Materiay w budowie maszyn

Przewodnik do wicze laboratoryjnych

pod redakcj Andrzeja Barbackiego

Spis treci

Przedmowa wiczenie 1. Stale w stanie dostawy (Karol Jwiak) wiczenie 2. Stale konstrukcyjne obrabiane cieplnie (Eugeniusz Mikoajski) wiczenie 3. Struktura i waciwoci stali po obrbce cieplno-chemicznej (Eugeniusz Mikoajski) wiczenie 4. Stale narzdziowe (Tomasz Kachlicki) wiczenie 5. eliwa i staliwa (Karol Jwiak) wiczenie 6. Mied i jej stopy (Tomasz Kachlicki) wiczenie 7. Stopy lekkie (Tomasz Kachlicki) wiczenie 8. Warstwy powierzchniowe o specjalnych waciwociach (Andrzej Mynarczak) wiczenie 9. Ceramika inynierska (Henryk Leda) wiczenie 10. Materiay kompozytowe (Henryk Leda) wiczenie 11. Procesy umacniajce materiay metaliczne (Andrzej Barbacki) wiczenie 12. Przyczyny przedwczesnego zuycia czci maszyn i narzdzi (Andrzej Barbacki) Dodatek Ukad rwnowagi Fe Fe3C (Karol Jwiak)

5 7 20 36 52 66 82 95 107 125 133 143 156 167

Przedmowa

Przekazujemy w rce czytelnikw nowy skrypt: Materiay w budowie maszyn, ktry ma pomc studentom Wydziau Budowy Maszyn i Zarzdzania oraz Wydziau Maszyn Roboczych i Pojazdw w wykonywaniu nowego zestawu wicze laboratoryjnych. W porwnaniu z poprzednim zestawem wicze i z poprzednim skryptem: Metaloznawstwo dla mechanikw w obecnym opracowaniu znacznie wicej uwagi powicono zagadnieniom materiaowym. Poowa wicze dotyczy nowej tematyki, a pozostae to. przedstawione w cakowicie nowym ujciu. Mamy nadziej, e ksika ta bdzie istotn pomoc zarwno dla wykonujcych wiczenia laboratoryjne, jak i dla studiujcych zagadnienia zwizane ze struktur, waciwociami, zastosowaniem i eksploatacj materiaw. W tym miejscu chcemy te wyrazi podzikowanie magistrowi Wojciechowi Frckowiakowi za wydatn pomoc w przygotowaniu skryptu do druku.

Autorzy

wiczenie 1
Stale w stanie dostawy
CEL WICZENIA Celem wiczenia jest poznanie sposobw uzyskiwania mikrostruktur i zwizanych z nimi waciwoci mechanicznych stali oferowanych przez huty, okrelanych terminem stan dostawy". Wiedza zawarta w tym wiczeniu powinna uatwi zrozumienie terminologii i symboliki stosowanej do wyrobw hut elaza. Istotn cz wiczenia stanowi omwienie europejskiego systemu oznaczania gatunkw i stanu strukturalnego stali. NIEZBDNE WIADOMOCI Wprowadzenie Na stan dostawy skadaj si: posta stali, stan jej obrbki cieplnej i stopie utwardzenia po walcowaniu na zimno. Oznaczenia stanw dostawy stali s opisane w normie PN-76/H-01001. Podstaw zrozumienia tematyki wiczenia jest znajomo ukadu fazowego elazo - cementyt w zakresie dotyczcym stali. Ukad ten jest omwiony w dodatku zamieszczonym na kocu ksiki. Zacznijmy od definicji stali. Stal jest to przerobiony plastycznie stop elaza z wglem (stenie C od kilku setnych czci procentu wagowego do 2,11%) i innymi pierwiastkami. Innymi pierwiastkami mog by domieszki metaliczne, np. Mn, Si, Al, wprowadzone w celu odtlenienia i odsiarczenia stali bd pochodzce ze zomu uywanego przez huty do wytapiania stali, np. Cr, Cu, Ti. Pierwiastki metaliczne wprowadzone w celu zmiany waciwoci stali nazywa si pierwiastkami stopowymi. Odrbn grup pierwiastkw stanowicych o czystoci metalurgicznej stali s zanieczyszczenia P, S, As, N, O, N, H pochodzenia surowcowego i technologicznego. Ich cakowite usunicie jest trudne i kosztowne, lecz ju niewielkie (setne czci procentu) zmiany stenia wyranie wpywaj na poziom waciwoci mechanicznych stali.

Klasyfikacja stali Od roku 1996 obowizuje w Polsce europejska norma klasyfikacji stali PN EN 10020, ktra zastpia norm PN-91/H-01010-03. Rysunek 1.1 przedstawia najoglniejszy podzia stali stosowany w krajach Unii Europejskiej.

Rys. 1.1. Klasyfikacja stali wedug PN EN 10020 (1996 r.)

Trzy gwne kryteria podziau stali to: skad chemiczny, waciwoci mechaniczne (fizyczne) i zakres zastosowa. Ze wzgldu na skad chemiczny wyrnia si stale niestopowe (dawniej nazywane wglowymi) i stopowe. Stale niestopowe Rozrnia si 3 klasy jakoci stali niestopowych zwizane z ich czystoci metalurgiczn i osiganymi waciwociami mechanicznymi i fizycznymi: Stale podstawowe to stale, ktrych waciwoci uzyskuje si tylko w procesie stalowniczym (walcowanie i kucie na gorco) bez dodatkowych zabiegw technologicznych. Wyroby z tych stali nie s wic przeznaczone do obrbki cieplnej, z wyjtkiem wyarzania odprajcego, zmikczajcego i normalizujcego. Maksymalne dopuszczalne stenia gwnych zanieczyszcze, czyli fosforu i siarki, w stalach podstawowych wynosz 0,045%.(Fosfor i siarka pochodz z rud elaza i z koksu. Wzrost zawartoci P i S zdecydowanie pogarsza plastyczno i udarno stali Spord zanieczyszcze gazowych najgroniejszy jest wodr, ktry atwo dyfunduje w stali, czynic j kruch i skonn do pkania (patrz dalej wyarzanie przeciwpatkowe). Tlen tworzy w stali kruche wtrcenia z AI, Mn, Si. Azot pochodzi z powietrza i tworzy w stali twarde i kruche azotki elaza lub aluminium oraz wchodzi w skad wglikoazotkw. Arsen pochodzi z rud i nie mona go usun ze stali za proces utleniania.

Stale jakociowe to gatunki stali niestopowych wymagajce cilejszego przestrzegania technologii produkcji ni stale podstawowe. Dla stali tych nie okrela si czystoci metalurgicznej i nie stosuje obrbki cieplnej (wyjtki dotycz wyarzania, podobnie jak dla stali podstawowych). Stale jakociowe musz spenia specyficzne wymagania, np. odnonie do wielkoci ziarna, odpornoci na kruche pkanie, podatnoci na ksztatowanie. Stale specjalne to gatunki o wikszej czystoci (P i S < 0,020%), przeznaczone do ulepszania cieplnego lub hartowania powierzchniowego. Dziki dokadnemu doborowi skadu chemicznego i kontroli technologii wytwarzania maj szereg waciwoci okrelonych w wskim przedziale, np. udarno w stanie ulepszonym cieplnie, hartowno, twardo, spawalno, zawarto wtrce niemetalicznych. Stale stopowe Stal jest okrelana jako stopowa, gdy zawarto procentowa chocia jednego z poniszych pierwiastkw jest wiksza od: Al 0,10 Mo 0,08 B 0,0008 Ni 0,30 Bi 0,10 Nb 0,06 Cr 0,30 Pb 0,40 Zr 0,05 Se 0,10 Co 0,10 Te 0,10 Si 0,50 Ti 0,05 La 0,05 V 0,10 Mn 1,65 W 0,10 Cu 0,40 Inne (poza C,N,S,P) 0,05 Wyrnia si dwie klasy jakoci stali stopowych (rys. 1.1): Stale jakociowe to gatunki stali stopowych nie przeznaczone do ulepszania cieplnego lub utwardzania powierzchniowego (analogia do stali niestopowych jakociowych). W klasie tej wyrnia si nastpujce podklasy stali: - konstrukcyjne drobnoziarniste spawalne (na zbiorniki i rurocigi), - elektrotechniczne (zawierajce Si lub Si + Al), - do produkcji szyn oraz grodzie i ksztatownikw (dla grnictwa), - do produkcji wyrobw paskich walcowanych do dalszej przerbki plastycznej na zimno; stale te zawieraj pierwiastki powodujce drobnoziarnisto (B, Nb, Ti, V, Zr), - zawierajce tylko Cu jako pierwiastek stopowy. Stale stopowe specjalne s uzyskiwane przez precyzyjn kontrol skadu chemicznego i technologii wytwarzania. Stale te maj bardzo zrnicowany skad i waciwoci uytkowe. W klasie tej wyrnia si nastpujce podklasy stali: - odporne na korozj (max 1,2% C, min 10,5% Cr oraz Ni), - aroodporne i arowytrzymae, - oyskowe, - narzdziowe, - maszynowe, - konstrukcyjne,

- o specjalnych waciwociach fizycznych, - szybkotnce (patrz wiczenie 4). Stopowo stali specjalnych jest wiksza. Graniczne stenia pierwiastkw stopowych w stalach jakociowych i specjalnych ustalono na poziomie (w procentach wagowych): Cr 0,50 Cu 0,50 La 0,06 Mn 1,80 Mo 0,10 Nb 0,08 Ni 0,50 Ti 0,12 Zr 0,12 inne 0,12

Systemy oznaczania gatunkw stali

Europejski system oznacze Polska wersja normy europejskiej dotyczcej oznaczania stali EN 10027-1 z 1992 r., wprowadzona u nas w 1994 r, moe by stosowana do krajowych gatunkw stali, natomiast jest obowizkowa w odniesieniu do gatunkw ujtych w normach europejskich. Gwny symbol stali skada si z liter i cyfr, ktre informuj o skadzie chemicznym bd waciwociach stali (mechanicznych lub fizycznych) i obszarze zastosowa. Oznaczenie stali moe zawiera dodatkowy symbol wskazujcy na cechy stali lub wyrobu hutniczego, np. stopie odtlenienia, jako powierzchni, warunki obrbki cieplnej, przydatno do pracy w niskiej temperaturze. Stale oznaczane wedug skadu chemicznego Skad chemiczny jest informacj podawan dla stali jakociowych i specjalnych (stopowych i niestopowych). W tej kategorii oznacze stosuje si cztery rodzaje symboli gwnych: 1. Stale niestopowe zawierajce mniej ni 1% Mn (bez stali automatowych). Symbol gwny skada si z litery C i liczby rwnej 100-krotnej procentowej zawartoci wgla. Przykad: C30 to stal niestopowa zawierajca 0,30% C. 2. Stale niestopowe zawierajce ponad 1% Mn, niestopowe stale automatowe, stale stopowe o steniu kadego pierwiastka poniej 5% (bez stali szybkotncych). Symbol gwny skada si z liczby rwnej 100-krotnej wymaganej zawartoci wgla, symboli chemicznych pierwiastkw stopowych w kolejnoci malejcego stenia oraz liczb oddzielonych kresk informujcych o steniu. Kada liczba wyraa st-

enie pierwiastka pomnoone przez wspczynnik i zaokrglone do najbliszej liczby cakowitej. Przykad: 25CrMo4 to stal stopowa zawierajca 0,25% C, 1% Cr i molibden (nieco powyej granicy stopowoci, rwnej 0,08%). Liczba 4 w tym symbolu dotyczy Cr i wynika z pomnoenia 1% przez 4. W oznaczeniu krajowym jest to stal o symbolu 25HM (konstrukcyjna stopowa do ulepszania cieplnego). Mnoniki dla rnych pierwiastkw s nastpujce: - Cr, Co, Mn, Ni, Si, W 4, - Al, Be, Cu, Mo, Nb, Pb, Ta, Ti, V, Zr 10, - N,P, S, Ce 100, - B 1000. 3. Stale stopowe zawierajce co najmniej 5% jednego pierwiastka (bez stali szybkotncych). Symbol gwny tworzy si identycznie jak dla grupy poprzedniej, z tym e rozpoczyna go litera X, a stenia pierwiastkw (poza wglem x 100) nie s pomnoone przez wspczynniki. Przykad: X10CrNi18-9 - stal stopowa zawierajca 0,10% C, 18% Cr i 9% Ni. Stal ta wedug oznacze polskich ma symbol 1H18N9 (austenityczna stal odporna na korozj). 4. Stale szybkotnce. Tworzenie symbolu gwnego tych stali omwiono w wiczeniu 4. Stale oznaczane wedug zastosowa i waciwoci Oznaczenia te stosuje si do stali, ktrych najwaniejsz cech s waciwoci mechaniczne bd zastosowanie. Oznacza si tak wszystkie podstawowe stale niestopowe oraz niektre stale jakociowe (niestopowe i stopowe). Znak stali zawiera liter(y) oznaczajc(e) zastosowanie lub waciwoci, a po niej wystpuje liczba wskazujca minimaln granic plastycznoci Re lub minimaln wytrzymao na rozciganie Rm wyraon w megapaskalach. Przykad: E295 - stal maszynowa o minimalnej granicy plastycznoci 295 MPa. Najczciej spotykane litery i znaczenie liczby zestawiono w tablicy 1.1.
Tablica 1.1. Oznaczanie stali wedug zastosowania i waciwoci

Symbol literowy S P L E B Y R H lub HT DC, DD, DX

Nazwa stali Konstrukcyjna Pracujca pod cinieniem Na rury przewodowe Maszynowa Do zbrojenia betonu Do betonu spronego Na szyny Walcowana o podwyszonej wytrzymaoci do ksztatowania na zimno Walcowana mikka do ksztatowania na zimno

Znaczenie liczby Re Re Re Re Rm Rm Re
------

Re lub Rm

Oznaczanie stali konstrukcyjnych wedug polskich norm Stale konstrukcyjne (niestopowe i stopowe) to bardzo liczna i najpowszechniej stosowana grupa stali. Wrd stali niestopowych wyrnia si kilka rnie oznaczanych grup: - Stale oglnego przeznaczenia, oznaczane literami St i liczb (0, 3, 4, 5, 6 lub 7). Czsto dodaje si litery, ktrych znaczenie podano w tablicy 1.2. Stale tej grupy s oznaczane w normie europejskiej liter E i wartoci Re. ~ Stale do utwardzania powierzchniowego i do ulepszania cieplnego, oznaczane sowem stal, a po nim liczb okrelajc rednie stenie wgla, np. stal 10 (w systemie oznacze europejskich symbol CIO). - Stale niskowglowe wyszej jakoci okrelonego zastosowania. Do duga nazwa tej grupy zawiera dawniej stosowane okrelenie jakoci stali, zwizane ze steniem fosforu i siarki. W symbolu tych stali na pierwszym miejscu podaje si stenie wgla, a po nim stenie manganu i ewentualnie tzw. pierwiastka mikrostopowego, np. 22G2NbY wskazuje na zawarto Mn = 2% oraz kilka setnych procent niobu. Znaczenie litery Y oraz innych oznacze literowych stosowanych do stali konstrukcyjnych zestawiono w tablicy 1.2.
Tablica 1.2. Znaczenie liter w symbolach stali konstrukcyjnych niestopowych

Litera A B C D E J K M P S U V W X Y Z

Znaczenie na pocztku symbolu Stal automatowa Przeznaczona na drut Do zgrzewania elektrycznego lub dla elektrotechniki Na rury kotowe Okrelone stenie C, Mn, i Si Dla kolejnictwa Wymagana udarno przy 20C Do zgrzewania ogniowego

Znaczenie na kocu znaku Zawony zakres P i S Wymagana udarno przy +20C Wymagana udarno przy 0C Wymagana udarno przy -20C Drobnoziarnista, pytko hartujca si Wymagana udarno po starzeniu Wymagana udarno przy -20C Podwyszone stenie P Spawalna ograniczone stenie C ograniczone stenie C, P i S nie uspokojona p uspokojona -

Oznaczanie wszystkich grup stali konstrukcyjnych stopowych wedug Polskiej Normy jest identyczne. Aby poprawnie zinterpretowa symbol stali, trzeba wiedzie, jakie litery stosuje si na oznaczanie pierwiastkw stopowych. Znak stali konstruk-

cyjnych stopowych rozpoczyna si od dwucyfrowej liczby odpowiadajcej steniu wgla wyraonego w setnych czciach procentu wagowego. Nastpnie podaje si litery oznaczajce pierwiastki stopowe i liczby informujce o steniu danego pierwiastka. Brak liczby po literze oznacza stenie okoo 1% lub niewielkie przekroczenie poziomu stenia przyjtego jako granica stali stopowych i niestopowych. Oznaczenia pierwiastkw stopowych s nastpujce: mangan - G, krzem - S, nikiel - N, chrom - H, wolfram - W, kobalt - K, mied - Cu, aluminium - J, molibden - M, wanad - F, tytan - T, niob - Nb. Przykad: 38HMJ - stal stopowa konstrukcyjna (do azotowania) zawierajca 0,38% C, 1,0% Cr, 0,2% Mo i 1,0% AL Wikszo stali to stale stopowe, dlatego wana jest znajomo wpywu pierwiastkw na waciwoci mechaniczne i fizykochemiczne stali. Wymienione wyej, najczciej spotykane w stalach pierwiastki stopowe mog znajdowa si w roztworach staych (ferryt, austenit, martenzyt), wglikach i we wtrceniach niemetalicznych. Pierwiastki Si, Al, Cu, Ni, Co nie tworz wglikw w stalach, natomiast Fe, Mn, Cr, Mo, W, V, Ti, Nb uszeregowano we wzrastajcej skonnoci do tworzenia wglikw. Pierwiastki te mog wsptworzy cementyt stopowy (Fe, M)3C lub wgliki specjalne (Fe, M)3C6 np. M23C6, M6C, M2C, M7C3, MC, gdzie M oznacza wglikotwrczy pierwiastek stopowy. W obecnoci azotu pierwiastki wglikotwrcze tworz azotki typu MN i M2N. Poniewa azotki i wgliki krystalizujce w tych samych sieciach rozpuszczaj si w sobie, w stalach tworz najczciej wglikoazotki M(C, N). Pierwiastki stopowe zmieniaj ukad fazowy Fe Fe3C, w szczeglnoci parametry przemiany eutektoidalnej. Wszystkie dodatki stopowe zmniejszaj zawarto wgla w eutektoidzie, czyli przesuwaj punkt eutektoidalny w lewo. Jest zatem regu, e perlit w stali stopowej ma zawsze mniejsz zawarto wgla ni perlit w stali niestopowej. Na przykad, w stali zawierajcej 0,3% V eutektoid powstaje przy 0,2% C. Innym efektem obecnoci pierwiastkw stopowych jest zmiana zakresu wystpowania ferrytu i austenitu. W zwizku z tym wyrnia si dwie grupy: pierwiastki rozszerzajce zakres wystpowania ferrytu, tzw. ferrytotwrcze: Cr, Si, W, Mo, Ti,

V, Nb, Al, oraz rozszerzajce pole austenitu, czyli austenitotwrcze: Ni, Mn, Cu, Co, C, N. Atomy pierwiastkw stopowych obsadzaj wzy sieci roztworu staego zajmowane normalnie przez atom elaza. Konsekwencj tego jest deformacja sieci prowadzca do wzrostu twardoci i wytrzymaoci roztworu oraz, niestety, zmniejszenie udarnoci. Wyjtkiem jest nikiel, ktry zwiksza twardo ferrytu bez ujemnego wpywu na udarno, a przy tym obnia temperatur przejcia w stan kruchy, co jest bardzo korzystne. Wszystkie pierwiastki stopowe, z wyjtkiem kobaltu, zwikszaj hartowno stali (patrz wiczenie 2). Odrbnym zagadnieniem jest deformacja sieci powodowana przez mae atomy wgla, azotu i boru zajmujce miejsce w lukach midzywzowych. Posta i stan kwalifikacyjny stali Posta stali i stopie utwardzenia W dokumentacji technicznej i przy cechowaniu wyrobw stalowych podaje si pene oznaczenie, ktre oprcz symboli gwnych wskazujcych na gatunek stali zawiera informacj o postaci, stopniu utwardzenia i stanie obrbki cieplnej wyrobu hutniczego. Posta stali okrela si wedug kocowego zabiegu nadajcego ksztat i wymiary, bez uwzgldnienia obrbki mechanicznej. Rozrnia si stal w postaci: - lanej, zwanej staliwem (wiczenie 5), otrzymanej przez odlanie i skrzepnicie odlewu lub wlewka, posta t oznacza litera L (oznaczenie europejskie G), - kutej, nadanej przez kucie, prasowanie lub toczenie na gorco, oznaczonej K, - walcowanej na gorco, oznaczonej W, - walcowanej na zimno, oznaczonej Z, - cignionej na zimno, oznaczonej C. Przerbka plastyczna na zimno odbywa si poniej temperatury rekrystalizacji, a przerbka na gorco powyej tej temperatury. Stopie utwardzenia dotyczy wyrobw zimnowalcowanych (tamy, blachy, ksztatowniki) i jest oznaczany nastpujcymi przymiotnikami i skrtami: - bardzo mikki - bm, - bm z nastpnym gadzeniem - bmg, - mikki - m, - plmikki - pm, - pitwardy - pz, - twardy - z, - bardzo twardy - bz, - najwyszej twardoci - bzz.

Stany kwalifikacyjne obrbki cieplnej Stan ten dotyczy kocowej obrbki cieplnej, ktrej wyrb stalowy zosta poddany po nadaniu postaci. Rozrnia si sta w nastpujcych stanach: - surowym bez symbolu kwalifikacyjnego, - wyarzonym rekrystalizujco R, - wyarzonym odprajco O, - wyarzonym ujednoradniajco J, - wyarzonym przeciwpatkowo P, - sferoidyzowanym (po wyarzaniu sferoidyzujcym) Sf, - zmikczonym (po wyarzaniu zmikczajcym) M, - normalizowanym (po wyarzaniu normalizujcym) N, - hartowanym H, - odpuszczonym O, - ulepszonym cieplnie T, - przesyconym P, - starzonym S, - utwardzonym wydzieleniowo (przesycanie i starzenie) D, - po regulowanym chodzeniu, po przerbce plastycznej V. Za pomoc podanych liter mona oznacza rne kombinacje postaci i stanu obrbki cieplnej stali, np. WN oznacza, e stal walcowana na gorco zostaa wyarzona normalizujco. Wszelkie uzasadnione kombinacje obrbki cieplnej mog by okrelone w normach przedmiotowych wyrobw hutniczych lub uzgodnione pomidzy hut i zamawiajcym, np. NO oznacza normalizowanie z nastpujcym po nim odpuszczaniem, a HO oznacza hartowanie z nastpujcym po nim niskim odpuszczaniem. Przy okrelaniu stanu kwalifikacyjnego moe by dodatkowo podana warto Rm (min lub min i max) oraz twardo (min lub min i max) wraz z oznaczeniem metody pomiaru (np. HRC, HV, HRB). Pene oznaczenie wyrobu hutniczego ma nastpujc form: znak stali - posta stan Rm twardo Przykad: 45 - KT 687-834 MPa 95 HRB, gdzie 45 oznacza konstrukcyjn stal niestopow jakociow zawierajc 0,45% C (oznaczenie europejskie C45). Niej przedstawiono charakterystyk pitnastu podstawowych stanw obrbki cieplnej stali, okrelajc zabiegi prowadzce do uzyskania odpowiedniej mikrostruktury i zespou waciwoci mechanicznych. Stan surowy oznacza, e stal jest w stanie nieobrobionym cieplnie, a wic tylko po przerbce plastycznej na gorco lub na zimno. W stanie surowym dostarcza si stale niestopowe, niskostopowe, kwasoodporne i sprynowe. Struktur stali podeu-

tektoidalnych tworzy ferryt i perlit o dyspersji zalenej od temperatury przerbki plastycznej i szybkoci chodzenia po przerbce. Charakterystyczn cech struktur w tym stanie jest pasmowo uoenia ferrytu i perlitu oraz wtrce, bdca, nastpstwem segregacji chemicznej stali i walcowania. Konsekwencj pasmowoci jest anizotropia waciwoci mechanicznych. Stan normalizowany N - w wyarzaniu normalizujcym wykorzystuje si efekt rozdrobnienia ziarna przy przemianie ferryt + perlitaustenit. Chodzenie po normalizowaniu odbywa si w spokojnym powietrzu, co zblia struktur stali do rwnowagowej, zgodnej z ukadem fazowym elazo - cementyt. Normalizowanie dziki rozdrobnieniu ziarna wyranie zwiksza granic plastycznoci i udarno przy nieznacznym wzrocie twardoci. Zmniejsza si przy tym poziom napre wasnych wyrobu i niejednorodno struktury. W stanie normalizowanym dostarcza si stale niestopowe, niskostopowe, automatowe oraz stale do hartowania powierzchniowego. Stan wyarzony ujednoradniajco J - inaczej zwany homogenizowanym uzyskuje si przez wyarzanie w wysokiej temperaturze (1000 - 1200C) w czasie kilkunastu godzin. Efektem jest wyrwnanie skadu chemicznego i due ziarno. W stanie J dostarcza si gwnie wlewki i odlewy staliwne. Stan sferoidyzowany Sf uzyskuje si przez kilkugodzinne wyarzanie w okolicy temperatury przemiany eutektoidalnej. W efekcie otrzymuje si kuleczki cementytu w osnowie ferrytu. Struktura taka nazywa si sferoidytem i zapewnia ma twardo i dobr plastyczno stali. Sferoidyt jest korzystn struktur wyjciow do hartowania, szczeglnie stali narzdziowych, uatwia obrbk skrawaniem. W stanie Sf s oferowane stale narzdziowe i oyskowe, a niekiedy stale do ulepszania cieplnego. Stan zmikczony M osiga si podobnie jak stan Sf. Celem wyarzania zmikczajcego jest uzyskanie okrelonej, maej twardoci, wystarczajcej do obrbki skrawaniem. Stal, najczciej eutektoidalna i nadeutektoidalna, zawiera cementyt nie w peni sferoidyzowany w osnowie ferrytu. Stan hartowany H - waciwoci stali po hartowaniu zale od jej skadu i rodzaju hartowania. Typowe struktury dla tego stanu to martenzyt i bainit, niewykluczona jest take obecno wglikw i austenitu szcztkowego. Stan H cechuje dua twardo i wytrzymao przy znikomej plastyczno. Obrbka skrawaniem po hartowaniu jest trudna, dlatego w stanie tym oferuje si gotowe wyroby. Stan odpuszczony O - odpuszczanie stosuje si po hartowaniu celem zmniejszenia waciwoci wytrzymaociowych i zwikszenia plastycznych oraz udarnoci. Poziom waciwoci mechanicznych zaley od temperatury odpuszczania i skadu stali. Oglnie, ze wzrostem temperatury odpuszczania malej waciwoci wytrzymaociowe, a zwikszaj si waciwoci plastyczne. Stan O dotyczy niskiego albo redniego odpuszczania. Niskie odpuszczanie polega na nagrzaniu stali do temperatury 150 - 250C, wygrzaniu w czasie od jednej do kilku godzin i dowolnym studzeniu. Hartowanie i niskie odpuszczanie nazywa si utwardzaniem cieplnym. Pro-

wadzi ono do uzyskania struktury odpuszczonego martenzytu, tj. martenzytu o zmniejszonej zawartoci wgla z wydzieleniami drobnych wglikw. rednie odpuszczanie martenzytu zachodzi w temperaturze 250 - 500C i prowadzi do uzyskania ferrytu i bardzo drobnych wydziele wglikw. Charakterystyczn cech struktury odpuszczania jest iglasty ferryt, co jest wynikiem dziedziczenia morfologii martenzytu. W stanie odpuszczonym dostarcza si gotowe wyroby stalowe. Stan ulepszony cieplnie T powstaje w wyniku hartowania i wysokiego odpuszczania. Wysokie odpuszczanie w zakresie od 500C a do temperatury Ac1 powoduje rekrystalizacj iglastego ferrytu oraz sferoidyzacj, a nastpnie koagulacj wglikw. W efekcie otrzymuje si struktur nazwan sorbitem. Sorbit stanowi optymalny dla wikszoci zastosowa stali kompromis midzy waciwociami wytrzymaociowymi i plastycznymi. W stanie T huta dostarcza gotowe wyroby. Stale do ulepszania cieplnego s tematem wiczenia 2. Stan przesycony P. Celem przesycania jest uzyskanie jednej fazy, tj. roztworu staego, a przez to zwikszenie plastycznoci i uatwienie obrbki plastycznej na zimno. Struktura jednofazowa zapewnia te wiksz odporno korozyjn. Przesycanie stali polega na rozpuszczeniu wglikw w austenicie w zakresie 1100 1300C i szybkim ochodzeniu. W stanie P dostarcza si niektre stale o specjalnych waciwociach, np. stale austenityczne. Stan starzony S. Starzenie polega na powrocie struktury ze stanu przesyconego do rwnowagowego. Podczas starzenia wydzielaj si drobne fazy umacniajce roztwr stay. Zatem efektem starzenia jest zwikszenie waciwoci wytrzymaociowych i zmniejszenie plastycznych. Starzenie stosuje si gwnie do niskowglowych stali z mikrododatkami jako operacj kocow po regulowanym walcowaniu. Struktur tych stali tworz drobnoziarnisty ferryt z wydzieleniami wglikw, azotkw lub wglikoazotkw oraz niewielkie iloci perlitu. W stanie S dostarcza si stale o wymaganej udarnoci. Stan utwardzony wydzieleniowo D. Utwardzanie wydzieleniowe, zwane take dyspersyjnym, polega na umocnieniu roztworu staego przez wydzielenie z przesyconego roztworu staego drobnych faz midzymetalicznych tworzonych przez pierwiastki stopowe. W stanie D dostarcza si wysokostopowe stale martenzytyczne znane jako stale maraging. Maj one wysoki poziom waciwoci wytrzymaociowych. Stan rekrystalizowany R oznacza wyarzanie wykonane po przerbce plastycznej na zimno w celu usunicia skutkw umocnienia. Temperatura rekrystalizacji stali wynosi najczciej 600 - 700C, lecz zaley od gatunku stali i wielkoci zgniotu. Wyarzanie rekrystalizujce jest jedynym sposobem rozdrobnienia ziarna w stalach stopowych bez przemiany alotropowej, np. w stalach austenitycznych. Stan wyarzony odprajco O ma na celu usunicie napre powstaych w Wyniku krzepnicia odlewu, spawania, skrawania lub odksztacenia plastycznego na

zimno. Wyarzanie to prowadzi si w zakresie 400 - 650C w cigu kilku godzin, po czym odlew powoli si studzi. Mikrostruktura stali nie zmienia si, korzystny jest przy tym wzrost sprystoci stali zgniecionej na zimno bez zmniejszenia twardoci i wytrzymaoci. Stan wyarzony przeciwpatkowo Pl. Patkami nazywa si wad stali, ktra na przeomie pojawia si w formie plam, a na szlifie stali obserwuje si pknicia o dugoci od kilku do kilkunastu milimetrw. Przyczyn powstawania patkw jest wodr rozpuszczony w ciekej stali, ktry nie zdy wydyfundowa podczas krzepnicia i kucia wlewka. Szczeglnie wraliwe s na to due wlewki ze stali wysokostopowych. Wyarzanie przeciwpatkowe polega na dugotrwaym wygrzewaniu odkuwek w temperaturze 650C i wolnym studzeniu w celu pozbycia si nadmiaru wodoru. Stan po regulowanym chodzeniu, po przerbce plastycznej V. Jest to rodzaj obrbki termomechanicznej, ktrej celem jest uzyskanie wyrobw hutniczych o drobnym ziarnie ferrytu. Istot sprawy jest doprowadzenie do przemiany drobnego zgniecionego lub zrekrystalizowanego austenitu w drobny ferryt podczas przemiany alotropowej. Mona to osign przez kontrolowanie temperatury rekrystalizacji austenitu podczas przerbki plastycznej na gorco. Przykadem jest walcowanie na gorco, przy ktrym zachodzi dynamiczna rekrystalizacja austenitu. Moliwe jest take walcowanie drobnego austenitu na zimno i przemiana alotropowa zgniecionego austenitu w ferryt. Obnienie temperatury przemiany zwiksza efekt rozdrobnienia ferrytu. Osiga si to przez wprowadzenie do stali manganu (do 1,6%) oraz innych pierwiastkw (Cu, Ni, Cr, Mo) obniajcych temperatur przemiany . Innym sposobem obnienia temperatury przemiany alotropowej jest szybkie chodzenie stali po zakoczeniu walcowania. Stale, w odniesieniu do ktrych takie postpowanie jest uzasadnione, s spawalnymi stalami niskowglowymi zawierajcymi mikrododatki (< 0,1%) pierwiastkw Nb, V, Ti, B, Al. Pierwiastki te, tworzc wglikoazotki, umacniaj ferryt. Stale te nazywa si niskostopowymi o podwyszonej wytrzymaoci (NSPW) lub stalami z mikrododatkami. PRZEBIEG WICZENIA 1. Narysowa obraz pasmowoci struktury stali w stanie surowym (prbka 1.1, stal C38 trawiona azotalem), zwrci uwag na ksztat i ukad wtrce typu MnS. W komentarzu do rysunku poda, jaki jest wpyw pasmowoci na waciwoci mechaniczne stali. 2. Porwna struktur stali 55 w stanie N i Sf (prbki 1.2 i 1.3 trawione azotalem). Opisa sposb uzyskania obu struktur i scharakteryzowa ich waciwoci mechaniczne.

3. Naszkicowa obraz ziaren stali stopowej specjalnej X10CrNi18-9 w postaci Z i W (prbki 1.4 i 1.5 trawione odczynnikiem glicerynowym). Poda symbol gwny identycznej stali krajowej i wyjani wpyw pierwiastkw stopowych na struktur i waciwoci eksploatacyjne. W jakim stanie obrbki cieplnej stal tak mona zamwi? 4. Skomentowa ofert huty zaczon do instrukcji, posugujc si oznaczeniami poznanymi w ramach wiczenia. 5. Odszyfrowa zapis stanu dostawy wyrobu hutniczego podany przez prowadzcego wiczenie. LITERATURA UZUPENIAJCA Blicharski M., Wstp do inynierii materiaowej, Warszawa, WNT 1998. Dobrzaski L. A., Metaloznawstwo z podstawami nauki o materiaach, wyd. 4, Warszawa, WNT 1998. Przybyowicz K., Metaloznawstwo, wyd. 6, Warszawa, WNT 1999.

wiczenie 2
Stale konstrukcyjne obrabiane cieplnie
CEL WICZENIA Celem wiczenia jest poznanie wpywu hartowania i odpuszczania na struktur i waciwoci mechaniczne stali konstrukcyjnych oraz zrozumienie roli hartownoci w procesach ulepszania cieplnego i doboru materiau. NIEZBDNE WIADOMOCI Wprowadzenie Obrbka cieplna to proces technologiczny, ktrego celem jest zmiana waciwoci mechanicznych i fizykochemicznych metali i stopw w stanie staym, przede wszystkim przez wywoanie zmian strukturalnych w wyniku dziaania temperatury, czasu i rodowiska, a czasem rwnie odksztacenia plastycznego i pola magnetycznego. W zwizku z tym obrbk ciepln dzielimy na: zwyk, cieplno-chemiczn, cieplno-plastyczn i cieplno-magnetyczn. Tematyka tego wiczenia dotyczy obrbki cieplnej zwykej. Hartowanie Przemiany austenitu podczas chodzenia Przemiany austenitu podczas chodzenia mona rozpatrywa, korzystajc z wykresu FeFe3C, tzn. w warunkach rwnowagi termodynamicznej, lub te w zalenoci od szybkoci i sposobu chodzenia. Na rysunku 2.1 przedstawiono schematycznie wykresy przemian austenitu stali podeutektoidalnej podczas chodzenia izotermicznego (CTPi) i chodzenia cigego (CTPc). W zalenoci od przebiegu krzywych chodzenia wzgldem zakresu przemiany perlitycznej, bainitycznej i martenzytycznej uzyskuje si struktury o rnym udziale objtociowym ferrytu, perlitu, bainitu, martenzytu, a take austenitu szcztkowego. Naley przypomnie, e perlit jest pytkow mieszanin ferrytu i cementytu o dyspersji i twardoci zwikszajcych si w miar obniania temperatury przemiany perlitycznej, ktra ma charakter dyfuzyjny.

Przemiana bainityczna ma charakter tylko czciowo dyfuzyjny, a jej produktem jest bainit, bdcy mieszanin przesyconego ferrytu i wydzielonych wglikw. W miar obniania temperatury zwiksza si udzia przemiany bezdyfuzyjnej i tym samym twardo bainitu. Przemiany perlityczna i bainityczna przebiegaj izotermicznie i atermicznie.

Rys. 2.1. Schemat przemian austenitu stali podeutektoidalnej: a) CTPi przy chodzeniu izotermicznym, b) CTPc przy chodzeniu cigym; A - austenit, F - ferryt, P - perlit, Bg - bainit grny, Bd - bainit dolny, M - martenzyt

Przemiana martenzytyczna ma charakter bezdyfuzyjny i przebiega pomidzy temperatur Ms (pocztek przemiany) i Mf (koniec przemiany). Produktem przemiany jest martenzyt (przesycony roztwr wgla w Fe), ktrego objto waciwa jest wiksza od objtoci waciwej austenitu (dla stali wysokowglowych ta rnica wynosi okoo 3%). W wyniku tego powstaj silne naprenia ciskajce, hamujce lub zatrzymujce przemian. W strukturze stali pozostaje wtedy pewna ilo austenitu szcztkowego. Udzia austenitu szcztkowego wzrasta wraz ze zwikszeniem stenia wgla w stali (obnieniu ulegaj wtedy wartoci temperatury Ms i Mf). Istota i cel hartowania Hartowanie polega na nagrzaniu stali do temperatury austenityzowania, wygrzaniu w tej temperaturze i ozibianiu w celu uzyskania struktury nierwnowagowej martenzytycznej lub bainitycznej - odznaczajcej si wiksz ni w stanie wyjciowym twardoci i wytrzymaoci oraz mniejsz plastycznoci. Temperatura austenityzowania w przypadku stali wglowych jest o 30 - 50C wysza od temperatury Ac3 (rys. 2.2). Zbyt wysoka temperatura austenityzowania wywouje nadmierny rozrost ziaren austenitu, co powoduje uzyskanie struktury martenzytu gruboiglastego, powodujcej zwikszenie kruchoci stali.

Stale stopowe s austenityzowane w temperaturze odpowiednio wyszej, zapewniajcej rozpuszczenie wglikw w austenicie i nasycenie go wglem oraz pierwiastkami stopowymi, co umoliwia uzyskanie wymaganych waciwoci po obrbce cieplnej. Gdy zabieg austenityzowania obejmuje ca objto hartowanego elementu, a grubo warstwy zahartowanej jest zalena od hartownoci obrabianego materiau i intensywnoci chodzenia, hartowanie jest nazywane hartowaniem objtociowym. Gdy nagrzewamy i hartujemy tylko warstw wierzchni, mwimy o hartowaniu powierzchniowym.

Rys. 2.2, Zakres temperatury hartowania i odpuszczania stali wglowej na tle wykresu Fe Fe3C

Hartowanie objtociowe Hartowanie martenzytyczne zwyke Podczas procesu hartowania martenzytycznego zwykego (rys. 2.3) ozibienie wykonuje si w sposb cigy z szybkoci wiksz od krytycznej do temperatury niszej od MS a w przypadku wielu stali konstrukcyjnych nisko- i redniowglowych niszej nawet od Mf. W praktyce stale wglowe chodzi si w wodzie, natomiast stopowe s chodzone wolniej - w oleju lub w powietrzu.

Rys. 2.3. Przebieg chodzenia w procesach hartowania martenzytycznego i bainitycznego stali: 1 - hartowanie martenzytyczne zwyke, 2 - hartowanie martenzytyczne stopniowe, 3 - hartowanie bainityczne zwyke, 4 hartowanie bainityczne izotermiczne, Vkr - krytyczna szybko chodzenia

W wyniku hartowania zwykego uzyskuje si struktur martenzytu (rys. 2.4) z austenitem szcztkowym (w przypadku wikszych zawartoci wgla) oraz innymi skadnikami, ktre nie ulegaj przemianom w czasie chodzenia, np. z wglikami i wtrceniami niemetalicznymi. Stale tak zahartowane maj du twardo, zazwyczaj 40 - 65 HRC w zalenoci od stenia wgla (rys. 2.5), du wytrzymao i granic plastycznoci oraz mae wartoci waciwoci plastycznych i udarnoci.

Rys. 2.4. Martenzyt w stali 55 po hartowaniu martenzytycznym zwykym (pow. 700x)

Rys. 2.5. Wpyw zawartoci wgla oraz udziau martenzytu w strukturze na twardo stali po hartowaniu

Dua szybko chodzenia wywouje znaczny gradient temperatury na przekroju elementu, a tym samym niejednoczesno zachodzenia przemiany martenzytycznej na powierzchni i w rdzeniu elementu. W efekcie powstaj naprenia wasne, ktre mog, wywoa pknicia hartownicze, odksztacenia lub wypaczenia hartowanych przedmiotw. Niezbdne obnienie poziomu tych napre wymaga odpuszczania nastpujcego bezporednio po hartowaniu. Hartowanie martenzytyczne stopniowe Podczas hartowania martenzytycznego stopniowego (rys. 2.3) ozibiamy hartowany element do temperatury wyszej o 30 - 50C od temperatury Ms (w kpieli solnej lub gorcym oleju), wytrzymujemy w tej temperaturze w czasie niezbdnym do wyrwnania temperatury w caym przekroju, lecz nie duszym, ni wynosi trwao przechodzonego austenitu, a nastpnie studzimy, najczciej w powietrzu, do temperatury otoczenia. Hartowanie martenzytyczne stopniowe zapewnia uzyskanie takiej samej struktury i twardoci jak po hartowaniu zwykym przy znacznie mniejszych napreniach i odksztaceniach. Hartowanie stopniowe jest stosowane do drobnych elementw ze stali wglowych oraz przedmiotw o zoonych ksztatach i zmiennych przekrojach. Hartowanie bainityczne zwyke Jest to hartowanie z zastosowaniem ozibiania z szybkoci mniejsz od krytycznej (rys. 2.3) - tak, by moga zachodzi przemiana bainityczna. W efekcie

gwnym skadnikiem struktury jest bainit przy ewentualnej obecnoci austenitu szcztkowego i martenzytu. Struktura taka pozwala uzyska lepsze ni w stanie ulepszonym cieplnie waciwoci plastyczne, wiksz udarno i wytrzymao zmczeniow, nisza jest natomiast granica sprystoci i plastycznoci. Hartowanie bainityczne izotermiczne Hartowanie izotermiczne charakteryzuje si ozibianiem w kpieli chodzcej o temperaturze wyszej od Ms (zwykle 250 - 400C), wytrzymaniem izotermicznym w czasie zapewniajcym zakoczenie przemiany bainitycznej, a nastpnie chodzeniem do temperatury pokojowej z dowoln szybkoci. Hartowanie to zapewnia uzyskanie struktury bainitu (ewentualnie z austenitem szcztkowym, rys. 2.6), a jest stosowane w celu znacznego zmniejszenia odksztace oraz uzyskania wikszej cigliwoci i udarnoci ni przy utwardzaniu cieplnym (hartowaniu martenzytycznym i odpuszczaniu) na t sam twardo. Po hartowaniu bainitycznym nie jest wymagane odpuszczanie.

Rys. 2.6. Struktura stali 35HGS po hartowaniu izotermicznym, bainit dolny (pow. 600x) Hartowanie powierzchniowe

Hartowanie powierzchniowe polega na bardzo szybkim nagrzaniu warstwy wierzchniej przedmiotu do temperatury austenityzowania i nastpnie szybkim chodzeniu. Ograniczenie hartowania do cienkiej warstwy wierzchniej pozwala unikn duych napre i odksztace hartowniczych (rys. 2.7).

W zalenoci od sposobu nagrzewania wyrnia si hartowanie powierzchniowe: indukcyjne, pomieniowe, laserowe, elektronowe i kpielowe. Konieczno zastosowania bardzo duych szybkoci nagrzewania ma istotny wpyw na kinetyk przemiany struktury wyjciowej (np. ferrytyczno-perlitycznej) w austenit oraz na optymaln temperatur hartowania, ktra jest wysza ni podczas hartowania objtociowego. W chwili zakoczenia szybkiego nagrzewania na przekroju warstwy wierzchniej elementu jest uksztatowany okrelony rozkad temperatury. Cz nagrzewanej warstwy osiga temperatur wysz od Ac3, cz temperatur midzy Ac1 a Ac3, a pozostay obszar nisz od Ac1. W zwizku z tym po powierzchniowym zahartowaniu stali podeutektoidalnych mona wyrni strefy: martenzytyczn, przejciow oraz stref rdzenia, w ktrej na og nie wystpuj zmiany struktury. W strefie martenzytycznej uzyskuje si martenzyt skryto- lub drobnoiglasty. Charakterystyczn struktur strefy przejciowej po hartowaniu powierzchniowym jest mieszanina martenzytu i ferrytu (rys. 2.7).

Rys. 2.7. Struktura warstwy przejciowej stali 45 po hartowaniu indukcyjnym, ferryt na tle martenzytu skrytoiglastego (ciemne pola) (pow. 750x)

Rozkad struktury na przekroju warstwy powoduje okrelony rozkad twardoci. W normie PN-71/M-05011 podaje si dwie metody oznaczania gbokoci utwardzenia: - na przekroju poprzecznym przez trawienie makro (rys. 2.8), - przez pomiar rozkadu twardoci metod Vickersa. Umowna grubo utwardzenia to odlego od powierzchni do miejsca o twardoci 450 HV.

Hartowanie powierzchniowe stosuje si do stali wglowych i niskostopowych konstrukcyjnych o zawartoci od 0,25% do 0,5% C i stali narzdziowych niskostopowych w celu zwikszenia twardoci i wytrzymaoci zmczeniowej z zachowaniem plastycznoci rdzenia oraz zmniejszenia odksztace, a take do eliwa szarego i sferoidalnego, gwnie w celu zwikszenia odpornoci na cieranie.

Rys. 2.8. Rozkad warstwy utwardzonej na przekroju koa zbatego po hartowaniu indukcyjnym

Odpuszczanie Przemiany w stali podczas odpuszczania

Odpuszczanie uprzednio zahartowanej stali polega na jej nagrzaniu do temperatury nieprzekraczajcej Ac1, wygrzaniu w czasie od 30 minut do kilku godzin i ozibianiu. Operacja ta jest stosowana w celu zmiany struktury i waciwoci materiau w kierunku poprawy cigliwoci i zmniejszenia kruchoci kosztem obnienia twardoci oraz usunicia wystpujcych po hartowaniu napre wasnych. Podczas odpuszczania martenzyt jako przesycony roztwr stay podlega przemianom zalenym od temperatury. W zakresie 80 - 250C przemiana polega na wydzieleniu nadmiaru wgla w postaci wglika o skadzie zmiennym od Fe2C do Fe2,3C. Rezultatem jest stopniowy zanik tetragonalnoci sieci martenzytu oraz zwizanych z tym napre. Od okoo 150C wglik jest zastpowany przez cementyt. Wynikiem powyszych przemian jest struktura zoona z czciowo przesyconego ferrytu oraz z submikroskopowych wydziele wglika i cementytu, zwana martenzytem odpuszczonym. Jednoczenie na skutek zaniku tetragonalnoci martenzytu i zmniejszenia napre ciskajcych austenit szcztkowy (jeeli jest) ulega przemianie w martenzyt odpuszczony. W temperaturze okoo 400C otrzymujemy mieszanin nieprzesyconego ferrytu i cementytu.

W zakresie temperatury od 400C do okoo 650C wydzielenia cementytu przyjmuj posta kulist, a ich wymiary ulegaj zwikszeniu. Przemiany te prowadz do utworzenia struktury dwufazowej, zwanej sorbitem (rys. 2.9), bdcej mieszanin ferrytu i cementytu o dyspersji zmniejszajcej si ze wzrostem temperatury. Twardo sorbitu w zalenoci od skadu chemicznego stali i warunkw odpuszczania wynosi od okoo 20 do okoo 45 HRC. Struktur uzyskan przez wygrzewanie w temperaturze okoo 700C nazywamy sferoidytem (cementytem kulkowym na tle ferrytu).

Rys. 2.9. Struktura sorbityczna stali 55 (pow. 630x) Wpyw temperatury odpuszczania na waciwoci mechaniczne

Omwione wyej przemiany strukturalne okrelaj waciwoci mechaniczne odpuszczonej stali (rys. 2.10 i 2.11). Oglnie biorc, ze wzrostem temperatury odpuszczania maleje twardo, wytrzymao na rozciganie, granica plastycznoci, a wzrastaj waciwoci plastyczne: przewenie, wyduenie oraz udarno. Wystpujce w stalach konstrukcyjnych dodatki stopowe (szczeglnie Cr, Mo, Si) opniaj proces rozkadu martenzytu. Aby uzyska taki sam efekt odpuszczania (Rm, HRC) dla stali stopowej, naley podwyszy temperatur odpuszczania lub znacznie wyduy czas wygrzewania. Po odpuszczeniu stali stopowych mog wystpi dwa rodzaje kruchoci. Nieodwracalna krucho odpuszczania wystpuje przy okoo 300C. Jej przyczyn jest wydzielanie si wglikw na granicach igie (listew) martenzytu. Odwracalna krucho odpuszczania wystpuje na skutek powolnego chodzenia w zakresie 450 600C po odpuszczaniu niektrych stali stopowych. Mona jej unikn przez szyb-

Rys. 2.10. Wpyw temperatury odpuszczania na waciwoci mechaniczne stali 45

Rys. 2.11. Przybliona zaleno udarnoci od wytrzymaoci ulepszanych cieplnie stali stopowych

kie chodzenie po odpuszczaniu. Dodatek 0,2 - 0,3% Mo lub 0,5 - 0,6% W zmniejsza skonno stali do kruchoci odpuszczania. W praktyce obrbki cieplnej stali rozrnia si: - odpuszczanie niskie - w zakresie temperatury do 250C w czasie 1 - 3 h przy chodzeniu z dowoln szybkoci; stosowane do czci maszyn, od ktrych wymaga si duej twardoci przy moliwie maych napreniach wasnych; - odpuszczanie rednie - w zakresie temperatury 250 - 500C; po odpuszcza niu w temperaturze powyej 400 - 500C uzyskuje si wysok granic sprystoci przy dostatecznej plastycznoci (spryny, resory); - odpuszczanie wysokie - pomidzy temperatur 500C i Acl w czasie 2 - 3 h przy chodzeniu powolnym lub przyspieszonym; stosowane do stali konstrukcyjnych w celu uzyskania optymalnego kompleksu waciwoci mechanicznych, tj. duych wartoci Rm i Re przy dobrej plastycznoci (due wartoci A, Z oraz K). Kombinacje hartowania i odpuszczania okrelaj nastpujce pojcia: - utwardzanie cieplne (objtociowe lub powierzchniowe) jest to hartowanie martenzytyczne i nastpnie niskie odpuszczanie; jest ono stosowane do elementw wykonanych na gotowo, poddawanych po obrbce cieplnej jedynie procesom wykaczajcym (np. szlifowaniu); - ulepszanie cieplne to hartowanie i nastpnie wysokie lub rednie odpuszcza nie; takiej obrbce cieplnej na ogl s poddawane pwyroby (waki, odkuwki); gr na warto twardoci po ulepszeniu cieplnym (okoo 35 HRC) jest ograniczona koniecznoci zapewnienia dobrej skrawalnoci.

Hartowno stali konstrukcyjnych Pojcie hartownoci Rzeczywisty rozkad struktury i twardoci na przekroju zahartowanego elementu zaley od hartownoci stali, z ktrej zosta wykonany. W obszarze rdzenia, gdzie szybko chodzenia bya mniejsza od krytycznej, wystpuj oprcz martenzytu (rys. 2.12) struktury perlityczno - bainityczne. Po wysokim odpuszczaniu obszary te odznaczaj si mniejsz wytrzymaoci i udarnoci.

Rys. 2.12. Struktura pmartenzytyczna stali 55 (pow. 500x)

Przez pojcie hartownoci rozumie si zdolno stali do utwardzania w procesie hartowania w stopniu zalenym od szybkoci chodzenia. O hartownoci stali wspdecyduj: - utwardzalno - mierzona najwiksz moliw do uzyskania twardoci przydanych warunkach austenityzowania (rys. 2.5); zaley ona gwnie od stenia wgla w austenicie; - przehartowalno - mierzona gbokoci utwardzenia przy okrelonej szybkoci chodzenia; przehartowalno zwiksza si przy wzrocie stenia wgla i dodatkw stopowych w roztworze staym. Badanie hartownoci Miar przehartowalnoci jest rednica krytyczna Dk, tj. rednica prta, w ktrym po zahartowaniu w orodku o danej intensywnoci chodzenia uzyskuje si w rdzeniu struktur z okrelonym minimalnym udziaem martenzytu, wyraonym w pro-

centach, np. D80 lub D50. W osi waka o rednicy krytycznej D50 wystpuje struktura pmartenzytyczna, ktrej twardo, zalen od zawartoci wgla, mona odczyta z rys. 2.5. rednica krytyczna jest cech pozwalajc na porwnanie hartownoci i wstpny wybr waciwego gatunku stali. Obecnie do badania hartownoci stali stosuje si najczciej metod hartowania od czoa (PX-79/H-04402), zwan rwnie metod Jominy'ego. Polega ona na chodzeniu wod od czoa prbki (rys. 2.13) austenityzowanej temperaturze Ac3 + (30 - 50C) w czasie 30 minut, a nastpnie badaniu twardoci w rnej odlegoci od czoa. Wynikiem prby jest wykres twardoci HRC w funkcji odlegoci od czoa. Ma podstawie badania hartownoci wielu wytopw danego gatunku stali konstrukcyjnej opracowuje si tzw. pasma hartownoci, ktre s zawarte w odpowiednich normach.

Rys. 2.13. Badanie hartownoci metod hartowania od czoa: a) wymiary i sposb chodzenia prbki, b) wyznaczanie krzywej hartownoci

Tak w prbce Jominy'ego, jak i w przedmiotach hartowanych objtociowo szybko chodzenia zaley od odlegoci od chodzonej powierzchni. Oznacza to, e okrelonym odlegociom od czoa prbki odpowiadaj pod wzgldem szybkoci chodzenia okrelone punkty przedmiotu hartowanego. Rwnoczenie wiadomo, e szybko chodzenia ze stanu austenitycznego determinuje struktur (rys. 2.1) i twardo stali. Na tych dwch przesankach opiera si wykorzystanie krzywych hartownoci (hartowanie od czoa) do przewidywania waciwoci elementw hartowanych objtociowo, wykonanych z danej stali.

Stale konstrukcyjne do ulepszania cieplnego Stale konstrukcyjne niestopowe Stale tej grupy s przeznaczone do wyrobu rnych czci maszyn. Stosuje si je w stanic normalizowanym, ulepszonym cieplnie lub hartowanym powierzchniowo (tabl. 2.1). Ze wzgldu na ograniczon hartowno tych stali rednice ulepszanych cieplnie elementw nie powinny przekracza 25 mm. Cz tych stali ma zwikszon zawarto manganu, ktry poprawia hartowno i umoliwia hartowanie w oleju.
Tablica 2.1. Waciwoci mechaniczne wybranych stali konstrukcyjnych niestopowych do utwardzania powierzchniowego i ulepszania cieplnego (wedug PN-93/H-84019)

Wasnoci mechaniczne (wartoci minimalne) Stan obrbki Rm [MPa] Re [MPa] A5 [%] Z[%] cieplnej 45 N 600 355 16 40 T 660 410 16 55 N 650 380 13 35 T 740 460 14 45G N 620 375 15 40 Stale te zawieraj okoo 0,5% C, 0,5 - 1,0% Mn oraz 0,17 - 0,37% Si, max 0,30% Cr, max 0,30% Ni, max 0,30% Cu, max 0,10% Mo, max 0,08% As, max 0,04% P i max 0,04% S. Temperatura hartowania i normalizowania wynosi okoo 830C, a odpuszczania 550 - 660C. Uwaga: Podane wyej waciwoci mechaniczne okrelono na prbkach kwalifikacyjnych obrabianych cieplnie. Odpowiednie waciwoci dla wyrobw zale od ich przekroju i s podane w wyej wymienionej Polskiej Normie; N normalizowanie, T - ulepszanie cieplne. Znak stali Stale konstrukcyjne stopowe Stale stopowe do ulepszania cieplnego objte normami PN-89/H-84030/04 i PN72/H-84035 oraz stale rwnie poddawane ulepszaniu cieplnemu, ale zaliczane do innych grup (np. stale o podwyszonej wytrzymaoci, automatowe, do azotowania, do pracy w niskiej temperaturze), s podstawowym materiaem konstrukcyjnym w przemyle maszynowym. Wykonuje si z nich silnie obciane czci maszyn, np. way, koa zbate, sworznie, korbowody, ktre powinny charakteryzowa si wysok granic plastycznoci i wytrzymaoci zmczeniow, a jednoczenie znaczn cigliwoci i udarnoci (odpornoci na kruche pkanie). T optymaln kombinacj waciwoci uytkowych osiga si dziki wytworzeniu struktury sorbitu w procesie ulepszania cieplnego. Stale stopowe do ulepszania cieplnego (tabl. 2.2) zawieraj zwykle 0,25 - 0,50% C oraz maksymalnie: 3% Cr, 5% Ni, 0,6% Mo, 3% V, 1% W, 2% Mn, 1,5% Si. Podstawowym dodatkiem stopowym stali do ulepszania cieplnego jest chrom.

Tablica 2.2. Konstrukcyjne stale stopowe do ulepszania cieplnego (przykady wedug PN-89/H-84030/04 i PN-72/H-S4035)

Znak stali

Skad chemiczny [%] (wartoci rednie) C Mn Si Cr

Max

Ni 0,25 0,25
Max

inne 0,30 0,30 0,30 0,30 0,30 Mo-0,2 Mo-0,2

Obrbka cieplna prbek kwalifikacyjnych hartowanie odpuszczanie 830 C olej 580 C olej 900 C olej 590 C olej 880 C olej 540 C olej 850 C olej 500 C olej 840 C olej 550 C olej 850 C olej 550 C olej

45G2 35SG 30HGS 40H 40HM 36HNM 40H2MF

0,45 1,60 0,27 0,35 1,25 1,25

Wasnoci mechaniczne (wartoci minimalne) Rm Re [MPa] A5 Z[%] KCU2 [MPa] [%] [J/cm2] 883 883 10 40 883 1079 981 1030 981 883 1079 981 1030 981 1226 1079 15 10 10 10 11 9 11 40 45 45 45 50 50 45 58 49 54 68 78 68 88

Max

Max

0,32 0,95 1,15 0,95 0,40 0,65 0,27 0,95 0,42 0,55 0,27 0,95 0,35 0,65 0,27 1,05 0,42 0,65 0,27 1,75

Max

Max

Max

1,05
max

0,3

Mo-0,35 1226 830 C olej 570 C powietrze V-0,20 W-1,0 850 C olej 560 C olej 1079

25H2N4WA 0,25 0,40 0,25 2,0

4,0

Zwiksza on hartowno oraz opnia procesy odpuszczania, co umoliwia uzyskanie duej wytrzymaoci. Dla zwikszenia hartownoci i przeciwdziaania kruchoci odpuszczania stosuje si dodatek 0,15 - 0,25% Mo (np. 40 HM). Oprcz Cr podstawowym skadnikiem tych stali jest Ni, ktry zwiksza hartowno, polepsza waciwoci plastyczne i jednoczenie obnia temperatur przejcia plastyczno-kruchego (np. 40 HNM). Do najtaszych stali stopowych do ulepszania zalicza si stale manganowe (np. 45G2), ktre charakteryzuj si stosunkowo ma udarnoci oraz skonnoci do rozrostu ziarna. Czciowe zastpienie Mn taszym Si sprzyja drobnoziarnistoci stali, a ponadto podwysza granic sprystoci (np. 35SG). Wyranie wiksz hartowno maj stale Cr - Mn - Si (np. 35HGS), ale ich wad jest skonno do kruchoci odpuszczania i dlatego po odpuszczeniu naley je chodzi w oleju. PRZEBIEG WICZENIA Tablica 2.3. Prbki do bada Nr prbki 2.1 Stal 55 Obrbka cielna hartowanie 830C - woda, odpuszczanie 180C/l h, twardo 60 HRC hartowanie 830C - woda, zgad, na przekroju poprzecznym waka 20 Odczynnik azotal

2.2 2.3

55 55

azotal azotal

2.4

2.5

hartowanie 830C - woda, odpuszczanie 600C/l h, twardo 28 HRC 35 HGS hartowanie izotermiczne: 890C - kpiel solna 350C, 25 min, twardo 48 HRC 55 hartowanie indukcyjne, odpuszczanie 180C/l h, twardo powierzchni 61 HRC

azotal

azotal

1. Obejrze pod mikroskopem (pow. 500x) prbk 2.1. Zidentyfikowa struktu r. Nazwa proces obrbki cieplnej, ktremu bya poddana prbka. 2. Obejrze pod mikroskopem prbk 2.2. Zidentyfikowa struktur. Naszkico wa struktur w rodku prbki i oszacowa udzia martenzytu. W przyblieniu po da rednic krytyczn D50 badanej stali. 3. Obejrze pod mikroskopem prbk 2.3 i porwna jej struktur z zamieszczo nymi w instrukcji zdjciami. Nazwa i opisa obserwowan struktur oraz poda jej waciwoci mechaniczne (tabl. 2.1).

4. Porwna struktury prbek 2.1 i 2.4 i wyjani rnice w ich twardociach i innych waciwociach uytkowych. 5. Obejrze pod mikroskopem prbk 2.5. Zidentyfikowa i naszkicowa struktur warstwy martenzytycznej, strefy przejciowej oraz rdzenia. Wyjani przyczyn takiego rozkadu struktury. Poda, jaki bdzie orientacyjny rozkad twardoci. 6. W sprawozdaniu naley zamieci wyniki obserwacji i analiz (rysunki struktur, komentarze) oraz wnioski kocowe. LITERATURA UZUPEMJCA Ciszewski A. Radomski T. Materiay konstrukcyjne w budowie maszyn, Warszawa, PWN 1998. Dobrzaski L. A. Metaloznawstwo z postawami nauki o materiaach, wyd. 4, Warszawa, WNT 1998. Leda H., Wybrane metalowe materiay konstrukcyjne oglnego przeznaczenia, Pozna, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej 1997. Rudnik S. Metaloznawstwo Warszawa, PWN 1998.

wiczenie 3
Struktura i waciwoci stali po obrbce cieplno-chemicznej
CEL WICZENIA

Celem wiczenia jest poznanie wybranych metod obrbki cieplno-chemicznej oraz ich wpywu na struktur i waciwoci uytkowe stali obrobionych cieplnie. NIEZBDNE WIADOMOCI

Podstawy teoretyczne obrbki cieplno-chemicznej stali Definicja i zastosowanie obrbki cieplno-chemicznej Obrbka cieplno-chemiczna, bdca dziedzin obrbki cieplnej, to zesp operacji, ktrych celem jest wytworzenie zmian struktury, a w konsekwencji zmian waciwoci uytkowych warstwy wierzchniej metali i stopw w wyniku dziaania temperatury, czasu i rodowiska. W tych procesach technologicznych wykorzystuje si szeroko nasycanie (stopowanie) dyfuzyjne, czyli wprowadzanie w wyniku dyfuzji do warstwy wierzchniej metalu lub stopu w stanie staym jednego lub kilku skadnikw w celu nadania jej podanych waciwoci mechanicznych i (lub) fizykochemicznych. Nasycanie to prowadzi si w temperaturze zapewniajcej szybk dyfuzj. Obrbce cieplno-chemicznej poddaje si czci maszyn i narzdzia wykonane najczciej ze stopw elaza, od ktrych wymaga si zwikszonej odpornoci na: cieranie, korozyjne i erozyjne oddziaywania rodowiska oraz zmczenie mechaniczne i cieplne. Klasyfikacja metod obrbki cieplno-chemicznej Na rysunku 3.1 przedstawiono podzia waniejszych metod obrbki cieplno-chemicznej ze wzgldu na rodzaj pierwiastka nasycajcego, a na rys. 3.2 ze wzgldu na cechy orodka nasycajcego. Pierwiastkami nasycajcymi s niemetale: wgiel, azot, siarka, bor, tlen, krzem i metale: chrom, tytan, wanad, aluminium i inne. Grubo warstw dyfuzyjnych mieci

si w przedziale 0,01 - 3 mm i zaley od temperatury, czasu, aktywnoci orodka oraz skadu chemicznego i strukturalnego nasycanego stopu. W celu przyspieszenia dyfuzji nasycenie moe by wspomagane przez zjawiska elektryczne (pole elektryczne, wyadowanie jarzeniowe, strumie elektronw), fizyczne (prania) lub chemiczne (aktywowanie chemiczne powierzchni wsadu). Te nowoczesne metody, zwane skrtowo PVD (Physical Vapour Deposition), CVD (Chemical Vapour Deposition), umoliwiaj wytwarzanie warstw dyfuzyjnych w niszej temperatura i w krtszym czasie ni w metodach konwencjonalnych.

Rys. 3.2. Podzia metod obrbki cieplno-chemicznej ze wzgldu na cechy orodka nasycajcego Zjawiska fizyczne zachodzce podczas obrbki cieplno-chemicznej

Obrbka cieplno-chemiczna jest zwizana z przepywem strumienia masy od rodowiska do obrabianego metalu lub stopu. W procesie tym mona wyrni nastpujc gwne fazy: - wytwarzanie aktywnych atomw jednio lub kilku pierwiastkw nasycajcych w wyniku reakcji dysocjacji, wymiany lub redukcji zachodzcych w rodowisku; - adsorpcj wolnych atomw na powierzchni obrabianego materiau; mona i tu wyrni adsorpcj fizyczn (siy przycigania atomw) oraz adsorpcj chemiczn, zwizan z tworzeniem warstewki fazy midzymetalicznej; - aktywowan cieplnie dyfuzj atomw w warstwie wierzchniej obrabianego metalu; warunkiem przebiegu dyfuzji jest rozpuszczalno w stanie staym pierwiastka nasycajcego w metalu osnowy; oglnie mona stwierdzi, e proces dyfuzji zaley od temperatury, czasu i gradientu stenia dyfundujcego pierwiastka, od tych czynnikw zaley zatem grubo i struktura warstw wierzchnich otrzymanych w wyniku obrbki cieplno-chemicznej. W przypadku powinowactwa chemicznego atomw adsorbowanych i atomw obrabianego metalu moe zachodzi dyfuzja reaktywna, czyli tworzenie nowych faz o odmiennych strukturach sieciowych. Gdy nie wystpuje powinowactwo chemiczne, atomy pierwiastka nasycajcego dyfunduj do sieci krystalicznej obrabianego metalu, tworzc rnowzowe lub midzywzowe roztwory stae. Po osigniciu maksymalnej rozpuszczalnoci dyfundujcego pierwiastka w roztworze tworz si fazy midzymetaliczne zgodnie z odpowiednimi wykresami rwnowagi.

Nawglanie Oglna charakterystyka Nawglanie polega na nasyceniu wglem warstwy wierzchniej elementw wykonanych ze stali wglowych i stopowych o zawartoci wgla od 0,05 do 0,25%. Operacj t wykonuje si w temperaturze wystpowania austenitu, najczciej w zakresie 900 - 930C. Celem nawglania jest wytworzenie warstwy wzbogaconej w wgiel o steniu na powierzchni 0,7 - 1,0% i o gruboci 0,6 - 1,5 mm (niekiedy wikszej), ktra po nastpnym zahartowaniu ma twardo powyej 58 HRC (750 HV). Natomiast rdze o mniejszej twardoci, 25 - 45 HRC, zapewnia odporno na obcienia dynamiczne. Szybko nawglania zaley przede wszystkim od temperatury i czasu trwania procesu (rys. 3.3), a take od aktywnoci orodka (potencjau wglowego) i skadu chemicznego stali. Stale konstrukcyjne do nawglania W tablicy 3.1 podano skad chemiczny oraz waciwoci mechaniczne po hartowaniu i niskim odpuszczaniu niektrych krajowych stali do nawglania. Stale wglowe maj ma hartowno oraz stosunkowo nisk granic plastycznoci i wytrzymaoci na rozciganie po hartowaniu i niskim odpuszczaniu. W zwizku z tym stosuje sieje na czci mao obcione, od ktrych wymaca si tylko odpornoci na cieranie. Konieczno hartowania w wodzie jest przyczyn znacznych napre i odksztace. W stalach stopowych do nawglania zwykle wystpuje chrom (1-2%) a take Mn, Ni, Mo. Dodatki stopowe zwikszaj hartowno, zapewniaj wymagane waciwoci wytrzymaociowe rdzenia, a take zmniejszaj naprenia hartownicze. Jednake dodatki te (Mn, Ni Cr, Mo) obniaj temperatur Ms , co wpywa na zwikszenie iloci austenitu szcztkowego i tym samym zmniejszenie twardoci warstwy utwardzonej.
Rys. 3.3. Grubo warstwy nawglonej w funkcji czasu i temperatury nawglania w atmosferze gazowej o potencjale wglowym rwnym granicznej rozpuszczalnoci wgla w austenicie (krzywa ACm)

Tablica 3.1. redni skad chemiczny i niektre waciwoci stali do nawglania (przykady) Minimalne waciwoci mechaniczne po hartowaniu i niskim odpuszczaniu Znak stali Rm Re A5 KCU2 C Mn Cr Ni Mo inne [MPa] [MPa] [%] [J/cm2] Stale niestopowe do utwardzania powierzchniowego i ulepszania cieplnego wedug PN-93/H-84019 10 10 50 max max max 410 245 19 15 15 50 0,30 0,30 0,10 490 295 16 Stale stopowe konstrukcyjne do nawglania wedug PN-89/H-84030/02 60 11 640 780 0,9 0,7 0,20 20H 7 740 1080 1,2 1,3 0,20 20HG 80 9 830 980 Ti; 0,1 1,2 1,0 0,18 18HGT 90 10 880 1080 0,25 1,1 1,1 0,18 18HGM 80 12 830 980 1,6 1,6 0,6 0,15 15HN 7 830 1180 0,3 1,6 1,7 0,6 0,17 17HNM Stale stopowe do wyrobu sprztu szczeglnie obcionego wedug PN-72/H-84035 12HN3A 0,12 0,5 0,8 3,0 930 690 11 90 20H2N4A 0,20 0,5 1,5 3,5 1270 1080 9 80 18H2N4WA 0,18 0,4 1,5 4,2 W; 1,0 W; 1,0 1130 830 12 100 rednie stenie pierwiastkw [%]
Pmax = 0,035; Smax = 0,035; Si = 0,3, Cu = 0,3

Struktura warstwy nawglonej W nawglonym przedmiocie zawarto wgla zmniejsza si stopniowo od powierzchni w kierunku rdzenia, w zwizku z czym zmienia si rwnie struktura (rys. 3.4). Najsilniej nawglona strefa zewntrzna (nadeutektoidalna) powinna skada si z perlitu, ewentualnie z niewielk iloci cementytu. Natomiast struktura perlitu z wyran siatk cementytu przy powierzchni (rys. 3.5) jest niedopuszczalna, gdy jest krucha i atwo pka podczas hartowania. Strefa perlityczna (eutektoidalna) powinna agodnie przechodzi w ferrytyczno-perlityczn struktur rdzenia. W stalach stopowych w warstwie nawglonej wystpuj ponadto wgliki stopowe.

Rys. 3.4. Struktura waciwie nawglonej stali 15 - struktura perlityczna (z lewej strony rysunku) przechodzi stopniowo w ferrytyczno-perlityczn struktur rdzenia (pow. 130x)

Rys. 3.5. Struktura niewaciwie nawglonej warstwy przypowierzchniowej stali 20H - wyrana siatka wglikw na tle perlitu (pow. 130x)

Metody nawglania Ze wzgldu na cechy orodka mona wymieni nastpujce metody nawglania: - Nawglanie gazowe - ma ono obecnie najwiksze zastosowanie przemysowe. Jest prowadzone w atmosferach zawierajcych CO, CO2, H2, H2O, CH4 i N2, ktre wytwarza si przez czciowe spalanie gazw opalonych (metanu, propanu, butanu) lub rozkad termiczny rnych ciekych zwizkw organicznych dostarczanych bezporednio do komory pieca do nawglania. Do podstawowych zalet nawglania gazowego naley moliwo precyzyjnej regulacji gruboci warstwy nawglonej i za wartoci w niej wgla (z wykorzystaniem sterowania komputerowego), dua szyb ko procesu i moliwo hartowania przedmiotw bezporednio po nawglaniu. - Nawglanie w orodkach staych - obecnie rzadko stosowane. Odbywa si ono w proszku wgla drzewnego nasyconego wglanami sodu, wapnia lub baru. Proces zachodzi w skrzynkach, gdzie pod wpywem temperatury i przy niedoborze tlenu powstaje CO, bdcy rdem wgla atomowego. Metoda ta charakteryzuje si du czaso- i energochonnoci oraz trudnoci regulowania gruboci warstw i stenia w nich wgla. - Nawglanie w zoach fluidalnych, ktre jest tworzone przez czstki ciaa staego (np. piasku) utrzymywane w zawieszeniu przez gorcy gaz nasycajcy, prze pywajcy przez zoe od dou ku grze. Obrabiane cieplno-chemicznie przedmioty zanurza, si w zou fluidalnym podobnie jak w cieczy. - Nawglanie prniowe, przebiegajce przy obnionym cinieniu w atmosferze metanu, propanu i innych gazw. W metodzie tej atomowy wgiel jest uzyskiwany w wyniku reakcji rozpadu wymienionych gazw. Metoda ta charakteryzuje si lep sz adsorpcj wgla i mniejszym zuyciem gazw. - Nawglanie jonizacyjne - polega ono na wygrzewaniu stali w piecu prnio wym w atmosferze wglowodorw o niskim cinieniu z jednoczesnym przyoeniem wysokiego napicia staego midzy obrabianym przedmiotem (katoda) a anod. W tych warunkach nastpuje wyadowanie jarzeniowe i wytwarza si plazma. W wyniku tego powstaj jony wgla, ktre przyspieszane w polu elektrycznym bombarduj obrabiany materia, co znacznie uatwia adsorpcj. Metoda ta zapewnia du wydajno procesu, umoliwia regulacj gruboci i struktury warstwy dyfuzyjnej. Obrbka cieplna po nawglaniu Twardo stali wglowej nawglonej i wolno chodzonej wynosi 240 - 280 HV, a jej waciwoci mechaniczne s nie najlepsze ze wzgldu na rozrost ziaren zachodzcy podczas procesu. W zwizku z tym nawglone przedmioty poddaje si dalszej obrbce cieplnej polegajcej na hartowaniu i niskim odpuszczaniu (rys. 3.6) w celu:

- otrzymania w warstwie wierzchniej struktury drobnoiglastego martenzytu z wglikami (rys. 3.7), co zwiksza twardo powierzchni do okoo 60 HRC; w warstwie tej z reguy wystpuje rwnie austenit szcztkowy (rys. 3.8), ktrego ilo zaley od gatunku nawglonej stali, stenia wgla w warstwie i rodzaju hartowania po nawglaniu; - zapewnienia znacznej cigliwoci i wymaganych waciwoci wytrzymaociowych rdzenia; struktura rdzenia stali stopowych to najczciej niskowglowy martenzyt lub bainit, w niektrych przypadkach z wydzieleniami ferrytu. Nowoczesne stale stopowe do nawglania (odporne na rozrost ziaren austenitu podczas nawglania) umoliwiaj stosowanie hartowania bezporednio z temperatury nawglania gazowego, co znacznie uprasz- Rys. 3.6. Schemat obrbki cieplnej stali po nawglaniu; a hartowanie bezporednie i niskie odpuszczanie, b - hartowanie jednokrotne z temperatury cza proces technologiczny. waciwej dla rdzenia, c -hartowanie jednokrotne z temperatury waciwej dla Okrelony rozkad struktury warstwy powierzchniowej, d - dwukrotne hartowanie na przekroju warstwy utwardzonej determinuje odpowiednie waciwoci mechaniczne. Na rysunku 3.9 przedstawiono typowy rozkad twardoci warstwy utwardzonej wraz z rozkadem stenia wgla.

Rys. 3.7 Struktura warstwy nawglonej, zahartowanej i odpuszczonej stali 15HN (pow. 500x)

Rys. 3.8. Zwikszona ilo austenitu szcztkowego (jasne pola) na tle martenzytu w warstwie utwardzonej stali 15HN (pow. 1000x)

Rys. 3.9. Rozkad twardoci i stenia wgla w warstwie nawglonej i zahartowanej

Zastosowanie nawglania Nawglanie z nastpujcym po nim hartowaniem i niskim odpuszczaniem zapewnia du twardo powierzchni obrobionych elementw, du odporno na cieranie i naciski powierzchniowe, znaczn wytrzymao zmczeniow. Rdze po takiej obrbce cieplnej wykazuje du cigliwo, sprysto i odporno na dynamiczne obcienia. W zwizku z tym nawglanie jest stosowane w procesach wytwarzania silnie obcionych, odpowiedzialnych elementw, takich jak: koa zbate, waki zbate i z wielowypustami, waki rozrzdu, sworznie tokowe.

Aby te due wymagania byy spenione, twardo powierzchni powinna wynosi min 58 HRC, a dla silnie, obcionych elementw 60 HRC (750 HV). Powierzchniowe stenie wgla w wyrobach naraonych na cieranie i zuycie kontaktowe powinno si zawiera w przedziale 0,9 - 1,0% C, a w przypadku dynamicznych obcie zmczeniowych - w przedziale 0,7 - 0,8% C. Struktur warstwy utwardzonej powinien stanowi skryto- lub drobnoiglasty martenzyt. Dopuszczalne jest wystpowanie ograniczonej iloci globularnych wglikw oraz austenitu szcztkowego. Struktura rdzenia o twardoci 30 - 45 HRC powinna skada si z martenzytu niskowglowego lub bainitu bez wydziele ferrytu. Za grubo warstwy utwardzonej przyjmuje si wedug PN-71/M-05010 odlego od powierzchni do miejsca o twardoci 550 HV (50 HRC). Odpowiada to miejscu o steniu wgla 0,35 - 0,40%. Tak oznaczona grubo warstwy utwardzonej stanowi okoo 0,7 cakowitej gruboci warstwy nawglonej. Grubo warstwy utwardzonej powinna by dobierana zalenie od przekroju elementu nawglanego i odpowiednio do warunkw pracy (np. dla k zbatych powinna wynosi 0,15 - 0,20 moduu uzbienia). Azotowanie Oglna charakterystyka Azotowanie polega na dyfuzyjnym -nasycaniu stali azotan. Przebiega ono zwykle w zakresie temperatury 500 - 600C w atmosferze zawierajcej wolne atomy azotu. Azotowanie moe by: krtko-, rednio- i dugookresowe (rys. 3.10). Obecnie najczciej stosuje si azotowanie gazowe i jarzeniowe. Moe si ono odbywa take w zou fluidalnym. W praktyce przewaa azotowanie ferrytyczne, wykonywane w temperaturze niszej od Ac1 obrabianej stali (z uwzgldnieniem ukadu rwnowagi Fe - N).

Azotowanie gazowe odbywa si najczciej w atmosferze czciowo zdysocjowanego amoniaku (NH3). Wspczenie stosuje si nowoczesne metody regulowanego azotowania gazowego, umoliwiajce kontrolowanie skadu strukturalnego warstwy azotowanej. Grubo warstwy i twardo powierzchni azotowanej zale od temperatury i czasu procesu, a take od skadu chemicznego stali i aktywnoci atmosfery (rys. 3.11). Azotowanie jonizacyjne (jonowe) odbywa si w atmosferze zjonizowanego azotu. Przyoone napicie wynosi 0,5 - 1,5 kV, a cinienie gazu jest obnione do 10-2 1 Pa. W wyniku zderze jonw azotu z powierzchni obrabianego przedmiotu wydziela si ciepo, a obrabiany przedmiot nagrzewa a si do temperatury azotowania. Zjawiska powierzchniowe, w wyniku ktrych powstaje okrelona struktura warstwy, mona regulowa przez zmian napicia, cinienia oraz skadu chemicznego gazu. Warstwy wierzchnie wytworzone w tym procesie odznaczaj si oprcz duej odpornoci na cieranie i wytrzymaoci zmczeniowej - znacznie wiksz cigliwoci w porwnaniu z warstwami uzyskiwanymi podczas azotowania innymi metodami.

Struktura warstwy azotowanej Warstwy wytwarzane w procesie konwencjonalnego azotowania gazowego s zwykle zbudowane z dwch stref (rys. 3.12): - strefy przypowierzchniowej, nie ulegajcej trawieniu, skadajcej si z bogatych w azot wgloazotkw Fe2-3(N,C) i azotkw (Fe4N) lub tylko azotkw ; w strefie wgloazotkw mog wystpowa pory;

- strefy azotowania wewntrznego, ktra w stalach wglowych jest roztworem staym azotu w elazie z wydzieleniami lub bez wydziele azotkw elaza; w przypadku stali stopowych strefa ta zawiera drobnodyspersyjne wydzielenia azotkw pierwiastkw stopowych (Cr, W, Mo, V, Ti) rozmieszczonych w podou ferrytycznym (rys. 3.13); strefa ta trawi si ciemniej ni rdze.

Rys. 3.12. Odmiany warstw azotowanych wytworzonych w temperaturze poniej 590C na stalach stopowych; P - strefa przypowierzchniowa, Pp - strefa porowata, W - strefa azotowania wewntrznego

Rys. 3.13. Mikrostruktura warstwy naazotowanej w stali 38HMJ: biaa strefa azotkw typu eprzy powierzchni oraz ciemno wytrawiony sorbit azotowy w strefie azotowania wewntrznego z cienk siatk azotkw (pow. 125x)

Wytwarzana metod konwencjonaln strefa wgloazotkw typu jest bardzo krucha. Gdy wystpuj silne naciski jednostkowe w obszarze styku elementw, konieczne jest jej zeszlifowanie. Wie si to jednak ze zmniejszeniem gruboci warstwy utwardzonej. Uzyskanie bezporednio w procesie obrbki cieplnochemicznej

twardej warstwy jednostrefowej, wolnej od wydziele azotkw przy powierzchni, jest moliwe jedynie metodami azotowania regulowanego (strefa azotkw nie przekracza gruboci 10-15 m). Jako kryterium efektywnie uytecznej gruboci warstwy azotowanej przyjmuje si grubo strefy utwardzonej o twardoci wikszej ni np. 600 HV1 dla stali wysokostopowych i specjalnych do azotowania bd 50 HRC (550 HV) dla stali redniostopowych (PN-82/H-04550).
Tablica 3.2. Zastosowanie oraz twardoci powierzchniowe i gruboci efektywne warstw azotowanych
Rodzaj stali nazwa Konstrukcyjne stale stopowe do azotowania Konstrukcyjne stale stopowe do nawglania i ulepszania cieplnego Konstrukcyjne stale wglowe Stale narzdziowe do pracy na gorco Stale narzdziowe do pracy na zimno Stale szybkotnce przykady 38HMJ 33H3MF Twardo powierzchniowa HV30 750-1200 HV10 550-800 HV1 350-500 HV10 900-1200 900-1100 HV1 950-1300 Grubo warstwy azotowanej [mm] 0,3

Przykady wyrobw Way korbowe, korbowody, koa zbate, piercienie, sworznie tokowe ruby pocigowe, wrzecion, elementy przekadni i sprzgie Czci sabo obcione

0,4

18HGM 40H 45

0,025

WCL NC10 SW7M

0,25 0,1 0,05

Matryce kunicze Cigada, matryce Frezy, wierta, gwintowniki

Zalety i zastosowanie azotowania Z uwagi na liczne zalety zarwno procesu, jak i otrzymywanych warstw zakres zastosowania azotowania w przemyle jest znaczny (tabl. 3.2) i systematycznie ronie. Do korzystnych cech azotowania pod wzgldem strukturalnym, wytrzymaociowym i technologicznym naley zaliczy:

- du twardo powierzchniow (tabl. 3.2), - zachowanie twardoci i wytrzymaoci w podwyszonej temperaturze (do 600C), - zwikszon odporno na cieranie, zacieranie i zuycie adhezyjne, - odporno na korozj gazow i atmosferyczn, - du wytrzymao zmczeniow elementw azotowanych, - wzgldnie nisk temperatur procesu, umoliwiajc wytworzenie twardej warstwy na uprzednio ulepszonym cieplnie rdzeniu, - niewielkie odksztacenia elementw w procesie azotowania.

Borowanie

Borowanie polega na dyfuzyjnym nasycaniu borem warstwy wierzchniej stali w temperaturze 900 - 1000C przez kilka do kilkunastu godzin. Proces najczciej odbywa si w proszkach lub pastach. Borowaniu dyfuzyjnemu poddaje si czci maszyn i narzdzi naraone w eksploatacji na zuycie przez tarcie. Warstwy s zbudowane z borkw elaza FeB i Fe2B lub wycznie z borku Fe2B. Maj one struktur iglast ukierunkowan prostopadle do powierzchni (rys. 3.14). Warstwy te s stosunkowo kruche, szczeglnie ich strefa przypowierzchniowa FeB. Borowaniu poddaje si przede wszystkim redniowglowe (0,35 0,45% C) oraz nisko-stopowe stale konstrukcyjne. Borowane czci s zwykle hartowane i nisko odpuszczane. Ich twardo powierzchniowa wynosi okoo 2000 HV. Warstwy borowane na stalach stopowych maj grubo 0,08 - 0,15 mm, a na stalach wglowych do 0,3 mm. Warstwy te charakteryzuj si rwnie du odpornoci korozyjn w wodnych roztworach niektrych kwasw oraz du odpornoci na utlenianie w wysokiej temperaturze. Wgloazotowanie Wgloazotowanie polega na jednoczesnym nasycaniu warstwy wierzchniej stali wglem i azotem w orodkach gazowych lub ciekych. W zalenoci od temperatury

procesu wgloazotowanie moe by niskotemperaturowe (500 - 600C) lub wysokotempreaturowe (800 - 880C), zwane rwnie azotonawglaniem. Wgloazotowanie niskotemperaturowe jest odmian azotowania i cel jego stosowania jest podobny. Wykorzystuje si je gwnie w obrbce narzdzi ze stali szybkotncych i wysokstopowych w celu zwikszenia twardoci i odpornoci na cieranie. Celem azotonawglania poczonego z nastpujcym po nim hartowaniem jest uzyskanie twardej , odpornej na cieranie warstwy o podwyszonej wytrzymaoci zmczeniowej z zachowaniem cigliwego rdzenia. Proces ten jest zbliony do nawglania i jest stosowany do stali nisko- i redniowglowych niskostopowych. Osigana twardo powierzchni jest nieco wiksza ni po nawglaniu (63 - 65 HRC), natomiast grubo warstw jest mniejsza (0,1 - 0,8 mm). Prawidowa struktura, warstwy azotonawglanej i zahartowanej powinna skada si z drobnoiglastego martenzytu z ma iloci austenitu szcztkowego bez wydziele wglikw. Mona j uzyska przy optymalnym steniu wgla (0,7 - 0,8%) i azotu (0,2 - 0,3%) w warstwie przypowierzchniowej. Struktura rdzenia elementw azotonawglanych zaley od rodzaju hartowania oraz gatunku stali i jest analogiczna do struktur rdzeni elementw nawglanych i obrobionych cieplnie. PRZEBIEG WICZENIA Przedmiotem bada i analiz w tym wiczeniu s struktury i waciwoci uytkowe stali obrobionych cieplno-chemicznie z wykorzystaniem nasycania dyfuzyjnego niemetalami. Przykady procesw nasycania metalami przedstawiono w wiczeniu 8. Wszelkie obserwacje i zadania naley wykonywa zgodnie ze szczegow instrukcj wiczenia oraz z wykorzystaniem zawartych w niej dodatkowych materiaw. Student wykonuje zadania wskazane przez prowadzcego laboratorium.
Tablica 3.3. Prbki do bada Nr prbki 3.1 3.1 3.3 3.4 3.5 Obrbka cieplna Po nawglaniu i wolnym studzeniu Po nawglaniu, jednokrotnym hartowaniu i niskim odpuszczaniu Po azotowaniu gazowym Po azotowaniu jonizacyjnym Po borowaniu w proszkach Odczynnik Azotal Azotal Azotal Azotal Azotal

1. Obejrze pod mikroskopem prbk 3.1: - opisa, jak zmienia si struktura na przekroju warstwy nawglonej, - wykorzystujc odpowiedni obiektyw i okular z podziak, zmierzy grubo warstwy nawglonej. 2. Obejrze pod mikroskopem prbk 3.2: - opisa struktur warstwy utwardzonej i rdzenia, poda ich orientacyjne twardoci, - wykorzystujc podane w instrukcji wyniki pomiarw twardoci HV na przekroju warstwy utwardzonej, wykona wykres w ukadzie HV = f (odlego od po wierzchni) i wyznaczy grubo warstwy utwardzonej. 3. Obejrze pod mikroskopem prbk 3.3: - zidentyfikowa struktur poszczeglnych stref warstwy dyfuzyjnej oraz na szkicowa i nazwa te strefy, - wykorzystujc okular z podziak, oszacowa grubo poszczeglnych stref strukturalnych, - okreli efektywnie uyteczn grubo warstwy azotowanej. 4. Obejrze pod mikroskopem prbki 3.3 i 3.4 oraz wyjani przyczyny rnic w strukturze. Opisa konsekwencje dla waciwoci uytkowych. 5. Obejrze pod mikroskopem prbk 3.5: - naszkicowa struktur oraz oznaczy i nazwa poszczeglne strefy, - zmierzy grubo warstwy dyfuzyjnej. 6. Tre sprawozdania: - skad chemiczny badanych stali, - szkice i opisy wskazanych struktur, - wyniki pomiarw gruboci warstw, - komentarz do wykonanych zada, - wnioski z podaniem przykadw zastosowa analizowanych procesw obrbki cieplno-chemicznej. LITERATURA UZUPENIAJCA Dobrzaski L. A., Metaloznawstwo z podstawami nauki o materiaach, wyd. 4, Warszawa, WNT 1998. Nowoczesne technologie obrbki cieplnej, zeszyty 1 i 5, Warszawa, SIMP, IMP 1981. Rudnik S Metaloznawstwo, Warszawa, PWN 1998.

wiczenie 4
Stale narzdziowe
CEL WICZENIA Celem wiczenia jest zapoznanie si z waciwociami, podziaem, obrbk ciepli , strukturami oraz z zastosowaniem stali narzdziowych. NIEZBDNE WIADOMOCI Stale narzdziowe s materiaami, z ktrych wytwarza si narzdzia do produkcji rnych wyrobw. S to narzdzia skrawajce (np. wierta, frezy, noe tokarskie, gwintowniki, pilniki, piy), tnce (ostrza noy, gilotyny), narzdzia do obrbki plastycznej na zimno i na gorco (matryce, stemple, wykrojniki, przecigacze), formy (odlewnicze i do wtryskarek) oraz inne. Waciwoci stali narzdziowych Stale narzdziowe s stalami o minimalnej zawartoci zanieczyszcze, takich jak fosfor, siarka, tlen, wodr, arsen, antymon czy bizmut. Maksymalna zawarto fosforu i siarki w tych stalach wynosi 0,03% kadego z tych pierwiastkw. Ze wzgldu na wysok czysto w polskich normach s klasyfikowane jako stale najwyszej jakoci. Poniewa stalami narzdziowymi obrabia si elementy z rnorodnych materiaw z zastosowaniem rnych technologii obrbki, potrzebne s stale o zdecydowanie rnych waciwociach. Bardzo czsto nie da si pogodzi wszystkich wymaga na najwyszym poziomie. Konieczny jest wtedy kompromis pomidzy np. waciwociami wytrzymaociowymi a plastycznymi. Od stali narzdziowych wymaga si przede wszystkim: - duej twardoci (czsto powyej 60 HRC), - odpornoci na cieranie, - odpornoci na zginanie, - odpornoci na cykliczne ciskanie, - odpornoci powierzchni na zmczenie kontaktowe, - odpornoci na dziaanie karbu przy obcieniach zmiennych, - odpornoci na kruche pkanie. W odniesieniu do stali pracujcych w podwyszonej temperaturze dodatkowo wymaga si takich waciwoci, jak:

- niezmienno twardoci do temperatury pracy narzdzia, - odporno na zmian wymiarw podczas pracy narzdzia, - odporno powierzchni na utlenianie, - dobra przewodno cieplna. Niektre z tych waciwoci s bardziej istotne dla stali np. na narzdzia skrawajce, a inne dla stali na formy odlewnicze Narzdzia podczas pracy ulegaj zuyciu. W procesie zuywania si materiau., zachodz zjawiska adhezji, dyfuzji, utleniania i cierania. Ze wzgldu na przewag jednego z procesw zuycie mona podzieli na: mechaniczne, adhezyjne, dyfuzyjne, cieplne i chemiczne. Zuycie mechaniczne polega na usuwaniu czstek materiau narzdzia wskutek tarcia pomidzy materiaem obrabianym a narzdziem. Mog powstawa wykruszenia, wyszczerbienia, wyamania i pknicia. Zuycie adhezyjne jest spowodowane zblieniem si czstek materiau obrabianego i narzdzia na tak mae odlegoci, e zaczynaj dziaa siy przycigania midzyczsteczkowego powodujce czenie si tych materiaw. Siy zewntrzne powstajce w trakcie obrbki niszcz te zcza, take w materiale narzdzia. Zuycie dyfuzyjne jest spowodowane wzajemn dyfuzj atomw materiau obrabianego i narzdzia i prowadzi do zmiany waciwoci warstwy wierzchniej narzdzia. Zuycie cieplne powstaje w wyniku nagrzewania si czci narzdzia, co moe zmniejszy twardo tej czci. Zuycie chemiczne jest wywoane reakcjami chemicznymi midzy powierzchni narzdzia a atmosfer, orodkiem chodzcym-lub materiaem obrabianym. Klasyfikacja stali narzdziowych W polskich normach stale narzdziowe s podzielone na cztery grupy: - wglowe stale narzdziowe na narzdzia pracujce w temperaturze do okoo 200C, - narzdziowe stale stopowe do pracy na zimno na narzdzia pracujce w temperaturze do 200C, czasem do 300C, - narzdziowe stale stopowe do pracy na gorco na narzdzia do obrbki plastycznej, nagrzewajce si powierzchniowo do temperatury 500C - 600 C, - stale szybkotnce stosowane na narzdzia do obrbki skrawaniem, pracujce w temperaturze do okoo 500C. W kadej grupie wystpuj gatunki stali rnice si skadem chemicznym, a co za tym idzie, waciwociami. Mona spord nich wybra stal o danych waciwociach i ekonomicznie uzasadnionej cenie. Ceny stali wysokostopowych (a do tych naley zdecydowana wikszo stali narzdziowych) s wielokrotnie wysze od cen stali wglowych.

Wpyw dodatkw stopowych na waciwoci stali narzdziowych Dodatki stopowe dodaje si do stali w celu zmiany waciwoci mechanicznych lub fizykochemicznych. Wpyw dodatkw stopowych na przemiany austenitu Dodatek takich pierwiastkw, jak chrom, molibden, wanad, wolfram (dodatki wglikotwrcze) oraz nikiel, mied, krzem i aluminium zwikszaj hartowno stali. Pozwalaj tym samym na stosowanie podczas hartowania orodkw chodzcych o mniejszej intensywnoci chodzenia, co zmniejsza naprenia hartownicze. Dziki wikszej hartownoci mona te uzyska grubsz warstw zahartowan, co jest istotne w przypadku narzdzi poddawanych wielokrotnemu ostrzeniu. Jednak pierwsza grupa wymienionych pierwiastkw (Cr, Mo, V, W) obnia temperatur pocztku i Ms) i koca (Mf) przemiany martenzytycznej. Prowadzi i to do zwikszenia udziau ilociowego austenitu szcztkowego w hartowanej stali, co zmniejsza jej twardo. Dodatki wglikotwrcze zmieniaj take charakter krzywych na wykresie CTP, co uatwia uzyskanie struktury bainitycznej, czasami bardziej podanej ni martenzytyczna. Kobalt, ktry wystpuje w niektrych stalach narzdziowych, w wikszej iloci dziaa odwrotnie ni pierwiastki wglikotwrcze, tzn. zmniejsza hartowno stali, ale i udzia austenitu szcztkowego. Wpyw dodatkw stopowych na faz wglikow -Pierwiastki wglikotwrcze s to pierwiastki o duym powinowactwie z wglem. Oznacza to, e atwo reaguj z wglem, tworzc zwizki nazywane wglikami. Wgliki stopowe s fazami majcymi wiksz twardo ni wgliki elaza. Im wiksze jest powinowactwo danego pierwiastka z wglem, tym twardszy tworz wglik. Gdy stal zawiera kilk dodatkw wglikotwrczych, czsto powstaj wgliki zoone, zawierajce atomy rnych pierwiastkw, np. wglik (W, Mo, V, Cr, Fe)23C6. Dla uatwienia symbol takiego wglika zapisuje si w postaci M23C6, gdzie przez liter M oznacza si atomy wchodzce w skad danego wglika. Najczciej jednak w stalach narzdziowych wystpuj rwnoczenie dwa zoone wgliki lub wicej spord takich typw, jak MC, M2C, M3C, M23C6, M6C i M7C3. Nasycenie osnowy pierwiastkami wglikotwrczymi uzyskuje si w wyniku austenityzowania i hartowania stali. Podczas odpuszczania wydzielaj si z osnowy stopowe wgliki zoone. Wgliki te z reguy s bardziej dyspersyjne (tzn. maj mniejsze rozmiary, czyli wikszy stopie dyspersji) ni wgliki elaza w stalach wglowych. Wielko tych wglikw wynosi od kilku do kilkudziesiciu nanometrw (1 nm = 10-9 m) i z tego powodu s niewidoczne podczas obserwacji za pomoc mikroskopu metalograficznego. Wikszo wglikw stopowych jest duo bardziej od-

porna na koagulacj w podwyszonej temperaturze ni wgliki elaza. Dua dyspersja tych wglikw i mae odlegoci midzy nimi silnie umacniaj osnow przez blokowanie ruchu dyslokacji. Wpyw dodatkw stopowych na proces odpuszczania Dodatki wglikotwrcze opniaj proces odpuszczania. Oznacza to, e aby doszo do takich samych zmian waciwoci i struktury, jakie zachodz w stali wglowej, konieczna jest wysza temperatura odpuszczania. Dziki temu zmniejszenie twardoci ze wzrostem temperatury odpuszczania jest mniejsze w stalach stopowych ni w stalach wglowych. Dodatkowo, w niektrych stalach wysokostopowych wystpuje zjawisko twardoci wtrnej. Najwyraniej jest to widoczne w stalach zawierajcych wolfram i molibden. Twardo wtrna jest to przyrost twardoci zahartowanej stali w trakcie odpuszczania w stosunkowo wysokiej temperaturze (500 - 580C) od 1 do 3 stopni w skali HRC. Przyczyn wzrostu twardoci jest wydzielanie si z martenzytu i austenitu szcztkowego wysokodyspersyjnych wglikw stopowych oraz przemiana austenitu szcztkowego w martenzyt. Przemiana austenitu szcztkowego zachodzi dziwki zuboeniu tego roztworu w rygiel i dodatki stopowe, co podwysza temperatur Ms i zarazem zmniejsza stabilno tej fazy. Wzrost twardoci spowodowany tymi przemianami jest wikszy ni zmniejszenie twardoci martenzytu uboejcego w wgiel (rys. 4.1) i sumaryczna twardo wzrasta.

Obrbka cieplna stali narzdziowych Obrbka cieplna narzdzi polega na hartowaniu i odpuszczaniu. Szybko nagrzewania, temperatura i czas austenityzowania oraz orodek chodzcy (czyli szybko chodzenia podczas hartowania) zalez od kadu chemicznego stali i od wielkoci narzdzia. Temperatura i liczba cykli odpuszczania rwnie s zalene od skadu chemicznego stali. Z kolei temperatura pracy gotowego narzdzia zawsze musi by nisza od temperatury odpuszczania. W przypadku przekroczenia temperatury odpuszczania podczas pracy narzdzia proces odpuszczania bdzie kontynuowany i twardo materiau bdzie si zmniejsza Stale do pracy na zimno Stale wglowe Oznaczenia wglowych stali narzdziowych Narzdzia wykonane ze stali wglowych mog pracowa w temperaturze nie przekraczajcej 200C. Stale te zawieraj od 0,65 do 1,40% wgla. S to wic praktycznie stale eutektoidalne i nadeutektoidalne. Zgodnie z PN-84/85020 stale te dzieli si na pytko i gboko hartujce si. Stale pytko hartujce si ze wzgldu na wiksz czysto maj mniejsz hartowno i mona z nich wykonywa narzdzia, ktrych rednice lub gruboci nie przekraczaj 20 mm, natomiast ze stali gboko hartujcych si wytwarza si narzdzia o wikszych rozmiarach. Trzeba jednak pamita, e jedne i drugie stale cechuje niewielka hartowno i w zasadzie utwardzaj si one tylko powierzchniowo, a rdze pozostaje niezahartowany. Wglowe stale narzdziowe gboko hartujce si wedug PN-84/85020 oznacza si liter N oraz liczbami od 7 do 13 okrelajcymi redni zawarto wgla w stali. I tak np. stal N7 zawiera rednio 0,7% C, a stal N13 1,3% C. Wedug normy PNEN 10027-1 stosuje si nowe, zgodne z normami europejskimi oznaczenie stali. Stale niestopowe oznacza si liter C i liczb bdc 100-krotn redni zawartoci wgla. I tak np. stal N7 oznacza si symbolem C70. Wglowe stale narzdziowe pytko hartujce si oznacza si podobnie, z tym e za liter N i liczb dodaje si liter E: s to stale od N7E do N13E. Stale te zawieraj mniej siarki i fosforu oraz innych domieszek ni stale gboko hartujce si. Stale pytko hartujce si s dziki temu bardziej odporne na kruche pkanie. Obrbka cieplna wglowych stali narzdziowych Wglowe stale narzdziowe w stanie znormalizowanym maj struktur zmieniajc si od struktury perlitycznej z minimaln iloci ferrytu (stal N7 i N7E) przez

perlityczn (stal N8 i N8E) do perlitu otoczonego siatk cementytu wtrnego (pozostae stale). Ze wzgldu na utrudnion obrbk mechaniczn materiaw o takiej strukturze stale te s dostarczane w stanie zmikczonym. Stal po wyarzaniu zmikczajcym ma struktur skadajc si z cementytu kulkowego w osnowie ferrytu (rys. 4.2) i twardo 190 - 220 HB (w zalenoci od zawartoci wgla).

Stale wglowe hartuje si w temperaturze od 760 do 800C, chodzenie prowadzi si w wodzie (krytyczna szybko chodzenia dla tych stali wynosi okoo 160C/s). Narzdzia o przekroju mniejszym ni 5 mm mona hartowa w oleju. Po hartowaniu uzyskuje si struktur martenzytu i austenitu szcztkowego (stale eutektoidalne i o zblionej zawartoci wgla) oraz dodatkowo w stalach nadeutektoidalnych nierozpuszczonego podczas austenityzowania cementytu kulkowego (temperatura austenityzowania jest zawarta pomidzy Ac1 i Acm). Twardo zahartowanych stali wglowych dochodzi do 65 HRC. Stale wglowe odpuszcza si w temperaturze od 180 do 300C przez 1 - 2 h i chodzi na powietrzu. W trakcie odpuszczania od temperatury 80C w martenzycie wydziela si wglik w postaci dyspersyjnych czstek. W wyniku wydzielania stenie wgla w martenzycie maleje i w efekcie zmniejsza si jego twardo. Ze wzrostem temperatury czstki wglika ulegaj koagulacji, a od temperatury 300C rozpuszczaj si w osnowie. W ich miejsce pojawiaj si wiksze wydzielenia cementytu. Wzrost wielkoci czstek (przy rwnoczesnym zwikszaniu si odlegoci mi-

dzy nimi) rwnie prowadzi do zmniejszenia twardoci stali. W zakresie od 200 do 300C dodatkowo austenit szcztkowy przemienia si w mieszanin ferrytu i cementytu i w efekcie stal uzyskuje struktur odpuszczonego martenzytu. W stali nadeutektoidalnej (rys. 4.3) wystpuje take cementyt kulkowy. Twardo zmniejsza si o okoo 4 HRC po odpuszczaniu w temperaturze 180C i o okoo 10 HRC po odpuszczaniu w temperaturze 300C.

Zastosowanie wglowych stali narzdziowych Stale wglowe s najtaszymi stalami narzdziowymi i stosuje si je gwnie na narzdzia do obrbki rcznej lub maszynowej o maej szybkoci pracy. Stale o najwikszej zawartoci wgla wykorzystuje si na pilniki, narzdzia do obrbki kamieni, piercienie do przecigania rur, noe do papieru, narzdzia grawerskie, skrobaki (stale N12iN13). Ze stali o nieco mniejszej zawartoci wgla wykonuje si wierta, rozwiertaki, gwintowniki, narzynki, nacinaki do pilnikw, wykrojniki, piy do metali (stale N10, Nil). Ze stali o najmniejszej zawartoci wgla wytwarza si narzdzia pracujce udarowo, np. takie jak matryce do pracy na zimno, przebijaki, duta, noe do noyc pracujcych na zimno, przecinaki, motki, narzdzia do obrbki drewna. Narzdzia wykonane ze stali wglowych mog nagrzewa si do temperatury sigajcej 200C.

Narzdziowe stale stopowe do pracy na zimno Oznaczenia narzdziowych stali stopowych do pracy na zimno Narzdziowe stale stopowe do pracy na zimno wedug PN-86/H85023 oznacza si liter N, za ni wystpuje jedna lub kilka liter okrelajcych najwaniejsze dodatki stopowe oraz cyfry, ktre su do rozrniania gatunkw stali zawierajcych identyczne skadniki stopowe. Cyfry te nie s zwizane z zawartoci pierwiastkw stopowych. Litery oznaczajce dodatki stopowe s inne ni w przypadku stali konstrukcyjnych: M oznacza mangan, S - krzem, C - chrom, W - wolfram, L - molibden, V - wanad, Z - grup: krzem - chrom - wolfram - wanad oraz P - grup: chrom - nikiel - wanad. Wedug normy PN-EN stale stopowe oznacza si w nastpujcy sposb: jeli zawarto jednego z dodatkw stopowych przekracza 5%, na pocztku oznaczenia stali wystpuje litera X (jeli nie przekracza 5%, litera ta nie wystpuje), dalej jest liczba bdca 100-krotn zawartoci wgla, nastpnie symbole chemiczne dodatkw stopowych w kolejnoci od najwikszej zawartoci i na kocu liczby okrelajce zawartoci tych pierwiastkw, przy czym procentowe zawartoci pierwiastkw s mnoone przez 4 w przypadku Cr, Co, Mn, Ni, Si i W, przez 10 dla Al, Be, Cu Mo, Nb, Pb, Ta, Ti, V i Zr, przez 100 dla Ce, N, P i S i przez 1000 w przypadku boru. Stale te zawieraj od 0,40 do 2,10% wga, najczciej wystpujcym dodatkiem stopowym jest chrom, ktrego zawarto siga do 13% (stale NC10 i NC11, odpowiednio wedug PN-EN X165Crl2 i X195Crl2) oraz wanad do 0,85% (w stali NC11LV - X100CrMoV5-l), wolfram do 2,0% (w stalach NZ2 i NZ3, odpowiednio 45WCrV7-4-2 i 55WCrV7-4-2), molibden do 1,2% (stal NCLV X100CrMoV5-l) i nikiel do 3,3% (stal NPW - 50NiCrWV12-5-2-4). Wiksz od podanych zawarto wolframu i wanadu ma stal NW9 - X90WCrV36-17-20 (do 10% wolframu i do 2,2% wanadu). Obrbka cieplna narzdziowych stali stopowych do pracy na zimno Narzdziowe stale stopowe do pracy na zimno s dostarczane w stanie zmikczonym. Maj one wtedy struktur ferrytyczn z wglikami stopowymi. Twardo, zalenie od gatunku, wynosi od 217 do 269 HB. Tak maa twardo pozwala na obrbk skrawaniem. Obrbka ta jest przyczyn pojawienia si napre w warstwie przypowierzchniowej wyrobu i w celu ich usunicia stosuje si czsto, zwaszcza do narzdzi o skomplikowanych ksztatach, wyarzanie odprajce. Wyarzanie to prowadzi si w temperaturze 600 - 650C. W celu uzyskania duej twardoci narzdzia poddaje si hartowaniu i odpuszczaniu. Nagrzewanie do hartowania wykonuje si najczciej jednostopniowo, jedynie dla narzdzi o skomplikowanych ksztatach dwustopniowo. Temperatura auste-

nityzowania zaley od skadu chemicznego stali i dla stali o malej iloci dodatkw stopowych wynosi 780 - 850C, a dla stali wysokostopowych siga 1020C. Tak wysoka temperatura austenityzowania jest zwizana z utrudnionym rozpuszczaniem si wglikw stopowych w austenicie. Najtrudniej rozpuszczaj si wgliki typu M6C i MC i te najczciej pozostaj w strukturze stali po zahartowaniu, atwiej M2C, a najatwiej M23C6. Im wicej wglikw rozpuci si w austenicie, tym wiksze bdzie nasycenie osnowy stali wglem i dodatkami stopowymi. Wikszo stali mona hartowa w oleju, gdy dodatki stopowe zmniejszaj krytyczn szybko chodzenia. Wyjtkowo stale NV, NV1 i NW1 trzeba chodzi w wodzie. Struktura stali po zahartowaniu skada si z martenzytu, austenitu szcztkowego i nierozpuszczonych podczas austenityzowania wglikw. Twardo po hartowaniu, zalenie od gatunku stali, mieci si w granicach od 50 do 64 HRC. Temperatura odpuszczania narzdziowych stali stopowych do pracy na zimno mieci si zazwyczaj w zakresie 150 - 320C, a niektrych stali wyjtkowo do 450C. Podczas odpuszczania wydzielaj si z martenzytu i austenitu szcztkowego dyspersyjne wgliki stopowe, najczciej typu M2C, MC lub M23C6, po czym austenit szcztkowy przemienia si podczas chodzenia w martenzyt (rys. 4.4). Po obrbce cieplnej uzyskuje si twardo zazwyczaj powyej 60 HRC. W kilku stalach wystpuje zjawisko twardoci wtrnej.

Zastosowanie narzdziowych stali stopowych do pracy na zimno Narzdziowe stale stopowe do pracy na zimno wykorzystuje si na narzdzia do obrbki plastycznej, do obrbki skrawaniem oraz na przyrzdy pomiarowe. Do typowych zastosowa tych stali do obrbki plastycznej nale: wykrojniki, narzdzia do wytaczania w zegarmistrzostwie, pyty tnce do wykrojnikw, formy do wytaczania czci z mas plastycznych, noe maszynowe do cicia metali, marmuru i ceramiki, piercienie do przecigania prtw i rur na zimno, matryce do gbokiego toczenia blach, walce do walcowania na zimno. Stale te szeroko stosuje si w produkcji narzdzi tncych, takich jak narzynki, szczki do nacinania gwintw, piy tarczowe, tamowe i rczne, brzytwy, pilniki, rozwiertaki, wierta, frezy, noe, kka do cicia szka. Stale do pracy na zimno, odznaczajce si du stabilnoci wymiarw, wykorzystuje si na przyrzdy pomiarowe odporne na cieranie: pytki pomiarowe, sprawdziany tu lej owe i gwintowe, wrzeciona rub mikrometrycznych, liniay, ktowniki. Narzdzia wykonane ze stali do pracy na zimno nie mog nagrzewa si do temperatury przekraczajcej 300C Narzdziowe stale stopowe do pracy na gorco Oznaczenia narzdziowych stali stopowych do pracy na gorco Narzdziowe stale stopowe do pracy na gorco wedug PN-86/H-85021 oznacza si liter W, za ktr wystpuj litery i cyfry oznaczajce skad stali, podobnie jak w przypadku stali do pracy na zimno. W oznaczeniach literowych nie wystpuj litery Z i P, natomiast dochodz: N - oznaczajce nikiel, K - kobalt i B - bor. Oznaczenia wedug PN-EN s identyczne z oznaczeniami stali do pracy na zimno. Stale do pracy na gorco zawieraj najmniej wgla ze wszystkich stali narzdziowych: 0,25 - 0,60%. Chrom wystpuje we wszystkich stalach tej grupy i jego maksymalna zawarto wynosi 5,5% (w stalach WCL i WCLV, odpowiednio 38CrMoV20-13-4 i 40CrMoV21-13-9), w wikszoci wystpuje te molibden (do 3,0% w stalach WLV i WLK, odpowiednio 30MoCrV30-12-5 i 35CoMoCr 12-30-12) i wanad (do 1,1% w stali WCLV - 40CrMoV21-13-9), w niektrych nikiel (do 1,9% w stalach WNL i WNLV, odpowiednio 55NiCrMo6-3-2 i 55NiCrMoV8-5-6-l) oraz wolfram w stalach WWS1 - 30WCrV18-10-5 (do 5,0%) i WWV - X30WCrV36-11-3 (do 10%). Bor w iloci okoo 0,003% wystpuje w stali WCMB 36CrMoB 10-4-3. Taka zawarto boru wyranie zwiksza hartowno stali.

Obrbka cieplna narzdziowych stali stopowych do pracy na gorco Obrbka cieplna narzdziowych stali stopowych do pracy na gorco jest podobna do obrbki stali do pracy na zimno. Zakres temperatury austenityzowania jest nieco wikszy i zawiera si w granicach 880 - 1140C. Chodzenie zazwyczaj prowadzi si w oleju, niektre stale hartuj si w strumieniu spronego powietrza. Po zahartowaniu uzyskuje si struktur martenzytyczn z austenitem szcztkowym i, bardzo czsto, wystpuj dodatkowo struktury bainityczne. Czasami stosuje si hartowanie izotermiczne, w wyniku ktrego uzyskuje si bainit wraz z austenitem szcztkowym. Zazwyczaj po hartowaniu pozostaj nierozpuszczone sferoidalne wgliki stopowe. Twardo zahartowanych stali zaley od wzajemnego udziau tych wszystkich faz i mieci si w granicach 46-56 HRC. Odpuszczanie, czsto dwukrotne, prowadzi si w temperaturze 400 - 600C. Twardoci uzyskuje si wyranie mniejsze ni w stalach do pracy na zimno, ale dziki temu stale do pracy na gorco maj lepsze waciwoci plastyczne. Twardo po obrbce cieplnej wynosi od okoo 44 HRC do 56 HRC w stalach wykazujcych twardo wtrn.

Zastosowanie narzdziowych stali stopowych do pracy na gorco Stale do pracy na gorco ze wzgldu na stosunkowo niewielk zawarto wgla maj dobre waciwoci plastyczne i dziki temu s odporne na obcienia dyna-

miczne. Wykonuje si z nich matryce do prasowania i kucia na gorco, stemple, szczki do prasowania gwintw. Narzdzia te czsto obrabiaj materia nagrzany do Temperatury 1000C. Dziki temu, e kontakt ten nie jest cigy, e nastpuj przerwy pozwalajce na stygniecie, powierzchnia narzdzia nagrzewa si tylko do temperatury 500 - 600C, a jego rdze do 300 - 400C. Innym zastosowaniem tych stali jest ich uycie na formy do odlewania pod cinieniem brzw, mosidzw, stopw aluminium, magnezu, cynku. Powierzchnia takich form moe chwilowo nagrzewa si nawet do 700C. Stale szybkotnce Oznaczenia stali szybkotncych Stale szybkotnce wedug PN-86/H-85022 oznacza si liter S oraz literami oznaczajcymi najbardziej charakterystyczny skadnik stopowy, przy czym, inaczej ni w przypadku innych stali narzdziowych, litera M oznacza molibden, C - podwyszon zawarto wgla; pozostae litery s zgodne z poprzednimi oznaczeniami. Za t liter wystpuje liczba mwica o redniej zawartoci danego dodatku. Wedug PN-EN stale szybkotnce oznacza si inaczej ni inne stale stopowe: na pocztku litery HS, a nastpnie liczby oznaczajce zawartoci procentowe pierwiastkw stopowych w nastpujcej kolejnoci: wolfram, molibden, wanad i kobalt. Z kolei na narzdziach wykonanych z tych stali bardzo czsto wystpuje symbol HSS, ktry jest skrtem angielskiej nazwy stali szybkotncych. Istniej dwie grupy stali szybkotncych: bezkobaltowe SW18 - HS 18-0-1, SW7M - HS6-5-2 i SW12C - HS12-0-2 oraz kobaltowe SKC - HS12-0-2-5, SK5V - HS12-1-5-5, SK5M - HS6-5-2-5, SK8M - HS2-9-1-8 i SK10V -HS 12-1-5-5. Zawarto wgla wynosi od 0,75 do 1,45%, wszystkie stale zawieraj okoo 4,3% chromu, wolfram w granicach od 1,3 do 19,0% i wanad 1,0 4,8%. W stalach o podwyszonej zawartoci molibdenu znajduje si go 0,75 do 10,0%, a w stalach kobaltowych od 4,5 do 10,5% kobaltu. Obrbka cielna stali szybkotncych Stale szybkotnce poddaje si hartowaniu i dwu- lub trzykrotnemu odpuszczaniu. Obrbk ciepln wykonuje si zwykle w kpielach solnych. Zabezpiecza to powierzchni stali przed i odwgleniem. Stale szybkotnce ze wzgldu na du zawarto dodatkw stopowych maj ma przewodno ciepln, tego wzgldu nagrzewanie do temperatury austenityzowania wykonuje si dwustopniowo, a dla narzdzi o skomplikowanych ksztatach trzystopniowo (rys. 4.6). Stal podgrzewa si w solach o temperaturze 550, 850C i dopiero przenosi do kpieli solnej o temperaturze austenityzowania. Temperatura austenityzowania jest nisza o 50 70C od tempe-

ratury solidus i wynosi od 1170 do 1270C. Chodzenie prowadzi si w oleju, a niekiedy w strumieniu spronego powietrza. Uzyskuje si struktur skadajc si z martenzytu, okoo 20% austenitu szcztkowego i nierozpuszczonych podczas austenityzowania wglikw. Twardo zahartowanych stali szybkotncych wynosi 63 - 66 HRC.

Odpuszczanie prowadzi si bezporednio po hartowaniu. Zakres temperatury odpuszczania jest jednakowy dla wszystkich stali szybkotncych i wynosi od 550 do 570C. Po obrbce cieplnej uzyskuje si struktur odpuszczonego martenzytu wraz z sferoidalnymi wglikami (rys. 4.7). We wszystkich tych stalach wystpuje zjawisko twardoci wtrnej i ich twardo wzrasta (nawet do 68 HRC). Zastosowanie stali szybkotncych Stale szybkotnce stosuje si na narzdzia skrawajce, ktre podczas pracy s poddawane obcieniom udarowym. S to noe tokarskie i strugarskie, frezy, wierta, narzdzia do nacinania gwintw, rozwiertaki, segmenty i brzeszczoty pi. W przypadku narzdzi, ktre nie s naraone na pkanie, ostrza tnce wykonuje si z wglikw spiekanych lub z ceramiki. Maj one wiksz twardo ni stal i mog pracowa w wyszej temperaturze. Czsto stale szybkotnce wykorzystuje si do wykonania przyrzdw pomiarowych, gdy stale te charakteryzuj si du stabilnoci wymiarow. Narzdzia z tych stali mog nagrzewa si podczas pracy w miejscu styku z materiaem obrabianym do temperatury 500 - 550C. PRZEBIEG WICZENIA 1. Obejrze pod mikroskopem prbki (pow. 800x), okreli struktury i oceni udzia poszczeglnych faz. 2. Oceni wpyw czasu i temperatury austenityzowania na ilo widocznej fazy wglikowej. 3. Narysowa i opisa struktury trzech prbek wybranych przez prowadzcego. 4. Korzystajc z tabeli, zbudowa wykres twardoci w funkcji temperatury odpuszczania dla dwch stali wybranych przez prowadzcego, dobra wartoci temperatury opuszczania gwarantujce maksymaln twardo narzdzia. 5. Opisa zmiany zachodzce w strukturze podczas odpuszczania. LITERATURA UZUPENIAJCA Leda H., Wspczesne materiay konstrukcyjne i narzdziowe, wyd. 2, Pozna, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej 1998. Metaloznawstwo i obrbka cieplna materiaw narzdziowych, red. L. A. Dobrzaski, Warszawa, W NT 1990. Przybyowicz K., Metaloznawstwo, wyd. 6, Warszawa, WNT 1999.

wiczenie 5
eliwa i staliwa
CEL WICZENIA Celem wiczenia jest poznanie odlewniczych stopw ukadu elazo - wgiel z podkreleniem znaczenia eliw w konstrukcji maszyn. wiczcy powinien nauczy si kojarzy mikrostruktur, w szczeglnoci morfologi grafitu, z waciwociami mechanicznymi i eksploatacyjnymi odlewu. NIEZBDNE WIADOMOCI Wprowadzenie W ukadzie fazowym Fe - C (Fe3C) wyodrbnia si dwie grupy stopw odlewniczych: staliwa i eliwa. Kryterium podziau stanowi zawarto wgla. Staliwa to stopy nie zawierajce eutektyki, gdy stenie wgla nie przekracza w nich 2,1% wagowych, natomiast w eliwach zawierajcych ponad 2,1% skadnikiem struktury jest eutektyka. Podziay w ramach staliw i eliw s przedstawione dalej. Staliwa Odlewy staliwne uzyskuj zasadniczy ksztat podczas krzepnicia ciekego stopu w formie. Staliwa nie podlegaj przerbce plastycznej i to je istotnie rni od stali. S dwa podstawowe rodzaje staliw: niestopowe (dawniej nazywane wglowymi) i stopowe. Staliwa niestopowe (wglowe) Staliwo niestopowe to stop elaza z wglem i pierwiastkami, ktrych obecno wynika z procesu stalowniczego (Si, Mn, P, S). Stenie wgla w staliwach niestopowych moe teoretycznie wynosi do 2,1%, lecz wedug obowizujcej obecnie normy PN-ISO 3755 1994 wynosi tylko do 0,25% wag., a pozostaych pierwiastkw: Mn - 0,4 1,0%, Si - 0,2 0,6%, Pmax - 0,035%, Smax - 0,035%. Norma okrela 4 gatunki staliw oznaczonych parami liczb bdcych minimalnymi wartociami Re - Rm [MPa]. S to staliwa oglnego przeznaczenia o symbolach: 200-400,

230-450, 270-480, 340-550; dla zamawiajcego istotny jest tylko poziom ich waciwoci mechanicznych. Natomiast staliwo, ktrego podstaw odbioru jest take skad chemiczny, jest oznaczone dodatkowo liter W, np. 200-400 W. Jest to staliwo spawalne, gdy pewno skadu chemicznego gwarantuje spawalno. Poziom waciwoci mechanicznych staliwa niestopowego jest ksztatowany przez zmian zawartoci manganu (0,4 - 1,0%). Przykadowe waciwoci mechaniczne dwch staliw niestopowych podano w tablicy 5.1.
Tablica 5.1. Orientacyjne waciwoci mechaniczne staliw (n - normalizowanie, uc - ulepszanie cieplne)

Gatunek 230 450 n 340 550 n L35HM n/nc L40HF n/nc

Re [MPa] 230 340 290/550 600/900

Rm [MPa] 450-600 550-700 550/750 790/1200

A5 [%] 22 15 18/14 10/4

Z [%] 31 21 25/30 18/8

KCU [J/cm2] 50 40 31/27 25/20

Staliwa stopowe Jeli do staliwa wprowadzono celowo chocia jeden pierwiastek metaliczny (najczciej Cr), to staliwo zalicza si ju do stopowego. Poziom stenia pierwiastka, powyej ktrego staliwo jest uznawane za stopowe, wynosi dla Mn 1%, Si - 0,6%, Cr, Ni, W, Cu - 0,3%, natomiast dla Mo, Ti, V i dla innych rzadziej wprowadzanych pierwiastkw granic jest 0,1%. Jeeli suma ste pierwiastkw stopowych w staliwie nie przekracza 2,5%, to naley ono do staliw niskostopowych; gdy zawarta jest w zakresie 2,5 - 5%, to staliwo okrelamy jako redniostopowe, pozostae staliwa zalicza si do wysokostopowych. Staliwa stopowe dzieli si take, podobnie jak stale, wedug zastosowa i waciwoci. Najpopularniejsze grupy staliw stopowych to: - staliwa konstrukcyjne (PX-87/H-83156), np. L20G, L35HM, L40HF, - staliwa odporne na korozj (PN-86/H-83158), np. LH14, L0H12N4M, LH18N9, - staliwa aroodporne i arowytrzymae (PN-90/H-83159), np. LH26, LH29S2G, LH25N19S2. Symbol staliwa stopowego rozpoczyna litera L, po niej jest podana liczba okrelajca stenie wgla w setnych czciach procentu, dalej s litery oznaczajce pierwiastki stopowe (H - Cr, G - Mn, M - Mo, N - Ni, S - Si, F V) wraz z ich redni zawartoci procentow.

W tym miejscu naley poinformowa, e polska wersja normy europejskiej PN EN 10027-1 Systemy oznaczania stali z 1994 r. przewiduje liter G przed symbolem staliwa. Stosowanie tego oznaczenia jest fakultatywne dla krajowych gatunkw staliw, a obligatoryjne dla gatunkw ujtych w normach europejskich. Przykad: staliwo L25H w systemie europejskim ma symbol G25CrMo4. Szczegy oznaczania stali w systemie europejskim omwiono w wiczeniu 1. Wykorzystanie staliw stopowych ma sens tylko po normalizowaniu lub ulepszaniu cieplnym, dlatego w normach s podane waciwoci mechaniczne dla tych staliw. W stanie ulepszonym cieplnie gatunek L40HF uzyskuje szczeglnie wysoki poziom waciwoci wytrzymaociowych. W tablicy 5.1 podano wybrane waciwoci mechaniczne dwch konstrukcyjnych staliw stopowych. Waciwoci odlewnicze Staliwa charakteryzuj si ma lejnoci oraz duym skurczem (objtociowym i liniowym). Efektem tego jest skonno do tworzenia duych jam skurczowych, odksztace, a nawet pkania odleww staliwnych. Niewielka rnica temperatury likwidus i solidus dla maych ste wgla (patrz ukad rwnowagi Fe Fe3C) sprzyja koncentracji jam skurczowych i jest powodem krzepnicia liniowego. Wskutek maej lejnoci trudno jest wykona skomplikowany, cienkocienny odlew staliwny. Struktura Struktura staliw wglowych, podobnie jak stali, skada si z ziaren ferrytu i perlitu. Udzia ferrytu i perlitu zaley od stenia wga i manganu i decyduje o poziomie waciwoci mechanicznych. Charakterystyczn cech budowy staliw jest obecno ferrytu iglastego tworzcego struktur Widmanstttena (rys. 5.1). Ferryt iglasty jest take typow struktur spoin stalowych i stali przegrzanych, jego obecno powoduje zmniejszenie udarnoci. Innymi cechami mikrostruktury odleww staliwnych s gruboziarnisto oraz dendrytyczny ukad ziaren ferrytu i perlitu. Dendryty powstajce podczas krzepnicia stopw s efektem mikrosegregacji chemicznej i przy maych powikszeniach przypominaj drzewka (rys. 5.2). Struktura staliwa stopowego zaley od skadu chemicznego i wykonanej obrbki cieplnej. Moe ni by ferryt lub perlit z wglikami, ferrytu austenitem, austenit, martenzyt odpuszczony.

Obrbka cieplna staliw Podstawowym zabiegiem obrbki cieplnej staliw jest wyarzanie odprajce. Jego celem jest usunicie napre, ktre powstay podczas krzepnicia odlewu w zwizku ze skurczem staliwa. Nieusunite naprenia mog powodowa zmian wymiarw odlewu podczas obrbki mechanicznej lub eksploatacji. W skrajnych przypadkach naprenia odlewnicze prowadz do pkania odlewu. Wyarzanie odprajce prowadzi si w temperaturze 500 - 600C w czasie obliczonym wedug zasady: 1 h na 25 mm gruboci odlewu, przy czym minimalnym przyjtym w praktyce czasem odprania s 2 h. Wanym zabiegiem obrbki cieplnej odleww jest wyarzanie normalizujce. Jego celem jest rozdrobnienie ziarna oraz usunicie ferrytu Widmanstttena w wyniku przemiany . Wyarzanie to odbywa si w zakresie temperatury 850 - 950C z chodzeniem w spokojnym powietrzu. Gdy odlew po normalizowaniu stygnie z piecem, wyarzanie nazywamy zupenym. Znacznie rzadziej wykonuje si wyarzanie ujednoradniajce (950 - 1150C) lub ulepszanie cieplne. Staliwa stopowe, ktre powinny mie struktur austenityczn, poddaje si przesycaniu. Obszar zastosowa Zastosowanie staliw niestopowych zaley od poziomu ich waciwoci mechanicznych. Mog to by odlewy mao obcione pracujce jako czci samochodowe, taboru kolejowego, maszyn grniczych. Typowym zastosowaniem s pokrywy, obsady oysk, koa bose i acuchowe o maych prdkociach obrotowych. Staliwa o wikszej wytrzymaoci i mniejszej plastycznoci s wykorzystywane na odlewy podstaw maszyn, k zbatych. Oglnie, drosze staliwa stopowe s polecane wtedy, gdy odlewanie jest najkorzystniejsz technologi uksztatowania detalu, a wymagane waciwoci mechaniczne nie pozwalaj na uycie taszego staliwa niestopowego. Zakres zastosowa wynika z nazwy staliwa, np. staliwo odporne na cieranie o symbolu L120G13 (zwane staliwem Hadfielda) wykorzystuje si na rozjazdy kolejowe, czci amaczy i kruszarek, wykadziny mynw kulowych. Grupa staliw narzdziowych wyrnia si najwiksz zawartoci wgla (do 2,1%), np. z L150HSM wytwarza si walce hutnicze. eliwa Na wstpie okrelono eliwo jako stop Fe-C, w ktrym wystpuje eutektyka. Przemiana eutektyczna w stabilnym ukadzie rwnowagi Fe C zachodzi w temperaturze 1153C

Roztwr cieky (4,25%C) grafit + austenit (2,03 %C) Mieszanina eutektyczna w obu przypadkach nazywa si ledeburytem, a po przemianie austenitu w perlit ledeburytem przemienionym (patrz rys. D.3 w dodatku). Rodzaj przemiany eutektycznej zachodzcej podczas krzepnicia odlewu decyduje o podstawowym podziale eliw na biae (nazwa zwizana z byszczcym przeomem spowodowanym obecnoci kruchego, gadkiego przeomu cementytu) i szare (szara barwa przeomu zwizana z obecnoci grafitu). Jeeli przebieg krzepnicia jest taki, e eliwo zawiera cementyt i grafit, nazywa si je poowicznym lub pstrym. Zarodkowanie grafitu w stopie Fe - C jest mao prawdopodobne, gdy wymaga niezwykle wolnego chodzenia w zakresie temperatury przemiany eutektycznej 1153C. W normalnych warunkach krzepnicia odleww atwiej dochodzi do przemiany eutektycznej z wydzielaniem cementytu. Aby uatwi zarodkowanie grafitu, wykorzystano wpyw krzemu na wzrost odstpu temperaturowego (1153 - 1148C) dwch wymienionych typw przemian eutektycznych. Dlatego kade eliwo zawiera Si (od 0,5 do 3%) i std okrelenie, e Si stabilizuje grafit. I tak np. dodanie 2% Si powoduje wzrost rnicy temperatur eutektycznych do 30C, gwnie przez obnienie temperatury eutektycznej ukadu metastabilnego Fe - Fe3C (rys. 5.3). W praktyce eliwa szare s wic stopami Fe ~ C - Si. Krzem, a take fosfor zmniejszaj zawarto wgla w eutektyce. Ujmuje to wyraenie na tzw. rwnowanik wgla w eliwie: CE= % C + 1/3 (% Si + % P) oznaczajce, e 1/3 stenia Si i P moe by traktowana jako C. Przy ocenie, czy dane eliwo jest podeutektyczne czy nadeutektyczne, naley uwzgldnia zwaszcza obecno Si. Krzem umacnia ponadto ferryt, niestety ma te dziaanie niekorzystne kade 0,1% Si zwiksza o 5C prg kruchoci eliwa.

Minimalne stenie wgla w eliwie moe wynosi 2,1%, jednak w odlewnictwie nie stosuje si eliw zawierajcych mniej ni 2,8% C, gdy przy mniejszej zawartoci tego pierwiastka zakres temperatury krzepnicia (likwidus - solidus) wzrasta, a to pogarsza lejno. W eliwach kontroluje si rwnie stenie Mn, P i S. Mangan jest antygrafityzatorem, jak wszystkie pierwiastki tworzce stabilniejsze wgliki ni Fe3C; zawarto Mn nie przekracza na og 1%. Mangan wie szkodliw siark, tworzc wtrcenia typu MnS. Fosfor sprzyja grafityzacji (patrz wyraenie na CE), lecz uatwia take tworzenie cementytu na steadycie (potrjna eutektyka fosforowa). Stenie P w eliwie szarym moe wynosi nawet 1,2 %. Siarka utrudnia grafityzacj. Typowa zawarto siarki wynosi okoo 0,035%, a w lepszych, wykazujcych plastyczno eliwach sferoidalnych mniej ni 0,02%. Stenie siarki w eliwie na og nie przekracza 0,12%. eliwa szare eliwa szare zawieraj grafit, a cementyt znajduje si tylko w perlicie. Powstawaniu grafitu podczas przemiany eutektycznej sprzyjaj nastpujce czynniki: - dua warto rwnowanika wgla CE (% C + Si + P), - obecno innych pierwiastkw sprzyjajcych grafityzacji (Cu, Ni, Al, Ti), - wolne chodzenie odlewu podczas krzepnicia (grube cianki, forma piaskowa) - dodatek modyfikatorw (stopy zwane elazokrzemem: Si + 30% Fe z dodatkiem Ca, Al, Sr). Rola grafitu Grafit powstajcy podczas przemiany eutektycznej ma ksztat drobnych, poczonych patkw (rys. 5.4). Grafit pierwotny wydzielajcy si z cieczy w eliwach nadeutektycznych tworzy grube patki. Dugo patkw obserwowana na zgadach metalograficznych mieci si w zakresie 10 - 1000 m. Powstawanie grafitu podczas krzepnicia zmniejsza skurcz odlewniczy. Jego obecno w strukturze nadaje eliwom szarym wyjtkowe waciwoci eksploatacyjne. Poniewa ksztat, wielko i rozkad grafitu maj znaczny wpyw na waciwoci mechaniczne eliw, parametry te s opisane w normie. Ze wzgldu na ksztat i wielko grafitu eliwa szare dzieli si na: - szare zwyke (grafit patkowy rnej wielkoci), - modyfikowane (drobny grafit patkowy), - sferoidalne (grafit sferoidalny), - wermikularne.

Morfologie grafitu spotykane w eliwach pokazano na rys. 5.5. eliwo wermikularne nie jest jeszcze ujte w polskich normach, natomiast w krajach anglosaskich jest czsto stosowane. Grafit w takim eliwie ma morfologi poredni midzy grafitem patkowym a sferoidalnym. eliwo wermikularne charakteryzuje si wiksz wytrzymaoci i plastycznoci ni eliwo szare zwyke przy lepszym tumieniu drga ni eliwo sferoidalne. eliwo wermikularne uzyskuje si, gdy zawarto magnezu jest za maa do penej sferoidyzacji.

eliwa szare maj szereg cennych waciwoci. S to: - waciwoci odlewnicze: may (~ 1%) skurcz liniowy i objtociowy, co eliminuje konieczno stosowania nadlewu, dobra lejno, ktra umoliwia wykonywanie skomplikowanych, cienkociennych odleww; - zdolno do tumienia drga: im bardziej rozwinita jest powierzchnia grafitu, tym tumienie wiksze, w porwnaniu ze stal okoo 100 razy wiksze; - niewraliwo na dziaanie karbu: grafit o znikomej wytrzymaoci sam tworzy karby wewntrzne, std karby pojawiajce si na powierzchni odlewu nie stanowi niebezpieczestwa zarodkowania mikropkni; - wytrzymao na ciskanie podobna do stali: osabiajce dziaanie grafitu nie ujawnia si przy ciskaniu, std liczne zastosowania eliw na korpusy obrabiarek; - waciwoci lizgowe: wystarczy potrze grafit, aby si o tym przekona; - skrawalno: drobny, amliwy wir, gadka powierzchnia po skrawaniu. W analizie waciwoci mechanicznych eliw przyjmuje si, e grafit ma zerow wytrzymao na rozciganie. Wynika to ze sabych wiza (typu Van der Waalsa) pomidzy heksagonalnymi paszczyznami sieci grafitu. Oglnie, obecno patkw grafitu powoduje, e eliwa szare zwykle cechuje maa plastyczno (wyduenie ~ 1%) i udarno oraz may modu Younga (E = 80 - 150 GPa). May modu E sprzyja odpornoci eliwa szarego na szok termiczny, eliwa zachowuj wikszo swoich waciwoci w zakresie temperatury od -100C do +350C. Struktura osnowy eliw szarych Fazy wystpujce oprcz grafitu to ferryt, perlit, eutektyka fosforowa. Osnow, czyli faz dominujc, wsptworz na og ferryt i perlit w rnych proporcjach. Istniej take eliwa szare o osnowie wycznie ferrytycznej lub perlitycznej. Warto podkreli w tym miejscu, e eliwo szare ferrytyczne przy maej wytrzymaoci na rozciganie wykazuje take znaczn krucho (takie waciwoci s przyczyn czstego pkania starych rurocigw eliwnych). Zdecydowanie korzystniejsze s bardziej wytrzymae eliwa szare o osnowie perlitycznej, zwaszcza e nadaj si do obrbki cieplnej. O rodzaju osnowy decyduj skad chemiczny eliwa i szybko chodzenia odlewu. Wpyw tych czynnikw przedstawiono pogldowo na rys. 5.6. O waciwociach mechanicznych eliwa decyduje struktura osnowy. W osnowie w iloci kilku procent moe si pojawi wspomniana ju eutektyka potrjna (steadyt), krzepnca jako ostatnia w temperaturze 953C. Steadyt jest twardy (duy zakres twardoci: 400 - 900 HV), odporny na cieranie, a jego krucho przy niewielkim udziale w strukturze jest nieszkodliwa. Steadyt poprawia lejno eliwa i zdolno do wypeniania formy. Ilo, wielko i rozkad steadytu maj istotne znaczenie dla waciwoci eksploatacyjnych tulei cylin-

drowych silnikw spalinowych. Rysunek 5.7 przedstawia morfologi steadytu w eliwnym odlewie tulei cylindrowej silnika okrtowego. Grubo cianki tulei wynosi 20 mm, rednica 800 mm, wysoko 3 m.

Inn, czsto obserwowan faz s wtrcenia typu MnS. Zadaniem manganu w stopach elaza z wglem jest m.in. wizanie siarki i niedopuszczenie do powstania kruchych siarczkw elaza. W strukturze eliw mona take zauway bardzo twarde wgliki tytanu o charakterystycznym, regularnym ksztacie i zotej barwie. Pochodz one ze zomu uywanego w procesie metalurgicznym. Gatunki eliw szarych zwykych W normie PN-92/H-83101 podaje si 6 gatunkw eliw szarych zwykych oznaczonych liczbami: 100, 150, 200, 250, 300, 350. Liczby te okrelaj minimaln warto Rm [MPa] odleww o gruboci cianek od 15 do 30 mm. Podawanie skadu chemicznego eliwa nie jest wymagane, podstaw odbioru jest tylko warto Rm. Waciwoci mechaniczne i struktura odlewu z eliwa szarego zmieniaj si wraz z gruboci cianki, co wie si z rn szybkoci stygnicia stopu (tabl. 5.2).
Tablica 5.2. Zmiana wytrzymaoci na rozciganie w funkcji gruboci cianki odlewu z eliwa szarego 200

Grubo cianki odlewu [mm] 4-8 8-15 15-30 30-50 50-80 80-150 150-300

Rm min [MPa] 270 220 200 160 140 130 120

Orientacyjny skad chemiczny (% wag) tej grupy eliw przedstawia si nastpujco: C 2,7 - 3,6; Si 1 - 3; Mn 0,5 - 1,5; P 0,20 - 1,2; S 0,04 - 0,15. Zastosowania eliwa szare, zwane te maszynowymi, s powszechnie stosowane przez konstruktorw. Z eliw szarych 100 i 200 odlewa si proste i mao obcione czci maszyn, nie pracujce przy obcieniach zmiennych. Osnow tych odleww jest ferryt lub ferryt i perlit. Z gatunkw o wikszej wytrzymaoci (250 - 350 MPa) s wykonywane korpusy, oa, stojaki, wrzeciona obrabiarek, a take koa zbate. Specyfik zastosowania eliwa szarego 350 s szczelne odlewy wykorzystywane w instalacjach hydraulicznych.

Modyfikacjo eliw szarych eliwa o wyszej wytrzymaoci, tj. gatunki 300 i 350, uzyskuje si dziki zabiegowi modyfikacji majcej na celu zmniejszenie patkw grafitu. Do ciekego eliwa tu przed odlaniem dosypuje si niewielk ilo (0,1 - 0,5%) sproszkowanego modyfikatora (stop Fe - Si z dodatkiem Ca, Al, Sr lub Ba), tworzcego liczne zarodki krystalizacji grafitu. Osnow eliwa modyfikowanego jest perlit. Osiga si to przez poddawanie modyfikacji eliwa o maej zawartoci wga i krzemu (bez modyfikatora zakrzepoby ono jako eliwo biae lub poowiczne). Drobny grafit w mniejszym stopniu ni gruby zmniejsza waciwoci wytrzymaociowe struktury perlitycznografitowej. Niestety, nie polepsza to waciwoci plastycznych eliwa. eliwa modyfikowane mog zastpowa niektre odlewy staliwne, a nawet odkuwki stalowe. Odlewy z eliwa modyfikowanego wykorzystuje si w przemyle motoryzacyjnym, obrabiarkowym i maszyn budowlanych. Obrbka cieplna eliw szarych Celem zabiegw obrbki cieplnej eliw jest usunicie napre w odlewach oraz poprawa ich waciwoci wytrzymaociowych. Usunicie napre zachodzi podczas wyarzania odprajcego prowadzonego w temperaturze 500 - 600C i czasie odpowiednim do gruboci cianki odlewu (standardowo 1 h / 25 mm, jednak nie krcej ni 2 h). Wysza temperatura nie jest zalecana ze wzgldu na moliwo grafityzacji cementytu (rozpad na grafit i ferryt) w perlicie. Oczywicie nagrzewanie i studzenie odlewu musi by wolne ( 50 K/h). Prawidowo wykonane wyarzanie odprajce powoduje usunicie z odlewu okoo 90% napre wasnych. Obrbce cieplnej poprawiajcej waciwoci wytrzymaociowe poddaje si tylko eliwa modyfikowane lub sferoidalne, w przypadku innych eliw wzrost wytrzymaoci jest nieznaczny. Wyarzanie normalizujce ma na celu wzrost Rm, HB i odpornoci na cieranie. W temperaturze wyarzania 850 - 950C (1 h / 25 mm przekroju) zachodzi dyfuzja wgla z grafitu do austenitu, w efekcie zmniejsza si objto grafitu i ferrytu, a wzrasta udzia drobnoziarnistego perlitu. Ulepszanie cieplne stosuje si wycznie do eliw o osnowie perlitycznej. Trzeba podkreli, e hartowanie powinno si odbywa w oleju ze wzgldu na skonno eliw do pkania. Efektem ulepszania jest wzrost wytrzymaoci eliwa i odpornoci na cieranie. Szczeglnie polecane jest hartowanie izotermiczne, bdce skutecznym i ekonomicznym zabiegiem poprawy waciwoci wytrzymaociowych eliw. Polega ono na austenityzowaniu odlewu (830 - 870C), a nastpnie umieszczeniu w orodku o temperaturze 300 - 500C na kilkadziesit minut celem zajcia przemiany austenit bainit. Odlew studzi si na powietrzu.

eliwo szare mona podda obrbce cieplno-chemicznej, np. chromowaniu dyfuzyjnemu czy azotowaniu. Celem takich zabiegw jest uzyskanie bardzo twardej, odpornej na cieranie warstwy wierzchniej, przeduajcej znacznie ywotno elementu odlanego z eliwa. eliwo sferoidalne Po drugiej wojnie wiatowej metalurgia odniosa duy sukces, opracowano bowiem technologi podwjnej modyfikacji umoliwiajcej uzyskanie grafitu sferoidalnego. Rysunek 5.8 ilustruje ksztat grafitu obserwowanego na przeomie eliwa sferoidalnego.

Podwjna modyfikacja polega na dodaniu do kadzi granulek modyfikatora, czyli stopu Fe - Si (wzbogaconego Ca, Al, Sr, Ba) w iloci 1,2%, oraz sferoidyzatorw, ktrymi s stopy FeSiMg7 (1%) i CuMgl7Ce (0,5%). Kad zalewa si eliwem, ktrego skad chemiczny jest taki, e po skrzepniciu bez modyfikatorw byoby eliwem biaym. Sferoidyzacja zachodzi dziki oddziaywaniu magnezu na powierzchni zarodkw grafitu. eliwo sferoidalne w porwnaniu z szarym zwykym ma wiksz wytrzymao, plastyczno i udarno. Wartoci Rm oscyluj w granicach 400 - 800 MPa, wyduenie (A5) od 2 do 15%, a minimalna udarno wynosi kilkanacie duli na centymetr kwadratowy. Podstaw odbioru eliwa sferoidalnego s wartoci Rm i A5. W normie PN-92/H-83123 opisano 6 gatunkw eliw sferoidalnych oznaczanych nazw eliwo" i wartociami Rm-A5, np. eliwo 500-7 ma Rm= 500 MPa i A5= 7%. Wytwarza si nastpujce gatunki eliw sferoidalnych: 400-15, 400-18, 500-7,

600-3, 700-2, 800-2 rnice si zawartoci perlitu i ferrytu. Podawanie skadu chemicznego nie jest przez norm wymagane. Dla orientacji warto wiedzie, e zawartoci poszczeglnych pierwiastkw (w procentach wagowych) mieszcz si w granicach: 3,4 - 4 C; 2 - 3 Si; 0,1 - 0 8 Mn; 0,02 - 0,1 Mg; P < 0,01; S < 0,02. Mae stenia siarki i fosforu s niezwykle wane dla zachowania plastycznoci eliwa sferoidalnego. Z eliw sferoidalnych odlewa si elementy naraone na znaczne obcienia (rwnie zmienne), np. korpusy, obudowy, dwignie, czci napdw hydraulicznych, wrzeciona obrabiarek. eliwa 700-2 i 800-2 wykorzystuje si na way korbowe, koa zbate, stoy pras, tuleje suwakowe, lemiesze pugw. eliwo sferoidalne zastpuje czsto staliwo, bdc materiaem taszym i majcym szereg wymienionych ju zalet zwizanych z obecnoci grafitu. Obrbka cieplna eliw sferoidalnych jest podobna do obrbki eliw szarych. Szczeglnie korzystne waciwoci osiga si przez hartowanie izotermiczne niskostopowych eliw sferoidalnych, co prowadzi do uzyskania osnowy bainitu i okoo 35% austenitu szcztkowego zamiast perlitu. eliwo cigliwe eliwo to uzyskuje si przez wyarzanie grafityzujce eliwa biaego podeutektycznego. W normie PN-92/H-83221 wyrnia si 3 grupy eliw cigliwych: - biae oznaczane liter W (z angielskiego White), - czarne oznaczane liter B (ang. Black), - perlityczne P. Po literze s liczby: dwie pierwsze oznaczaj wytrzymao na rozciganie (mnoc przez 10 uzyskujemy warto Rm w megapaskalach, liczba po mylniku okrela wyduenie A3 w procentach). Aby uzyska struktur eliwa cigliwego biaego, prowadzi si wyarzanie grafityzujce odlewu obsypanego hematytem (Fe2O3) w temperaturze okoo 1000C przez kilka dni! Podczas tak dugiego wyarzania odlewu nastpuje rozpad cementytu wedug reakcji: Fe3C + grafit oraz odwglenie powierzchni (utlenienie wgla). Po wyarzaniu wierzchnia warstwa odlewu jest zbudowana tylko z ferrytu, gbiej pojawia si grafit o ksztacie kaczkowym otoczony ferrytem (przy chodzeniu z piecem w zakresie 760 - 700C), a przy szybszym chodzeniu, take perlitem. W normie s podane dwa gatunki eliwa cigliwego biaego: W 35-04 stosowane na okucia budowlane (zamki, haki, wieszada) i lepsze W38-12 (Am= 380 MPa, A3 = 12% dla rednicy odlewu 12 mm) wykorzystywane w przemyle motoryzacyjnym. eliwo cigliwe czarne i perlityczne otrzymuje si przez wyarzanie odlewu z eliwa biaego w orodku obojtnym (piasek) w temperatrze 950C przez dwie doby. eliwo cigliwe czarne powstaje przy bardzo wolnym studzeniu odlewu w zakresie 760 - 700C, jego struktur tworz grafit kaczkowy i ferryt. B30-06

i B35-10 to gatunki tej grupy eliw stosowane na okucia budowlane, maszyny rolnicze, armatur elektryczn (haki izolatorw, wsporniki przewodw) oraz w przemyle motoryzacyjnym (piasty k, dwignie, obudowy przekadni). eliwo cigliwe perlityczne uzyskuje si, chodzc odlew w powietrzu lub oleju. Chodzenie w oleju prowadzi do powstania martenzytu. Zatem eliwo cigliwe czarne oprcz kaczkowego grafitu (przypominajcego praon kukurydz) zawiera tward osnow perlityczn lub martenzytyczn. W normie wymienia si gatunki P45-06, P55-04, P65-02 stosowane w przemyle motoryzacyjnym (obudowy, mosty, osony, way korbowe, korbowody). eliwo to zastpuje czsto odkuwki stalowe. eliwo biae eliwo biae nie zawiera grafitu. Znaczna ilo cementytu jest powodem duej twardoci (600 HB) i kruchoci utrudniajcej bardzo obrbk skrawaniem. eliwo biae charakteryzuje si ma lejnoci i duym skurczem odlewniczym ( 2%) i z tych powodw jest stosowane gwnie do wytwarzania eliwa cigliwego (patrz wyej). Wyjtkowym zastosowaniem eliwa biaego s bbny mynw i czci maszyn do przerbki kamieni. Siln zaleno struktury eliwa od szybkoci chodzenia (rys. 5.6) wykorzystuje si przy odlewaniu walcw. Skad jest tak dobrany, aby po skrzepniciu powierzchnia walca miaa struktur eliwa biaego, strefa przejciowa eliwa poowicznego (z udziaem cementytu i grafitu), a najwolniej stygncy rdze - struktur eliwa szarego. eliwo stopowe Istnieje kilkadziesit gatunkw eliw stopowych. Dodatki stopowe wprowadzane do eliw umoliwiaj wykorzystanie odleww w szczeglnych warunkach, wymagajcych np. odpornoci na korozj, odpornoci na cieranie, aroodpornoci. Pierwiastki stopowe mog uatwia (Si, Ni, P) lub utrudnia (Cr, V, Mo) grafityzacj. Przy cznej zawartoci pierwiastkw stopowych do 3% eliwa okrelamy mianem niskostopowych, przy wikszej - wysokostopowych. Najczciej stosowanymi pierwiastkami stopowymi s: chrom, ktry zwiksza twardo, wytrzymao i odporno na cieranie, nikiel uodparniajcy eliwo na dziaanie wysokiej temperatury, zapewniajcy take du udarno nawet w obnionej temperaturze, molibden polepszajcy odporno na pezanie i wytrzymao, mied poprawiajca Rm i Re , sprzyjajca powstawaniu osnowy perlitycznej i zapobiegajca tworzeniu ferrytu na granicy patkw grafitu, ma ona take korzystny wpyw na antykorozyjne waciwoci eliwa.

Z normy PN-88/H-83144 zaczerpnito nastpujce przykady eliw stopowych: - ZlSi5Cr stosowane na odlewy aroodporne i ognioodporne do temperatury 700C (ruszty, retorty), zawierajce 0,5-1% Cr, 4,5 - 6% Si, - ZsNi22 cechujce si odpornoci na korozj i du udarnoci, stosowane na odlewy niemagnetyczne (osnowa austenityczna), zawierajce 21 - 24% Ni, - ZIMoCr o dobrej odpornoci na cieranie przy dobrej obrabialnoci, charakteryzujce si jednorodn struktur na przekroju, zawiera 0,3 - 0,6% Mo, 0,2 - 0,5% Cr. PODSUMOWANIE Staliwo stosuje si wtedy, kiedy wyrb ma skomplikowany ksztat i odlewanie uatwi jego uzyskanie, a uycie eliwa nie zapewni wymaganych waciwoci mechanicznych. Pamitajmy te, e struktura staliw jest bardziej izotropowa ni stali i eliw. eliwo ma doskonae waciwoci odlewnicze i jest tanie. Naley wic wszdzie tam, gdzie jest to moliwe, proponowa odlew eliwny, zwaszcza e eliwo sferoidalne ma waciwoci zblione do staliw i stali. Istnieje te spory wybr eliw stopowych. PRZEBIEG WICZENIA
L

1. Obejrze pod mikroskopem nietrawiony zgad eliwa szarego (prbki 5.1 5.4). Za pomoc okularu z podziak zmierzy wielko grafitu w eliwie i oceni jego udzia oraz rozkad. Narysowa morfologi grafitu i ewentualnie rozpoznanych wtrce. 2. Zidentyfikowa i narysowa skadniki struktury eliwa biaego podeutektycznego obserwowanego na trawionym zgadzie metalograficznym (prbka 5.5). Poda propozycje zastosowania takiego eliwa 3. Narysowa strukture prbki wycitej z tulei cylindrowej silnika okrtowego odlanej eliwa ZlCu1,4PVB (prbka 5.6). Skomentowa udzia i rozkad steadytu. 4. Rozpozna, ktra prbka pochodzi z odlewu odlewu staliwnego. Opisa jej struktur. Sprawozdanie powinno zawiera poprawne i waciwie opisane rysunki struktur (wielko, ilo i rozkad faz), krtk charakterystyk waciwoci mechanicznych i odlewniczych obserwowanych materiaw, ich orientacyjny skad chemiczny oraz wasne wnioski. LITERATURA UZUPENIAJCA Blicharski M., Wstp do inynierii materiaowej, Warszawa, WNT 1998. Dobrzaski L. A., Metaloznawstwo z podstawami nauki o materiaach, wyd. 4, Warszawa, WNT 1998. Przybyowicz K., Metaloznawstwo, wyd. 6, Warszawa, WNT 1999.

wiczenie 6
Mied i jej stopy
CEL WICZENIA Celem wiczenia jest poznanie waciwoci i zastosowania miedzi oraz niektrych jej stopw. NIEZBDNE WIADOMOCI . Mied, jej waciwoci i zastosowanie Mied jest metalem krystalizujcym w ukadzie regularnym ciennie centrowanym (typu Al) o temperaturze topnienia 1083C i o gstoci wikszej od elaza, wynoszcej 8,9 g/cm3. Ma niski poziom waciwoci wytrzymaociowych i dobre waciwoci plastyczne. Jej orientacyjne waciwoci mechaniczne to: granica plastycznoci Re 60 MPa, wytrzymao na rozciganie Rm 230 MPa i twardo 30 HB, wyduenie A10 50% i przewenie Z 90%. Umocni czyst mied mona jedynie w wyniku zgniotu. Po 60-procentowym zgniocie Re i Rm wzrastaj do okoo 400 MPa, a twardo do ponad 100 HB. Natomiast waciwoci plastyczne po zgniocie ulegaj pogorszeniu. Na pogorszenie waciwoci plastycznych ma take wpyw zanieczyszczenie innymi pierwiastkami, takimi jak antymon, arsen, bizmut, fosfor, ow i tlen. Mied ma najwiksz po srebrze przewodno elektryczn oraz bardzo dobr przewodno ciepln. Przewodno elektryczna zaley od czystoci miedzi. Najsilniej zmniejszaj j zanieczyszczenia fosforem, krzemem i elazem. Do zalet miedzi naley rwnie jej dobra odporno na korozj. Jest ona prawie cakowicie odporna na dziaanie wody morskiej, gorsza jest jej odporno na zwyk wod, zawierajc dwutlenek wgla i tlen. W wyniku dziaania wilgotnego powietrza na powierzchni miedzi tworzy si warstwa patyny, ktra jest zasadowym wglanem miedzi i chroni j w pewnym stopniu przed dalsz korozj. Mied nie jest natomiast odporna na dziaanie atmosfery przemysowej zawierajcej dwutlenek siarki, gdy tworzca si warstwa zasadowego siarczanu miedzi nie chroni przed korozj. Zastosowanie miedzi technicznie czystej zaley od iloci zawartych w niej zanieczyszcze, W normie produkowane w Polsce gatunki miedzi dzieli si zalenie od czystoci oraz sposobu wytwarzania: od najczystszej 99,99% do 99,0%. Mied o najwikszej czystoci ze wzgldu na jej bardzo dobr przewodno elektryczn sto-

suje si w elektronice, a o nieco gorszej czystoci, okoo 99,9%, na przewody elektrotechniczne. Z gatunkw o mniejszej czystoci wykonuje si w przemyle chemicznym i energetyce cieplnej czci skraplaczy, wymiennikw cieplnych, chodnic, a take pokrycia dachw zabytkowych budowli, urzdzenia pracujce w obnionej temperaturze. Mied bardzo czsto jest wykorzystywana jako dodatek stopowy do niektrych stali, staliw i eliw oraz do stopw aluminium, cynku, stopw oyskowych i do stopw zota i srebra. Jest rwnie skadnikiem wielu materiaw spiekanych. Jednak najszersze zastosowanie znalaza mied jako skadnik podstawowy stopw technicznych. Stopy miedzi Stopy miedzi s po stalach i stopach lekkich najczciej stosowanymi stopami technicznymi. Wikszo tych stopw mona podzieli ze wzgldu na struktur na dwie grupy: - stopy o jednofazowej strukturze roztworu staego na bazie miedzi (w przypadku mniejszych zawartoci dodatku stopowego) lub cigego roztworu staego (w sto pach z niklem, manganem, zotem, platyn i palladem), - stopy o strukturze dwu- lub wielofazowej przy wikszych zawartociach do datku stopowego. Stopy o strukturze roztworu staego maj dobre waciwoci plastyczne i dziki temu mog by obrabiane plastycznie na zimno, natomiast stopy dwu- i wielofazowe s stosowane w stanie lanym, a rzadziej obrabiane plastycznie na gorco. Najwaniejsze stopy miedzi to mosidze i brzy zawierajce nastpujce podstawowe dodatki stopowe: - mosidze do 45% cynku, - brzy cynowe do 11% cyny, - brzy aluminiowe do 10% aluminium - brzy niklowe (zwane miedzioniklami) do 40% niklu, - brzy oowiowe do 35% oowiu, - brzy manganowe do 14% manganu - brzy krzemowe do % krzemu, - brzy berylowe do 2,5 berylu Mosidze Mosidze s najbardziej rozpowszechnionymi stopami miedzi. Cynk, ktry jest taszy od miedzi obnia cen stopu. Mosidze zawieraj od kilku do 45% cynku oraz mog zawiera dodatek jednego lub kilku pierwiastkw w iloci od 0,5 do 5%: oowiu, manganu, aluminium, elaza, krzemu i niklu, zgodnie z wykresem rwno-

wagi (rys. 6.1) ze wzgldu na struktur mosidze mona podzieli na dwie grupy: mosidze o strukturze zawierajce do 38% cynku oraz o strukturze + zawierajce od 38 do 45% cynku.

Rys. 6.1. Ukad rwnowagi mied - cynk Faza jest roztworem cynku w miedzi o sieci regularnej ciennie centrowanej (Al). Rozpuszczalno cynku w roztworze zwiksza si od 32% w temperaturze 902C do 38% w 400C. W zwizku z tym mosidze o zawartoci 32 - 38% Zn (czyli o strukturze ) bezporednio po zakrzepniciu maj struktur dwufazow + i podczas chodzenia faza cakowicie rozpuszcza si w roztworze . Faza jest roztworem staym na bazie fazy midzymetalicznej CuZn i krystalizuje w ukadzie regularnym przestrzennie centrowanym (A2). Uoenie atomw cynku i miedzi jest nieuporzdkowane, tzn. atomy kadego z tych pierwiastkw mog zajmowa dowolne pooenie w sieci krystalicznej. Podczas chodzenia, w temperaturze okoo 450C, faza ulega uporzdkowaniu, tworzc faz ', ktra jest uporzdkowanym roztworem staym. Uporzdkowanie polega na zajmowaniu przez atom cynku centralnego pooenia w sieci krystalicznej. Przemiana nieporzdek porzdek zawsze prowadzi do polepszenia waciwoci wytrzymaociowych i pogorszenia plastycz-

nych. Faza , majca mniejsz twardo ni faza w tej samej temperaturze, podczas chodzenia przemienia si w tward i kruch faz '. Ze wzgldu na du krucho nie stosuje si mosidzw o jednofazowej strukturze '. Mosidze, podobnie jak mied, maj dobr odporno na korozj, szczeglnie w wodzie morskiej. Elementy mosine mona atwo czy za pomoc lutowania mikkiego (lutami cynowymi), twardego (lutami srebrnymi) oraz spawania gazowego. Mosidze do obrbki plastycznej na zimno Mosidze przeznaczone do obrbki plastycznej na zimno zawieraj od 4% do 38% cynku i maj struktur roztworu staego (rys. 6.2). Wraz ze wzrostem zawartoci cynku w mosidzu wzrasta jego twardo od 40 HB (4% Zn) do 56 HB (20% Zn). Dalszy wzrost zawartoci cynku do 38% nie wpywa ju na zmian twardoci. Podobnie dzieje si z granic plastycznoci Re (wzrost odpowiednio od 70 MPa do 100 MPa) i wytrzymaoci na rozciganie Rm (wzrost od 230 do 320 MPa). Natomiast wyduenie A zmienia si w inny sposb. Pocztkowo ze wzrostem udziau cynku zmniejsza si, a nastpnie (od 16% Zn) wzrasta i uzyskuje maksimum przy zawartoci 32% cynku. Wyduenie A10 osiga wwczas warto 67%, wiksz ni dla czystej miedzi. Z tego wzgldu mosidze o tej zawartoci cynku maj najlepsz toczno.

Obrbka plastyczna na zimno powoduje umocnienie materiau, tzn. polepszaj si waciwoci wytrzymaociowe a, pogarszaj plastyczne. I tak np. dla mosidzu o zawartoci 37% cynku wraz ze wzrostem stopnia zgniotu od 0 do 80% twardo wzrasta z 56 HB do 180 HB, granica plastycznoci Re, ze 100 MPa do 700 MPa i wytrzymao na rozciganie Rm z 320 MPa do 750 MPa, a wyduenie Al0 zmniejsza si z 63% do 5% (rys. 6.3). Umocnienie jest spowodowane wzrostem gstoci dyslokacji zachodzcym podczas odksztacenia materiau. Gdy dyslokacji jest duo, blokuj si wzajemnie i utrudniaj przemieszczanie si, a tym samym powoduj wzrost naprenia koniecznego do odksztacenia materiau. Mosidze oznacza si w dwojaki sposb: znakiem lub cech. Znak mosidzu tworzy si za pomoc symboli chemicznych. Pierwszym symbolem jest symbol chemiczny metalu zasadniczego, czyli w przypadku mosidzw jest to mied. Nastpnie podaje si w kolejnoci malejcej zawartoci symbole poszczeglnych skadnikw stopowych wraz z ich procentowym udziaem. Na przykad, mosidz o znaku CuZn40Mnl,5 zawiera oprcz 40% cynku dodatkowo 1,5% manganu. W przypadku mosidzw o wikszej iloci
Rys. 6.3. Wpyw stopnia zgniotu na waciwoci mechaniczne

dodatkw stopowych znak taki jest niewygodny w uyciu i dlatego oprcz znaku gatunek mosidzu oznacza si za pomoc cechy. Skada si ona z litery M i liczby oznaczajcej procentow zawarto miedzi. Jeli mosidz jest stopem wieloskadnikowym, pomidzy liter M i liczb wstawia si symbol najwaniejszego po cynku skadnika. I tak, mosidz o znaku CuZn40Mnl,5 ma cech MM58.W normie PN-92/H-87025 rozrnia si 23 gatunki mosidzw do obrbki plastycznej, z ktrych 14 jest przeznaczonych do obrbki plastycznej na zimno. Wrd nich jest 10 mosidzw dwuskadnikowych, tzn. skadajcych si tylko z miedzi i cynku. Pozostae zawieraj dodatkowo takie skadniki stopowe, jak ow, mangan, elazo, aluminium, cyna, krzem i nikiel. Ow poprawia skrawalno, lecz przy zawartociach wikszych ni 2% pogarsza waciwoci tak plastyczne, jak i wytrzymaociowe. Mangan oraz aluminium i elazo, z ktrymi mangan zazwyczaj jest dodawany, zwikszaj granic plastycznoci i wyduenie. elazo dodatkowo wpywa
mosidzu o zawartoci 37% cynku

na rozdrobnienie ziarna. Nikiel natomiast zwiksza wyduenie, udarno i wytrzymao w podwyszonej temperaturze. Mosidze do obrbki plastycznej na zimno s wyrabiane w postaci tam, paskownikw, blach, drutw, prtw lub rur. Z tych pwyrobw mosinych o zawartoci cynku do 15% (np. M95, M90, M85) wykonuje si rurki woskowate, rurki chodnic, wownice, membrany manometrowe, uski amunicji maokalibrowej; z mosidzw redniocynkowych (15 - 30% Zn), takich jak MA77 czy M70, rury do skraplaczy, wyroby otrzymywane przez precyzyjne gbokie toczenie, np. uski armatnie, wyroby artystyczne. Mosidze o zawartociach cynku 30-38% stosuje si na czci obrabiane plastycznie, ktre nastpnie s poddawane skrawaniu, np. czci zegarw, nity, nakrtki do szprych rowerowych, a take rury do chodnic samochodowych. Mosidze do obrbki plastycznej na gorco Mosidzw o wikszej zawartoci cynku ni 38% nie mona obrabia plastycznie na zimno. Maj one struktur dwufazow a + ' (rys. 6.4). Ze wzgldu na obecno kruchej fazy ' twardo wzrasta do okoo 80 HB, wytrzymao na rozciganie Rm do 500 MPa, natomiast granica plastycznoci tylko

nieznacznie si zwiksza, a waciwoci plastyczne drastycznie malej: wyduenie spada poniej 20%. Natomiast po podgrzaniu do temperatury powyej 454C (temperatura przemiany porzdek nieporzdek) zamiast fazy ' pojawia si faza , ktrej twardo jest mniejsza ni fazy . Mosidz o takiej strukturze bardzo atwo obrabia si plastycznie. Mosidzami przeznaczonymi do obrbki plastycznej na gorco s np. M60, MO58, MA58. S one dostarczane w postaci takich samych pwyrobw jak mosidze do przerbki plastycznej na zimno. Wykonuje si z nich za pomoc obrbki plastycznej rne odkuwki precyzyjne, np. ruby z wygniatanym gwintem, a take czci obrabiane skrawaniem po obrbce plastycznej. Z mosidzu MA58 wykonuje si czci odporne na cieranie lub silnie obcione statycznie. Mosidze odlewnicze Mosidze odlewnicze maj, podobnie jak mosidze przeznaczone do obrbki plastycznej na gorco, struktur dwufazow + . Rni si ona jednak ksztatem ziaren ze wzgldu na krzepnicie dendrytyczne po odlaniu (rys. 6.5). Dendryty s to krysztay o najczciej wyduonym lub przestrzennie rozbudowanym ksztacie; krystalizuj w cieczy, krzepnc jako pierwsza faza staa. Bardzo czsto ich skad odbiega od rwnowagowego i prowadzi do segregacji chemicznej, co pogarsza waciwoci odlewu.

Wytrzymao na rozciganie mosidzw odlewniczych jest nieco mniejsza ni mosidzw o strukturze + ' przerobionych plastycznie i mieci si w granicach 300-500 MPa przy wydueniu A10 w granicach 5 - 20% i twardoci 70 - 120 HB. Wszystkie mosidze odlewnicze s stopami wieloskadnikowymi. Oprcz cynku zawieraj rwnie ow, mangan, aluminium, elazo i krzem. Zawarto tych dodatkw jest wiksza ni w mosidzach do obrbki plastycznej. W przypadku zbyt duej zawartoci dodatku stopowego oprcz faz i .' moliwe jest pojawienie si dodatkowej fazy, ktrej obecno negatywnie wpywa na waciwoci stopu. System oznaczania gatunkw jest identyczny we wszystkich grupach mosidzw i np. mosidz odlewniczy MM47 jest mosidzem manganowo-olowiowo-elazowym o znaku CuZn43Mn4Pb3Fe. Mosidze odznaczaj si dobr lejnoci, osigajc maksimum dla zawartoci 38% Zn. Dobra lejno oznacza, e pynny metal dobrze wypenia mae przekroje formy. Odlewy z mosidzw stosuje si na wiele czci maszyn, np. obudowy, czci trce w budowie silnikw i maszyn naraone na cieranie, oyska lizgowe. Dziki temu, e odlewy s zwarte, nie zawieraj porw, z mosidzw mona wykonywa na armatur hydrauliczn i gazow, a dziki odpornoci korozyjnej znajduj zastosowanie w przemyle okrtowym. Obrbka cieplna mosidzw Mosidze poddaje si nastpujcym zabiegom obrbki cieplnej: wyarzaniu ujednorodniajcemu, rekrystalizujcemu i odprajcemu. Najczciej stosuje si wyarzanie rekrystalizujce. Poddaje si mu mosidze o strukturze a obrabiane plastycznie na zimno. Celem tego wyarzania jest usunicie umocnienia spowodowanego zgniotem i umoliwienie ewentualnej dalszej obrbki plastycznej. Temperatura wyarzania zaley od gatunku mosidzu i stopnia zgniotu i wynosi od 450cC (dla duego stopnia zgniotu) do 650C. Czas i temperatura wyarzania musz by tak dobrane, by nie nastpi rozrost ziaren pogarszajcy podatno mosidzu na dalsz obrbk plastyczn. Rozrost ziaren szczeglnie atwo zachodzi w przypadku maego stopnia zgniotu. Mosidze poddane obrbce plastycznej na zimno i nierekrystalizowane powinno si wyarza odprajce. Celem tego wyarzania jest zmniejszenie w materiale napre wewntrznych, ktre mog by przyczyn korozji napreniowej. Wyarzanie prowadzi si w temperaturze 200 - 300C, zalenie od gatunku i stopnia zgniotu w czasie do kilkunastu godzin. Warunki wyarzania musz by tak dobrane, by nie zasza rekrystalizacja materiau, co prowadzioby do niepodanego zmniejszenia umocnienia. Naprenia wewntrzne mog si czasem pojawi take w odlewach i wtedy rwnie stosuje si wyarzanie odprajce.

Korozja mosidzw Mosidze wykazuj dodr odporno na korozj atmosferyczn oraz w rodowisku wody morskiej i wodocigowej, ulegaj natomiast korozji napreniowej i odcynkowaniu. Korozja napreniowa, zwana pkaniem sezonowym, polega na nagym pkaniu, bez widocznego powodu, zazwyczaj wzdu granic ziaren. Przyczyn tej korozji jest dziaanie dwch czynnikw: napre w materiale oraz korozyjnego rodowiska. Naprenia mog wystpowa po obrbce plastycznej na zimno jako naprenia wasne lub wskutek dziaania si zewntrznych podczas pracy elementu. Najbardziej niebezpiecznym rodowiskiem jest amoniak lub jego pary. Odcynkowanie jest rodzajem korozji elektrochemicznej. Gdy mosidz znajdzie si w elektrolicie (zawierajcym szczeglnie chlor), jego oba skadniki - mied i cynk przechodz do roztworu, z ktrego nastpnie wydziela si mied w postaci gbczastej. Po wytrceniu miedzi korozja ulega przyspieszeniu, nie jest ona jednak widoczna, gdy nie nastpuje zmiana ksztatu przedmiotu. W wyniku korozji waciwoci wytrzymaociowe gwatownie si pogarszaj. Korozji podlegaj gwnie mosidze dwufazowe, w ktrych rozpuszczeniu ulega faza ' z jednofazowych tylko zawierajce wicej ni 20% cynku. Odcynkowanie moe zachodzi rwnie miejscowo i korozja ta przyjmuje posta werow. Odporno mosidzw na korozj zwikszaj takie pierwiastki, jak aluminium, arsen, nikiel i cyna. Brzy cynowe Stopy miedzi z cyn nazywa si brzami cynowymi. S to najstarsze stopy stosowane przez czowieka i do dzisiaj nie straciy znaczenia. Ich cena jest wysza ni mosidzw ze wzgldu na cen cyny, ktra jest drosza od cynku i miedzi. Dla obnienia kosztu brzu cz cyny zastpuje si czasem cynkiem. Stopy takie nazywano dawniej spiami, a obecnie brzami cynowo-cynkowymi. Brzy cynowe zawieraj od 1 do 11% cyny, mog take wystpowa dodatki takich pierwiastkw, jak cynk, ow, mangan i fosfor w iloci od dziesitnych do kilku procent. Ze wzgldu na struktur (rys. 6.6) mona je podzieli na dwie grupy: brzy o strukturze roztworu staego , zawierajce do 7% cyny, oraz o strukturze + eutektoid ( + ), zawierajce powyej 7% cyny. Roztwr a jest roztworem staym cyny w miedzi. Eutektoid jest mieszanin roztworu i fazy . Faza jest roztworem starym na bazie fazy midzymetalicznej o wzorze Cu31Sn8. Faza ma twardo duo wiksz (okoo 300 HB) ni roztwr a (70 - 110 HB). Wedug wykresu rwnowagi eutektoid ten nie powinien wystpowa, lecz z powodu niejednorodnoci skadu chemicznego po odlaniu wystpuje on ju przy mniejszych zawartociach cyny.

Brzy cynowe do obrbki plastycznej na zimno Brzy cynowe do obrbki plastycznej na zimno maj struktur roztworu staego i zawieraj od 2 do 8% cyny. Ze wzrostem zawartoci cyny od 2 do 8% twardo brzw si zwiksza od 60 HB do 100 HB (rys. 6.7). Podobnie si zmienia granica plastycznoci i wytrzymao na rozciganie: Re wzrasta od 100 do 160 MPa, a Rm od 300 do 400 MPa. Wzrasta te wyduenie Al0 z 50% do ponad 70%, co jest zjawiskiem nietypowym. W wyniku zgniotu na zimno brzy silnie si umacniaj. Ich granica plastycznoci oraz wytrzymao na rozciganie wzrastaj po 60-procentowym odksztaceniu do okoo 750 MPa, a twardo do 150 HB. Wyduenie, przewenie i udarno gwatownie si zmniejszaj ju po 20-procentowym zgniocie i np. wyduenie Al0 osiga warto zaledwie 10%.

System oznaczania brzw jest podobny do oznacze mosidzw. Znak brzu tworzy si identycznie: na pocztku wystpuje symbol chemiczny metalu zasadniczego, nastpnie symbole dodatkw stopowych w kolejnoci malejcej zawartoci wraz z liczb mwic o redniej zawartoci tego pierwiastka. Cecha brzu cynowego skada si z litery B oznaczajcej brz oraz liczby wskazujcej na procentow zawarto cyny. W przypadku brzw zawierajcych take ow i cynk kolejne liczby oznaczaj zawarto tych pierwiastkw. Zgodnie z tymi oznaczeniami brz cynowy CuSn4Pb4Zn3 ma cech B443. Wedug normy PN-92/H-87050 brzami cynowymi przeznaczonymi do obrbki plastycznej na zimno s, oprcz wymienionego wczeniej brzu wieloskadnikowego B443; brzy dwuskadnikowe CuSn2 (B2), CuSn4 (B4), CuSn6 (B6) i CuSn8 (B8). Wszystkie one s produkowane w postaci blach, pasw, tam, rur, drutw i prtw. Wytwarza si z nich rurki i spryny manometryczne, membrany, sita, ruby, gitkie we, poczenia wtykowe, elementy przyrzdw kontrolnych i pomiarowych oraz czci dla przemysu chemicznego i precyzyjnego. Brz B443 dodatkowo ma wiksz odporno na cieranie i z tego wzgldu stosuje si go na elementy lizgowe. Brzy nadaj si do czenia przez lutowanie i spawanie. Odlewnicze brzy cynowe Odlewnicze brzy cynowe maj struktur skadajc si z roztworu staego i eutektoidu (+) (rys. 6.8). Zawieraj one 9 - 1 1 % cyny. Obecno eutektoidu zawierajcego tward faz zwiksza jego krucho, co uniemoliwia obrbk plastyczn na zimno tych brzw. Brzy cynowe s dobrym materiaem odlewniczym. Maj may skurcz odlewniczy (poniej 1%) i dobr lejno. Pewn wad tych brzw jest to, e odlewy nie maj cisej budowy, zawieraj rzadzizny i pory skurczowe rozsiane w caej objtoci stopu. Inn wad jest skonno do silnej segregacji dendrytycznej, a take do segregacji strefowej polegajcej na tym, e zawarto cyny w strefie zewntrznej wlewka jest wiksza ni w jego czci rodkowej. W brzach moe te wystpi segregacja ciarowa zwizana z rnic gstoci miedzi i cyny (gsto miedzi 8,9 g/cm3, cyny 7,3 g/cm3).

Wytrzymao brzw odlewniczych bezporednio po odlaniu jest mniejsza ni brzw do obrbki plastycznej mimo wikszej zawartoci dodatkw stopowych. Wyszy poziom waciwoci wytrzymaociowych uzyskuje si po obrbce cieplnej. Wrd brzw odlewniczych zawartych w PN-91/H-87026 tylko jeden jest brzem dwuskadnikowym. Jest to brz B10 (CuSn10) zawierajcy 10% cyny. W skad pozostaych brzw oprcz cyny wchodz takie dodatki stopowe, jak ow, cynk, nikiel lub fosfor. Fosfor i ow polepszaj w duym stopniu odporno na cieranie, sam ow polepsza dodatkowo lejno brzw, ale pogarsza nieco waciwoci wytrzymaociowe. Brzy odlewnicze stosuje si na czci maszyn naraone na cieranie, np. na panewki, napdy, oyska, limacznice, piercienie uszczelniajce, a take na czci naraone na korozj stosowane w przemyle chemicznym, papierniczym i okrtowym. Dodatkowo brzy te s odporne na dziaanie podwyszonej temperatury, okoo 200 - 300C. Obrbka cieplna brzw cynowych Brzy cynowe s poddawane wyarzaniu rekrystalizujcemu i ujednorodniajcemu.

Wyarzanie rekrystalizujce stosuje si - podobnie jak w przypadku mosidzw do stopw o strukturze przerobionych plastycznie na zimno. Celem tego wyarzania jest odzyskanie pogorszonych wskutek zgniotu waciwoci plastycznych, co umoliwi dalsz obrbk plastyczn. Wyarzanie to prowadzi si w temperaturze od 500C do 650C w zalenoci od skadu chemicznego i stopnia zgniotu w czasie okoo 1 h. Wyarzaniu ujednoradniajcemu poddaje si przede wszystkim brzy odlewnicze, a prowadzi sieje w temperaturze 650 - 750C w czasie od kilku do kilkunastu godzin. Wyarzanie to ma na celu wyrwnanie skadu chemicznego i struktury w caym przekroju materiau, niejednorodnego z powodu silnej segregacji chemicznej odleww. Niektre z brzw (np. brzy aluminiowe) mona obrabia cieplnie w sposb typowy dla stali, tzn. mona przeprowadza hartowanie i odpuszczanie. Temperatura hartowania waha si w pobliu 700C, odpuszczanie prowadzi si w okoo 300C. Po takiej obrbce cieplnej waciwoci wytrzymaociowe wyranie wzrastaj. PRZEBIEG WICZENIA 1. Obejrze struktury. 2. Skorelowa obserwowane struktury z wykresami rwnowagi. 3. Oceni wpyw skadu chemicznego i fazowego na waciwoci mechaniczne stopw. 4. Oceni wpyw obrbki plastycznej i cieplnej na waciwoci mechaniczne stopw. 5. Narysowa i opisa obserwowane struktury. LITERATURA UZUPENIAJCA Leda H., Wspczesne materiay konstrukcyjne i narzdziowe, wyd. 2, Pozna, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej 1998. Przybyowicz K., Metaloznawstwo, wyd. 6, Warszawa, WNT 1999. Wesoowski K., Metaloznawstwo, Warszawa, WNT 1969.

wiczenie 7

Stopy lekkie
CEL WICZENIA Celem wiczenia jest poznanie metali lekkich i ich stopw, zapoznanie si z ich waciwociami, zastosowaniem, strukturami i obrbk ciepln.

NIEZBDNE WIADOMOCI

Metale lekkie

Do lekkich zalicza si metale o maej gstoci, parokrotnie mniejszej ni gsto elaza. Nale do nich aluminium, beryl, magnez i lit. Najwiksze zastosowanie znalazy stopy na bazie aluminium i magnezu. Aluminium, jego waciwoci i zastosowanie Aluminium jest metalem krystalizujcym w ukadzie regularnym ciennie centrowanym (typu Al) o dosy niskiej temperaturze topnienia, wynoszcej 660C. Gsto aluminium jest trzykrotnie mniejsza ni elaza i wynosi 2,7 Mg/m3.Waciwoci wytrzymaociowe czystego aluminium s niewielkie, ale ma ono dobre waciwoci plastyczne: granica plastycznoci Rc osiga okoo 35 MPa, wytrzymao na rozciganie Rm okoo 110 MPa, twardo do 25 HB, wyduenie Al0 okoo 45% i przewenie Z okoo 95%. W wyniku 50-procentowego zgniotu na zimno granica plastycznoci i wytrzymao na rozciganie wzrastaj odpowiednio do 130 i 150 MPa, wyduenie natomiast zmniejsza si do 10%. Przewodno elektryczna i cieplna aluminium jest dua, jednak okoo dwukrotnie gorsza ni miedzi. Aluminium ulega samorzutnej pasywacji polegajcej na tworzeniu si na powierzchni cienkiej, lecz bardzo szczelnej i silnie przylegajcej do metalu warstwy tlenku A12O3. Warstwa ta, nierozpuszczalna w wodzie, nie przepuszcza atomw tlenu i chroni metal przed dalszym utlenianiem. Szybko tworzenia si tej warstewki jest tak dua, e praktycznie powierzchnia aluminium nigdy nie jest metaliczna. Oprcz odpornoci na utlenianie aluminium jest te odporne na dziaanie stonego kwasu azotowego i suchych gazw, takich jak amoniak, chlor, dwutlenek wgla i dwutlenek siarki. Nieodporne jest natomiast na dziaanie wodorotlenkw sodu, potasu i wapnia oraz kwasw beztlenowych (fluorowowodorowego i solnego).

Zastosowanie aluminium zaley od jego czystoci. W normie PN-79/H-82160 rozrnia si 8 gatunkw aluminium o rnej czystoci. Najczystsze gatunki uzyskane dziki rafinacji - o czystoci 99,99 i 99,95% (oznaczane AR1 i AR2) - stosuje si do budowy specjalnej aparatury chemicznej, na wyroby elektrotechniczne i elektroniczne. Aluminium hutnicze o czystoci 99,8 i 99,7 (cecha A00 i AO) wykorzystuje si do produkcji folii, na czci aparatury chemicznej oraz do platerowania. Wyroby oglnego przeznaczenia produkuje si z aluminium o najmniejszej czystoci 99,9 i 99% (cecha Al i A2). Ze specjalnych gatunkw A0E i A1E o czystoci 99,7 i 99,5% wykonuje si przewody elektryczne. Oznaczenie gatunkw aluminium wedug normy PN-EN-573 jest zgodne z oznaczeniami stosowanymi w Unii Europejskiej i skada si z liter EN AW i czterech^ cyfr. Litera A oznacza podstawowy skadnik, ktrym jest aluminium, W oznacza materia do przerbki plastycznej. Pierwsz cyfr jest 1, oznacza ona czyste aluminium, tzn. minimum 99,00% Al, dwie ostatnie okrelaj czysto i odpowiadaj pierwszym dwm cyfrom po przecinku. Jeli w oznaczeniu na drugim miejscu jest zero, oznacza to, e granice zawartoci poszczeglnych zanieczyszcze s typowe, a wystpujce tam cyfry od 1 do 9 wskazuj na szczegln kontrol jednego lub wicej pojedynczych zanieczyszcze. Dodatkowo dopuszcza si oznaczenie czystoci w nawiasach kwadratowych, np. aluminium o najwikszej czystoci oznacza si EN AW - 1199 [Al 99,99], a o najmniejszej EN AW - 1070 [Al 99,7]. Jeli w aluminium wystpuje niewielki dodatek jakiego pierwiastka, to jego symbol chemicznym umieszcza si w nawiasie: EN AW - 1100 [Al 99,0Cu]. Magnez, jego waciwoci i zastosowanie Magnez jest metalem lejszym od aluminium. Jego gsto wynosi 1,74 Mg/m3. Krystalizuje w ukadzie heksagonalnym zwartym. Temperatura topnienia i waciwoci wytrzymaociowe magnezu s prawie identyczne z temperatur topnienia i waciwociami aluminium, magnez ma jednak duo gorsze waciwoci plastyczne (np. wyduenie Al0 tylko 7%). Magnez odznacza si du aktywnoci chemiczn. W wilgotnym powietrzu i w wielu roztworach wodnych pokrywa si warstewk porowatego wodorotlenku, ktra ze wzgldu na brak szczelnoci nie chroni metalu przed dalsz korozj. Magnez nagrzany do wysokiej temperatury gwatownie czy si z tlenem i tworzy tlenek MgO. Nie jest te odporny na dziaanie kwasw i wielu zwizkw chemicznych. Zastosowanie czystego magnezu jest niewielkie, jedynie w przemyle chemicznym. Gwnie jest wykorzystywany do wyrobu stopw o osnowie magnezowej lub jako dodatek stopowy do stopw aluminium, miedzi, niklu i innych. W normie PN79/H-82161 rozrnia si dwa gatunki magnezu: o czystoci 99,9% i 99,95%.

Stopy lekkie Stopy aluminium do obrbki plastycznej Gwnym dodatkiem stopowym stopw aluminium przeznaczonych do obrbki plastycznej na zimno i na gorco s mied, magnez, mangan, cynk lub od niedawna take lit. Dodatkowo w mniejszych ilociach mog wystpowa nikiel, elazo, chrom, tytan i krzem. Wszystkie te dodatki zwikszaj waciwoci wytrzymaociowe stopw, gwnie przez tworzenie w strukturze roztworu staego twardych wydziele faz midzymetalicznych. Wikszo z tych dodatkw, takich jak mied, krzem, magnez, cynk i mangan, rozpuszcza si w aluminium, tworzc ograniczony roztwr stay. W roztworze takim wraz ze spadkiem temperatury znacznie zmniejsza si rozpuszczalno danego pierwiastka, czsto od kilku procent w podwyszonej temperaturze do setnych czci procentu w temperaturze pokojowej, a pierwiastek ten wydziela si w postaci fazy midzymetalicznej. Wedug normy PN-79/H-88026 stopy aluminium do obrbki plastycznej oznacza si literami PA i liczb, ktra okrela gatunek stopu. Natomiast w nowej normie PN-EN 573 oznacza si te stopy zgodnie z normami europejskimi. Oznaczenie skada si, podobnie jak w przypadku czystego aluminium, z liter EN AW i czterech cyfr. Stopy s pogrupowane wedug gwnego dodatku stopowego i pierwsza cyfra decyduje o danej grupie: stopy z miedzi - 2xxx, z manganem - 3xxx, z krzemem 4xxx, z magnezem - 5xxx, z magnezem i krzemem - 6xxx, z cynkiem - 7xxx, z innymi dodatkami - 8xxx. Druga cyfra wskazuje na wersj stopu: 0 - stop oryginalny, 1 - 9 rne wersje. Ostatnie dwie cyfry su do identyfikacji rnych stopw. Podobnie jak w przypadku aluminium mona stosowa dodatkowe oznaczenie fopu z uyciem symboli chemicznych, np. EN AW-6061 [Al MglSiCu] lub EN AW-2014 [Al Cu4SiMg]. Kolejno symboli zaley od udziau danego pierwiastka w stopie, liczby oznaczaj jego procentowy udzia. Stopy aluminium do obrbki plastycznej s szeroko wykorzystywane na elementy konstrukcji lotniczych, samochodowych, okrtowych, elementy budowlane, w urzdzeniach przemysu chemicznego i spoywczego, na przewody elektryczne. Duraluminium Duraluminium lub dural s handlowymi nazwami stopw aluminium z miedzi. Nazwa pochodzi od francuskiego sowa dur, ktre znaczy twardy. Duraluminium jest zatem twardym aluminium". Poza miedzi, ktrej zawarto w zalenoci od gatunku wynosi 2 - 4,9%, w duraluminium wystpuje te magnez (0,3 - 1,8%) i mangan (0,4 - 1,1%). Wedug dotychczasowych oznacze byy to stopy od PA6 do PA8 i od PA21 do PA25, wedug nowych - stopy z serii 2xxx.

Najpopularniejszym duraluminium jest [AlCu4 Mgl], oznaczone jako PA6, zawierajce od 3,8 do 4,8% miedzi, do 1,1% magnezu i do 1,0% manganu. Zgodnie z ukadem rwnowagi Al - Cu (rys. 7.1) stop ten ma struktur roztworu staego miedzi w aluminium oraz fazy , ktra jest faz midzymetaliczn o wzorze CuAl2. Faza ta wydziela si wtrnie na granicach ziaren roztworu a wskutek zmniejszania si rozpuszczalnoci miedzi w aluminium od 5,7% w temperaturze 548C do 0,1 % w temperaturze 20C. Ze wzgldu na t minimaln rozpuszczalno miedzi roztwr a ma waciwie takie same waciwoci jak czyste aluminium, wydzielenia fazy na grani-

cach ziaren w niewielkim stopniu zwikszaj wytrzymao stopu. Wiksz wytrzymao na rozciganie i twardo uzyskuje si dziki obrbce cieplnej, ktra nazywa si utwardzaniem dyspersyjnym. Utwardzanie wydzieleniowe duraluminium Utwardzanie wydzieleniowe lub inaczej dyspersyjne polega na umocnieniu roztworu staego przez dyspersyjne (bardzo drobne) wydzielenia faz midzymetalicznych. Im drobniejsze wydzielenia, a tym samym mniejsze odlegoci midzy nimi, tym bardziej jest utrudniony ruch dyslokacji i dziki temu wzrasta poziom waciwoci wytrzymaociowych. Utwardzanie wydzieleniowe skada si z dwch zabiegw: przesycania i starzenia (rys. 7.2). Przesycanie jest obrbk ciepln zaburzajc stan rwnowagi stopu. Duraluminium nagrzewa si do temperatury 500 - 520C, w ktrej uzyskuje si jednorodn struktur roztworu staego dziki cakowitemu rozpuszczeniu miedzi w aluminium. Po wygrzaniu stop chodzi si szybko w wodzie. Krtki czas chodz-

nia nie pozwala na wydzielenie si fazy midzymetalicznej i caa mied pozostaje w roztworze staym . Roztwr taki nazywa si roztworem przesyconym, czyli zawierajcym wicej pierwiastka rozpuszczonego, ni jest to moliwe w warunkach rwnowagi. Stabilno roztworu przesyconego zaley od temperatury, tzn. w niskiej temperaturze (np. -50C) na skutek mocno ograniczonej dyfuzji roztwr taki jest stabilny. Przesycony roztwr say ma waciwoci wytrzymaociowe gorsze ni roztwr rwnowagowy z wydzieleniami fazy , tzn. jest mikki i plastyczny. Std duraluminium bezporednio po przesyceniu jest obrabialne plastycznie na zimno -mona je ksztatowa plastycznie, np. nitowa.

Przesycony roztwr a nie jest stabilny w temperaturze powyej 20C i dy do stanu rwnowag przez wydzielenie nadmiaru miedzi - ulega starzeniu. Starzenie jest procesem dugotrwaym, polegajcym na tworzeniu skupisk atomw miedzi w roztworze , czyli stref przedwydzieleniowych, tzw stref G-P (Guinier-Preston), z ktrych nastpnie powstaj wydzielenia faz nierwnowagowych porednich, kolejno " i oraz w odpowiednio wysokiej temperaturze fazy rwnowagowej (CuAl2). Zarwno strefy G-P, jak i wydzielenia faz midzymetalicznych, cakowicie lub czciowo koherentnych z osnow (koherencja polega na spjnoci sieci krystalograficznych wydzielenia i osnowy), powoduj umocnienie stopu (patrz wiczenie 11). Podwyszenie temperatury starzenia wpywa na zwikszenie wymiarw wydziele i zwikszenie odlegoci midzy nimi. Wynika z tego, e utwardzenie stopu jest tym mniejsze, im wysza jest temperatura starzenia (rys. 7.3). Starzenie moe przebiega samoistnie, czyli w temperaturze pokojowej. Zwane jest wtedy starzeniem samorzutnym. Struktur stopu po trwajcym kilka dni starze-

niu jest roztwr stay z wydzieleniami stref G-P. Starzenie naturalne pozwala na uzyskanie najwikszego umocnienia. Wytrzymao na rozciganie wzrasta od okoo 250 MPa bezporednio po przesycaniu do okoo 420, a nawet 450 MPa, twardo dochodzi wtedy do 115 HB. Dla przyspieszenia starzenia stosuje si wygrzewanie w temperaturze okoo 160C w czasie od kilku do kilkunastu godzin. Przyspieszone starzenie jest nazywane starzeniem sztucznym. Po starzeniu sztucznym uzyskuje si mniejsz wytrzymao 400 MPa. Jest to spowodowane pojawieniem si zamiast stref G-P wydziele faz przejciowych " i ktre w mniejszym stopniu umacniaj stop. Dugotrwae przetrzymywanie duraluminium w temperaturze powyej 200C prowadzi do przestarzenia, zwizanego z wydzieleniem si fazy rwnowagowej (CuAl2) i jej koagulacj (koagulacja jest to rozrost wydziele). Uzyskuje si wtedy trwae zmikczenie stopu, a wytrzymao na rozciganie wynosi okoo 210 MPa. Stop po przestarzeniu jest mikki; mona go obrabia plastycznie na zimno. Odlewnicze stopy aluminium Do typowych stopw odlewniczych nale siluminy. Siluminy s to stopy aluminium z krzemem i ewentualnie z dodatkiem magnezu, manganu, miedzi i niklu. S to wic stopy z serii 4xxx wedug PN-EN 573. Wedug PN-76/H-88027 siluminy oznacza si literami AK (A - aluminium, K - krzem) i liczb wskazujc na procentow zawarto krzemu, np. AlSil 1 oznacza si jako AK11. Siluminy maj bardzo dobre waciwoci odlewnicze, tzn. dobr lejno, may skurcz, dokadnie wypeniaj form, tworz skoncentrowan jam usadow i nie wykazuj skonnoci do pkania na gorco. Poziom waciwoci wytrzymaociowych nie jest zbyt wysoki, wytrzymao na rozciganie zawiera si w granicach od 160 do 300 MPa przy bardzo maym wydueniu A5 = 0,2 - 4% i twardoci od 50 do 100 HB. Dodatki stopowe, takie jak magnez i mied, zwikszaj wytrzymao siluminw, mangan jest dodawany dla neutralizowania szkodliwego wpywu zanieczyszcze elazem, nikiel poprawia odporno korozyjn stopu.

Siluminy ze wzgldu na struktur (rys. 7.4) mona podzieli na trzy grupy: - podeutektyczne o zawartoci 4 - 10% Si - s stosowane na odlewy gowic sil nikw spalinowych, czci dla przemysu maszynowego, motoryzacyjnego i lotni czego; - eutektyczne o zawartoci 10 13% Si s uywane na odlewy tokw silni kw spalinowych, odlewy czci o skomplikowanych ksztatach, rednio obcione czci dla przemysu elektrycznego i okrtowego, np. armatur, czci silnikw, pomp itp., pracujce w podwyszonej temperaturze (do 300C) i odporne na korozj w wodzie morskiej; - nadeutektyczne o zawartoci 17 - 30% Si - s przeznaczone na odlewy silnie obcionych silnikw spalinowych.

Podzia ten oparto na strukturze siluminw wynikajcej z ukadu rwnowagi Al Si. Eutektyka w tych stopach powstaje w temperaturze 577C przy zawartoci 11,7% Si. Jest ona, zwaszcza po niezbyt szybkim studzeniu, gruboziarnista i skada si z iglastych krysztaw krzemu na tle roztworu staego krzemu w aluminium. Rozpuszczalno krzemu w aluminium jest niewielka i zmniejsza si wraz z temperatur od 1,65% w temperaturze eutektycznej do 0,05% w 200C. W siluminie nadeutektycznym na tle eutektyki, pomidzy iglastymi krysztaami krzemu, wystpuj dodatkowo pierwotne krysztay Si w formie duych, ostroktnych wielobokw (rys. 7.5). Obecno duych, ostrych krysztaw krzemu wpywa na du krucho siluminw.

Rys. 7.5. Struktura siluminu nadeutektycznego AK 20 - wieloboczne szare krysztay pierwotne Si na tle eutektyki skadajcej si z szarych igie Si i jasnego roztworu a (trawiono 2% NaOH, pow. 400x)

W celu poprawienia waciwoci wytrzymaociowych i plastycznych siluminw dokonuje si ich modyfikacji. Stosuje si j gwnie do stopw eutektycznych i nadeutektycznych. Do ciekego stopu o temperaturze wyszej od temperatury odlewania dodaje si modyfikatory powodujce rozdrobnienie struktury i zaokrglenie krysztaw krzemu. Modyfikatory zmieniaj te ukad rwnowagi Al - Si (rys. 7.6), obniajc temperatur eutektyczn, i przesuwaj punkt eutektyczny do wikszej zawartoci krzemu (okoo 14%).

Modyfikowane stopy eutektyczne po zakrzepniciu maj struktur drobnoziarnistej eutektyki zoonej z roztworu staego i zaokrglonych wydziele krzemu oraz dendrytw roztworu (rys. 7.7). Stop taki staje si stopem podeutektycznym, jego waciwoci plastyczne ulegaj poprawie, np. wyduenie A5 zwiksza si do 8%, a rwnoczenie wzrasta poziom waciwoci wytrzymaociowych. Siluminy wieloskadnikowe zawierajce magnez lub mied, np. AlSi7Mg, AlSil3MglCuNi, w celu zwikszenia wytrzymaoci

poddaje si utwardzaniu wydzieleniowemu: przesyca si z temperatury 500 - 530C w wodzie i starzy w czasie 24 h w temperaturze 200C. Wytrzymao na rozciganie siluminu AlSi7Mg wzrasta z 160 MPa po odlaniu do 210 MPa po utwardzaniu wydzieleniowym. Stopami odlewniczymi aluminium poza siluminami s stopy z miedzi i magnezem. Stopy z miedzi oznacza si literami AM i liczb wskazujc na procentow zawarto gwnego dodatku. Zawarto miedzi w tych stopach wynosi od 4 do kilkunastu procent, poza tym stopy te mog zawiera take tytan, magnez i krzem. Struktura stopw o wikszej zawartoci miedzi (powyej 5,7%) skada si z eutektyki +CuAl2 na tle roztworu staego a miedzi w aluminium. Stopy te maj dobr lejno, mona zwikszy ich waciwoci wytrzymaociowe przez utwardzanie wydzieleniowe. Stopy z magnezem (np. AlMg10 oznaczany jako AG 10) maj gorsz lejno, ale dobre waciwoci wytrzymaociowe i plastyczne i s odporne na dziaanie wody morskiej. Naley je rwnie obrabia cieplnie, stosujc utwardzanie wydzieleniowe. Rozpuszczalno magnezu w aluminium siga do 19% (w temperaturze 450C) i zmniejsza si do 2% w temperaturze pokojowej, co prowadzi do wydzielania fazy Al8Mg5. Dziki tak duej rnicy rozpuszczalnoci uzyskuje si silny efekt umocnienia dyspersyjnego. Stopy magnezu Stopy magnezu maj stosunkowo dobr wytrzymao (Rm do 240 MPa) przy bardzo maej gstoci (okoo 1,8 Mg/m3). Jako dodatki stopowe stosuje si aluminium, cynk, mangan, cyrkon, neodym oraz inne metale ziem rzadkich. Aluminium wystpuje w wikszoci stopw w iloci od 3 do 10%, rozpuszcza si w magnezie i tworzy roztwr stay . Rozpuszczalno aluminium w magnezie zmniejsza si od 12,7% w temperaturze eutektycznej (437C) do 1,5% w temperaturze pokojowej przy wtrnym wydzielaniu roztworu y(rys. 7.8). Moliwe jest wic utwardzanie dyspersyjne stopw Mg - Al. Aluminium zwiksza wytrzymao na rozciganie stopu, osiga ona maksimum przy zawartoci okoo 4% Al, a take zwiksza wyduenie do 14% przy zawartoci 6% Al. Dodatkowo poprawia lejno i zmniejsza skurcz. Cynk wystpuje we wszystkich stopach magnezu w iloci od 0,5 do 5%. Cynk wpywa na waciwoci stopu podobnie jak aluminium, a jego rozpuszczalno w magnezie rwnie maleje ze spadkiem temperatury. Mangan, wystpujcy w granicach 0,15 - 0,5%, rwnie zwiksza wytrzymao, a dodatkowo poprawia odporno na korozj oraz umoliwia spawanie stopu. Cyrkon rozdrabnia ziarno i poprawia waciwoci mechaniczne w podwyszonej temperaturze. Norma PN-88/H-88050 zawiera opis odlewniczych stopw magnezu. Stopy magnezu oznacza si liter G, za ni jest litera okrelajca podstawowy dodatek i liczba podajca jego procentow zawarto. Stopy GA3, GA6, GA8 i GA10 oprcz aluminium zawieraj mangan i cynk. Wykorzystuje si je na silnie obcione odle-

wy, np. czci samochodw i samolotw, czci silnikw, obudowy przyrzdw i maszyn. Cennym dodatkiem stopowym s metale ziem rzadkich, np. cer, neodym, ktre silnie zwikszaj odporno na dziaanie wysokiej temperatury. Stop GRE (MgRE3Zr) zawierajcy oprcz cyrkonu take 3% mieszaniny metali ziem rzadkich jest odporny na pezanie w temperaturze 250C. Silnie obcione czci maszyn, ktre musz pracowa w temperaturze 300C, a chwilowo nawet 350C, wykonuje si ze stopw, ktrych gwnym dodatkiem stopowym jest neodym. S to stopy MgNd2Zr i MgNd3ZrZn zawierajce do 3% neodymu i do 1% cyrkonu. Najnowoczeniejszymi superlekkimi stopami s stopy magnezu z litem. Zazwyczaj stosuje si stopy wieloskadnikowe z dodatkami aluminium, kadmu, cynku lub srebra. Gsto tych stopw nie przekracza 1,7 Mg/m3. S przeznaczone na elementy rakiet i pojazdw kosmicznych oraz w przemyle lotniczym. Obrbka cieplna stopw magnezu Do obrbki cieplnej stopw magnezu zalicza si wyarzanie ujednoradniajce, zmikczajce oraz utwardzanie wydzieleniowe. Wyarzanie ujednoradniajce prowadzi si w temperaturze bliskiej solidusu (345 - 420C) w cigu 16 - 20 h w celu usunicia segregacji dendrytycznej. Wyarzanie zmikczajce polega na wygrzewaniu w podobnej temperaturze w czasie 2 - 6 h w celu zmniejszenia twardoci dziki koagulacji wydzielonych skadnikw. Po tej obrbce uzyskuje si take najwiksz wytrzymao na pezanie. W celu utwardzenia wydzieleniowego przesycanie prowadzi si w temperaturze okoo 420C dla stopw z aluminium i 530C z neodymem. Czas wygrzewania w takiej temperaturze jest dugi i siga 24 h. Starzenie odbywa si w temperaturze 170 - 230C w czasie od 4 do 16 h. Po takiej obrbce mona uzyska wytrzymao na rozciganie okoo 240 MPa przy wydueniu A5 - 5%.

PRZEBIEG WICZENIA 1. Obejrze pod mikroskopem struktury danych stopw. 2. Porwna struktury z ukadami rwnowagi. 3. Narysowa i opisa wybrane struktury. 4. Posugujc si wykresami i tablicami, dobra warunki utwardzania wydzieleniowego wybranego stopu. 5. Oceni wpyw zastosowania stopw lekkich na konstrukcj i waciwoci eksploatacyjne urzdze. LITERATURA UZUPENIAJCA Leda H., Wspczesne materiay konstrukcyjne i narzdziowe, wyd. 2, Pozna, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej 1998. Przybyowicz K., Metaloznawstwo, wyd. 6, Warszawa, WNT 1999. Wesolowski K., Metaloznawstwo, Warszawa, WNT 1969.

wiczenie 8
Warstwy powierzchniowe o specjalnych waciwociach

CEL WICZENIA Celem wiczenia jest: - poznanie charakterystyki warstwy wierzchniej materiau i jej znaczenia w procesach eksploatacji wyrobw, - poznanie najwaniejszych metod i technik wytwarzania warstw powierzchniowych, - poznanie technologii wytwarzania, struktury i waciwoci wybranych powok i warstw wierzchnich stosowanych w celu zwikszenia odpornoci materiaw me talowych na zuycie przez tarcie, korozj i utlenianie w podwyszonej temperaturze. NIEZBDNE WIADOMOCI Wprowadzenie O trwaoci i jakoci wyrobw decyduje w znacznym stopniu warstwa wierzchnia materiau, tj. wska strefa przylegajca bezporednio do powierzchni, rnica si budow i waciwociami od materiau pooonego gbiej, nazywanego rdzeniem. Strefa ta istnieje niezalenie od rodzaju materiau i metod jego ksztatowania W zalenoci od warunkw eksploatacyjnych jest ona naraona na dziaanie wpyww zewntrznych, takich jak: oddziaywanie korozyjne atmosfery, utlenianie w podwyszonej temperaturze i tarcie. Straty w gospodarce wiatowej spowodowane wycofywaniem wyrobw z eksploatacji w zwizku z degradacj warstwy wierzchniej materiau liczy si w miliardach dolarw. Dlatego rozwojowi materiaw konstrukcyjnych i narzdziowych od czasw staroytnych towarzysz rnego rodzaju celowe zabiegi i technologie uszlachetniajce powierzchnie produkowanych wyrobw. Nosz one nazw technologii obrbki powierzchniowej. W wyniku obrbki powierzchniowej na powierzchni wyrobu powstaje strefa materiau, ktra nosi nazw warstwy powierzchniowej. Warstwy powierzchniowe dzieli si na technologiczne warstwy wierzchnie i powoki. Powok nazywa si warstw powierzchniow wtedy, gdy do jej budowy materia jest dostarczany w caoci lub w przewaajcej czci z zewntrz. Natomiast technologiczna warstwa wierzchnia powstaje

w wyniku usunicia poprzednio istniejcej warstwy wierzchniej bd modyfikacji jej waciwoci bez istotnego przyrostu gruboci. Na pocztku technologie obrbki powierzchniowej stosowano przede wszystkim dla uzyskania walorw dekoracyjnych, pniej rwnie w celu zwikszenia odpornoci na korozj i utlenianie w podwyszonej temperaturze, odpornoci na zuycie przez tarcie oraz w celu nadania powierzchni okrelonych waciwoci fizycznych. Obecnie powszechnie stosuje si rnego rodzaju materiay z odpowiednio zmodyfikowan warstw wierzchni, do ktrej uszlachetniania wykorzystuje si: - rne zjawiska fizyczne, chemiczne i cieplne w celu nadania powierzchni danych waciwoci, - rne materiay i ich kompozycje w celu nadania powierzchni odpowiednich waciwoci przez nanoszenie i wytwarzanie powok ochronnych. W ostatnim okresie nastpuje proces integracji zagadnie dotyczcych warstwy wierzchniej materiaw, w wyniku ktrej powstaa odrbna dziedzina nauki i techniki, nazywana inynieri powierzchni Obejmuje ona caoksztat problemw naukowo-technicznych zwizanych z konstruowaniem, wytwarzaniem i stosowaniem warstw powierzchniowych o lepszych waciwociach ni podoe. Charakterystyka waciwoci warstwy wierzchniej materiau Pojcie warstwy wierzchniej materiau Warstwa wierzchnia materiau powstaje w wyniku procesw fizykomechanicznych lub fizykochemicznych zachodzcych podczas jego ksztatowania. Warstwa wierzchnia nie jest jednolita, lecz skada si z odrbnych strefo zrnicowanej strukturze i waciwociach. Jej zasig w gb materiau rwnie nie jest rwnomierny i moe wynosi od kilkudziesiciu angstremw do kilku dziesitych milimetra. Struktura i waciwoci warstwy wierzchniej w duym stopniu decyduj o zachowaniu si wyrobw w czasie ich eksploatacji. Wystpowanie warstwy wierzchniej jest spowodowane: - odrbnym stanem energetycznym powierzchni, co zwiksza energi powierzchniow i aktywno adsorpcji, - naoeniem si wpyww zjawisk mechanicznych, cieplnych i chemicznych na powierzchni materiau w czasie jego obrbki, - mechanicznym, cieplnym i fizykochemicznym oddziaywaniem otoczenia na powierzchni elementu w czasie jego eksploatacji. Rozrnia si warstw wierzchni powstajc w wyniku procesu technologicznego wykonywania elementu od warstwy wierzchniej powstajcej w wyniku jego uytkowania. Istotny w obu przypadkach wpyw czynnikw zewntrznych moe mie rnorodn posta, np. adsorpcji, dyfuzji, korozji, erozji, kawitacji, przy czym czynniki te mog spowodowa nieodwracalne lub odwracalne zmiany waciwoci warstwy wierzchniej.

Proces technologiczny wytwarzania elementu charakteryzuje si podwyszaniem poziomu okrelonych waciwoci fizykomechanicznych, fizykochemicznych, stereometrycznych warstwy wierzchniej do wymaganego stanu. Proces eksploatacji charakteryzuje natomiast powolne, lecz cige pogarszanie si waciwoci uytkowych elementu nadanych w procesie technologicznym, a w konsekwencji zanikiem odpornoci warstwy wierzchniej elementu na zuywanie si. Zasadniczym zadaniem procesu technologicznego jest wic nadanie takich waciwoci elementom, a przede wszystkim warstwie wierzchniej, ktre bd moliwie najduej zachowane w okrelonych warunkach eksploatacyjnych. W celu scharakteryzowania warstwy wierzchniej okrela si nastpujce czynniki (rys. 8.1): - struktur geometryczn powierzchni, - stan warstwy wierzchniej, - waciwoci fizyczne, chemiczne i fizykochemiczne warstwy wierzchniej.

Struktura geometryczna powierzchni Struktura geometryczna powierzchni przedmiotu jest zbiorowym okreleniem geometrycznych waciwoci zewntrznej granicy warstwy wierzchniej. Wyrnia si powierzchni: - rzeczywist, odgraniczajc przedmiot od otoczenia, - geometryczn, czyli nominaln, okrelon rysunkiem przedmiotu, - zaobserwowan, przedstawiajc przybliony, w zalenoci od metod i dokadnoci obserwacji, obraz powierzchni rzeczywistej (rys. 8.2). Do najistotniejszych cech struktury geometrycznej zalicza si bdy ksztatu, falisto, chropowato, kierunkowo nierwnoci oraz wady struktury.

Rys. 8.2. Struktura geometryczna powierzchni przedmiotu

Stan warstwy wierzchniej Stan warstwy wierzchniej mona okreli na podstawie jej gruboci, struktury, umocnienia, stanu napre oraz wad - czyli zaburze lub odstpstw od stanu typowego dla danej warstwy. Grubo warstwy wierzchniej przyjto okrela jako gboko zalegania napre wasnych trudn do wyznaczania powszechnie dostpnymi metodami, gdy na og granica midzy warstw wierzchni a rdzeniem materiau nie jest wyranie dostrzegalna. O wiele atwiej uchwytna jest granica wystpowania zmian strukturalnych spowodowanych przemianami mechanicznymi, cieplnymi lub chemicznymi, ktre zale w decydujcym stopniu od rodzaju procesw obrbkowych lub eksploatacyjnych. Struktura warstwy wierzchniej nie jest jednorodna. Warstwa wierzchnia skada si z wielu podwarstw, z ktrych kada ma inn budow i waciwoci. Dla przykadu, w warstwie wierzchniej metalu obrabianego obrbk skrawaniem lub zgniotem mona wyrni osiem stref, a kolejn dziewit stref stanowi rdze niezmienionego materiau (rys. 8.3). Strefa I - zewntrzna - jest utworzona z zaadsorbowanych polarnych czstek pochodzenia organicznego, strefa II z zaadsorbowanych czstek wody, strefa III jest stref zaadsorbowanych gazw. Strefy I - III przenikaj si wzajemnie. Strefa IV

zawiera tlenki metali i powstaje wskutek reakcji tlenu z materiaem. Strefa ta w zalenoci od budowy i waciwoci tlenkw tworzy warstw ochronn przed korozj. Intensywno reakcji czynnika korodujcego z metalem zaley od rodzaju procesw reakcji chemicznej i dyfuzji tego czynnika przez warstw tlenkw. Strefa V powstaje w wyniku zniszczenia krystalitw na powierzchni metalu, co jest spowodowane dziaaniem ostrza narzdzia. Struktura strefy V jest prawie bezpostaciowa, jednak przy odpowiednio duym powikszeniu mona wykry odamki krystalitw. Strefa ta jest nazywana stref Beilby'ego, od nazwiska odkrywcy. Strefa VI zawiera obszar warstwy wierzchniej, w ktrym istnieje metal odksztacony plastycznie o widocznym kierunku odksztacenia. Strefa VII zawiera odksztacenia plastyczne, a strefa VIII - odksztacenia spryste. Strefa IX zawiera niezmieniony materia rdzenia.

Rys. 8.3. Schemat strefowej budowy warstwy wierzchniej utworzonej po obrbce skrawaniem

Umocnienie warstwy wierzchniej polega na zwikszeniu jej twardoci wskutek dziaania czynnikw cieplnych, chemicznych lub mechanicznych, ktre powoduj zmiany struktury, skadu chemicznego lub odksztacenie plastyczne krystalitw w materiale warstwy. Naprenia wasne warstwy wierzchniej s to naprenia zalegajce w warstwie wierzchniej, ktre pozostaj w niej po zaprzestaniu dziaania obcie zewntrznych.

Wady warstwy wierzchniej to zaburzenia lub odstpstwa od normalnej struktury warstwy wierzchniej danego materiau typowej dla danych warunkw, w ktrych zostaa ona utworzona. Do wad warstwy wierzchniej materiaw metalowych zalicza si: mikropknicia, szczeliny, wtrcenia, pory, wgniecenia, wyrwy itp. Podczas odksztace sprystych i plastycznych wady warstwy wierzchniej czsto przejawiaj tendencj do zwikszenia swoich rozmiarw lub staj si zacztkiem nowych wad, co w efekcie powoduje istotne zmniejszenie wytrzymaoci materiau. Waciwoci uytkowe warstwy wierzchniej Warto uytkowa warstwy wierzchniej jest czsto najwaniejszym czynnikiem decydujcym o wartoci uytkowej wyrobu, czyli jego zdolnoci do speniania wymaga eksploatacyjnych (rys. 8.4). Skada si na ni cay szereg waciwoci eksploatacyjnych, z ktrych mona wymieni: - odporno na cieranie, - twardo, - odporno na korozj, - odporno na utlenianie w podwyszonej temperaturze, - odporno na dziaanie obcie zmiennych, - odporno na szoki termiczne, - zdolno odbijania promieni wietlnych, estetyczny wygld i inne.

Aby wiadomie projektowa procesy uszlachetniania warstwy wierzchniej materiaw, naley pozna relacje zachodzce pomidzy technologi wytwarzania, struktur a wyej wymienionymi waciwociami eksploatacyjnymi warstw powierzchniowych. Odpowiednio dobrana i wykonana warstwa powierzchniowa umoliwia: - zastpienie drogich materiaw taszymi, - zwikszenie niezawodnoci, - zmniejszenie awaryjnoci narzdzi, czci maszyn i urzdze, - zmniejszenie czstoci remontw i wymiany zuytych elementw,

- zmniejszenie strat spowodowanych korozj, - zmniejszenie zanieczyszczenia rodowiska naturalnego w wyniku zastpienia energochonnych technologii wytwarzania technologiami oszczdnymi i ekologicznymi, - zmniejszenie oporw tarcia powierzchni wsppracujcych, co wie si z oszczdnoci energii i zmniejszeniem strat spowodowanych nadmiernym zuywaniem si pracujcych elementw. Istnieje wiele przykadw bezporedniej zalenoci pomidzy jakoci warstwy powierzchniowej a jakoci elementw maszyn, np.: - dobr wspprac i du trwao prowadnic obrabiarek uzyskuje si przez skrobanie lub frezowanie z nastpujcym po nim szlifowaniem grnych prowadnic i przez nagniatanie dolnych, - obrbka cieplno-chemiczna wywouje wstpne naprenia ciskajce oraz wzrost granicy sprystoci, co zwiksza odporno na dziaanie karbu oraz wytrzymao zmczeniow elementu, - zuycie cierne w poczeniach ruchowych jest najmniejsze, gdy kierunki nie rwnoci na wsppracujcych powierzchniach s do siebie prostopade, - odporno na zuycie elementw stalowych zwiksza si wraz ze wzrostem zawartoci wgla w warstwie wierzchniej i ze wzrostem twardoci. Metody i techniki wytwarzania warstw powierzchniowych wiadome oddziaywanie rnymi metodami na powierzchni materiau o okrelonej warstwie wierzchniej nosi nazw obrbki powierzchniowej. Jej celem jest wytworzenie warstwy powierzchniowej, ktra przy okrelonych uwarunkowaniach techniczno-ekonomicznych najlepiej spenia stawiane wymagania eksploatacyjne. Metody wytwarzania warstw powierzchniowych mona podzieli na trzy grupy w zalenoci od sposobu zmiany charakteru i waciwoci warstwy wierzchniej materiau istniejcej przed obrbk (tabl. 8.1). Do grupy pierwszej mona zaliczy tak zwane metody ubytkowe. Polegaj one na zastpowaniu warstwy wierzchniej o nieodpowiednich waciwociach now warstw wierzchni, woln od pierwotnych wad, odsonit na skutek ubytku ciernego lub ubytku spowodowanego rozpuszczaniem chemicznym bd elektrochemicznym. Do grupy drugiej mona zaliczy tak zwane metody bezubytkowe. Polegaj one na zmianie niektrych waciwoci istniejcej warstwy wierzchniej bez istotnego przyrostu jej gruboci, np. przez odksztacenie plastyczne, hartowanie powierzchniowe lub wprowadzanie dodatkowych skadnikw za pomoc dyfuzji. Do grupy trzeciej zalicza si metody wytwarzania warstw powierzchniowych w postaci powok zbudowanych wycznie z materiau dostarczonego z zewntrz lub stanowicych produkt reakcji materiau dostarczonego z zewntrz z materiaem obrabianego podoa.

Tablica 8.1. Klasyfikacja metod wytwarzania warstw powierzchniowych Metody wytwarzania warstw powierzchniowych Warstwy wierzchnie ubytkowa bezubytkowa Dogniatanie Odtuszczanie - rolowanie - Chemiczne - dogniatanie diamentem - elektrolityczne - przepychanie trawienie - rutowanie - chemiczne - kulowanie - elektrolityczne - motkowanie obrbka cierna hartowanie - docieranie - indukcyjne - gadzenie - pomieniowe - dogadzanie oscylacyjne - laserowe - obrbka strumieniowo- elektronowe cierna nasycanie dyfuzyjne - obrbka lunymi - nawglanie ksztatkami ciernymi - azotowanie - polerowanie mechaniczne - polerowanie chemiczne

powoki Wzrost wymiaru wyrobu Galwanotechnika - osadzanie elektrolityczne - osadzanie chemiczne - osadzanie konwersyjne Metalizowanie - niewspomagane - wspomagane (CVD, PVD) Stopowanie - laserowe - elektronowe - plazmowe Natryskiwanie cieplne - gazowe - pomieniowe - ukowe - plazmowe Metalizowanie zanurzeniowe - cige - indywidualne Osadzanie par - naparowywanie - rozpylanie jonowe malowanie platerowanie

W odrnieniu od pierwszej, w metodzie drugiej nie usuwa si istniejcej warstwy wierzchniej, lecz dziki wprowadzonym odksztaceniom plastycznym bd oddziaywaniom cieplnym i chemicznym poprawia si jej waciwoci mechaniczne i geometryczne. Metody ubytkowe i bezubytkowe nie zmieniaj zasadniczo charakteru istniejcej warstwy wierzchniej. Dlatego powstajce w wyniku ich stosowania warstwy powierzchniowe nazywa si technologicznymi warstwami wierzchnimi. Z kolei warstwy powierzchniowe powstajce w wyniku stosowania metod zwikszajcych wymiary obrabianego elementu wskutek dodawania materiau z zewntrz nazywa si powokami. Najnowsze techniki wytwarzania warstw powierzchniowych zmierzaj do czenia kilku metod, np. natryskiwania cieplnego i malowania, hartowania, azotowania i wytwarzania powok azotku tytanu, nagniatania i obrbki cieplno-chemicznej. Wytwarzane warstwy powierzchniowe charakteryzuj si wtedy bardzo dobrymi waciwociami uytkowymi.

Wybrane warstwy wierzchnie o specjalnych waciwociach Powoki nakadane galwanicznie Powoki galwaniczne s nakadane na przedmioty wykonane z metali lub stopw metali w kpieli galwanicznej z udziaem lub bez udziau zewntrznego rda prdu. Stosuje si je powszechnie ze wzgldu na dobr odporno na korozj, walory dekoracyjne i odporno na cieranie. Najbardziej znanym i powszechnie stosowanym procesem nakadania powok ochronnych metod elektrolityczn jest chromowanie galwaniczne. Chrom w szeregu napiciowym zajmuje miejsce w grupie metali elektroujemnych, jednak z uwagi na du zdolno do pasywacji ma on waciwoci metali szlachetnych. Spasywowany chrom ma potencja normalny +1,19 V, a wic wyszy od platyny. Chromowanie galwaniczne odbywa si w wannach galwanicznych zasilanych prdem staym z prostownika lub prdnicy prdu staego. Do chromowania stosuje si kpiele bdce wodnym roztworem bezwodnika kwasu chromowego z dodatkiem kwasu siarkowego. Najwaniejszymi warunkami procesu, od ktrych zaley odpowiednia jako powok, s skad i temperatura kpieli oraz gsto prdu. Zazwyczaj do otrzymania powok chromu przyjmuje si temperatur kpieli 320 K i katodow gsto prdu 35 -i- 50 A/dm2. Powoki otrzymane w tych warunkach s gadkie i byszczce. Chromowanie galwaniczne stopw elaza w zalenoci od technologii wytwarzania prowadzcej do rnej budowy powok mona podzieli na dekoracyjne i techniczne. Dekoracyjne powoki chromu nakada si na podwarstwach miedzi i niklu lub niklu. Zewntrzna warstwa chromu o gruboci 1 5 m ma tutaj jedynie zabezpiecza powierzchni przed porysowaniem i zmatowieniem, poniewa nawet byszczcy nikiel z czasem knie i ulega cieraniu. Wymagania co do jakoci chromowych powok dekoracyjnych zostay okrelone w normie PN-83/H97006. Zewntrzna warstwa chromu o gruboci ponad 1,5 (im w wielowarstwowej powoce dekoracyjnej jest szczelna, odporna na cieranie i chroni podoe przed korozj. Grubo tej warstwy nie przekracza 5 n. Powoki dekoracyjne na podwarstwie Cu-Ni stosuje si powszechnie w produkcji samo-

chodw, motocykli, rowerw, wagonw kolejowych i tramwajowych, armatury sanitarnej, oku meblowych i budowlanych, przyrzdw precyzyjnych oraz innych elementw dekoracyjnych, ktre musz mie estetyczny wygld, by odporne na cieranie i korozj. W chromowaniu technicznym nakada si grubsze powoki chromu 10 150 m - bezporednio na stal lub stopy miedzi dla uzyskania odpowiedniej twardoci i odpornoci na cieranie. T metod praktycznie mona nakada powoki o gruboci do 1 mm, jednak s one wtedy bardzo nierwnomierne i kruche. Powoka chromu moe by szara, byszczca lub mleczna w zalenoci od warunkw wytwarzania. Najlepsze jakociowo byszczce powoki chromu maj twardo 1000 1200 HV. Powoki nie zmieniaj swojego wygldu na powietrzu, s odporne na dziaanie kwasu azotowego i siarkowego oraz na zuycie przez tarcie. Powoki chromu technicznego s bardziej porowate. Ich szczelno i odporno na korozj chronionego podoa uzyskuje si dopiero przy grubociach wikszych od 0,1 m. Chromowanie techniczne stosuje si zarwno do przedmiotw nowych, jak i regenerowanych. Powoki s gadkie, odporne chemicznie, twarde, o maym wspczynniku tarcia w poczeniach zarwno z powierzchni chromowan, jak i stalow. Chromowanie techniczne znacznie zwiksza trwao tocznikw i matryc do przetwrstwa tworzyw sztucznych, gumy i skry. Doskonae wyniki uzyskuje si rwnie w przypadku chromowania cylindrw silnikw, piercieni tokowych, prowadnic zaworw, siownikw hydraulicznych, sprawdzianw itp. Przez chromowanie techniczne mona regenerowa zuyte elementy narzdzi i czci maszyn. Ubytki materiau maksymalnie do 0,5 mm po wyrwnaniu powierzchni przez szlifowanie uzupenia si powok chromow z odpowiednim naddatkiem na obrbk wykaczajc. Powoki wytwarzane metod zanurzeniow Metalizowanie zanurzeniowe polega na wytwarzaniu na powierzchni wyrobw ze stopw elaza powoki metalowej trwale zwizanej z podoem przez zanurzenie w ciekym metalu lub stopie metali niskotopliwych. Powoki wytwarzane metod zanurzeniow charakteryzuj si dobr odpornoci na korozj i utlenianie w podwy-

szonej temperaturze. Najbardziej rozpowszechnione w przemyle s metody cynkowania i aluminiowania. Warunki procesu metalizowania zanurzeniowego musz by tak dobrane, aby byo mona uzyska odpowiedni grubo i jako powoki przy niezmienionych waciwociach wyrobu. Na waciwoci powoki wpywa wiele czynnikw, a zwaszcza przygotowanie powierzchni wyrobu, skad ciekego stopu, rodzaj pokrywanego stopu elaza, szybko wycigania przedmiotu z kpieli, temperatura kpieli i czas zanurzania. Aluminium i cynk tworz ze stopami elaza, w temperaturze procesu trwale zwizane z podoem roztwory i fazy midzymetaliczne. Powoki zanurzeniowe s wic zwykle wielowarstwowe, przy czym warstw zewntrzn stanowi strefa zbudowana z materiau powokowego o skadzie kpieli, powstajca podczas wycigania przedmiotu z cieczy. Cynkowanie zanurzeniowe jest procesem polegajcym na przetrzymywaniu przez okrelony czas odpowiednio przygotowanych przedmiotw stalowych w kpieli cynkowej o zawartoci cynku 96,5 99%. W wyniku reakcji fizykochemicznych zachodzcych na granicy pokrywanego materiau i ciekego cynku o temperaturze zwykle okoo 715 K tworzy si warstwa faz midzymetalicznych Fe - Zn. Ma ona w temperaturze procesu posta gwnie supkowych krysztaw prostopadych do stalowego podoa. Rozrnia si w niej stref fazy zawartoci 21 28% Fe, przylegajc do podoa, stref fazy o zawartoci 7 11,5% Fe oraz stref fazy o zawartoci 6 6,2% Fe, stykajc si z kpiel. Granica warstwy faz midzymetalicznych z podoem jest w zasadzie lini prost, natomiast granica z kpiel cynkow jest nierwnomierna - bardzo silnie rozwinita (rys. 8.7). Z upywem czasu warstwa faz midzymetalicznych przesuwa si w gb materiau, przy czym od strony zewntrznej krysztay fazy systematycznie odrywaj si i przechodz do cieczy. Krysztay te maj ciar waciwy wikszy od ciaru waciwego kpieli i wolno opadaj na dno wanny, w ktrej odbywa si cynkowanie. Czas przetrzymywania wyrobu stalowego w kpieli wynosi zwykle od kilku do kilkunastu minut. W czasie wycigania wyrobu z kpieli na powierzchni wytworzonej uprzednio warstwy faz mi-

dzymetalicznych zostaje rwnie wyniesiona pewna ilo kpieli cynkowej, ktra krzepnie i tworzy zewntrzn warstw powoki. W warstwie tej, o skadzie chemicznym zblionym do skadu kpieli, wystpuj rwnie krysztay oderwane od warstwy faz midzymetalicznych w czasie cynkowania. Grubo, struktura i skad chemiczny warstwy faz midzymetalicznych zale od skadu chemicznego podoa, temperatury i skadu kpieli oraz czasu cynkowania. Grubo, struktura i skad chemiczny zewntrznej warstwy w powoce cynkowej zale od skadu kpieli i szybkoci wycigania przedmiotw z wanny. Rozrnia si dwie metody cynkowania: cig i jednostkow (indywidualn). Metod cig cynkuje si pwyroby (blach, drut, rury, zczki rurowe itp.), ktre przechodz pynnie w ruchu cigym przez wszystkie stanowiska technologiczne linii cynkowania. Metod indywidualn pokrywa si wyroby gotowe, ktre s dostarczane na kolejne stanowiska linii za pomoc odpowiednich urzdze dwigowych. Wieszaki ze wsadami mog porusza si w kierunku poziomym wzdu linii do cynkowania oraz w kierunku pionowym, co zapewnia zanurzenie i wynurzenie z kpieli. Trwao powoki cynkowej zaley w sposb istotny od jej gruboci. Cynk wskutek dziaania atmosfery pokrywa si warstwami nalotowymi, zoonymi gwnie z wglanu cynku, ktre go chroni, a tym samym powierzchni stali. Z biegiem czasu wskutek cierania warstwy te s usuwane, ale odnawiaj si systematycznie kosztem cynku znajdujcego si w powoce. Grubo powoki powoli maleje, a o szybkoci jej degradacji decyduje otaczajca atmosfera. Cynkowanie zanurzeniowe stosuje si powszechnie w produkcji rur wodocigowych, zczek, kolanek, rubunkw, pokry dachowych, rynien, zbiornikw itp. Ocynkowane elementy mona czy za pomoc nitowania, spawania, lutowania lub skrcania rubami. Aluminiowanie zanurzeniowe polega na przetrzymywaniu wyrobw - najczciej ze stopw elaza - w kpieli ciekego aluminium przez czas niezbdny do utworzenia si powoki o danej gruboci. Proces aluminiowania zanurzeniowego mona realizowa przez aluminiowanie: - cige, - indywidualne. Obie metody rni si zasadniczo pod wzgldem asortymentu pokrywanych wyrobw, struktury uzyskiwanych powok, a przede wszystkim urzdze niezbdnych do ich wytwarzania. Aluminiowanie cige jest bardzo rozpowszechnion technologi stosowan na skal przemysow. Polega ono na pokrywaniu cienk, stosunkowo plastyczn warstewk Al powierzchni drutw, tam stalowych, blach itp. O waciwociach uytkowych zanurzeniowych powok aluminiowych decyduje ich skad chemiczny, grubo i struktura. Czynniki te mog by regulowane w szerokim zakresie za pomoc takich parametrw procesu, jak sposb przygotowania

powierzchni tamy, skad chemiczny i temperatura kpieli, prdko tamy oraz sposb jej wycignicia z wanny. Temperatura kpieli Al wynosi okoo 980 K. W nowoczesnych liniach cigych czas przebywania tamy w kpieli wynosi zaledwie kilka sekund. W czasie zanurzania tamy stalowej w kpieli tworz si dwie zasadnicze warstwy powoki aluminiowej - strefa przejciowa zbudowana z kruchych zwizkw Fe - Al oraz osadzajca si na niej w czasie wycigania z kpieli zewntrzna warstwa o skadzie zblionym do skadu kpieli. Grubo i waciwoci przejciowej warstwy stopowej decyduj o przyczepnoci powoki do podoa i jej waciwociach mechanicznych. Cakowita grubo powoki mieci si w granicach 15 100 m. Rozrost przejciowej warstwy stopowej mona ograniczy przez obnienie temperatury kpieli aluminiowej, skrcenie czasu przebywania tamy w kpieli, a zwaszcza przez dodanie krzemu do kpieli. Wpyw krzemu na zmniejszenie gruboci przejciowej warstwy stopowej zaznacza si wyranie przy zawartoci okoo 6% Si. W praktyce zaleca si kpiele aluminiowe o temperaturze 970 985 K, zawierajce 6 8% Si, i moliwie krtki czas przebywania tamy w kpieli. Wytworzona powoka jest na tyle plastyczna, e procesy wytwarzania wyrobw z blachy aluminiowanej (toczenie, zginanie, wiercenie, cicie) nie powoduj jej uszczenia. Aluminiowanie zanurzeniowe blach umoliwia zwikszenie ich odpornoci na korozj 3 8 razy w porwnaniu z powokami cynkowymi. Istotn zalet powok Al jest rwnie brak toksycznoci w zetkniciu z artykuami spoywczymi oraz moliwo zwikszania estetyki wyrobw przez trwae barwienie. Dla nadania blachom aluminiowanym wikszej aroodpornoci wykonuje si dalsz obrbk, polegajc na wyarzaniu dyfuzyjnym w temperaturze 1220 1320 K w celu przereagowania caej warstwy aluminium w aroodporne zwizki elaza z glinem. Blachy aluminiowane mona stosowa w warunkach korozji atmosferycznej lub w wielu mediach chemicznych (gazowych lub ciekych), w korozji gazowej w poczeniu z odksztaceniem oraz korozji gazowej w wysokiej temperaturze. Blachy aluminiowane mona toczy i czy przez zaginanie i zwijanie brzegw, zgniatanie i spawanie oraz za pomoc rub i nitw. Aluminiowanie indywidualne jest procesem wytwarzania powok aluminiowych na wyrobach gotowych, takich jak odlewy, konstrukcje spawane lub toczone, przez ich zanurzanie w kpieli aluminium lub jego stopw. Istota procesu aluminiowania niecigego polega na zanurzeniu wyrobw - najczciej ze stopw elaza - o uprzednio przygotowanej powierzchni w kpieli ciekego aluminium lub jego stopw o temperaturze 950 1220 K z szybkoci nie przekraczajc 10 m/min, przetrzymywaniu w tej kpieli przez okres niezbdny do utworzenia si powoki o danej gruboci i nastpnie wynurzeniu z kpieli z szybkoci okoo 0,1 10 m/min.

Powoki s zbudowane z dyfuzyjnej warstwy zewntrznej, ktr stanowi krystality supkowe fazy FeAl3,. oraz wypeniajcego wolne obszary midzy nimi stopu eutektycznego bogatego w aluminium (Al + FeAl3). Dyfuzyjna warstwa przejciowa oddziela warstw zewntrzn od pokrywanego podoa, a jej gwnym skadnikiem strukturalnym s jzykowate" krysztay fazy Fe2Al5 (rys. 8.8). Czynnikiem wpywajcym w bardzo powanym stopniu na struktur powok aluminiowych jest rodzaj pokrywanego materiau. Warstwa przejciowa powoki aluminiowanej w tych samych warunkach procesu najszybciej wzrasta na podou ferrytycznym, a znacznie wolniej w przypadku aluminiowania stali wysokowglowych i eliw (rys. 8.9). Na stopach Fe - C o duej zawartoci wgla dyfuzyjna warstwa przejciowa fazy Fe3Al5 w powoce jest bardzo zredukowana w porwnaniu z powok wytworzon na elazie Armco. Podobny efekt uzyskuje si przez dodanie do kpieli krzemu w granicach 6 8%. Rozrost fazy przejciowej nie wywiera szkodliwego wpywu na waciwoci powoki wytworzonej na gotowym wyrobie, a wic nie podlegajcej takim odksztaceniom jak blacha aluminiowana w metodzie cigej. Powoki aluminiowe wytwarzane metod indywidualn s rwnie znacznie grubsze, a przez to bardziej odporne na korozj atmosferyczn i gazow w wysokiej temperaturze.

Warstwy dyfuzyjne Nasycanie dyfuzyjne jest to proces wprowadzania pierwiastkw w postaci atomowej do warstwy wierzchniej metali lub stopw metali. Efekt procesu zaley od czasu jego trwania i temperatury, materiau podoa oraz od stenia orodka aktywnego, z ktrego pochodzi pierwiastek wzbogacajcy warstw wierzchni. Warstwy dyfuzyjne wytwarza si ze wzgldu na ich cenne waciwoci uytkowe, takie jak: dua twardo i odporno na cieranie, aroodporno oraz odporno na korozj. Pierwiastkami nasycajcymi s najczciej takie niemetale, jak wgiel, azot, siarka i bor oraz metale: glin, chrom, tytan i krzem. Jednym z mniej znanych procesw nasycania dyfuzyjnego, ale bardzo interesujcym ze wzgldu na cenne waciwoci uytkowe powstajcej warstwy, jest chromowanie dyfuzyjne. Jest to proces polegajcy na nasycaniu warstwy wierzchniej stopw elaza chromem, prowadzony w rodowisku staym, gazowym lub ciekym. Spord znanych metod najwiksze zastosowanie w praktyce znalazo chromowanie w proszkach z uwagi na prostot technologii i atw obsug procesu. Inne metody okazay si bardzo skomplikowane i drogie. Prace nad nimi nie wyszy poza skal prb laboratoryjnych bd ptechnicznych. W wyniku chromowania dyfuzyjnego stopw elaza w zalenoci od zawartoci wgla w podou tworz si dwa typy warstw powierzchniowych. W stopach o zawartoci wgla poniej 0,15% warstwa jest zbudowana z roztworu staego chromu w ferrycie, a w stopach powyej tej granicy warstwa powierzchniowa o charakterze powoki jest zbudowana z wglikw chromu (rys. 8.10).

Na stalach wysokowglowych tworzy si zwykle wglik typu M7C3 zawierajcy okoo 60% Cr, 30% Fe i 10% C o strukturze iglastych krysztaw prostopadych do powierzchni. W szczeglnych przypadkach, np. po dugotrwaym chromowaniu eliwa o zawartoci wgla powyej 3,5%, w powokach uzyskuje si trzy rodzaje wglikw: M3C przy podou, M7C3 w rodku i M23C6 przy powierzchni. Warstwa roztworu staego powstajca wskutek dyfuzji chromu do ferrytu zawiera okoo 30% Cr przy powierzchni, jest niewiele twardsza od podoa stalowego i po 5 h chromowania w temperaturze 1270 K ma grubo okoo 200 um. Ma ona szare zabarwienie, jest do porowata i chropowata, co powoduje, e niezwykle trudno jest j cakowicie oczyci z proszku chromujcego, ktry pod wpywem wilgoci szybko koroduje. Z tego wzgldu chromowanie stali niskowglowych nie znalazo praktycznego zastosowania. Powoka wglikowa powstajca wskutek reakcji chromu z wglem z podoa stalowego ma barw srebrzyst z wyranym poyskiem, twardo okoo 2000 HV, dobr odporno na cieranie, korozj i aroodporno. Grubo powoki zaley od zawartoci wgla w podou stalowym oraz od temperatury i czasu procesu chromowania (rys. 8.11). Warto uytkow maj powoki o gruboci 15 40 um.

Rys. 8.11. Zaleno gruboci powok chromowanych dyfuzyjnie od czasu chromowania dyfuzyjnego w temperaturze 1270 K dla rnych gatunkw stali

Chromowanie dyfuzyjne z powodzeniem mona stosowa do obrbki elementw naraonych podczas eksploatacji na zuycie przez tarcie i korozj atmosferyczn lub gazow w podwyszonej temperaturze. Zwikszenie trwaoci takich elementw, jak sprawdziany toczkowe, narzdzia do obrbki plastycznej na zimno i na gorco oraz formy do przetwrstwa tworzyw sztucznych wynosi od kilku procent do kilkudziesiciu razy w zalenoci od warunkw pracy wyrobw. Czci maszyn i narzdzia,

np. sprawdziany toczkowe, formy do tworzyw sztucznych itp., ktre podczas eksploatacji podlegaj jedynie statycznym lub niewielkim dynamicznym obcieniom, po chromowaniu dyfuzyjnym nie wymagaj ju zastosowania obrbki cieplnej utwardzajcej podoe stalowe. Utwardzenie podoa stalowego jest jednak niezbdne w przypadku chromowania elementw naraonych na znaczne obcienia dynamiczne, takich jak np. matryce do toczenia i kucia oraz matryce do przeciwbienego wyciskania stali i stopw metali kolorowych. Obrbk ciepln elementw stalowych naley wykona w takiej samej temperaturze jak elementw z materiaw bez powoki. Nie jest wymagane stosowanie atmosfer ochronnych, poniewa powoka chromowana ma waciwoci aroodporne do temperatury 1250 K. Po hartowaniu chromowanych elementw stalowych w oleju na ich powierzchni wystpuj zanieczyszczenia, ktre mona usun przez polerowanie mechaniczne. Nie obserwuje si po tych zabiegach wyranego ubytku gruboci powok chromowanych. W przypadku hartowania przedmiotw o niewielkich gabarytach, wykonanych ze stali wysokostopowych, np. typu NC10, mona chodzi elementy z temperatury austenityzowania w wodzie wraz z retort. Uzyskuje si wtedy odpowiedni twardo przy niezmienionym stanie powoki. PRZEBIEG WICZENIA S przygotowane prbki z powokami ochronnymi do obserwacji mikroskopowych i pomiarw mikrotwardoci, prbki do przyspieszonej prby korozji i prby twardoci przez zarysowanie szka oraz wybrane eksponaty elementw konstrukcyjnych i narzdzi z powokami ochronnymi. 1. Obserwowa pod mikroskopem wszystkie prbki. 2. Narysowa struktury powok i podoa prbek wskazanych przez prowadzcego. 3. Okreli rozkad twardoci HV0,05 w powoce i w podou w funkcji odlegoci od powierzchni dla prbki 8.2. 4. Porwna twardo prbek ze stali NC6 w stanie surowym, po obrbce cieplnej oraz po chromowaniu dyfuzyjnym w prbie zarysowania szka. 5. Porwna odporno korozyjn prbek cynkowanych, aluminiowanych oraz prbek bez powoki w prbie przyspieszonej korozji w roztworze H2O2. 6. Wykona sprawozdanie z wiczenia, w ktrym naley zamieci rysunki struktur wraz z opisem skadu fazowego, wyniki bada, ich analiz i wnioski.

Tablica 8.2. Wykaz badanych prbek

Nr 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6

Typ powoki i podoa Powoka dekoracyjna Ni-Cu-Ni-Cr na stali Powoka chromu technicznego na eliwie szarym (fragment piercienia tokowego z naniesionymi odciskami HV0,05) Powoka cynkowa wytworzona metod zanurzeniow na stali 20 Powoka aluminiowa wytworzona metod zanurzeniow na elazie Armco Powoka aluminiowa wytworzona metod zanurzeniow na eliwie szarym Powoka chromowa dyfuzyjnie wytworzona na stali NC6

Odczynniki do trawienia Azotal Azotal Azotal Azotal Azotal Podoe azotal, powoka 10% KOH + 10% K3Fe(CN)6

Powikszenie przy obserwacji 500x 500x 100x i 500x 100x i 500x 100x i 500x 500x

LITERATURA UZUPENIAJCA Burakowski T., Wierzcho T., Inynieria powierzchni metali, Warszawa, WNT 1995. Mynarczak A., Jakubowski J., Obrbka powierzchniowa i powoki ochronne, Pozna, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej 1998. Poradnik galwanotechnika, Warszawa, WNT 1985.

wiczenie 9
Ceramika inynierska

CEL WICZENIA Najczciej ceramik wykorzystuje si w budownictwie i pokrewnych dziaach gospodarki. W przemyle budowy maszyn stosuje si ceramik specjaln, zwan take ceramik inyniersk. Celem wiczenia jest poznanie skadu chemicznego, struktury i waciwoci ceramiki maszynowej stosowanej gwnie do wytwarzania elementw narzdzi skrawajcych i czci silnikw spalinowych naraonych na dziaanie wysokiej temperatury. DEFINICJA I PODZIA CERAMIKI Ceramik nazywa si materiay skadajce si z tlenkw, azotkw lub wglikw i std rozrnia si odpowiednio ceramik tlenkow, azotkow lub wglikow. W opisie skadu ceramiki podaje si ilociowy udzia odpowiednich zwizkw. W niektrych gatunkach ceramiki wystpuj obok siebie tlenki, wgliki albo azotki. Produktami wyjciowymi do wytwarzania wyrobw ceramicznych s proszki odpowiednich zwizkw, ktre za pomoc zabiegw formowania, zagszczania oraz spiekania w wysokiej temperaturze przeksztaca si w posta zwartego wyrobu zgodnie z przeznaczeniem. Temperatura spiekania ceramiki dochodzi do 1800C. Omawiana w tym wiczeniu ceramika inynierska powstaje midzy innymi z tlenkw A12O3, ZrO2 lub z azotkw Si3N4 wytworzonych syntetycznie. Ceramika z naturalnych kopalin nie ma wanej waciwoci - wysokiej temperatury topienia. Zanieczyszczenia obecne w kopalinach tworz z podstawowym skadnikiem eutektyki, co obnia temperatur topienia poniej wartoci maksymalnych, np. 2040C dla tlenku aluminium. Przedmiotem tego wiczenia jest ceramika inynierska, charakteryzujca si najlepszymi moliwymi do osignicia waciwociami. Zajmuje ona w gospodarce pastw uprzemysowionych skromne miejsce - 16-procentowy udzia na rynku materiaw ceramicznych (rys. 9.1). Gwny przedmiot obrotw i rdo dochodw producentw ceramiki stanowi ceramika gospodarcza, tj. sanitarna, budowlana, stoowa i inne. Ceramika inynierska figuruje na rys. 9.1 jako techniczna. Podstawowa rnica pomidzy waciwociami ceramiki gospodarczej i inynierskiej to

wytrzymao na zginanie - odpowiednio 100 i 1000 MPa. Pomimo skromnego udziau w sprzeday ceramice inynierskiej powica si duo uwagi w pastwach uprzemysowionych. W USA na badania poprawiajce jej jako przeznacza si okoo 1/3 rodkw przewidzianych na rozwj nowych materiaw. Szczegy techniczne produkcji dobrej ceramiki inynierskiej (rwnie gospodarczej) pozostaj tajemnic wytwrcw i dlatego racjonalnym sposobem wykorzystania zalet wspczesnej ceramiki jest zakup odpowiedniego wyrobu na podstawie katalogw producentw o uznanej renomie na rynkach midzynarodowych.

CERAMIKA W BUDOWIE MASZYN I PRODUKCJI NARZDZI Z oceny pracy wspczesnych maszyn i pojazdw, np. samochodw, wynika, e materiay metalowe zastosowane w ich budowie osigny wysoki stopie doskonaoci. Zoyy si na to dugi okres doskonalenia i zbierania dowiadcze w produkcji metali i ich stopw oraz wane osignicia w poprawie jakoci i potanieniu metali w cigu ostatnich 20 lat, prezentowane w innych wiczeniach tego skryptu. Produkuje si take bardzo wydajne narzdzia skrawajce np. z wglikw spiekanych z naoonymi warstwami TiC lub TiN. Powstaje zatem pytanie, co jest powodem finansowania i realizowania prac i bada zmierzajcych do wyprodukowania silnikw spalinowych, narzdzi skrawajcych i innych odpowiedzialnych wyrobw z ceramiki. Z waniejszych powodw uzasadniajcych stosowanie ceramiki mona wymieni stabilno chemiczn, twardo i odporno na zuycie cierne, may ciar, zrnicowane waciwoci cieplne. Omwimy je pokrtce.

Stabilno chemiczna. Zwizki chemiczne tworzce ceramik, w szczeglnoci tlenki, s produktami reakcji chemicznych prowadzcych do maksymalnego zmniejszenia energii swobodnej ukadu, co zapewnia powstaym produktom obojtno chemiczn, w szczeglnoci odporno na utlenianie w podwyszonej temperaturze eksploatacji, np. w turbinach gazowych. W rezultacie turbiny i silniki z elementami ceramicznymi powinny pracowa duej i spala paliwo w wyszej temperaturze, co zwikszy sprawno urzdzenia. Rwnie narzdzia do skrawania metali wykonane z ceramiki mona eksploatowa w wyszej temperaturze, a co za tym idzie, skrawa z wikszymi prdkociami. Twardo i odporno na zuycie cierne. Materiay ceramiczne s w wikszoci twardsze ni hartowane stale narzdziowe i wgliki spiekane typu Co + WC. (rys. 9.2). Ze wzgldu na zuycie cierne ceramik lokuje si za najtwardszymi znanymi materiaami, takimi jak diament, azotek i wglik boru.

May ciar. Wyroby z ceramiki s o ponad poow lejsze ni wyroby ze stali, gdy gsto A12O3 jest rwna 3,7 g/cm3, a Si3N4 3,3 g/cm3. W przemyle samochodowym, gdzie intensywnie poszukuje si sposobw zmniejszenia ciaru, lejszy silnik lub inne elementy mog by argumentem za stosowaniem materiaw ceramicznych. Zrnicowane waciwoci cieplne. Poszczeglne gatunki ceramiki inynierskiej rni si przewodnictwem cieplnym. Ceramika wglikowa, np. SiC, dobrze przewodzi ciepo, podczas gdy np. A12O3 jest dobrym izolatorem cieplnym. Szczegowe wartoci wspczynnikw przewodzenia ciepa oraz inne parametry rnych gatunkw ceramiki zestawiono w tablicy 9.1. W wyniku dobrego przewodzenia ciepa przez SiC ceramika ta jest odporna na gwatowne zmiany temperatury, na tzw. szok

Materia

Kolor

Al2O3 > 99% zwarty lty MgO ZrO2 z Y2O3 SiC spiekany SiC prasowany na gorco Si3N4 spiekany ty

Gsto Modu [g/cm3] E [105 MPa] 4 3,9 5,75 2

Wytrzymao na rozciganie 20C 1000C 300-400 250-350 500-700 200 >1000 200

Wytrzymao Twardo Odporno na ciskanie HV na pkanie [MPa] [MPam] 3300 2000 2200 2200 2000 3000 2200 1250 1250 2200 2500 1600 5 8,1 9,7 4,5 3,8 4,6 7 3500 1800 5

Kremowy 5,97 Kremowy 3,15 Kremowy 3,2 Kremowy 3,2 Kremowy 3,2 3,2 3,8 4 3,1 3,2 3

350-470 400 350-450 480 500-750 500 7001000 400 (rozciganie) 800

Si3N4 prasowany na szary gorco Sialon

termiczny, co pozwala wytwarza z niej opatki turbin gazowych pracujcych w temperaturze do 1500C. opatki turbin gazowych wykonane z SiC s mao wraliwe na pkanie w czasie chodzenia po wyczeniu turbiny z eksploatacji i dalszym schodzeniu do temperatury otoczenia. Waciwoci ceramiki pozwalaj na projektowanie i wytwarzanie wyrobw mniej lub bardziej wraliwych na zmiany temperatury podczas eksploatacji. PODSTAWOWE GATUNKI CERAMIKI INYNIERSKIEJ Tlenek aluminium Tlenek aluminium by pierwszym materiaem wykorzystanym w produkcji ceramiki narzdziowej. Istotnym czynnikiem stanowicym o jej jakoci byo cige rozdrabnianie ziaren od wyjciowych wartoci 150 m do 1 m w obecnie produkowanej ceramice A12O3. Przeomy ceramiki drobnoziarnistej, a take ceramiki z niekorzystnymi, duymi ziarnami przedstawiono na rys. 9.3. Ceramika z tlenku aluminium naley do gorszych gatunkw, gdy w prbie zginania osiga wytrzymao do 600 MPa. Czciej stosuje si ceramik mieszan, w skad ktrej oprcz tlenku aluminium wchodz wgliki tytanu, ktre zwikszaj jej wytrzymao na zginanie do 650 MPa. Azotek krzemu Ceramika azotkowa Si3N4 naley do nowszych gatunkw ceramiki inynierskiej, jej najlepsze gatunki uzyskuj wytrzymao na zginanie ponad 1000 MPa. W formie zmodyfikowanej wystpuje pod nazw sialon. Kolejnym sposobem jej udoskonalenia byo umocnienie za pomoc wiskersw SiC. Dziki temu powstaa ceramika o najwikszym wspczynniku odpornoci na propagacj pkni, przekraczajcym 16 MPa m Ceramik azotkowa przeznaczon na narzdzia skrawajce pokrywa si warstw tlenkw, aby zwikszy odporno na utlenianie. Tlenek cyrkonu Ceramik, ktrej podstawowym skadnikiem jest ZrO2, okrela si oglnie jako ceramik cyrkonow. Spord innych gatunkw ceramiki wyrnia si ona wytrzymaoci na zginanie (2500 MPa) oraz zadowalajc odpornoci na propagacj pkni, dochodzc do 10 MPa m . Z ych wzgldw jest czciej uywana na elementy konstrukcyjne anieli na narzdzia skrawajce. Ceramiki cyrkonowe trac swe waciwoci w temperaturze 800 - 1000C, lecz w temperaturze niszej dobrze speniaj sw funkcj, np. w oyskach tocznych pracujcych w temperaturze 300 400C.

Wicej informacji o waciwociach i zastosowaniu wspczesnej ceramiki inynierskiej zamieszczono w tablicy 9.1.

NIEKTRE OGRANICZENIA W STOSOWANIU WYROBW Z CERAMIKI INYNIERSKIEJ Pomimo bada i prb ceramika wci pozostaje materiaem o niezadowalajcej cigliwoci i odpornoci na kruche pkanie. Obecnie najwiksze wartoci parametrw charakteryzujcych cigliwo ustpuj znacznie parametrom innych materiaw konstrukcyjnych uznawanych za mao cigliwe, jak eliwo szare lub siluminy. W produkcji wyrobw z ceramiki trudnym do opanowania problemem jest skurcz gotowego wyrobu po spiekaniu na gorco, wynoszcy od 0,5 do 5% w zalenoci od metody produkcji. Opanowanie i kontrola tego zjawiska wymaga dowiadczenia w projektowaniu, tak aby byo moliwe formowanie wyrobw z odpowiednimi naddatkami rekompensujcymi skurcz po spiekaniu. Podane jest uzyskanie wyrobw o wymiarach finalnych, gdy skrawanie ceramiki jest bardzo trudne i moliwe tylko narzdziami z diamentu lub azotku boru BN. Wykorzystanie ceramiki w produkcji narzdzi do skrawania nie moe si ogranicza do zamontowania nowego narzdzia ceramicznego w starej, mao sztywnej obrabiarce, gdy ostrze popka w wyniku drga obrabiarki. Inwestycja w nowe obrabiarki jest moliwa tylko w przypadku wielkoseryjnej produkcji, a na to mog sobie pozwoli wielcy producenci. Skrawanie ceramik w maych warsztatach jest nieopacalne i jest rdem niekorzystnych opinii o przydatnoci ceramiki jako materiau narzdziowego. Sytuacja poprawia si, gdy wynaleziono ceramik azotkow z wiskersami wglika krzemu, ktrej odporno na pkanie jest wystarczajca, aby zamontowa j w zwykych obrabiarkach. Pomimo utrudnie w eksploatacji ceramika znajduje coraz wiksze zastosowanie. PRZEBIEG WICZENIA 1. Na podstawie obserwacji i informacji zawartych w tablicy 9.1 zidentyfikowa wybrane pytki ceramiczne. 2. Na podstawie odciskw po pomiarze twardoci HV30 sklasyfikowa dostarczone materiay ceramiczne, stal SW7M oraz spiek wglikowy. Obserwacje prowadzi przy powikszeniu 500x. 3. Na podstawie danych katalogowych dobra waciwe materiay skrawajce. 4. Narysowa powierzchnie przeomw dostarczonych prbek (powikszenie 30 lub 50x). PODZIKOWANIE Autor dzikuje profesorowi Mieczysawowi Kawalcowi za pomoc w przygotowaniu materiaw do wiczenia.

LITER ITURA UZUPENIAJCA Leda H., Strukturalne aspekty waciwoci mechanicznych wybranych materiaw, Pozna, Wydawnictwo Politechniki Pozaskiej 1998. Oczo K., Ksztatowanie ceramicznych materiaw technicznych, Rzeszw, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej l996.

wiczenie 10
Materiay kompozytowe
CEL WICZENIA Celem wiczenia jest poznanie podstawowych rodzajw kompozytw, w ktrych do umacniania tworzyw sztucznych lub stopw metali zastosowano wysoko wytrzymae wkna lub twarde czstki ceramiczne. wiczcy powinni zna waciwoci i zastosowanie wybranych kompozytw oraz wyjani, dlaczego wysoko wytrzymae wkna skutecznie umacniaj sabsze tworzywa, takie jak polimery lub mikkie stopy aluminium. Konieczna jest znajomo waciwoci wysoko wytrzymaych wkien, podstaw mechaniki kompozytw oraz najwaniejszych cech uytkowych najczciej produkowanych kompozytw. Celowe jest rwnie wyjanienie przyczyn zastosowania kompozytw w wybranych wyrobach. NIEZBDNE WIADOMOCI Elementy mechaniki kompozytw Materiay bdce przedmiotem tego wiczenia mona zdefiniowa nastpujco: kompozyty s to materiay czce dodatnie cechy materiaw bardzo wytrzymaych, lecz jednoczenie mniej cigliwych lub nawet kruchych, oraz materiaw o duej cigliwoci, lecz mniej wytrzymaych. Nowe materiay powstae z poczenia tak rnych tworzyw s w duym stopniu pozbawione wad, ktrymi cechuje si kada grupa eksploatowana oddzielnie. Do materiaw bardzo wytrzymaych zalicza, si midzy innymi wkna wglowe, wkna boru lub wkna szka. W wiczeniu nie zajmujemy si superwytrzymaymi, lecz bardzo cienkimi wknami zwanymi wiskersami. Ich mae rednice ( 1 - 5 m) sprawiaj pewne trudnoci w produkcji kompozytw, std ich zastosowanie jest ograniczone, lecz nie wykluczone. Podawane w katalogach wartoci wytrzymaoci na rozciganie wysoko wytrzymaych wkien uzyskuje si podczas pomiaru wkien o standardowej dugoci 25,4 mm. Dusze wkna z powodu obecnoci na ich powierzchni wikszej liczby defektw i wad powierzchniowych s sabsze; w prbie rozcigania pkaj przedwczenie i dlatego nie mona w peni wykorzysta ich znakomitych waciwoci. Wkna zatopione" w mikkiej ywicy lub w mikkim metalu w prbie rozcigania zachowuj si odmiennie. Oddzielone od siebie warstw mikkiego materiau

tworzcego osnow kompozytu nie niszcz si wzajemnie, a kompozyt przenosi naprenia nawet wtedy, gdy wkna popkaj i ulegn skrceniu do odcinkw znajdujcych si pomidzy defektami powierzchniowymi. Z dowiadcze wynika, e odlegoci pomidzy ssiednimi defektami w przecitnym wysoko wytrzymaym wknie s wiksze od wartoci lc, tzn. dugoci krytycznej. Pojciem tym okrela si odcinek wkna, ktry w czasie pracy nie wycignie si z osnowy. Przy rzeczywistych dugociach fragmentw wkien bez defektw i uszkodze powierzchniowych, rwnych dziesiciokrotnej dugoci krytycznej lc kompozyt traci tylko 5% swej maksymalnej wytrzymaoci na rozciganie. Tak wic wkna zainkludowane w ywicy lub w mikkim metalu pozwalaj na pene wykorzystanie ich dobrych cech. Inn waciwoci i zarazem korzystn cech charakteryzujc wkna w mikkiej osnowie jest rozkad napre rozcigajcych. Maksymalne naprenia rozcigajce w wknie koncentruj sio w jego rodkowej czci. Dziki temu podczas rozcigania siami ponad wytrzymao kompozytu wkna pkaj w rodkowej swej czci. Zgodnie z sytuacj przedstawion na rys. 10.1 powstay przeom jest bardzo rozbudowany, a to oznacza, e aby zniszczy kompozyt, naley zuy wicej energii. Wkna wysoko wytrzymae Wkna uzyskujce w procesie produkcji bardzo due wartoci wytrzymaoci na rozciganie znajduj zastosowanie w produkcji kompozytw. Waciwoci czciej stosowanych wkien zestawiono w tablicy 10.1. W pierwszej kolumnie przedstawiono waciwoci wkien o przecitnych parametrach, np. o wytrzymaoci na rozciganie okoo 1000 MPa. Wyniki te stanowi wartoci odniesienia dla pozostaych wkien nalecych do grupy wysoko wytrzymaych. Wartoci uznawane za korzystne przedstawiono w jasnych polach tablicy, a wartoci niekorzystne w ciemnych. atwo zauway, e wanym czynnikiem rnicujcym wkna jest ich gsto. Wkna polimerowe wyrniaj si ma gstoci, natomiast popularne wkna szklane s w porwnaniu z innymi cikie. Stanowi te wany czynnik eliminujcy wkna szklane z produkcji wielu wyrobw, np. sprztu sportowego. Na uwag zasuguj wkna polietylenu, mniej popularne, aczkolwiek znakomite i znajdujce zastosowanie w kamizelkach kuloodpornych i w budowie oaglowania wyczynowych aglowcw transoceanicznych. W handlu s osigalne pod nazw Spectra. Wkna aramidowe nale do grupy tworzyw sztucznych o budowie piercieniowej, otrzymywanych przez wydzielanie z roztworw polimerw w kwasie siarkowym. Opatentowane nazwy handlowe wkien aramidowych to Kevlar

i Twaron. Ich du zalet jest odporno na kruche pkanie, co pozwala na produkcj odziey sportowej, np. kombinezonw dla motocyklistw. Cech t korzystnie si rni od wkien wglowych, szklanych i ceramicznych.
Tablica 10.1. Wybrane waciwoci wysoko wytrzymaych wkien stosowanych do wytwarzania kompozytw (biae pola - zalety, ciemne pola - wady)

1) 2) 3) 4) 5) 6)

KTS - konwencjonalne tworzywa sztuczne (poliamid, polietylen). PE - polietylen wysoko wytrzymay. HT - wkna wysoko wytrzymae. HM - wkna wysokomoduowe. Temperatura rozpadu. Temperatura miknicia.

Wkna wglowe wystpuj jako wkna wysoko wytrzymae oraz jako wkna wysokomoduowe. Te drugie s te okrelane mianem wkien grafitowych. Mankamentem obydwu grup wkien wglowych jest ich krucho, co wyklucza ich zastosowanie w postaci samodzielnego wyrobu. Kolejnym parametrem rnicujcym waciwoci wkien, a tym samym produkowanych z nich kompozytw, jest modu sztywnoci E. W konstrukcjach wymagajcych wikszej sztywnoci kompozyty z wknami wglowymi dominuj nad produktami z wknami szklanymi i polimerowymi. Wkna ceramiczne s wykorzystywane w wyrobach przeznaczonych do pracy w podwyszonej temperaturze, a ich uycie jest ograniczone wysok cen. W praktyce produkcyjnej due zastosowanie znalazy wkna wglowe i szklane

w osnowie z ywic termoutwardzalnych i termoplastycznych, wkna kevlarowe w osnowie z ywic termoutwardzalnych oraz wkna ceramiczne w osnowie ze stopw aluminium. Rozpowszechniy si te kompozyty z osnow ze stopw aluminium i z czstkami ceramiki, omawiane dalej. Kompozyty z wknami szklanymi W skali przemysowej czsto produkuje si kompozyty skadajce si z wkien szklanych w ywicy poliestrowej lub wkien szklanych w ywicy epoksydowej. Lepsze waciwoci uzyskuje si z zastosowaniem ywicy epoksydowej. Jednak ywica poliestrowa jest tasza i dlatego rwnie jest wykorzystywana, zwaszcza w wyrobach, od ktrych nie wymaga si optymalnych waciwoci, np. w dkach i kajakach do rekreacyjnego pywania. W produkcji sprztu wyczynowego uywa si czciej kompozytw skadajcych si z wkien wglowych i ywicy epoksydowej. Do kompozytw czsto wprowadza si wkna szklane o symbolu E, zawierajce tlenki A12O3 - MgO - SiO2 w proporcjach tworzcych eutektyk potrjn. Istotne dla ksztatowania waciwoci kompozytw s ladowe zawartoci tlenkw metali alkalicznych we wknach ze szka E. Jony sodu lub potasu s wymywane ze szka w wodzie i w rodowisku wilgotnym, co powoduje powstawanie dodatkowych mikrokarbw powierzchniowych osabiajcych wyrb szklany. Jednak brak lub tylko ladowa obecno tlenkw sodu lub potasu nie wystarcza do uodpornienia kompozytw na niekorzystne dziaanie wody. Niemal wszystkie znajdujce si w sprzeday wkna szklane s przez ich producentw powlekane cienk warstw zwizkw silanowych. Obecno zwizkw silanowych na powierzchni wkien szklanych zmniejsza przenikanie wody przez granic wkno - ywica, co zwiksza przyczepno ywicy do wkien, a to z kolei zwiksza wytrzymao kompozytw na zginanie i cinanie, szczeglnie w kierunkach prostopadych do osi wzdunej wkien. Kompozyty z wknami wglowymi W potocznym jzyku uywa si dwch okrele: wkna wglowe i wkna grafitowe. Obydwa te materiay rni si waciwociami wynikajcymi z odmiennych warunkw wytwarzania. W obu przypadkach produktem wyjciowym jest najczciej wkno z tworzywa sztucznego o symbolu PAN, ktre po zwgleniu w zakresie temperatury od 1600 do 1800C tworzy wkna wglowe, natomiast po zwgleniu w zakresie temperatury od 2500 do 2600C tworzy wkna grafitowe. Te drugie charakteryzuj si wikszym stopniem uporzdkowania atomw w piercieniach wglowych oraz s mniej zdefektowane. Jak wynika z liczb przedstawionych w tablicy 10.1, wkna wglowe oznaczone HT s bardziej wytrzymae ni wkna grafitowe, lecz maj od nich mniejszy modu sprystoci E. Twrcy wkien, projektanci samolotw i inni uytkownicy nie byli zadowoleni z istnienia tak rnych waciwoci

wkien wglowych i grafitowych i skierowali wysiek badawczy i produkcyjny na wyprodukowanie wkien czcych najlepsze cechy obu grup. W rezultacie powstay nowoczesne wkna o znakomitych waciwociach, przedstawionych na rys. 10.2. Wkna te pozwalaj na produkcj kompozytw o waciwociach mechanicznych nieosigalnych dla innych materiaw konstrukcyjnych (rys. 10.3).

W kompozytach polimerowych jako osnow stosuje si ywice epoksydowe. ywice te nale do gatunku termoutwardzalnych, tzn. polimeryzuj i utwardzaj si w temperaturze od 60 do 180C. Moliwe jest zastosowanie ywic epoksydowych utwardzanych chemicznie. Wedug informacji producentw czas polimeryzacji -

utwardzania w temperaturze otoczenia - wynosi okoo 7 dni. Jednak z dowiadczenia wynika, e proces cakowitego utwardzania trwa co najmniej miesic i dlatego odpowiedzialne wyroby z kompozytw z osnow epoksydow utwardza si przez kilka godzin w temperaturze do 180C. Zasad jest rwnie utwardzanie kompozytw z osnow polimerow pod cinieniem wytworzonym mechanicznie, pneumatycznie lub hydraulicznie. Porwnanie kompozytw z wknami szklanymi z kompozytami z wknami wglowymi Gdy od wyrobw kompozytowych wymaga si najlepszych waciwoci przy najmniejszym ciarze, kompozyty z wknami wglowymi dominuj nad kompozytami z wknami szklanymi. Dotyczy to profesjonalnego sprztu sportowego, samolotw bojowych i innych zastosowa militarnych, w przypadku ktrych wysoka cena nie stanowi bariery. W innych wyrobach wysoka cena wkien wglowych (okoo 100 z za kilogram) jest przeszkod w ich powszechnym wykorzystaniu. Dlatego produkuje si take kompozyty z wknami szklanymi, ktrych cena wynosi okoo 10 z za kilogram. Przykadem mog by szybowce PW5 i PW6 zaprojektowane na Politechnice Warszawskiej i wykonane z kompozytw ywica epoksydowa wkna szklane. Szybowce te zostay uznane przez Midzynarodow Federacj Lotnicz za now klas szybowcw sportowych. Warunkiem obecnoci w tej klasie jest pominicie w produkcji wkien wglowych. Jednak kompozyty z wknami szklanymi s cisze i mniej sztywne (tabl. 10.2). Przy obcieniach cyklicznie zmiennych kompozyty z wknami szklanymi s mniej wytrzymae ni kompozyty z wknami wglowymi, pomimo e maj nieco wiksz wytrzymao przy obcieniu doranym. Kompozyty z wknami wglowymi dominuj rwnie podczas pracy w rodowisku wilgotnym i w podwyszonej temperaturze. Jednak w innych prbach ujawniaj si pozytywne cechy kompozytw z wknami szklanymi. I tak, w prbie rozcigania kompozyty z wknami szklanymi wykazuj wiksze wartoci wyduenia (parametr A w tablicy 10.2) oraz wiksz zdolno do pochaniania energii przy dziaaniu si statycznych i dynamicznych. W wyniku tego wyroby z kompozytw z wknami szklanymi podczas niszczenia nie rozpadaj si na drobne czci, lecz jeszcze przez pewien czas pozostaj zwarte pomimo obecnoci pkni w wyrobie. Z powyszych powodw, a take ze wzgldu na nisz cen wiele wyrobw produkuje si z kompozytw hybrydowych, tzn. z udziaem wkien szklanych i wglowych.

Tablica 10.2. Waciwoci mechaniczne wybranych kompozytw Materia umacniajcy Wkno wglowe A Wkno wglowe WW Wkno grafitowe WM Wkno grafitowe UWM Polimer PRD Szko S Bor Rm [MPa] 0 1490 1350 880 1350 1490 1760 1560 90 47-80 40-80 34-68 13-20 20-26 34-60 61-88 Re [MPa] 0 1490 1350 880 656 300 677 2700 90 270 237 200 305 102 170 270 E [105 MPa] ciskanie 0 90 1,22 0,10 1,49 0,09 1,82 0,09 3,04 0,06 0,74 0,05 0,54 0,13 2,03 0,2 A [%] 0 1,2 0,9 0,5 0,5 2,0 3,0 0,7 90 0,5-0,9 0,5-0,9 0,5-0,8 0,2-0,3 0,3-0,5 0,3-0,5 0,3-0,5 [g/cm3] 1,55 1,575 1,63 1,60 1,38 1,98 2,07

Kompozyty z Kevlarem Wkna kevlarowe w odrnieniu od wkien szklanych, wglowych, boru lub ceramicznych mog by stosowane w postaci przdzy lub tkaniny, gdy wwczas nie trac swych znakomitych waciwoci eksploatacyjnych. Wykonuje si z nich kamizelki kuloodporne, kombinezony motocyklowe, rkawice, obuwie sportowe i ochronne. W rkawicach z Kevlaru mona zgniata szko. W tych wyrobach wykorzystuje si odporno Kevlaru na cieranie i zdolno do pochaniania energii. Te dwie ostatnie cechy wykorzystuje si rwnie w kompozytach. Ze wzgldu na mniejsze wartoci moduu sprystoci Kevlaru wyroby kompozytowe s rwnie mniej sztywne ni kompozyty z wknami wglowymi, ale za to cechuj si wiksz udarnoci(rys. 10.4). Kompozyty odlewane (metalowo-ceramiczne) Omwione kompozyty umocnione wknami cigymi nale do droszych materiaw konstrukcyjnych. Okazao si, e mona rwnie wykorzysta dobre waciwoci bardzo twardych czstek, np. SiC lub A12O3. Popularno zdobyy kompozyty z osnow ze stopw aluminium wzmocnion czstkami krzemu lub tlenku aluminium. Na rysunku 10.5 przedstawiono struktur kompozytu z udziaem 20% SiC. Osnow stanowi stop aluminium z udziaem 9% Si, 0,6% Mg, 0,8% Ti i 0,009% Sr. Pozornie atwa produkcja kompozytw odlewanych z osnow ze stopw aluminium sprawia jednak trudnoci. Cisze czstki ceramiczne dodane do stopionego metalu opadaj do dolnej czci odlewu, co uniemoliwia racjonalne ksztatowanie waciwoci tworzonego wyrobu. Z tego powodu producenci kompozytw odlewanych z osnow ze stopw aluminium zaopatruj si w pprodukty kompozytowe w postaci gsek, z ktrych ju atwiej mona uzyska poprawny odlew z rwnomiernie rozoonymi czstkami ceramicznymi, co pokazano na rys. 10.5. Znanymi dostawcami pproduktw kompozytw aluminiowych s firmy Duralcan oraz Alcoa.

Podstawowym celem produkcji kompozytw odlewanych z osnow ze stopw aluminium jest zwikszenie moduu sprystoci E materiau odlewanego, co czyni produkty z kompozytw, np. ramy rowerowe oznaczone w katalogach symbolem MMC, bardziej sztywnymi. Obecno twardych czstek zwiksza rwnie odporno na zuycie cierne.

Wan zalet kompozytw z osnow ze stopw aluminium, stosowanych do produkcji tokw w silnikach spalinowych, jest ich wiksza odporno na rozwj mikroszczelin powstajcych w tokach w wyniku cyklicznych zmian temperatury (rys. 10.6). Niektre wyroby kompozytowe ze stopw aluminium do przerbki plastycznej mona przerabia plastycznie na gorco, lecz wymaga to szczeglnej ostronoci, gdy dopuszczalne odksztacenia rozcigajce i ciskajce s mniejsze anieli w zwykych stopach aluminium. W niektrych rozwizaniach w produkcji tokw stosuje si tzw. preformy w postaci porowatego elementu konstrukcyjnego wykonanego ze spieczonych wstpnie wglikw krzemu lub tlenku aluminium. Podczas zalewania toka stopionym metalem i w wyniku nastpnego dociskania pory w preformie wypeniaj si metalem i tworz zwarty fragment toka w miejscach najbardziej naraonych na cieranie. Przykady wyrobw kompozytowych Tyczka do skoku o tyczce W historii skoku o tyczce sportowcy uywali kolejno tyczek bambusowych, stalowych, z kompozytw z wknami szklanymi oraz obecnie z kompozytw z wknami wglowymi i grafitowymi (rys. 10.7). Tyczka sportowa z rys. 10.7 ma rednic zewntrzn 39,5 mm i grubo cianki 2,25 mm. W prbie spaszczania naprenie niszczce wynosi 320 MPa. Dla porwnania mona doda, e w podobnej prbie rurki stalowe wykonane ze stali chromowo-molibdenowej o strukturze bainitycznej wymagay do spaszczenia wytworzenia napre 2580 MPa. Przedstawione wyniki s dowodem, e w rywalizacji materiaw stalowych i kompozytowych te pierwsze w niektrych prbach dominuj nad materiaami kompozytowymi.

Rakieta tenisowa Ram rakiety tenisowej w przekroju poprzecznym przedstawiono na rys. 10.8. Na wewntrznej ciance jest widoczna siatka o rednicy oczek okoo 5 mm, wykonana z Kevlaru. Wkna wglowe nawinito na rdze z folii polimerowej usztywniony spronym powietrzem, ktry umieszczono w formie o wykroju wewntrznym ksztatujcym ram rakiety. Przez zwikszenie cinienia docinito wkna wglowe do formy. Folia rozprajco-dociskowa pozostaje wewntrz ramy

PRZEBIEG WICZENIA 1. Obejrze pod mikroskopem i narysowa struktur nastpujcych wyrobw kompozytowych: a) tyczki sportowej, b) rakiety tenisowej, c) prbki do pomiaru wytrzymaoci na zginanie udarowe z wknami wglowy mi, szklanymi oraz kevlarowymi: na rysunku zaznaczy granic pomidzy fragmentami z rnymi wknami, d) prbki materiau kompozytowego ze stopu Al + 20% SiC. 2. Przedstawi wnioski wynikajce z analizy informacji z tablic 10.1 i 10.2. PODZIKOWANIE Autor dzikuje panom: prof. Marianowi Dudziakowi, dr. hab. Ignacemu Wierszyowskiemu, Janowi Gierakowi z klubu sportowego AZS w Poznaniu, dr. Jackowi Jackowskiemu, mgr. Janowi Jakubowskiemu za yczliwe udostpnienie wyrobw z kompozytw oraz pomoc w realizacji celw tego wiczenia. LITERATURA UZUPENIAJCA Leda H., Strukturalne aspekty waciwoci mechanicznych wybranych materiaw, Pozna, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej 1998. Leda H., Kompozyty polimerowe z wknami cigymi, Pozna, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej 2000. leziona J., Technologia kompozytw, Gliwice, Wydawnictwo Politechniki lskiej 1998.

wiczenie 11
Procesy umacniajce materiay metaliczne

CEL WICZENIA

Celem wiczenia jest poznanie przez studentw najwaniejszych procesw (mechanizmw) umocnienia wystpujcych w strukturze metali i stopw. Mechanizmy te s wykorzystywane w przemyle w technologiach wytwarzania i przetwarzania tworzyw metalicznych, w wyniku czego uzyskuje si materiay i wyroby majce najkorzystniejsze waciwoci mechaniczne. Studenci powinni zrozumie omawiane procesy umacniania i umie wskaza je w stosowanych powszechnie materiaach i technologiach. Powinni take umie zidentyfikowa te elementy ogldanych struktur metalograficznych, ktre s istotnym czynnikiem umacniajcym. NIEZBDNE WIADOMOCI Wprowadzenie Przez umocnienie rozumiemy zmiany w strukturze materiau prowadzce do wzrostu jego cech wytrzymaociowych, takich jak granica plastycznoci, wytrzymao na rozciganie i twardo. Wszystkie te cechy reprezentuj, bardziej lub mniej bezporednio, stan napre koniecznych do uruchomienia polizgu dyslokacji, czyli wywoania odksztacenia plastycznego. Bezporednim odzwierciedleniem naprenia potrzebnego do uruchomienia polizgw dyslokacji w skali makroskopowej, a wic w znacznym obszarze polikrysztau, jest wyrana granica plastycznoci (Re). Wystpuje ona w niektrych stopach, w szczeglnoci w mikkich stalach. Jeli nie udaje si zaobserwowa wyranej granicy plastycznoci, przyjmujemy, e odksztacenie plastyczne w skali makroskopowej rozpoczyna si, gdy odksztacenie wzgldne osignie 0,2%. Odpowiadajce temu naprenie nazywamy umown granic plastycznoci (R0,2). Istot wszystkich sposobw umacniania jest zwikszenie oporu ruchu dyslokacji. Tak wic wszelkie elementy struktury metalu utrudniajce lub uniemoliwiajce polizg dyslokacji umacniaj materia. Temu umocnieniu towarzyszy z reguy zmniejszenie plastycznoci i udarnoci materiau.

Na warto oporu ruchu dyslokacji, a wic i poziom umocnienia, skadaj si nastpujce czynniki: - opr sieci krystalicznej metalu (o) wystpujcy w sieci doskonalej, bez defektw, - umocnienie roztworowe (r) wywoane przez obecno w sieci innych atomw, - umocnienie odksztaceniowe (j) wynikajce z hamowania ruchu dyslokacji przez dyslokacje mnoce si w wyniku odksztacenia, - umocnienie granicami ziaren (g.z.), - umocnienie twardymi czstkami (cz), zwane umocnieniem wydzieleniowym (ewentualnie dyspersyjnym). Zaoywszy addytywno wymienionych elementw umocnienia, warto granicy plastycznoci mona wyrazi nastpujcym wzorem: e=o+r+d+g.z.+cz (11.1)

Niej omwmy pokrtce wymienione elementy rwnania (11.1), ktre konstytuuj waciwoci mechaniczne metali i ich stopw. Opr sieci krystalicznej Opr sieci zaley od geometrii rozmieszczenia atomw w przestrzeni (typu sieci) oraz od rodzaju tych atomw. Czynniki te determinuj moliwe systemy polizgu oraz naprenie konieczne do uruchomienia polizgu dyslokacji, tzw. krytyczne naprenie polizgu. Naprenie to, zwane te krytycznym napreniem stycznym lub krytycznym napreniem cinajcym, odnosi si do pojedynczego, izolowanego krysztau (monokrysztau). Przyjwszy, i wykonujcy wiczenie wie z wykadw, co to s dyslokacje, przypomnijmy najwaniejsze informacje o ich zachowaniu si i wpywie na waciwoci mechaniczne metali. Najmniej energii potrzeba do uruchomienia dyslokacji w paszczyznach atwego (cilej mwic: najatwiejszego) polizgu, ktrymi s paszczyzny najgciej obsadzone atomami. Na danej paszczynie polizgu istnieje jeden kierunek lub wicej kierunkw, w ktrych polizg jest najatwiejszy. Okrelona paszczyzna polizgu oraz dany kierunek polizgu stanowi system polizgu. Opr sieci krystalicznej jest wic wielkoci charakterystyczn dla danego metalu. Oczywicie, odksztacenie plastyczne, z jakim mamy do czynienia w praktyce, odbywa si w materiale polikrystalicznym, a wic skadajcym si z wielu ziaren. Kade z nich ma sie krystaliczn inaczej zorientowan w przestrzeni, a zatem maksymalne naprenie styczne, ktre jest wytworzone w danym elemencie pod wpywem przyoonych sil, dziaa pod rnymi ktami wzgldem kierunkw atwego po-

lizgu w rnych ziarnach. Wobec tego w wielu ziarnach zostan uruchomione systemy polizgu inne ni najatwiejszy w danym ziarnie system. Std naprenie styczne potrzebne do odksztacenia polikrysztau jest okoo 1,5 raza wiksze ni w przypadku monokrysztau (pomijamy tu na razie wpyw granic ziaren). Zrozumienie dyslokacyjnego mechanizmu odksztacenia metali, okrelajcego warto si potrzebnych do odksztacenia, ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia wszystkich mechanizmw umocnienia. Umocnienie roztworowe Jest ono spowodowane znieksztaceniem sieci krystalicznej przez rozpuszczone w niej atomy rnowzowe i midzywzowe, ktre ograniczaj swobodn drog polizgu dyslokacji. Rnowzowymi nazywamy atomy, ktre zastpuj w sieci krystalicznej atomy metalu rozpuszczalnika. Jest to moliwe wwczas, gdy wielko atomw rozpuszczalnika i pierwiastka rozpuszczonego jest zbliona. Umocnienie przez atomy rnowzowe jest tym wiksze, im wiksza jest rnica rednic atomowych i im wiksze jest stenie atomw rozpuszczanych. Mona je wyrazi nastpujcym wzorem:
r =
3 2

(11.2)

gdzie: e - wzgldna rnica wielkoci atomw, c - stenie pierwiastka rozpuszczonego. Typowymi roztworami rnowzowymi s stopy metali, ktre nie cz si ze sob w fazy midzymetaliczne. Szereg stopw o istotnym zastosowaniu praktycznym ma struktur rnowzowych roztworw staych. Nale do nich midzy innymi liczne stopy miedzi, aluminium i tytanu o stosunkowo niewielkiej zawartoci pierwiastka rozpuszczonego. W pewnym sensie zaliczy do nich naley take stale stopowe, w ktrych oprcz pierwiastkw midzywzowych, w szczeglnoci wgla, znajduj si (w istotnych ilociach) metaliczne pierwiastki tworzce z elazem roztwr rnowzowy. Midzywzowymi nazywamy atomy, ktre lokuj si w lukach midzy wzami sieci krystalicznej, czyli midzy atomami metalu rozpuszczalnika. Atomy rozpuszczajce si s z reguy wiksze od luk, ktre mog zaj. W efekcie atomy midzywzowe, wcinite" w sie krystaliczn, znieksztacaj j i przez to utrudniaj polizg dyslokacji. Utrudnienie polizgu dyslokacji, a wic i umocnienie, jest tym wiksze, im wiksze s atomy rozpuszczajce si midzywzowo i im jest ich wicej.

Umocnienie odksztaceniowe (dyslokacyjne) Umocnienie to, zwane te umocnieniem przez zgniot, jest spowodowane przez mnoenie dyslokacji w wyniku odksztacenia plastycznego. Bardzo dua liczba dyslokacji, przy duych odksztaceniach osigajca 1012/cm2 (oznacza to, e czna dugo dyslokacji przypadajca na 1 cm3 wynosi 1012 cm), powoduje skutki podobne do nadmiaru samochodw na ulicach miasta, a wic wzajemne blokowanie si dyslokacji poruszajcych si wedug rnych systemw polizgu. Oczywicie, zanim dojdzie do takiej sytuacji, s uruchamiane systemy polizgu, ktre cechuje zarwno mae krytyczne naprenie styczne, jak i zgodno kierunku polizgu z dziaajcym napreniem stycznym. Pniej, po wyczerpaniu najatwiejszych moliwoci polizgu s uruchamiane systemy polizgu wymagajce wikszych napre. A to wanie oznacza umocnienie materiau, czyli konieczno przyoenia wikszych napre, by kontynuowa odksztacenie. Dyslokacje poruszajce si w rnych kierunkach i po rnych paszczyznach polizgu spotykaj si i blokuj wzajemnie, tworzc sploty dyslokacji, co jeszcze bardziej zwiksza warto naprenia konieczn do kontynuowania odksztacenia. Trzeba doda, i opisane zjawisko przebiega nieco inaczej w rnych stopach. Decyduje o tym energia bdu uoenia, bdca charakterystyczn cech danego stopu. Energia bdu uoenia (w skrcie: EBU) jest energi (wyraan w dulach na centymetr kwadratowy) potrzebn do utworzenia bdu uoenia o jednostkowej powierzchni (bd uoenia stanowi kilka lub wicej warstw atomw uoonych inaczej ni warstwy ssiednie). Warto EBU, a tym samym liczba bdw uoenia, wpywa na rodzaj i waciwoci wystpujcych w stopie dyslokacji. Jest to o tyle istotne, e tylko niektre rodzaje dyslokacji s zdolne do polizgu poprzecznego, ktry polega na zmianie paszczyzny polizgu. Z kolei zdolno do polizgu poprzecznego umoliwia dyslokacjom omijanie najrozmaitszych przeszkd stojcych im na drodze. W rezultacie w metalach i stopach o maej EBU, w ktrych strukturze s liczne bdy uoenia, dyslokacje poruszaj si niemal wycznie prostoliniowo, tworzc tzw. pasma polizgu. Niemono manewru" dyslokacji sprawia, e atwo dochodzi do ich zablokowania, co z kolei powoduje znaczne umacnianie si tych metali w wyniku niewielkich nawet zgniotw. Wyraaj to due wspczynniki we wzorze ujmujcym wzrost napre koniecznych do dalszego odksztacenia:
n rz = K rz

przy czym: rz - naprenie rzeczywiste, K - wspczynnik umocnienia, rzn - odksztacenie rzeczywiste (logarytmiczne), n - wykadnik.

Do metali i stopw o maej EBU, a tym samym cechujcych si intensywnym umacnianiem, zwaszcza w pocztkowym stadium odksztacenia, zalicza si midzy innymi stale austenityczne oraz mied i jej stopy, ktre odznaczaj si duym wykadnikiem potgowym n, okoo 0,5. Na stopie umocnienia wpywa oczywicie rwnie wspczynnik umocnienia K, szczeglnie przy maych wartociach EBU. Przyjmuje on take wiksze wartoci dla stopw, szczeglnie umocnionych w inny sposb, np. przez wydzielenia dyspersyjnych czstek. Du EBU odznaczaj si metale o sieci regularnej przestrzennie centrowanej, a wic przede wszystkim elazo i jego stopy (z wyjtkiem stali austenitycznych), a z metali o sieci ciennie centrowanej nikiel i aluminium oraz jego stopy. Metale te, dziki znacznie wikszej moliwoci poprzecznego polizgu dyslokacji, umacniaj si zasadniczo sabiej (n ~ 0,2); podczas odksztacenia tworz struktur komrek mikrometrowej wielkoci o cianach ze spltanych dyslokacji. Jak ju wyej wspomniano, odksztacenie plastyczne polikrysztau przebiega nierwnomiernie w rnych ziarnach, ktre ulegaj niejednakowemu odksztaceniu i tym samym niejednakowemu umocnieniu. Przejawia si to przez rne odksztacenie ssiednich ziaren, wynikajce z innego zorientowania ich sieci krystalicznej wzgldem dziaajcych napre i z rnej gstoci komrek dyslokacyjnych lub pasm polizgu, ktre przy wikszych zgniotach cz si w tzw. pasma odksztacenia. Oglnie, warto umocnienia jest funkcj gstoci dyslokacji, zgodnie z poniszym wzorem:
d = Gb
1 2

(11.4)

gdzie: - staa zalena od sposobu odksztacenia i typu sieci krystalicznej, G - modu sprystoci postaciowej, b - wektor Burgersa, - gsto dyslokacji. Wzr ten wskazuje czynniki wpywajce na efekt umocnienia dyslokacyjnego, jednak stosowanie go w praktyce jest utrudnione z uwagi na trudno wyznaczenia gstoci dyslokacji (znacznie czciej zatem korzystamy ze wzoru 11.3). Trzeba rwnie pamita o tym, i jego stosowanie jest ograniczone do stosunkowo duej liczby dyslokacji (powyej 106/cm2). Przy maych koncentracjach dyslokacji zwikszanie ich liczby prowadzi do wzrostu plastycznoci, a wic zmniejszenia parametrw wytrzymaociowych. Wynika to z tego, e zbyt maa liczba dyslokacji nie wystarcza do uzyskania znaczcego odksztacenia. Wpyw gstoci dyslokacji na granic plastycznoci metali ilustruje rys. 11.1.

Umocnienie granicami ziaren Ten rodzaj umocnienia jest szczeglnie godny polecenia z uwagi na to, e z reguy towarzyszy mu zwikszenie udarnoci. Jest to zwizane z tym, i szkodliwe domieszki, takie jak fosfor, siarka, arsen, cyna, bizmut i inne, gromadz si na granicach ziaren i zmniejszaj ich spjno (adhezj). W zwizku z tym im wiksza jest powierzchnia granic ziaren (czyli im drobniejsze ziarno), tym niniejsza jest koncentracja tych szkodliwych zanieczyszcze przypadajca na jednostk powierzchni granicy. Umacniajca rola granic ziaren wynika z tego, e dyslokacje przemieszczajce si przez polizg wewntrz ziaren z reguy nie mog przekroczy ich granicy, co ogranicza moliwoci odksztacenia. Umocnienie granicami ziaren jest wyraone zalenoci Halla-Petcha:
g .z. = k d
1 2

(11.5)

gdzie: k - staa materiaowa zalena od temperatury i prdkoci odksztacenia, d - rednia rednica ziarna. W zwizku z tym, e umocnienie przez rozdrobnienie ziaren prowadzi do wzrostu udarnoci, ta metoda umocnienia moe by stosowana bez ogranicze. Wspczenie opracowano metody uzyskiwania materiaw o ziarnach wielkoci mikrometrowej, a nawet nanometrowej (umownie przyjto, e materiay o wielkoci ziarna poniej 100 nm zaliczamy do tzw. nanomateriaw).

Najwaniejsze przemysowe metody uzyskiwania materiaw drobnoziarnistych to: - dziaania na etapie procesu metalurgicznego, takie jak zabiegi modyfikacji przez dodanie do ciekego stopu substancji tworzcych liczne zarodki krystalizacji, odtlenianie wytopw przez wprowadzenie pierwiastkw tworzcych wysokodyspersyjne czstki (np. A1N) zapobiegajce rozrostowi ziarna, np. w trakcie obrbki cieplnej, - bardzo szybkie chodzenie ciekego metalu, - metody metalurgii proszkw, w tym uzyskiwanie nanometrowej wielkoci czstek, a po procesie scalania ziaren metody mechanicznego stapiania (mechanicznej syntezy), - odpowiednia przerbka plastyczna, w szczeglnoci kontrolowane (regulowane) walcowanie, - obrbka cieplna, w ktrej wykorzystuje si przemiany fazowe (np. wyarzanie normalizujce) lub proces tworzenia nowych ziaren (rekrystalizacj). Metody te s coraz czciej wykorzystywane jako efektywne sposoby polepszania kompleksu waciwoci mechanicznych. Umacnianie czstkami Polega ono na utworzeniu twardych, drobnych (dyspersyjnych) czstek, moliwie rwnomiernie rozmieszczonych, w plastycznej osnowie czystego metalu lub roztworu staego. Czstki te utrudniaj ruch dyslokacji tym bardziej, im s twardsze i liczniejsze. Ze wzgldu na wielko i waciwoci mechaniczne czstki mona podzieli na dwie kategorie: - czstki cinane przez dyslokacje, - czstki omijane przez dyslokacje. Zarwno cinanie czstek przez dyslokacje, jak i ich omijanie (zgodnie z mechanizmem zaproponowanym przez Orowana) powoduje umocnienie stopu. Przy staym udziale objtociowym czstek jest ono zalene od ich rednicy i waciwoci mechanicznych. Te dwa czynniki decyduj o napreniu potrzebnym do cicia czstek przez dyslokacj lub ich ominicia, ktre jest tym atwiejsze, im wiksze s odlegoci midzy czstkami (rys. 11.2). Z rysunku 11.2 wynika, i istnieje pewna optymalna rednica czstek (o danych waciwociach mechanicznych) zapewniajca maksymalne umocnienie. Na podstawie wskazanego przez Orowana mechanizmu omijania czstek przez dyslokacje opracowano wzory pozwalajce w przyblieniu okreli efekt umocnienia czstkami. Podstawow zalenoci jest wzrost umocnienia wraz z malejc odlegoci midzy czstkami. Jeli wyrazimy t zaleno przez udzia objtociowy czstek w stopie i ich redni rednic (przy zaoeniu, e ksztat czstek jest zblio-

ny do kuli), to umocnienie stali twardymi (a wic nie ulegajcymi ciciu przez dyslokacje) czstkami mona wyrazi wzorem Orowana-Ashby'ego:
cz =
Gb d ln 2 b

(11.6)

gdzie: G - modu sprystoci postaciowej, b - rednia warto wektora Burgersa, d - rednia rednica czstek mierzona na przekroju, - rednia odlego midzy czstkami mierzona od ich krawdzi.

Rys. 11.2. Naprenie styczne konieczne do cicia czstek przez dyslokacje (krzywa 1) lub ominicia ich (krzywa 2) przy zaoeniu staego udziau objtociowego czstek

W zalenoci od tego, w jaki sposb czstki znalazy si w osnowie stopu, mwimy o umacnianiu dyspersyjnym i umacnianiu wydzieleniowym. O pierwszym mwimy wwczas, gdy czstki umacniajce zostay wprowadzone z zewntrz", np. bardzo drobne czstki A12O3 wprowadzone do aluminium w procesie metalurgii proszkw. Zwrmy jednak uwag, i jest to waciwie tworzenie materiaw zoonych, czyli kompozytw. Zajmiemy si zatem typowym umacnianiem wydzieleniowym, ktrego istot jest wydzielanie twardych czstek z przesyconego roztworu staego. W tym miejscu trzeba si odwoa do znanego wykresu rwnowagi dwch skadnikw tworzcych w pewnym zakresie ste roztwr stay (rys. 11.3). Gdy zostanie przekroczone rwnowagowe stenie skadnika B w roztworze staym a, nastpuje (pod warunkiem istnienia wystarczajcej dyfuzji, a wic odpowiedniej temperatury i czasu) wydzielenie nadmiaru pierwiastka B w postaci fazy midzymetalicznej (np. A3B) lub midzywzowej. Z takim wydzielaniem mamy do czynienia w przypadku

wystarczajco wolnego chodzenia stopu o skadzie chemicznym lecym pomidzy steniami c1 i c2. Wwczas jednak wydzielenie twardej fazy nastpuje gwnie na granicach ziaren roztworu staego , a powstae wydzielenia s stosunkowo due. Gdy wydziele jest duo, tworz one niemal cig bonk na granicach ziaren, co z reguy wpywa katastrofalnie na plastyczno, a przede wszystkim na udarno stopu. W ten sposb nie mona zatem uzyska ani istotnego umocnienia, ani zadowalajcej udarnoci.

Znacznie lepsze waciwoci uzyskuje si przez wydzielanie twardych czstek w wyniku starzenia uprzednio przesyconego roztworu staego. Roztwr przesycony uzyskuje si przez wystarczajco szybkie chodzenie (zazwyczaj w wodzie) roztworu a z temperatury lecej powyej linii granicznej rozpuszczalnoci. Roztwr taki jest stosunkowo mikki i plastyczny, dopki nie zaczn, si w nim procesy starzenia. Starzenie w swej pocztkowej fazie polega na grupowaniu si atomw pierwiastka przesycajcego w tzw. strefy Guiniera-Prestona (w skrcie: strefy G-P). Proces ten powoduje powstanie sprystych odksztace sieci krystalicznej osnowy (roztworu cc) w ssiedztwie stref G-P. Takie lokalne znieksztacenia sieci znacznie utrudniaj polizg dyslokacji. Tego rodzaju zjawiska zachodz w wielu stopach, w ktrych mona uzyska przesycony roztwr stay. Dla zilustrowania wielkoci, ksztatu i rozmieszczenia stref G-P na rys. 11.4 pokazano zdjcie stref G-P otrzymanych w wyniku starzenia przesyconego molibdenem ferrytu stopowego. Zdjcie to wykonano z uyciem transmisyjnego mikroskopu elektronowego (TEM).

We wszelkich procesach wydzielania istotn rol odgrywa stopie koherencji wydziele z osnow, czyli dopasowania sieci krystalicznej wydzielenia do sieci osnowy. Maksymalne umocnienie uzyskuje si wwczas, gdy wydzielenie osiga wielko, przy ktrej koherencja (spjno obu sieci) jest jeszcze zachowana, jednak zanim naprenia spowodowane przez spryste odksztacenie sieci, rosnce wraz z wydzieleniem, osign warto graniczn i spowoduj zerwanie koherencji. Dalszy wzrost czstek prowadzcy do zaniku koherencji midzy sieci wydziele i osnowy powoduje z reguy zmniejszenie umocnienia pomimo wzrostu wielkoci wydziele. W wielu stopach pierwsza faza midzymetaliczna wydzielajca si z roztworu staego nie jest faz rwnowagow (zgodn z wykresem rwnowagi) i po duszym czasie starzenia lub po podwyszeniu temperatury bdzie ona zanika, tzn. rozpuszcza si lub przemienia w inne fazy. W przypadku rozpuszczania si fazy przejciowej bdzie si rwnoczenie wydziela faza nastpna, ktra moe by ju faz rwnowagow lub kolejn faz przejciow. Klasycznym przykadem stopw, w ktrych podczas starzenia wydziela si kilka kolejnych faz w zalenoci od temperatury i czasu starzenia, s duraluminy (Al + 4% Cu + ewentualnie inne pierwiastki). Na rysunku 11.5 pokazano przebieg umocnienia duraluminium w miar przeduania czasu starzenia.

Rys. 11.5. Umocnienie duraluminium w funkcji czasu starzenia w temperaturze 150C

Z rysunku wynika, e dugotrwae starzenie prowadzi do powstania faz powodujcych mniejsze umocnienie w wyniku utraty koherencji z osnow, a nastpnie do tzw. przestarzenia, czyli koagulacji wydziele (zwikszenia ich wymiarw przy rwnoczesnym zmniejszeniu liczby), i w efekcie zmniejszenia twardoci i wytrzymaoci. Nastpuje to tym szybciej, im wysza jest temperatura starzenia. Tak wic, chcc uzyska jak najlepsze rezultaty, starzenie naley prowadzi w odpowiedniej temperaturze. Niekiedy optymaln temperatur starzenia jest temperatura pokojowa, mwimy wwczas o starzeniu naturalnym, w odrnieniu od starzenia sztucznego, prowadzono w piecach do obrbki cieplnej. Umocnienie czstkami odgrywa istotn rol w wielu stopach, midzy innymi w stalach (umacnianych wydzieleniami wglikw i azotkw, a take faz midzymetalicznych, jak np. w przypadku stali martenzytycznych starzejcych), licznych stopach aluminium, a take miedzi, tytanu i innych. Uwagi kocowe Wyej przedstawiono zasadnicze mechanizmy umacniajce metale i ich stopy. Trzeba podkreli, e czyste metale mog by umacniane jedynie przez zgniot (odksztacenie plastyczne na zimno) oraz granicami ziaren. Std wynika, e wiksze zastosowanie maj stopy, ktre mona umacnia take przez tworzenie roztworw starych oraz wydzieleniami faz midzymetalicznych i midzywzowych. Przykadem wspdziaania wielu mechanizmw umacniajcych jest umocnienie uzyskiwane w zahartowanej, a take odpuszczonej stali. Martenzyt jest przesyconym, midzywzowym roztworem staym wgla w elazie Ponadto, w stalach stopowych atomy pierwiastkw metalicznych zajmuj pozycje rnowzowe. Tak

wic, nastpuje bardzo silne umocnienie przez atomy wgla i przez atomy pierwiastkw stopowych. W martenzycie oprcz umocnienia roztworowego wystpuje znaczce umocnienie dyslokacyjne, szczeglnie w niskowglowym martenzycie dyslokacyjnym (zwanym te listwowym). Istotne jest te umocnienie granicami ziaren, gdy ziarna martenzytu s z reguy bardzo drobne, a przy tym silnie wyduone, co zwiksza powierzchni granic. Ten rodzaj umocnienia jest szczeglnie duy w przypadku wysokowglowego martenzytu zbliniaczonego, w ktrym dodatkowy efekt umocnienia daj granice licznych bliniakw. Gdy temperatura przemiany martenzytycznej jest na tyle wysoka, e umoliwia choby ograniczon dyfuzj atomw wgla, zajmuj one okrelone miejsca w sieci krystalicznej (np. w rdzeniu dyslokacji, w pobliu atomw metali o wysokim powinowactwie z wglem) lub tworz bardzo drobne wgliki, co nazywamy samoodpuszczaniem martenzytu. Procesy te te oczywicie powoduj znaczce umocnienie. W przypadku odpuszczania martenzytu pojawia si umocnienie wydzieleniowe, ktre w pewnym stopniu rwnoway zmikczenie spowodowane gwnie zmniejszeniem przesycenia roztworu staego i liczby dyslokacji. Umocnienie czstkami wydzielajcymi si z martenzytu, a take z austenitu szcztkowego jest niekiedy na tyle due, e pociga za sob zjawisko tzw. twardoci wtrnej, istotnej np. w przypadku narzdziowych stali stopowych. Jest oczywiste, e tak znaczne umocnienie, jakie wystpuje w martenzycie wysokowglowym, musi si wiza ze zmniejszeniem waciwoci plastycznych. Dlatego istotne jest zapewnienie drobnoziarnistoci stali, co, jak wiemy, polepsza waciwoci plastyczne. PRZEBIEG WICZENIA Prbki 11.1 i 11.2 s wykonane ze stali 04 (elaza Armco), zawierajcej nie wicej ni 0,04% C. Prbka 11.1 jest w stanie nie zgniecionym, a prbka 11.2 jest odksztacona plastycznie na zimno. 1. Obejrzyj pod mikroskopem struktur obu prbek, zwracajc uwag na zmian ksztatu ziaren pod wpywem odksztacenia i widoczne obszary koncentracji linii po lizgu. 2. Oblicz orientacyjny wzrost granicy plastycznoci w wyniku odksztacenia na podstawie podanej w instrukcji twardoci obu prbek (d 3HV). 3. Podaj w sprawozdaniu, co spowodowao wzrost waciwoci wytrzymaociowych badanego materiau. Prbki 11.3 i 11.4 s prbkami stali 04 poddanymi rnej obrbce cieplnej, co spowodowao rn wielko ziarna ferrytu.

1. Okrel numer wielkoci ziarna i redni rednic ziarna d (zgodnie z norm PN/H-045 07/01) w obu prbkach przez porwnanie ogldanych struktur z tabel wzorcw. 2. Oblicz spodziewan rnic pomidzy granic plastycznoci prbek 11.3 i 11.4, posugujc si wzorem Halla-Petcha. 3. Porwnaj uzyskany wynik z rnic w wartociach g.z. obliczonych na pod stawie rnicy twardoci obu badanych prbek. Prbki 11.5 i 11.6 wykonano, odpowiednio, ze stali 04 i stali N8E wyarzonej zmikczajco. Obie maj w strukturze ferryt, z tym e w prbce 11.6 poza ferrytem znajduje si wiele czstek twardego cementytu o ksztacie zblionym do sferoidalnego. 1. Obejrzyj obie prbki pod mikroskopem i oszacuj redni rednic i odlegoci midzy czstkami cementytu wystpujcymi w prbce 11.6. 2. Zakadajc brak rnic we waciwociach ferrytycznej osnowy prbek 11.5 i 11.6, oblicz umocnienie spowodowane przez ogldane czstki cementytu, posugujc si wzorem Orowana-Ashby'ego. 3. Podobnie jak poprzednio, porwnaj uzyskan warto umocnienia z wartoci oszacowan na podstawie pomiarw twardoci. 4. Po wykonaniu wszystkich zada zawartych w tym wiczeniu skomentuj uzyskane wyniki, w szczeglnoci pod ktem efektywnoci poszczeglnych mechanizmw umocnienia. LITERATURA UZUPENIAJCA Ashby M. F., Jones D. R. H., Materiay inynierskie, t. I, Warszawa, WNT 1995. Dobrzaski L. A., Metaloznawstwo z podstawami nauki o materiaach, wyd. 5, Warszawa, WNT 1998.

wiczenie 12
Przyczyny przedwczesnego zuycia czci maszyn i narzdzi

CEL WICZENIA Celem wiczenia jest zapoznanie si z przykadami typowych przypadkw zniszczenia czci maszyn i narzdzi oraz nabycie umiejtnoci ich analizowania i wycigania wnioskw co do przyczyn zniszczenia. Istotna jest te umiejtno wskazania sposobw zapobiegania tym niekorzystnym zjawiskom. NIEZBDNE WIADOMOCI Wprowadzenie Przyczyny zniszczenia czci maszyn i urzdze oraz narzdzi najczciej maj charakter mechaniczny, niekiedy przyczynia si do tego podwyszona temperatura. Znaczc przyczyn zniszczenia mog by take procesy fizykochemiczne (korozja), jednak z uwagi na ich odrbny charakter nie bd tutaj omawiane. Czasami wspdziaaj ze sob przyczyny rnego rodzaju, co z reguy przypiesza procesy niszczenia. Spord mechanizmw niszczenia powodowanych przez czynniki mechaniczne (ewentualnie cieplne) za najwaniejsze trzeba uzna: - kruche (nage) pkanie, - zmczenie, - cieranie, - pezanie. Tutaj krtko omwimy te zjawiska, a zainteresowanego czytelnika odsyamy do licznych publikacji szerzej je omawiajcych (niektre z nich wymieniono w wykazie literatury). Kruche pkanie Materiay mog pka w sposb kruchy, plastyczny lub mieszany; w odrbny sposb przebiega pkanie zmczeniowe.

Kruche pkanie spord pozostaych mechanizmw wyrnia nago i nieprzewidywalno, co prowadzi czsto do awarii i pociga za sob znaczne straty materialne lub jest nawet przyczyn katastrof powodujcych dodatkowo okaleczenie lub mier ludzi. Istotn rnic pomidzy kruchym a plastycznym pkaniem jest to, i to ostatnie wystpuje dopiero wtedy, gdy naprenia nominalne przekrocz granic wytrzymaoci, natomiast kruche pknicia mog si pojawi ju przy napreniach nominalnych niszych od granicy plastycznoci. Cech wyrniajc kruche pkanie jest brak odksztace plastycznych w strefie pknicia, co wie si z ma energi potrzebn do powstania przeomu. Energia ta (nazywana wizkoci) jest rzdu: 100 kJ/m2 w przypadku metali, 1 kJ/m2 w przypadku polimerw, 0,1 kJ/m2 w przypadku ceramiki inynierskiej oraz 0,01 kJ/m2 w przypadku szkie. Istotna jest wiadomo, kiedy moe wystpi niebezpieczestwo kruchego pkania. Ot, oprcz waciwoci danego materiau kruchemu pkaniu sprzyjaj takie czynniki, jak: - niska temperatura, - dua szybko obcienia, - trjosiowy stan napre (cilej mwic: paski stan odksztacenia). Mwic o temperaturze, w ktrej nastpuje pkanie, trzeba pamita, e dla kadego materiau istnieje charakterystyczna temperatura przejcia w stan kruchy (przy okrelonych standardowych parametrach obcienia). Jest ona rna dla rnych materiaw, jednak oglnie najnisza jest dla metali, a szczeglnie niska w przypadku metali krystalizujcych w sieci regularnej ciennie centrowanej (Al). Std wynika znakomita udarno i odporno na pkanie stali austenitycznych, nawet w temperaturze niszej ni -100C. W odrnieniu od nich wikszo powszechnie stosowanych stali (majcych struktur przestrzennie centrowan) staje si krucha ju w temperaturze bliskiej 0C Dua szybko obcienia wpywa w znany sposb, choby z ycia codziennego, na skonno do kruchego pkania. Chcc zama co, uderzamy np. motkiem, a niekiedy rk, jak czyni to karateka kruszcy cegy uderzeniem doni. Istotna jest w tym przypadku szybko uderzenia; im jest ono szybsze, tym wiksza szansa, e wystpi mechanizm kruchego pkania. Trjosiowy stan napre wystpujcy w okolicy wierzchoka karbu te sprzyja kruchemu pkaniu, gdy redukuje naprenia cinajce, a tym samym zmniejsza szans na pojawienie si polizgw dyslokacji, czyli odksztacenia plastycznego. Trzeba zreszt doda, i oddziaywanie niskiej temperatury i szybkoci obcienia te sprowadza si do ograniczania ruchliwoci dyslokacji. Skonno materiau do kruchego pkania charakteryzuj takie parametry (cechy) materiaowe, jak wspomniana ju wizko Gc [kJ/m2] i krytyczny wspczynnik intensywnoci napre K1 [MPaml/2], zwany te odpornoci (wytrzymaoci) na

pkanie (czsto spotyka si oznaczenie KIc odpowiadajce paskiemu stanowi odksztacenia). Skonno do kruchego pkania w pewnym stopniu charakteryzuje take udarno, ktra, mwic cile, oznacza prac potrzebn do zamania prbki z nacitym karbem przy dynamicznym (nagym) obcieniu zginajcym. Prba udarnoci, prowadzona w warunkach dynamicznego obcienia w obecnoci karbu, sprzyja kruchemu pkaniu, w wyniku czego warto pracy amania prbki (wyraona w kilodulach na centymetr kwadratowy) bdzie maa. Kruche pkanie, oprcz nagoci, ktrej towarzyszy absorpcja stosunkowo niewielkiej energii, prowadzi do powstania charakterystycznego przeomu, nie wykazujcego ladw odksztacenia plastycznego. Jest to zazwyczaj widoczne nawet nieuzbrojonym okiem, jednak najlepszym narzdziem do badania przeomw i oceny ich charakteru jest elektronowy mikroskop skaningowy. Wygld typowych przeomw o kruchym charakterze, obserwowanych za pomoc mikroskopu skaningowego, pokazano na rys. 12.1 i 12.2. Czsto przeom kruchy biegnie wzdu paszczyzn upliwoci zwizanych z okrelonymi paszczyznami krystalograficznymi w krysztale. Mwimy wwczas o przeomie upliwym (rys. 12.1).

Czsto kruche pkanie nastpuje wzdu granic ziaren, ktre - szczeglnie w materiale gruboziarnistym - staj si miejscami o mniejszej odpornoci na pkanie. Tak powstay przeom nazywamy midzykrystalicznym. Przykad przeomu midzykrystalicznego pokazano na rys. 12.2 (fragment w rodku zdjcia ma nieco inny charakter). Znaczny udzia procentowy przeomu o charakterze kruchym w caej jego powierzchni wskazuje na niewielk odporno materiau na pkanie i niewielkie wartoci KIc i udarnoci.

Przeomy o charakterze plastycznym (rys. 12.3) cechuje znaczne rozwinicie powierzchni i nieregularny charakter. Zmczenie Zmczenie materiau" jest pojciem obecnie czsto uywanym w mediach, jednak nie zawsze towarzyszy temu dostateczna wiadomo, co ono w rzeczywistoci oznacza. Ot podobnie jak w przypadku zmczenia organizmu czowieka, na proces zmczenia skadaj si dwa zasadnicze elementy: obcienie i czas, przy czym istotne jest, aby obcienie, a wic i panujce w materiale naprenia, miay charakter cykliczny. Typowymi elementami podlegajcymi zmczeniu s czci obra-

cajce si lub drgajce, takie jak way, czci silnikw i ukadw jezdnych pojazdw. Zmczenie materiau, w odrnieniu od wyej omwionego kruchego pkania, rozpoczyna si, gdy wspczynnik intensywnoci napre K jest mniejszy od krytycznej wartoci wspczynnika napre Kc, a poziom napre nominalnych, a wic dziaajcych w skali makroskopowej, zazwyczaj nie przekracza granicy plastycznoci Re, a czsto jest znacznie od niej niszy. Czynnikiem powodujcym t rnic jest charakterystyczna dla procesu zmczenia cykliczno obcie.

Cykliczny charakter obcienia powoduje, i z kadym cyklem materia pochania pewn ilo energii. Energia ta jest przyczyn pojawienia si zmian mikrostrukturalnych, ktre lokalizuj si w miejscach, gdzie struktura jest najsabsza lub poziom napre najwyszy. Przy okrelonych napreniach nominalnych lokalny poziom napre bdzie wyszy (czasem nawet parokrotnie) w pobliu koncentratorw napre. Koncentratory napre mog by mechaniczne i metalurgiczne. Do pierwszych zaliczamy karby, czyli wszelkie nieregularnoci ksztatu elementu lub zarysu jego powierzchni. Mwimy tu zarwno o karbach makroskopowych, takich jak pknicia, rysy obrbkowe czy nage zmiany przekroju, jak i o karbach mikroskopowych, takich jak mikropknicia lub mikrorysy powstae np. w wyniku szlifowania. Koncentratorami metalurgicznymi s nieregularnoci waciwoci mechanicznych mat-

rialu, np. twarde, o ostrych krawdziach skadniki struktury, takie jak wydzielenia wglikw lub azotkw i wtrcenia niemetaliczne. Koncentratory napre powstaj zarwno w wyniku projektowania elementu, ktre okrela jego ksztat, jak i na etapie procesu technologicznego (wtrcenia niemetaliczne, spawy, zawalcowania, zakucia itp.) oraz w trakcie eksploatacji (wery korozyjne, zarysowania, uderzenia powodujce lokalny zgniot, mikropknicia itp.). W miejscu koncentracji napre (np. przed czoem mikropknicia) nastpuje uplastycznienie materiau w wyniku lokalnego przekroczenia granicy plastycznoci. W przypadku istniejcego ju mikropknicia bdzie si ono powiksza z kadym cyklem obcienia, powodujc stopniowe zmniejszanie si czynnego przekroju i tym samym wzrost rzeczywistych napre w nim panujcych. Pknicie bdzie si powiksza coraz szybciej, a naprenia w pozostaej czci przekroju osign warto przekraczajc Rm lub Kc i pknicie w sposb nagy rozszerzy si na t cz przekroju, tworzc tzw. przeom resztkowy. Gdy element poddany cyklicznym obcieniom jest wolny od mikropkni, proces zmczeniowy trwa duej, gdy stosunkowo dugi czas musi upyn, zanim w pobliu jakiego koncentratora napre utworzy si mikropknicie. W rezultacie czsto prawie cay okres ywotnoci materiau jest zwizany z procesem inicjacji pknicia i trwao elementu moe by o rzd wielkoci wiksza ni w poprzednio omawianym przypadku. Jeeli naprenia nominalne s na tyle due, e przekraczaj granic plastycznoci, to mwimy o zmczeniu niskocyklowym, przy ktrym liczba cykli powodujca zniszczenie zmczeniowe nie przekracza 104. W pocztkowym okresie zmczenia niskocyklowego mamy do czynienia z makroskopowym odksztaceniem plastycznym, ktre powoduje plastyczne pkanie pod ktem okoo 45 do kierunku dziaania napre normalnych. Dlatego przeom powstay w wyniku zmczenia niskocyklowego rni si od klasycznego przeomu zmczeniowego. Z tego, co powyej powiedziano, wynika, i podstawowym sposobem zapobiegania zmczeniu materiaw jest unikanie karbw powodujcych koncentracj napre. Jak mona przypuszcza, zwikszenie wytrzymaoci doranej materiau powoduje take zwikszenie jego wytrzymaoci zmczeniowej. Jest to jednak prawdziwe tylko do pewnego poziomu wytrzymaoci doranej, gdy nadmierne umocnienie materiau powoduje zmniejszenie wytrzymaoci zmczeniowej. Przeomy zmczeniowe cechuje charakterystyczny wygld pozwalajcy zazwyczaj je rozpozna na pierwszy rzut oka. Przeom taki skada si z dwch rnicych si wyranie czci (rys. 12.4): rzeczywistego przeomu zmczeniowego z miejscem inicjacji pknicia, zwanym ogniskiem przeomu, i z rozchodzcymi si od niego liniami spoczynku oraz przeomu resztkowego. Linie spoczynku s wynikiem zmiany kierunku rozchodzenia si pknicia zmczeniowego, np. na skutek przerwy w obcieniu (std nazwa: linie spoczynku). Przeom resztkowy powsta w momencie, gdy w wyniku postpu pknicia zmcz-

niowego przekrj elementu zmniejszy si na tyle, e naprenia w pozostaej jego czci przekroczyy granic wytrzymaoci doranej. Udzia powierzchni przeomu resztkowego w caej powierzchni przekroju pozwala oszacowa, jaki by poziom si dziaajcych na przekrj (wytrzymao materiau pomnoona przez powierzchni przeomu resztkowego), a take wspczynnik bezpieczestwa przyjty przez konstruktora. Oszacowanie tego wspczynnika jest znieksztacone (zanione) przez istnienie ostrego koca pknicia w momencie powstania przeomu resztkowego, niemniej stanowi istotn informacj dla oceny przyczyn awarii.

cieranie cieranie, zwane te zuyciem, jest procesem zachodzcym przy wsppracy dwch (lub wicej) czci maszyn. Wie si to z wzajemnym przemieszczaniem si tych czci, ktremu towarzyszy nacisk wsppracujcych powierzchni. Zuycie tych powierzchni mierzy si ubytkiem masy wsppracujcych czci lub zmian ich wymiarw. Typowy wykres zuycia pokazano na rys. 12.5. Na wykresie tym jest widoczny charakterystyczny dla pocztkowej fazy wsppracy elementw okres zuycia przyspieszonego, w czasie ktrego s cinane mikronierwnoci. Istnienie tych mikronierwnoci na obu wsppracujcych powierzchniach sprawia, i rzeczywista powierzchnia styku tych powierzchni jest znacznie mniejsza ni ich powierzchnia nominalna.

W przypadku materiaw twardych mikrogeometria trcych si powierzchni okrela rzeczywist powierzchni styku, ograniczon w zasadzie do wystajcych mikronierwnoci, ktre stykaj si z odpowiednimi mikronierwnociami elementu wsppracujcego. Niekiedy pod wpywem siy docisku mikronierwnoci sczepiaj si i s odrywane od podoa w wyniku przemieszczania si wsppracujcych Rys. 12.5. Typowy wykres zuycia ilustrujcy zrnicoczci maszyn. Mamy wwczas do czynie- wanie jego intensywnoci w poszczeglnych stadiach: zuyciem adhezyjnym. 1-docieranie, 2 zuycie ustalone, 3 zuycie przyspiesone Gdy oderwane i przewanie utlenione czstki mikronierwnoci, pyu, kurzu, piasku dostaj si midzy wsppracujce powierzchnie i, bdc zazwyczaj twardszymi, powoduj ich mikroskrawanie (bruzdowanie), mamy do czynienia z typowym mechanizmem zuycia ciernego. rodkowy odcinek omawianej krzywej reprezentuje okres zuycia ustalonego, kocowy za, wskazujcy na ponownie przyspieszone zuycie, wynika ze znacznych zmian w mikrostrukturze i geometrii warstwy wierzchniej, ktre nastpiy w wyniku dugotrwaego tarcia. Charakterystyczny obraz zuycia ciernego powstaego na powierzchni acucha rozrzdu pokazano na rys. 12.6.

Warto zuycia wzgldnego, a wic odniesionego do jednostkowych wartoci siy docisku i drogi tarcia, zaley od struktury materiau, jednak w praktyce zuycie najatwiej mona przewidzie, znajc jego twardo. Istnieje prosty, eksperymentalny wzr wicy zuycie wzgldne z twardoci:
1 aH + b

Z=

gdzie: Z - zuycie wzgldne, H - twardo, a, b - stae. Oczywicie, warto dopuszczalnego zuycia zaley od charakteru pracy czci wsppracujcych, a take od ich wielkoci. W mechanizmach precyzyjnych wartoci dopuszczalnych luzw s mierzone w mikrometrach i tego samego rzdu bdzie dopuszczalni zuycie czci, natomiast dopuszczalne zuycie np. ogniw gsienicy duej koparki jest rzdu kilku milimetrw. Pezanie Pezanie materiaw polega na tym, i przy dugotrwaych napreniach, mniejszych od granicy plastycznoci, nastpuje ich trwale odksztacenie (wyduenie), a w kocu zniszczenie. Odksztacenie pezania jest funkcj napre, czasu i temperatury, przy czym kady materia ma temperatur graniczn, powyej ktrej, przy wystarczajcym poziomie napre, zaczyna si proces pezania. Dla metali temperatura ta wynosi (0,3 - 0,4) Tt, (temperatury topnienia), a dla ceramiki (0,4 - 0,5) Tt. W przypadku polimerw mamy tzw. temperatur miknicia, decydujc o tym, i temperatura pracy wikszoci polimerw i kompozytw o osnowie polimerowej nie powinna przekracza 60 - 100C, a pezanie niektrych polimerw obserwujemy ju w temperaturze pokojowej. Zwizek temperatury, powyej ktrej metale i ceramiki pezaj, z temperatur topnienia wynika z faktu, i istotnymi elementami procesu pezania s: ruchliwo dyslokacji (w szczeglnoci tzw. wspinanie dyslokacji) oraz dyfuzja. Oba te procesy silnie zale od temperatury topnienia materiau. Przebieg pezania mona zilustrowa wykresem przedstawiajcym warto odksztacenia w funkcji czasu. Na tak uzyskan krzyw, przypominajc ksztatem wykres zuycia, skadaj si: etap pezania pocztkowego, pezania ustalonego oraz pezania przyspieszonego. Najwaniejszy, charakterystyczny dla danego materiau i warunkw pezania jest okres pezania ustalonego. Jego szybko jest tym wiksza, im wysza jest temperatura i naprenie, przy czym zalenoci te nie s liniowe i wzrost tych parametrw, a szczeglnie temperatury, radykalnie przyspiesza pezanie.

W trzeciej, kocowej fazie pezania nastpuje kumulacja uszkodze struktury materiau, a w szczeglnoci pojawiaj si w niej pustki, bdce rezultatem kondensacji wakansw. W stalach o duej wytrzymaoci, a wic z reguy mniej plastycznych, uszkodzenia pojawiaj si ju przy wydueniu wzgldnym rzdu 1%. W kocowym stadium pezania, tu przed powstaniem przeomu, wspomniane pustki szybko si powikszaj, osigajc wielko kilku lub wicej mikrometrw (rys. 12.7). Konsekwencj procesu pezania jest wic wyduenie elementu - tym wiksze, im wiksza jest plastyczno materiau - a w kocu jego pknicie. Odporno na pezanie materiaw pracujcych w podwyszonej temperaturze okrela si takimi parametrami, jak: - granica pezania, czyli naprenie, przy ktrym w okrelonym czasie, np. 100 000 h, i w okrelonej temperaturze, np. 550C, wyduenie osignie warto graniczn (dopuszczaln), np. 0,5%; oznaczenie takiej granicy pezania bdzie wyglda nastpujco: R0,5/10000/550=620 MPa - wytrzymao na pezanie (zwana te wytrzymaoci czasow lub arowytrzymaoci), czyli naprenie, przy ktrym w okrelonych warunkach nastpi pknicie elementu; przykadowe oznaczenie: RZ/100000/550 = 590 MPa. O wytrzymaoci na pezanie decyduje nie tyle wytrzymao dorana materiau Rm, ile stabilno struktury w warunkach dugotrwaej eksploatacji w podwyszonej temperaturze i wynikajca z niej stabilno waciwoci mechanicznych. W przypadku materiaw wielofazowych wskanikiem stabilnoci poszczeglnych faz jest ich energia swobodna - im mniejsza energia danej fazy, tym wiksza jej stabilno. Trzeba jednak pamita, i narzdziem" umoliwiajcym wikszo

przemian fazowych jest dyfuzja, ktrej szybko zaley od temperatury topnienia zwizanej z sil wiza midzy atomowych. Typowym przykadem wykorzystania tych prawidowoci jest wprowadzanie do stali arowytrzymaych pierwiastkw silnie wglikotwrczych, takich jak chrom, molibden, wolfram czy wanad. Pierwiastki te tworz wgliki o wiele bardziej dyspersyjne i stabilne (trwae) ni cementyt, ktry atwo ulega koagulacji, przez co przestaje by istotnym czynnikiem umacniajcym. PRZEBIEG WICZENIA Prbki 12.1 - 12.3 s przykadami przeomw doranych powstaych w wyniku jednorazowego przecienia elementu. 1. Okreli charakter ogldanych przeomw (kruchy, plastyczny lub mieszany). 2. Wskaza czynniki, ktre prawdopodobnie przyczyniy si do ich powstania. Prbki 12.4 i 12.5 to przeomy zmczeniowe. 1. Jeden z przeomw narysowa i wskaza ognisko przeomu oraz widoczne linie spoczynku. 2. Okreli udzia przeomu resztkowego i na tej podstawie oszacowa przyjty Przez konstruktora wspczynnik bezpieczestwa. Prbka 12.6 jest zgadem przekroju poprzecznego elementu, ktry podlega intensywnemu cieraniu (powierzchni cieran przed wykonaniem zgadu zabezpieczono powok galwaniczn). 1. Zmierzy maksymaln wysoko chropowatoci powierzchni (odlego mi dzy wierzchokiem profilu i ssiednim wgbieniem). 2. Wskaza elementy wpywajce na dopuszczenie czci do dalszej pracy lub na decyzj o jej regeneracji, lub wyeliminowaniu. Prbka 12.7 jest zgadem metalograficznym prbki zerwanej w wyniku pezania wykonanym prostopadle do powierzchni przeomu. 1. Narysowa ogldany obraz mikroskopowy i okreli charakter przeomu. 2. Wskaza elementy struktury charakterystyczne dla pezania. LITERATURA UZUPENIAJCA Ashby M. F., Jones D. R. H., Materiay inynierskie, t. 2, Warszawa, WNT 1996. Blicharski M., Wstp do inynierii materiaowej, Warszawa, WNT 1998. Leda H., Strukturalne aspekty waciwoci mechanicznych wybranych materiaw, Pozna, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej 1998.

Dodatek
Ukad rwnowagi Fe - Fe3C
WPROWADZENIE Znajomo ukadu rwnowagi elazo - cementyt jest konieczna do zrozumienia zabiegw obrbki cieplnej i moliwych do uzyskania mikrostruktur stali i eliw. Struktury stopw elaza w funkcji temperatury i zawartoci wgla student powinien zna po wysuchaniu wykadu z metaloznawstwa. Niej podano podstawowe informacje o ukadzie elazo - cementyt, aby przypomnie przystpujcemu do wicze posiadan ju wiedz. WACIWOCI ELAZA Najwaniejsz z metaloznawczego punktu widzenia waciwoci elaza jest polimorfizm. Istniej dwie odmiany krystalograficzne elaza: - krystalizujce w ukadzie regularnym przestrzennie centrowanym (RPC), - krystalizujce w ukadzie regularnym ciennie centrowanym (RSC). Odmiana o sieci RPC wystpuje w dwch zakresach temperatury; w dolnym (poniej 912C) jest nazywana elazem , a w grnym (powyej 1394C) - elazem . Odmiana o sieci RSC istnieje w porednim zakresie temperatury i jest nazywana elazem . Przemiana prowadzca do zmiany typu sieci pierwiastka jest nazywana przemian alotropow. Tak wic odmiany Fe i Fe okrela si mianem odmian alotropowych elaza. Temperatur przemiany elaza wyjania schemat na rys. D.1. Waniejsze waciwoci mechaniczne (dane mieszcz si w przedziaach wynikajcych z czystoci metalu i wielkoci ziarna) to: - Rm 180 290 MPa - Re 100 170 Mpa - A 40 50% - Z 80 95% - HB 45 55, - E 210 GPa (silnie zaley od kierunku krystalograficznego) elazo tworzy roztwory stae z wieloma pierwiastkami. Roztwr stay w Fe lub Fe (sie RPC) nazywa si ferrytem i oznacza literami lub . Roztwr stay w Fe

(sie RSC) nazywa si austenitem i oznacza liter . Zalenie od rodzaju rozpuszczonych pierwiastkw zmienia si temperatura A3 i A4. Pierwiastki stabilizujce roztwr RPC (Si, Cr, Mo, V, W, Ti, Nb, S) nazywa si ferrytotwrczymi; podnosz one temperatur A3 i obniaj A4. Podobnie pierwiastki stabilizujce roztwr RSC (Ni, Mn, C, N) nazywa si austenitotwrczymi; poszerzaj one zakres wystpowania austenitu, obniajc temperatur A3 i podwyszajc A4. UKAD FAZOWY Fe Fe3C Wgiel jest silnie austenitotwrczy. Ukad Fe - C jest ukadem stabilnym, a ukad Fe - Fe3C metastabilnym (rys. D.2). Wiksze praktyczne znaczenie ma ukad metastabilny, gdy zarodkowanie grafitu jest trudne. Dlatego podane tu wartoci temperatury i stenia dotycz ukadu rwnowagi elazo - cementyt. Cementyt, czyli wglik elaza Fe3C, zawiera 6,67% wagowych wgla, co wiczcy moe obliczy, wykorzystujc masy atomowe Fe i C; krystalizuje w sieci ortorombowej. Cementyt jako faza metastabilna ma tendencj do rozpadu wedug reakcji: Fe3C 3 Fe (ferryt lub austenit) + C (grafit) Struktur stopw Fe - C i Fe Fe3C oprcz cementytu i grafitu tworz: ferryt , ferryt i austenit. S to midzywzowe roztwory stale wgla, odpowiednio, w Fe, Fe i Fe.

W obu ukadach fazowych wystpuj trzy rodzaje przemian: - eutektyczna w ukadzie metastabilnym w temperaturze 1148C: roztwr cieky (4,3% C) Fe3C + (2,1% C); produkt przemiany - mieszanina cementytu i austenitu - nazywa si ledeburytem; w temperaturze pokojowej wystpuje tzw. ledeburyt przemieniony, czyli ledeburyt po przemianie austenitu w perlit (rys. D.3); - eutektoidalna w ukadzie metastabilnym w temperaturze 727C: (0,77% C) Fe3C + (0,02% C); produkt przemiany - eutektoid bdcy mieszanin cementytu i ferrytu - nosi nazw perlitu (patrz rys. 5.1); - perytektyczna: roztwr cieky (0,51% C) + (0,1% C) (0,16% C); obraz austenitu stopowego, trwaego w temperaturze otoczenia, przedstawia rys. D.4. Wszystkie wymienione przemiany s odwracalne, a wic zachodz zarwno przy chodzeniu, jak i podgrzewaniu. Szybko podgrzewania lub chodzenia wpywa na zmian temperatury przemian, co zaznacza si umownie liter c, gdy przemiana zachodzi podczas podgrzewania, oraz liter r, gdy przemiana zachodzi przy chodzeniu. Oprcz wyjanionej ju dla elaza temperatury A2, A3 i A4 (patrz rys. D. 1) w ukadzie fazowym Fe - Fe3C wprowadzono oznaczenie A{ dla temperatury przemiany eutektoidalnej, A1 dla granicznej temperatury wystpowania cementytu w stali nadeutektoidalnej oraz Ao (210C) dla temperatury przemiany magnetycznej cementytu.

Porwnanie waciwoci mechanicznych podstawowych faz zawiera tablica D. 1.

Tablica D. 1. Orientacyjne waciwoci wytrzymaociowe najwaniejszych faz ukadu Fe Fe3C

Faza Perlit Cementyt

HB 80 300 180 220 700

Rm [MPa] 300 900 700 800 -

KCU [J/cm2] 180 200 300 40 -

Zmienna z temperatur rozpuszczalno wgla w roztworach staych i jest wykorzystywana w obrbce cieplnej stali. Wielk rnic rozpuszczalnoci wgla w obu fazach ilustruje tablica D.2,
Tablica D.2. Rozpuszczalno wgla w ferrycie i austenicie

Ferryt %C T (C) 200 710-7 727 2,210-2

Austenit T (C) % C 727 0,77 1148 2,11