Fizyczne podstawy technologii materiaowych laboratorium

WIMiC, AGH
wiczenie nr 4

Wytwarzanie kompozytw wknistych

Zagadnienia do przygotowania: 1. Pojcia oglne: kompozyt, model rwnolegy, regua mieszanin 2. Minimalny i krytyczny udzia objtociowy wkien 3. Rodzaje stosowanych wkien i metody ich wytwarzania 4. Materiay stosowane na osnowy polimerowe 5. Metody formowania kompozytw wknistych Literatura: 1. M. F. Ashby, D.R.H. Jones: Materiay inynierskie. Cz. 2. WNT Warszawa 1996 2. K. Konsztowicz: Kompozyty wzmacniane wknami. Podstawy technologii. Wyd. AGH Krakw 1986 3. D. uchowska: Polimery konstrukcyjne. WNT Warszawa 2000 4. I. Gruin: Materiay polimerowe. PWN Warszawa 2003 Cel wiczenia Zastosowanie metody kontaktowej do formowania kompozytw wzmacnianych wknami cigymi oraz wyznaczenie moduu sprystoci otrzymanych kompozytw

Wprowadzenie a) Pojcia podstawowe Kompozyt to materia skadajcy si z co najmniej dwch rnych faz, ktrego waciwoci nie s wypadkow waciwoci poszczeglnych faz. Kompozyt skada si z osnowy (polimerowej, ceramicznej lub metalicznej) oraz fazy wzmacniajcej (zdyspergowanej), ktra moe mie posta wkien, warstw lub czsteczek. Mwimy wtedy odpowiednio o kompozytach wknistych, warstwowych (laminatach) lub kompozytach czsteczkowych. Celem wytarzania kompozytw jest otrzymanie materiaw o polepszonych waciwociach np. mechanicznych, termicznych czy elektrycznych. Ostatnio coraz wiksze znaczenie zyskuj tzw. nanokompozyty, czyli materiay, w ktrych faza wzmacniajca (zdyspergowana) ma rozmiary rzdu kilkunastu kilkudziesiciu nanometrw (nm = 10-9 m). Mog one wykazywa waciwoci niespotykane w przypadku klasycznych kompozytw i przy znacznie mniejszych udziaach objtociowych fazy zdyspergowanej. Obecnie najbardziej rozpowszechnionym rodzajem kompozytw s kompozyty wkniste, skadajce si z osnowy oraz wkien, ktre oprcz tego, e mog by wykonane z rnych materiaw to mog mie rna posta: wkien dugich, wkien krtkich, mat, tkanin itp. Zadaniem osnowy jest nadanie kompozytowi zewntrznego ksztatu, oraz przejcie obcienia i przekazanie go wknom. Z kolei zadaniem wkien jest przenoszenie obcie, oraz zwikszenie sztywnoci osnowy i jej odpornoci na kruche pkanie. Typowymi przykadami takich materiaw s kompozyty o osnowach polimerowych wzmacniane gwnie wknami szklanymi, wglowymi i grafitowymi oraz aramidowymi (Kevlar). Do wytwarzania tych kompozytw stosowane s polimery chemo- i termoutwardzalne takie jak ywice epoksydowe, nienasycone ywice poliestrowe, ywice fenolowe i ywice silikonowe oraz polimery termoplastyczne takie jak polistyren, polipropylen, poliamid czy poliwglan. Wzmocnienie polimerw wknami jest bardzo efektywne, poniewa ju przy ich 10% udziale objtociowym obserwuje si znaczn popraw waciwoci mechanicznych i cieplnych materiau. b) Waciwoci mechaniczne kompozytw wzmacnianych wknami - Modu sprysto (Younga) Podstawowa zasada wzmacniania wknami wykorzystuje waciwoci modelu rwnolegego tworzywa dwufazowego przy nastpujcych zaoeniach: wkna s jednorodne i cige, s rozmieszczone rwnolegle i rwnomiernie w caej objtoci jednorodnej osnowy, wkna s bardzo dobrze zwizane z osnow. Na podstawie tego modelu mona powiedzie, e modu kompozytu wknistego rozciganego wzdu kierunku uoenia wkien (EkII) jest sum moduu wkna (Ew) i moduu osnowy (Eo) zgodnie z rwnaniem (prawo mieszanin):

EkII = VwEW + (1 - Vw)Eo

gdzie: Vw udzia objtociowy wkien

(1)

Z kolei modu tego materiau rozciganego w kierunku poprzecznym (EK) uoenia wkien jest opisywany przy pomocy modelu szeregowego:

1 V 1 VW = W + EK E W Eo

(2)

Wartoci moduu poprzecznego s duo nisze ni moduu rwnolegego, co oznacza, e taki jednoosiowy kompozyt wykazuje siln anizotropi waciwoci (Rys.1 a,b). Uoenie wkien na krzy (Rys.1c) powoduje, e moduy w kierunkach 0 i 90o s rwne (i due), ale moduy w kierunku 45o wci s bardzo mae.

Rys.1 Rozciganie kompozytu wknistego: a) wzdu kierunku uoenia wkien, b) w poprzek kierunku uoenia wkien, c) laminat 0 - 90oC ma kierunek o maym module i kierunek o duym o duym module [1]

- Wytrzymao na rozciganie Waciwoci wzmacniajce wkien przejawiaj si tym, e ze wzrostem ich udziau objtociowego i moduu sprystoci wzrasta zgodnie z prawem mieszanin skuteczno kompozytu w przenoszeniu obcie. Udzia objtociowy wkien kompozytach moe wynosi nawet 80%. Korzystnie jest take, gdy warto moduu sprystoci wkien przewysza wielokrotnie warto moduu osnowy. W przypadku ywic wzmacnianych wknami szklanymi, gdzie stosunek Ew/Eo 20, 10%-owy udzia wkien przenosi 70% caoci obcienia. Ponadto, z uwagi na znaczn powierzchni kontaktu wkno-osnowa jest rwnie wiksza efektywno przenoszenia obcie midzy fazami (Rys. 2a). 3

Wytrzymao idealnego kompozytu (k), w ktrym odksztacenie zniszczenia jest takie samo jak odksztacenie zniszczenia (zerwania) wkien jak i osnowy (k=w=o) mona zgodnie z prawem mieszanin zapisa jako (Rys.2a):

k = wVw+ o(1-Vw)

(3)

a)

b)

Rys.2 Krzywa naprenie-odksztacenie dla kompozytu o wknach cigych: a) gdy k=w=o, b) w > o w porwnaniu do krzywych dla wkien i osnowy. Maksimum na krzywej oznacza pkanie wkien [1] Jednak w praktyce czsto mamy do czynienia z kompozytami o cigliwej osnowie (np.ywica) wzmacnianej kruchymi wknami (np. szklanymi), dla ktrych w > o (Rys.2b). W takim przypadku zaleno naprenie-odksztacenie jest liniowa o nachyleniu EkII a do chwili kiedy osnowa zaczyna pka przy napreniu o niszym od jej wytrzymaoci o. Od tego momentu wikszo dodatkowego obcienia przenosz wkna, ktre w dalszym cigu rozcigaj si sprycie a do ich pknicia (przy w), po czym naprenie maleje do granicy plastycznoci osnowy. Kompozyt ulega cakowitemu zniszczeniu, gdy pka osnowa (przy o). W zastosowaniu konstrukcyjnym znaczenie ma maksymalna warto naprenia. W powyszym przypadku jest to naprenie przy ktrym pkaj wkna, a osnowa zaczyna pyn. W tym momencie w osnowie wystpuje naprenie (o) ktre jest nisze od jej wytrzymaoci (m). Oznaczajc przez o naprenie w osnowie, przy ktrym zachodzi zniszczenie wkien, mona prawo mieszanin przedstawi w postaci:

k = wVw+ 'o(1-Vw)

(4)

Stosuje si ono jedynie w przypadku, gdy w osnowie znajduje si na tyle dua ilo wkien, by mogy one decydowa o wytrzymaoci kompozytu. Jeeli ilo wkien

jest niewystarczajca, to przy zaoeniu, e o > w wkna mog nie powstrzyma odksztacenia osnowy, ulegn zerwaniu a osnowa nadal bdzie przenosi obcienie a do jej zniszczenia. Z tego powodu kompozyty z osnow plastyczn musz zawiera pewn minimaln objto wkien poczwszy od ktrej stosuje si prawo mieszanin. W celu wyznaczenia tej minimalnej objtoci wkien zakada si, e gdy wkien jest bardzo mao, to w pewnych granicach obcie dziaaj one jak wtrcenia fazy obcej, ktre osabiaj kompozyt, a jego wytrzymao zaley od udziau objtociowego i wytrzymaoci osnowy:

k = o(1-Vw)

(5)

Mimo, e wkna pkaj wczeniej od osnowy, to ze zwikszeniem ich udziau objtociowego, gdy jest ich wystarczajco duo by zaczy wzmacnia osnow moe, zgodnie z rwnaniem (4) dochodzi do podnoszenia wytrzymaoci kompozytu. Na Rys. 3 przedstawiono proste opisane rwnaniami 4 i 5, punkt ich przecicia oznacza minimalny udzia objtociowy wkien (Vmin) powyej ktrego zaczyna wzrasta wytrzymao kompozytu. Realne wzmocnienie kompozytu zachodzi jednak dopiero, gdy udzia objtociowy wkien przekroczy warto krytyczn (Vkryt) powyej ktrej wytrzymao kompozytu (k) przekroczy wytrzymao osnowy (). (Rys.3).

Rys.3. Objto minimalna i krytyczna wkien w osnowie plastycznej

- Odporno na pkanie

Kompozyty wzmacniane wknami dugimi mog cechowa si podwyszon odpornoci na pkanie. Jest to zwizane z mechanizmami podwyszania energii pkania wystpujcych w tych materiaach a zwizanych m.in. z wytrzymaoci granicy rozdziau wkno-osnowa oraz z waciwociami mechanicznymi wkien takimi jak wytrzymao czy modu Younga. Typowym mechanizmem jest wyciganie zerwanych wkien (ang. pull out) z matrycy, ktry wymaga wykonania dodatkowej pracy a tym samym pochania energi pknicia. c) Wkna wzmacniajce Wkna wzmacniajce mog by wykonane z rnych materiaw np. z celulozy, szka, polimerw syntetycznych, grafitu, metali. Waciwoci przykadowych wkien zebrano w Tabeli1. Tabela 1. Waciwoci niektrych wkien i osnowy Materia Wkno Wglowe typu 1 Wglowe typu 2 Celulozowe Szklane typu E Kevlar (w.aramidowe) PAN Osnowa ywica epoksydowa ywica poliestrowa 4 3 60 60 1,3 1,2 390 250 60 76 125 10 2200 2700 1200 1400-2500 2760 500 1,95 1,75 1.61 2,56 1,45 1.15 Modu Wytrzymao na rozciganie sprystoci, E [GPa] [MPa] Gsto [g/cm3]

Pojedyncze wkna maj rednice rzdu kilku kilkunastu mikrometrw i w zwizku z tym ich bezporednie uycie przy wytwarzaniu kompozytw jest utrudnione dlatego te kompozyty otrzymuje si stosujc rnego rodzaju materiay wkniste. Poniej przedstawiono formy wkien szklanych stosowanych do wzmacniania tworzyw: - roving to paskie pasmo zoone z kilkuset pojedynczych wkien poczonych bez skrtu i powleczonych substancjami chemicznymi zapewniajcymi ich zlepienie oraz lepsz przyczepno do osnowy w kompozycie. - mata nietkana - to warstwy nieplecionych wkien czone chemicznie (lepione) lub mechanicznie o waciwociach anizotropowych. Najczciej uywane s rovingowe

maty lepione. Maty charakteryzuj si nierwnomiernym rozkadem gruboci i gstoci na caej powierzchni - tkaniny wyrabiane s na normalnych krosnach bawenianych lub jedwabniczych, Przy otrzymywaniu laminatw (tworzyw warstwowych) istotne znaczenie posiada typ ich splotu. Wpywa on rwnie na ich waciwoci wytrzymaociowe. d) Osnowy polimerowe Polimery wzmacniane wknami s najstarszymi i najpowszechniej stosowanymi materiaami kompozytowymi. Materiay stosowane na osnowy kompozytw organicznych stanowi zarwno polimery termoplastyczne, jak i polimery utwardzalne. W warunkach podwyszonej temperatury polimery termoplastyczne mikn do stanu plastycznego a nawet pynnego a przy chodzeniu twardniej. Dziki tym wasnoci wyroby z tych polimerw formuje si metodami wytaczania, wtryskiwania i prasowania. Do najbardziej znanych tworzyw w tej grupie zaliczy mona polietylen, polipropylen, polichlorek winylu, poliamidy, polimetakrylan metylu, polistyren i poliwglany. Z uwagi na waciwoci i wynikajc std metody formowania, do wzmacniania termoplastw uywa si tylko wkien krtkich. Kompozyty organiczne otrzymuje si gwnie z ywic utwardzanych charakteryzujcych si budow w postaci sieci przestrzennej, zoonych z makroczsteczek poprzeplatanych z sob i poczonych wizaniami atomowymi. Dziki takiej budowie ywice utwardzalne (duroplasty) s nietopliwe i nierozpuszczalne. Polimery, w ktrych sieciowanie przestrzenne zachodzi tylko pod wpywem temperatury, nazywaj si termoutwardzalnymi i do najwaniejszych zaliczy tu trzeba fenoplasty (ywice fenolowe i nowolakowe) i aminoplasty (ywice mocznikowe i melaminowe). Polimery, w ktrych wytwarzanie trjwymiarowej sieci przestrzennej zachodzi pod wpywem czynnika sieciujcego w postaci zwizku chemicznego, nazywaj si chemoutwardzalnymi i do tej grupy zaliczaj si ywice poliestrowe i epoksydowe. Waciwoci tych polimerw zebrano w Tabeli 1. e) Wybrane metody formowania kompozytw polimerowych Techniki formowania kompozytw polimerowych czsto bazuj na pproduktach polimer-napeniacz takich jak: -preimpreganty (inaczej prepregi), to tkaniny bd pasma rovingu impregnowane lub pokrywane roztworem ywicy, ktra nastpnie jest poddawana wstpnemu niecakowitemu sieciowaniu. -toczywa, czyli mieszaniny polimeru chemoutwardzalnego (ywicy) z utwardzaczem (czynnikiem sieciujcym), napeniaczem wknistym i/lub proszkowym oraz rnymi dodatkami. Toczywa mog by sypkie, lub o konsystencji kitu. -granulaty, s otrzymywane w wyniku mieszania stopionego polimeru termoplastycznego z wknistymi napeniaczami oraz wytaczania przez odpowiednie dysze i cicie na krtkie kawaki.

Istnieje wiele metod formowania/ksztatowania wyrobw kompozytowych. Poniej wymieniono tylko kilka wybranych. Metoda kontaktowa czyli formowanie rczne, polega na uoeniu warstwy odpowiednio przycitej maty lub tkaniny w formie, nasyceniu kadej warstwy ywic za pomoc pdzla lub szczotki i odciniciu nadmiaru ywicy wakiem. Metod t stosuje si do niewielkiej produkcji prototypw lub wyrobw o bardzo duych wymiarach. Zalety metody kontaktowej polegaj na atwoci wykonania form i niskiej cenie oprzyrzdowania, a zasadniczymi wadami s mae wytrzymaoci tak produkowanych laminatw oraz niewielki udzia objtociowy wzmocnienia. Metoda natryskowa jest stosowana do formowania duych powierzchni o niezbyt skomplikowanym ksztacie. Wkna w formie citego rovingu i osnowa (ywica) s jednoczenie natryskiwane przy pomocy specjalnie skonstruowanych pistoletw. Metoda ta jest wydajniejsza i mniej pracochonna od m.kontaktowej. Wad jest maa efektywno zbrojenia (przypadkowo uoone niecige wkna) i maa dokadno. Formowanie cinieniowe z workiem polega na uoeniu w formie kilku warstw mat lub tkanin i zalaniu caoci ywic a nastpnie umieszczeniu na powierzchni folii rozdzielajcej np. z celofanu. Nastpnie opuszcza si pokryw, dokrca i wprowadza do worka sprone powietrze (Rys. 4). Metoda ta jest wydajniejsza od wyej wymienionych ze wzgldu na dokadniejsze przesycenie tkaniny ywic i wikszym wytrzymaoci formy umoliwiajc otrzymanie tworzyw o wikszym udziale wzmocnienia i bardziej rwnomiernych waciwociach. Stosuje si cinienia rzdu 0,2-0,4 MPa.

a)

b)

Rys.4 Schemat formowania metod cinieniow z workiem. Forma: a) przed zamkniciem, b) po zamkniciu; 1 pokrywa, 2 worek, 3 wyrb, 4 forma, 5 doprowadzenie spronego powietrza [2] Formowanie toczne tworzyw chemoutwardzalnych na zimno- Jest to najprostsza i stosunkowo tania metoda prasowania ywic polegajca na zastosowaniu sztywnej formy dwuczciowej. W matrycy ukada si zbrojenie

szklane w postaci warstw mat lub tkanin i wlewa odpowiedni ilo ywicy. Form zamyka si i utrzymuje pod cinieniem 0,3-1,2 MPa. Nadmiar ywicy usuwany jest kanaami i po podniesieniu stempla otrzymuje si wyroby obustronnie gadkie (Rys.5).

Rys.5 Prasowanie laminatu na zimno z uyciem sztywnej formy: 1) fundamenty elbetowe matrycy i stempla, 2) warstwa utwardzonej kompozycji poliestrowej z wypeniaczem, 3) zewntrzna warstwa formy z laminatu, 4) cieka ywica z utwardzaczem, 5) zbrojenie z wkien, 6) koki prowadzce, 7) odpyw nadmiaru ywicy, 8) uszczelka Wykonanie wiczenia wiczenie skada si z trzech czci UWAGA: Wszelkie czynnoci zwizane z ywic, utwardzaczem oraz wknami naley wykonywa w fartuchu ochronnym i gumowych rkawicach, gdy substancje te atwo przenikaj przez skr i mog powodowa objawy alergiczne. Za uszkodzenie urzdze wykorzystywanych podczas wiczenia Student ponosi odpowiedzialno finansow Osnow kompozytu stanowi ywica epoksydowa (Epidian 5 + utwardzacz Z-1), natomiast faz wzmacniajc wkna PAN (poliakrylonitryl) w formie rovingu. Wkna PAN s prekursorem do syntezy wkien wglowych. a) Wytwarzanie kompozytu wzmacnianego wknami cigymi Celem tej czci wiczenia jest zapoznanie si z metod formowania kompozytw wknistych metod kontaktow

Sposb postpowania: 1. Obliczenia iloci wkien oraz ywicy koniecznej do sporzdzenia kompozytu o podanym udziale objtociowym wkien -W celu wyznaczenia masy 1 mb wkien naley zmierzy i zway z dokadnoci do 0,001g odcinek rovingu (np. 30 cm) -Obliczy dugo oraz mas wkna potrzebnego do wykonania 15 zwoi na zwijarce. rednica bbna zwijarki wynosi 110 mm -Obliczy mas ywicy potrzebn do sporzdzenia kompozytu o udziale objtociowym wkien wskazanym przez prowadzcego. Do oblicze przyj gsto rzeczywist ywicy epoksydowej rwn 1,20 g/cm3 oraz gsto rzeczywist wkien PAN rwn 1,15 g/cm3. -Obliczy ilo potrzebnej ywicy (Epidian 5) oraz utwardzacza (Z-1) potrzebn do rwnym sporzdzenia mieszaniny o stosunku wagowym ywica : utwardzacz 100:10. Wynik przedstawi prowadzcemu do sprawdzenia.

2. Wykonywanie kompozytw -Na bben zwijarki nawin foli celofanow i przytwierdzi j przy pomocy tamy klejcej. -Odmierzy ilo wkna potrzebn do wykonania kompozytu i po odciciu ze go szpuli przytwierdzi jego koniec do celofanu za pomoc tamy klejcej. -Nawin wkno starajc si uzyska rwnolege ciasno lece zwoje. Po nawiniciu caego odcinka jego koniec przytwierdzi do celofanu tam klejc. -Sporzdzi mieszanin ywicy z utwardzaczem w plastikowym pojemniku. W pierwszej kolejnoci naley naway utwardzacz przy pomocy strzykawki 10 ml. Nastpnie do tego samego naczynia odway odpowiedni ilo ywicy i cao energicznie wymiesza. -Cao ywicy rozprowadzi na powierzchni wkien przy pomocy pdzelka, tak aby pokrya wszystkie wkna na caej dugoci. -Pozostawi wkna nasycone ywic na nawijarce przez 1 godzin, a nastpnie delikatnie je rozci razem z celofanem, rozprostowa i przymocowa za pomoc

10

tamy klejcej do przygotowanej podkadki i umieci w suszarce nastawionej na 50oC. Na podkadce naley napisa jaki udzia objtociowy wkien ma wykonany kompozyt. b) Wytwarzanie kompozytu wzmacnianego tkanin Celem tej czci wiczenia jest zapoznanie si z metod formowania kompozytw wknistych metod kontaktow Sposb postpowania: 1. Wykonanie tkaniny - Szklan pytk naley owin foli spoywcz i jej brzegi zamocowa przy pomocy tamy klejcej. Nastpnie naley ople j w poprzek rovingiem ok. 15 20 razy. Pasma rovingu powinny by nawijane luno tak aby by pomidzy nimi pewien odstp. Pocztek jak i koniec pasma naley przymocowa tama klejc do pytki. - Z pasma rovingu uci 10-15 odcinkw o dugoci ok. 10 cm a nastpnie kolejno przeple je przez nawinite pasmo rovingu. Odcinki powinny by przeplatane na przemian pod i nad nawinitym pasmem rovingu. Kolejny odcinek powinien zaczyna si przeciwnie od poprzedniego tak aby w efekcie powstaa tkanina. Po przepleceniu wszystkich odcinkw rovingu naley dosun do siebie wszystkie pasma, tak aby uzyska w miar zbit tkanin. 2. Wykonanie kompozytu -Oszacowa mas tkaniny. W tym celu naley wyznaczy dugo odcinkw rovingu, ktre wchodz w jej skad. -Obliczy mas ywicy potrzebn do wykonania kompozytu o udziale objtociowym wkien rwnym 50%. -Sporzdzi ok. 1-2 gramy mieszaniny ywicy przy zaoeniu, e stosunek wagowy ywicy do utwardzacza wynosi 100:10. Przed rozprowadzeniem po tkaninie ywic naley energicznie wymiesza. -Pytk z kompozytem umieci na wadz a nastpnie ostronie naway na tkanin odpowiedni ilo ywicy i delikatnie rozprowadzi j po caej tkaninie. Nastpnie kompozyt wraz pytk umieci w suszarce nastawionej na 50oC. Na pytce naley napisa jaki udzia objtociowy wkien ma wykonany kompozyt.

11

c) Wyznaczanie moduu Younga kompozytw wknistych Celem tej czci wiczenia jest zmierzenie moduu Younga kompozytw wknistych metod statyczn przy uyciu uniwersalnej maszyny wytrzymaociowej oraz porwnanie tej wartoci z wartoci teoretyczn. Sposb postpowania: 1. Przygotowanie prbek do bada -Ze sporzdzonych uprzednio kompozytw wzmacnianego wknami cigymi oraz wzmacnianego tkanin naley wyci noyczkami 5 prbek o dugoci ok. 5 cm oraz szerokoci ok. 5 mm. Naley zwrci uwag, eby prbki byy jednolite, to znaczy pozbawione pkni, rozwarstwie itp., oraz eby miay zblion szeroko na caej swej dugoci. Przed przystpieniem do wycinania prbek naley odklei kompozyt od folii celofanowej. -Koce prbek naley oklei tam klejc na dugoci ok. 1 cm, aby zapobiec ich wylizgiwaniu si z uchwytw maszyny wytrzymaociowej 2. Rozciganie prbek -Maszyn wytrzymaociow oraz program uruchamia i obsuguje prowadzcy
-Zmierzy

szeroko oraz grubo prbek przy pomocy suwmiarki

-Prbki naley zamontowa w uchwytach maszyny wytrzymaociowej tak aby byy maksymalnie nacignite (wyprostowane) i pionowe -Naley zerwa przynajmniej po 3 prbki z danego kompozytu i odczyta i zanotowa podawan przez program warto moduu Younga oraz wytrzymaoci Opracowanie wynikw czci a, b i c wiczenia Opisa zastosowan metod otrzymywania kompozytw wknistych zwracajc uwag na jej zalety i wady. Obliczy wartoci rednie oraz odchylenia standardowe moduu Younga i wytrzymaoci na zrywanie badanych kompozytw. Porwna wartoci moduu Younga dla kompozytw wzmacnianych wknami cigymi i tkaninami uwzgldniajc udziay objtociowe wkien. Na podstawie znajomoci udziau objtociowego wkien wyliczy teoretyczn warto moduu Younga dla kompozytu wzmacnianego wknami cigymi i porwna j z wartoci zmierzon.

12