Maciej Giertych

Wojna cywilizacji w Europie

Ludzko mona dzieli wedug rasy, religii, jzyka, wykonywanych zawodw, poziomu edukacji, a take innych kategorii, wrd ktrych cech wyrniajc najwyszego rzdu jest cywilizacja. Kategoria ta dotyczy norm, ktre ludzie uznaj za obowizujce przy organizacji ycia zbiorowego. To co przedstawi poniej oparte jest na nauczaniu Feliksa Konecznego, polskiego historyka i filozofa yjcego w latach 1862 - 1949, ktry wypracowa swoj oryginaln szko mylenia o rnicach cywilizacyjnych. Do roku 1929 Koneczny by profesorem historii, ale swoje najwaniejsze dziea z zakresu historiozofii napisa gwnie w okresie emerytalnym. Prawie wszystkie jego prace zostay opublikowane w jzyku polskim i jak dotd tylko ksika O wieloci cywilizacji ukazaa si po angielsku (On the plurality of civilisations, Polonica Publications, Londyn, 1962). Do ksiki tej obszerne wprowadzenie, tumaczce naukow metod Konecznego, napisa profesor Anton Hilckman z Moguncji (Niemcy), byy student Konecznego. Ksika ta zawiera take przedmow Arnolda Toynbee. Konecznego naley porwnywa wanie do Arnolda Toynbee oraz do Oswalda Spenglera, naley on bowiem do tej klasy mylicieli. O ile Toynbee i Spengler znani s badaczom cywilizacji, o tyle Koneczny, jak dotd, pozostaje nieznany, a przecie to wanie on wypracowa prawdziwie nowe podejcie do zagadnienia klasyfikacji cywilizacji i z tego tytuu zasuguje na powszechne uznanie. Definicje Do zrozumienia tego, o czym bd pisa, potrzebne s pewne wstpne definicje. Idc za Konecznym bd uywa terminu cywilizacja jako podstawowego czynnika rnicujcego ludzko. Sowo kultura bdzie zarezerwowane dla mniejszych wyrnie w ramach cywilizacji. Te dwa wyrazy czsto stosowane s wymiennie, jednak tutaj bd uywane hierarchicznie. Tak wic w ramach cywilizacji aciskiej funkcjonuj kultury: brytyjska, hiszpaska, polska i inne. W ramach cywilizacji ydowskiej znajdziemy natomiast kultur sefardyjsk, chasydzk, karaimsk i inne. Podzia ten nie jest niczym innym jak tylko konwencj przyjt na potrzeby omawianego tematu. Cywilizacja to produkt ducha ludzkiego. Definiuje j norma ycia zbiorowego, ktr spoeczestwo przyjmuje jako waciw dla swego funkcjonowania. Normy te s czsto amane, poniewa mamy skaon natur, tym niemniej one istniej, a ich identyfikacja jest celem bada nad cywilizacjami. Cywilizacja dotyczy wic norm, wedug ktrych spoeczestwo jest zorganizowane, a mwic inaczej - chodzi tu o metod organizowania ycia zbiorowego. Kultura jest natomiast sposobem adaptowania tej metody do okrelonego spoeczestwa. W takim spoeczestwie zarwno profesor, jak i analfabeta nale do tej samej cywilizacji i kultury. W wietle powyszych sw, zdolno posugiwania si innowacjami technologicznymi, takimi

jak samochd, telefon czy komputer nie ma nic wsplnego z cywilizacj w rozumieniu uywanym w tej pracy. Aby metoda ycia zbiorowego moga by uznana za cywilizacj musi funkcjonowa przez kilka pokole. Rne eksperymenty w organizowaniu ycia zbiorowego, ktre nie przeyy eksperymentatora, nie zasuguj na to, by uznawa je za reprezentujce now cywilizacj. Innymi sowy cywilizacja musi by historyczna. Rzeczywisto odnosi si do piciu kategorii bytu: prawda dobro pikno dobrobyt zdrowie

Poszukiwanie prawdy wymaga rozumu. Dobro jest waciwoci woli. Te dwie kategorie s duchowe. Dobrobyt i zdrowie to cele materialne. Potrzeba pikna ma natomiast charakter zarwno materialny jak i duchowy. Wszystkie ludzkie sprawy maj zwizek co najmniej z jedn spord tych kategorii, a stosunek do nich determinuje rnice cywilizacyjne. Metoda indukcyjna Koneczny stosuje w swych badaniach metod indukcyjn, czyli nie uwzgldnia adnych zaoe przyjtych z gry. Kade twierdzenie musi pochodzi z obserwacji, z danych empirycznych, a nie z wydumanych tez. Tak wic Koneczny odrzuca na przykad biologiczne podejcie do tematu cywilizacji, ktre stosuj zarwno Spengler, jak i Toynbee. Twierdzenie, e cywilizacje powstaj, rozwijaj si, wzrastaj, chyl si ku upadkowi i umieraj, nie jest potwierdzone przez obserwacj. Niektre maj taki przebieg, a inne nie. Na przykad nic nie wiemy o pochodzeniu cywilizacji chiskiej, ani nie obserwujemy jej upadania. Ona po prostu istnieje i moemy studiowa jej odrbno od innych cywilizacji nie wiedzc i nie sugerujc, na jakim stadium swego rozwoju ta cywilizacja si znajduje. Studiujc dzieje cywilizacji Koneczny poszukiwa praw rzdzcych histori i na podstawie udokumentowanych obserwacji zaproponowa kilka przykadw takich praw: - Nierwno jest faktem. Wysiek, by dogoni i wyprzedzi najbogatszego, najmdrzejszego i najcnotliwszego stymuluje rozwj materialny, intelektualny i duchowy, podczas gdy pojcia egalitarystyczne hamuj rozwj. - Cywilizacje tak bardzo si rni, e nie mona by cywilizowanym na dwa rne sposoby. Kady czowiek naley do jakiej cywilizacji, ale nigdy do dwch lub wicej. Kto moe mie ydowskiego ojca i chisk matk, ale w sensie cywilizacyjnej przynalenoci bdzie nalea albo do jednej, albo do drugiej, albo do jeszcze innej cywilizacji, ale nigdy nie bdzie cywilizowanym na dwa sposoby. - Cywilizacje z samej swojej natury musz si zwalcza. Ta walko nie ma nic wsplnego z dziaalnoci wojskow czy przemoc - to wojna idei. Najwaniejsz kwesti pozostaje to, kto edukuje dzieci: czy bd one wychowane w cywilizacji rodzicw, czy te rodzice pozwol, by byy wychowane przez kogo innego, nalecego do innej cywilizacji?

- Gdy cywilizacja zaprzestaje walki o swoj tosamo, gdy traktuje inne cywilizacje jako majce rwn warto, wygrywa zawsze ta nisza. Nisza w tym miejscu oznacza mniej wymagajc. - Mieszanki cywilizacyjne mog by tylko mechaniczne, nigdy organiczne, i wkrtce gin, bo s niespjne. Nie ma historycznych przykadw mieszanek cywilizacyjnych, ktre przetrwayby przez duszy okres czasu. Organizacja ycia zbiorowego W swojej analizie historii wiata Koneczny dochodzi do wniosku, e w sprawach ludzkiej myli i ludzkich czynw istniej pewne pary abstraktw, wzajemnie si wykluczajcych, np. takie jak kreatyzm i emanatyzm, wok ktrych powstaj pewne zespoy poj. Osiem takich par (Tabela 1) dotyczy organizacji ycia zbiorowego i dlatego maj one zwizek z tematem cywilizacji. Tabela 1 Personalizm Emancypacja rodziny Indukcja (aposterioryzm) Historyzm Jedno w rozmaitoci, zrnicowanie mile widziane Organiczne podejcie do problemw Dualizm prawa (prywatne i publiczne) Samorzd

Gromadno Rodzina nie wyemancypowana z klanu Dedukcja (aprioryzm) Negacja przeszoci Jednostajno Mechaniczne podejcie do problemw Monizm prawa (albo prywatne albo publiczne) Totalitaryzm

ycie zbiorowe mona organizowa dla osoby ludzkiej, albo dla spoeczestwa (gromady). Nieodcznym elementem ustroju personalistycznego jest emancypacja rodziny z rodu. Rozwiza szuka mona w dowiadczeniu, indukcyjnie, albo wyprowadza je z teorii, z przyjtych zaoe. Liczenie si z dowiadczeniem wymaga znajomoci i szacunku dla przeszoci, natomiast rozwizania aprioryczne nie interesuj si faktami, wymuszaj jednostajno. Bazowanie na dowiadczeniach przeszoci prowadzi do tolerancji dla rnorodnoci. Jedno oparta o rnorodno tworzy organizm, zdolny do samonaprawy poprzez ycie oddolne. Jednostajno wymuszona aprioryzmem, prowadzi natomiast do wytworzenia mechanizmu, ycia sterowanego, ktrego naprawa moliwa jest tylko odgrnie. Organizmy spoeczne wytwarzaj si aposteriorycznie, historycznie, z naturalnego przebiegu i ukadania si stosunkw. Tworz one zarwno prawo prywatne, jak i publiczne. "Planowo" powstawa mog tylko mechanizmy, w oparciu wycznie o jeden typ prawa - albo publicznego, albo prywatnego, ale nigdy nie o oba rwnoczenie. Ta droga prowadzi do totalitaryzmu, podczas gdy samorzd pochodzi z tolerancji wobec rnorodnoci.

Cywilizacja aciska, z pozycji ktrej Koneczny rozpoczyna swoj analiz i wyciga wnioski, naley bez reszty do pierwszego szeregu poj. Wszelkie rozwizania pochodzce z drugiego szeregu s jej obce i psuj j. Lista cywilizacji Przy takim ujciu lista cywilizacji jest krtka, tak krtka, e w istocie mon j tu w caoci przytoczy. Zestawienia dokonano w kolejnoci, ktra prbuje by chronologiczn, ale niekoniecznie tak musi by. Nowe dane z bada mog zmieni t kolejno: Chiska * Egipska Bramiska * ydowska* Babiloska Iraska Syryjska Tybetaska* Punicka Sumeryjska Egejska Numidyjska* Turaska* Spartaska Ateska Hellenistyczna Rzymska Bizantyska* aciska* Arabska* Inkaska Aztecka Dwie ostatnie cywilizacje trudno umieci chronologicznie, dlatego zostay wyodrbnione. Mona by dyskutowa, czy nie ma jeszcze kilku innych, lub czy niektre z nich nie naleaoby potraktowa jako kultury wewntrz innych cywilizacji. Koneczny zdawa sobie spraw, e dalsze badania niewtpliwie bd modyfikoway t list, bo wysiek naukowy zawsze wprowadza modyfikacje. W kadym razie powysza lista jest krtka. Cywilizacje oznaczone gwiazdk istniej do dzi, natomiast pozostae zginy, a wiedz o nich czerpiemy tylko z danych historycznych. Z istniejcych dziewiciu cywilizacji, turaska, bizantyska, aciska i arabska powstay w czasach historycznych, ktre moemy mniej wicej okreli. Pozostae byy obecne w zamierzchej historii i wydaj si ponadczasowe. Wszystkie dziewi mona

studiowa na podstawie istniejcych spoeczestw. Koneczny studiowa w szczegach nastpujce cywilizacje: acisk, ydowsk, bizantyjsk i turask, poniewa istniej one w Polsce lub w pobliu niej. Std te w poniszym tekcie koncentruj si gwnie na tych czterech cywilizacjach. Postaraem si jednak zebra take kilka informacji, ktre Koneczny podaje o cywilizacji arabskiej, poniewa ma to dzisiaj szczeglne znaczenie dla Europy Zachodniej. Kryteria klasyfikowania cywilizacji Przy studiowaniu cywilizacji stosowano czsto kryteria, ktre nie maj adnego znaczenia przy ich identyfikacji wedug definicje przyjtych w niniejszej pracy. Rwnoczenie zupenie ignorowano inne kryteria, ktre posiadaj bardzo istotne znaczenie dla omawianego tematu. Rasa Zaczn od pojcia rasy, ktre bardzo czsto wprowadza si do debaty na temat cywilizacji, nie tylko w czasach Konecznego, ale i dzisiaj. Rasa jednak nie ma nic wsplnego z definiowaniem cywilizacji. Rasa to cecha somatyczna; stanowi aspekt zoologii czowieka. Fizyczne rnice midzy rasami mog powodowa rnice zdolnoci, dobrze obserwowane w sporcie, moe nawet w potencjale intelektualnym, cho to ju jest teza dyskusyjna, ale nie maj nic wsplnego z normami uwaanymi za waciwe dla ycia w danym spoeczestwie. Jak definiowano powyej, cywilizacja jest bowiem produktem ducha ludzkiego. Adoptowane dziecko wychowane w rodzinie kompletnie odmiennej rasowo wyronie na osob obdarzon cywilizacj rodzicw adopcyjnych. Zupenie niezalenie od tej oczywistej obserwacji, mamy przecie wiele przykadw duych spoeczestw rnicowanych si rasowo, lecz nalecych do tej samej cywilizacji. Jednoczenie obserwujemy, i ludzie tej samej rasy yj w rnych cywilizacjach. Ludzie biali, rasowo nie do odrnienia, stanowi wikszo ludzi nalecych do cywilizacji aciskiej, bizantyjskiej, turaskiej i ydowskiej. W turaskiej cywilizacji mamy ludzi rasy biaej (Rosjan), rasy han (Chiczycy) i turkmeskiej (Turcy). Rasa nie definiuje wic cywilizacji. Istnieje jednak pewien biologiczny aspekt dotyczcy cywilizacji. Rnica cywilizacyjna jest bardzo siln barier dla maestw. Ludzie zwykle szukaj wspmaonka we wasnej cywilizacji, spodziewajc si y wedug wsplnych norm cywilizacyjnych. W rezultacie bariera cywilizacyjna staje si te barier biologiczn. W biologii, zarwno rasy ludzkie jak i zwierzce, ksztatuj si jako konsekwencja izolacji. Populacja izolowana wyksztaci pewne cechy charakterystyczne na skutek przypadkowej utraty pewnych genw (proces okrelany jako dryf genetyczny), jak rwnie na skutek adaptacji do okrelonych warunkw rodowiska. Ta druga przyczyna wymaga ycia w innym klimacie lub pod wpywem jakiego innego czynnika zewntrznego, determinujcego warunki yciowe. W kadym razie, izolowana populacja wyksztaci pewne cechy biologiczne, ktre bd j odrnia od innych, pod warunkiem, e ta izolacja bdzie utrzymana. Oczywicie, wiemy bardzo dobrze z hodowli zwierzt, e izolacja jest podstawowym warunkiem utrzymania

odrbnoci danej rasy. W spoecznociach ludzkich maestwa midzy-cywilizacyjne okazjonalnie zdarzaj si, ale jest to zjawisko rzadkie i im rzadziej wystpuje, tym bardzie zaznaczaj si rnice biologiczne midzy cywilizacjami. Powtrzmy wic jeszcze raz: to nie rasa determinuje cywilizacj, to cywilizacja moe wyksztaci ras. Jzyk Niektrzy badacze cywilizacji sugeruj, e jzyk, czy te grupa jzykowa, w jakie mierze determinuje cywilizacj; tak jednak nie jest. Nawet w cywilizacji aciskiej znajduj si jzyki z rnych grup (indoeuropejskiej, ugrofiskiej, celtyckiej, baskijskiej). Z drugiej strony, nie tylko jzyki indoeuropejskie, ale nawet sowiaskie funkcjonuj w co najmniej trzech cywilizacjach (aciskiej, bizantyjskiej i turaskiej). Tempo rozwoju cywilizacyjnego moe jednak zalee od uywanego jzyka, bo jest to bardzo wane narzdzie rozwoju. Gdy to narzdzie jest mao wydajne, rozwj moe by powolny, a cywilizacja moe ulec stagnacji. Na przykad ludy uywajce pisma rysunkowego, w odrnieniu od fonetycznego, mog mie problemy z rejestrowaniem pisemnym poj abstrakcyjnych, a wic i z przekazywaniem ich nastpnym pokoleniom. W rezultacie cywilizacja chiska jest saba w dziedzinach humanistycznych, gdy wymagaj one staego wprowadzania nowych poj abstrakcyjnych, ktre trudno odda rysunkowo. Pismo arabskie ma t zalet, e mona je zapisywa bardzo szybko, podobnie jak nasze pisma stenograficzne. Pismo hebrajskie z kolei nie zna samogosek i dlatego ma skonno do wieloznacznoci w zalenoci od tego, jakie samogoski uzna si za brakujce. Tak wic to raczej sposb pisania ma wpyw na rozwj cywilizacji, ni sam jzyk jako taki. Jzyki zmieniaj si, nie koniecznie si rozwijajc, bo czasami karlej tracc sw skuteczno jako narzdzie (obecny trend do redukowania liczby form gramatycznych w uyciu moe prowadzi do utraty precyzji). Religia Zagadnienie to wprowadzio w bd niejednego badacza cywilizacji, cznie z samym Spenglerem. Blisko wyznaniowa nie musi bowiem od razu oznacza bliskoci cywilizacyjnej. Z istniejcych cywilizacji tylko dwie s zdecydowanie sakralne - ydowska i bramiska. Arabska jest p-sakralna. Pod tym wzgldem Koneczny nie by pewien co do cywilizacji tybetaskiej, bo nie posiada o niej wystarczajcej wiedzy, by mc okreli, czy jest sakralna, p-sakralna czy jeszcze inna. Pozostae istniejce cywilizacje nie s sakralne, bo religia nie determinuje w nich wszystkich kategorii bytu (prawdy, dobra, dobrobytu, zdrowia i pikna) Buddyzm zmienia si wraz cywilizacj, w ktrej funkcjonuje. Katolicyzm prbuje modyfikowa cywilizacj, w ktr wchodzi, jest jednak bardzo cierpliwy w tym wysiku, pracujc poprzez wiele pokole. Bdzie prbowa uwici, co tylko w lokalnej kulturze jest do pogodzenia z chrzecijastwem (inkulturacja), ale nigdy nie ustpi w sprawach zasadniczych. Islam posiada mao rozwinit teologi. Autorytet

Koranu limituje wolno niektrych wadcw islamskich, inni za przyznaj sobie prawo interpretacji treci tej ksigi. Prawo Stosunek do zagadnie prawnych to bardzo wany wyznacznik cywilizacji. Istniej trzy podstawowe dziedziny prawa: prawo rodzinne, prawo majtkowe i prawo spadkowe i wiele zagadnie prawnych rnicuje cywilizacje. Sposb brania ony (pacc za ni lub spodziewajc si posagu), monogamia, poligamia czy poliandria, prawa czy przywileje ony w domu ma, to elementy prawa rodzinnego, ktre maj konsekwencje cywilizacyjne. Nie moe istnie spoeczno rwnoczenie poligamiczna i monogamiczna, w ktrej za on si paci, i dostaje ona posag; dajcej onie przywileje, jak i uznajcej jej prawa. Koneczny twierdzi, e wszystkie spoecznoci s patriarchalne i e nie zna adnej wspczenie lub w przeszoci, ktra byaby matriarchalna. Gotw by zmodyfikowa t opini, gdyby mu przedstawiono dane wiadczce o czym przeciwnym. W kadym razie dotychczas temat matriarchatu nie odgrywa adnej roli w dyskusji o cywilizacjach. Hierarchia w rodzinie, pomidzy pokoleniami, zagadnienie hierarchii w klanie i midzy klanami to wszystko s elementy prawa rodzinnego, bardzo wane w dyskusji na temat cywilizacji. Wasno moe by komunalna, rodzinna, prywatna lub w postaci rnych kombinacji. Prawdziwa wasno prywatna jest moliwa tylko w systemie monogamicznym, ale monogamia nie oznacza automatycznie, e istnieje wasno prywatna. ona i dzieci mog by traktowane jako wasno ma i ojca, lub mog same posiada prawo wasnoci. Prawo moe by albo prywatne, albo publiczne, mog te oba te systemy istnie rwnoczenie. Prawo prywatne rozwija si w rodzinie rosncej i rozszerzonej, w klanie, wreszcie w narodzie. Prawo publiczne rozwija si natomiast w miecie lub pastwie i organizuje ycie midzy nie spokrewnionymi mieszkacami. Sposb dziedziczenia wasnoci lub tytuu, to nastpne wane zagadnienie rnicujce cywilizacje. W niektrych cywilizacjach te rnice przejawiaj si w powstaniu systemu kastowego, w innych z kolei dziedziczeniu podlega nawet ona (lewirat). rdo praw Funkcjonowanie prawa jest wic istotnym czynnikiem definiujcym cywilizacje, jednak jeszcze waniejsze w tym wzgldzie pozostaje rdo pochodzenia praw. Dla ludzi wychowanych w cywilizacji aciskiej jest oczywistym, e rdem prawa jest etyka. Zawsze traktujemy prawa pisane jako niedoskonae. Cay czas prbujemy je poprawi. Przez poprawianie rozumiemy przyblienie ich do tego, co oceniamy jako sprawiedliwe, jako etyczne. Kade zagadnienie musi by najpierw przedyskutowane z punktu widzenia jego zgodnoci z normami etycznymi i dopiero wtedy spisujemy je jako norm prawn. W tej dyskusji jest miejsce dla caego spoeczestwa, i to wanie std bierze si demokracja.

S jednak cywilizacje, w ktrych to nie etyka, ale interes pastwa determinuje to, co jest wpisane do praw. W tym ujciu pastwo musi by skuteczne, a nie koniecznie etyczne. Dalej jest te moliwe, e prawo ma swoje rdo w woli wadcy. Rzymianie obserwujc Orient opisali to jako zasad: Quod principi placuit, legis habet

vigorem (to, czego pragnie wadca ma moc prawa). W takim systemie wadca jest wolny od ogranicze etycznych. Moe by dobrym i etycznym czowiekiem, zbawieniem dla swych poddanych, ale moe te by zym i bezwzgldnym satrap, plag dla wszystkich dookoa. W obu przypadkach system prawny jest bardzo prosty i wydajny. Wreszcie rdem prawa moe by objawienie. Tak jest w cywilizacjach sakralnych. Dla ydw bdzie to Tora, Picioksig Mojesza, a dla braminw ksigi Weddy. Objawienia zmienia nie wolno, mona je tylko interpretowa; liczy si litera prawa objawionego.
Mwimy, e czowiek prawy nie musi zna prawa, by y z nim w zgodzie, jednak twierdzenie to jest prawdziwe tylko w cywilizacjach, w ktrych rdem praw jest etyka. Stosunek do etyki Stosunek do etyki to nastpne rdo rnic cywilizacyjnych. Czy wszystko naley ocenia z pozycji etyki, czy te s sprawy wolne od ogranicze etycznych? Czy polityka winna by ograniczana etyk? A co z wojn? A co z walk z przestpczoci? Czy pastwo winno by oceniane z punktu widzenia etyki? A co z wadc? Odpowiedzi na te pytania determinuj cywilizacj. Czy winnimy si kierowa liter prawa, czy intencj prawodawcy? Oto nastpna wana rnica cywilizacyjna. Czy mamy jedn etyk do stosowania we wszystkich sytuacjach, czy te mamy etyk sytuacyjn, etyk zmieniajc si w zalenoci od tego, gdzie i z kim mamy do czynienia? Oto nastpny wany wyrnik cywilizacyjny. Czas Wasnym odkryciem Konecznego jest teza, e wanym czynnikiem rozrniajcym cywilizacje jest stosunek do czasu. Niektre ludy prymitywne nie maj adnej wiadomoci istnienia czasu. Tymczasem zdolno do mierzenia czasu jest wanym elementem rozwoju, a jej dalsz konsekwencj jest powstanie kalendarza, zwykle rozpoczynajcego liczenie upywu czasu od jakiego wanego wydarzenia historycznego. Niektre cywilizacje traktuj upyw czasu w cyklach, w ktrych czas powraca. To pozwala myle w kategoriach krtszych odcinkw czasu. Dla pewnych celw powouje si pojcie ery. Ludy czsto mierz czas od ostatniej wojny lub innej wikszej katastrofy, takiej jak wielki poar lasu czy powd. Nastpnie w rozwoju ludzkich relacji z czasem pojawia si kontrola nad nim. To pojawia si wraz z koniecznoci dotrzymania okrelonego terminu, a wic okrelonej godziny i daty, czyli z punktualnoci. To handel rozwin znaczenie
8

definiowania czasu i miejsca, w ktrym dostawca spotyka si kupcem. Producent moe sprzedawa swoje produkty konsumentowi w miejscu, gdzie je produkuje, pod warunkiem, e konsument zechce tam przyj; moe to czyni take na rynku, na ktry producent zechce swj towar dostarczy W tym drugim przypadku musi jednak wiedzie, gdzie i kiedy rynek funkcjonuje, moe jednak pozosta elastycznym co do dokadnego czasu sprzeday. Natomiast, jeli powierza swj produkt porednikowi kupcowi, wtedy punktualno staje si koniecznoci. Wytwrcy niezdolni do dostarczenia swego produktu na czas, trac zdolno do funkcjonowania na rynku. Tak wic handel promuje punktualno. Nastpnym etapem rozwoju jest traktowanie czasu jako tworzywa, jako dobra, nad ktrym mona pracowa, ktre mona wykorzysta lub zmarnowa. Organizacja ycia, ilo czasu wyznaczona na nauk, prac, odpoczynek i przyjemnoci, wierno tym ustaleniom, uznanie moliwoci marnowania czasu, zdolno do obrony przed innymi, ktrzy marnuj nasz czas to wszystko s elementy ksztatowania czynnika czasowego. Wreszcie pojawia si odpowiedzialno za przeszo i przyszo. To oznacza historyczn wiadomo, poczucie dumy i wstydu z tytuu zachowania si naszych przodkw. To take wiadomo odpowiedzialnoci za przysze zachowanie si naszych potomkw. Wymaga to mylenia w kategoriach duo duszych ni nasze wasne ycie i dostarcza motywacji do wysikw w interesie przyszych pokole. Stosunek do czasu rni cywilizacje i dlatego ten czynnik te mona wykorzystywa w klasyfikowaniu cywilizacji. Przykady cywilizacji W studiach nad cywilizacjami konieczne jest wyrnienie tego, co na trwale pozostaje w nich poprzez pokolenia. Uregulowania tymczasowe traktowa mona jedynie jako prby, i jeeli nie przetrwaj kilku pokole, nie nadaj si do definiowania cywilizacji. Cywilizacje czsto adaptuj propozycje z innych cywilizacji, ale zwykle okazuj si one nieprzystawalne do wasnych norm. Mieszanki cywilizacji nieuchronnie zawodz. Gdy cywilizacje wystpuj blisko siebie, s one albo oddzielone granic polityczn, albo inn form rozdzielnoci, ktra uniemoliwia mieszanie. Bez tej rozdzielnoci kluczowym pytaniem staje si: kto i czyje dzieci edukuje?. Wikszo cywilizacji, cho nie wszystkie, pragnie cywilizowa innych. Oznacza to, e pragniemy doprowadzi do tego, by inni ludzie przyjli normy, ktre my uwaamy za najlepsze. Normy cywilizacyjne przyjte przez nastpne pokolenie bd determinowa sukces lub klsk w obronie i szerzeniu wasnej cywilizacji. Zdarzao si w przeszoci, e zwycizcy w konflikcie zbrojnym przyjmowali cywilizacj ludu podbitego. Zwykle zachodzio to w wyniku maestw z lokalnymi kobietami i zezwalania na to, by to one wychowyway dzieci. Funkcjonowanie wspzalenoci midzy cywilizacjami ukazuje dobrze przykad Polski, ktra tysic lat temu przyja cywilizacj acisk, ale poprzez wieki pozostawaa pod naporem cywilizacji bizantyskiej i turaskiej z zewntrz, a ydowskiej od wewntrz.

Zaczn od prezentacji cywilizacji aciskiej, ktr Koneczny traktowa jako wasn (jak i ja dzisiaj). Skoro uwaamy j za najlepsz, chcielibymy by wszyscy j przyjli. Cywilizacja aciska Polska od przeszo tysiclecia naley do cywilizacji aciskiej, ktra wyrosa na bazie antycznego Rzymu, ale uksztatowana zostaa pod wpywem etyki Kocioa Katolickiego. Koci Katolicki dziaa w wielu cywilizacjach i wszdzie wychowuje ku okrelonym pojciom cywilizacyjnym, jednak przyjcie katolicyzmu nie oznacza natychmiastowego przyjcia cywilizacji aciskiej. Tylko w przypadku cywilizacji sakralnych (np. bramiskiej czy ydowskiej) nawrcenie na katolicyzm musi oznacza poegnanie si nie tylko z dotychczasow religi, ale i z cywilizacj na niej zbudowan; dlatego jest to takie trudne. W innych cywilizacjach nastpuje inkulturacja. Adaptacja do wiary katolickiej tego, co z danej cywilizacji nadaje si do przejcia i odrzucenie tego, co si nie nadaje. Przyjcie cywilizacji aciskiej wcale nie jest konieczne. Polska jednak, porzucajc pogastwo w 966 roku, wtopia si bez reszty w cywilizacj acisk, stajc si szybko czci Zachodu, dziedziczk spucizny Rzymu, antycznego i chrzecijaskiego. Kada cywilizacja ma swj wasny sposb na rozwj duchowy, materialny i intelektualny. W cywilizacji aciskiej odbywa si on w oparciu o etyk Kocioa katolickiego. Dekalog obowizuje zawsze i wszdzie, we wszystkich dziedzinach ycia prywatnego i zbiorowego, rwnie midzynarodowego. A wic nawet polityka i wojna nie s wolne od ogranicze etycznych! To nas rni od cywilizacji bizantyskiej i turaskiej, od Niemiec i Rosji (patrz dalej). W cywilizacji aciskiej rdem prawa jest etyka, dziki czemu nastpuje rozwj moralnoci. Dekalog formuowa zakazy, definiowa grzech, straszy gniewem Boym. Kazanie na Grze dao nakazy, definiowao cnoty, apelowao do mioci Boga i bliniego. By to wzrost wymaga i podnoszenie waloru motywacji. Dekalog nie zosta odwoany, ale byo to odejcie od litery prawa, a zwrcenie uwagi na intencj Prawodawcy. W dziejach cywilizacji aciskiej mamy stale rosnce wymogi etyczne i doskonalenie prawa w oparciu o nie. Istniaa kiedy instytucja pojedynkw, traktowanych jako Sd Boy, a dzi s one grzechem. Kiedy niewolnictwo uznawano za rzecz dopuszczaln, za dzi na sam myl o nim wzdrygamy si z obrzydzeniem. Kiedy istnia moralny obowizek pomszczenia krewniaka (msta, wendetta), dzi samosdy s grzechem. ycie stale przynosi nowe problemy i potrzebne s nowe orzeczenia z pozycji etyki (strajki, dziecko z prbwki, podatek progresywny, pasy w samochodach itd.). Nie wszystko, co etyczne musi by natychmiast zapisane w prawie, jednak nowe prawa musz uwzgldnia etyk. Kade pokolenie przenosi co z etyki do prawa. Z drugiej strony, gdy co nieetycznego, wczeniej zakazanego prawem, staje si dopuszczalne (zabijanie nienarodzonych, rozwody, praktyki homoseksualne), traktujemy to jako regres prawa, jako cofanie si cywilizacyjne. Dopuszczalny jest tylko wzrost wymaga prawnych, a t poprzeczk stale podnosz nam wici. Co, co jest cnot heroiczn w jednym pokoleniu, w nastpnym staje si norm etyczn, a wreszcie prawem.

10

W cywilizacji aciskiej istnieje dualizm prawny, tzn. rwnoczenie funkcjonuje prawo prywatne i publiczne. Pierwsze rozwijao si w rodzie, drugie w grodzie, czyli wrd ludzi nie spokrewnionych i adne nie zostao zupenie wyparte przez drugie. Prawo prywatne funkcjonuje w obyczajach rodzinnych, w stowarzyszeniach, spdzielniach, partiach politycznych, cechach, izbach zawodowych itd. Pastwo nie wtrca si, a w kadym razie nie powinno si wtrca do tych prywatnie pisanych i przyjmowanych statutw i regulaminw. Z drugiej strony istniej prawa pastwowe regulujce stosunki midzyludzkie, zapewniajce bezpieczestwo wewntrzne i zewntrzne. W cywilizacji aciskiej relacja midzy prawem a wolnoci polega na tym, e wolno kadego czowieka koczy si tam, gdzie zaczyna si prawo drugiego. Doktryna Pawa Wodkowica1 o prawie pogan wyrosa z tego sposobu mylenia, wyrosa z mioci bliniego i na tej zasadzie powstaa unia Polski z Litw. Wszelka unia w ramach cywilizacji aciskiej ma szans trwania tylko wtedy, jeeli bazuje na tej zasadzie. W cywilizacji aciskiej obowizkowa jest zarwno tolerancja religijna, jak i rozdzielenie wadzy cywilnej i duchowej. Nie ma jednak tolerancji dla za (nie do przyjcia jest obojtno etyczna na przykad w edukacji czy subie zdrowia). W cywilizacji aciskiej obowizuje monogamia. Tylko przy monogamii moliwa jest wasno prywatna, bowiem kady zwizek maeski jest rwnoczenie powoaniem do ycia nowej jednostki gospodarczej. Nowoecy przestaj by czstkami wsplnot majtkowych swoich rodzin i staj si czstkami tej nowej jednostki. Przy poligamii takie zmiany nie zachodz: wasno pozostaje rodow, wspln, lub patriarchy. Chrystus podnoszc maestwo do rangi sakramentu, czynic je monogamicznym i nierozerwalnym, rwnoczenie nadaje rodzinie wolno ekonomiczn. Si cywilizacji aciskiej jest zdolno do samoorganizacji, do samonaprawiania si, do oddolnego dziaania, czyli do pracy organicznej. Std tak wane dla tej cywilizacji jest ycie lokalne, samorzdy, lokalne wybory, spdzielnie, komitety budowy tego czy owego, kasy poyczkowe itd. Gdy takie ycie lokalne jest bogate, mona ograniczy zadania pastwa do minimum. W wojsku, w infrastrukturze komunikacyjnej, w polityce zagranicznej, sterowanie centralne, odgrne, jest potrzebne, w innych dziedzinach przeszkadza. Skutkiem oddolnej organizacji ycia zbiorowego jest nierwno wynikajca ze zrnicowanego podejcia do rnych spraw, ze zrnicowanych wysikw. W
Pawe Wodkowic rektor Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie, by polskim delegatem na Sobr w Konstancji (1414-18). Polska i Krzyacy mieli w owym czasie konflikt w sprawie sposobu traktowania pogan. Krzyacy prowadzili wojny przeciwko pogaskim Litwinom (cznie z otyszami i dzi ju wymarymi Prusami, grup etniczn spokrewnion z otyszami i Litwinami) przy wsparciu niemieckiego cesarza i gocinnie wystpujcych rycerzy z caej Europy. Gdy Polska i Litwa poczyy si (litewski ksie Jagieo oeni si z polsk krlow i sta si krlem poczonej Polski i Litwy), a Litwini przyjli chrzecijastwo, zniko uzasadnienie dla istnienia Krzyakw. Jednak nadal walczyli oni z Litwinami i ze wspierajcymi ich Polakami twierdzc, e ich chrzecijastwo jest defektowe. Na Soborze, dziaajc w imieniu Polski, Wodkowic przedstawi pogld, e rwnie poganie maj prawa i e naley je szanowa, a Chrzest musi by wyborem, a nie decyzj wymuszon poprzez wojskow dominacj. Ten pogld zosta przyjty przez Sobr i sta si norm w wiecie katolickim. To zakoczyo er krucjat i pomys walki z poganami w imi szerzenia chrzecijastwa. Oto dobry przykad jak nastpuje rozwj moralnoci w cywilizacji aciskiej.
1

11

wyniku obserwacji tych nierwnoci nastpuje denie do rwnania wzwy, ku najbogatszemu, ku najmdrzejszemu, ku najlepszemu. Denie do docignicia najlepszego podnosi materialnie, intelektualnie i duchowo. Natomiast rwno, wymuszana odgrnie, np. przez rzd, to rwnanie w d, to marnowanie wysikw i pomysowoci, to obnianie woli dwigania si. Nikt nie lubi pracowa na innych, na tych, ktrzy nie chc pracowa, na nierobw. Tak wic akceptacja nierwnoci jest wan cech cywilizacji aciskiej, si napdow jej rozwoju i postpu. W cywilizacji aciskiej mamy do czynienia z najwyszym stopniem opanowanie czasu. Czas traktuje si jako dobro, ktre trzeba szanowa, zagospodarowywa, oszczdza. Istnieje wi poprzez pokolenia, historyzm, wspodpowiedzialno za przeszo i przyszo. Tylko w cywilizacji aciskiej wytworzyy si narody w takim sensie jak to rozumiej Polacy, to znaczy jako naturalny zwizek duchowy, oparty na dobrowolnoci. Nard rodzi wsplne obowizki oraz wsplne prawa i jest ponadczasowy. Pojcie narodu w polskim rozumieniu W jzyku polskim wyraz Nard ma szczeglne znaczenie, nieznane innym jzykom. W jzykach zachodnioeuropejskich wyraz nation jest rwnoznaczny z obywatelstwem, z posiadanym paszportem. Bywa te rozumiany w sensie etnograficznym, obejmujc ludzie okrelonego jzyka. Tymczasem dla nas pojcie narodu zawiera w sobie zarwno tre rozumow, jak i uczuciow. Obejmuje co wicej ni obywatelstwo lub jzyk. Przez kilka pokole2 nie mielimy wasnego pastwa, nie posiadalimy obywatelstwa polskiego, ale pozostawalimy narodem polskim. Obce obywatelstwo byo nam narzucone, ale nie zaakceptowalimy obcej narodowoci. czy nas wsplna wiadomo prawna, wsplna struktura spoeczna, wsplna etyka, wsplna cywilizacja. Stanowimy odrbn kultur cywilizacji aciskiej. Mona by zada pytanie, czy Cyganie nale do narodu polskiego. Posugujemy si tym samym jzykiem, wyznajemy t sam religi, jestemy obywatelami tego samego pastwa. Mimo to sdz, e wikszo Polakw jak i Cyganw odpowiedziaaby, e nie. Rzdzimy si bowiem innymi prawami, tworzymy inn struktur spoeczn, mamy inny stosunek do etyki. Dlatego te Cyganw zaliczamy i oni sami zaliczaj siebie do etnicznej i kulturowej mniejszoci. Gdy Roman Dmowski3 oddawa do druku Myli nowoczesnego Polaka w 1904 roku domaga si, by sowo yd byo pisane z duej litery. Z tego powodu by oskarany o antysemityzm. Wwczas traktowano ydw jako grup wyznaniow i std pisano yd z maej litery, co czynimy dla wszystkich grup wyznaniowych w jzyku polskim. Dla Dmowskiego jednak stanowili oni odrbn narodowo. Dzisiaj
2

W latach 1795-1918 bylimy okupowani przez Rosj, Prusy i Austro-Wgry i ci okupanci prbowali nas zrusyfikowa lub zgermanizowa. Roman Dmowski (1864-1939), wybitny polski polityk, zaoyciel i przywdca ruchu narodowodemokratycznego, gwny przedstawiciel polskich interesw w czasie I wojny wiatowej i na powojennej Konferencji Pokojowej w Paryu.
3

12

sami ydzi chc, by o nich pisa z duej litery, czuj si, bowiem, bardziej narodem ni grup wyznaniow. Z drugiej strony nikomu nie przyszoby na myl traktowa polskich ewangelikw jako odrbn narodowo. Nawet o Rusinach mwio si gente Ruthenus natione Polonus (rodu ruskiego, narodu polskiego). Dotyczy to wszystkich tych, ktrzy uznaj wsplne nam pojcia prawne, etyk, struktur spoeczn, cywilizacj. Jedn z wanych cech spajajcych nard jest wsplna wiadomo historyczna, czyli wedug Konecznego - historyzm. Chodzi tu o tradycj ycia publicznego (w odrnieniu od pamici dynastycznej czy rodowej), o cze dla przeszoci, o poczucie odpowiedzialnoci za przeszo i za przyszo. Wedug Konecznego, wiadomo narodowa w ogle pojawia si w Polsce za Wadysawa okietka4. To wtedy po raz pierwszy pojawio si pragnienie poczenia ksistw o wsplnej historii i mowie w jedno pastwo. We Francji taka dno pojawia si za Joanny dArc, w Anglii w XVI w. wobec zagroenia ze strony hiszpaskiej Armady, w Niemczech z okazji obrony przed Napoleonem, we Woszech dopiero w drugiej poowie XIX w. wiadomo narodowa nie pojawia si przeciw komu, natomiast moe pojawi si w obronie przed kim. Musi wic wpierw wytworzy si poczucie posiadania czego wsplnego, co jest godne obrony. Ogromn rol w tworzeniu narodu odgrywa literatura pikna. Anglikw czy Szekspir, Wochw - Dante (ciekawe, e dopiero 500 lat po swej mierci). Cech narodu jest umiowanie wasnego jzyka. Mona zna wiele jzykw, ale kady czowiek ma tylko jeden jzyk ojczysty - ten swj, wasny. Bywa, e znajomo wasnego jzyka jest saba, jak u rnych emigrantw, szczeglnie w dalszych pokoleniach, ale samo posiadanie jzyka, ktry uwaa si za wasny, nie w sensie utylitarnym, ale w sensie uczuciowym, wiadczy o okrelonej przynalenoci narodowej. Pojcie narodu czy si te z umiowaniem jakiego miejsca na ziemi, jakiego obszaru traktowanego za swj, za ojczyzn. Nard to wielka rodzina, ojczyzna to wsplna ojcowizna, ale nie powstanie on dopty trwa system rodowy. Rodzina musi by wolna, wyemancypowana z rodu. Musi by szacunek dla wasnoci prywatnej, a ludzie musz czu si wolnymi i funkcjonowa organicznie, oddolnie, a nie mechanicznie na rozkaz odgrny. Dopiero wtedy moe powsta nard, jako wyraz zbiorowej woli i wiadomoci, wolnej i nie przymuszonej do wsplnego bytowania. Tak wic narodowo nie jest jak si antropologiczn, przyrodnicz wynikajc z uywanej mowy czy zajmowanego miejsca, ale jest tworem woli czowieka, wytworem pracy pokole i powstaje jako zrzeszenie dobrowolne. To nard tworzy pastwo, a nigdy odwrotnie. Pastwa postkolonialne, takie jak Nigeria, Tanzania, Rwanda czy Angola nigdy narodw nie wytworz. Nigdy nie powstao nic takiego jak nard jugosowiaski, czy nard radziecki. Nie bdzie te nigdy narodu europejskiego. Narody jednak powstaj, jak na przykad w Stanach Zjednoczonych, ktre powstay gwnie z europejskich imigrantw. Ci imigranci trafiajc do Ameryki
Wadysaw okietek (1260-1333). Polska bya podzielona na wiele ksistw rzdzonych przez spokrewnionych czonkw dynastii Piastw. okietek zorganizowa ich do wsplnej walki z Krzyakami - niemieckim zakonem rycerskim, ktry osiedli si na terytorium obecnie stanowicym pnocn Polsk.
4

13

Pnocnej zwykle uwaaj siebie za czonkw narodw, z ktrych pochodz, niekiedy przez pokolenia. Uznanie jednak amerykaskiej wolnoci, tolerancji, rzdw prawa i sposobu ycia za co cennego oraz wartego obrony i eksportowania prowadzi do powstania wiadomoci narodowej. Nastpuje to jednak dopiero po przyjciu wsplnego jzyka, historii i praw, jako czego wasnego. Taki proces moliwy jest tylko w cywilizacji aciskiej i we wszystkich krajach tej cywilizacji czsto zdarza si, e imigranci integruj si i przyjmuj narodowo kraju osiedlenia za swoj. Narodu nie stworzy si sztucznie. Nard powstaje z poczucia wolnoci obywatelskiej i wsplnej woli, a wic z parcia oddolnego ku zbiorowej, wsplnej organizacji w zgodzie z okrelon tradycj. Koneczny definiuje nard jako zrzeszenie cywilizacyjne, personalistyczne, posiadajce ojczyzn i jzyk ojczysty. Kady rodzi si w jakiej okrelonej sytuacji spoecznej, etnicznej, wyznaniowej, cywilizacyjnej. Dziedziczy okrelone wartoci. Jeeli odziedziczy nard, wiadomo narodow, to bdzie chcia jego warto pomnaa. Bdzie chcia zostawi wicej po sobie ni sam zasta, bo wiadomo narodowa przekracza pokolenia. Nie ma narodu bez historii, bez troski o zachowanie i wzbogacenie dziedzictwa dla przyszych pokole: t trosk nazywamy patriotyzmem. Patriotyzm to denie do wzbogacenia narodu poprzez wasn prac, wysiek intelektualny i gotowo do powice i obrony narodowego dziedzictwa. Taka postawa nie jest zagroeniem dla ssiadw. Ssiadujce patriotyzmy to pokj wieczysty. Gdy nard dy do wzbogacenia kosztem innych, kosztem ssiadw, ludw podbitych czy zwasalizowanych, to ju nie jest to patriotyzmem, ale jego patologi i wypaczeniem poczucia narodowego. Tak samo mio rodziny i troska o jej sprawy nie zagraaj ssiadom, natomiast nepotyzm, egoizm rodowy, okradanie ssiadw, to wypaczenia cnt rodzinnych. Nasz polski patriotyzm nigdy nie by gronym dla ssiadw. Uznajemy ich prawa, cho czsto gwac nasze. Gwac, bo u nich albo nie ma wiadomoci narodowej, albo jest niedojrzaa. Polskie rozumienie pojcia narodu to okrelona warto godna pielgnacji. To co bardzo konkretnego, bardzo pozytywnego i szlachetnego, co powinnimy nie w wiat jako nasz ide eksportow. Polskie poczucie narodowe jest czym zupenie innym ni nacjonalizm rozumiany jako nienawi tego, co obce. Nasze podkrelanie cnt narodowych jest czsto, w wyniku bdnych tumacze, le rozumiane na Zachodzie jako nacjonalizm. Tymczasem nie ma z nim nic wsplnego. Koneczny uwaa cywilizacj acisk za najwysz, gdy jest najbardziej wymagajca wobec swoich czonkw. Gdy nie jest broniona, gdy nie czyni si wysikw by j promowa, nisze, to znaczy mniej wymagajce cywilizacje, zwyci. Prby czenia cywilizacji i tworzenie ich syntezy, prowadz do stanu acywilizacyjnego, a ostatecznie do zwycistwa tej najniszej. By wymagajca cywilizacja przetrwaa, musi by wiadomie broniona i promowana. Trzeba czyni wysiki, by inni zaakceptowali wartoci, na ktrych jest oparta. To wymaga misyjnej gorliwoci. Koneczny uwaa rwnie, e koncepcja narodu jest najwyej rozwinita w narodzie polskim i apelowa, abymy szerzyli jej rozumienie wrd innych.

14

Cywilizacja turaska Cywilizacj turask stworzyli Mongoowie niebiescy za Dengis-chana. Jej podstawow cech jest organizacja wojskowa przystosowana do wojny ruchomej. Najlepiej charakteryzuj j pojcia: obz-ruch-przestrze. Std te wizy rodzinne s w tej cywilizacji bardzo lune. W cywilizacji tej nie ma prawa publicznego, a istnieje tylko prywatne, wywodzce si z nakazw wadcy. Pastwo jest folwarkiem wadcy, a jego wola prawem. Spoeczestwo nie posiada adnych praw i nie wolno mu si organizowa od tego jest pastwo. Tak wic wszelkie organizacje s sterowane odgrnie, a wszelka inicjatywa oddolna jest zwalczana. Wadza jest absolutna, a ideaem wadcy jest srogi despota. Wobec przeoonego, kady z czonkw spoeczestwa pozostaje w pozycji niewolnika lub sugi - obywateli nie ma w ogle. Na Zachodzie obywatel yje rwnie w pastwie - Turaczyk wycznie w pastwie. Wszystkie sprawy to sprawy pastwowe i nie ma takich, ktre mgby on traktowa jako wycznie jego wasne. Caa wasno to wasno wadcy i mona by tylko dzierawc jakiej czci tej wasnoci. Dzierawa ta moe by jednak w kadej chwili odwoana z woli wadcy, ktry posiada prawo wywaszczenia kadego, kiedy tylko chce. Caa organizacja ycia ma charakter wojskowy, rozkazodawczy, std te panuje maksymalny centralizm. Biurokracja suy wadzy, nigdy spoeczestwu. Dziaa ona w imieniu wadcy i tylko wobec niego jest odpowiedzialna, a nie wobec ludzi, z ktrymi ma do czynienia. Std te ycie spoeczne jest bardzo zmechanizowane - jak w wojsku i nie ma w nim elementw organicznych. Poniewa organizacja spoeczna jest wojenna, rozwija si wtedy, gdy pastwo zwycia, gdy posiada si militarn i sukcesy. Gdy brak zwycistw, zdobyczy, pastwo sabnie lub wrcz rozpada si, dlatego te gwny wysiek spoeczny zorientowany jest na budow siy militarnej. W cywilizacji turaskiej nie powstaj narody w sensie europejskim. Istniej tylko zlepki ludw, szczepw i ras, ktrych czy zwyciska gwiazda wodza. Temudyn, pierwszy Dengis-chan, zorganizowa ludzi rnych ras, zrnicowanego pochodzenia etnicznego i religii w sprawn armi i poprowadzi j na podbj wiata. Gdziekolwiek stan, tam zorganizowa ycie metod wojskow, pozostawiajc swoich podkomendnych jako lokalnych wadcw. Wielu z nich z czasem wyemancypowao si spod mongolskiej supremacji i kontynuowao panowanie jako nowi wadcy absolutni, dziaajc wedug tej samej metody. Czsto ludzie podporzdkowani w ten sposb czerpi sw nazw wanie od jakiego wojskowego wodza: Selducy, Nogajcy, Osmanowie itd. Du rol w tej cywilizacji odgrywa romantyzm i legenda osnuta wok postaci skutecznego wodza. Gdy zabraknie silnego wodza przychodzi "smuta", czas niepokoju. Powstaje dezorientacja i osabienie. Pojawienie si nowego "dzierymordy" to koniec "smuty", to powrt do normalnoci. Cywilizacja turaska nie ma adnego stosunku do religii. Dziedzina ta z reguy pozostaje obojtna dla wadcy, byle by duchowiestwo nie wtrcao si w jego sprawy, nie prbowao odgrywa roli pastwowej oraz by nie krytykowao wadzy w

15

adnej sprawie. adna etyka nie obowizuje wadcy i nigdy nie jest on oceniany z pozycji etyki. Dzisiaj najwyraniej widzimy cywilizacj turask w Rosji. Tam jedynowadztwo jest norm. Nie ma znaczenia czy jest to chan, car, pierwszy sekretarz czy prezydent. On jest najbardziej kochany i akceptowany, jeeli jego wadza jest wolna od jakichkolwiek ogranicze; musi by jednak zwycizc. Turaczycy nie akceptuj przywdcy przegrywajcego jako wadcy. Musi on wic nieustannie udowadnia, e jego wadztwo i wpywy stale rosn. Wadca taki nigdy nie jest krytykowany ani kontestowany. Nie naley oczekiwa, e Rosja nagle przyjmie system demokratyczny, poniewa ludzie tam yjcy nie spodziewaj si tego. Zaproszeni do gosowania bd gosowa tak jak im kae wadca, a wszelka opozycja bdzie oczywicie zmiadona. Dobrym przykadem rosyjskiego sposobu mylenia jest synne powiedzenie cara Mikoaja II po tym, jak zostaa w caoci zatopiona flota batycka pod Cuszym w roku 1904 w ramach wojny z Japoni. Gdy w lad za krytyk prasy zachodniej byy protesty, e by to bd wysya flot batyck dookoa globu na wody japoskie, car powiedzia: Czego ta hoota chce ode mnie i si wtrca? To bya moja flota!. Trzynacie lat potem car musia abdykowa, potem zosta zamordowany przez bolszewikw, a dzisiaj uwaany jest w Rosji za witego i mczennika oraz kochany mimo wszystkich swoich niedoskonaoci. Bolszewicy szybko powrcili do tej samej despotycznej metody rzdzenia i nawet Stalin jest wspominany z nostalgi przez wielu. Rzdy Michaia Gorbaczowa i Borysa Jelcyna to by czas smuty. Wasno pastwowa staa si wasnoci prywatn oligarchw. Teraz jednak mamy Putina. Car powrci, wywaszczy oligarchw i Rosja wrcia do normalnoci turaskiej normalnoci. Wadca musi odnosi sukcesy, by utrzyma si na tronie. Dzisiaj mog to by wpywy na inne kraje poprzez uzalenianie ich dostawami ropy i gazu. Z pewnoci bd take nasilay si prby przywrcenia dominacji nad ziemiami, ktre Rosja utracia za Gorbaczowa i Jelcyna. Polska zetkna si z cywilizacj turask w jej mongolskim pierwowzorze ju w wieku XIII, by to jednak kontakt tylko przelotny: przyszli, pokonali nas i wkrtce opucili. Pozostay po nich tylko folklorystyczne wspomnienia, takie jak przerwany Hejna z wiey kocioa Mariackiego w Krakowie i Lajkonik5. Pniej zetknlimy si z cywilizacj turask o wiele trwalej i to z kilkoma jej kulturami: tatarsk, tureck, kozack i moskiewsk. Kada z tych kultur na inny sposb na nas oddziaywaa, niekiedy cakiem skutecznie. Abstrahujc od kontaktw militarnych, ktre raczej chroni przed wpywami ni je nios, bya u nas swego czasu moda na turecczyzn. Turcja imponowaa si i przepychem dworu otomaskiego, szczeglnie w XIX w., gdy nie mielimy wasnego pastwa, a Turcja nie uznawaa rozbiorw i przyjmowaa naszych emigrantw. Wielu Polakw znalazo dobre posady w Turcji osigajc cakiem wysokie stanowiska. Wtedy to turecko bya u nas w modzie. Modnym byo ubiera si po turecku i tumaczy polityczny upadek brakiem silnej organizacji wojskowej w przed-rozbiorowej Polsce. Rwnie wpyw kozaczyzny by kiedy bardzo silny, szczeglnie w XVII w. Umiowanie stepw, cigego ruchu, wolnoci od ycia spoecznego, okazywao si atrakcyjne dla niejednego awanturnika, ktremu chciao si zorganizowa wasn
Lajkonik, figura azjatyckiego wojownika z modelem konia przypitym do pasa, ktry raz na rok (niedziela po Boym Ciele) przechodzi ulicami Krakowa i uderza dzieci po gowach papierow buaw.
5

16

jednostk wojskow, wasne mini pastwo, siedzc cigle w kulbace. Byo to moliwe na og na nie zamieszkaych wschodnich rwninach obszarw dzi nalecych do Ukrainy. Byo duo romantyzmu w tym wolnym, zbjeckim trybie ycia, ktre w gruncie rzeczy nie byo niczym innym jak bandytyzmem. Jednak okazyjne kontakty zbrojne z podobnymi bandami Tatarw, Kozakw i Turkw dodaway do tej dziaalnoci element patriotyzmu. O wiele bardziej powanym by wpyw kultury moskiewskiej. Z kontaktw z t kultur zrodzi si sarmatyzm, owa postawa niektrych magnatw kresowych, charakteryzujca si absolutn wadz na swych posiadociach i zupenym brakiem odpowiedzialnoci za pastwo jako cao. Ci magnaci, w zalenoci od wielkoci i bogactwa ich posiadoci, czsto uwaali siebie za udzielnych wadcw. Posiadali wasne wojska, wasne prawa, a czsto nawet wasn polityk zagraniczn, jak w przypadku Radziwiw czy Pacw. Ci magnaci, jeeli chcieli to mogli by dobrodziejami swego otoczenia, mogli jednak take by jego plag, bowiem czuli si, a w rzeczywistoci czsto byli, ponad prawem. Wynikao to z siy ich posiadoci i saboci pastwa. W nowszych czasach, w pierwszej poowie XX w., wpywami turaskimi zaraony by tzw. obz Marszaka Pisudskiego (mwimy "obz", a nie partia). Inne siy polityczne okrelay si wedug ideologii jako socjalici, narodowcy, chadecy itd. Natomiast zwolennicy Marszaka Pisudskiego okrelali siebie jako pisudczycy. czya ich organizacja wojskowa, funkcjonujca na bazie rozkazw pochodzcych od Marszaka lub wydawanych w jego imieniu. Mylenie indywidualne byo le widziane: "Komendant wie lepiej!" Pisudczycy czuli si ponad prawem. Zorganizowali zamach stanu w maju 1926 r. i rzdzili do roku 1939 ignorujc wszelkie prawa. Poniewierali, zabijali, wizili przeciwnikw politycznych, a przy tym wszystkim pielgnowali romantyzm wojenny, wykazywali ruchliwo, ofiarno, patriotyzm oraz obojtno religijn. W okresie dominacje sowieckiej (1944-1989) bylimy dosy odporni na cywilizacyjne wpywy Wschodu. Prawie odruchowo odrzucalimy wszystko, co stamtd pyno. Rosa jednak legenda Marszaka Pisudskiego i aprobata dla jego stylu rzdzenia. Wielu ludzi marzy o wodzu o silnej rce, gdy s zmczeni polityczn niepewnoci, ktra towarzyszy demokracji, wyborom i polityce partyjnej. Bardzo to powane zagroenie dla naszej tosamoci, a to z kilku powodw. Po pierwsze, jest to filozofia polityczna oduczajca mylenia, ktre pozostawia si przeoonym. Taka postawa potrzebna jest w wojsku, gdzie odpowiedzialno jest wyranie zhierarchizowana, a czasu na filozofowanie brak. W yciu cywilnym potrzebujemy nawykw do pracy umysowej, do namysu. Wszystko, co zabija mylenie, cofa nas cywilizacyjnie. Po drugie, moda na turasko wyraa si w cigym poszukiwaniu wodza, zbyt atwym okrzykiwaniu kogokolwiek mem opatrznociowym i powierzaniem mu bezkrytycznie caej odpowiedzialnoci. Potem pojawia si poczucie zawodu, e wdz nie dopisa, e nie wiedzia, co robi. W naszej cywilizacji przywdca musi mie wsparcie mylcych twrczych obywateli, a nie tylko posusznych wykonawcw jego woli. Dobrzy wodzowie atwo si nie rodz. Czciej trzeba polega na zespole i umie pracowa zespoowo, gdzie twrczo kadego daje wsplny postp.

17

Wreszcie mylenie turaskie zabija prac organiczn, oddoln. Wielu ludziom wydaje si, e co poytecznego mona zrobi tylko od gry, od wadzy centralnej, dlatego walcz o przywilej rzdzenia. Tymczasem specyfik naszej cywilizacji jest zdolno do samonaprawy od dou i zachcanie wszystkich, by czynili co tylko jest moliwe, by poprawi ycie w najbliszym otoczeniu. Dobre pomysy zamienione na funkcjonujce ulepszenia bd si same szerzy przez naladownictwo. Co takiego nigdy nie zdarza si w cywilizacji turaskiej. Wszystkie ulepszenia musz tam mie aprobat odgrn i tylko wtedy mona je wprowadza. Tylko ci wadcy turascy, ktrzy takie ulepszenia wprowadzili i rozszerzyli swoje wadztwo, niezalenie od tego jak byli bezwzgldni i nieludzcy w osiganiu tych sukcesw, wspominani s jako wielcy. Cywilizacja bizantyska Cywilizacja bizantyjska powstaa jako przeciwiestwo rzymskiego Zachodu. Podstawow rnic sta si stosunek do religii. W cywilizacji aciskiej Koci Katolicki wywalczy sobie zupen niezawiso doktrynaln od pastwa. Mao tego, wywalczy sobie prawo krytykowania pastwa lub wadcy, za dziaanie nieetyczne. W Polsce stao si to oczywistym z okazji konfliktu krakowskiego biskupa, w. Stanisawa, z krlem Bolesawem miaym w 1079 roku. Biskup skrytykowa krla, a krl zabi biskupa, w rezultacie czego musia straci koron i uda si na emigracj. Nie dlatego, e przegra wybory czy przegra w bitwie, ale dlatego, e przegra moralnie. Ten incydent ustanowi normy relacji Koci - Pastwo w Polsce. W naszym kraju Pastwo nie ma prawa krytykowa Kocioa, natomiast Koci nie tylko ma prawo, ale spodziewamy si od niego, e bdzie krytykowa Pastwo, gdy tylko wymaga tego bd zagadnienia z zakresu moralnoci. W Bizancjum byo zupenie inaczej. Cesarz sprawowa wadz zwierzchni rwnie nad religi. Traktowa Koci jak jedno z ogniw swojej wadzy, podobnie jak sdownictwo czy wojsko i narzuca podwadnym religi (Konstantyn Wielki uczyni chrzecijastwo religi pastwow, zadekretowa j od tronu). Cesarz sam zwoywa synody i sobory, narzuca im tematyk itp. W konsekwencji pastwo znalazo si ponad etyk, a wic miao by przede wszystkim skuteczne, a niekoniecznie etyczne. W krgu cywilizacji bizantyskiej polityka nie krpuje si etyk, jest od niej wolna, a wic czsto barbarzyska. Jako przykad mona wspomnie olepienie pokonanych bugarskich onierzy przez cesarza Bazylego Bugarobjc i odesanie ich pieszo do domu z tylko jednym jednookim onierzem na kadych stu, aby ich prowadzi. Wraz z tytuem cesarskim, wite Cesartswo Rzymskie Narodu Niemieckiego przyjo t wanie metod ustroju ycia zbiorowego6. Std, gdy u nas krl biskupobjca traci koron, cesarz niemiecki walczy z papieem o prymat, o
Cesarz Otton II (967-983) oeni si (972) z Teofano, bratanic cesarza Jana I Tzymiskesa (969-976) i siostr cesarza Bazylego Bugarobjcy (976-1025). Gdy jego ojciec, Otton I jeszcze y, Otton II zosta koronowany na cesarza witego Cesarstwa Rzymskiego przez papiea Jana XIII, ktry take udzieli mu lubu z Teofano. Ustanowio to zwizek z bizantyskim tytuem cesarskim i zrodzio imperialne ambicje niemieckich wadcw. W owym czasie bardzo bogate Bizancjum byo obiektem zazdroci bardziej prymitywnych zachodnich wadcw. Teofano przywioza ze sob do Niemiec wspaniay dwr, ktry nada pewien styl funkcjonowaniu dworu cesarzy witego Rzymskiego Cesarstwa. Std pochodz wpywy bizantyjskie w Niemczech, ktre trwaj do dzisiaj.
6

18

cezaropapizm, raz idc do Canossy, raz narzucajc papieowi sw wol. Od tego czasu do dzisiaj w Niemczech toczy si walka midzy cywilizacj acisk a bizantysk. Na wschodzie Niemiec zawsze dominowaa bizantysko, podczas gdy na zachodzie, szczeglnie w Nadrenii wicej byo aciskoci. Powrt stolicy z Bonn do Berlina moe si okaza cywilizacyjnie niekorzystnym wydarzeniem. Gdy Krzyacy nawracali mieczem, nasz Pawe Wodkowic upomnia si o prawa pogan (patrz przypis nr 1). Gdy w Niemczech szalay wojny religijne, u nas byo pastwo bez cigania czarownic i stosw. Gdy tam funkcjonowaa zbrodnicza zasada cuius regio eius religio (czyja wadza tego religia) i obywatele czsto musieli zmienia wyznanie, u nas bya tolerancja i przeladowani za religi w Niemczech u nas znajdywali azyl. Nawet katolicka Austria bya katolick z woli wadcy. Cesarz mia zwyczaj ingerowa w sprawy Kocioa, nawet w dziedzinie liturgii. Stawia veto wobec kandydata na papiea, ktry mu si nie podoba (ostatni raz w roku 1903). Ta postawa jest czsto okrelana jako jzefinizm w odniesieniu do cesarza Jzefa II, ktry by bardzo zaangaowany w narzucanie swojej woli Kocioowi. Jako katolicyzm nie przeszkodzi Marii Teresie uczestniczy w sposb oczywisty nieetycznym rozbiorze Polski, dokonanym przez Austri razem z Rosj i Prusami w latach 1772 i 1795. Niemcy uznaj za wielkich swych skutecznych wadcw - Fryderyka Wielkiego i Bismarcka, mimo to, e byli nieetyczni w polityce. Hitler by wielki, pki wygrywa. Teraz go za wielkiego nie uznaj, bo przegra. Jego nieetyczno si nie opacia, bya nieskuteczn. Bizantynizm nie lubi rnorodnoci, niespjnoci czy nierwnomiernoci. O ile w Rzymie, a dzi w krajach cywilizacji aciskiej, elementem czcym jest jedno celu przy rnorodnoci form, o tyle w Bizancjum, a dzi w Niemczech, pastwowe ujednostajnianie jest norm. Std bierze si tak przez nas chwalone porzdek i funkcjonalno, ktre obserwujemy u Niemcw. Wynika to z powszechnej gotowoci do akceptowania nakazw pastwowych. Befehl ist Befehl! Rozkaz to rozkaz! I to jest powszechnie przyjmowane, podczas gdy my, Polacy, wychowani w cywilizacji aciskiej jestemy indywidualistami. Karno, posuszestwo ma jednak i swoj negatywn stron. Mechanizuje ono ycie zbiorowe, zabija dziaanie oddolne i organiczne, a wprowadza odgrnie zcentralizowane i biurokratyczne (patrz na sposb funkcjonowania przeregulowanej Unii Europejskiej, w zasadzie sterowanej przez Niemcw). Odpowiedzialno moralna za negatywne skutki takich dziaa skadana jest w cywilizacji bizantyskiej na tych, ktrzy wydawali polecenia, co umoliwia nawet usprawiedliwienie przestpstw. Jest znan spraw, e wszyscy niemieccy przestpcy wojenni zawsze tumacz si, e im kazano, e wykonywali rozkazy, e to wina wadz. Wedug nich odpowiedzialno ponosi rzd, a nie oni. W skrajnej interpretacji, tylko Hitler by winny zbrodni popenionych przez Niemcw w czasie drugiej II wiatowej. W powojennych Niemczech wprowadzono prawo, ktre zakazuje ekstradycji Niemcw. W rezultacie wikszo przestpstw wojennych bya sdzona w Niemczech, wedug niemieckich standardw, a nie w krajach, w ktrych popenili swoje zbrodnie. Tymczasem warto zauway, e nawet w komunistycznej Polsce byo nie do pomylenia, eby mordercy ks. Jerzego Popieuszki bronili si argumentem, e wykonywali rozkazy tajnych sub, w ktrych suyli. Kady jest osobicie

19

odpowiedzialny wobec prawa, a zbrodniczych rozkazw po prostu nie wolno wykonywa. Wie si z tym te typowa dla bizantynizmu wyszo formy nad treci. Skoro nie cel jest wsplny, a forma, przeto ona dominuje, chocia staje si pust. W cywilizacji aciskiej cel ma podstawowe znaczenie, a forma jest mao istotna. Dopasowujemy j do wasnych wyobrae o tym, co jest w danej chwili najwaciwsze. W rezultacie stale poszukujemy udoskonale, czsto popeniajc po drodze rne bdy. Bizantyscy Niemcy do perfekcji doprowadzili odgrnie zadekretowane formy. atwo moglimy obserwowa, e u Niemcw zarwno kapitalizm (RFN), jak i socjalizm (NRD) funkcjonoway sprawnie; faszyzm te funkcjonowa sprawnie. Niemcy imponuj nam z powodu swej skutecznoci, ktrej czsto im zazdrocimy. Marzymy o ich porzdku, funkcjonalnoci, dobrobycie, ale to wszystko opacone jest wanie bizantysk gotowoci do podporzdkowania si pastwu we wszystkim. Nasza sia ley w rnorodnoci, w gotowoci do krytykowania pastwa i winnimy tego broni przed niemieckimi zamiarami regulowania wszystkiego odgrnie dzisiaj raczej z Brukseli ni z Berlina. Ta nadmierna regulacja wszystkiego, dominujca w Unii Europejskiej w sposb oczywisty jest pochodzenia bizantyskiego, a nie aciskiego. Ponadto mamy rosnc tendencj w Unii Europejskiej, jak i w wielu krajach tradycyjnie nalecych do cywilizacji aciskiej, by akceptowa bizantysk gotowo prowadzenia polityki bez etyki. W odrnieniu od cywilizacji turaskiej, bizantyjski polityk czy wadca musi by w yciu prywatnym etycznym i jest oceniany z tego tytuu. Jest on jednak wolny od etycznych ogranicze przy prowadzeniu polityki. Zarzut ten dotyczy nie tylko tych, ktrzy paraj si polityk w sposb niemoralny, ale i tych, co twierdz, e polityka to brudna rzecz i umywaj rce, zajmujc si swoimi sprawami. Taka postawa oznacza oddanie polityki w rce tych, co si etyk nie krpuj, jest to wic rwnie postawa bizantyska. Postaw waciw dla naszej cywilizacji jest wczanie si do polityki, dziaanie etyczne i domaganie si etyki w polityce, zarwno wewntrznej, jak i midzynarodowej. To, e przeciwnicy dziaaj nieetycznie, nie ma nic do rzeczy. Policja, majc do czynienia z przestpcami, te musi dziaa etycznie. Wszyscy grzeszymy, ale kady winien pragn dziaa etycznie, odpowiedzialnie i w zgodzie z tym, co uwaa za prawidowe. Rezygnacja z tego pragnienia w sferze polityki to gwne zagroenie dla cywilizacji aciskiej, jakie pynie z kontaktw z bizantynizmem. Cywilizacja ydowska Cywilizacja ydowska jest jedn z najstarszych w wiecie. Jej trwao nie jest zwizana z posiadaniem okrelonego pastwa, ani ze znajomoci okrelonego jzyka. W jakim sensie pami, a dzi solidarno z pastwem izraelskim, odgrywa tu pewn rol, podobnie jak wikszoci ydw nie znany jzyk hebrajski (mimo tego, e wszyscy ydzi s pimienni, co najmniej od pierwszego wieku po narodzeniu Chrystusa). Do niedawna hebrajski by jzykiem martwym i tylko obecnie, od czasu utworzenia wspczesnego Izraela, zosta odrodzony i uczyniony jzykiem ywym.

20

Jednak ani jzyk, ani istnienie pastwa, nie maj wikszego znaczenia w definiowaniu tej cywilizacji. ydzi czsto przemieszczaj si z jednego pastwa do drugiego i przy okazji zwykle bardzo szybko przyjmuj jzyk kraju osiedlenia w mowie domowej, aby przystosowa si do otaczajcego spoeczestwa. W jzyku polskim mwimy o "narodzie ydowskim", jest to jednak pojcie zupenie innego rzdu ni nard w sensie cywilizacji aciskiej. Dla nas nard to wsplna przeszo kwitncej lub zdeptanej pastwowoci, wsplny jzyk i literatura w tym jzyku oraz okrelone miejsce na ziemi rozumiane jako ojczyzna. W innych jzykach europejskich zjawisko wsplnotowoci ydowskiej nie jest okrelane pojciem nard (nacion, nation), ale raczej pojciem lud (le peuple juif, the Jewish people, Judenthum) i chyba susznie, bo jest to niewtpliwie okrelony lud, ale spoiwo jego nie ma nic wsplnego z wizi narodow narodw europejskich. Spoiwem tym jest sakralna cywilizacja, a szczeglnie sakralna wiadomo specjalnej misji nadanej przez Boga. ydzi maj wiadomo tego wybrastwa, a ich misj byo przygotowanie wiata na przyjcie Mesjasza, ktry mia si wrd nich narodzi, oraz zachowanie do tego czasu prawdy objawionej. T rol ydzi spenili. Wielu z nich rozpoznao Go, gdy przyszed i ponioso t Dobr Nowin, Ewangeli, do innych ludw. To, co byo misj jednego ludu, stao si misj Kocioa. To, co dzi rozumiemy pod pojciem narodu ydowskiego, to spoeczno tragiczna, lud ktry nie rozpozna czasu nawiedzenia swego. To ci, ktrzy nie uznali Jezusa Chrystusa za Mesjasza. Ci ydzi, ktrzy poszli za Chrystusem wtopili si w chrzecijaski uniwersalizm. Ci natomiast, ktrzy Go odrzucili, stali si tuaczami po wiecie, wrd wyznawcw innych religii, zazdronie piastujc swoje wybrastwo, swoj mesjanistyczn wiadomo, ktra nadaje definiujce pitno ich cywilizacji. Cywilizacja ydowska to cywilizacja programowej odrbnoci, programowego odstawania od otoczenia. W judaizmie nie ma okrelonej teologii, ktr mona by pozna i zaakceptowa jako konwertyta. W ydostwo mona si jedynie weni, biologicznie wtopi, bowiem ydzi nie szukaj konwertytw. Z wasnej woli yj yciem odrbnym, w odseparowaniu od otaczajcych spoeczestw. Tworz swoje gminy (kahay), rzdz si wasnymi prawami oraz dbaj take o utrzymanie odrbno przestrzennej. Getta, w ktrych yj razem, tworz sami jako dzielnice, porwnywalne do dzielnic chiskich (Chinatowns) w amerykaskich miastach. Dopiero hitlerowskie Niemcy stworzyy pojcie izolacji przymusowej, getta zamknitego, ktrego nie wolno byo ydom opuszcza. ydzi nie s pionierami. Nie id zdobywa wiata i ujarzmia przyrody. Osiedlaj si wrd innych cywilizacji, najchtniej wrd bogatych, majc przy tym tendencj przemieszczania si z uboszych do bogatszych terenw. Czyni to zawsze grupowo, od razu tworzc swoj wasn, odrbn spoeczno. ydzi nie stanowi odrbnej rasy i dlatego traktowanie antysemityzmu jako rasizmu jest wielkim nieporozumieniem. ydzi polscy s rasowo nie do odrnienia od Polakw, ydzi Maghrebu s rasowo bliscy Arabom, ydzi etiopscy s bliscy Etiopczykom. I tak jest na caym wiecie. Natomiast fakt, e trzymaj si swojego rodowiska, swojej cywilizacji, swojej odrbnoci, powoduje, e biologicznie wyodrbniaj si. To nie rasa tworzy cywilizacj ydowsk, ale cywilizacja moe powodowa odrbno biologiczn. Nigdy nie jest to odrbno zupena, bo maestwa mieszane wystpuj czsto, ale wystarczajca, by wszdzie, gdzie

21

spoecznoci ydowskie yj przez kilka pokole, odrniano ich fizycznie od otoczenia. To wszystko jest konsekwencj zbiorowej wiadomoci o wybrastwie. Pami o Boym wybrastwie, o szczeglnej relacji z Bogiem, o Boej obietnicy, danej biologicznym potomkom tylko jednego ludu powoduje, e monoteizm przeradza si w monolatri. Wiar w jedynego Boga zastpuje wiara w jednego, wasnego Boga, Boga szczepowego. Prorocy skutecznie wyplenili tendencje politeistyczne u ydw starotestamentowych, natomiast monolatri usun Jezus Chrystus adresujc sw nauk do wszystkich ludw, a nie tylko do wybranych. W gruncie rzeczy monolatria jest form politeizmu, gdy dopuszcza istnienie innych bogw u innych ludw. Mesjanizm zdarza si u innych ludw nagle dochodzcych do przekonania, e posiadaj specjaln rol nadan im przez Boga. To przekonanie jednak rzadko kiedy trwao przez kilka pokole. ydzi, piastujc swoje wybrastwo, stworzyli ca cywilizacj opart o wierno Prawu nadanemu im przez Boga. Przez Prawo rozumiej Tor, Picioksig Mojesza, ktry oczywicie te i dla nas jest Pismem witym. My jednak czytamy go inaczej. ydzi widz w nim Prawo, ktre jest nieodwoalne, ktre trzeba bezwzgldnie przestrzega, ktrego kada litera obowizuje na zawsze. Nas nauczy Jezus Chrystus, e wana jest nie litera tego prawa, ale intencja Prawodawcy. On Prawa nie zmieni, ale je wypeni treci. Zarzuca faryzeuszom, e czcz Boga tylko ustami, a nie sercem. Kaza ratowa owc czy woa, gdy w szabat wpadnie do studni (Mt. 12, 11; . 14,5), bo szabat jest dla czowieka, a nie czowiek dla szabatu (Mk. 2, 27). My si nieraz miejemy z ydowskich obyczajw, gardzimy nimi. Tymczasem, gdy w pocigu yd w sobot siedzi na butelce gumowej z wod, czyni to z wiernoci swojej religii, bo w szabat podrowa nie wolno, chyba e na wodzie. Dla niego jest to przestrzeganie litery Prawa, obowizek moralny. Dla nas to zakamanie, to zamanie intencji Prawodawcy. My wraz z rozwojem ycia, z rozwojem rozumienia intencji Prawodawcy, dopasowujemy przepisy do tego, co uznajemy za etyczne. Dla nas prawo wynika z etyki. U ydw odwrotnie - etyka wynika z Prawa. Oczywicie, i u nich ycie wymaga zmian obyczajw. Dla wygody wic wprowadzaj interpretacje Prawa, wyjanienia na rne okolicznoci, tak by zachowujc jego liter y w sposb rozsdny. Caa uczono ydowska (Talmud, Kabaa, pisma rabinackie) to wanie te interpretacje, komentarze do interpretacji, komentarze do komentarzy itd. - ciga kazuistyka mnoca wyjtki od nietykalnych przepisw. Rozwj ten napdzany jest potrzeb udogodnie. Poza judaizmem caa ta uczono jest bez wartoci. Sposb jej powstawania bywa jednak naladowany i stanowi zagroenie dla nas. My musimy zmienia przepisy, gdy ocenimy, e tego wymaga nasze rozeznanie co jest, lub co nie jest etyczne, a nie dlatego, e s niewygodne. W cywilizacji aciskiej kade pokolenie przenosi co z etyki do pisanego prawa. Mnoenie praw coraz bardziej ogranicza zakres naszej swobody. ydw ogranicza tylko Tora, a wszystkie pniejsze przepisy tylko redukuj zakres obowizywania tych ogranicze. Niestety, rwnie u nas, cho wbrew naszej cywilizacji, pojawiaj si ustawy, ktre czyni dopuszczalnym to, co jest uwaane za nieetyczne i byo ju zakazane prawami pisanymi (przerywanie ciy, rozwody, czyny homoseksualne, kulty sataniczne itd.). W ten sposb gubi si zwizek prawa z etyk, a wygoda raczej ni etyka, staje si rdem prawa.

22

W naszej cywilizacji czowiek prawy, yjcy godziwie, nie znajdzie si w konflikcie z prawem, nawet nie znajc go. Z drugiej strony ycie w zgodzie z liter prawa, ale nieuczciwie, pochodzi z faryzejskiego przywizania do przepisw, a nie do etyki. Wykorzystywanie przepisw, niedokadnie napisanych ustaw, luk w nich, ich nadmiaru i niekonsekwencji, dziaanie na pograniczu prawa, techniki unikania opodatkowania, wszystko formalnie w ramach prawa, ale nieetyczne, pochodzi z rabinicznej kazuistyki, z etyki wywodzonej z praw pisanych. Jednak taki kombinator, co prawda dziaajcy w ramach prawa, w rzeczywistoci nie posiada szacunku dla adnego prawa. Nie mona go porwnywa z ydem podrujcym w sobot na butelce z wod, ktry take wykorzystuje wygodn interpretacj Prawa, ale ktry czyni to, by pozosta w zgodzie z Prawem, a wic z penym szacunkiem dla tego Prawa. Poniewa wiele przypisw Prawa Mojeszowego byo nie do utrzymania w diasporze (np. zakaz nauki jzyka greckiego), wprowadzano interpretacje, na mocy ktrych penia przepisw obowizuje w Ziemi Obiecanej, ale nie poza ni. W ten sposb diaspora staa si ucieczk od Prawa. Skoro etyka pochodzi z przepisw, powstay tym samym dwie etyki - dla Palestyny i poza ni. Potem przysza kolej na dalsze mnoenie etyk, na rne okazje, rne dni, wobec swoich czy wobec obcych (gojw) itd. Tak powstaa etyka sytuacyjna, ktra jest nam zupenie obca. My wyznajemy tylko etyk totaln, t sam na wszystkie okazje. Czy jednak zawsze jestemy wierni takim pojciom? Czy np. odrniamy kradzie przedmiotu prywatnego od kradziey przedmiotu nalecego do pastwa, albo kamstwa wobec bliskich i wobec przeciwnikw? Ta sytuacyjno etyki pochodzi z cywilizacji ydowskiej i winnimy si jej wystrzega. W ramach cywilizacji ydowskiej, zbudowanej na Torze, powstao 5 rnicych si religii, w zalenoci od uznawanych ksig z interpretacjami Prawa. Koneczny tak podsumowuje te religie (Tabela 2): Tabela 2. bez Talmudu z Tor z Talmudem bez Kabay (1) z Kaba (2) bez Kabay (3) ze star Kaba (4) z Kaba + pylpul (5) Przykady Saduceusze, Karaimi Sabatajcy, Frankici Litwacy Sefardyjscy Chasydzi, Aszkenazi

Pi religii, ale brak im rnic teologicznych, ktre prowadziyby do podziaw. Niezalenie od tradycji dotyczcej ksig, ktre interpretuj Tor, ydzi tworz jedn rodzin poczon mesjask wiadomoci wybrastwa. yd moe sta si ateist, moe sta si konwertyt do innej religii, moe nawet zosta kardynaem, ale zawsze bdzie traktowany przez innych ydw jako czonek spoecznoci ydowskiej.

23

Nam nieraz imponuje ydowska solidarno, ich wzajemne popieranie si, wierno ydowskiej wsplnocie. Obserwujemy jak uczestnicz w rnych walkach, znajdujc si po obu stronach sporu, aby po klsce jednej strony, ydzi wrd zwycizcw zadbali, by nie staa si krzywda ydom wrd pokonanych. Po nastpnym konflikcie rezultat moe by odwrotny i znowu ta sama solidarno zafunkcjonuje. Tak wypracowali sobie metod trwania wrd narodw. U nas nie ma takiej solidarnoci. W istocie zarzucamy sobie ktliwo i zawi. Zazdrocimy ydom ich wzajemnej wiernoci ponad wszelkimi konfliktami. Jednak ta rnica ma te i drug stron medalu, bowiem uwaamy, e popiera winnimy prawd, dobro, sprawiedliwo, a nie rodaka tylko dlatego, e jest rodakiem. Musimy zwalcza zo, nieprawd, wszystko co uwaamy, nawet niesusznie, za niewaciwe, bo takie jest nasze rozumienie godziwoci. Winnimy pozosta sob, a nie popiera tego, co na poparcie nie zasuguje. Zarwno nasza postawa jak i ydowska ma sens, ale tylko w kontekcie naszych wasnych cywilizacji. To wyranie ukazuje, e adna postawa porednia nie jest moliwa w sprawach rnicujcych cywilizacje. Cywilizacja arabska Zwykle uwaa si, e wszyscy Arabowie s z natury nomadami. Wielu z nich byo nomadami i wyglda na to, e raczej rozwinli si nie tyle z osiadych rolnikw, co z pasterzy pdzcych lub idcych za trzodami w poszukiwaniu pastwisk. Jednak zwrcenie si ku rolnictwu i zakadanie miast nastpio tysice lat temu, tak wic trudno uzna wdrowny styl ycia za cech charakteryzujc t cywilizacj. Traktowanie islamu jako cechy charakterystycznej dla tej cywilizacj rwnie jest bdem. Meczety to nie domy boe, gdy nie posiadaj otarzy ofiarnych, to tylko domy modlitwy. W islamie nie ma duchowiestwa, a imamowie to tylko przewodnicy w modlitwie. Sam Mahomet by imamem, podobnie zreszt jak byli nimi kalifowie. Imam to kto, kto umie czyta i interpretowa Koran, a poniewa Koranu nie wolno byo tumaczy na inne jzyki, imam musia zna arabski co najmniej na tyle, by mc go czyta, cho nie koniecznie rozumie. W kadym meczecie koo pulpitu znajduje si ornamentalna nisza wskazujca kierunek ku Mekce, w ktr to stron wszyscy modlcy si musz by zwrceni. rdem wiary s Koran i tradycja zwana Sunn. Sunna skada si z komentarzy i notatek na temat Koranu dokonanych przez najstarszych komentatorw. Sunnici s ortodoksyjni, podczas gdy szyici odrzucaj tradycj i nie uznaj pierwszych trzech kalifw. Szyici yj w Iranie, Pakistanie, Bangladeszu, w Mongolii i w oazach Algierii, natomiast wiat arabski jest sunnici, podobnie jak Turcja. Obie gazie nauczaj piciu podstawowych obowizkw: modlitwy, ofiary, pielgrzymki, postw i udziau w witych wojnach. S niektre obyczaje przejte z judaizmu, takie jak zakaz spoywania wieprzowiny i rytualny ubj zwierzt. Jezusa czcz jako proroka, a Maryj jako Dziewic, ale uwaaj, e traktowanie Jezusa jako Syna Boego jest pomysem politeistycznym. To Mahomet narzuci Arabom monoteizm. On take narzuci zakaz picia alkoholu i gier hazardowych, ale nie postawi adnych ogranicze poligamii czy niewolnictwu. Islam jest religi bardzo prost, sabo rozumian przez wiernych. Niewielu muzumanw zna Koran. Ma on wiele regulacji dotyczcych higieny ycia, zawiera przepisy dotyczce

24

prawa rodzinnego i majtkowego, wchodzce nawet w bardzo drobne szczegy, zawiera te system etyczny. Kobieta nie jest rwn mczynie i nie modli si razem z mczyznami w meczecie. Tylko m moe rozwie si z on. Czarczaf (chusta na twarz) i szata workowa nie s wymagane przez Koran, w rezultacie czego s przestrzegane przez niektre spoecznoci muzumaskie, a przez inne nie. Stosunek do sztuk piknych jest dokadnie sprecyzowany, ale oglnie rzecz biorc negatywny. Poniewa ukazywanie w sztuce postaci ywych jest zakazane, sztuka arabska rozwina si w kierunku wyszukanych ornamentacji (arabeski). Tak wic Koran ma odniesienia do czterech kategorii bytu zdrowia, zamonoci, pikna i dobra. W kategorii prawdy w niewielkim stopniu odnosi si do nadprzyrodzonej (praktycznie nie ma adnej teologii), a do naturalnej nie odnosi si prawie w ogle. Prawo rodzinne i majtkowe stanowi cao prawa. Niedomagania Koranu z punktu widzenia cywilizacyjnego sigaj jednak gbiej. Wszystkie jego uregulowania dotycz tylko ycia rodzinnego, w najlepszym razie klanu, i zna on tylko prawo prywatne. W Koranie nie ma nic odnonie prawa pastwowego; w jaki wic sposb mgby rzd opiera si na Koranie? Rzdzenie pozostawione jest woli i uznaniu wadzy, w rezultacie czego arbitralna wola wadcy staje si konieczn czci prawa. To musi prowadzi nieuchronnie do samowoli kadego urzdnika, co sprawia, e przepisy Koranu naciga si do potrzeb pastwa. Suba wojskowa w cywilizacji arabskiej odbywa si w imi witej wojny. Podatki umiejscawia si w ramach obowizku dawania jamuny, w rezultacie czego troska o potrzebujcych staje si wyczn odpowiedzialnoci pastwa. O pastwowoci muzumaskiej mwi si, e jest atana Koranem, a podszyta samowol, a wic niezdolna obej si bez terroru. Polega na stosowaniu ekstremalnie rozbudowanego prawa prywatnego do spraw publicznych. Odrbne prawo publiczne nie mogo si rozwin pki trwaa zasada, e Koran jest rdem prawa. Wytworzyy si wic dwie szkoy: dla jednych godziwym jest tylko to, co jest w Koranie, wzgldnie w Sunnie, a drudzy gosz, e wszystko, co nie jest potpione w Koranie jest dozwolone. W oparciu o te dwie postawy rozwiny si rne sekty, nawet politeistyczne (w Pakistanie). Niektre z nich, jak na przykad szyiccy Assasyni byli fanatycznie okrutni, funkcjonowali w wiecie turaskim i ostatecznie byli zlikwidowani przez Mongow w typowo turaski sposb zostali fizycznie zlikwidowani wraz z rodzinami poprzez masowe egzekucje wykonane przez posuszne siy wojskowe. Islam jest obecny w wielu cywilizacjach i wszdzie adaptowa si do cech charakteru spoecznoci lokalnych. Nie wszystko, co arabskie naley do caego islamu i nie wszystko, co muzumaskie naley do cywilizacji arabskiej. Trzeba rozrnia tych, co otrzymali Koran od Arabw od tych, co go otrzymali od Turaczykw, Turkw lub Persw. To s zupenie odrbne wiaty w sensie cywilizacyjnym. Uczeni arabscy uwaaj Turkw za gorszych od giaurw (pogan), za barbarzycw islamu. Islam istnieje te w innych cywilizacjach: w bramiskiej, gdzie zachowa system kastowy (Indie, Pakistan, Bangladesz), w chiskiej (Dungaria), gdzie wieloestwo zastpia ona plus konkubiny, i w innych. Tak wic islam nie definiuje cywilizacji arabskiej. Islam nie stworzy cywilizacji sakralnej w tym sensie, co judaizm czy braminizm. Cywilizacja arabska jest tylko semisakralna. W peni sakralne s tylko

25

ekstremalne sekty szyickie wrd Mozabitw oaz Sahary algierskiej. Etnicznie nie s to Arabowie lecz Berberzy. S zwizani nierozdzielnie ze swoimi witymi miastami, do ktrych musz powraca, poniewa ich kobietom nie wolno tych miast opuszcza. Tam kobiety maj twarze zakryte najszczelniej. Zakazane jest nie tylko picie alkoholu, ale i palenie tytoniu. Najwysz wadz odwoawcz we wszystkich sprawach s kolegia uczonych w Koranie, istniejce w kadym miecie. Poza tym wyjtkiem islam nigdzie nie stworzy odrbnej cywilizacji. W krajach islamskich odrbna cywilizacja powstaa tylko tam, gdzie obowizywaa zasada, e wszystko jest dopuszczalne, co nie jest zakazane przez Koran. Na tych obszarach islam spowodowa bogaty wzrost cywilizacyjny, niejako ponad i obok Koranu. W ten sposb powstaa cywilizacja arabska, nazywana tak ze wzgldu na jzyk arabski, w ktrym Koran jest napisany, a nie ze wzgldu na elementy etniczne, z ktrymi w adnym stopniu nie bya zwizana. To nie Arabowie szerz islam, ale to ich jzyk, dziki Koranowi, sta si jzykiem wykwintnej cywilizacji o intelektualnym splendorze sigajcej daleko poza ramy Koranu. W ten sposb ju w VIII w. powstaa odrbna filozofia prawa (Abu-Hanif, 772). Caa cywilizacja arabska cieszy si niesakralnym prawem, jak rwnie autorytetem Koranu. Prawo moe istnie poza ramami Koranu, pod warunkiem, e nie jest w konflikcie z nim. rdem tego prawa jest uczono, za nauka jest ceniona, a szkoy wyszego rzdu zawsze byy czci tej cywilizacji. Uczono cywilizacji arabskiej uratowaa Arystotelesa dla potomnoci (pniej przejtego przez filozofw aciskich). Matematyka arabska (algebra) cieszy si szczegln saw, a bya oparta o cyfry arabskie, ktre pniej przej cay wiat (wyobramy sobie mnoenie czy dzielenie posugujc si cyframi rzymskimi!). Prawo publiczne wywodzi si z prywatnego, z tym utrudnieniem, e musi by w jaki sposb wydedukowane z Koranu, ktry zawiera tylko prawo prywatne. Z prawa prywatnego zosta wyprowadzony system spoeczny. Wielka czci ycia publicznego ma charakter despotyczny, z pastwem ingerujcym w sprawy spoeczne w dowolnym czasie i w dowolnej sprawie. W drobniejszych spoecznociach szejk decyduje o wszystkim i ten sam posuch mieli wadcy wielkich historycznych pastw arabskich. Jednak zawsze wadca podlega autorytetowi najwyszemu, jakim jest Koran (nie ma tego w islamskich czciach cywilizacji turaskiej, gdzie prawo wyprowadza si z Koranu, ale ju interpretacja tego prawa jest wyczn prerogatyw wadcy). W relacji do czasu cywilizacja arabska zna pojcie ery, ale nie posiada wiadomoci historyzmu (odpowiedzialnoci za przeszo i przyszo). Kontakt z cywilizacj acisk, po zajciu Hiszpanii i czci Francji przez Maurw, doprowadzi do wyksztacenia si najbardziej zaawansowanej kultury cywilizacji arabskiej, jakim bya kultura kordoweska. Architektoniczne skarby Kordowy, Sewilli czy Grenady s wiadectwem wielkoci tej kultury. W kulturze kordoweskiej wraz z wychodzeniem z organizacji szczepowej nastpia emancypacja rodziny na skutek akceptacji monogamii. W rezultacie siy duchowe zaczy si organizowa oddzielnie, poza organizacj pastwow. Gdziekolwiek to nastpuje, powstaj nowe moliwoci dla ycia publicznego, dla rozwoju legalnej opozycji, moralnie dopuszczalnej, nie stanowicej nic niewaciwego i bdcej wyrazem emancypacji si duchowych spod siy fizycznej. Powstanie kultury kordoweskiej udowadnia, e taka emancypacja jest moliwa w cywilizacji arabskiej.

26

Dzisiaj, majc do czynienia z islamskim terroryzmem wane jest, bymy odrniali islamski fanatyzm powstajcy w ramach cywilizacji turaskiej, podobny do sekty Assasynw, od godnej pochway religijnej wiernoci Koranowi obecnej w cywilizacji arabskiej. Uwagi kocowe Czynniki, ktre rnicuj cywilizacje wzajemnie si wykluczaj. Integracja, rozwizania porednie w rodzaju tygla nie s moliwe. Cywilizacje bd konkurowa ze sob, a w ramach jednej spoecznoci ostatecznie wygra tylko jedna. Wojna cywilizacji odbywa si przede wszystkim w szkoach. Kto bdzie mia najwikszy wpyw na mentalno nastpnego pokolenia? Kto i czyje dzieci bdzie edukowa? Warto doda, e problem z imigrantami sprowadza si do odpowiedzi na wanie to podstawowe pytanie. Kto nada cywilizacj dzieciom? Czy bd to rodzice, czy kto inny? Od czasu Rewolucji Francuskiej obserwujemy stopniowe przejmowanie edukacji w Europie przez pastwo. Stale obserwujemy redukcj rodzicielskiego wpywu na edukacj, a w rezultacie jej stopniow laicyzacj. Zakres edukacji wzrasta, a wpyw rodzicw i Kocioa maleje. Nie jest to ewolucja bez znaczenia. Ryzykujemy, e jacy cywilizacyjnie nam obcy politycy bd decydowa o edukacji naszych dzieci, a rodzice nawet nie zauwa, e ich dzieci stopniowo odsuwaj si od ich cywilizacji. Powinnimy zada sobie nastpujce pytania: czy mamy jedn, czy wiele cywilizacji adowanych do naszego systemu edukacyjnego? Kto decyduje o edukacyjnych trendach promowanych w szkoach, w telewizji, w internecie? Kto ma najwikszy wpyw na edukacj dzieci rodzice, szkoa, Koci, telewizja czy internet? System edukacyjny musi by spjny. Musi si trzyma zasad jednej cywilizacji. Edukacja w szkole musi by przedueniem edukacji podawanej w domu, i musz one by komplementarne i zgodne. W roku 1925 mj dziadek zabroni mojej matce czyta ksik podan jako lektur obowizkow w jej szkole (wyrniona nagrod Nobla powie Chopi Wadysawa Reymonta), poniewa uwaa, e zawiera ona treci nieprzystojne. Szkoa uszanowaa t decyzj. Caa klasa czytaa t ksik, a moja mama nie. W rzeczywistoci nie przeczytaa jej nawet wtedy, gdy ju bya doros, bo jej ojciec uwaa j za nieprzyzwoit. Ktra europejska szkoa uszanowaaby dzisiaj takie yczenie rodzica? Powinnimy wrci do takich obyczajw. Autorzy programw edukacyjnych czsto kieruj si jak ideologiczn opcj. Niestety coraz czciej jest to opcja laicka, programowo demoralizujca. Stale syszymy o potrzebie serwowania dzieciom edukacji seksualnej w szkoach. Dzieci indoktrynuje si w temacie antykoncepcji i gimnastyki seksualnej. Dobr lektur jest czsto z preferencj dla socjalistycznych i ateistycznych autorw, podczas gdy katolickich si eliminuje. W nauczaniu historii jest wiele faszerstw, bagatelizowania roli chrzecijastwa i patriotyzmu w budowaniu Europy, a gloryfikacji rewolucji i internacjonalizmu. W nauczaniu biologii promuje si nie udowodnion teori ewolucji, by zredukowa rol Stwrcy.

27

To prawda, e s nauczyciele, ktrzy nawet w najtrudniejszych czasach odstawiaj oficjalne podrczniki i prbuj przekaza dzieciom prawd jak najlepiej potrafi. Jednak wikszo nauczycieli tylko powtarza to, co jest w podrcznikach bez dodatkowego komentarza. Nie chc ryzykowa nagan czy te po prostu nie zauwaaj laickiej natury serwowanej indoktrynacji. Jeszcze wikszy wpyw na dzieci wywiera telewizja, ogldana od wczesnego dziecistwa kilka godzin dziennie. A jakie to wzorce zachowa znajdujemy w programach telewizyjnych? Normalno jest nudna, a wic wikszo czasu zajmuje pokazywanie sytuacji nienormalnych. Niestety, wikszo dzieci oglda telewizj wtedy, gdy rodzicw nie ma w domu. Podobnie zy wpyw wywiera modna muzyka. Sucha si jej przy pomocy walkmanw i tak naprawd nikt nie wie, czego dziecko sucha. Wspczesna muzyka czsto zawiera treci erotyczne lub nawet sataniczne. Gdy dzieci maj problemy, do kogo z nimi si zwracaj? Czy rodzice maj czas by ich wysucha i poradzi im w por? Jest tylko jedno rozwizanie. Aby dom by gwnym wychowawc, musi w nim by matka. Wiem, e ryzykuj gniew wielu kobiet, ktre zechc to przeczyta. Ale nie oszukujmy si. W cywilizacjach, gdzie ycie rodzinne jest tak zorganizowane, e matki s w domu, zasady cywilizacji s w sposb cigy przekazywane z pokolenia na pokolenie. Tam, gdzie matka jest nieobecna przez wikszo dnia, dzieci s wychowywane w zespole wartoci obcych rodzicom. Dom bez matki jest domem pustym i dzieci uciekaj od takiego domu, szukajc poradnictwa i pomocy gdzie indziej. To absurd, e posiadamy dzi ekonomiczny przymus posiadania dwch pensji w rodzinie i nie jest to wybr, lecz konieczno. System spoeczny musi by zreorganizowany tak, aby rodzina moga y godziwie z jednej pensji, a dzieci mogy mie ywy dom z matk zawsze gotow kontrolowa je i dostpn dla nich. Rodziny imigranckie na og s zdolne przey na jednej pensji i maj matki w domach. W rezultacie wpyw szkoy na dzieci jest minimalny i znajduje przeciwwag we wpywie domu, a zakaz uywania chust nie zlikwiduje problemu. Dzieci rnych cywilizacji wspoddziauj na siebie, przez co przy malejcym wpywie domu w cywilizacji zachodniej oraz pozostawianiu programw nauczania poza kontrol rodzicielsk, ryzykujemy zmiany cywilizacyjne w nastpnym pokoleniu. Naszej cywilizacji aciskiej trzeba aktywnie broni. Nawet za cen ubstwa musimy nalega na utrzymanie kontroli nad naszymi dziemi, a take da, by programy telewizyjne lansoway szlachetne cele i prawe postawy. Musimy take domaga si, by zachowanie waciwe dla naszej cywilizacji byo chwalone, a niewaciwe ganione. Musimy nalega by niemoralna muzyka bya zakazana, by zachowanie si spoeczestwa byo waciwe, a gdy waciwym nie jest by byo karane. Musimy stara si wpyn na edukacj tych, co yj wrd nas, a nie posiadaj wystarczajcego wsparcia ze strony wasnych rodzicw. Musimy te stara si oddziaywa na tych wrd nas, ktrzy pochodz z innych cywilizacji. Winnimy by w edukacyjnej ofensywie. W przeciwnym razie nasza cywilizacja upadnie. Na innej paszczynie sytuacja jest bardziej optymistyczna. Niezalenie od wszelkiego za towarzyszcego kolonializmowi, pozostaje faktem, e europejscy

28

kolonialici prbowali zaszczepi sw wasn cywilizacj ludom podbitym. Jedn z gwnych drg w tym kierunku byo zapraszanie zdolniejszych osobnikw do studiowania w kraju europejskim, przez co uksztatowano elity mylce w sposb europejski. Gdy przysza dekolonizacja, to gwnie rodzimi wychowankowie europejskich uniwersytetw przejli odpowiedzialno za kierowanie wieo wyemancypowanymi krajami. Wiele z tej formy wpywu trwa nadal, gdy studenci z byych kolonii korzystaj z przywileju europejskiej edukacji. W USA czyni si to samo zapraszajc studentw z krajw trzeciego wiata, by tam studiowali. Edukacja to jedna z drg promowania wasnej cywilizacji, ale s te inne. Kolonialici czsto pozostawili za sob jak form organizacji ycia spoecznego, system przedstawicielski, sposb zorganizowania policji, armii, suby medycznej, suby lenej itd. Pozostawili take chrzecijask etyk i jak form chrzecijaskiego Kocioa, ktry stopniowo staje si etnicznie rodzimym. Nie wszystko funkcjonuje tak jak powinno, ale europejski standard jest zwykle tym czym, do czego spoecznoci te d. Obecnie, zupenie niezalenie od dziedzictwa kolonialnego, majc stosunki z krajami trzeciego wiata, Europejczycy (cznie z USA, Kanad, Australi itd.) domagaj si pewnych norm postpowania jako warunek tych stosunkw. Zwykle da si jakiego poziomu demokracji, szacunku dla praw czowieka, zwalczania korupcji, ekonomicznej odpowiedzialnoci. Formuujc te dania uczymy innych naszego sposobu mylenia. Oczywicie nie wszystko, co jest promowane w trzecim wiecie przez Zachd jest godziwe. Niestety, mamy te skonno do eksportowania naszych niegodziwoci, takich jak wojny i zaopatrywanie w bro, socjalizm i inne materialistyczne ideologie, kontrola rozrodczoci, seksualna rozwizo, niestabilno rodziny, hedonizm stylu ycia. Czonkowie innych cywilizacji, chcc chroni si przed tymi zagroeniami, opieraj si rwnie wpywom pozytywnym Zachodu. Bylibymy o wiele bardziej skuteczni w promowaniu cywilizacji aciskiej, gdybymy te dbali o ni u siebie.
### Tekst powyszy to tumaczenie z angielskiego ksiki pt. Civilisations at War in Europe, ktr rozprowadziem w Parlamencie Europejskim w dniu 13 lutego 2007 r. Wywoaa ona wielkie oburzenie i wiele negatywnych reakcji w wiatowych mediach. W zwizku z zainteresowaniem jakie wzbudzia uznaem za konieczne j przetumaczy rwnie na polski. Pragn serdecznie podzikowa prof. Wadysawowi Chaupce za jzykowe poprawienie mi niniejszego tekstu. Autor 2 marzec 2007 r.

29

Spis rzeczy
Definicje . Metoda indukcyjna . Organizacja ycia zbiorowego Lista cywilizacji . Kryteria klasyfikowania cywilizacji ... Rasa . Jzyk Religia . Prawo .. rdo praw Stosunek do etyki Czas . Przykady cywilizacji . Cywilizacja aciska .. Pojcia narodu w polskim rozumieniu .. Cywilizacja turaska . Cywilizacja bizantyjska Cywilizacja ydowska .. Cywilizacja arabska .. Uwagi kocowe 1 2 3 4 5 5 6 6 7 7 8 8 9 10 12 15 18 20 24 27

30