OPTYKA

Uwagi wstpne wiato jest czci bardzo rozlegego zakresu (widma) fal elektromagnetycznych. Fale elektromagnetyczne rozchodz si w prni z najwiksz znan w przyrodzie prdkoci c: m c = 3 10 8 s Rwnania opisujce fale elektromagnetyczne s analogiczne do tych, ktre omawialimy w Mechanice. Wielkociami, ktre s wychyleniem w fali elektromagnetycznej, a zatem tym co si zmienia w funkcji pooenia i czasu, s natenie pola elektrycznego E oraz indukcja magnetyczna B. I tak na przykad, jeli wytworzymy pask fal elektromagnetyczn (przyblienie takie moe by poprawne w szczeglnoci, gdy jestemy daleko od rda wiata), to opisuj j nastpujce rwnania:

E = Emsin(kx - t)
oraz

(1) (2)

B = Bmsin(kx - t)

gdzie Em oraz Bm s amplitudami natenia pola elektrycznego oraz indukcji magnetycznej. Jak wic widzimy, wiato moemy opisa jako fal, z drugiej strony jednak wiele dowiadcze pokazuje inny charakter wiata, a mianowicie jego czsteczkow (korpuskularn) natur. Dlatego tez w wielu sytuacjach, szczeglnie, gdy opisujemy wiato o maych dugociach fali, moemy je przedstawi jako strumie czstek zwanych fotonami. Kady fonon jest paczk energii (lub kwantem energii) przenoszc energi o wartoci:

E = h

(3)

gdzie h jest sta Plancka, za jest czstotliwoci fali wietlnej. Zastanwmy si, dlaczego niektre ciaa s przeroczyste a inne nie. Jeli energia fononw, odpowiadajcych danej fali wietlnej, jest taka sama jak rnice poziomw energetycznych elektronw lub atomw ciaa, to kwanty te s pochaniane i ciao jest nieprzeroczyste. W przeciwnym wypadku ciao nie pochania fotonw i wiato przechodzi na wylot, a zatem ciao jest przeroczyste dla wiata.

Foton przenosi te pd; omawiajc szczegln teori wzgldnoci doszlimy do wniosku, e pd ciaa nie posiadajcego masy spoczynkowej (m 0 = 0, a taki wanie jest foton) wynosi p=E/c, a zatem dla fotonu:

p = h c

(4)

Przykadowo, jeli fotony odbijaj si sprycie (np. od lusterka), to kady z nich przekazuje lusterku pd 2h/c. Tak, wic wiato z jednej strony moe by opisane jako zjawisko falowe, za z drugiej jako zbir fotonw przenoszcych energi i pd (jest to synny dualizm korpuskularno-falowy).

Wasnoci falowe ujawniaj si szczeglnie dla duych dugoci fali wiata, za korpuskularne dla fal krtkich. Podobnie te, przy opisie zjawisk optycznych uywamy dwch przyblie: - optyki geometrycznej (dajcej poprawny opis dla fal o dugociach znacznie mniejszych od rozmiarw przeszkd, ktre napotyka wiato), oraz - optyki falowej (gdy dugo fali jest porwnywalna z rozmiarami przedmiotw, z ktrymi oddziauje, np. z szerokoci szczelin na ktrych nastpuje ugicie wiata). Poniej pokazano dwie sytuacje, ktre ilustruj uycie optyki geometrycznej oraz falowej: prostoliniowe rozchodzenie si wiata oraz zmian kierunku biegu wiata wskutek ugicia na szczelinie dyfrakcyjnej.

Optyka Falowa Geometryczna

* Promie wietlny (kierunek rozchodzenia si wiata) to wektor prostopady do powierzchni fazowej fali jest to podstawowe pojcie w optyce geometrycznej, * W szczelinach siatki dyfrakcyjnej nastpuje dyfrakcja i interferencja fali wietlnej, co prowadzi do zmiany kierunku rozchodzenia si fali jest to zjawisko opisywane przez optyk falow. Niemniej, bieg wizki padajcej jak i ugitej przedstawiany jest schematycznie przez promienie wietlne.

A oto, co dzieje si w kadej ze szczelin: - szczelina staje si rdem fali kulistej (przedstawionej poprzez promienie wietlne prostopade do powierzchni falowej) - rysunek po lewej, - fale wychodzce z dwch szczelin (rysunek po prawej) interferuj ze sob i w pewnych 2

kierunkach powstan wizki wzmocnione, jak to przedstawiono schematycznie na poprzednim rysunku. Fala elektromagnetyczna (a wic i wietlna) przenosi oczywicie energi; przepyw energii opisuje si tzw. wektorem Poyntinga S zdefiniowanym jako: 1 (5) S= EB 0 Wektor S podaje kierunek przepywu energii przenoszonej przez fal oraz jej moc przypadajc na jednostk prostopadej do tego kierunku powierzchni (wyraon w W/m2).
W zakresie fal wietlnych wystpuje take efekt Dopplera, analogicznie jak dla fal akustycznych. Jednak zaleno ilociowa jest inna ni dla fal akustycznych, gdy wyraenie na zmian czstotliwoci rejestrowanej fali w funkcji prdkoci wzgldnej odbiorcy i nadawcy sygnau uzyskuje si na bazie szczeglnej teorii wzgldnoci. Wykazuje si, e obserwowana prze odbiorc czstotliwo fali wietlnej, , wynosi:

(6) 1 u / c 1+ u / c gdzie u jest wzgldn prdkoci nadawcy i odbiorcy sygnau (dodatni znak u odpowiada sytuacji, gdy nadawca i odbiorca oddalaj si od siebie, za ujemny gdy zbliaj si do siebie) oraz jest czstotliwoci, ktr zmierzy nadawca.
' =
OPTYKA GEOMETRYCZNA Optyka geometryczna zajmuje si zagadnieniami zwizanymi z rozchodzeniem si wiata w rnych orodkach, przy czym zakada si, e wiato rozchodzi si po liniach prostych. Wprowadza si pojcie promienia wietlnego, ktry jest kierunkiem normalnym do powierzchni fazowej rozchodzcej si fali. Opis w ujciu optyki geometrycznej pozostaje sluszny, jeli rozmiary przegrd, szczelin i otworw, na ktre napotyka wiato, s znacznie wiksze od dugo fali wietlnej. Typowym przykadem, ktry jest dobrze opisywany przez optyk geometryczn jest powstawanie cienia i pcienia:

Ekran

Ekran

cie
Cie powstaje wtedy, gdy rozmiar wieccego rda jest znacznie mniejszy ni rozmiar owietlanego obiektu.

Pcie powstaje wtedy, gdy rozmiar wieccego rda jest wikszy ni rozmiar owietlanego obiektu.
Cie lub pcie powstaje na powierzchni Ziemi przy cakowitym lub czciowym zamieniu Soca; ciaem przesaniajcym jest oczywicie Ksiyc. Prawa optyki geometrycznej Omwimy teraz podstawowe prawa optyki geometrycznej.

1. Prawo prostoliniowego rozchodzenia si wiata:

Fala wietlna (opisywana przez promie wietlny) rozchodzi si po liniach prostych. Trzeba jednak pamita, e gdy dugo fali zblia si do rozmiarw szczelin, otworw, itp., to prawo to przestaje obowizywa (wystpuje wtedy zjawisko dyfrakcji).

2. Zasada Fermata: wiato biegnc od A do B wybiera tak drog, aby czas jej przebycia by albo najkrtszy albo najduszy. Na przykad promie wietlny, padajc na granic dwch rnych orodkw (pod ktem ) zaamuje si pod takim ktem , aby speni t zasad (czas jest najkrtszy).

3. Bieg promienia jest odwracalny

4. Prawo odbicia:
Kty padania i odbicia s rwne.

5. Prawo zaamania:

V1

Orodek 1 (np. powietrze)

V2

Orodek 2 (np. woda)

Kty padania () i zaamania () speniaj nastpujc zaleno: sin v1 (7) = sin v 2 Przy czym v1 i v2 s prdkociami wiata w orodkach 1 i 2. Zaleno powysza zwana jest prawem Sneliusa. Dla danego orodka definiujemy bezwzgldny wspczynnik zaamania (wzgldem prni):
c v gdzie v jest prdkoci wiata w tym orodku. n= Tak wic dla powyej rozwaanych orodkw 1 i 2, ich wspczynniki bezwzgldne wynosz: c n1 = v1 oraz c n2 = v2 Definiujemy take wzgldny wspczynnik zaamania (orodka 2 wzgldem 1): n 2,1 = a zatem: n 2,1 = n 2 v1 sin = = n1 v 2 sin n2 n1

(8)

(9)

(10)

Wspczynnik ten charakteryzuje zaamanie wiata przy przejciu od orodka 1 do 2.

6. Zjawisko cakowitego wewntrznego odbicia

Efekt ten moe zaj przy wychodzeniu wiata z orodka optycznie gstszego (np. woda, szko) do orodka optycznie rzadszego (np. powietrze). Zgodnie z prawem Sneliusa (patrz rysunek poniej):

sin n = sin n

(11)

n n

(powietrze) (woda)

gr
Kt padania gr odpowiada ktowi ugicia =900.
Warunek graniczny dla zajcia cakowitego wewntrznego odbicia odpowiada ktowi =900; katowi padania odpowiada wtedy warto graniczna: gr. Przy wikszym kcie padania promie padajcy ju nie zaamie si, lecz ulegnie wewntrznemu odbiciu. W rozwaanym przez nas przypadku n 1 (dla powietrza), wic, z Rwn. 11 mamy: sin gr =
1 n

(12)

W rwnaniu tym n jest bezwzgldnym wspczynnikiem zaamania orodka optycznie gstszego (zakadamy, e orodkiem rzadszym jest prnia lub powietrze). Jeli wiato wychodzi z wody do powietrza to wtedy n = 1,33 oraz gr = 48 0 30 . Dziki zjawisku cakowitego wewntrznego odbicia wiato prowadzone jest wewntrz wiatowodu (uywanego do przesyania duych iloci informacji, np. w czach internetowych). Pokazano to schematycznie poniej. Wane jest, aby wkien wiatowodu nie zgina pod zbyt ostrym ktem, gdy wtedy kt padania miaby mniejsz warto ni gr i fala wietlna opuciaby wiatowd.

Dziki zjawisku wielokrotnego wewntrznego odbicia wiato prowadzone jest w wiatowodzie.

Bieg promieni i powstawanie obrazw

W yciu codziennym uywamy wielu przyrzdw optycznych, w ktrych wytwarzane s obrazy (np. lupa, aparat fotograficzny, lornetka itp.). Okazuje si, e optyka geometryczna moe by z powodzeniem uyta do wyjanienia dziaania tych urzdze. Omwimy kilka podstawowych przykadw.

a) zwierciado paskie
Z A A

Powstawanie obrazu pozornego w zwierciadle paskim

Rozwamy dwa promienie wietlne wychodzce ze rda wiata A. Po odbiciu od zwierciada (zgodnie z prawem odbicia) s one rozbiene, ale oko nasze doznaje zudzenie, e ich przeduenia wychodz z pozornego rda wiata A. atwo spostrzec, e obraz pozorny powstaje w tej samej odlegoci co przedmiot, ale po drugiej stronie zwierciada.

b) zwierciado kuliste
Ma ono t podstawow wasno, e wizka rwnolegych do osi optycznej (OF) promieni wietlnych skupia si (przecina) w punkcie F zwanym ogniskiem. Punkt O jest rodkiem krzywizny zwierciada.

Wykaemy, e ognisko F pooone jest w poowie odlegoci midzy zwierciadem (A) i jego rodkiem krzywizny O. Na poniszym rysunku pokazano tylko jeden promie wietlny rwnolegy do osi optycznej zwierciada. Odbija si on od zwierciada w punkcie C i tworzy z normaln do zwierciada w tym punkcie kt .

O F

Narysujmy odcinek FD prostopady do OC. Trjkty OFD i FCD s podobne, gdy maj takie same kty. A zatem: OD = DC. Ponadto: OD = CD =

OC r = . 2 2

W trjkcie prostoktnym OFD mamy rwnie zaleno:

OD =

r = OF cos , skd: 2
OF =

2 cos

Ograniczajc si do promieni biegncych blisko osi optycznej (i do rwnolegych), mamy mae kty , a zatem: cos1 i ostatecznie:

OF = FA =

r 2

Odlego FA=f jest nazywana ogniskow; widzimy, zatem, e ogniskowa zwierciada kulistego rwna jest poowie jego promienia krzywizny: r (13) f= 2 Wyobramy sobie teraz, e w punkcie C umieszczamy przedmiot (np. wieccy) CD. W celu znalezienia obrazu D punktu D, wystarczy poprowadzi dwa promienie przechodzce przez D. (Na og wybieramy promienie charakterystyczne, ktrych przebieg atwo przewidzie. Miejsce, w ktrym si przetn, wyznaczy poszukiwany obraz D). Promie wietlny OD przechodzi przez rodek krzywizny zwierciada (pokrywa si, zatem z geometrycznym promieniem zwierciada) i bdc prostopadym do powierzchni zwierciada nie zmienia swego kierunku po odbiciu od zwierciada. Drugi promie, ktry wybieramy - DA przechodzi przez punkt D i przez punkt przecicia zwierciada z osi optyczn; promie ten odbija si symetrycznie wzgldem osi optycznej. Przecicie obu promieni wyznacza punkt D. Z podobiestwa trjktw CDA i CDA atwo zauway, e stosunek wielkoci obrazu do przedmiotu, czyli powikszenie, p= CD/CA wynosi:

p=

y x

(14)

gdzie x i y s odlegociami przedmiotu i obrazu od zwierciada.

D C O

C F

x D y

Powstawanie obrazu (CD) przedmiotu CD. Przedmiot znajduje si w odlegoci x od zwierciada, za obraz powstaje w odlegoci y.
Stosujc podobne jak powyej rozumowanie, wykazuje si, e pomidzy odlegociami przedmiotu i obrazu od zwierciada (x i y) oraz ogniskow, f, zachodzi relacja: 1 1 1 + = x y f Rwnania 13-15 opisuj wasnoci optyczne zwierciada wklsego.

(15)

c) Pryzmat

Przejcie promienia wiata przez pryzmat

Promie wiata przechodzc przez pryzmat ulega dwukrotnemu zaamaniu. Cakowity kt ugicia promienia wychodzcego (wzgldem wchodzcego), , zaley od kta padania (), kta amicego pryzmatu () oraz wspczynnika zaamania wiata szka (n): = f (, , n ) (16)

10

Zaleno kta ugicia, , od wspczynnika zaamania, n, powoduje, e padajce na pryzmat wiato biae rozszczepia si na rne swoje skadowe (czerwone, zielone, niebieskie). Kada, bowiem skadowa wiata widzialnego ma nieco inny wspczynnik zaamania wiata.

d) pytka rwnolega

Przejcie promienia wiata przez pytk rwnoleg. Wskutek dwukrotnego zaamania, wychodzcy promie jest przesunity lecz rwnolegy do padajcego.
Padajcy na szklan pytk promie wiata ulega zaamaniu przy wejciu i wyjciu z pytki, wskutek czego promie wychodzcy jest rwnolegy do padajcego, lecz przesunity o x. Wielko przesunicia jest oczywicie funkcj , d oraz n.

e) soczewka skupiajca
Soczewka skupiajca wykonana jest ze szka i jest ograniczona z dwch stron powierzchniami sferycznymi. Podstawow jej wasnoci jest to, e padajca wizka promieni wietlnych rwnolega do osi optycznej soczewki, skupia si po przejciu w jednym punkcie, zwanym ogniskiem (F). Odlego ogniska od soczewki nazywamy ogniskow, f.

Rozwamy powstawanie obrazw w soczewce.

11

P A

A x

f y

Zgodnie z przyjt konwencj umieszczamy przedmiot (AB) po lewej stronie soczewki. W celu znalezienia jego obrazu, prowadzimy dwa charakterystyczne promienie wietlne z punktu B przedmiotu: jeden rwnolegy do osi optycznej, drugi przechodzcy przez rodek soczewki. Pierwszy promie po przejciu przez soczewk przechodzi przez ognisko F. Drugi promie nie zmienia swojego biegu, gdy przechodzi przez soczewk w jej rodku, a w tym miejscu jest na praktycznie pytka rwnoleg (nastpi tylko zaniedbywane rwnolege przesunicie promienia). Przecicie obu promieni po przejciu przez soczewk wyznacza punkt B, czyli obraz punktu B. Z podobiestwa trjktw ABO i A'B'O wynika, e powikszenie p=AB/AB wynosi: A B y = AB x Gdzie x i y s odlegociami przedmiotu i obrazu od rodka soczewki. p= Wyznaczymy teraz relacj pomidzy x, y oraz f. Z podobiestwa trjktw POF i ABF wynika: AB y f = PO f Lecz: PO = AB; a zatem: A B y f = AB f Porwnujc ten rezultat z Rwn. (17), otrzymujemy: y yf = x f Przeksztacajc powysz relacj, otrzymujemy rwnanie soczewki: 1 1 1 = + f x y

(17)

(18)

12

Rwnanie soczewki stosuje si do wszystkich moliwych sytuacji, jeli uwzgldnimy nastpujc konwencj: - przedmiot umieszczamy po lewej stronie soczewki (wtedy x>0), - obraz powstajcy po prawej stronie jest obrazem rzeczywistym (y>0), - obraz powstajcy po lewej stronie jest obrazem pozornym (y<0). Istniej take soczewki rozpraszajce; dla nich f<0 (f jest ujemne, gdy, wizka rwnolega po przejciu przez soczewk jest rozbiena, natomiast przeduenia promieni wychodzcych przecinaj si w punkcie pooonym po tej samej stronie soczewki, co wizka padajca).

f<0 F

Stosuje si je jako element kompensujcy w ukadach soczewek. Bowiem ukad dwch soczewek o ogniskowych f1 i f2 posiada wypadkow ogniskow f: 1 1 1 = + f f1 f 2

(19)

Ponadto, wykazuje si take, i ogniskow soczewki mona wyliczy z nastpujcej relacji:

1 1 1 = (n 1) + r r f 1 2

(20)

gdzie n jest wzgldnym wspczynnikiem zaamania materiau z ktrego wykonano soczewk wzgldem orodka, w ktrym si ona znajduje, za r1 i r2 s promieniami krzywizny obu powierzchni soczewki. Jeli powierzchnia ograniczajca soczewki jest wklsa (jak np. w soczewce rozpraszajcej), to promie krzywizny przyjmujemy jako warto ujemn. Trzeba zauway, e wzr soczewkowy (18) jest suszny, przy pewnych ograniczeniach; s to nastpujca zaoenia: - soczewka musi by cienka w porwnaniu z odlegociami x i y, - kty, jakie tworz promienie padajce z osi optyczn soczewki musz by mae (w celu ich ograniczenia stosuje si w aparatach fotograficznych przysony), - padajce wiato jest monochromatyczne. Czsto ograniczenia powysze nie s spenione i soczewki wykazuj wady. Najczstsze z nich to: - aberracja sferyczna (w wizce wiata rwnolegej do osi optycznej, promienie odlege od osi ogniskuj si bliej soczewki ni promienie padajce blisko osi soczewki), 13

- astygmatyzm (gdy wizka padajca jest zorientowana ukonie wzgldem osi optycznej soczewki; wada ta wystpuje czsto w gace ocznej u ludzi), - aberracja chromatyczna (gdy padajce wiato nie jest monochromatyczne). Soczewki s podstawowymi elementami w ukadzie optycznym lunety, aparatu fotograficznego, mikroskopu czy kamery filmowej. Czsto na rysunkach schematycznych, wyjaniajcych dziaanie przyrzdw optycznych, soczewk przedstawia si w sposb uproszczony, tak jak to pokazano poniej dla soczewki skupiajcej i rozpraszajcej.

f) Lupa
Uycie lupy przy ogldaniu drobnych przedmiotw ilustruje przykad wykorzystania obrazu urojonego. Na poniszym rysunku przedstawiono soczewk (zgodnie z czsto stosowan konwencj) jako pionow kresk zakoczon z obu stron strzakami. Ogldany przedmiot ustawiamy blisko soczewki (lupy), w odlegoci mniejszej ni jej ogniskowa. Dwa narysowane promienie przechodzce przez punkt A, staj si rozbiene po przejciu przez soczewk. Jednak ich przeduenia przecinaj si w punkcie B. W ten sposb powstaje obraz urojony AB ogldanego przedmiotu AB, ktry widzi nasze oko (znajdujce si po prawej stronie soczewki) patrzc w lew stron.

B
B

14

g) oko
Budowa oka pokazana jest schematycznie poniej. Odwrcony i pomniejszony obraz powstaje na siatkwce. Odlego midzy siatkwk a soczewk oczn wynosi y i jest na staa. Chcc uzyska ostry obraz przedmiotw pooonych w rnych odlegociach od oka, zmieniamy ogniskow soczewki ocznej poprzez zmian jej ksztatu, czyli promieni krzywizny (akomodacja). Jeli wskutek wieku lub wad wrodzonych akomodacja nie jest dostateczna, to korygujemy obraz przez uycie dodatkowych soczewek, czyli przez zaoenie okularw (por. Rwn. 19).

P N N P

h) aparat fotograficzny

N P

W aparacie fotograficznym obraz NP powstaje w miejscu, gdzie jest film lub matryca wiatoczua (w aparacie cyfrowym). Oczywicie pomidzy odlegoci filmu od soczewki (y), przedmiotu od aparatu (x) i ogniskow (f) zachodzi relacja (Rwn. 19): 1 1 1 = + f x y Regulacja ostroci, polegajca na zmienianiu odlegoci pomidzy filmem a soczewk (y), umoliwia otrzymywanie obrazw pooonych w rnych odlegociach (x)od aparatu, tak aby speni powysze rwnie. Jeli fotografujemy przedmioty pooone bardzo blisko obiektywu (np. maego owada z odlegoci kilku centymetrw jest to fotografia typu makro) i zakres regulacji y jest niewystarczajcy, to na obiektyw nakrcamy dodatkow soczewk skupiajc. W aparacie fotograficznym w wikszoci przypadkw: x>>y, a wic yf, czyli film jest w odlegoci f od soczewki obiektywu. Zauwamy ponadto, e maa ogniskowa soczewki

15

obiektywu prowadzi do uzyskania obrazu szerokoktowego (duy kt ), za duga ogniskowa do niskoktowego (patrz poniej). Lepsze aparaty fotograficzne posiadaj regulowany zestaw soczewek, co umoliwia pynn zmian ogniskowej obiektywu (tzw. zoom).

N P

y. f y~f
i) Luneta astronomiczna
Jest to instrument optyczny, ktry odegra ogromn rol w rozwoju naszej wiedzy o Wszechwiecie. Ogldamy przez ni przedmioty bardzo odlege, np. planety i gwiazdy. Skada si ona z dwch soczewek (lub z dwch ukadw soczewek) skupiajcych: obiektywu o ogniskowej f1 i okularu o ogniskowej f2. Soczewki te ustawione s w odlegoci l f1+f2 od siebie. Obiektyw wytwarza obraz przedmiotu bardzo oddalonego praktycznie w ognisku okularu, za okular dziaa jak lupa dajc obraz powikszony, urojony i odwrcony wzgldem przedmiotu.

Powikszenie ktowe lunety:

w=

16

mona wyrazi przez stosunek ogniskowych obiektywu i okularu:

w=

f1 f2

(21)

przedmiot

oko

obraz

OPTYKA FALOWA

Jak ju wspominalimy wiato wykazuje w wielu zjawiskach take charakter falowy. Dwoma podstawowymi zjawiskami wiadczcymi o tym s dyfrakcja i interferencja wiata. Jeeli do punktu docieraj dwie fale to nastpuje ich dodawanie, czyli interferencja. Obraz interferencyjny jest stabilny, gdy rnica faz obu fal dochodzcych do danego punktu jest staa w czasie; mwimy wtedy, e rda obu fal s koherentne, czyli spjne. W warunkach laboratoryjnych najatwiej jest uzyska wizk fal spjnych, uywaj wiata laserowego. Dyfrakcja natomiast polega na ugiciu wiata przechodzcego w pobliu przeszkody. Przykadowo, gdy paska fala wietlna dochodzi do cienkiej szczeliny, staje si nastpnie pocztkiem nowej fali kulistej. Ugicie to wynika z zasady Huygensa, ktra mwi, e:

kady punkt czoa fali mona uwaa za rdo nowej fali kulistej.
Oglnie, gdy rozmiar przeszkody (szczeliny) staje si porwnywalny z dugoci fali wietlnej, to absolutnie zawodz zaoenia optyki geometrycznej (w ktrej uywalimy pojcia prostoliniowego biegu promienia wietlnego). Mechanizm ugicia wiata na szczelinie ilustruje poniszy rysunek:

Ugicie fali wietlnej na szczelinie o szerokoci rwnej dugoci fali

17

Rozwaymy teraz zalenoci ilociowe ugicia wiata na szczelinach.

Interferencja na dwch szczelinach

Zamy, e paska fala wietlna pada na dwie wskie szczeliny. Na kadej z nich nastpuje ugicie fal, za dwie ugite fale nastpnie interferuj ze sob. W efekcie na ekranie ustawionym za szczelinami powstan na przemian maksima i minima natenia wiata.

P1

d s

Ugicie wiata na dwch wskich szczelinach. Zakadamy, e odlego ekranu od szczelin jest duo wiksza od odlegoci d midzy szczelinami.
Zakadajc, e odlego ekranu od szczelin jest dua, rnica drg, s, obu promieni dochodzcych ze szczelin do punktu P1 wynosi:

s = d sin
gdzie d jest odlegoci midzy szczelinami, a jest ktem pod jakim ugite s promienie (na rysunku tylko dolny promie ugity jest dokadnie pod tym ktem, jednak jeli odlego do ekranu jest bardzo dua, to oba promienie s praktycznie rwnolege). Maksima interferencyjne (PRKI JASNE) powstan dla takich ktw , dla ktrych: s = n (czyli, gdy rnica drg jest rwna cakowitej wielokrotnoci dugoci fali). A zatem maksima mamy, gdy:

d sin = n

(22)

Minima (PRKI CIEMNE) powstaj natomiast tam, gdzie oba promienie si wygaszaj czyli gdy rnica ich jest nieparzyst wielokrotnoci poowy dugoci fali, a wic:

d sin = (2n + 1)

(23)

18

Na poprzednim rysunku, oba rozwaane promienie wychodzce ze szczelin, byy prawie rwnolege, ale jednak nie dokadnie rwnolege. Ten typ opisu - nazywamy dyfrakcj FRESNELA. Mona jednak rozway dokadnie rwnolege promienie wychodzce ze szczelin, czyli dyfrakcj FRAUNHOFERA. Poniej pokazano, jak mona j w praktyce zrealizowa, uywajc soczewki skupiajcej:

E P1

W dyfrakcji typu Fraunhofera rozwaamy rwnolege promienie ugite. Nastpnie zostaj one skupione w obraz na ekranie za pomoc soczewki.
Przeprowadzajc ilociowa analiz ugicia wiata na dwch szczelinach, na natenie ugitego wiata uzyskuje si (patrz DODATEK D1):

I = I m cos 2
gdzie: = poniej.

(24)

d sin . Wykres natenia rejestrowanego na ekranie w funkcji sin pokazano

19

4I rda
0

spjne

2I rda
0

niespjne I jedno
0

rdo 2/d
/d /d

natenie

0 sin

2/d

Natenie wiata ugitego na dwch szczelinach. Pokazano take, jakie natenie pochodzioby od jednego rda i dwch niespjnych rde wiata (rysunek zaczerpnity z notatek do Wykadw z Fizyki, Z. Kkol, IFIS, AGH)

Dyfrakcja wiata na pojedynczej szczelinie

Od tej pory bdziemy rozwaa dla prostoty wycznie dyfrakcj Fraunhofera (dokadnie rwnolege promienie wychodzce ze szczelin). Przy przejciu wiata przez jedn szczelin o skoczonej szerokoci widzimy wyranie wspwystpowanie zjawiska dyfrakcji i interferencji.

a s

s=

.
1 4 2

5 3 Warunek powstania minimum wizki ugitej na pojedynczej szczelinie: s musi by parzyst wielokrotnoci poowy dugoci fali (np. s=). Promienie z dwch czci wizki wzajemnie si znosz.

20

Przypomnijmy, e zgodnie z zasad Huygensa, dowolny punkt szczeliny, do ktrego dochodzi fala, staje si rdem nowej fali. Natenie wizki ugitej bdzie zaleao od wyniku interferencji fal powstajcych w kolejnych punktach szczeliny. Rozwamy wizk ugit pod ktem (patrz powyszy rysunek); rnica drg przebytych przez promienie (1 i 3) wychodzce z obu kracw szczeliny wynosi:

s = a sin

Podzielmy wizk na dwie rwne czci (lini podziau jest promie 2). Rnica faz midzy falami przedstawionymi przez promienie 1 i 3 wynosi zatem 2 (te dwie fale s w fazie). Natomiast rnica faz midzy promieniami 2 i 3 wynosi , a zatem te dwa promienie si znios. Podobnie bdzie dla kadej innej pary promieni (np. 4 i 5), uzyskanych przez przesunicie promieni 2 i 3. W ten sposb dochodzimy do wniosku, e obie powki wizki dokadnie si znios. Taki sam wynik dostaniemy dla sytuacji gdy s=2 (wtedy wizk podzielimy w mylach na cztery rwne czci i one rwnie parami si znios). Oglnie, prki ciemne (minima) przy ugiciu wizki na pojedynczej szczelinie otrzymujemy gdy:

s = n
A zatem warunek uzyskania minimum:

a sin = n

(25)

A kiedy dostaniemy maksima, czyli prki jasne ? Wystpi to, np., dla s = poniszy rysunek.

3 - patrz 2

s=3/2

3 2 1

po lewej) warunek powstania maksimum wizki ugitej na pojedynczej szczelinie: s musi 3 by nieparzyst wielokrotnoci poowy dugoci fali (np. s = ). Odpowiadajce sobie 2 promienie z dwch czci wizki wzajemnie si znios, trzecia za cz przeyje i wytworzy odpowiednie natenie wizki ugitej. po prawej) schematyczny rozkad natenia wiata ugitego na pojedynczej szczelinie.
Rozumowanie przedstawione na tym rysunku mona uoglni: Maksima (czyli prki jasne) w wizce ugitej na pojedynczej szczelinie wystpi, jeli:

21

s = (2n + 1)
A zatem warunek powstania maksimw:

a sin = (2n + 1)

(26)

W Dodatku D2 zamieszczonym na kocu tego rozdziau wyprowadzono wyraenie ilociowe na rozkad natenia wizki ugitej na jednej szczelinie; wynosi ono:

sin I = Im
gdzie:

(27)

a sin . Wykres natenia ugitego wiata w funkcji kta pokazano poniej.

a=

wzgldne natenie

a=5

a=10 5 10

10

(deg)

Natenie wiata ugitego na pojedynczej szczelinie w funkcji kta . Pokazano przypadki dla trzech szerokoci szczeliny: a=, a=5 oraz a=10. (rysunek zaczerpnity z notatek do Wykadw z Fizyki, Z. Kkol, IFIS, AGH). Zauwamy, e maksimum natenia od ugicia na pojedynczej szczelinie rozszerza si jeli zwamy szczelin (dla nieskoczenie wskiej szczeliny dostaniemy stae natenie na caym ekranie).

Rozwamy teraz ugicie na dwch szczelinach o skoczonej szerokoci. Widzimy tu iloczyn efektw dyfrakcji na pojedynczej szczelinie i interferencji na dwch szczelinach. Poniej pokazano rozkad natenia uzyskanego przy ugiciu wiata na dwch szczelinach dla trzech rnych wartoci szerokoci pojedynczej szczeliny (a=, 5 i 10 ).

22

1.0

a=

wzgldne natenie wzgldne natenie

0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 1.0

a = 5

wzgldne natenie

0.8 0.6 0.4 0.2 0.0

a = 10

10

(deg)

10

Rozkad natenia wiata ugitego na dwch szczelinach odlegych od siebie o d=50. Pokazano wyniki dla trzech szerokoci szczelin: a=, a=5 a=10. (rysunek zaczerpnity z notatek do Wykadw z Fizyki, Z. Kkol, IFIS, AGH).
Zauwamy, e ugicie na dwch szczelinach prowadzi do wytworzenia szybko oscylujcych maksimw, wpisanych w obwiednie wyznaczone przez rozkad natenia dla pojedynczej szczeliny (dokadnie jest to iloczyn rozkadw uzyskanych dla jednej oraz dwch szczelin). Moemy zatem powiedzie, e w przypadku ugicia na dwch szczelinach o skoczonej szerokoci mamy wyrane wspistnienie efektu dyfrakcyjnego (ugicie na jednej szczelinie) oraz interferencyjnego (oddziaywanie dwch szczelin) patrz rysunek poniej.

23

1.0

wzgldne natenie wzgldne natenie wzgldne natenie

0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0

a = 5

10

(deg)

10

Rozkad natenia wiata ugitego na dwch szczelinach (wykres dolny) jest iloczynem czynnika interferencyjnego (Rwn. 24 wykres grny) oraz dyfrakcyjnego (Rwn. 27 wykres rodkowy). (rysunek zaczerpnity z notatek do Wykadw z Fizyki, Z. Kkol, IFIS, AGH).

Siatka dyfrakcyjna

Siatka dyfrakcyjna jest pytk z du iloci naci (szczelinek). Ugicie wiata na niej opisujemy podobnie jak to zrobilimy w przypadku dwch szczelin. Z powodu duej iloci szczelin, rozkad prkw jasnych i ciemnych, jaki powstaje przy ugiciu wiata na siatce dyfrakcyjnej jest bardzo wyrazisty i regularny.

2 s

Ugicie wiata na siatce dyfrakcyjnej

24

Rnica drg promieni wychodzcych z dwch kolejnych szczelin (np. promieni 2 i 3) pod ktem wynosi: s = dsin (d jest odlegoci midzy dwoma szczelinami). A zatem maksima (prki jasne) powstan dla takich ktw , dla ktrych:

d sin = n

(28)

Poniej pokazano rozkad nate prkw ugitych na siatce dyfrakcyjnej, jaki rejestrujemy na ekranie. Zauwamy, e oprcz prkw gwnych (opisanych Rwn. 24) otrzymujemy take pewn ilo duo sabszych prkw pobocznych, ktre s wynikiem interferencji promieni wietlnych z pewnych podgrup szczelin (np. z co drugiej lub z co trzeciej szczeliny, itd.).
I()

m=-1 m=-2

m=1 m=2

-2/d

/d

/d

2/d

Rozkad natenia prkw ugitych na siatce dyfrakcyjnej

Spektralna i przestrzenna zdolno rozdzielcza przyrzdw optycznych Na przykadzie siatki dyfrakcyjnej atwo mona zdefiniowa takie oglne i przydatne pojcia jak spektralna i przestrzenna zdolno rozdzielcza przyrzdw optycznych. Przez spektraln zdolno rozdzielcz siatki dyfrakcyjnej rozumiemy R= /, gdzie jest najmniejsz zmian dugoci fali, ktr mona jeszcze zarejestrowa (np. przez pomiar kta ugicia wizki); wykazuje si, e wynosi ona:

= mn

(29)

gdzie m iloci szczelin siatki, za n jest wykorzystanym do pomiaru rzdem ugicia.

Przestrzenn zdolnoci rozdzielcz definiujemy jako najmniejsz odlego, ktr moemy jeszcze zmierzy. Uywajc siatki dyfrakcyjnej moe to by odlego d pomidzy jej szczelinami. Z rwnania siatki: d sin = n wyliczamy odlego midzy szczelinami:

d=

n sin

25

Wida tutaj jasno, e najmniejsz warto d uzyskamy dla ugicia pierwszego rzdu (n=1) oraz dla najwikszego moliwego kta , przy ktrym sin1; wtedy:

(30)

Tak wic, najmniejsza odlego jak moemy jeszcze rozrni jest ograniczona dugoci uytej fali wietlnej. Inaczej mwic przestrzenna zdolno rozdzielcza jest w najlepszym wypadku rzdu uytej dugoci fali. Ograniczenie to jest prawdziwe we wszystkich przyrzdach optycznych (np. w mikroskopie optycznym, elektronowym czy te przy dyfrakcji promieniowania rentgenowskiego na krysztale).
Interferencja w cienkich warstwach

wiato padajc na cienk przeroczyst lub pprzeroczyst warstw (np. na plam oleju na powierzchni kauy, na warstw tlenku na metalu czy te na ciank baki mydlanej) ulega odbiciu od grnej i dolnej powierzchni warstwy, za obie odbite wizki interferuj.
1 2 1', 2'

zmiana fazy o powietrze

warstwa ( wpcz, zaam. n)

bez zmiany fazy

wiato pada prostopadle na cienk warstw o gruboci d i bezwzgldnym wspczynniku zaamania n.

Rozpatrzmy na pocztku przypadek, gdy fala wietlna pada na cienk warstw prostopadle, tzn., =0 (wtedy take promie zaamany jest prostopady do powierzchni pytki).

26

Promie, ktry si bezporednio odbi od grnej powierzchni bdzie interferowa z promieniem, ktry wszed do warstwy, odbi si od dolnej powierzchni i wyszed na zewntrz. Zauwamy, e wewntrz pytki (o bezwzgldnym wspczynniku zaamania n) c prdko wiata wynosi v n = , a zatem dugo fali w pytce: n n = n Przy liczeniu rnicy faz obu promieni, oprcz rnicy drg przebytych prze oba promienie, trzeba jeszcze wzi pod uwag fakt, e promie odbijajcy si na grnej powierzchni (odbicie od orodka optycznie gstszego) zmieni faz o 1800. Tak wic, minima natenia wiata odbitego wystpi, gdy droga promienia wewntrz pytki jest si cakowit wielokrotnoci dugoci fali n (a oprcz tego faza promienia odbijajcego si bezporednio od grnej powierzchni zmienia si na przeciwn):

2d = m n
Czyli, minima wystpi, gdy:

m = 0,1,2,3,...

2dn = m
Natomiast maksima interferencyjne wystpi, gdy:

(32)

n m = 0,1,2,3,... 2 W powyszym rwnaniu uwzgldnilimy zmian fazy na przeciwn w promieniu odbitym, dodajc do drogi promienia, ktry wszed do pytki czon: n/2. A zatem maksima wystpi, gdy: 2d = m n +

1 2dn = (m + ) 2
W oglniejszym przypadku, gdy wiato pada na warstw pod ktem (patrz rysunek powyej), warunek na maksima interferencyjne przyjmuje posta:

(31)

1 2d n 2 sin 2 = (m + ) 2

(29)

W wietle relacji (29) moemy zaobserwowa dwa typy prkw interferencyjnych: a) Prki jednakowego nachylenia (przy d=const, kolejne prki wystpi dla pewnych ktw padania ). Takie prki widzimy wanie patrzc na kau pokryt cienk warstewk oleju lub benzyny, b) Prki jednakowej gruboci (przy staym kcie padania =const, np. =900, prki wystpi dla okrelonej gruboci warstwy d). Poniej pokazano schematycznie dowiadczenie, w ktrym obserwujemy piercienie Newtona, odpowiadajce prkom jednakowego nachylenia i jednakowej gruboci.

27

a)

b)

c)
Powstawanie prkw Newtona. a) Prki staego nachylenia - interferencja midzy fal ktra przesza przez pytk bezporednio z t , ktra zanim wysza odbia si dwukrotnie wewntrz pytki (dowiadczenie Pohla), b) Prki jednakowej gruboci (na szklanym podou znajduje si soczewka o bardzo duym promieniu krzywizny; w ten sposb w rnych miejscach promienie napotykaj rn grubo szka do przejcia) W obu przypadkach, patrzc z gry zaobserwujemy na ekranie koowe prki interferencyjne.

Interferometr Michelsona

Instrument ten odegra historyczn rol w dowiadczalnym potwierdzeniu hipotezy staej prdkoci wiata (i jego niezalenoci od ukadu odniesienia). Opiera si on na wykorzystaniu interferencji wiata i w podstawowym zastosowaniu suy do wyznaczania dugoci fali wiata. Schemat jego dziaania przedstawiono na poniszym rysunku.
Z2

d2 S Z d1

Z1 E

Interferometr Michelsona. Cz wiata ze rda S przechodzi przez zwierciado Z, nastpnie odbija si od zwierciade Z1 i Z dochodzc do ekranu E; druga cz wiata ze rda S odbija si najpierw od zwierciada Z, nastpnie od Z1, po czym przechodzi przez zwierciado Z i trafia na ekran E. Interferencja obu strumieni wiata jest rejestrowana na ekranie E. Jeli rnica drg optycznych s obu strumieni wynosi n, to na ekranie zarejestrujemy maksimum. s moemy zmienia przesuwajc zwierciado Z1 i w ten sposb mona wyznaczy dugo fali wiata .

28

Strefy Fresnela

Uywajc zasady Huyghensa mona przedstawi rozkad natenia wiata za pomoc tzw. stref Fresnela. Rozwamy punktowe rdo wiata Z wysyajce fal, ktrej czoo tworzy w danej chwili powierzchni sferyczn. Czoo fali mona rozbi na strefy w postaci piercieni wsposiowych tak, aby odlegoci od brzegw poszczeglnych stref do punktu O rniy si dla ssiednich stref o /2 patrz poniszy rysunek. Dziaanie rda wiata mona przedstawi jako dziaanie elementarnych wtrnych rde rozmieszczonych na powierzchni poszczeglnych stref. Zauwamy, e fale pochodzce z ssiednich stref praktycznie si znosz, gdy maj przeciwne fazy. Mona wykaza, e dziaanie caego czoa fali rwnowane jest dziaaniu tylko pierwszej strefy, o ksztacie koowym i o nieduej rednicy; np. dla r0=1m, przy dugoci fali =0.5 m rednica pierwszej strefy wynosi okoo 1 mm (ten fakt moe by czciowym wyjanieniem tego, e rozchodzenie si fali wietlnej w danym kierunku jest niele opisywane przez koncepcj promienia wietlnego). Opierajc si na koncepcji stref Fresnela, przeprowadzi mona bardzo efektowne pokazy. Na przykad, jeli przesonimy wszystkie strefy oprcz pierwszej, to amplituda rejestrowanego wiata ... wzronie dwukrotnie, za jego amplituda - czterokrotnie. Inn, efektown ilustracj koncepcji stref Fresnela jest dowiadczenie z tzw. pytk strefow (patrz cz (b) poniszego rysunku). Pytka strefowa zawiera piercienie o tak dobranych rednicach i szerokociach, aby zakryway one np. wszystkie strefy parzyste lub te wszystkie nieparzyste. W wyniku przysonicia rda wiata pytk strefow .... natenie wzrasta, gdy fale pochodzce np. ze stref nieparzystych s ze sob w fazie i nastpuje wybitne wzmocnienie natenie. Jest to bardzo spektakularny efekt. Mona go pokaza, uywajc promieniowania mikrofalowego (dugo fali oraz szeroko przeson s rzdu centymetra). Pokaz ten jest spektakularny, gdy przysaniajc rdo fali, uzyskujemy wzmocnienie natenia fali przechodzcej.
r0+2( / 2)

Z r0+( / 2) r0+3( / 2)

a)

r0

b)

a) Wyznaczenie stref Fresnela; odlegoci od punktu obserwacji (0) do granic kolejnych dwch stref rni si o /2. b) Pytka strefowa, zaprojektowana w ten sposb, aby przysoni promieniowanie od co drugiej strefy Fresnela. W wyniku przesonicia t pytk, obserwowane natenie fali wzrasta. (na podstawie: J. Massalski, M. Massalska, Fizyka dla inynierw, WNT, W-wa, 1980)

29

Polaryzacja wiata

Fale wietlne s falami elektromagnetycznymi, ktre rozchodz si w prni z prdkoci v=c rwn okoo 3x108 m/s (jest to najwiksza prdko wystpujca w przyrodzie) . Periodycznym zmianom w czasie i przestrzeni podlegaj w nich wektory natenia pola elektrycznego E oraz indukcji magnetycznej B. Trjka wektorw E, B i v tworzy prostoktny ukad wsprzdnych. W wietle pochodzcym ze zdecydowanej wikszoci naturalnych rde, wektory E i B, pozostajc midzy sob prostopade, przyjmuj dowolne orientacje, krcc si wok wektora prdkoci v. Ze wiatem spolaryzowanym liniowo mamy do czynienia wtedy, gdy kierunek drga wektora E (podobnie te i B) ley w jednej paszczynie. Wszystkie wspomniane relacje przedstawiono na poniszym rysunku. W zalenoci od wzajemnej konfiguracji wektorw E, B, v rozrniamy polaryzacj prawo lub lewoskrtn.

a)

b)

B E

c)

E B E E B

a) Wzajemna orientacja wektorw E, B, v w fali elektromagnetycznej, b) w wietle naturalnym wektor E przyjmuje do dowolne orientacje wok wektora prdkoci fali, c) w wietle spolaryzowanym liniowo wektor E pozostaje w jednej paszczynie, podobnie wektor B; oba wektory s w kadej chwili prostopade do siebie jak i do wektora prdkoci v.
Jeli koniec wektora E (zwanego te wektorem wietlnym) obraca si wok kierunku wektora prdkoci nie zmieniajc swojej dugoci to mamy do czynienia ze wiatem spolaryzowanym koowo. Istnieje te polaryzacja eliptyczna wtedy koniec wektora E opisuje elips. W dalszej czci rozwaa zajmowa si bdziemy tylko polaryzacj liniow. Zjawisko polaryzacji zostao wykryte przez Malusa; badali je take Young i Fresnel. Polaryzacja wiata przez odbicie Stwierdzono dowiadczalnie, e wiato naturalne mona spolaryzowa liniowo przez odbicie od powierzchni przeroczystego dielektryka. Poniszy rysunek pokazuje, e zdolno odbicia

30

dla wiata, w ktrym wektor E ley w paszczynie padania (R||) zachowuje si w zalenoci od kta padania inaczej, ni dla wiata z wektorem E prostopadym do paszczyzny padania (R) (paszczyzn padania wyznaczaj promie padajcy oraz normalna do powierzchni ciaa odbijajcego). Wynika std, e dla pewnego kta p pod ktrym pada na dielektryk wiato naturalne mamy R||=0 i w konsekwencji w wietle odbitym wystpi tylko drgania wektora E prostopade do paszczyzny padania (nie bdzie natomiast drga E w paszczynie padania). Stwierdzono, e zachodzi to gdy:

p + = 90 0
Wyramy kt p przez wspczynnik zaamania n dielektryka, od ktrego nastpuje odbicie wiata:

n=

sin p sin p sin = = = tg p sin sin(900 p ) cos p

100 % 80

60 40

20 0

R R R

20o 40o 60o 80o

Zdolno odbicia wiata od powierzchni dielektryka, jeli E jest rwnolege do paszczyzny padania (R) oraz gdy jest prostopade do tej paszczyzny (R) w funkcji kta padania (na podstawie: J. Massalski, M. Massalska, Fizyka dla inynierw, WNT, W-wa, 1980)
A zatem:

tgp = n
Jest to prawo Brewstera.

(33)

31

.. .

. ..

. .. . . .. . 90 . .

Rysunek powyszy przedstawia schematycznie odbicie wiata pod ktem Brewstera. Jeli wiato naturalne pada pod ktem Brewstera na pytk szklan (o wspczynniku zaamania n=1.54), to odbija si 16.5 % natenia wiata o drganiach prostopadych do paszczyzny padania i 0 % natenia wiata o drganiach rwnolegych do paszczyzny padania. Natomiast do promienia zaamanego przejdzie 100 % natenia wiata o drganiach rwnolegych i 83.5 % natenia o drganiach prostopadych. Ciekawe dowiadczenie mona przeprowadzi przy uyciu dwch rwnolegle ustawionych lusterek. Na grne zwierciado (polaryzator) pada strumie wiata pod ktem Brewstera, ktry po odbiciu pada na drugie zwierciado (analizator). W sytuacji, gdy oba zwierciada s rwnolege otrzymujemy maksymalne natenie wiata odbitego od dolnego zwierciada; dzieje si tak poniewa, w promieniu odbitym od grnego zwierciada wystpuj tylko drgania prostopade do paszczyzny padania, ktre s z kolei w 100% odbijane przez zwierciado dolne. Jeli natomiast bdziemy obraca drugie lusterko wok promienia na padajcego (o orientacji pionowej na rysunku), to wprawdzie kt padania pozostay stay (rwny p), ale zmieni si orientacja paszczyzny padania. W efekcie drgania wektora E nie s ju prostopade do paszczyzny padania (na dolne lusterko) i natenie wiata odbitego zmaleje. Osignie ono zerow warto, gdy obrcimy dolne lusterko o 900. Obracajc dalej dolne lusterko wok promienia padajcego, zarejestrujemy na przemian maksymaln i minimaln jasno promienia odbitego.

p p

. . . . . . . . . . . . . . ....
p p

Dwa lusterka (analizator i polaryzator) ustawione s pocztkowo rwnolegle. Obracajc dolne lusterko wok promienia na padajcego, zaobserwujemy cykliczne (co 900) maksima i minima natenia wiata odbitego.

32

Zaamanie podwjne (dwjomno)

Istniej pewne krysztay (np. kalcyt, czyli wglan wapnia Ca CO3 lub szpat islandzki, czyli tzw. pryzmat Nicola), ktre posiadaj bardzo interesujce wasnoci optyczne. Wizka niespolaryzowanego wiata padajca na taki kryszta rozszczepia si na dwie wizki spolaryzowane we wzajemnie prostopadych paszczyznach. Zamy, e promie wiata niespolaryzowanego pada prostopadle do powierzchni krysztau dwjomnego (patrz rysunek poniej). Rozszczepia si on wewntrz krysztau na dwa promienie: zwyczajny (speniajcy prawo zaamania) oraz nadzwyczajny (nie speniajcy prawa zaamania). Obracajc kryszta dwjomny wok promienia padajcego, zauwaymy take obrt ladu promienia nadzwyczajnego na ekranie. Krysztay tego typu s przykadem orodkw optycznie anizotropowych. S uywane do wytwarzania wiata spolaryzowanego.

... .. . . . . . .... ....

Nadzwyczajny (c) Zwyczajny (o)

Promie wiata niespolaryzowanego rozszczepia si w krysztale dwjomnym na dwa promienie spolaryzowane w dwch wzajemnie prostopadych paszczyznach (promie zwyczajny i nadzwyczajny). Promie zwyczajny spenia prawo zaamania, za promie nadzwyczajny nie.
Okazuje si, e anizotropia optyczna moe by wywoana w ciekych dielektrykach przez pole elektryczne. Jest to tzw. efekt Kerra (wykryty w roku 1875). Stwierdzono, wiato spolaryzowane przechodzc przez taki dielektryk zostaje rozszczepione na dwie wizki promie zwyczajny i nadzwyczajny. Dla wiata monochromatycznego rnica wspczynnikw zaamania dla promienia zwyczajnego (no) i nadzwyczajnego (ne) jest proporcjonalna do E2 (E jest nateniem pola elektrycznego): no - ne = kE2. Przykadowymi substancjami, w ktrych ten efekt wystpuje to np.: chloroform i benzen.
Kondensator Kerra

+++++
E

- - - - Stwierdzono rwnie, e niektre ciecze umieszczone w polu magnetycznym B uzyskuj wasnoci podobne do jednoosiowych krysztaw podwjnie amicych (jest to efekt CottonaMoutona). Kierunek osi optycznej pokrywa si w tym przypadku z kierunkiem pola B.

33

Stwierdzono, e rnica wspczynnikw zaamania promieni zwyczajnego i nadzwyczajnego wynosi: no ne =CB2, gdzie jest dugoci fali wiata, za C sta.

..........
Polaryzatory

.. . .

Efekt podwjnego zaamania wykorzystywany jest do wytwarzania wiata spolaryzowanego. W celu uzyskania jednej tylko wizki wiata spolaryzowanego, trzeba drug wizk usun (promie zwyczajny lub nadzwyczajny). Realizuje si to w praktyce w pryzmacie (Nicola lub Wollastona) oraz w polaroidzie. Pyzmat Nicola wykonuje si z dwch czci krysztau kalcytu (sklejone s balsamem kanadyjskim); promie zwyczajny odbija si od paszczyzny sklejenia i jest wyeliminowany, za wykorzystany jest promie nadzwyczajny. Pryzmat Wollastona wykonany si poprzez sklejenie ze sob pryzmatw z kalcytu i ze szka. Kryszta turmalinu jest przykadem polaroidu; zachodzi w nim silna absorbcja promienia zwyczajnego, za uywany jest wychodzcy promie nadzwyczajny. Innym polaroidem jest kryszta herapatytu (kwany siarczan jodochininy). Polaryzatory mog suy take jako analizatory (w celu okrelenia paszczyzny polaryzacji wiata). Jeli umiecimy dwa paskie polaroidy jeden na drugim i skierujemy na nie wizk wiata, to przekrcajc jednym z nich, przechodzce wiato bdzie cyklicznie przepuszczane lub absorbowane.
Skrcenie paszczyzny polaryzacji

*) Przy przejciu wiata liniowo spolaryzowanego przez pewne krysztay lub roztwory, paszczyzna polaryzacji ulega skrceniu. Kt skrcenia tej paszczyzny moemy wyznaczy umieszczajc badan substancj pomidzy polaryzatorem i analizatorem. Przykadow substancj wywoujc skrcenie paszczyzny polaryzacji wiata jest roztwr cukru w wodzie. Stwierdzono, e kt skrcenia paszczyzny polaryzacji opisa mona nastpujc relacj:

= kcl

(34)

gdzie l jest gruboci warstwy cieczy, c jest koncentracj roztworu, za k jest wspczynnikiem charakteryzujcym dany materia (zwanym zdolnoci skrcenia paszczyzny polaryzacji). Typowy kt skrcenia jest rzdu dziesiciu lub nawet kilkudziesiciu stopni. Na podstawie tej relacji, badajc kt skrcenia paszczyzny polaryzacji, wyznaczy mona koncentracj danego roztworu (np. stenie cukru w wodzie). Bardzo ciekawe jest to, i paszczyzna polaryzacji moe by przekrcona prawo- lub lewoskrtnie (w zalenoci od kierunku obrotu). Istniej, np., prawo- i lewo skrtne krysztay kwarcu. Roztwr cukru gronowego daje skrcenie lewoskrtne, za buraczanego prawoskrtne (a zatem dziki temu efektowi moemy zidentyfikowa typ cukru).

34

**) Niektre ciaa (np. szko lub siarkowodr) skrcaj paszczyzn polaryzacji, jeli rwnolegle do biegu wizki wiata przyoymy pole magnetyczne B (jest to efekt Faradaya, odkryty przez niego w roku 1846). Kt skrcenia paszczyzny polaryzacji opisuje zaleno:

= Bl
gdzie l jest gruboci warstwy substancji, za jest sta charakterystyczna dla danego materiau (staa Verdeta); przykadowo dla szka optycznego =7x10-5 m/Wb).
Fotometria

(35)

Fotometria zajmuje si charakterystyk ilociow natenia wiata widzialnego, szczeglnie w aspekcie jego rejestracji przez oko ludzkie. Poniej pokazano jak czue jest oko ludzkie w zakresie wiata widzialnego. Najwiksza czuo przypada na wiato koloru zielonego, przy dugoci fali okoo 555 nm. W zwizku z siln zalenoci czuoci oka od dugoci fali, w wielu zagadnieniach wykorzystuje si ponisz zaleno (podobnie charakteryzowalimy czuo ucha ludzkiego na rne czstoci dwiku). Rozrnia si, zatem fotometri energetyczn (definiujc obiektywnie wszystkie wielkoci) oraz fotometri wizualn (gdzie bierze si pod uwag zdolno widzenia rnych barw przez oko).
1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0 400 500 600 700 (nm)

Czuo oka ludzkiego na rne dugoci fali wietlnej

A oto trzy podstawowe wielkoci definiowane w fotometrii: Natenie rda wiata (I) Natenie rda wiata definiujemy jako: W (36) I= t czyli jako energi wysyan przez rdo, przypadajc na jednostk czasu i na jednostk kta bryowego (albo te jako moc na jednostk kata bryowego). Jednostk natenia jest kandela (cd): jest to natenie rda, ktre wysya promieniowanie monochromatyczne o dugoci fali =555 nm (albo o czstotliwoci f=540x1012 Hz) i o mocy 1/683 wata (czyli 1.47 mW) w kt bryowy jednego steradiana. Oczywicie chcc widzie subiektywnie tak samo jasno inny (ni zielony) kolor wiata , musimy powikszy rzeczywist moc rda o odpowiedni czynnik, uzyskany na podstawie powyszego wykresu czuoci oka ludzkiego. Strumie wietlny Definiujemy go jako cakowit moc niesion przez fal, propagujc si w kt bryowy 0 : 35

 = Id
0

(37)

Oczywicie dla penego kta bryowego: =4I . Jednostk strumienia wietlnego jest: lumen (lm), przy czym: lm = cd * sr Owietlenie powierzchni Owietlenia powierzchni definiujemy jako:

E=

(38)

gdzie A jest owietlan powierzchni. Jednostk owietlenia jest lux (lx), przy czym:

lx =

lm m2

DODATEK
D1. Natenie wiata przy interferencji z dwch bardzo wskich szczelin (dowiadczenie Younga)

Na oko oraz na detektory wiata dziaa tylko pole elektryczne E (pole B ma znikomy efekt).

P1

d s

Zamy, e skadowe pola elektrycznego dwch fal dochodzcych do punktu P1 s naspujce:

36

E 1 = E 0 sin t oraz E 2 = E 0 sin(t + ) Obie fale przeszy inna drog od szczelin do punktu P1, dlatego maj rnice faz . Amplituda fali wypadkowej: E = E1 + E 2 czyli: E = E 0 [sin t + sin(t + )] = 2E 0 cos sin(t + ) 2 2 Powyszy wynik moemy zapisa:

E = E sin(t + )
gdzie przez E oznaczylimy amplitud wypadkowej fali, ugitej pod katem , oraz:

(d1)

E = 2E 0 cos = E m cos

gdzie: =

oraz 2

Em=2E0

(d2)

Natenie kadej fali jest proporcjonalne do kwadratu amplitudy; w naszym przypadku:

I E
Mamy wic:

I = I m cos 2
gdzie: =

(d3)

. 2 Kt jest rnic faz obu padajcych fal. Zauwamy, e rnica faz wie si z rnic drg, jakie przebyy fale do punktu P1: rznica faz rznica drg = 2 czyli: d sin = 2

skd: =

2 d sin . A zatem:

d = sin 2

(d4)

Rwnania d3 i d4 opisuj natenia wiata ugitego przez dwie wskie szczeliny w funkcji sin.

D2. Skadanie wielu fal

Przy dodawaniu fal wygodnie jest stosowa nastpujc konstrukcj. Drganie wektora natenia pola elektrycznego:

E1 = E 0 sin t

(d5)

37

przedstawiamy jako wektor o dugoci E0 (zwany wykazem) obracajcy si z prdkoci ktow :

E1 t

E0

W kadej chwili rzut tego wirujcego wektora na o pionow ma wanie dugo opisan Rwn. d5. Dodajmy teraz dwa zaburzenia: E 2 = E 0 sin(t + ) E 1 = E 0 sin t oraz Na poniszym rysunku (a) oba drgania przedstawione s jako dwa wirujce wektory (z prdkoci ktow ), przesunite w wzgldem siebie w fazie o kt . Zauwamy, e sum obu drga jest suma rzutw na o pionow obu wektorw, czyli E= E1+E2 (rysunek (a) poniej). Wynik ten moemy take uzyska nastpujco: dodajemy najpierw oba wektory wskazowe, ktrych rezultatem jest wektor E i nastpnie rzutujemy go na o pionow (rysunek (b) poniej).

E2 E1

E0 E E0 t

E2

E 0 t

E1

E0

Otrzymujemy: E = E1 + E 2 = E sin(t + ) , czyli taki sam wynik jak poprzednio na drodze rachunkowej. Operacj ta moemy przedstawi jeszcze prociej:

E E0

E0

38

Dodajemy wektory E1 i E2 (kady z nich o amplitudzie E0), tworzce midzy sob kt . W otrzymanym trjkcie rwnoramiennym kt =/2 i zatem:

E = 2E 0 cos

znalelimy dugo wypadkowego wektora wskazowego (ktr take otrzymalimy poprzednio). W opisany powyej sposb mona doda wicej drga (fal) wektora E, jak na poniszym rysunku. Dodano tu drgania: E=E0sint + E0sin(t+) + E0sin(t+2) + E0sin(t+3) + E0sin(t+4). Wynikiem jest: E=Esin(t+).
E0 E0 E E

E0

E0

E0

D3. Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie

Zamy, e rnica faz pomidzy promieniami skrajnymi wynosi (tzn. faza grnego jest wiksza o ). Jeeli wizk podzielimy na n rwnoodlegych promieni, to kady nastpny ma faz wiksz od poprzedniego kt /n. Dodajc je, otrzymamy diagram poniszego typu

39

Przerysujmy ten diagram ponownie, wprowadzajc szczegowe zalenoci geometryczne:

R R

E Em Em

uk uzyskany ze skadania fal kolejnych promieni jest fragmentem okrgu o promieniu R. Na osi poziomej dodano wszystkie czstkowe wektory wskazowe w jednym kierunku; dugo uzyskanego odcinka (Em) rwna jest dugoci otrzymanego uku. Z zalenoci zaznaczonych na rysunku wynika, e: E sin = 2 2R Em Em Z drugiej strony: = , czyli: R = . Podstawiajc to do powyszego, otrzymamy: R Em lub te: E = sin( ) ( / 2) 2

E = Em
gdzie: =

. 2 Natenie wiata ugitego pod ktem (I) jest proporcjonalne do E2, a zatem moemy napisa:

sin

(d6)

sin I = Im

(d7)

Wyliczmy w kocu i w konsekwencji . Z uytej ju przez nas wczeniej proporcji:

40

rznica faz 2 uzyskamy:

rznica drg

a sin = 2

Rnica faz midzy promieniami skrajnymi wynosi: 2a = sin Natomiast = : 2

Rwn. d7 wras z d8 wyraaj zaleno natenia ugitego wiata od kta .

D4. Dyfrakcja na dwch szczelinach o skoczonej szerokoci

a sin

(d8)

Jeli wiato ugina si na dwch szczelinach, to mamy do czynienia cznie z efektem dyfrakcji na kadej ze szczelin i interferencji wizek ugitych na obu szczelinach. Rozkad natenia ugitego wiata jest iloczynem relacji d3 i d7:

sin I = I m cos
2

(d9)

gdzie i s dane Rwn. d3 i d8.

41