (sole alkaloidów lepiej się rozpuszczą) a po
otrzymani gotowego odwaru zobojętniamy 25 kroplami 10% amoniaku. Przy wytrawianiu
saponin kwaśnych do wody dodajemy 0,1 g wodorowęglanu sodu na 1 g surowca.

Napary – Infusa
Sporządza się z surowców glikozydowych (ziela miłka, konwalii, naparstnicy purpurowej lub
wełnistej).
Otrzymywanie – surowiec umieścić w ogrzanej infuzorce, zalać przepisaną ilością gorącej
wody, przykryć i ogrzewać przez 15 min od czasu do czasu mieszając. Infuzorkę następnie
zdejmujemy z łaźni, pozostawiamy pod przykryciem na 15 min. Mieszaninę przecedzić przez
gazę, surowiec popłukać wodą i po ostudzeniu uzupełnić napar do przewidzianej ilości. W
celu poprawienia smaku stosuje się sacharynę lub glicerol. Nie dodaje się do roztworów cukru
ponieważ mogą się w nich rozwijać bakterie i pleśnie. Zamiast 6,0 g cukru lub 10,0 g syropu
dodaje się 0,01 g sacharyny lub 10% glicerolu.

Maceracje – Macerationes
Sporządzane z surowców śluzowych.
Otrzymywanie – surowiec opłukujemy wodą (mała ilość). Zalewa się przepisaną ilością wody
i pozostawia na 30 minut często mieszając. Mieszaninę cedzimy przez gazę, surowiec
popłukujemy wodą, którą następnie uzupełniamy macerat do przewidzianej masy. Nie
stosujemy temperatury, ponieważ zawarta w surowcu skrobia w temperaturze i wodzi tworzy
kleiki.
Przykłady recept:
• Rp.
Digitalis lanatae folii inf. 1,2
Diuretini 2,0
Menthae pip. aquae ad 200,0
M.f.inf.
D.S. 3x dziennie łyżka stołowa
• Rp.
Ipecacuanhae rad. decocti 0,3/150,0

56
 Natrii benzoici
Thiocoli aa 2,0
Althaeae sir od 200,0
M.D.S.
Emulsje – Emulsiones
Płynna postać leku do użytku wewnętrznego lub zewnętrznego, stanowiąca układ
równomiernie rozproszonych faz ciekłych: wodnej i olejowej, z których każda może być fazą
zewnętrzną lub wewnętrzną.
Podział emulsji: emulsje w/o oraz emulsje o/w. Wyróżnia się też emulsje wielokrotne, w
których fazę rozproszoną tworzy emulsja o/w lub w/o, a fazę ciągłą odpowiednio woda lub
olej.
Oznaczanie typu emulsji:
• Metoda rozcieńczeń (kropla emulsji na wodę)
• Metoda barwnikowa (zmieszać próbkę emulsji z mieszaniną 1:1 błękitu
metylenowego i Sudanu III – emulsja o/w zabarwi się na niebiesko w w/o na
czerwono.
• Metoda konduktometryczna – stosowana do emulsji o dużej lepkości – emulsje o/w
przewodzą prąd, a w/o nie przewodzą.

Budowa emulsji:
• faza wodne (woda lub roztwory wodne substancji leczniczych),
• faza olejowa (olej, inna ciecz litofilna i rozpuszczalna w niej substancja lecznicza),
• emulgator (ułatwiający powstanie emulsji, utrwalający emulsję i decydujący o typie
emulsji)
Metody otrzymywania emulsji:
• metoda kontynentalna – rozetrzeć 2 cz oleju z 1 cz emulgatora i 1,5 cz wody, tworząc
jądro emulsji i stopniowo rozcieńczać fazą wodną
• metoda angielska – emulgator rozpuścić w fazie zewnętrznej i przy ciągłym mieszaniu
dodawać fazę rozproszoną mającą ulec dyspersji.
Jeśli w przepisie lub monografii nie podano inaczej sporządza się emulsje 10%.
Wielkość miceli – w emulsjach doustnych mieści się w granicach 0,1 – 50 μm (może
dochodzić do 100 μm), w emulsjach dożylnych (submikronowych) powyżej 1 μm, a w
mikroemulsjach (układy przeźroczyste) do 100 nm.
Cel stosowania emulsji:
• do użytku wewnętrznego – przygotowuje się ex tempore, umieszcza się naklejkę
„przed użyciem zmieszać”. Umożliwiają zamaskowanie przykrego smaku, zapachu i
konsystencji substancji leczniczej. Rozproszenie fazy wewnętrznej zwiększa
przyswajalność i wchłanianie. Można do nich dodawać substancji pomocniczych:
poprawiających smak, zapach, środków konserwujących – ich stężenie musi być
jednakowe w obu fazach.
• do użytku zewnętrznego – w postaci maści, kremów, czopków, kropli do oczu i ucha

Trwałość emulsji – fazy rozpadu emulsji

57
 • śmietankowanie – odwracalne zjawisko, faza olejowa wypływa na powierzchnię, po
zmieszaniu emulsja wraca do stanu pierwotnego.
• flokulacja – zjawisko agregacji rozproszonych cząstek, które nie łączą się w większe,
zjawisko odwracalne, zapobiega mu mieszanie lub dodatek emulgatorów.
• koalescencja – złamanie emulsji, jest zjawiskiem nieodwracalnym, polega na
połączeniu się cząstek i rozdziale faz.
Utrwalanie emulsji:
• homogenizacja – zmniejszenie i ujednolicenie cząstek emulsji (prowadzi się w
homogenizatorach lub w młynach koloidalnych – cząsteczki w tych ostatnich mają
wielkość μm)
• dodatek emulgatorów kompleksowych – jeden główny, drugi pomocniczy o/w i w/o.
tworzą film o dużej wytrzymałości na powierzchni cząstek (emulsje są odporne na
podwyższoną temperaturę).

Emulgatory – reguła Bankrofta: fazą zewnętrzną emulsji jest faza, w której rozpuszcza się
emulgator.
HLB – określa udział i stosunek grup hydro i liofilowych w cząsteczce emulgatora.
Emulgatory o HLB 4 – 6 tworzą emulsję typu w/o, a o HLB 8 – 18 emulsje o/w.
Podział emulgatorów:
• jonotwórcze
o anionowo czynne
o kationowo czynne
o amfoteryczne
o niejonowe
• koloidalne
o pochodzenia roślinnego
o pochodzenia zwierzęcego
o pochodzenia mineralnego
Emulgatory anionowoczynne – obniżają napięcie powierzchniowe, ładują cząstki
jednoimiennym znakiem ujemnym, nadają emulsji odczyn alkaliczny, wrażliwe na kationy
wielowartościowe, pod wpływem których dochodzi do inwersji emulsji (odwrócenie faz).
Należą do nich: mydła sodowe, potasowe, amonowe (o/w), mydła wapniowe, magnezowe,
cynkowe, glinowe, ołowiane (w/o), mydła trójetanoloaminowe (obojętne), alkilosiarczany
(o/w), alkilofosforany, sole kwasów żółciowych.

Emulgatory kationowoczynne – obniżają napięcie powierzchniowe, ładują cząstki dodatnim

znakiem, tworzą głównie emulsje o/w. Należą do nich czwartorzędowe sole amoniowe
(stosowane głównie jako środki przeciwbakteryjne).

Emulgatory amfoteryczne – w zależności od odczynu są emulgatorami kationowo lub

anionowoczynnmi. Należą tutaj: żelatyna, kazeina, lecytyna (stosowana do emulsji o/w, do
podawania pozajelitowego i tworzenia liposomów).

58
Emulgatory niejonowe – zawierają grupy hydro i lipofilne, wykazują powinowactwo do obu
faz (mają charakter amfifilowy). Zmniejszają napięcie powierzchniowe. Nadają cząsteczce
ładunke jednoimienny. O typie emulsji decyduje wartość HLB. Emulgatory niejonowe mają
HLB < 20 (jonowe HLB > 20). Maksymalne obniżenie napięcia, gdy osiągnie krytyczne
stężenie micelarne. Należą tu: alkohole steroidowe, estry wyższych alkoholi i kwasów
tłuszczowych (woski pszczele), estry alkoholi wielowodorotlenowych i kwasów
tłuszczowych, estry kwasów tłuszczowych z glikolami polioksyetylenowymi.

Emulgatory koloidalne- tworzą głównie emulsje o/w. adsorbują się na powierzchni cząstek
w potaci cienkiej warstwy ochronnej, zwiększają lepkość emulsji opóźniając łączenie się
cząstek. Należą tu: guma arabska, tragakanta, pektyny, alginiany, metyloceluloza, pochodne
metylocelulozy, koloidy zwierzęce – żelatyna, kazeina, albuminy, koloidy związków
nieorganicznych – tlenek glinu, krzemionka (adsorbują się na powierzchniach
międzyfazowych, utrudniając łączenie się cząstek).

Zawiesiny – Suspensiones
Płynna postać leku do użytku zewnętrznego i wewnętrznego, składająca się ze stałej fazy
rozproszonej i ciekłej fazy rozpraszającej.
Właściwości:
• substancja lecznicza jest w fazie rozproszonej (może być również częściowo
rozpuszczona w fazie płynnej)
• fazą płynną może być woda, glicerol, etanol, olej itp.
• zawierają substancje pomocnicze (zapobiegają sedymentacji i aglomeracji, poprawiają
smak)
• mogą występować jako gotowe do użycia postacie lub w postaci proszku albo
granulatu do rozpuszczenia przed użyciem
Wymogi:
• jednolite rozproszenie, po sedymentacji 15 s wstrząśnięcie musi dać jednolitą
zawiesinę utrzymującą się co najmniej 2 min.
• Wielkość cząstek zawiesin do użytku wewnętrznego od 0,1 – 30 μm
• Wielkość cząstek zawiesin do użytku zewnętrznego do 80 μm, zawiesin do oczy do 20
μm
Zalety:
• Zamaskowanie przykrego smaku i zapachu, lepsze dozowanie leku zwłaszcza u dzieci
• Zwiększanie trwałości w czasie przechowywania i użytkowania
• Możliwość uzyskania przedłużonego działania leku
• Możliwość podawania substancji trudno rozpuszczalnych
Wady:
• Nie wolno przyrządzać zawiesin z substancji miejscowo drażniących, silnie
działających o wąskim indeksie terapeutycznym
• Są nietrwałe i wymagają stosowania środków konserwujących
• Trwałość, wymaga dokładnego przechowywania
• Nie można łączyć zawiesin w mieszankach z innymi preparatami

59
Wzór Stokesa

V – szybkość sedymentacji
r – promień cząstki
g – grawitacja
η – lepkość
ds – gęstość fazy stałej
dc – gęstość fazy ciekłej
Czynniki wpływające na trwałość zawiesin:
• rozdrabnianie cząstek fazy rozproszonej (jest różna w zależności od postaci leku)
• lepkość fazy ciekłej
• ładunku elektryczny fazy stałej (potencjał zeta – zwiększa się przez dodanie
elektrolitów lub tenzydów jonogennych)
• różnica gęstości fazy ciekłej i stałej (większa różnica – szybsza sedymentacja)
Otrzymywanie:
• ucieranie lub mikronizowanie substancji leczniczej w moździerzu z substancjami
pomocniczymi w formie suchej z niewielką ilością fazy ciekłej i po zmieszaniu
otrzymuje się formę pasty, którą rozcieńcza się resztą fazy rozpraszającej
• ucieranie lub mikronizowanie substancji czynnej z substancjami zwiększającymi
lepkość (klejami, syropami, glicerolem), a następnie rozcieńczanie mieszaniny np.
wodą
• wytrącanie subtelnego osadu z roztworu przy pomocy reakcji chemicznych (zmiana
pH, temperatury, rozpuszczalnika), zmieszanie go razem z fazą wodną
Metody badania zawiesin:
• pomiar objętości sedymentacji (w cylindrze miarowym)
• pomiar liczby wstrzyknięć w celu uzyskania jednolitej dyspersji
• badania reologiczne
• pomiar potencjału zeta metodą elektroforezy
• pomiar wielkości cząstek rozproszonych
Zawiesiny do użytku zewnętrznego:
• Rp.
Zinci oxydi 10,0
Rape olei ad 50,0
M.D.S.
• Rp.
Sulfuris ppt 10,0
Camphorae
Arabici gummi aa 3,0
Aquae calcis 100,0
M.D.S.
• Rp.

60
 Camphorae 1,0
Sulfuris ppt 5,0
Ichtoli 1,0
Aquae calcis ad 50,0
M.D.S.

Zawiesiny do użytku wewnętrznego:

• Rp.
Calii carbonatis
Bismuthu subcarbonatis aa 1,0
Arabici gummi mucilaginis 10,0
Aquae purif ad 100,0
M.D.S.

Leki oczne – stosowane zewnętrznie, działanie miejscowe. Główny wymóg – pełna jałowość.
FP dzieli leki w zależności od czystości biologicznej na 3 grupy:
• Grupa I – pełna jałowość – leki pozajelitowe, leki do oczu, leki stosowane na rany i
rozległe oparzenia
• Grupa II:
o a – leki zawierające nie więcej niż 100 bakterii i 100 grzybów. Nie mogą
występować S. aureus i Pseudomonas. Są to leki stosowane zewnętrznie – do
nosa, uszu itd.
o b – leki pochodzenia naturalnego do stosowania zewnętrznego. Leki te
powinny zawierać nie więcej niż 500 bakterii i 100 grzybów. Nie mogą
zawierać S. aureus, Pseudomonas i Clostridium
• Grupa III – podgrupy a, b, c – leki doustne, mogą zawierać nie więcej niż 1000
bakterii i 100 grzybów. Nie powinny zawierać Pseudomonas.
Jałowość – leki jałowe są otrzymywane odrębnie, w szafach laminarnych lub boksach.
Leki oczne – miejscowo działające, wymagają pełnej jałowości, stosowane go gałki ocznej i
na gałkę oczną.
Galka oczna ma średnicę 12 mm, znajduje się w oczodole kostnym jest chroniona przez
powiekę górną i dolną. Powieka składa się z warstwy zewnętrznej – skóra i mięśnie i
przechodzi od strony wewnętrznej w spojówkę, warstwę, zachodzącą na gałkę oczną.
Spojówka składa się z wielu warstw. Worek spojówkowy – miejsce dozowania leków.
Powstaje on po zamknięciu powiek. W górnej krawędzi oczodołu znajduje się gruczoł łzowy,
który stale obmywa gałkę . utrzymuje to stałą wilgotność, chroni przez infekcjami. Łzy
utrzymują gałkę w odpowiedniej wilgotności i mają za zadanie działać antybakteryjnie.
Ujście kanalików łzowych, które odprowadzają łzy do woreczka łzowego, a stamtąd kanałem
nosowo – łzowym do jamy nosowej, znajdują się w worku spojówkowym. Łzy pokrywają
cienką warstwą spojówkę i przednią część gałki ocznej – rogówkę. Łzy składają się z 98%
wody, 0,15 – 0,17% białka, 0,78% chlorku sodu, 0,2% wodorowęglanu sodu, lizozymu,
laktozy, mocznika, kwasu askorbinowego. pH płynu łzowego wynosi ok. 7,4 i od pH zależy
wchłanianie substancji czynnych.

61
Twardówka –stanowi zewnętrzną warstwę. Jest to biała, nieprzeźroczysta warstwa,
nieunaczyniona, zbudowana z tkanki łącznej elastycznej, odpornej na urazy. W części
przedniej przechodzi w rogówkę – warstw przeźroczysta, przez którą wchłania się większość
leków. Rogówka składa się z nabłonka, śródmiąższu i śródbłonka. Nie zawiera naczyń
krwionośnych. Jest odżywiana przez dyfuzję z naczyń spojówki i twardówki. Pod twardówką
znajduje się warstwa naczyniowa – jagodówka, oraz najbardziej wewnętrzna siatkówka. Od
przedniej strony gałki jest tęczówka, w pobliżu której zawieszona jest soczewka. Pomiędzy
rogówką i tęczówką jest przestrzeń wypełniona substancją płynną – komora przednia. Za
soczewką przestrzeń jest wypełniona ciałem szklistym. Gałka jest unaczyniona przez tętnice
oczne odchodzące od tętnicy szyjnej wewnętrznej. Cechą charakterystyczną jest to, że nie
mam naczyń w rogówce, soczewce i ciele szklistym, natomiast mocno unaczyniona jest
spojówka i powieka. Widzimy dzięki nerwowi wzrokowemu.
Schorzenia tkanki ocznej:
• Zapalenie spojówek – uczulenie, zakażenie bakteryjne, ciała obce, promienie
słoneczne – może mieć charakter ostry, przewlekły
• Zapalenie jagodówki – często występuje łącznie z zapaleniem tęczówki, ciał
rzęstkowych, naczyniówki. Zakażenie jest wywołane czynnikami zewnętrznymi:
bakteriami, chorobą międlaków, zepsutymi zębami, zakażeniami krwi, robakami
obłymi i substancjami przez nie widzialnymi, grzybami, urazami zewnętrznymi.
• Zapalenie siatkówki – spowodowane chorobami zwyrodnieniowymi, zaburzeniami
krążenia. Prowadzi do zaburzenia widzenia, a nawet utraty wzroku.
• Zapalenie rogówki –spowodowane bakteriami, wirusami. Często towarzyszy mu
wrzodzenie. Prowadzi do zmiany przejrzystości rogówki, a nawet do całkowitego
zbliznowacenia – bielma. Najniebezpieczniejsze bakterie to Pseudomonas – niszczą
strukturą rogówki.
• Zaćma – zmętnienie soczewki, spowodowane urazami, starością, cukrzycą, tężyczką.
Promienie świetlne nie docierają do siatkówki.
• Jaskra – zaburzenie odprowadzenia i wytwarzania cieczy wodnistej. Dochodzi do
wzrostu ciśnienia śródgałkowego, co prowadzi do ucisku nerwu wzrokowego, zanik
lub utrata wzroku.

Leki oczne – stosowane zewnętrznie, stosowne miejscowo Działanie jest związane z

wchłanianiem leku z gałki ocznej i wywieraniem wpływu na wnętrze gałki.
Wody do oczy – działanie powierzchniowe, przeprowadza się kąpiele gałki w celu wymycia
ciał obcych, chemikaliów, złagodzenia zapaleń. Zawierają substancje lecznicze, ale nie
wnikają do gałki ocznej.
Wnikanie leków ocznych: rogówka – komora przednia – ciało szkliste – warstwy
wewnętrzne.
Większość substancji stosowanych w leczeniu chorób oczu to słabe zasady, bardzo ważne jest
pH 7,4. W takim pH słabe zasady występują w postaci niezdysocjowanej. Postać ta jako
litofilna ma zdolność przenikania przez nabłonek – pierwszą warstwę rogówki. Nabłonek ma
charakter lipofilny i to właśnie w nim następuje wnikanie. Po przejściu przez nabłonek, jony
dochodzą do warstwy śródmiąższowej (charakter lipofilny) i tu następuje częściowa
dysocjacja i w tej postaci wnikają do wnętrza oka. W ciele szklistym dyfundują jeszcze

62
głębiej. Substancje hydrofilowe – słabe kwasy – dysocjują w pH 7,4 i też przenikają przez
rogówkę, ale muszą mieć budowę amfifilową i charakter substancji
powierzchniowoczynnych. Ich obecność zwiększa ilość przenikającej substancji czynnej do
oka, bo wtedy wchłaniania jest część niezdysocjowana i część zdysocjowana. 0,1 g chlorku
benzalkoniowego zwiększa 20 razy przenikanie fluoresceiny, 0,03% chlorku dwukrotnie
zwiększa działanie karbacholu.
Transport konwekcyjny – przez pory
Substancje zdysocjowane też przenikają przez błony półprzepuszczalne przez pory.
Substancje czynne przenikają przez rogówkę, częściowo przez spojówkę i twardówkę. Jeżeli
przenikają przez rogówkę działają miejscowo. Jeśli przenikają przez unaczynione struktury
dostają się do krążenia ogólnego. Nie wywierają wtedy działania w oku, działanie toksyczne
na organizm. Przez twardówkę i rogówkę przenikają substancje rozpuszczalne w wodzie,
które trudniej rozpuszczają się w lipidach. W większości lekami są roztwory wodne, które
dobrze mieszają się z płynem łzowym i wymywane są z powierzchni oka. Kontakt 5 – 6
minut. Substancja jest korzystniejsza, gdy zwiększ się lepkość kropli. Wtedy taki lek dłużej
utrzymuje się na powierzchni oka. Jednak zaburza widzenie, dlatego takie leki stosowane są
na noc. W kroplach ocznych regulujemy lepkość porzez dodatek metylocelulozy,
hydroksyetylocelulozy, hydroksypropyloetylocelulozy, polialkoholu winylowego, TVP –
poliwinylopirolidonu. Jeśli zwiększymy lepkość do 55 mPas to kontakt z powierzchnią oka
przedłuża się do 1 h. Duża lepkość kropli powoduje blokowanie kanału łzowego i ból.
Najlepiej tolerowane są krople o lepkość 10 mPas. FP zezwala na 10 – 30 mPas. Zwiększenie
lepkośći wpływa na sile działanie leku. Najbardziej lepkie preparaty utrzymują się na powiece
prze 24 h. ważne jest to, aby podczas aplikacji rozprowadzić lek po całej powierzchni gałki,
dlatego leki te muszą mieć charakter mazisty – są robione na bazie wazeliny, parafiny,
lanoliny. Dużo lepsze jest działanie i wnikanie substancji czynnych przy podłożach
hydrożelowych.
W lekach ocznych:
• Mała objętość płynu, a musi zawierać odpowiednią ilość substancji czynnej
• Substancja czynna ma kilkakrotnie wyższe stężenie
• Wymywanie leku
• Tylko 10% substancji leczniczej wywołuje efekt terapeutyczny

Rodzaje postaci leków ocznych:

• FP V – krople, maści
• FP VI:
o Krople do oczu
o Roztwory do oczu
o Proszki do sporządzania kropli i roztwory do oczu
o Maści do oczu
o Wkładki do oczu
• Ph Eu – preparaty do oczu (uwzględnia wszystkie rodzaje)

Leki stosowane do oczu w zależności od konsystencji:

63
 • Leki płynne
• Leki półstałe
• Leki stałe

Leki płynne:
• Wodne krople do oczu – Guttae ophtalmicae – stosowane na powierzchnię rogówki
albo do worka spojówkowego, szybko wymywane, krótki kontakt z powierzchnią oka.
Stosowane kilka razy dzienne. Sporządzane na podstawie jałowej wody 10 – 20 ml.
Wydawane w szklanych lub plastikowych opakowaniach z apliktorem.
• Olejowe krople do oczu – otrzymywane przez rozpuszczenie substancji czynnej w
oleju np. arachidowym, rycynowym, oliwce. Oleje muszą być jałowe. Łagodzą
podrażnienie oka, przedłużają czas kontaktu substancji czynnej z powierzchnią oka,
nie wymagają izotonizowania, izohydrii, nie rozwijają się w nich bakterii. Ograniczają
widzenie, łatwo się utleniają – nietrwałe.
• Płyny do oczu – sporządzone w 30 – 250 ml. Stosowane do przemywania oka,
wymywania ciał obcych, substancji chemicznych, stosowane do okładów. Wymagania
– izotonia, izohydra, jałowość. Z reguły nie dodaje się substancji regulujących
lepkość.
• Zawiesiny do oczu – zawierają trudno rozpuszczalne substancji jak kortykosteroidy.
Nie mogą drażnić mechanicznie oka. Stosuje się do ich produkcji substancje
zmikronizowane, są tonizowane, 90% cząstek nie może przekraczać 20 μm, a tylko
1% może mieć wymiar do 100 μm. Można stosować substancje regulujące lepkość.
Jeśli rozpuszczalnik jest wodny, należy dodać substancji konserwujących, nawet gdy
lekarz tego nie przepisze (na oko po operacji nie stosujemy).
• Emulsje do oczu – rzadziej stosowane, osobno wyjaławiamy fazę wodną i lipofilną.
Substancję czynną rozpuszczamy w jednej z faz, dodajemy emulgatora. Do fazy
wodnej dodajemy środków konserwujących.
• Proszki do sporządzania płynów – powinny być jałowe, pozbawione cząstek
nierozpuszczlnych, mogą zawierać substancje pomocnicze (regulujące pH, ciśnienie
osmotyczne, stabilizujące substancję czynną, zwiększające rozpuszczalność). Krople
lub płyny z proszków sporządzamy ex tempore rozpuszczając w odpowiednim,
jałowym rozpuszczalniku.
• Wkładki do oczu – jałowe, stałe lub półstałe preparaty odpowiedniej wielkość,
kształtu kulistego, zawierające substancję leczniczą na nośniku. Wkładkę stanowi
zbiornik z substancją o budowie matrycowej lub też zawierającą błonę regulującą
uwalnianie substancji czynnej (błona półprzepuszczalna). Umieszczane w worku
spojówkowym. Forma leku o przedłużonym działaniu. Podział: nierozpuszczalne,
rozpuszczalne, biodegradowalne, kombinowane. W aptekach spotykane z
antybiotykiem – pilokarpiną. Stałe stężenie utrzymuje się przez tydzień. Insert
kombinowany – ocusetr – dozowanie pilokarpiny z nośnika – kwasu alginowego (z
dwóch stron otoczony błonami półprzepuszczalnymi). Uwalnianie substancji
następuje z kinetyką zerowego rzędu. Niezależnie od ilość substancji czynnej,

64
 szybkość uwalniania jest stała. Szybkość jest regulowana przez grubość i
powierzchnię błon półprzepuszczalnych.
• Układy żelotwórcze – dozujemy lek w postaci zolu (płynnej), a on po aplikacji pod
wpływem różnych czynników przechodzi w żel. Zmiana konsystencji – podwyższona
temperatura (w temperaturze pokojowe zol, w ciele żel), zmiana pH (octanoftalan
celulozy podawany w pH 4,5 - zol, po dodaniu pH 7,4 - żel), obecność elektrolitów –
guma Gella ma zdolność tworzenia żeli w obecność jedno i dwuwartościowych
kationów. Stężenie jonów sodowych w płynie łzowym wystarczy aby zol przeszedł w
żel.
• Preparaty do wstrzyknięć – stosowane po zabiegach chirurgicznych, w głębokie
warstwy oka. W postaci roztworów lub zawiesin o objętości 1 ml, dozowane przy
pomocy igły
Wymagania leków ocznych:
• odpowiednia trwałość fizykochemiczna
• odpowiednie działanie farmakologiczne
• jałowość
• izotonia
• izohydria
• odpowiednia wielkość cząstek stałych i substancji czynnych i ilość zanieczyszczeń
mechanicznych
Jałowość – nabłonek jest stale obmywany przez płyn łzowy z enzymem – lizozymem. To on
utrzymuje jałowość. Gdy jest konieczność użycia leku ocznego, nie można dopuścić do
zakażenia bakteryjnego. Stosuje się jałowe substancje czynne, pomocnicze. Obowiązkowe
jest jałowe postępowanie w trakcie wykonywania leków ocznych, odpowiednie są
skonstruowane opakowania. Dzięki stosowaniu substancji konserwujących lek jest jałowy w
momencie produkcji, przechowywania i stosowania. Szczególne wymogi dotyczą oka
uszkodzonego. Groźne dla oka są nie tylko bakterie chorobotwórcze, ale i saprofityczne
(obecne na oddziałach szpitalnych i w naszym otoczeniu np. Pseudomonas aeruginosa –
owrzodzenie rogówki czy Proteus vulgaris – ciężkie stany zapalne i uszkodzenie rogówki).
Leki oczne są sporządzane w szafkach aseptycznych z laminarnym nawiewem jałowego
powietrza – filtrowanie powietrza przez filtr Hepa – składa się z pofałdowanej blachy
aluminiowej i włókien szklanych + lampa bakteriobójcza).
Podtrzymywanie jałowości leków ocznych – konserwacja – stosujemy nawet, gdy lekarz nie
przepisze. Dodajemy do leków wielodawkowych (konieczny wymóg). Nie dodajemy do
opakowań jednodawkowych lub jeżeli leki mają być stosowane na oko uszkodzone, po
zabiegu. Środki konserwujące ograniczają rozwój lub zabijają bakterie. Mechanizm dzialania
jest różny, zależy od budowy chemicznej środka konserwującego. Powinien być dobrze
rozpuszczalny w rozpuszczalniku. Powinien mieć właściwości hydro i liofilowe, zgodny z
większością substancji leczniczych, bez smaku, zapachu. Nie może wykazywać własnej
aktywności farmakologicznej, musi być trwały. Szerokie spektrum działania, nie powinien
wykazywać działania toksycznego, alergizującego.
Mechanizm dziania środków konserwujących:

65
 • uszkadzają błonę komórkową bakterii. Błona jest półprzepuszczalna, przepuszcza
substancje odżywcze do wewnątrz, na zewnątrz usuwa zbędne produkty przemiany
materii. W błonie znajdują się enzymy, które pełnią role przekaźników. W przypadku
uszkodzenia błony komórkowej dochodzi do zaburzenia przepuszczalności,
zahamowania wzrostu, rozmnażania i śmierci. Np. związki fenolowe.
• Koagulacja białek – powoduje zaburzenie fizjologicznych procesów komórek
bakteryjnych. Np. związki fenolowe, alkohol etylowy 70o
• Zablokowanie grup sulfhydrolowych – wiele białek posiada aminokwas cysteinę,
jeśli grupa –SH zostaje zablokowana – uszkodzenie komórki. Np. związki
fenylortęciowe (octan, boran, azotan).
• Antagonizm chemiczny – enzymy spełniające swoje katalityczne działanie poprzez
powinowactwo do substancji naturalnych. Dochodzi do zablokowania enzymów i
przerwania procesów fizjologicznych, co prowadzi do śmierci. Np.
parahydroksybenzoesan metylu, propyli
Stosowane środki konserwujące:
• I chlorek benzalkoniowy i octan lub glukanian chlorheksydyny
• II chlorek benzalkoniowy i alkohol β-fenyloetylowy
• III boran fenylortęciowy i alkohol β-fenyloetylowy
• IV azotan fenylortęciowy, alkohol β-fenyloetylowy
• V tiomersal i alkohol β-fenyloetylowy
• VI boran fenylortęciowy
• VII hydroksybenzoesan metylu, propylu i alkohol β-fenyloetylowy
Różne działanie I – VII na różne szczepy bakterii.

Bromek benzalkoniowy – czynnik działający w roztworach kwaśnych i obojętnych. Daje

sporo niezgodności z azotynami, jodkami, kwasem bornym, salicylanami. Stosowany jako
środek izotoniczny.
Boran fenylortęciowy – Merfen – stosowany w roztworach kwaśnych i obojętnych.
Zastępuje Sterinol, w przypadku niezgodności. Niezgodny z jodkami, bromkami. Blokuje
grupy sulfhydrolowe.
Alkohol β-fenyloetylowy – aktywny wobec bakterii G(-). Stosuje się go w mieszankach,
ponieważ zwiększa przepuszczalność błon komórkowych dla innych substancji.
Octan chlorheksydyny – działa na bakterie G(-) i G(+), w roztworach zasadowych.
Dezorganizuje błony komórkowe bakterii. Mało toksyczny, daje niezgodności z substancjami
powierzchniowoczynnymi.
Tiomersal – działa na bakterie G(-) i G(+) i na grzyby. Wchodzi w interakcje z kwasami,
metalami ciężkimi.

Izotonia – zgodność ciśnienia osmotycznego roztworu z płynami fizjologicznymi (280 – 320

mOsm). Roztwory o wyższym ciśnieniu – hipertoniczne, a o niższym ciśnieniu –
hipotoniczne. Szczególnie groźne są roztwory hipotoniczne, jeżeli przegrodzimy błoną
półprzepuszczalną, to woda będzie przenikać z roztworu hipotonicznego do fizjologicznego.
Ma to znaczenie w roztworach do wlewu, iniekcjach i lekach ocznych. Błony komórkowe i

66
inne błony fizjologiczne są półprzepuszczalne (woda będzie przenikać do erytrocytów i będą
rozrywane – hemoliza – zjawisko nieodwracalne). Roztwory hipotoniczne – przenikanie
wody krwinek do osocza – obkurczanie zawartości erytrocytów – plazmoliza – zjawisko
odwracalne po wyrównaniu stężenia.
Rogówka działa jak błona półprzepuszczalna. Roztwory hipotoniczne powodują zwiększenie
ciśnienia śródgałkowego. Płyny oczne powinny być roztworami izotonicznymi. FP wymaga
dla kropli – obniżka 0,5 – 0,62oC. Obniżka temperatury zamarzania jest proporcjonalna do
stężenia danego roztworu.
Do izotonizowania używamy:
• A – 0,9% NaCl
• B – 1,9% kwas borny
• C – 1,9% azotan potasu
Stosuje się kilka rodzajów substancji aby uniknąć niezgodności (aniony i kationy powyższych
soli).
Aby otrzymać krople izotoniczne posługujemy się wzorem:
1 M – 1,86o – obniżka zamarzania 1 molowego roztworu
X – 0,56o – obniżka zamarzania roztworu izotonicznego z płynem łzowym (0,52 lub 0,56o)
X = 0,3 = 0,28
Roztwory 0,3 M są izotoniczne do płynów fizjologicznych.
Ilość substancji w gramach do izotonizowania = M. cz. x 0,3 (dla substancji niedysocjującej)
Ilość substancji w gramach do izotonizowania = (M.cz. x 0,3) / n (dla substancji
dysocjujących, n – ilość jonów, na które dysocjuje dana substancja)
Ciśnienie osmotyczne zależy zarówno od niezdysocjowanych cząstek, jak i od jonów.
Wzór na obliczenie ile % roztworu danej substancji jest roztworem izotonicznym:
Y% = 0,52 / Δ
Aby doprowadzić roztwór do izotoniczności:
X = (0,56 – Δ1) / Δ2
Ilość g substancji, którą należy dodać do 100 g roztworu środka leczniczego.
Δ1 – obniżka temperatury zamarzania 1% roztworu środka leczniczego
Δ2 – obniżka temperatury zamarzania 1% roztworu przy pomocy którego izotonizujemy

Δ2 – 0,576oC dla 1% NaCl

Δ1 – z tablic lub obliczyż z prawa Raoulta:
Δ = K x (g x 1000 x n)/ (M.cz. x l)
K – stała krioskopowa
g – ilość g w 100 g roztworu
n – liczba jonów na które dysocjuje
l – ilość roztworu

Δ = 1,86 (1 x 1000 x n) / (M. cz. x 100) = 18,6 n / M. cz.

Przykład:
Rp.
Physostigminum salicyl. 0,125
67
Acicum boricum 0,5
Aqua pro inj. ad 50,0
Δ1 = 0,09 fizostygmina
Δ2 – 0,283 kwas borny
1% - 0,09
0,25% - X X = 0,09 x 0,25 = 0,0225

1% - 0,283
1% - X X = 0,283
X = (0,56 – 0,308) / 0,576 = 0,44/100g
Na 50,0 g X = 0,22

Izohydria – zgodność odczynu postaci leku z odczynem płynu łzowego (pH 7,1 – 7,4).
Krople mające takie pH są izojoniczne, izohydryczne. Oko ma zdolność buforowania odczynu
postaci leku. FP dopuszcza odchylenie 5 – 8,5. Oko może ulec uszkodzeniu przy podaniu leku
o odczynie poniżej 3,5 i powyżej 10. Z tego względu stosujemy doprowadzenie pH do
podawanego przez FP, przy pomocy roztworów buforowych.
Stosowane roztwory buforowe:
• D – cytrynian sodu (dla penicyliny)
• E – kwas borny, tetraboran sodu, woda, chlorek sodu (dla 5% chloramfenikolu)
• E – kwas borny, tetraboran sodu, woda (dla 1% chloramfenikolu)
• F- tetraboran sodu, chlorek sodu, woda (dla 1% tetracykliny)
• F- tetraboran sodu i woda (dla 2% tetracykliny)
• G – bezwodny wodorofosforan sodu, bezwodny dwuwodorofosforan sodu, chlorek
sodu, woda (dla 2% chlorowodorku pilokarpiny)
• H – roztwór glukozy
Inne substancje pomocnicze dla leków ocznych:
• przeciwutleniacze
• substancje zwiększające lepkość

Przeciwutleniacze – stosuje się je do wodnych roztworów substancji leczniczych. FP

dopuszcza siarczyn sodu, pirosiarczyn sodu, wersenian disodowy. Siarczyn sodu i
pirosiarczyn utleniają się łatwiej niż substancja chroniona. Wersenian to związek chelatujący
metale ciężkie, które katalizują reakcje utlenienia.

Substancje zwiększające lepkość – lepkość kropli do oczu nie powinna przekraczać 20

mPas, w celu zwiększenia lepkości stosowane są roztwory metylocelulozy, roztwory
polialkoholu winylowego, roztworu hydroksyetylocelulozy i hydroksymetyloetylocelulozy.
Zawsze dodajemy roztworu regulującego lepkość o dwukrotnie większym stężeniu niż
wymagane. W pierwszej połowie rozpuszczamy substancje czynne i pomocnicze, do drugiej
części dodajemy substancje regulujące lepkość.

68
Metody sporządzania kropli –przepisane ilości substancji leczniczej rozpuszczamy w
określonej ilości wody i uzupełniamy do określonej masy roztworem izotonicznym. Gdy
objętość wody, wyliczona z ilości substancji i odczytana z tabeli nie przekracza 20%
przepisanej ilości roztworu substancję leczniczą rozpuszczamy bezpośrednio w płynie
izotonicznym. Jeżeli ilość wody przekracza 90% masy leku to nie stosujemy płynu
izotonicznego. Jeżeli substancja lecznicze nie jest zamieszczona w tabeli należy rozpuścić 0,1
g substancji w 2 g wody i uzupełnić do przepisanej objętości roztworem izotonicznym. Jeżeli
zawiera jony srebra to rozpuszczamy w roztworze B.

Metody otrzymywania kropli i maści ocznych:

• wyjaławianie przez 20 min w autoklawie w temperaturze 121 ± 2oC, ciśnienie 1 atm
• otrzymywanie postaci leku w warunkach aseptycznych i wyjaławianie przez sączenie
przez sączek membranowy o wielkości porów 22 μm
• sporządzanie i rozlewanie w warunkach aseptycznych (roztwory olejowe i zawiesiny).
Krople w postaci zawiesin – oleje jałowe, zmikronizowana substancja, nie sączymy w
przypadku zawiesin.

Maści do oczu – preparaty półstałe, jednorodne, jałowe, stosowane na powiekę, mogą mieć
konsystencję bardziej twardą. Gdy stosuje się je na rogówkę muszą być maziste, muszą topić
się w temperaturze ciała ludzkiego. Podłoża maściowe muszą dobrze uwalniać substancje
lecznicze, nie mogą drażnić oka, posiadać zanieczyszczeń mechanicznych. Stosuje się
podłoża węglowodorowe jak wazelina, parafina – słabo uwalniają substancję leczniczą,
dlatego dodajemy do nich lanoliny, która ułatwia uwalnianie. Najbardziej popularne jest
podłoże trójskładnikowe: wazelina biała (80 cz), parafina (10 cz), lanolina (10 cz). do
antybiotyków stosuje się podłoże dwuskładnikowe: wazelina biała (90 cz), parafina (10 cz).
lanolina posiada enzymy obniżające trwałość antybiotyków. Parafina spełnia rolę substancji
zmiękczającej podłoże.
Maści oczne dzielimy na: maści emulsje, maści emulsje i maści zawiesiny. Gdy substancje
lecznicza rozpuszcza się w wodzie, rozpuszczamy substancję leczniczą w niewielkiej ilości
wody, dodajemy emulgator (lanolinę) i wprowadzamy pozostałe części otrzymując maść –
emulsję. Jeśli substancje nie rozpuszcza się w wodzie, a w podłożu tak, to rozcieramy ją w
niewielkiej ilości podłoża, a następnie dodajemy kolejne porcje podłoża. Jeśli substancja nie
rozpuszcza się ani w wodzie ani w podłożu, mikronizujemy ją i dodajemy porcjami podłoże
maściowe. Uzyskujemy wtedy maść zawiesinę. Przed sporządzaniem maści podłoże musi być
wyjałowione przez przetopienie, przesączenie i następnie ogrzewanie w odkrytym naczyniu w
ciągu 1 h w 160oC.

Trwałość leków ocznych:

• przemysłowo sporządzane – 1 – 2 lata (roztwory), 3 lata (maści)
• okres przechowywania w nienaruszonych opakowaniach – 1 miesiąc
• opakowania rozpoczęte – 10 dni (ze środkiem konserwującym), 24 h (bez środka
konserwującego)
• antybiotyki – uzależnione od rodzaju antybiotyku: krople z:

69
 o chlorocykliną – 6 dni
o tetracykliną – 6 dni
o oksytetracykliną – 2 dni
o neomycyną – 2 dni
o penicyliną – 7 dni
o streptomycyną – 10 dni
Opakowanie – butelka ze szkła oranżowego z kapturkiem dla leków konserwowych. Gotowe
leki w pojemnikach jednorazowych. Maści w tubce z aplikatorem.
Stosując leki oczne odrzucamy pierwsze kilka kropli, maści 2 – 3 mm – części te mogą być
zainfekowane.

Stałe postacie leku:

• Proszki – Pulveres
o doustne (perorales)
o do użytku zewnętrznego
• Czopki – Suppositoria:
o Doodbytnicze (S. analia)
o Dopochwowe – globulki (S. vaginalia)
o Pręciki – bacilli medicati
 Dopochwowe
 Dolewkowe
• Zioła – Species
o Proste (S. simplices)
o Złożone (S. compositae)
• Pigułki – Pillulae

Proszki – są stałą postacią leku, którą tworzą sypkie, homogenne cząsteczki o odpowiednim
stropniu rozdrobnienia. Są postacią leku przeznaczoną do użytku wewnętrznego przez
połykanie lub do użytku zewnętrznego na skórę i błony śluzowe. Mogą być także
przeznaczone do sporządzani zawiesin i roztworów. Podział: proste (simplices), złożone
(compositae), rozcieńczone (triturati), mainowane (titrati). Proszki: dzielone i niedzielone,
muszące (effergescentes).
Zalety proszków:
• Substancja lecznicza podana w tej postaci jest bardziej trwała, niż roztwór tej
substancji
• Leki stałe łatwiej się przechowuje, pakuje, transportuje, podaje
• Umieszczanie proszku w kapsułce maskuje przykry smak lub zapach
• Forma proszku sprawi, że dawkowanie może być bardzo precyzyjne
• Łatwiejsza jest też kontrola uwalniania substancji leczniczej
Wymagania:
• odpowiednia wielkość cząstek
o doustne – nie większa niż 0,5 mm

70
 o do użytku zewnętrznego - nie większa niż 0,16 mm
• jednolitość miejscowa i równomiernie rozproszone
• proszki do użytku zewnętrznego muszą być gładkie w dotyku, powinny się dobrze
rozprzestrzeniać, nie mogą drażnić skóry
• proszki do użytku wewnętrznego muszą być dobrze sproszkowane, gdyż od tego
zależy szybkość rozpuszczania, (im większa jest powierzchnia proszku, większe
rozdrobnienie, tym szybsze rozpuszczanie, zwiększenie dostępności biologicznej
substancji) cząstki o różnych wielkościach mają tendencje do rozdzielania
• mogą zawierać substancje pomocnicze – poprawiające smak, zapach, barwę, (gdy
masa proszku jest mamła rozcieńcza się go obojętnym farmaceutykiem do
zwiększenia masy)
• proszki niedzielone wydawane są w torebce papierowej – pacjent sam dozuje
• proszki dzielone – rozłożone przez farmaceutę do pojemników jednodawkowych

Proszki proste – jeden składnik, otrzymuje się przez sproszkowanie (roztarcie)w moździerzu
i przesiane przez odpowiednie sita. Proszki wykonuje się w moździerzach (musi być pistel lub
tłuczek). Wewnętrzna strona moździerza oraz pistel sporządzone są z porcelany
niepolerowanej, by zwiększyć siłę tarcia.

Proszki złożone – sporządza się przed dokładne wymieszanie równomiernie rozdrobnionych

składników, podział na dawki.

Proszki rozcieńczone – sporządza się przez roztarcie substancji silnie i bardzo silnie
działających lub higroskopijnych z obojętnym proszkiem rozcieńczającym (laktoza,
sacharoza). Wykonuje się je w stosunkach prostych liczb rzeczywistych: Atropini sulfatis
trituratio 1:10 (1+9), Belladnonnae extractum siccum trituratio 1:2 (1+1).

Proszki mianowane – są sporządzane z silnie działających surowców roślinnych w celu

doprowadzenia do okręconego miana. Używa się do tego laktozy, skrobi, wytrawionego lub
niewytrawionego surowca np. Adonidis vernalis herba titrata 8 j.g., Convallariae herba titrata
12 j. g. Miano to siła działania, określana jest na drodze biologicznej (jednostki gołębie, kocie
dotyczy 1 g proszku).

Pulvis pro receptura – pojedyncze substancje lecznicze odpowiednio sproszkowane albo też
mieszanina substancji leczniczych odpowiednich proporcjach (np. Pabialgini P pro receptura).

Proszki musujące – zawierają substancję leczniczą, kwasy organiczne (cytrynowy, winowy),

oraz węglowodany. Po rozpuszczaniu w wodzie zachodzi rakacja chemiczna z wydzieleniem
dwutlenku węgla. Proszki te muszą być chronione przed wilgocią, mogą być dzielone lub nie.

Proszki niedzielone – do użytku zewnętrznego:

• pulveres adspergenoli
• cutipulveres

71
 • pudry lecznicze
• zasypki
Stosowane na skórę lub błony śluzowe. Zawierają najczęściej substancje p właściwościach
ściągających, przeciwzapalnych, przeciwbakteryjnych.

Proszki do użytku zewnętrznego – substancje pomocnicze wchodzące w skład zasypek

(vehiculum) powinny odznaczać się dobrą przyczepnością do skóry, zdolnością pochłaniania
wody, wydzielin, potu, tłuszczu.
Składniki zasypek:
• substancje zwiększające przyczepność: talk, stearyniany magnezu i cynku, tlenek
tytanu
• substancje absorpcyjne: skrobia, glinka biała, tlenek tytanu, krzemionka koloidalna,
węglan wapnia, poliamidy
• substancje natłuszczające: wazelina, lanolina (ograniczają zdolni-ość chłonięcia
wydzielin przez zasypkę) - stosowane są w stanach nadmiernego wysuszenia skóry,
zwiększają przyczepność, ale ograniczają zdolność chłonięcia wydzielin przez
zasypkę
• podłoże uniwersalne – talk, skrobia, tlenek cynku, stearynian cynku,
Proszki te mogą też służyć do rozpuszczania i wtedy do płukań jamy ustnej, wykonywania
okładów lub irygacji.

Pudry płynne – zawiesiny pudru w środowisku wodno – glicerolowym. Z każdego pudru

można wykonać puder płynny przez dodatek do 100 g pudru 700 g wody z dodatkiem 10%
glicerolu i 40 – 100 g etanolu.

Proszki niedzielone do użytku wewnętrznego – nie powinny zawierać substancji silnie

działających, dawkuje się je miarami domowymi np. łyżeczka do herbaty (0,5 do 5,0g), na
koniec noża (0,1 – 1,0 g). Substancji silnie działających nie stosujemy ze względu na zbyt
małą precyzję dawkowania. Jeśli lekarz zapisze substancje silnie działające można je wydać
jeżeli całkowita ilość substancji nie przekracza jednorazowej dawki maksymalnej. Jeżeli
proszek służy do przygotowania roztworu należy sprawdzić stężenie, jeżeli stężenie
przekracza stężenie maksymalne musimy zwiększyć dawkę.

Proszki dzielone – opakowanie jednodawkowe. Metody przeliczania:

• metoda mnożenia:
Rp. Papaverini hydrochloridum 0,04
Lactosi 0,1
M.f.pulv. D.t.d. No X
Dentur tales doses – ilość dotycząca jednego proszku
• metoda dzielenia
Rp. Papaverini hydrochloridum 0,4
Lactosi 1,0
M.f.pulv. Div.in part. aeq. No X

72
 Podziel na równych dziesięć części

Otrzymywanie – przez sproszkowanie jednej lub kilku substancji leczniczych (w przypadku

proszków złożonych) i przesianie przez odpowiednie sita. W przypadku substancji wrażliwej
na wilgoć lub tlen (jak kwas askorbowy czy jod) proszkowanie należy wykonać ex tempore.
Kamforę, mentol lub tymol łatwiej jest sproszkować, gdy doda się do moździerza niewielką
ilość etanolu.
Badania:
• jednolitość masy proszków
• jednolitość zawartości substancji leczniczej (w proszkach dzielonych)
• jednolitość składu w niedzielonych proszkach złożonych
• zawartość substancji leczniczej
• czystość mikrobiologiczna
Sposób wykonania:
• odważanie składników
• sproszkowanie
• wymieszanie
• podzielenie na dawki
• zapakowanie
Składniki odważa się zawsze od najmniejszej ilości do największej. Jeżeli w skład proszku
wchodzą substancje w bardzo małych ilościach to stosuje się Rozmierki, dodaje się je też do
moździerza, do którego dodano już część substancji obojętnej. Po dodaniu każdego składnika
dokładnie rozcierać pistlem. Wielkość pistla dobieramy w zależności od ilości proszku.
Grubość warstwy proszku ni powinna być większa od promienia głowicy pistla. Każdą
substancję odważamy osobno, zeskrobując resztki i powtarzając czynność. Jeżeli w skład
proszku wchodzą substancje lepkie, miękkie, wilgotne lub płynne, najpierw dodajemy część
substancji suchej, potem pozostałe i resztę suchych, za każdym razem mieszamy. Można też
dodać substancji pomocniczych, które suszą proszki np. skrobi, talku, cukru. Należy to
zaznaczyć na recepcie. Ilość substancji w kapsułce nie może być mniejsza niż 0,1 g. jeśli jest
mniejsza dodajemy laktozy (jako substancję wypełniającą), by zwiększyć masę. Opakowanie
proszków – opłatki skrobiowe. Mają różne rozmiary.
Podzielenie na dawki oznacza wytarowanie opłatka na wadze, wsypanie odpowiedniej ilości
proszku i zamknięcie wieczkiem.
Osobnych moździerzy używamy do sproszkowanie substancji z wykazu A i do substancji
barwnych (błękit metylenowy). Jeśli musimy skorzystać z gotowej postaci leku to trzeba
obliczyć ilość tabletek jaka będzie potrzebna, trzeba je miałko sproszkować, następnie
odważa się odpowiednią ilość substancji leczniczych. Jeśli tabletki występują w powłoczkach
dojelitowych to nie wolno ich rozdrabniać bo otoczka ma chronić przez enzymami i chronić
przewód pokarmowy przez drażniącym wpływem leku. Można taką tabletkę umieścić w
opłatku, jeśli ilość substancji czynnej jest taka jak przepisał lekarz.
Drażetki mające kolorowe otoczki, przed wykonaniem proszku trzeba się pozbyć otoczki
cukrowej:
• polewanie drażetek ciepłą wodą na sitku – tabletkę się suszy

73
 • zanurzanie drażetki w 45% roztworze alkoholu izopropylowego, następnie przenosi
się do izopropanolu by przerwać rozpuszczanie, suszy się gorącym powietrzem
• ogrzewa się drażetkę przez krótki czas w suszarce w temperaturze 105oC, następnie
zanurza się w chłodnym etanolu, dociska powłoczkę bibułą – otoczka pęka i
odpryskuje
Przechowywanie: w zamkniętych opakowaniach (jeżeli zawiera substancję lotne lub
higroskopijne – w opakowaniach szczelnie zamkniętych).
Oznakowanie – na etykietce należy podać stężenie substancji leczniczych (w przypadku
proszków niedzielonych).
Rp.
Coffeini natrii benz. 1,0
Chinini hydrochloridi 2,0
Ac. Acetylosalicylici 6,0
M.f.pulv. Div in part. aeq. No XX
D.S. 3x dziennie po 1 proszku

Rp.
Magnezii oxydi 20,0
Bismuthi subcarbonatis
Calcii carbonalis aa 40,0

Olejkocukry – Oleosacchara
Powstają przez roztarcie z cukrem olejków eterycznych. Stosowane jako substancje
poprawiające smak i zapach (dotyczy to proszków niedzielonych). Na 2 g cukry 1 kropla
olejku. Gdy olejek jest bardzo aromatyczny 1 kropla na 4 g cukru. Jest to bardzo nietrwała
postać leku. Olejki łatwo się ulatniają.

Ziółka – Species
FP VI – rodzaje ziół: dozowane i niedozowane.
Zioła dozowane – w jednorazowych opakowaniach np. saszetkach, kapsułkach,
tabletkowane. Od niedozowanych różnią się stopniem rozdrobnienia. Zioła są postacią leku
złożoną z jednej lub wielu substancji leczniczych o określonym działaniu, przeznaczoną do
stosowania w celu leczniczym po ich wytrawieniu lub innym przygotowaniu. Zioła
niedozowane otrzymuje się z surowców grubo rozdrobnionych, dozowane z miałko
rozdrobnionych lub sproszkowanych. Zioła mogą zawierać dodatek innych substancji lub
wyciągów ziołowych, które wspomagają działanie składnika głównego.
Zioła niedozowane – otrzymywanie – grubo rozdrobnić. Kolejność odważania od
największej do najmniejszej, na końcu owoce i nasiona. Odważanie na tackach. Jedyna postać
leku z odwróconą kolejnością. Odważone ziółka przesiać przez sito 5,6 mm. Kwiatów, nasion
i owoców nie należy rozdrabniać oprócz pieprzowca i dzikiej róży.
Forma dozowana – miałko sproszkowane ziółka przesiać przez sito 0,315 mm. Nie
rozdrabnia się nasion lnu, babki płesznik i z roślin z rodziny Umbelifereae. Nie mogą
wykazywać obcego zapachu. Nie mogą zawierać pleśni, składników nie występujących w
ziołach (metale ciężkie, insekty).

74
Przechowywać w suchym miejscu, chronić od obcych zapachów. Temperatura do 30oC
(chyba, że monografia mówi inaczej). Nie przechowywać w opakowaniach polietylenowych
(olejki eteryczne).
Jeżeli występuje substancja mineralna – rozpuścić w jak najmniejszej ilości rozpuszczalnika.
Mieszankę skropić roztworem, pozostawić do wyschnięcia (temperatura do 40oC). po
wyschnięciu zapakować, najczęściej do torebek papierowych.

Czopki – Suppositoria
Stała, dawkowana postać leku przeznaczona do wprowadzania do jam ciała, w celu uzyskania
działania miejscowego lub ogólnego substancji leczniczej. Wg FP VI substancja lecznicza
musi być równomiernie rozpuszczona , rozproszona lub zemulgowana w podłożu. Czopki
powinny topić się, mięknąć lub rozpuszczać w temperaturze ciała i uwalniać substancję
leczniczą w miejscu aplikacji. Dzielą się na:
• czopki doodbytnicze
• czopki dopochwowe – globulki
• pręciki – dolewkowe i dopochwowe
Substancje pomocnicze – związki powierzchniowoczynne, modyfikujące lepkość i
temperaturę topnienia (np. wodzian chloralu), środki konserwujące, barwniki, substancje
utwardzające (wosk pszczeli, olbrot, alkohole, monostearyniany), ułatwiające wprowadzenie
(oleje roślinne, lanolina, glicerol), zwiększające lepkość (substancja czynna nie ulega
sedymentacji), substancje wypełniające (laktoza, sacharoza, glinka biała, krzemionka
koloidalna – pełnia też rolę substancji adsorbujących – gdy dodaje się substancji płynnej),
środki konserwujące (estry PABA, kwas sorbowy i jego sole), środki przeciwutleniające
(tokoferole, galusany).
Zastosowanie – ogólne – podaje się substancje wrażliwe na sok żołądkowy, o przykrym
smaku i zapachu, drażniące. Doskonała postać pediatryczna, przy problemach z połykaniem.
Działanie miejscowe – tylko w miejscu podania, substancje przeciwbakteryjne, ściągające,
odkażające, przeciwhemoroidalne.

Podłoża czopkowe – wymagania:

• zachowywać stałą konsystencje w temperaturze pokojowej
• topić się w temperaturze ciała albo rozpuszczać się w wydzielinach błon śluzowych
• mieć odpowiednią lepkość po stopieniu
• charakteryzować się małą różnicą między temperaturą topnienia a krzepnięcia
• zmniejszać swoją objętość podczas krzepnięcia (kontrakcja)
• umożliwiać formowanie przez wytłaczanie i przez wylewanie
• odznaczać się dobrymi właściwościami emulgującymi
• charakteryzować się trwałością chemiczną
Podłoża – podział – lipofilne:
• olej kakaowy
• oleje utwardzane
• półsyntetyczne glicerydy kwasów tłuszczowych
• syntetyczne estry

75
76
Masło kakaowe – Cacao oleum (butyrum):
• mieszanina trój glicerydów naturalnych
• polimorfizm – 4 odmiany o różnych temperaturach topnienia: α, β, β’, γ
• skłonność do jełczenia
• mała zdolność emulgowania wody (liczba wodna 20 – 30)
• najczęściej stosowana podstawa czopkowa
• odmiana β najwyższa temperatura topnienia 34,5oC – najtrwalsza
• odmiana γ temperatura topnienia 18oC
• odmiana α temperatura topnienia 21 - 22oC
• odmiana β’ temperatura topnienia 28 - 31oC
mogą przechodzić w siebie nawzajem
• nie ulega zjawisku kontrakcji (formy smaruje się olejem parafinowym)

Półsyntetyczne glicerydy:
• glicerydy kwasów tłuszczowych o długości łańcucha C12 – C18
• łatwo uwalniają substancję leczniczą
• odporne na jełczenie
• dobre właściwości emulgujące i zawieszające
• mała różnica między temperaturą topnienia i krzepnięcia
• mogą być wykorzystywane do otrzymywania czopków z mentolem i tymolem
o Adeps neutralis
o Adeps solidus
o Massa Estaricnica
o Massa suppositorium

Podłoża syntetyczne:
• stosowane do otrzymywania czopków metodą wylewania – łatwo oddzielają się od
formy
• nie należy podgrzewać powyżej 70oC
• łatwo się kruszą i deformują

Podłoża hydrofilowe – to masy żelatynowo – glicerolowi, rozpuszczają się w wydzielinach

błon śluzowych. Skład 15 cz żelatyny, 70 cz glicerolu i 15 cz wody. Są rozpuszczalne, jednak
obecność glicerolu może podrażniać i powodować odwodnienia. Dają szereg niezgodności
np. z kwasem salicylowym, solami glinu, wapni, taniną. Dodajemy do nich środków
konserwujących.

Otrzymywanie czopków:
• wylewanie do form
• wytłaczanie w prasie
• formowanie ręczne (niefarmakopealne)

77
Metoda wylewania – stopić podłoże czopkowe i po zmieszaniu z substancją leczniczą wylać
do matryc o określonej pojemności. Podłoże należy stapiać w temperaturze niewiele
przekraczającej temperaturę topnienia, aby masa po wylewie zastygła.
Metoda wytłaczania i wylewania – standaryzacja form dla określonego podłoża, ustalenie
rzeczywistej pojemności formy w gramach. Stopione podłoże wylewa się fo form, zostawia
do zastygnięcia, waży powstałe czopki i wylicza średnią. Współczynnik wyparcia – stosunek
gęstości podłoża do gęstości środka leczniczego. Nie jest konieczne określenie rzeczywistej
pojemności formy. Wymaganie standaryzacji dla określonego podłoża. Ilość podłoża w
stosunku do ilości środka leczniczego musi być mniejsza. Obliczanie ilości podłoża:
M = F – (f x s)
F – pojemność formy w gramach (ustalona doświadczalnie)
f – współczynnik wyparcia (z tabeli lub 0,7)
s – ilość substancji leczniczej w gramach na wszystkie czopki
1 gram substancji leczniczej zajmuje taką objętość jak 0,7 g podłoża. „f” można pominąć, gdy
mamy do czynienia z bardzo małą ilością substancji stałej.

Metoda wytłaczania:
• rozdrobnienie masła kakaowego
• przesianie substancji stałych przez sito 0,08 mm
• wymieszanie w moździerzu masy czopkowej
• przy dużej ilości substancji stałych dodatek plastyfikatorów i zagniecenie ciasta
• wytłaczanie czopków w czopiarce
• przeciśnięcie masy do matrycy, wypełnienie form, wypchnięcie czopków (zazwyczaj
na raz 3 czopki lub jedna globulka)
Metoda ta nadaje się wyłącznie do otrzymywania czopków na podłożach lipofinych.
Unika się przegrzania masy.

Metoda wylewania:
• przygotowanie form
• standaryzacja
• obliczanie ilości podłoża z uwzględnieniem współczynnika wyparcia
• sproszkowanie substancji (sito 0,08)
• stapianie i wylewanie
• pakowanie
Metoda podwójnego wylewania – formy do wielokrotnego użytku lub jednorazowe. W tej
metodzie są duże straty, dlatego stosujemy metodę podwójnego wylewania. Bierzemy mniej
masła kakaowego. Po zastygnięciu dodajemy do form czyste masło kakaowe. Wyjmujemy
czopki, stapiamy jeszcze raz i wylewamy do form.

Sporządzanie za pomocą unguatora – uzyskuje się masę czopkową nadtopioną, a nie

stopioną, co zapewnia jednolitość rozproszenia substancji leczniczej w podłożu i uniknięcie
sedymentacji. Etapy: odważenie składnika do pojemnika, dobór parametrów technicznych.

78
Formowanie ręczne:
• brak standaryzacji form
• składniki stałe odważa się, wsypuje do moździerza i dokładnie proszkuje
• masło rozdrabnia się w specjalnych formach
• formuje się kulę, która się waży i dzieli na tyle części ile ma być czopków
• wymieszaną masę przenosi się na stolnicę
• formuje się czopki

Sposoby zapisywania – podobnie jak w proszkach – mnożenia i dzielenia.

Czopki dla dzieci 1 g, dorośli 2 g, globulki 3 – 5 g.
Opakowania: chronić przez zanieczyszczeniami, uszkodzeniem mechanicznym, w
temperaturze nie wyższej niż 25oC.

Półstałe postacie leku

Maści – Unguenta
Są półstała postacią leku, przeznaczoną do stosowania zewnętrznie na skórę, błony śluzowe,
do oka lub ucha, w celu uzyskania działania miejscowego substancji leczniczych lub działania
ogólnego w wyniku przezskórnej penetracji substancji leczniczych a także w celu uzyskania
efektu nawilżającego lub ochronnego. Wyróżniamy maści:
• hydrofobowe, adsorpcyjne,hydrofilowe,
• kremy – hydrofobowe i hydrofilowe
• żele – hydrofobowe i hydrofilowe
• pasty – 40% substancji stałych
Droga podania:
• na skórę
• na błony śluzowe
• doodbytnicze
• na włosy
• na uszy
Stopień penetracji:
• powierzchniowe (naskórek) epidermalne
• o działaniu głębokim (doskórne, penetracyjne) – endodermalne
• maści o działaniu ogólnym (resorpcyjne) – diadermalne
Maści jałowe – maści oczne, na rany, na zranioną skórę.
Podłoża:
• liofilowe (węglowodorowe i tłuszczowe)
• adsorpcyjne (uwodnione i bezwodne np. lanolina)
• zmywalne wodą
• hydrożelowe
• silikonowe
• polietylenoglikolowe

79
Substancje pomocnicze – środki konserwujące, zagęszczające, przeciwutleniające,
stabilizujące, emulgatory.

Podłoże liofilowe:
• wazelina biała
• wazelina żółta
• parafina cakla
• parafina stała
Otrzymywane podczas destylacji ropy naftowej. Są mieszaniną wyższych węglowodorów
nasyconych i nienasyconych. Wazelina biała jest odbarwiona przez kwas siarkowy, jest
bardziej oczyszczona od żółtej. Podłoża te są trwałe, l.w. = 10. Nadają się do maści
epidermalnych. Nie jełczeją, nie wchodzą w reakcję z substancją. Działają nawilżająco,
hamują parowanie wody. Wymagają dodatku lanoliny, cholesterolu – emulgatorów. Zwiększa
to liczbę wodną. Parafina płynna stosowana do zmiękczania maści zbyt twardych.

Podłoże litofilne tłuszczowe:

• smalec wieprzowy
• łój barani
• sadło z borsuka, świstaka, jelenia
• oleje utwardzane
• woski: pszczeli, olbrot, lanolina, siloksany
Smalec – mieszanka glicerydów wyższych kwasów tłuszczowych stałych i ciekłych.
Temperatura topnienia 38 – 42oC. Wnika w głąb naskórka, dobrze tolerowany. Jełczeje,
posiada niską liczbę wodną.
Oleje utwardzane – trwałe chemicznie i dobrze tolerowane.

Podłoża adsorpcyjne – lanolina bezwodna:

• szybko jełczeje
• mało trwała
• duża l.w. ok. 200
• dobry emulgator
• ułatwia wchłanianie leków przez skórę
• 1 cz wody + 3 cz lanoliny bezwodnej = lanolina uwodniona

Podłoża hydrofilowe – kremy:

• Tworzą emulsje o/w lub w/o
• Łatwo zmydlene
• Lekobaza – podłoże amfifilowe, zawiera emulgatory o/w, w/o, 30% to woda

Hydrożele:
• Maść glicerynowa

80
 • Żele z metylocelulozy
• Żele z bentonitu
• Żele makrogolowe (polioksyetylenowe) –Catbowax, Macrogol, Polywachs
• Mogą być jedno lub dwufazowe

Podłoża wymieniane w FP:

• maść prosta
• maść miękka
• maść biała
• maść cholesterolowa
• euceryna
• wazelina hydrofilowa
• maść zmiękczająca
• maść glicerolowi
• maść makrogołowa
Otrzymywanie – odpowiednia mikronizacja substancji stałej w procesie lewigacji
(proszkowanie) przez jej zwilżenie parafiną, gliceryną, olejem rycynowym, glikolem
propylowym.
Etapy:
• przygotować podłoże przez wymieszanie składników bez stopienia lub po stopieniu na
łaźni wodnej
• przygotowanie substancji leczniczej – rozdrobnienie (dodanie niewielkiej ilość
stopionego podłoża, parafiny lub glicerolu – ułatwianie proszkowania), rozpuszczenie
(w wodzie lub innym zapisanym w recepcie rozpuszczalniku)
• homogenizacja
Opakowania – tuby, pudełka, pojemniki plastikowe z aplikatorem (dla maści z unguatora)
Oznakowanie – rodzaj i stężenie dodanych środków konserwujących

Mazidła – Linimenta
Płynne lub półpłynne emulsje, emulsjo – zawiesiny, żele, niekiedy roztwory przeznaczone do
wcierania lub smarowania skóry w celu uzyskania działania miejscowego. Dzielą się na:
• mazidła olejowe – olimenta – olej tłusty + roztwór zasad
• mazidła mydlane – saponimenta – mydło rozpuszczone w etanolu lub wodzie
Zawierają:
• oleje
• olejki lotne
• spirytus
• nalewki
• balsamy
• amoniak
• kamforę
Zastosowanie:

81
 • środki wzmacniające przekrwienie skóry
• przeciwreumatyczne
• ściągające
• osłaniające
Oznaczyć naklejką „zmieszać przez użyciem”. Łatwo jełczeją.

Interakcje farmaceutyczne – oddziaływania składników leku in vitro lub in vivo (po zażyciu
leku przez pacjenta). Wynikają z faktu polipragmazji – stosowanie kilku leków i brak
monoterapii.

In vivo:
• interakcje fazy farmakokinetycznej – zachodzi w organizmach żywych, są
wynikiem wzajemnego oddziaływania najczęściej substancji leczniczych i prowadzą
do zmian we wchłanianiu, dystrybucji, wiązaniu z białkami, metabolizmie i wydalaniu
• interakcje fazy farmakodynamicznej – wzajemne oddziaływanie substancji
leczniczych w receptorze, tzn. w miejscu ich oddziaływania.
In vitro:
• interakcje fazy farmaceutycznej zachodzą poza żywym organizmem, są wynikiem
oddziaływania substancji leczniczych między sobą, substancji leczniczych z
substancjami pomocniczymi, substancji pomocniczych między sobą oraz składnikami
postaci leku z opakowaniem
• są to oddziaływania między sobą składników postaci leku, wpływające na jego
trwałość, dostępność farmaceutyczną, biologiczną, jak również na działanie leku
zarówno w sensie pozytywnym jak i negatywnym
Wyróżniamy wśród niech interakcje farmaceutyczne wykorzystywane w TPL tzw.
niezgodności recepturowe.

Przykłady celowego stosowania interakcji:

• wykorzystanie salicylanu sodu jako solubilizatora zwiększającego rozpuszczalność
• wykorzystanie różnych substancji pomocniczych do spowolnienia uwalniania
związków czynnych (otrzymania substancji o przedłużonym działaniu)
• otrzymywanie pasty arszenikowej czy kamferolu – te preparaty istnieją dzięki
interakcji

Niezgodności recepturowe – są to oddziaływania fizyczne i chemiczne składników postaci

leku, powodujące wystąpienie niezamierzonych, nieprzewidywalnych i niepożądanych
zjawisk lub procesów w czasie sporządzania, przechowywania lub stosowania leków.
Znaczenie i właściwości niezgodności:
• mogą niekorzystnie zmieniać właściwości fizyczne postaci leku, bez istotnego wpływu
na jego wartość terapeutyczna
• mogą w zasadniczy sposób zmniejszać jego siłę działania

82
 • mogą ujawnić się natychmiast poprzez dostrzegalne wizualnie zmiany (konsystencja,
barwa, przeźroczystość, jednorodność, zapach) lub ujawniać się w czasie
przechowywania.
• mogą być niedostrzegalne
Przyczyny:
• niedostateczna znajomość wśród osób wystawiających recepty wykazów leków
gotowych – przepisują lek recepturowy, mimo że istnieje lek gotowy o takim samym
składzie
• przepisywanie do leków recepturowych nie zawsze potrzebnych leków gotowych –
niszczy się wcześniej wytworzoną postać leku, wprowadza się niepotrzebne
substancje pomocnicze, często nie wymienione w opisie składu
• niedostateczna znajomość wśród lekarze właściwości fizykochemicznych
przepisywanych substancji

Interakcje dostrzegalne wizualnie (przyczyny i skutki):

• zmiana rozpuszczalność (fizyczna) – rekrystalizacje, narastanie kryształów, agregacja
• zmiana odczynu (fizykochemiczna) – wytrącenie, krystalizacja, rozkład (hydroliza,
utlenianie), złamanie emulsji, racemizacja
• reakcje jonowe (chemiczna) – wytrącanie, koagulacja, zabarwienie, wydzielanie gazu
• zmiany reologiczne (fizykochemiczne) – rozpływanie się proszków (mieszaniny
eutektyczne), powstawanie połączeń kompleksowych z mikrocząsteczkami, powstanie
lub zanikanie tiksotropii
• reakcje asocjacji i kompleksowania (fizykochemiczna) – powstawanie koloidów
asocjacyjnych, kompleksy adsorpcyjne, inkluzje
• sorpcja, wymiana jonowa z substancjami pomocniczymi, unieczynnienie,
zmniejszanie działania, spowolnienie uwalniania
• powstanie kompleksów, powstawanie soli z substancji pomocniczych, zmiany
działania, unieczynnienie
• powstanie miceli (asocjaty, inkluzje), zahamowanie uwalniania substancji leczniczej,
zwiększania rozpuszczalności, polepszenie dostępności biologicznej
• podział pomiędzy fazy – spadek stężenia w jednej fazie środków konserwujących

Podział niezgodności:
• fizyczne:
o absorpcja
o adhezja
o adsorpcja
o dysocjacja
o emulgowanie
o wytrącanie
o hydrofobizacja
o inkluzja

83
 o koagulacja
o kompleksowanie
o pęcznienie
o rozdzielanie
o solubilizacja
o solwatacja
o tworzenie soli
o wilgotnienie
• chemiczne:
o reakcje katalizy
o hydroliza
o utlenianie
o redukcja
o racemizacja
o powstawanie podwójnych soli
o reakcje podwójnej wymiany

Oddziaływania z tworzywem opakowania:

• sorpcja składników leków przez tworzywo opakowania np. insuliny na szkle i
tworzyw sztucznych, środków konserwujących i przeciwutleniaczy przez gumę
• oddawanie jonów z tworzywa opakowania do postaci leku, jonów alkalicznych ze
szkła, monomerów i plastyfikatorów z tworzyw sztucznych, jonów metali z tub, jonów
z gumy
• agresywność postaci leku w stosunku do tworzywa opakowania – np. roztworów
alkalicznych w stosunku do szkoła, glikoli polihydroksyetylenowych do PVC

Oddziaływanie substancji czynnej z substancjami pomocniczymi:

• brak wpływu – zwiększenie stężenia substancji pomocniczej nie zmienia działania
preparatu
• wpływ potęgujący – wzrost stężenia substancji pomocniczej zwiększa siłę działania
leku
• wpływ hamujący – wzrost stężenia substancji pomocniczej zmniejsza siłę działania
leku
• wpływ znoszący działanie

Uprawnienia farmaceuty do zmian przepisu – Zarządzenie MZ

• Zastosować surowiec potrzebny do przygotowania postaci leku zgodnie z
wymaganiami FP
• Użyć surowca o najniższym istniejącym stężeniu, jeśli nie podano go na recepcie
• Zmniejszenie ilości surowca w składzie do wielkości określonej przez dawkę
maksymalną
• W przypadku wystąpienia niezgodności:

84
o dodać surowca ułatwiającego przygotowanie i prawidłowe dawkowanie leku
o dobrać surowce umożliwiające rozpuszczenie wszystkich składników
o zmienić postać nierozpuszczalną na rozpuszczalną lub odwrotnie

85
Sposoby rozwiązywania niezgodności:
• można wydać lek wraz z powstałym osadem:
o Rp. Magnesii sulfurici
Natrii bicarbonici
Natrii fosforici aa 6,0
Glycerini 30,0
Aq. destil ad 200,0
Wytrąca się osad fosforanu magnezu – jest to substancja słabo działająca,
posiadające właściwości przeczyszczające, jak cała recepta
• osad można odsączyć:
o Rp. Papaverini hydrochloridum 0,25
Extractum Belladonnae 0,1
Aq. destilatae ad 100,0
Papaweryna zakwasza środowisko, wytrąca się osad, składający się z
substancji koloidowych, pochodzących z wyciągu – można je odsączyć
o Rp. Calcii bromami 5,0
Codeini phosphorii 0,25
Aq. destill. ad 200,0
Wytrąci się fosforan wapnia, w małych ilościach – można odsączyć
• wytrącony osad można odsączyć i uzupełnić ilość substancji
o Rp. Cocaini hydrochloridum
Argenti nitrici aa 0,05
Aquae bidestillatae 30,0
M.D.S. krople do oczu
Wytrąci się chlorek srebra, aby utrzymać stężenie jonów srebra należy dodać
0,025 azotanu srebra – tyle ile się rozpuściło
• można zastosować odpowiednią kolejność mieszania
o Rp. Acidi hydrochlorici 3,0
Pepsini 5,0
Sirupi Rubi idaei 20,0
Aq. destill ad 100,0
Jeśli dodamy kwas do odważonej pepsyny to ulegnie ona hydrolizie. Pepsynę
dodajemy do rozcieńczonego kwasu (na końcu).
• zmiana składnika niezgodnego na zgodny
o Rp. Luminali 0,3
Natrii bromati 5,0
Sirupi Simple 20,0
Aq. destill. ad 200,0
Luminal trudno rozpuszcza się w wodzie. Stosujemy sól sodową luminalu, z
obliczeń stechiometrycznych (0,33)
o Rp. Spiritus Ammoni anisat 10,0

86
 Codeini phosphorici 0,35
Fosforan kodeiny słabo rozpuszcza się w stężonym spirytusie. Stosujemy
wolna zasadą. Przeliczyć (0,26)
• zamiana leku wytrącającego się na analogiczny nie wytrącający się
o Rp. Natrii sufurici 30,0
Calcii bromami 5,0
Aq. destill. ad 250,0
Strąci się siarczan wapnia, spada stężenie jonów siarczanowych, zamiast
bromku wapnia stosujemy bromek sodu (5,15)
• zmiana na inny środek leczniczy, a tym samym działaniu
o Rp. Sulfatiazoli sol 10% 10,0
Ephedrini hydrochloridi 0,3
M.D.S. Krople do nosa
Wytrąci się nierozpuszczane połączenie sulfatiazolu z efedryną, można go
zastąpić Albuminum natrium, który nie reaguje z efedryną.
• zmiana ilościowa rozpuszczalnika
o Rp. Natrii salicylici 6,0
Sol. Calcii chlorati 10% 100,0
Strąca się salicylan wapnia, który nie rozpuszcza się w 100,0 g wody.
Zwiększamy ilość wody do 200,0 wtedy się nie wytrąci.
• zmiana jakościowa rozpuszczalnika
o Rp. Camphorae 2,0
Spiritus 5,0
Aq. purificata ad 100,0
Kamfora nie rozpuszcza się w tak małej ilości spirytusu. Należy podnieść
stężenie do 35% - dodać 35 – 40,0 g spirytusu
o Rp. Acidi borici 3,0
Camphorae 0,5
Glycerini ad 50,0
Kamfora nie rozpuszcza się w glicerynie, trzeba ją rozpuścić w 5,0 g spirytusu
i domieszać.
• zmiana odczynu
o Rp.
Phizostygminum salicyli ci 0,02
Natrii biborici 0,1
Aq. purificata ad 20,0
M.D.S. Krople do oczu.
Boraks alkalizuje środowisko do pH 8. Fizostygmina strąca się. Można
zakwasić HCl, ale jest to kłopotliwe. Zamiana Natrii biborica na Acidum
boricum.
o Rp. Sol. Sulfatiozoli 5%
Acidi borici 2% ad 50,0
M.D.S. Krople do oczu.

87
 Obecność kwasu bornego powoduje wytrącenie sulfatiazolu. Można dodać
NaOH, ale jest to kłopotliwe, zamiana na boraks (0,04)
o Rp. Chloromycetini 0,025
Aq. purificata ad 10,0
D.S. Krople do oczu
o Rp. Chloromycetini 0,023
Natrium biborici 0,019
Acidi borici 0,11
Natrii chlorati 0,02
Aq. purificata ad 10,0
Woda ma pH 5 – 6, chloromycetyna trudno rozpuszcza się. Zbuforować
buforem boranowym o pH 7,4 i zizotonizować.
• rozdzielenie niezgodnych składników
o Rp. Diuretini 10,0
Papaverini mur 0,4
Aq. purificata 200,0
M.D.S co 3 h łyżka
Diuretyna silnie alkalizuje środowisko, co powoduje wytracenie papaweryny.
Rozwiązanie – rozdzielenie substancji:
Rp. Diuretini 10,0/200,0
M.D.S. co 3 h łyżka
Rp. Papaverini mur 0,4
Aq. purificata 200,0
M.D.S. co 3 h łyżka
Albo Rp. Papaverini mur 0,4
Sacchari lactis 1,2
D. in p. aeq. Nr XVI
• dodatek składników pomocniczych – solubilizatory:
o hydrotropowe Natrium benzoicum
o środki powierzchniowoczynne
 jonotwórcze – mydła potasowe, stearyniany i palimtyniany sodu
 niejonowe – Tweeny
• zemulgowanie lub zawieszenie substancji

Niezgodności fizyczne w stałych postaciach leku:

• obniżenie temperatury topnienia mieszanin – temperatura topnienia jest
charakterystyczną cechą substancji. Jeśli zmieszamy 2 substancje to temperatura
topnienia będzie niższa niż temperatura topnienia czystej substancji. Obniżka ta jest
proporcjonalna do ilości zmieszanego składnika. Minimum temperaturowe –
najmniejsza temperatura w określonym składzie mieszaniny. Mieszanina eutektyczna
– mieszanina rozpływa się w temperaturze pokojowej. Temperatura topnienia poniżej
temperatury pokojowej.
o Rp. Urotropini

88
 Saloli aa 0,3
Capmphorae 0,1
M.f.pulv.
o Rp. Saloli 0,3
Camphorae 0,2
Coffeini nitr 0,1
M.f.pulv
W obu przypadkach powstaje mieszanina eutektyczna i proszki się rozpływają.
Należy rozdzielić niezgodne składniki.
o Rp. Mentholi
Camphorae aa 0,2
Parafini liqidi 30,0
Zmieszanie mentoli z kamforą dale mieszaninę eutektyczną, gorzej rozpuszcza
się ona w parafinie, dając mętną postać. Należy rozpuścić oddzielnie oba
składniki i potem je zmieszać razem –postać klarowna.
o Rp. Camphorae 60,0
Phenoli liquefacti 30,0
Spiritus 10,0
Kamfora nie rozpuści się w płynnym fenolu ani w tak małej ilości spirytusu.
Ponieważ jednak tworzy ona płynny eutektyk, z fenolem możliwe jest
zrobienie preparatu.
o Rp. Acidi arsenicosi 2,5
Novocaini 1,5
Tymoli 0,25
Eugenoli q.s.
Fazą płynną w tym preparacie jest mieszanina eutektyczna tymolu i eugenolu.
• powstanie mieszanin higroskopijnych – wchłanianie wilgoci zależy od: wilgotności
względnej powietrza i od krytycznej wilgotności względnej substancji – cecha
charakterystyczna substancji. Im jest niższa tym substancja jest bardziej higroskopijna,
taka wilgotność względna powietrza, przy której zaczyna się wchłanianie wody przez
daną substancję. Zmieszanie dwóch substancji czasem powoduje powstanie
mieszaniny higroskopijnej. Wyciągi suche łatwo chłoną wodę przez obecność choliny.
o Rp. Acidi acetylosalicylici 0,3
Aminophenazeni
Coffeini natrii b. aa 0,2
M.f.p.
Mieszanina posiada krytyczną wilgotność względną 90, w pewnych warunkach
wilgotności można ją uważać za niezgodną
o Rp. Natrii salicyli ci 0,3
Antypirini 0,5
M.f.p
Proszki rozpływają się na drugi dzień. Rozdzielić składniki.
o Rp. Antypirini 0,25

89
 Phenacetini 0,3
M.f.p
o Rp. Urotropini 0,5
Aspirini 0,3
Extracti Belladonnae 0,02
M.f.p
o Rp. Metanamini
Acidi acetylosalicylici 0,3
Extacti Belladonnae 0,02
M.f.p
Mieszaniny w obu przypadkach szybko wilgotnieją (w wyciągu 5% wody). W
jej obecności w środowisku alkalicznym hydrolizuje aspiryna do kwasu
salicylowego i octowego (zwiększenie adsorpcji wody). Wilgotnienia w tych
przypadkach spowodowane jest też reakcją chemiczną. Rozdzielić składniki.
• wydzielenie wody krystalizacyjnej – niektóre substancje zawierają wodę
krystaliczną.
o Siarczan sodu dziesięciowodny – traci wodę w temperaturze 32,5oC
o Siarczan sodu dziesięciowodny z chlorkiem sodu lub bromkiem sodu– traci
wodę w temperaturze 25oC
o Siarczan sodu dziesięciowodny z azotanem sodu– traci wodę w temperaturze
18oC
o Siarczan magnezu siedmiowodny – traci wodę w temperaturze 22oC
Rozwiązaniem jest stosowanie substancji bezwodnych po przeliczeniu masy
• powstanie mas twardniejących – nie ulegające trawieniu
o Bismutum subnitrum
Magnesium carbonicum
Calcium carbonicum
o Sulfur
Magnesium carbonicum
Calcium phosphoricum
Calciumcarbonicum

Sorpcja substancji – substancje o właściwościach sorpcyjnych:

• węgiel aktywny
• tlenek magnezu
• bentonit
• kaolin
• talki
• węglan wapnia
Substancje ulegające sorpcji:
• alkaloidy tropanowe
• aminofenazon
• chloramfenikol
90
 • sulfanilamid
• imipramina
• dezipramina
Rp. Atropini sulfurici 0,01
Carbonis medicinalis 0,5
M.f.p.
Rp. Extracti Belladonnae 0,015
Papaverini mur. 0,05
Carbonis medicinalis 0,5
M.f.p D.t.d. No X
Węgiel aktywny rozdzielić do osobnych kapsułek.

Niezgodności fizyczne w płynnych postaciach leku:

• ciecze nie mieszające się ze sobą – roztwory wodne i olejowe
o Rp. Natrii bicarbonici 1,0
Parafini liq
Aq. purificata aa 20,0
M.f.gutt.
o Rp. 5% Sol Natrii bicarbonici
Parafini liq. aa 20,0
M.f.sol.
W obu formach tej recepty roztwór wodny nie miesza się z parafiną. Należy
dodać emulgatora np. lanoliny bezwodnej, zmniejszyć ilośc parafiny i
wykonać emulsję.
o Rp. Sulfuris 1,0
Olei Ricini
Spiritus Cini dil. 20,0
M.D.S. zewnętrznie
Olej rozpuści się w 90o i na taki spirytus trzeba go zamienić.
• przekroczona rozpuszczalność
o Rp. Acidi salicyli ci 10,0
Ol. Rapae ad 100,0
M.f.sol
Przekroczona rozpuszczalność wasu salicylowego w oleju (1:80). Po
rozpuszczeniu na gorąco wytrąci się ponownie. Lepiej rozpuścić w oleju
rącznikowym i na niego należy go zamienić.
o Rp. Acidi borici 2,0
Aluminis 1,0
Camphorae 0,2
Mentholi 0,1
Spir vini dil.
Aq. purificata ad 100,0

91
 Mentol będzie pływał w postaci tłustych kropli na powierzchni. Należy
zwiększyć ilość spirytusu.
o Rp. Codeini phosphorici 0,55
Spir. Ammoni anisati 10,0
M.D.S.
Lepiej rozpuszcza się zasada (sama kodeina), należy jej użyć przeliczając
ilość.
o dodatek wody
Rp. Jodi 1,5
Kalii jodami 3,0
Mentholi 0,5
Glycerini 50,0
M.D.S.
Jod nie rozpuści się całkowicie w glicerynie. Należy go rozpuścić w
niewielkiej ilości wody.
o dodatek spirytusu
Rp. Acidi salicyli ni
Resorcini aa 2,0
Aq. pur. ad 100,0
Kwas salicylowy słabo rozpuszcza się w wodzie (1:450), łatwo w spirytusie.
Należy część wody zamieć na spirytus.
o dodatek oleju
Rp. Acidi salicyli ci
Oleum Rapae
M.D.S.
Kwas salicylowy nie rozpuszcza się całkowicie w oleju rzepakowym. Należy
zamienić olej na olej rącznikowy.
o zawiesić substancję
Rp. Mentholi 0,4
Resorcini 0,25
Eucalyptoli gtt V
Parafini liq 10,0
M.D.S.
W parafinie rozpuszcza się tylko mentol i olejek. Rezorcyna nie. Można ją
rozetrzeć i zawiesi, ale nie będzie to trwałe. Dodatek 1% wosku białego zwiększa
trwałość emulsji (dodanie lanoliny powoduje ciemnienie preparatu).
o zemulgować substancję
Rp. Protargoli 0,2
Olei paraffini
M.D.S. krople do nosa
Protargol rozpuszcza się w niewielkiej ilości wody. Roztwór zemulgować
dodatkiem lanoliny, dopiero dodać parafiny.

92
 • Wysalanie – dodatek elektrolitów do roztworu zmniejsza rozpuszczalność substancji
krystalicznych. Można zwiększyć rozpuszczalność – solubilizacja. Można zmniejszyć
rozpuszczalność – wysalanie.
o roztwory właściwe
Rp. Solutio Magnesi sulfurici 50% 200,0
Natrii bromati 6,0
Amidopyrini 5,0
M.D.S. 3 x dziennie łyżka
o roztwory koloidowe
 1 – 2% solutio Protargoli
 1 – 2% solutio Collargoli
 2 – 5% solutio Targesini
o Substancje niezgodne:
 Siarczan cynku
 Kwas borny
 Chlorek sodu
 Cl korek potasu
 Sole alkaloidów (adrenalina, kokaina)

Niezgodności chemiczne:
• reakcje między kwasami i zasadami:
o wytrącanie wolnych zasad alkaloidów z roztworu ich soli – z roztworów
słabych zasad dochodzi do wytrącenia wolnych zasad na skutek alkalizacji.
Decydujące znaczenie – stężenie jonów wodorowych (pH), stężenie roztworu
słabej zasady. Niezgodności:
 Kodeiny fosforan – pH-9, przy dawce maksymalnej 0,075 nie
dochodzi do niezgodności
 Etylomorfiny chlorowodorek (diomina) – przepisana w dawce
maksymalnej wytrąca się przy pH – 8,55. W miksturach oznacza to, że
jak znajdzie się obok luminalu w dawce maksymalnej to dojdzie do jej
wytrącenia (po 7 dniach). W kroplach do oczu przy stężeniu 0,5%
może powstać niezgodność - wytrąca się w obecności 2% roztworów
boraksu lub 5% roztworów sulfatiazolu.
 Efetoniny chlorowodorek – jest jeszcze lepiej rozpuszczalny,
 Morfiny chlorowodorek – amfoteryczny, w dawce maksymalnej
(0,2%) wytrąca się s pH 7,3 – 10,4. Niezgodny z wodorowęglanem
sodu, luminalem, a racemat z kroplami anyżowymi
 Atropiny siarczan – niskie stosowane dawki w miksturach wykluczają
powstanie niezgodności, w stężeniu 2% wytrącenie obecności boraksu,
objawy niezgodności po 2 tygodniach.
 Skopolaminy chlorobromek – w środowisku alkalicznym nie wytrąca
się, ale hydrolizuje, nie łączyć z boraksem i sulfatiazolem.

93
  Strychniny azotan – w miksturach zgodne, w kroplach przy dawce
maksymalnej 1% są niezgodności.
Rp. Stychnini nitratis 0,02
Natrii bicarbonatis 0,5
Osad wytraca się na drugi dzień.
 Papaweryny chlorowodorek – najbardziej niezgodnym alkaloidem.
Do utrzymania stężenia 0,1% w miksturze potrzebne jest co najmniej
pH 5. Obecność nawet niewielkich ilości środków alkalizujących
powoduje jej wytrącenie. Jest niezgodna z:
• Benzoesanem sodu – osad
• Wodorowęglanem sodu – obfity osad natychmiast
• Salicylanem sodu – po 3 dniach krystaliczny osad
• Piramidonem – po 5 min krystaliczny osad
• Luminalem – natychmiastowy osad
• Urotropiną 0natychmiastowe zmętnienie, potem osad
Rp. Papaverini hydrochloridum 0,2
Diuretini 5,0
Luminali natr. 0,3
Aquae ad 100,0
Diuretyna i luminal alkalizują środowisko, wytraca się papaweryna i
teobromina. Papawerynę wydajemy osobno proszkach.
Rp. Adonidis vern inf, 5,0 / 200,0
Euphyllini
Papaverini hydrochloridum
M.f.mixt
Eufilinę wydawać osobno, ponieważ alkalizuje środowisko.
Rp. Pyramidoni
Papaverini mur.
Siplicis sirupus
Aquae do 100,0
Najpierw rozpuszczamy papawerynę, zakwaszamy 15 kroplami
rozcieńczonego kwasu i dodajemy resztę składników.
Rp. Urotropini
Papaverini mur.
Simplicis sirupus
Aquae ad 100,0
Wytrąci się papaweryna. Dodanie kwasu nie pomoże. Należy rozdzielić
składniki niezgodne.
Zmiana barwy mikstur po zastosowaniu kwaśnych syropów i składników alkaicznych.
Przy syropach malinowych, wiśniowych, pomarańczowych następuje zmętnienie,
zabarwienie brunatne.
Rp. Luminali natrii
Natrii bromidi

94
 Cerasi skrupi
Aquae purificata ad 170,0
Rp. Ipecacuanhae decocti 0,5
Spir. Ammonni anisati
Rubi idei sirupi
M.f.mixt
Zamienić syrop na inny, nie alkalizujący środowiska np. prawoślazowy
o wytrącanie wolnych kwasów organicznych z roztworów ich soli – sole
słabych kwasów dysocjują łatwo i łatwo się rozpuszczają. Jeśli do roztworu
soli słabego kwasu dodamy czynnika kwaśnego zmieni się pH, nastąpi
cofnięcie dysocjacji rozpuszczonej soli słabego kwasu i wytrąci się wolny
słaby kwas. Słabe kwasy stosowane w recepturze w postaci soli:
 p-aminosalicylowy
 benzoesowy
 morfina
 luminal
 weronal
 fanadorn
 nikotynowy
 salicylowy
 sulfnilamid
 sulfapirydyna
 sulfatiazol
 teobromina
 teofilina
Związki recepturowe zakwaszające środowisko:
 kwas octowy
 witamina C
 kwas borny
 syropy
 rezorcyna
 fosforan kodeiny
 siarczan atropiny
 chlorowodorek papaweryny
 chlorowodorek pilokarpiny
 chlorowodorek efedryny
o Luminal niezgodny jest z :
 kwasem solnym
 bromkiem amonu (Mixtura Nervina, Sal. Erlenmayeri)
 chlorkiem amonu
 solami alkaloidów (papaweryna, morfina, kodeina)

95
  odwarami i naparami (odwar z kozłka)
 wyciągami i syropami (wiśniowy, malinowy, nalewka z kozłka)
Rp. Salis Erlenmayeeri 15,0/200,0
Luminali natrici 0,3
M.f.s.
Recepta jest zgodna ponieważ stężenie luminalu jest małe.
Rp. Luminalinatrii 1,0
Amonii bromati 5,0
Neospasmini 10,0
Aq. purificata 100,0
Bromek i neospasmina zakwaszają środowisko, wytrąca się luminal.
Należy zamienić bromek amonu na bromek sodu.
Rp. Decocti Radicis Valerianae 12,0
Natrii bromati 8,0
Luminali solubilae 0,3
Sirupus Simplex 10,0
Środowisko jest kwaśne, ale stężenie luminalu małe, dlatego recepta jest
zgodna.
Rp. Mixturae Nervinae 200,0
Luminali natrii 1,0
Recepta niezgodna. Należy zamienić bromek amonu na bromek sodu lub
potasu.
o Diuretyna niezgodna jest z :
 bromkiem i chlorkiem amonu
 wodorowęglanem sodu
 solami wapnia
 1% taniną
 wyciągami roślinnymi
o niezgodność diuretyny z wyciągami:
 Infusum digitalis (ściemnienie roztworu)
 Infusum adonidis vernalis (obfity osad)
 Decoctum Valerianae (mało osadu po 24 h, dużo po 5 dniach)
 Extractum Belladonnae (lekkie zmętnienie po 3 dobach)
 Sirupus Rubi idei (słaby osad po 24 h, dużo po 3 dniach)
 Sirupus Cerasi (dużo osadu po dobie)
 Sirupus Auranti (dużo osadu po 3 dniach)
 Tinctura Valerianae (zmętnienie natychmiast, dużo osadu po 3 dniach)
 Tinctura Crataegi (osad po 3 dniach).
Rp. Infusi Adonidis vern 8,0
Diuretini 4,0
Cardiazoli liq. 5,0
Kwasy powodują rozkład diuretyny.
Rp. Diuretini 5,0
96
 Sal Erlenmayeri 10,0
Aq. destil ad 100,0
Zamiana bromku amonu na bromek sodu.
• reakcje podwójnej wymiany – zachodzą pomiędzy elektrolitami, które podczas
wymiany jonów powodują powstanie osadu. Osad wytrąci się, kiedy iloczyn
rozpuszczalności soli będzie mniejszy od iloczynu jonowego wody. Niezgodności:
sole wapnia, sole cynku, alkaloidy.
o powstanie nierozpuszczalnych soli nieorganicznych
Reakcje podwójnej wymiany Ca2+: niezgodność z :
o benzoesanami
o fosforanami
o mleczanami
o salicylanami
o siarczanami
o węglanami i dwuwęglanami.
Tworzą też nierozpuszczalne kompleksy ze śluzami roślinnymi:
Rp. Calcii chloridi
Natrii bicarbonatis
M.f.sol.
Rozdzielić składniki, wytraca się węglan wapnia.
Rp. Natrii phosphatis
Calcii bromidi
Aquae ad 100,0
Wytrąci się fosforan wapnia. Zamienić bromek wapnia na bromek sodu lub
wydać lek z osadem (z napisem „zmieszać przed użyciem”).
Rp. Calcii bromidi
Natrii benzoatis
Ephetonini
Aquae
M.f.sol.
Wytrąci się benzoesan wapnia. Zamienić bromek wapnia na bromek sodu lub
wydać z osadem.
Rp. Calcii chloridi
Diuretini
Aquae
M.f.sol.
Rozdzielić składniki, wytrąci się salicylan wapnia, który powoli ciemnieje.
Reakcje podwójnej wymiany Zn2+ - w środowisku alkalicznym tworzy się osad
wodorotlenku cynku. Niezgodny z ichtiolem i garbnikami (tworzą się osady)
Rp. Zinci sulfatis
Sol. sulfatiazoli 5%
M.D.S. krople do oczu
Rozdzielić składniki, wytrąca się wodorotlenek cynku

97
 Rp. Zinci sulfatis
Acidi tanici
Aquae ad 100,
Rozdzielić składniki

o powstanie nierozpuszczalnych soli alkaloidów – dają niezgodność z

bromkami, jodkami, wytrącają się bromowodorki i jodowodorki alkaloidów, są
stosowane w niskich dawkach i w niskich stężeniach, co w wielu przypadkach
wyklucza niezgodność. Jodki, bromki niezgodne z :
 Chinidini sulphas
 Codeinum phosphoricum
 Morphini hydrochloridum
 Papaverini hydrochloridum
Nie dają osadów z (zbyt małe dawki):
 Atropini sulphas
 Cocaini hydrochloridum
 Ephedrini hydrochloridum
 Strichnini nitras
Rp. Adonidis infusi
Codeini phosphatis
Convalariae trae
Papaveryni hydrochloridum
Salis Erlenmayeri
Papawerynę wydajemy osobno, bo się wytrąca osad.
Rp. Codeini phosphatis
Natrii bromidi
Aquae
Należy rozdzielić składniki, wytrącenie soli kodeiny.
Rp. Atropni sulphatis
Papaverini hydrochloridum
Diuretini
Kalii jodidi
Luminali natrii
Aquae
Recepta jest niezgodna ponieważ zawiera alkaloidy, jodki i składniki
alkaiczne. Należy rozdzielić: atropinę z papaweryną oraz resztę składników. Po
rozdzieleniu składników pacjent przyjmuje dwie łyżki.
• reakcje rozkładu – jedynym sposobem uniknięcia tego typu niezgodności jest na ogół
rozdzielenie niezgodnych składników. Jeżeli reakcje zachodzą powoli i są
katalizowane np. przez światłe, jony wodorowe lub zmiany są nieznaczne możemy
stosować odpowiednią technikę otrzymywania, substancje pomocnicze lub chronić
przed światłem.

98
o utlenianie i redukcja – zachodzą, gdy w recepcie są reduktory i utleniacze.
Substancje recepturowe o właściwościach utleniających:
 nadmanganiany
 woda utleniona 3%
 azotyny
 chlorany
 chloramina
 sole żelazowe
 sole rtęciowe
 enzymy z gumy arabskiej
Substancje recepturowe o właściwościach redukujących
 azotyny
 siarczany
 tiosiarczany
 siarczki w pH kwaśnym
 jodki w środowisku kwaśnym i HI
 żelazo metaliczne
 sole żelazawe
 dwufenyle
 kamfora
 olejek terpentyny
 alkohole
 aldehydy
 cukry
 proszki i wyciągi roślinne
Natrium nitrosum – w pH poniżej 7 (kwaśne środowisko) działa jako
utleniacz redukując się do tlenku azotu. Do reakcji dochodzi w roztworach
oraz w proszkach, jeśli zawierając kwaśne składniki i niewiele wody:
Rp. Kalii iodati
Natrii nitrosi
Tinct. Valerianae
Aquae
M.D.S.
Nalewkę podajemy osobne, gdyż zakwasza środowisko i azotyn powoli
ulega rozkładowi do tlenku azotu, utleniając jodek potasu do wolnego jodu.
Rp. Sol. Kalii iodati
Natrii nitrasi
Sir. Rubi idei
M.D.S.
Syrop malinowy zastępujemy syropem prostym.
Rp. Kalii iodati
Natrii nitrosi

99
Luminali natrii
Aquae
M.D.S.
Recepta zgodna, luminal alkalizuje receptę i azotyn nie ma właściwości
utleniających.
Rp. Aspirini
Papaverini mur.
Extr. Belladonnae
Natrii nitrosi
M.f.p. D.t.d No XII
Po 24 h proszki wilgotnieją, powstaje zbita masa, wydziela się żółty tlenek
azotu. Wyciąg suchy absorbuje wodę, papaweryna i atropina zakwaszają
receptę, następuje redukcja azotynu. Osobno wydać azotyn.
Natrium salicylicum – roztwory wodne przy dostępie powietrza ciemnieją
z powodu utleniania. Powstają połączenia chinonowe (można temu
zapobiec przez dodatek przeciwutleniaczy np. dwusiarczanu sodu).
Utlenienie przebiega szybciej w środowisku alkaicznym.
Rp. Sol. Natrii salicylium
Natrii bicarbonini
M.D.S.
Roztwór ciemnieje powoli w ciągu kilku godzin, po tygodniu brunatny
Rp. Nartii salicylici
Pyramidoni
Aquae
M.D.S.
Nie powinno przepisywać się piramidony obok salicylanów.
Glycerinum – jest słabym reduktorem, ale redukuje azotan srebra, azotan
bizmutu do metalicznego srebra i bizmutu.
RP. Argentii nitrici
Glycerini
Aquae
M.D.S.
Gliceryna utlenia się do aldehydu, redukując jony srebrowe. Po 3 h wytrąca
się srebro.
Rp. Bismuthi nitici
Glycerini
Aquae
Gliceryna redukuje azotan bizmutu do metalicznego bizmutu. Światło
przyspiesza tą reakcję. Reakcja odwracalna.
Resorcinum – łatwo się utlenia (kolor czerwony), niezgoda z rtęcią i
bizmutem, redukuje je do form metalicznych. Woda i światło przyśpiesza
reakcji, dodajemy przeciwutleniaczy.
RP. Resorcini
Aquae ad 100,0

100
 M.D.S.
Krople są nietrwałe. Dodajemy dwusiarczynu sodu – utrwalacz.
Adrenalinum – łatwo się utlenia, reakcję przyśpiesza środowisko
alkaliczne, w recepturze mamy roztwór rozcieńczony 1:1000 o pH 3,5 –
kwaśne środowisko spowalnia reakcję,
Rp. Sol Sulphatiazoli 5%
Sol. Adrenalini
M.D.S.
Adrenalina szybko ulegnie utlenieniu, a roztwór brązowieniu. Rozdzielić
składniki.
Rp. Natrii biborici 0,2
Sol. Adrenalini gtt XX
Aquae
Rozdzielić składniki, albo zamiast boraksu kwas borny.
o hydroliza i inne reakcje rozkładu

101