PAmatorska E K T Y R O J spawarka

Amatorska spawarka, cz 2
AVT837

Wdrugiej czci artykuu zostanie zaprezentowany sposb wykonania transformatora impulsowego oraz pozostaych elementw strony wtrnej, awic prostownika idawika. Od pocztku urzdzenie byo projektowane tak, aby skadao si zdwch czci: uniwersalnego sterownika impulsowego, wsplnego dla wszystkich konstrukcji, oraz charakterystycznych dla kadego wykonania elementw indukcyjnych. Dlatego wniniejszym artykule, oprcz opisu rozwizania wykonanego przez autora, zostanie podana pena metodologia przystosowania konstrukcji do wasnych warunkw (w szczeglnoci innych magnetykw), co najczciej sprawia kopot konstruktorom.

Pofalowane iszybkozmienne napicie wyprostowane sieci, jakie dostarcza ukad sterownika impulsowego, musi by przetransformowane (dla obnienia napicia do wartoci wymaganej wprocesie spawania) i wyprostowane (wzaoeniu chcemy bowiem spawa prdem staym). Pierwszym elementem, podczanym do strony wtrnej sterownika, jest transformator impulsowy. Jego zadanie jest proste musi on obniy pierwotne 300V do okoo 45..50V, taka warto napicia jest wymagana do pewnego zapalenia uku elektrycznego. Podczas spawania napicie wyjciowe spawarki jest mniejsze, ale wopisywanym rozwizaniu redukcji dokonuje ukad ograniczenia prdu. Bez problemu mona wic wyliczy warto przekadni N=Up/Uw = 6.

Transformator
Rdze, jaki zdolny bdzie przenie dan moc, mona wyselekcjonowa z dobrego katalogu magnetykw (np. Philipsa) lub korzystajc z coraz popularniejszego oprogramowania, czcego wsobie cechy katalogu ikalkulatora (np. Siemensa). Przy porwnywaniu rnych ksztatek zwracamy uwag na parametr zastpczej objtoci magnetycznej (Ve) im rdze ma wiksze Ve, tym wprzyblieniu wiksz moc moe przenie iodwrotnie.

Oczywicie, danym zkatalogw nie naley wierzy bezkrytycznie - pamitajmy, e podobnie jak winnych dziedzinach (np. mocy zestaww gonikowych do samochodu lub komputera) podawane tam wartoci parametrw s wyliczonymi imaksymalnie wyyowanymi wartociami, moliwymi do osignicia widealnych warunkach iprzy nawijaniu rdzenia nadprzewodnikiem. Do danych katalogowych stosujemy zatem wspczynnik wyczucia inynierskiego k owartoci 0,5..0,75 (w zalenoci od katalogu), przez ktry mnoymy odczytane graniczne wartoci mocy. Wydaje si to nieco zagmatwane idlatego dla osb, ktre nie opanoway jeszcze sztuki interpretacji podaj wtabeli dane pozwalajce na zasadzie porwnania dobra co nietypowego. Do oblicze przykadowych uyjemy rdzenia typu E65/28 (pozwalajcego na przeniesienie maksymalnie 1,5kW) okatalogowych parametrach: Le (dugo skuteczna) 147mm, Ve=80300mm3, me=1700 iAl=7400nH/zw2. Ta ksztatka powinna by oczywicie wykonana zmateriau przeznaczonego do pracy zduymi mocami. Wprzypadku ksztatek produkcji jeszcze do niedawna istniejcego Polferu s to materiay F807 iF814, dla Philipsa oznacza to materiay 3C8, 3C85 lub nowy 3F3, zkolei od Siemensa mona zastosowa materiay N67, N87 itp.

Elektronika Praktyczna 12/99

77

Amatorska spawarka
Zakupiony rdze trzeba niestety nawin. Logiczne jest, e zuwagi na wyjtkow uciliwo tej czynnoci oraz na wielko strat mocy, liczba zwojw wkadym zuzwoje powinna by jak najmniejsza. No to ile? Odpowied jest prosta - tyle, aby rdze si nie nasyci od prdu magnesujcego. Zapomnijmy przez chwil, e jest to transformator izamy, i jest to zwyky dawik jednouzwojeniowy. Gdy taki dawik doczymy do rda napicia, zacznie pyn liniowo narastajcy prd. Wopisanym ukadzie, przy czstotliwoci pracy falownika 40kHz bdzie on pyn przez maksymalnie t=12,5ms (w praktyce nawet nieco mniej). Przy indukcyjnoci uzwojenia pierwotnego Lmaksymalna warto prdu wyniesie wic Im=U*t/L. Jaka powinna by warto tego prdu? Taka, aby wywoywana przez niego indukcja nie bya wiksza ni ok. 40% maksymalnej. Ferryt typu F807 ma indukcj nasycenia rzdu 330mT, prd magnesujcy nie powinien jednak wywoywa wrdzeniu indukcji wikszej ni 100..150mT. Wielko indukcji mona wyliczy ze wzoru B=me*I*z/Le, gdzie me to skuteczna przenikalno (dana zkatalogu), I- prd pyncy przez uzwojenie - tu prd magnesujcy, z- liczba zwojw, aLe - to kolejny parametr rdzenia zkatalogu. Dysponujc tymi wzorami oraz pamitajc, e indukcyjno z zwojw wynosi L=Al*z2, mona obliczy liczb zwojw uzwojenia pierwotnego.

Rys. 7. Schemat obwodu wyjciowego spawarki.

Wrozwizaniu autora uzwojenie pierwotne liczy 45 zwojw. Wtedy jego indukcyjno wynosi L=15mH, maksymalna warto prdu wynosi wic Im=300V* 12,5ms/ 15mH=0,25A, awielko indukcji B=1700*0,25A*45/147mm=130mT. Rdze si wic nie nasyci. Gdy indukcja wyjdzie istotnie wiksz, trzeba zweryfikowa zaoenia - na przykad zmieni typ rdzenia. Liczb zwojw uzwojenia wtrnego wyliczamy zprzekadni zaokrglajc wgr Nw=Np/N=45/ 6=8. Oczywicie wszystkie te obliczenia s mocno uproszczone, nie uwzgldniaj na przykad spadkw napi na diodach prostownika irezystancji uzwoje, ale praktyka wskazuje, e wszystko jest wporzdku. Oile do zapalenia uku potrzebne jest napicie okoo 50V, to ju podczas spawania wynosi ono nawet 20V. Do ograniczenia strat mocy wprostowniku zastosowany zosta ukad zpodwjnym uzwojeniem wtrnym (dwa razy 8zwojw) idwiema diodami. rednice drutw nawojowych wyliczamy korzystajc zdopuszczalnej gstoci prdu dla miedzi wpracy przerywanej (mamy jeszcze wymuszone chodzenie), awic ok. 8..10A/mm2. Przy mocy 1,5kW prd pyncy przez uzwojenie

pierwotne wyniesie okoo 1500W/ 300V=5A, a prd po stronie wtrnej bdzie szeciokrotnie wikszy. Nietrudno wyliczy, e uzwojenie pierwotne powinno by nawinite drutem orednicy okoo 0,9mm, aprzy uwzgldnieniu efektu naskrkowego ok. 1mm. Zkolei uzwojenie wtrne wymaga drutu oprzekroju min. 3mm 2, czyli orednicy 2mm. Jak wida, zgrubne szacunki uzwoje transformatora wcale nie s skomplikowane. Zanim jednak zabierzemy si do pracy, warto jeszcze chwil spdzi przy kalkulatorze iobliczy, czy wspomniane uzwojenia uda si nawin, tzn. czy woknie rdzenia jest dostatecznie duo miejsca. Dla rdzenia E65/28 typowy karkas oferuje ok. 400mm2 miejsca przy szerokoci nawijania 40mm. Uzwojenie pierwotne da si nawin wdwch warstwach - zabierze ono wic 2razy 1mm+0,5mm na izolacj - 120mm2, a uzwojenie wtrne te bdzie nawijane wdwch warstwach owysokoci 2mm+0,5mm na izolacj, awic wsumie 200mm2. Transformator da si zatem nawin.

Prostownik
Kolejnym etapem budowy jest prostownik. Do wyprostowania napicia potrzebne s dwie szybkie diody prostownicze. Musz one mie dopuszczalne napicie zwrotne min. 200V, dopuszczalny prd cigy 25A iczas rekombinacji nonikw poniej 200ns. Dla spawarki wikszej mocy oczywicie wymagania rosn. Celowo podaem opis diody wpostaci parametrycznej, anie konkretnego, jednego typu, gdy nie s to elementy tanie iczsto udaje si co dopasowa. Wkonstrukcji modelowej uyte zostay na przykad cztery (po dwie rwnolegle), ju nieco muzealne diody typu 1N3891 (16A/600V/ 250ns), ktre udao mi si kupi zdemontau za 1z/sztuka.

Tabela 1. Popularne ksztatki ferrytowe Polferu iPhilipsa iich podstawowe parametry.

Ksztatka E65/28 E55/20 Ve 80300 40200 Le 147 125 me 1700 1750 450 280 176 112 88 250 160 80 50 1950 1950 1950 2200 2200 80 90 Al/szczelina 7400 5900 0mm 1600 0,25mm 1000 0,43mm 630 0,75mm 400 1,3mm 300 1,75mm 1250 0,15mm 800 0,32mm 400 0,8mm 250 1,5mm 4200 5000 6000 5300 4500 82 87 indukcja nas. materia 330mT 330mT F807/F814 F807/F814

M42/29 kubkowy

18300

69

360mT

F1001

ETD49 24000 ETD54 35500 ETD59 51500 U46x40x28 70000 U80x53x32 164000 TN33/20/11 5200 proszkowy

114 127 139 180 280 80

330mT 330mT 330mT 330mT 330mT 1400mT 1600mT

3C85 3C85 3C85 F807/F814 F807/F814 2P80 ciemnozielony 2P90 ciemnobrazowy

78

Elektronika Praktyczna 12/99

Amatorska spawarka
Tranzystory kluczujce idiody prostownicze s najdroszymi elementami potrzebnymi do wykonania spawarki. Przy ich kupnie naley uwaa, gdy znie znanych mi powodw ceny ukrajowych sprzedawcw zachowuj si przypadkowo - ta sama dioda MUR1660 (mona j wykorzysta czc dwie diody rwnolegle) wcenie Motoroli 1,05USD, wjednej znanej firmie kosztuje 3,5z netto, winnej blisko 20z (wcale nie myl tutaj oElfie!). Diody prostownika trzeba przykrci do solidnego kawaka radiatora, gdy wydziela si wnich nawet 30W. Przy montau warto zadba, aby strumie powietrza zwentylatora opywa wspomniany radiator wmoliwie najwikszym stopniu. Najbardziej zagadkowym elementem konstrukcji jest dawik wyjciowy. Mimo e na pozr wydaje si by elementem niepotrzebnym, jego rola jest istotna jest on elementem ukadu ograniczenia prdu. Aby zrozumie jego rol wukadzie, najprociej bdzie wyjani jak dziaa ukad ograniczenia prdu wyjciowego. Jak ju wspomniaem wpierwszej czci artykuu, ukad sterownika impulsowego ogranicza wspczynnik wypenienia impulsw sterujcych kluczami, gdy prd pyncy przez klucze osignie okrelon progow warto, np. 5A. Gdyby wukadzie nie byo dawika, ewentualne zwarcie po stronie wtrnej (np. dla zapalenia uku) przeniosoby si przez transformator (rwnie jako zwarcie) na stron pierwotn. Nawet gdyby ukad sterownika natychmiast (co oczywicie nie jest moliwe) zareagowa na to zdarzenie izacz ogranicza wspczynnik wypenienia, to itak prd pyncy przez klucze nie zostaby ograniczony. Ograniczenie wspczynnika wypenienia impulsu nic tutaj nie pomaga - nadal amplituda napicia przykadanego do transformatora wynosi ok. 300V, tyle e trwa ono przez krtszy czas. Dawik umieszczony na wyjciu rozwizuje ten problem. Nawet gdy wyjcie zostanie zwarte, jego indukcyjno spowolni narastanie prdu tak, e ukad kontroli bdzie mia szans prawidowo zareagowa. Dodatkowym zyskiem
Tab. 2. Zmiany niektrych elementw kontrolera wzalenoci od wersji mocowej.
Ozn. T1...T4 R4,5,6 C2,3 C4 R8,R10, R12,R14 Dlw1 Dw1 Trw1 1kW STP10N40 lacznie 0,3 220m 220p 22 min. 30mH/25A 25A/200V E55 1,5kW STW18N40 lacznie 0,2 470m 220p 22 min. 20mH/35A 35A/200V U46/E65 2kW STW20N40 lacznie 0,15 470m 330p 18 min. 18mH/45A 45A/200V E65

jest to, i wygadza on istotnie ttnienia wyprostowanego napicia wyjciowego, dajc wefekcie bardziej stae napicie wyjciowe. Umieszczony na wyjciu kondensator elektrolityczny jest elementem opcjonalnym, gdy ukad dziaa prawidowo ibez tego elementu. Jego obecno wukadzie przydaje si jednak wmomencie zapalania uku, awic wtedy, gdy pocieramy elektrod ospawany element. Zgromadzona wpojemnoci energia pomaga wzapalaniu uku, zwikszajc chwilow wydajno prdow spawarki. Do wykonania dawika najlepiej jest uy rdzenia ze sproszkowanego elaza. Takie rdzenie wykonuje si wformie piercieni powleczonych poliamidem ipowszechnie uywa jako wysokoprdowych dawikw wzasilaczach impulsowych (np. od PC-ta). Zalet takiego materiau magnetycznego jest bardzo wysoka indukcja nasycenia rzdu 1400mT (ferryt ma t warto na poziomie 300...400), przez co nawet potny dawik jest niewielki. Na rdzeniu TN33/20/11 Philipsa (liczby okrelaj rednic zewntrzn, wewntrzn igrubo wmilimetrach) zmateriau 2P80 (Al=82, me=80, Le=80mm, Bmax=1400mT, kolor ciemnozielony) wystarczy nawin 16 zwojw drutu DNE1,8mm idawik gotowy. Wymaga on jednak chodzenia wymuszonego drut nawojowy jest do cienki, ale grubszym nie uda si nawin rdzenia piercieniowego. Gdy nie mamy dostpu do nowoczesnych magnetykw, trzeba zaakceptowa krajowy ferryt. Rdze E55/20 zmateriau F807 lub F814 ze szczelin powietrzn 1,75mm (Al=300) bdzie mia na tyle duy zapas, e mona zwikszy nieco indukcyjno dawika (z okoo 20mH do 30mH) irednic przewodu nawojowego. Nawi-

jamy wtym przypadku 10 zwojw bifilarnie dwoma drutami 1,8..2mm. Gdy nie dysponujemy rdzeniem ze szczelin, wtym przypadku mona j wykona poprzez woenie przekadek pod kolumny boczne. Aby jednak zrobi to prawidowo, trzeba kontrolowa indukcyjno dawika miernikiem RLC - praktycznie stwierdzono, e okrelenie gruboci podkadek jest mao dokadne.

Monta mechaniczny i uruchomienie caoci

Cz transformatorowo - prostownikow naley zmontowa na odpornej na podwyszon temperatur podstawie. Cao wraz zkontrolerem zamykamy wmetalowej obudowie, przez ktr powinno przepywa toczone przez wentylator powietrze. Do prb urzdzenia przydaje si arwka 12V/21W, ktr naley wczy szeregowo pomidzy kontroler apierwotne uzwojenie WYKAZ ELEMENTW
dla ukadu transformatorowo prostownikowego (1,5kW) Trw1 transformator impulsowy do samodzielnego wykonania na rdzeniu E65/28 Polfer zmateriau F814 (F807) ikarkasem typu 1187. Uzwojenie pierwotne 45 zwojw drutu DNE 1mm wdwch warstwach. Uzwojenie wtrne 6+ 6zwojw (odczep porodku) drutem DNE2mm wdwch warstwach. Dw1, Dw2 dioda prostownicza 25A/200V/trr<200ns np. MUR3040 lub dwie MUR1620 poczone rwnolegle, Dw1 dawik 20...30mH/35A, rdze E55/20 F807/F814 ze szczelin 1,75mm (Al=300) ikarkasem 1186. Uzwojenie 10 zwojw dwoma drutami DNE1,8..2mm. C1w 1000mF/63V

Elektronika Praktyczna 12/99

79

Amatorska spawarka
transformatora impulsowego. Podczas pierwszej prby peni ona rol bezpiecznika chronicego przed uszkodzeniem klucze sterownika. Po wczeniu ukadu nie powinnimy zaobserwowa adnych negatywnych zjawisk ioczywicie wspomniana arwka nie powinna si wieci. Sprawdzamy warto napicia wyjciowego powinno przekracza 45V. Na koniec zwieramy wyjcie ukadu doczajc do zaciskw wyjciowych kawaek (20mm) cienkiego drutu miedzianego (0,5mm, np. telefoniczny) trzymany wpensecie. Drut powinien oczywicie natychmiast spon. Potem zostaje jedynie usunicie arwki bezpiecznika iewentualna prba zapalenia uku zdrutem stalowym 1mm. Uwaga! Przy wszelkich prbach zukiem elektrycznym ipniejszym spawaniem naley bezwzgldnie iskutecznie chroni oczy przez promieniowaniem ultrafioletowym iwysok jasnoci uku. Jako zabezpieczenie minimalne wymagane jest spogldanie przez ciemne szko spawalnicze. Pamitajmy rwnie, e uk elektryczny jest rdem wysokiej temperatury, aiskry pryskajce zelektrody mog zapali niektre przedmioty, anawet zniszczy podog. Rozwaga, odpowiedzialno ibrak popiechu s cechami tak samo potrzebnymi do uruchomienia urzdzenia jak imiernik uniwersalny. Robert Magdziak, trebor@mi.com.pl

80

Elektronika Praktyczna 12/99