wiczenie 3

Badanie twardoci metali

Opracowa: dr in. Henryk Olszewski

1. Wstp
Twardo jest miar oporu, jaki wykazuje ciao przeciw lokalnym odksztaceniom trwaym, powstaym na powierzchni badanego materiau wskutek wciskania w niego drugiego twardszego ciaa, nazywanego wgbnikiem lub penetratorem. Prba twardoci jest jedn z bardziej rozpowszechnionych prb wytrzymaociowych, okrelajcych wasnoci mechaniczne materiaw. Do jej rozpowszechnienia przyczyniy si: nieskomplikowane urzdzenia pomiarowe (twardociomierze), prostota i szybko pomiarw, nieniszczcy charakter prby, moliwo orientacyjnego okrelenia innych wasnoci wytrzymaociowych. Prby twardoci dzielimy na: statyczne - obcienie wzrasta powoli od zera a do penej wartoci, do ktrych zaliczamy pomiary twardoci sposobem Brinella, Rockwella i Vickersa; dynamiczne - obcienie wywoane jest energi kinetyczn wgbnika: pomiar twardoci motkiem Poldiego, skleroskopem Shorea, wahadem Herberta, metod zarysowania (Martensa), wrd twardociomierzy dynamicznych wyrniamy: - twardociomierze dziaajce dynamiczno-plastycznie: opadowe rys. 1:

Rys. 1. Twardociomierze opadowe

sprysto-opadowe rys. 2:

Rys. 2. Twardociomierze sprysto-opadowe

porwnawcze (motek Poldiego) rys. 3:

Rys. 3. Twardociomierz porwnawczy

- twardociomierze dziaajce dynamiczno-sprycie: opadowo-odskokowe rys.4:

Rys. 4. Twardociomierz opadowo-odskokowy

wahadowo-odskokowe rys. 5:

Rys. 5. Twardociomierz wahadowo-odskokowy

do sortowania kulek rys. 6:

Rys. 6. Twardociomierz sucy do sortowania kulek

2. Pomiar twardoci sposobem Brinella

Pomiar twardoci metali sposobem Brinella polega na wciskaniu w okrelonym czasie w badan prbk pod dziaaniem siy obciajcej, przyoonej prostopadle do jej powierzchni, twardej kulki stalowej lub kulki wykonanej z wglikw spiekanych. Twardo tym sposobem okrela si na podstawie rednicy odcisku kulki, zmierzonej po jej odcieniu rys. 7.
a) b)

Rys. 7. Pomiar twardoci sposobem Brinella: a) badany materia przed odcieniem b) badany materia po odcieniu D - rednica kulki, d - rednica odcisku, F - sia obciajca, h - gboko odcisku

Warunki i metody badania okrela norma PN-EN ISO 6506-1, wymagania odnonie twardociomierzy PN-EN ISO 6506-2, kalibracje wzorcw twardoci PN EN ISO 6506-3, za tablice wartoci twardoci PN-EN ISO 6506-4:2000. Pomiar twardoci sposobem Brinella stosuje si: przy uyciu kulki stalowej, do badania metali o twardoci do 450 HB, przy uyciu kulki z wglikw spiekanych, do badania metali o twardoci do 650 HB. W przypadku twardoci powyej 350 HB, naley odrni w zapisie wartoci liczbowe twardoci uzyskane przy uyciu kulki stalowej (HBS) od wartoci liczbowych twardoci, uzyskanych przy uyciu kulki z wglikw spiekanych (HBW). Twardo Brinella oblicza si ze wzorw:

HB...( HBS ... lub HBW ...) = k

F , S

(1)

HB...( HBS ... lub HBW ...) = 0,102

D D D 2 d 2
2K
2

2F

),

(2) (3)

HB...( HBS ... lub HBW ...) =

d 1 1 D

gdzie: k - wspczynnik, wynikajcy z przejcia z ukadu ciarowego na ukad SI: 1 1 k= 0,102 [s2/m], g 9,80665 - przyspieszenie ziemskie: g = 9,80665 m/s2,
- sia obciajca [N], - rednica kulki [mm], - rednica odcisku [mm], - pole powierzchni odcisku:

g F D d S

S= K - staa obcienia:

D D D 2 d 2
2

) [mm ],
2

(4)

K = 0,102

F [N/mm2]. 2 D

(5)

Wielko siy obciajcej F wyznaczana jest z rwnania: F = 9,807 K D 2 [N], (6)

w ktrym staa obcienia K przyjmuje wartoci zgodnie z tab. 1. Warto staej obcienia K naley dobra w zalenoci od spodziewanej twardoci badanej prbki lub przedmiotu, aby uzyska odcisk rednicy d zawartej w przedziale od 0,24 do 0,6 D.
Tablica 1. Zalecane wartoci staej obcienia K i siy obciajcej Materia Stal, stopy niklu, stopy tytanu eliwo1 Mied i stopy miedzi Twardo Brinella [HBW] < 140 140 < 35 35 200 > 200 < 35 35 80 > 80 Staa obcienia

K = 0,102

Metale lekkie i ich stopy

Ow, cyna Spieki metalowe zgodnie z norm ISO 4498-1 1 W przypadku eliwa nominalna rednica kulki powinna wynosi 2,5 mm, 5 mm lub 10 mm.

[N/mm2] 30 10 30 5 10 30 2,5 5 10 15 10 15 1

F D2

Wynik pomiaru zaley od czasu zwikszania obcienia do maksymalnej jego wartoci i od czasu trwania penego obcienia. Kulk naley obciy rwnomiernie bez wstrzsw do danej siy w cigu 28s liczc od chwili zetknicia kulki z prbk. Czas dziaania cakowitej siy powinien wynosi: dla stali i eliwa: od 10 do 15s, dla innych metali o twardoci 32 HB: 30s, dla innych metali o twardoci < 32 HB: 60s. Badanie przeprowadza si w temperaturze 1035OC, a temperatura prby rozjemczej powinna wynosi 23 5OC. Zaleca si stosowanie kulki rednicy D = 10mm. Przy badaniu odleww zaleca si stosowanie kulek rednicy D = 2,5; 5 i 10mm zgodnie z tab. 1. Odstp rodkw ssiednich odciskw, przy twardoci powyej 35 jednostek Brinella powinien by wikszy od 4 krotnej rednicy odcisku d, odstp rodka odcinku od krawdzi badanej prbki powinien by wikszy od 2,5 krotnej rednicy d. Dla prbek o twardoci 35 jednostek i poniej podane wyej odstpy naley zwikszy odpowiednio do 6 krotnej rednicy odcisku d. Twardo Brinella wyraa si w zapisie liczb skadajc si z trzech cyfr znaczcych np. 354 ; 50,6 ; 7,24 i wystpujcego po niej oznaczenia twardoci Brinella HB... (HBS... lub HBW...) uzupenionego dalszymi liczbami, np.:

600 HBW 1/ 30 /20

rednica wgbnika obcienie 30kG czas dziaania obcienia (jeeli nie znajduje si w przedziale 1015s)

Tablica 2. Dokadno podawania wynikw Twardo Brinella HB.. (HBW.. lub HBW..) Dokadno w jednostkach twardoci Brinella do 10 0,01 powyej 10 do 100 0,1 powyej 100 1 Dopuszcza si przeliczanie twardoci Brinella na twardoci okrelone innym sposobem, co powinno by zaznaczone w protokole badania.

Powierzchnia badanej prbki lub przedmiotu w miejscu pomiaru twardoci powinna by paska i gadka, oczyszczona ze zgorzeliny, smaru itp. Przy wygadzaniu nie wolno dopuci do zmiany twardoci przez nagrzanie lub zgniot. Chropowato powierzchni prbek obrobionych mechanicznie wyraona parametrem Ra, nie powinna przekracza 5 m. Obrbk powierzchni badanej prbki lub przedmiotu mona wykona przez szlifowanie. Przy pomiarze twardoci za pomoc kulki rednicy D = 1mm powierzchni prbki naley wypolerowa. Ksztat prbki moe by dowolny pod warunkiem zastosowania do pomiarw odpowiedniego stolika stanowicego wyposaenie twardociomierza, zapewniajcego: prostopado powierzchni pomiarowej lub jej paszczyzny stycznej do kierunku dziaania siy obciajcej, pooenie prbki bez odksztace sprystych i przesuni pod wpywem dziaania obcienia. Grubo prbki s powinna by co najmniej 8 razy wiksza ni gboko odcisku h. Na odwrotnej stronie prbki nie powinno by ladw odksztace wywoanych dziaaniem siy obciajcej wgbnik.

Konstrukcj twardociomierza Brinella skada si z nastpujcych elementw - rys. 8: W grnej czci przyrzdu znajduje si cylinder roboczy 7 z tokiem 8. Nad cylindrem mieci si zbiornik oleju 6 wraz z pompk rczn 5. W trzpieniu toka 8 zamocowany jest wgbnik z wymienn kulk 3. Zawr 4 zamyka otwr przelewowy midzy przestrzeni robocz cylindra a zbiornikiem oleju. W zawr ten wbudowany jest dodatkowy zawr bezpieczestwa, otwierajcy si po przekroczeniu cinienia odpowiadajcego sile nacisku ok. 35kN. Przestrze robocza cylindra jest poczona rurk z regulatorem cinienia 10, ktrym jest zawr kulkowy obciony obcinikami 11. Cinienie oleju wskazuje manometr 9 wyskalowany w jednostkach siy dziaajcej na trzpie. Badan prb 1 kadzie si na podkadce kulistej 2 osadzonej w rubie, podnoszonej kkiem rcznym.

Rys. 8. Schemat twardociomierza Brinella: 1 prbka, 2 stolik, 3 wgbnik, 4 zawr, 5 pompka, 6 zbiornik, 7 cylinder, 8 tok, 9 manometr, 10 toczek, 11 szalka z ciarkami.

Zalety metody Brinella: moliwo stosowania do pomiarw twardoci materiaw niejednorodnych: eliwa, stopw oyskowych itp. (ze wzgldu na due wymiary odciskw), jedna skala twardoci dla materiaw mikkich i twardych. Wady metody Brinella: ze wzgldu na odksztacalno kulki nie mona stosowa t metod do pomiarw twardoci warstw utwardzonych, materiaw twardych, ze wzgldu na odciski o duych wymiarach nie mona stosowa t metod do pomiarw twardoci maych przedmiotw, powierzchni gotowych, przedmiotw i warstw cienkich, pomiary twardoci wykonywane t metod nie zawsze s ze sob porwnywalne. Przebieg wiczenia: sprawdzi stan techniczny twardociomierza, przygotowa prbki, dobra wielko siy obciajcej, naoy na talerzyk jarzma ciarki odpowiadajce wymaganemu naciskowi, zamocowa odpowiedni kulk, pooy badan prbk na stoliku, kkiem rcznym podnie stolik z prbk a do zetknicia z kulk, zamkn zawr 4, pompujc olej zwiksza nacisk a do momentu podniesienia si jarzma z ciarkiem, pod wpywem cinienia tok 8 wciska wgbnik 3 w prbk 1, manometr 9 za wskazuje cinienie odpowiadajce sile nacisku F, wskazania manometru nie s jednak dokadne, po osigniciu wymaganej siy, toczek 10 wraz z szalk powinien unie si okoo 1015 mm, utrzyma cinienie przez wymagany czas, otworzy wolno zawr 4, zwolni i zdj prbk, zmierzy rednic odcisku w dwch prostopadych do siebie kierunkach z dokadnoci 0,01 mm, obliczy twardo wg wzoru (2), wykona co najmniej trzy pomiary, wynik pomiarw zanotowa w tabeli.

3. Pomiar twardoci sposobem Rockwella

Pomiar twardoci metali sposobem Rockwella polega na wciniciu wgbnika diamentowego w postaci stoka w prbk o twardoci w zakresach przewidzianych skalami A, C, D, N lub wgbnika stalowego w postaci kulki w prbk o twardoci w zakresach przewidzianych skalami B, E, F, G, H, K i T (tab. 3). Warunki badania okrela norma PN EN ISO 6508-1, wymagania odnonie twardociomierzy PN EN ISO 6508-2, za kalibracje wzorcw twardoci PN EN ISO 6508-3:2006. Pomiar polega na dwustopniowym wciskaniu wgbnika si wstpn F0 i si gwn F1 w badan prbk przy okrelonych w normie warunkach obciania. Podstaw okrelenia twardoci Rockwella wg. tab. 3 oraz rys. 9 stanowi pomiar trwaego odksztacenia (trwaego przyrostu gbokoci odcisku ht ). Wynik odczytuje si w jednostkach twardoci HR na odpowiednio wyskalowanym czujniku.

Rys. 9. Zasada pomiaru twardoci sposobem Rockwella przy zastosowaniu wgbnika w postaci stoka diamentowego: hw gboko odcisku pod obcieniem wstpnym, hc gboko odcisku pod obcieniem cakowitym, hs - gboko sprystego odcisku, ht trway przyrost gbokoci odcisku

Skala A B C D E F G H K 15N

Symbola HRA HRB HRC HRD HRE HRF HRG HRH HRK HR15N

20HRA 88HRA 20 HRB 100 HRB 20 HRC 70 HRC 40 HRD 77 HRD 70 HRE 100 HRE 60 HRF 100 HRF 30 HRG 94 HRG 80 HRH 100 HRH 40 HRK 100 HRK 70 HR15N 94 HR15N Stoek diamentowy 264,8 294,2 42 HR30N 30N HR30N 86 HR30N Stoek diamentowy 411,9 441,3 20 HR45N 45N HR45N 29,42 77 HR45N Kulka 1,5875mm 117,7 147,1 67 HR15T 15T HR15T 93 HR15T Kulka 1,5875mm 264,8 294,2 29 HR30T 30T HR30T 82 HR30T Kulka 1,5875mm 411,9 441,3 10 HR45T 45T HR45T 72 HR45T a Dla skal wykorzystujcych wgbnik kulkowy symbol twardoci uzupenia si liter S, jeeli wgbnik kulkowy jest stalowy, lub liter W jeeli zosta wykonany z wglikw spiekanych.

Tablica 3. Rodzaje pomiaru twardoci sposobem Rockwella Sia Sia Sia obcienia obcienia obcienia Rodzaj wgbnika wstpnego gwnego cakowitego F0 [N] F1 [N] F [N] Stoek diamentowy 490,3 588,4 Kulka 1,5875mm 882,6 980,7 Stoek diamentowy 1373,0 1471,0 Stoek diamentowy 882,6 980,7 98,07 Kulka 3,175mm 882,6 980,7 Kulka 1,5875mm 490,3 588,4 Kulka 1,5875mm 1373,0 1471,0 Kulka 3,175mm 490,3 588,4 Kulka 3,175mm 1373,0 1471,0 Stoek diamentowy 117,7 147,1

Zakres stosowalnoci

Na rys. 10 przedstawiono schemat twardociomierza dwigniowego sucego do pomiaru twardoci metod Rockwella, Brinella i Vickersa. Twardociomierz ten skada si z wgbnika 1, stou 3, na ktrym posadowiona jest prbka 2, ruby 4, dwigni 5, czujnika 6 oraz ciarkw 7. Za pomoc ruby 4 st z prbk dosuwany jest do wgbnika. Wymagane obcienie wywierane na wgbnik znajduje si w odlegoci r1 od osi obrotu dwigni 5, za ciarki 7 zawieszone s na promieniu r2 . Stosunek promieni r1 i r2 wynosi:
r1 1 = , r2 5

(7)

std przesunicie x wgbnika i wskazanie czujnika 6 zwizane s nastpujcymi zalenociami: x 0,01 , = r1 r2

x = 0,002mm = 1HRC . Twardoci badanego materiau odczytywana jest na czujniku zegarowym rys. 11.

(8)
(9)

Rys. 10. Schemat twardociomierza dwigniowego do pomiaru twardoci sposobami Rockwella, Brinella i Vickersa: 1 wgbnik, 2 prbka, 3 st, 4 ruba, 5 dwignia, 6 czujnik, 7 - ciarki

Rys. 11. Czujnik zegarowy twardociomierza dwigniowego (dla stoka)

W przypadku wgbnika stokowego twardo ustala si wg skali HRA, HRC oraz HRD rys. 12:

Rys. 12. Skala HRC (dla wgbnika stokowego)

zgodnie z rwnaniem:

HRA, HRC , HRD = 100

gdzie: ht - trway przyrost gbokoci odcisku.

ht , 0,002

(10)

W przypadku wgbnika w postaci kulki twardo okrela si na podstawie skali HRB, HRE, HRF, HRG, HRH, HRK rys. 13:

Rys. 13. Skala HRB (dla kulki)

zgodnie z rwnaniem:

HRB, HRE , HRF , HRG, HRH , HRK = 130

ht . 0,002

(11)

W przypadku skali HRN i HRT stosuje si nastpujce rwnanie (oznaczenia - tab. 4): h (12) HRN , HRT = 100 t . 0,001

10

Tablica 4. Oznaczenia wielkoci i ich okrelenia w sposobie Rockwella Oznaczenie Okrelenie wielkoci kt wierzchokowy wgbnika diamentowego promie zaokrglenia wierzchoka wgbnika diamentowego rednica kulki wgbnika diamentowego sia wstpna obciajca wgbnik sia gwna obciajca wgbnik sia cakowita obciajca wgbnik gboko odcisku pod obcieniem si wstpn Fw przyrost gbokoci odcisku pod obcieniem si gwn Fc trway przyrost gbokoci odcisku, mierzony pod obcieniem si wstpn Fw (po usuniciu obcienia si gwn Fc) twardo Rockwella HR, przy zastosowaniu wgbnika diamentowego w postaci stoka obliczana ze wzoru: HR=100-ht/0,002 twardo Rockwella HR, przy zastosowaniu wgbnika stalowego w postaci kulki obliczana ze wzoru: HR=130-ht/0,002

R D Fw Fc F hw hc

ht
HRA HRC HRD HRB HRE HRF HRG HRH HRK HRN HRT

Jednostka miary [O] [mm] [mm] [N] [N] [N] [mm] [mm] [mm] [HRA] [HRC] [HRD] [HRB] [HRE] [HRF] [HRG] [HRH] [HRK] [HRN] [HRT]

twardo Rockwella HR obliczana ze wzoru: HR=100-ht/0,001

Symbol jednostki twardoci Rockwella HR uzupenia si liter, okrelajc skale, wg ktrej wykonano pomiar: A,B,C,D,E,F,G,H,K,N i T oraz na pocztku zapisu liczbowym wynikiem pomiaru: 59 HRC - twardo Rockwella mierzona w skali C (przy zastosowaniu wgbnika diamentowego w postaci stoka), 90 HRB - twardo Rockwella mierzona w skali B (przy zastosowaniu wgbnika stalowego w postaci kulki). Spotyka si rwnie oznaczenia: materia wgbnika kulkowego S stal, W wgliki spiekane

70 HR 30T W
obcienie 30kG 294,2N skala twardoci

Konstrukcja twardociomierza powinna zapewnia: uzyskanie wartoci si obciajcych wgbnik, zwikszenie nacisku na wgbnik wzdu osi dziaania obcienia do osignicia danej siy wstpnej Fw oraz do osignicia danej siy gwnej Fc w cigu 28s - w sposb pynny, bez wstrzsw i drga, stao siy obciajcej w czasie dziaania obcienia cakowitego F. Wgbnik powinien by wykonany jako: wgbnik diamentowy w postaci stoka prostego o kcie wierzchokowym 120 0,35 i o kulisto zakoczonym wierzchoku rednim promieniu 0,200 0,010mm, a w kadej mierzonej czci zaokrglenia promie powinien wynosi 0,200 0,015mm, miejscowa odchyka od okrelonego promienia nie powinna przekracza 0,002mm, o stoka wgbnika diamentowego powinna si pokrywa z osi 11

oprawki z dokadnoci 0,5; cz robocza wgbnika powinna by wypolerowana i nie moe wykazywa pkni, zadrapa, wykrusze lub innych wad powierzchniowych. Wgbnik stalowy w postaci kulki w stanie ulepszonym cieplnie powinien by o twardoci nie mniejszej ni 750 HV 10 i rednicy: 1,5875mm 0,0035mm - do pomiaru twardoci wg skal B,F,G, T oraz 3,175mm 0,004mm - wg skal E,H,K. Powierzchnia kulki stalowej powinna by wypolerowana i bez wad, a kulka nie powinna wykazywa w czasie wykonywania pomiaru odksztace wikszych od dopuszczalnych odchyek rednicy. Stan wgbnika naley sprawdza okresowo za pomoc mikroskopu o powikszeniu co najmniej 50 - krotnym. Czujnik (lub inne urzdzenie pomiarowe) powinien zapewni dokadno odczytu wskazania wynoszc co najmniej 0,5 jednostki HR (odpowiadajc zagbieniu wgbnika o 0,001 mm), ponadto umoliwi ustawienie zerowego pooenia odczytu przy dziaaniu obcienia si wstpn. Ksztat prbki moe by dowolny, pod warunkiem zastosowania do pomiaru twardociomierza ze stolikiem zapewniajcym: prostopado powierzchni pomiarowej do kierunku dziaania obcienia, uoenie prbki bez odksztace spryny i przesuni pod wpywem dziaania obcienia. Pobieranie prbki i przygotowanie ich powierzchni do pomiaru naley wykona w sposb nie wpywajcy na wyniki pomiaru i styku ze stolikiem twardociomierza powinna by wolna od smarw, zanieczyszcze, warstwy tlenkw i innych obcych cia. Grubo prbki, badanej czci lub badanej czci metalu powinna wynosi co najmniej 10 ht. Na odwrotnej stronie prbki nie powinno by ladw odksztace wywoanych dziaania obcienia wgbnika. Powierzchnia prbki w miejscu pomiaru powinna by rwna paska i gadka, o rednim arytmetycznym odchyleniu profilu chropowatoci Ra nie przekraczajcym 2,5 m. W przypadkach koniecznych pomiar twardoci Rockwella moe by wykonany na prbkach o powierzchniach wypukych, przy uwzgldnieniu poprawek korekcyjnych, ktre naley doda do wyniku pomiaru twardoci Rockwella. Pomiar twardoci przeprowadza si w temperaturze 1035C. Prbka powinna by umieszczona na stoliku twardociomierza w sposb umoliwiajcy prawidowe wykonanie pomiaru. Przy wykonaniu pomiarw na prbkach o powierzchniach cylindrycznych naley zastosowa odpowiednie podkadki w ksztacie litery V. Podkadki o twardoci nie mniejszej ni 60 HRC powinna by umieszczona na stoliku twardociomierza w sposb umoliwiajcy prawidowe wykonanie pomiaru. Naley wykona co najmniej trzy odciski dla okrelenia redniej arytmetycznej wartoci twardoci. Odlego rodkw dwch ssiednich odciskw powinna odpowiada co najmniej czterokrotnej rednicy odcisku, lecz nie powinna by mniejsza ni 2mm. Odlego midzy rodkiem odcisku a krawdzi prbki powinna odpowiada co najmniej dwu i pkrotnej rednicy odcisku lecz nie powinna by mniejsza ni 1mm. Si wstpn Fw= 98,07N uzyskuje si przy dociniciu stolikiem prbki do wgbnika twardociomierza w sposb agodny, bez wstrzsw i drga; naley przy tym zwrci uwag, aby obcienie si wstpn nie zostao przekroczone. W przypadku przekroczenia wartoci siy wstpnej naley wybra na prbce nowe miejsce pomiaru twardoci. Po ustawieniu urzdzenia pomiarowego w pooeniu zerowym (pocztkowym) wgbnik twardociomierza naley obciy si gwn Fc agodnie, bez wstrzsw i drga do obcienia si cakowit.

12

Przy utrzymaniu obcienia si wstpn Fw czas obcienia wgbnika si gwn Fc powinien wynosi: 1 3s dla metali, w warunkach pomiaru wykazuj odksztacenie plastyczne niezalene od czasu trwania obcienia wgbnika si cakowit F (wyrane zatrzymanie wskaza urzdzenia pomiarowego), 1 5s dla metali, ktre w warunkach pomiaru wskazuj nieznaczn zaleno odksztace plastycznych od czasu trwania obcienia wgbnika si cakowit F (nieznaczny przyrost wskaza urzdzenia pomiarowego), 10 15s dla metali, ktre w warunkach pomiaru wskazuj odksztacenie plastyczne znacznie zalene od czasu trwania obcienia wgbnika si cakowit F (cigy, powolny przyrost wskaza urzdzenia pomiarowego). Liczbowy wynik pomiaru twardoci zaley od wielkoci trwaego przyrostu gbokoci odcisku ht i jest odczytywany wprost z czujnika wyskalowanego odpowiednio w jednostkach twardoci HR. Zalety metody Rockwella: moliwo pomiaru twardoci materiaw mikkich i twardych, dua szybko pomiaru, atwo odczytu twardoci, moliwo pomiaru twardoci przy produkcji masowej. Wady metody Rockwella: konieczno (w zalenoci od twardoci) uywania dwch skal o rnych wartociach staej skali K, dziki czemu porwnywanie pomiarw wykonanych w rnych skalach Rockwella jest przyblione, ze wzgldu na mae wymiary odciskw nie mona stosowa t metod do pomiarw twardoci materiaw niejednorodnych. Przebieg wiczenia: sprawdzi stan techniczny sprztu, zamocowa wgbnik w trzpieniu, ustawi badany przedmiot na odpowiednim stoliku przedmiotowym (zwrci uwag na nieruchome podparcie), obciy prbk wstpnie przez podniesienie stolika z prbk tak, aby dwignia zaja pooenie poziome, a wskazwka czujnika (po wykonaniu dwch obrotw) ustalia si w pooeniu zerowym z dokadnoci 5 jednostek (dziaek) w razie przekroczenia podanej wartoci dokona ponownego obcienia prbki w innym miejscu nastawi tarcz czujnika tak, aby jego wskazwka pokrywaa si z dziak zerow w skali C i zwolni dwigni obcienia gwnego, wczy obcienie gwne i odczyta twardo na czujniku wg odpowiedniej skali z dokadnoci 5 jednostki, w czasie prby naley unika wszelkich wstrzsw, odlego rodkw odciskw ssiednich i odlegoci ich od brzegw przedmiotw powinna rwna si co najmniej czterokrotnej rednicy odciskw (w wiczeniach przyjmowa okoo 8mm), za miarodajny wynik naley przyj twardo redni (z dokadnoci do jednej dziaki) z co najmniej 3 pomiarw, po kadej zmianie skali lub oprawki pierwsze dwa pomiary nie powinny by brane pod uwag.

13

4. Pomiar twardoci sposobem Vickersa

Pomiar twardoci metali sposobem Vickersa w zakresie od HV0,001 do HV100 polega na wciniciu w okrelonym czasie diamentowego wgbnika w badan prbk przy wybranym obcieniu od 1,961 N do 980,7 N. Warunki badania okrela norma PN-EN ISO 6507-1, wymagania odnonie twardociomierzy PN-EN ISO 6507-2, kalibracj wzorcw twardoci PN-EN ISO 6507-3, za tablice wartoci twardoci zawarte s w normie PN-EN ISO 6507-4:2006. Zasada pomiaru metod Vickersa (rys. 14): Wgbnik diamentowy wciska si prostopadle w prbk si obciajc F, przyoon przez okrelony czas t. Po odcieniu mierzy si dugo przektnych d1 i d2 odcisku powstaego na powierzchni prbki Twardo Vickersa wyraa si stosunkiem siy F do powierzchni pobocznicy odcisku, obliczonej z redniej arytmetycznej wartoci dugoci przektnych.

Rys. 14. Pomiar twardoci sposobem Vickersa

Twardo Vickersa oblicza si ze wzorw:

HV = k

F [HV], S
2 F sin

(13)

2 0,1891 F [HV], d2 (14)

HV = 0,102 gdzie:

F d

- kt pomidzy przeciwlegymi cianami ostrosupa wgbnika: = 136 ,

- cakowita sia obciajca wgbnik [N], - rednia arytmetyczna wartoci dugoci przektnych odcisku d1 i d 2 [mm]:

d1 + d 2 [mm], 2 - wspczynnik , wynikajcy z przejcia z ukadu ciarowego na ukad SI: d=

14

k=

1 1 = 0,102 [s2/m] g 9,80665

Oznaczenie jednostki twardoci Vickersa HV uzupenia si liczbami, okrelajcymi umownie wielko siy obciajcej wgbnik i czas dziaania cakowitej siy obciajcej wgbnik, jeli jest inny ni standardowy 1015 s, jak niej: 640 HV 1- twardo Vickersa 640 zmierzona przy obcieniu wgbnika si 1kG 9.807N w czasie dziaania obcienia 1015s; 640 HV 1/20 - twardo Vickersa 640 zmierzona przy obcieniu wgbnika si 1kG 9,807 N w czasie dziaania obcienia 20s (jeeli nie naley do przedziau 1015s), 640 HV 30 twardo Vickersa 640 zmierzona przy obcieniu wgbnika si 30kG 294,2 N w czasie dziaania obcienia 1015s; 640 HV 30/20 - twardo Vickersa 640 zmierzona przy obcieniu wgbnika 30kG 294,2 N w czasie dziaania obcienia 20s (jeeli nie naley do przedziau 1015s), Konstrukcja twardociomierza powinna zapewnia: uzyskanie cakowitej siy F obciajcy wgbnik; zwikszenie nacisku na wgbnik wzdu osi dziaania siy F w czasie nie przekraczajcym 10s przy szybkoci obcienia 200N/s dla maych obcie - od HV 0,2 do HV3 i od 2 do 8s dla zakresu makro od HV5 do HV100 do osignicia danej cakowitej siy obciajcej wgbnik w sposb pynny bez wstrzsw i drga; staoci cakowitej siy F obciajcej wgbnik przez czas jej dziaania; rnice midzy nominaln, a rzeczywist cakowit sia F obciajc wgbnik, nie przekraczajc 1% wartoci nominalnej. Wgbnik diamentowy powinien mie ksztat foremnego ostrosupa o podstawie kwadratowej. Kt midzy przeciwlegymi cianami ostrosupa powinien wynosi 136. Wszystkie cztery ciany ostrosupa powinny by jednakowo nachylone do jego osi z dokadnoci 0,5. Wierzchoek ostrosupa powinien by ostro zakoczony, przy czym dugo krawdzi wierzchoka utworzona przez przeciwlege ciany nie moe przekracza 0,001mm dla maych obcie od HV 0,2 do HV3 i 0,002mm dla makro twardoci od HV 5 do HV 100. Cz robocza wgbnika powinna by wypolerowana i nie moe wykazywa pkni, zadrapa, wykrusze lub innych wad powierzchniowych. Stan wgbnika naley sprawdza okresowo za pomoc mikroskopu o powikszeniu co najmniej 50-krotnym. Mikroskop pomiarowym lub inne urzdzenie pomiarowe uywane do pomiaru przektnych odcisku powinna zapewnia dokadno: 1% dugoci w przypadku przektnych o docisku od 0,02 do poniej 0,1 0,001mm w przypadku przektnych odcisku o dugoci 0,1 do poniej 0,2 0,5% dugoci w przypadku przektnych odcisku o dugoci 0,2mm i powyej. Ksztat prbki moe by dowolny pod warunkiem zastosowania przy pomiarach odpowiedniego stolika twardociomierza, zapewniajcego: prostopado powierzchni pomiarowe do kierunku dziaajcej siy F obciajcej wgbnik; odchyka prostopadoci nie powinna by wiksza ni 1%, pooenie prbki bez odksztace sprystych i przesuni pod wpywem dziaania obcienia, uzyskanie odciskw nie znieksztaconych.

15

Pobieranie prbek i przygotowanie powierzchni do pomiaru naley wykona w sposb nie wpywajcy na wyniki twardoci np.: powierzchnie w miejscu pomiaru i styku prbki ze stolikiem twardociomierza powinny by wolne od zanieczyszcze, powierzchnia prbki w miejscu pomiaru powinna by paska, a jej chropowato nie powinna przekracza 2,5 m Ra wg PN-EN ISO 6507-1, w przypadkach koniecznych pomiar twardoci moe by wykonany na prbkach o powierzchniach wypukych i wklsych, przy czym naley wprowadzi korekt wyniku pomiaru. dla prbek o przekroju poprzecznym bardzo maym lub nieregularnym, naley przewidzie dodatkowe podparcie prbki, np. przez wtopienie jej w ywic. Grubo prbki lub badanej warstwy metalu powinna wynosi co najmniej 1,5 d. Na odwrotnej stronie prbki nie powinno by ladw odksztace, wywoanych dziaaniem obcienia wgbnika. Pomiar twardoci przeprowadza si w temperaturze , jeli nie uzgodniono inaczej. W przypadku bada rozjemczych, pomiar twardoci naley przeprowadza w temperaturze 1035oC. Jeeli w normach przedmiotowych nie podano inaczej, naley wykona co najmniej trzy odciski dla okrelenia redniej arytmetycznej wartoci twardoci metalu. Odlego midzy rodkiem odcisku a krawdzi prbki nie powinna by mniejsza: ni 2,5 d dla stali, miedzi i stopw miedzi oraz 3 d dla metali lekkich, oowiu, cynku i ich stopw miedzi oraz 6 dla metali lekkich, oowiu, cyny i ich stopw. Odlego midzy rodkiem ssiednich odciskw nie powinna by mniejsza ni : 3 dla stali, miedzi i stopw miedzi, 6 dla metali lekkich, oowiu, cyny, i ich stopw. Przy standardowym pomiarze twardoci Vickersa HV30 nominalna sia cakowita obciajca wgbnik wynosi 30kG 294,2N. Dopuszcza si stosowanie innych si obciajcych wgbnik. Czas narastania siy powinien wynosi 28s. Czas dziaania obcienia liczony od momentu osignicia cakowitej siy F obciajcej wgbnik powinien wynosi 10 15s. Dla niektrych materiaw dopuszcza si przyjcie duszego czasu dziaania cakowitej siy F obciajcej wgbnik. Pomiar dugoci przektnych odcisku naley wykona na mikroskopie pomiarowym. Do obliczenia twardoci Vickersa naley przyj redni arytmetyczn wartoci dugoci przektnych jednego odcinka. Rnica dugoci przektnych jednego odcinka, spowodowana brakiem prostopadoci badanej powierzchni do kierunku badania obcienia, nie powinna przekracza 2% dugoci wikszej przektnej (nie dotyczy pomiarw majcych na celu wykrycie anizotropowoci metalu). Zalety sposobu Vickersa: moliwo pomiaru twardoci materiaw mikkich i twardych przy uyciu skali w caym zakresie twardoci bez wzgldu na obcienie porwnywalno wynikw pomiarw z pomiarami wykonanymi metod Brinella, moliwo pomiaru twardoci warstw utwardzonych maych przedmiotw. Wady sposobu Vickersa: bardzo mae odciski, ktre powoduj, e nie mona t metod stosowa przy pomiarach twardoci materiaw niejednorodnych.

16

Przebieg wiczenia: przygotowa prbki do pomiaru twardoci, sprawdzi stan techniczny twardociomierza, wykona odcisk (sia nacisku 10N), ustawi mikroskop twardociomierza, aby widoczny by odcisk wgbnika, zmierzy przektne odcisku, obliczy twardo Vickersa lub odczyta z tablic, w czasie prby naley unika wszelkich wstrzsw.

5. Pomiar twardoci motkiem Poldi

Prb badania twardoci metali przy pomocy motka Poldi zalicza si do metod dynamicznych rys. 15. Metoda ta znalaza szczeglnie due zastosowanie przy badaniu twardoci duych, cikich lub nieprzenonych elementw, ktrych nie da si ustawi na stoliku twardociomierza stacjonarnego. Wyznaczanie twardoci motkiem Poldi jest rwnie bardzo dogodne przy badaniu twardoci w podwyszonych temperaturach. Dziki krtkiemu stykowi kulki z badanym przedmiotem otrzymany odcisk odpowiada rzeczywistej twardoci elementu w podwyszonej temperaturze.

Rys. 15. Schemat motka Poldi: 1 obudowa, 2 ruchomy bolec, 3 pytka wzorcowa, 4 kulka, 5 badany materia

Motek Poldi nadaje si do okrelania twardoci w skali Brinella takich materiaw, jak: stal, eliwo szare, eliwo utwardzone, brz, aluminium, mosidz, mied. Motek Poldi pozwala na wykonanie szybkich porwnawczych pomiarw twardoci. Metoda ta jest jednak mao dokadna i mimo prb zwikszenia jej dokadnoci nie zapewnia ona w peni wiarygodnych wynikw. W pytce wzorcowej dopuszcza si wykonanie do 20 odciskw na kadej z dwch naprzeciwlegych powierzchni pomiarowych. Metoda ta jest wic nieekonomiczna ze wzgldu na szybkie zuywanie si kosztownej pytki wzorcowej. Motek Poldi skada si z obudowy, w ktrej umieszczony jest ruchomy bolec zamocowany na sprynie oparty o wzorcow pytk rys. 15. Pytka spoczywa na stalowej zahartowanej kulce o rednicy 10mm. Podczas pomiaru twardoci uderza si w bolec 17

motkiem rcznym z si okoo 10N (zalecany jest motek 0.5 kg). Kulka wciskana jest zarwno w badany materia, jak i w pytk wzorcow o znanej twardoci (najczciej o twardoci 2036 HB, Rm 700 MPa). Odczyt twardoci odbywa si na zasadzie porwnawczej. Znajc rednic odciskw kulki w pytce wzorcowej i w badanym materiale, twardo badanego materiau oblicza si ze wzoru:

HB = HBW
gdzie:

2 D D2 dw

D D2 d 2

(15)

HBW D d dw

- twardo pytki wzorcowej; - rednica kulki w motku Poldi, D = 10 mm; - rednica odcisku w badanym materiale, [mm]; - rednica odcisku w pytce wzorcowej, [mm].

Zalety metody Poldi: nadaje si do szybkich porwnawczych pomiarw twardoci, dogodna do badania metali w podwyszonych temperaturach, nadaje si do pomiaru twardoci duych, cikich i nieprzenonych elementw, ktrych nie da si ustawi na stoliku stacjonarnego twardociomierza. Wady metody Poldi: metoda mao dokadna, wysoki koszt pomiaru ze wzgldu na szybkie zuywanie pytki wzorcowej.

6. Pomiar twardoci metod Shorea

Metoda Shorea (zwana metod skleroskopowi Shorea) naley do najbardziej rozpowszechnionych dynamicznych metod pomiaru twardoci. W metodzie Shorea wykorzystano plastyczno materiau. Pomiar twardoci polega na swobodnym spadaniu kulki wewntrz szklanej rury i pomiarze wysokoci, na jak si odbije. Im wysza jest wysokoci odbicia kulki, tym twardszy jest badany materia. W przypadku metody Shorea odksztacenie trwae materiau odcisk odgrywa niewielk, poredni rol, pomiar twardoci polega na pomiarze waciwoci sprystych badanego materiau. Podczas pomiaru twardoci skleroskopem Shorea bijak o masie m (najczciej 20g) zakoczony diamentowym zaokrglonym ostrzem pomiarowym opada swobodnie pionowo w rurce z wysokoci h (najczciej 112mm). Do rurki przymocowana jest skala pomiarowa. Podczas uderzenia bijaka w badany materia cz energii opadania wywouje powstanie niewielkiego trwaego odcisku w badanym materiale. Pozostaa cz zamienia si w odksztacenie spryste prbki i bijaka, co powoduje odbicie bijaka od prbki w rurce. Im twardszy materia, tym wiksze wysoko odbicia bijaka. W wikszoci skleroskopw Shorea skala podzielona jest na 130 rnych czci jednostek skali odskokw. Dla celw porwnawczych stosuje si niskostopow prbk zahartowanej stali eutektoidalnej, ktra ma twardo 100 jednostek skali odskokw Shorea (w skrcie 100 jednostek Shorea). Pomimo istnienia tablic porwnawczych, nie mona przelicza twardoci wg skali Shorea na inne jednostki twardoci. Skleroskop Shorea stosowany jest czsto przy okrelaniu rwnomiernoci twardoci po obrbce cieplno-chemicznej (po nawglaniu lub hartowaniu). Wywoany niewielkimi plastycznymi odksztaceniami may odcisk w badanym

18

elemencie moe by atwo usunity z jego powierzchni. Zalet metody Shorea jest rwnie krtki czas pomiaru (do 1 do 2s). Metoda ta (podobnie jak pomiar twardoci motkiem Poldi) nadaje si wic do pomiarw twardoci w podwyszonych temperaturach. Matoda Shorea znalaza rwnie zastosowanie przy masowym pomiarze twardoci niewielkich przedmiotw. Pomiar twardoci metod Shorea ma jednak szereg wad. Wysoko odbicia bijaka zaley nie tylko od twardoci, ale i od moduu sprystoci badanego materiau. Odpowiednio wyskalowany skleroskop moe by stosowany jedynie do pomiarw twardoci materiaw o tym samym module Younga. Na wyniki pomiarw wpyw maj rwnie wymiary i masa badanych elementw. Kade uderzenie bijaka o badany element powoduje miejscowe utwardzenie badanej powierzchni, std kady nastpny pomiar powinien by wykonany w innym miejscu, odlegym od poprzedniego o co najmniej 1mm. W przypadku materiaw o duych twardociach (powyej 500 HB) pomiar nie zaley od rednicy bijaka, zaznacza si jednak wpyw prowadzenia bijaka w rurze. Dla materiaw tych pomiar twardoci jest dokadniejszy metod Shorea ni metodami statycznymi. Zaleca si wwczas stosowanie bijakw o mniejszej rednicy zgodnie z zasad: im mniejsza rednica bijaka, tym wiksza dokadnoci pomiarw. W przypadku mikszych materiaw naley stosowa bijaki o wikszych rednicach, dochodzcych do D=100mm. Przy wikszych rednicach bijakw na wyniki pomiarw wpywa tumienie wywoane wypychaniem powietrza spod bijaka. Zalety metody Shorea: wywoany plastycznymi odksztaceniami may odcisk moe by atwo usunity z powierzchni badanego elementu, krtki czas pomiaru (od 1 do 2s) umoliwia pomiary twardoci czci w wysokich temperaturach, masowy pomiar twardoci maych przedmiotw dziki krtkiemu czasowi pomiaru, w przypadku materiaw o duych twardociach (powyej 500 HB) pomiary s wykonywane z wiksz dokadnoci ni w przypadku metod statycznych. Wady metody Shorea: wysoko odbicia bijaka od badanego materiau zaley nie tylko od twardoci, ale i od moduu sprystoci E, na wysoko odbicia bijaka wpywaj rwnie wymiary i masa badanych elementw, kady nastpny pomiar powinien by wykonany w innym miejscu, odlegym od poprzedniego o co najmniej 1mm, poniewa kade uderzenie bijaka powoduje miejscowe utwardzenie badanej powierzchni.

7. Wykonanie wiczenia
7.1. Cel wiczenia
Celem wiczenia jest zapoznanie si z pojciem twardoci oraz statycznymi i dynamicznymi metodami pomiaru twardoci metali.

7.2. Przebieg pomiarw

W trakcie wiczenia naley: sprawdzi stan techniczny twardociomierzy, przygotowa prbki, dobra wielkoci si obciajcych, czasu trwania obcienia,

19

wybra wymagane wgbniki, dla kadego badanego materiau wykona co najmniej trzy pomiary, wyniki pomiarw zanotowa w tabelach pomiarowych.

7.3. Opracowanie wynikw pomiarw

W ramach wiczenia naley wykona opracowanie wynikw pomiarw obejmujce: opis celu i zakresu wiczenia, opisy zastosowanych metod pomiaru twardoci, tabele pomiarowe, wnioski dotyczce zgodnoci wynikw pomiarw z wartociami spotykanymi w literaturze dla badanych materiaw oraz warunkw wykonania pomiarw.

Tabela pomiarowa 1. Pomiar twardoci metod Brinella

Lp. Materia D [mm]
2,5

F [KG]
187,5

t [s]
15

d1 [mm]

d2 [mm]

d r [mm]

HB

HBr

Stal

30

eliwo

2,5

30

187,5

15

Mosidz

2,5

30

187,5

30

Mied

2,5

10

62,5

30

Aluminium

2,5

31,25

30

Tabela pomiarowa 2. Pomiar twardoci metod Vickersa

Lp. Materia F [KG]
50

t [s]
15

d1 [mm]

d2 [mm]

d [mm]

HV

HVr

Stal

eliwo

50

15

Mosidz

50

30

Mied

50

30

Aluminium

50

30

20

Tabela pomiarowa 3. Pomiar twardoci metod Rockwella

Lp.
1

Materia
Stal hartowana

HRC

HRCr

Tabela pomiarowa 4. Pomiar twardoci metod Shorea

Lp.
1

Materia
Stal hartowana

HRC

HRCr

21