Politechnikadzka WydziaMechaniczny InstytutInynieriiMateriaowej

LABORATORIUM NAUKIOMATERIAACH
wiczenienr8 Temat:Stopymetalinieelaznych.StopyCu,Alistopyoyskowe.

d2010

LABORATORIUMMATERIAOZNAWSTWAIOBRBKICIEPLNEJ wiczenienr8:Stopymetalinieelaznych.StopyCu,Alistopyoyskowe.

Wprowadzenie
Aluminiumijegostopy
Wasnoci wytrzymaociowe czystego aluminium s stosunkowo niskie, z tego powodu stosuje si stopy aluminium, ktre w wyniku odpowiedniej obrbki cieplnej osigaj kilkukrotnie lepsze wasnoci mechaniczne. Na rysunku 1 przedstawiono wpyw niektrych pierwiastkw na wytrzymaostopwaluminium.

Rys.1.Wpywniektrychpierwiastkwnawytrzymaostopwaluminium(wgK.Wesoowkiego).

Przykadowe oznaczenie: ENAWAl99,99 (aluminium o czystoci 99,99% czystego Al) wgPNEN 5733:2005. Przykady zastosowa : transport, budowa maszyn, elektrotechnika, budownictwo,opakowania,AGD,elementypracujcewniskichtemperaturachitp.. Stopy aluminium cechuj si wysokim stosunkiem wytrzymaoci do ciaru waciwego, wikszymnidlastali,aichudarnoniemalejewmiarobnianiasitemperatury,dzikiczemuw niskich temperaturach maj wiksz udarno ni stal. Stopy aluminium cechuj si jednak nisk wytrzymaocizmczeniow. Stopy te dzieli si na stopy odlewnicze oraz na stopy do obrbki plastycznej. Niektre natomiastnadajsizarwnodoodlewaniajakiobrbkiplastycznej. Odlewniczestopyaluminium Aluminiumtworzyzkrzememukadfazowyzrozpuszczalnociwstaniestaymieutektyk podwjnozawartoci11,6%Si,krzepncwtemperaturze577 oC.Eutektykatazoonaonajestz krysztawroztworustaegogranicznegokrzemuwaluminiumaorazzkrysztawwolnegokrzemu. Rozpuszczalnokrzemuwaluminiumwtemperaturzeeutektycznej577Cwynosi1,65%izmniejsza sido0,05%wtemperaturze200C.StopyodlewniczeAlzSizwanessiluminami. 2

LABORATORIUMMATERIAOZNAWSTWAIOBRBKICIEPLNEJ wiczenienr8:Stopymetalinieelaznych.StopyCu,Alistopyoyskowe.

Rys.2.UkadAlSi(A.L.Willey).

Wedugzawartocikrzemusiluminydzielisina: podeutektyczneozawartoci410%Si, eutektyczneozawartoci1013%Si, nadeutektyczneozawartoci1730%Si.

Siluminy o skadzie zblionym do eutektycznego maj bardzo dobre wasnoci odlewnicze, cechuje si dobr lejnoci, maym skrczem i nie wykazuje skonnoci do pkania na gorco. Jego wad jest powstawanie, zwaszcza po niezbyt szybkim chodzeniu, gruboziarnistej struktury z pierwotnymi krysztaami krzemu (rys. 15.3), co prowadzi do znacznego obnienia wasnoci mechanicznych stopu. Mona temu zapobiec przez modyfikacj, ktra polega na wprowadzeniu do ciekegostopudodatkwzwanychmodyfikatorami,lubprzezprzyspieszonechodzenie. Siluminy podeutektyczne i eutektyczne modyfikuje si sodem, najczciej w postaci NaF zmieszanego z NaCl i KCl, rzadziej sodem metalicznym, ktry silnie odtlenia stop. Oglna ilo modyfikatora nie przekracza 0,1%. Dodatek sodu powoduje obnienie temperatury przemiany eutektycznej oraz przesunicie punktu eutektycznego w prawo ku wyszej zawartoci krzemu (ok. 13%). Dziki temu stopy, ktre normalnie s nadeutektyczne, krzepn jako podeutektyczne z dendrytycznymi wydzieleniami roztworu (ubogiego w Si) na tle drobnoziarnistej eutektyki. W wynikumodyfikacjironiewytrzymaonarozciganiesiluminuzok.110do250MPa,awyduenie A5roniezok.1dook.8%. Siluminy nadeutektyczne modyfikuje si za pomoc fosforu. Tworzy on zwizek AlP, ktry stanowi zarodki krystalizacji dla krzemu, w wyniku czego nastpuje rozdrobnienie wydziele. Siluminy mog zawiera dodatki pierwiastkw stopowych, jak mied, magnez oraz mangan, ktre zwikszaj ich wytrzymao. Dodatek magnezu do 1,5% umoliwia stosowanie utwardzania wydzieleniowego drog przesycania i starzenia. Rwnie mied stwarza tak moliwo, z tym e 3

LABORATORIUMMATERIAOZNAWSTWAIOBRBKICIEPLNEJ wiczenienr8:Stopymetalinieelaznych.StopyCu,Alistopyoyskowe. pogarszaonaodpornonakorozj.Zkoleidodatekok.1%Nipoprawiaodpornokorozyjnstopu. Ujemny wpyw na waciwoci stopw aluminium maj domieszki elaza. Niweluje si go poprzez dodatekok.0,5%Mn. Stopy odlewnicze z miedzi i magnezem. Poza siluminem jako stopy odlewnicze mog by stosowane podeutektyczne stopy AlCu. Ich struktura skada si z eutektyki Al2Cu rozoonej na granicach dendrytw roztworu staego omega. Stopy te maj dobr lejno, ale stosunkowo nisk wytrzymao. Mona j podwyszy przez odlewanie do kokili lub przez obrbk ciepln, jednak pocigatozasobzmniejszeniewasnociplastycznych. Stopy AlMg cechuj si dobrymi wasnociami wytrzymaociowymi i plastycznymi (Rm=280MPa,A5=8%),majjednakgorszlejno.Monaznichwykonywaodlewycinieniowe. Nadajsidoobrbkicieplnej.Sbardzoodpornenadziaaniewodymorskiej.StopyAlSiMgmaj bardzodobrlejno,apozatymcechujsidobrspawalnociiodpornocichemiczn;nadajsi doobrbkicieplnej. Stopyaluminiumdoobrbkiplastycznej S to przewanie stopy wieloskadnikowe, zawierajce najczciej magnez i mangan lub mied,magnezimangan.NiektrezawierajdodatkiSi,Ni,Fe,Zn,Cr,Ti. Stopyaluminiumzmiedzistypowymistopamialuminium(dook.5%Cu)nadajcymisido obrbki plastycznej oraz obrbki cieplnej, zwanej utwardzaniem wydzieleniowym. Cech charakterystyczn struktury tych stopw jest eutektyka podwjna ( + Al2Cu), rozmieszczona w przestrzeniachmidzydendrytycznychroztworustaego.Wukadzietymwystpujeznacznailo perytektyk oraz roztwr stay graniczny miedzi w aluminium . Rozpuszczalno Cu w Al w stanie staymwtemperaturzeeutektycznej548 oCwynosiok.5,7%Cuimalejedo0,1%Cuwtemperaturze otoczenia.) Faza Al2Cu krystalizuje z cieczy i jest to faza o zmiennej, zalenej od temperatury zawartocimiedzi. OprczstopwAlCudoobrbkiplastycznejiutwardzaniawydzieleniowegonadajsistopy AlMg,AlMnorazstopywieloskadnikowe,wktrychoprczMgiMnznajdujesidodatekSi,Zn,Cr. PrzykadyoznaczestopwAl: ENACAlSi11stopodlewniczyaluminiumzkrzememwgPNEN1706:2001 ENAWAlSi2MnstopaluminiumzkrzememdoobrbkiplastycznejwgPNEN5733:2005 ENACAlMg5odlewniczystopaluminiumzmagnezemwgPNEN1706:2001 ENAWAlMg2,5stopaluminiumzmagnezemdoobrbkiplastycznejwgPNEN5733:2005 ENACAlCu4TiodlewniczystopaluminiumzmiedziwgPNEN1706:2001

PrzykadyzastosowastopwAl:lotnictwo,samochody,zbiorniki,elementydekoracyjne, przemysspoywczy,czcipracujcedo350oCitp..

LABORATORIUMMATERIAOZNAWSTWAIOBRBKICIEPLNEJ wiczenienr8:Stopymetalinieelaznych.StopyCu,Alistopyoyskowe.

Miedijejstopy
MiedjestmetalemkrystalizujcymwsieciAl(RSC)oparametrzesiecia=0,362nm.Niema odmianalotropowych.Temperaturatopnieniawynosi1083C,gsto8933kg/m3.Czystamiedma bardzo dobr przewodno elektryczn, dochodzc do 60,9 106 S/m. Std wynika jej gwne zastosowanie w elektrotechnice i elektronice. Ze wzgldu na bardzo dobr przewodno ciepln wyrabiasizniejrnegorodzajuwymiennikiciepa.Jestbardzoplastycznaimonajprzerabiana zimno. Czysta mied znalaza zastosowanie gwnie w elektrotechnice, a jako tworzywo konstrukcyjne stosuje si przede wszystkim stopy miedzi, ze wzgldu na ich wysze wasnoci wytrzymaociowe. Stosowane pierwiastki stopowe to gwnie: cynk, cyna, aluminium, beryl, krzem, nikiel, mangan, ow (Pb nie jest szkodliwy przy zawartoci Zn > 32%). Stopy miedzi z cynkiem nazywamy mosidzami, natomiast z cyn lub innymi metalami brzami. Stopy miedzi z niklem nazywa si miedzioniklami. Mosidze Biorc pod uwag struktur mosidze dzieli si na jednofazowe , dwufazowe ( + ) i rzadziejstosowanemosidzejednofazowe.Skadstrukturalnymosidzumabardzoduywpywna jegowasnocizewzgldunaznacznernicewasnocifazi. Roztwr cechuje si dobr plastycznoci w temperaturze pokojowej, a gorsz w zakresie 300700 C i dlatego mosidze o takiej strukturze s obrabiane plastycznie na zimno. Twardo i wytrzymaomosidzuwzrastazezwikszeniemzawartocicynku(rys.3.). Fazamaduwytrzymao(Rm=420MPa),alejestmniejplastyczna(A=7%)niroztwrstayi jest trudno obrabialna plastycznie na zimno. Dlatego te mosidze dwufazowe + obrabia si zwyklenagorco.

Rys.3.Wpywcynkunawasnociwytrzymaocioweiplastycznemosidzw(K.Wesoowski).

Przykadyzastosowaniamosidzw:metaloplastyka,rurydlawymiennikwciepa,dogbokiego toczenia, do obrbki na automatach, rury dla przemysu okrtowego, elementy odporne na cieranie i korozj, koszyczki oysk tocznych, armatura gazowa, hydrauliczna i budowlana, przemysokrtowyitp.. 5

LABORATORIUMMATERIAOZNAWSTWAIOBRBKICIEPLNEJ wiczenienr8:Stopymetalinieelaznych.StopyCu,Alistopyoyskowe. Wasnociantykorozyjnemosidzw Mosidzenaledostopwodobrejodpornocinakorozjatmosferyczn.Lepszodpornomaj mosidzejednofazowe,gdywmosidzachdwufazowychfazaulegaatwiejkorozjijakobardziej elektroujemna. W elektrolitach w obecnoci jonw Cl nastpuje charakterystyczna korozja mosidzw,polegajcanaprzechodzeniuatomwcynkudoroztworuizmianiemiedziwgbczast mas. Ten rodzaj korozji, zwany odcynkowaniem, zachodzi atwiej w mosidzach dwufazowych (powstajcharakterystyczneczerwoneplamy). Mosidzeatwoulegajkorozjinapreniowej,objawiajcejsitzw.sezonowympkaniem.Elementy mosine,pozostajcepodwpywemnapre(wasnychlubwywoanychprzezsiyzewntrzne),w obecnoci nawet maych iloci par amoniaku s skonne do pkania midzykrystalicznego podczas magazynowania lub w czasie pracy. Wyarzanie odprajce przez 4 h w temp. 250C usuwa napreniaiuodparniamosidznapkaniesezonowe. Brzy Brzy byy najstarszym tworzywem metalicznym stosowanym przez czowieka. Ze wzgldu na doskonaewasnociodlewniczeuywanoichdoodlewaniawieluwyrobw(rzeb,armat,dzwonw itp.). Wyrniamy brzy: cynowe, aluminiowe, oowiowe, krzemowe berylowe oraz manganowe. Najszerzej stosowane s brzy cynowe. Cyna w zasadniczy sposb wpywa na wasnoci brzu, jej zawarto w brzach nie przekracza na og 20%. Dodatek do ok. 8% Sn powoduje wzrost wytrzymaoci i plastycznoci; przy wyszych zawartociach wyduenie gwatownie maleje. Spadek wytrzymaocinastpujedopieroprzyzawartocipowyej25%Sn,gdyprzewaaeutektoid(+). Brzy cynowe dzielimy w zalenoci od ich przeznaczenia na odlewnicze i do obrbki plastycznej. Stopyodlewniczesstosowaneczciejimajwikszezastosowanie.Cechujsiwyjtkowomaym skurczem (< 1%), nie wystpuje w nich jama usadowa, co powoduje, e odlewy z brzu s mao zwarte(zawierajrzadziznyipory).Zawartocynywbrzachodlewniczychwynosizwykleok.10%, przy czym mog rwnie zawiera dodatek fosforu (do 1,2%) oraz cynku i oowiu. Fosfor odtlenia stop,powodujejegoutwardzenie,aleobniaplastyczno,cosprawiaebrzycynowofosforowes stosowanenaodlewy,odktrychwymagasiodpornocinacieranie(np.panewki,koalimakowe, spryny,sita). Przykady zastosowa brzw: spryny, aparatura pomiarowa, narzdzia nie iskrzce, opornikiitp.. Przykadoweoznaczeniastopwmiedzi: CuOFmiedbeztlenowawgPNEN1976:2001 CuZn40stopmiedzizcynkiemdoobrbkiplastycznejwgPNEN1652:1999 CuZN35Pb1stopmiedzizcynkiemioowiemdoobrbkiplastycznejwgPNEN1652:1999 CuNi12Zn29stopmiedzizniklemicynkiemdoobrbkiplastycznejwgPNEN1654:2001 CuNi10Fe1Mn1CodlewniczystopmiedzizniklemwgPNEN1982:2002 6

LABORATORIUMMATERIAOZNAWSTWAIOBRBKICIEPLNEJ wiczenienr8:Stopymetalinieelaznych.StopyCu,Alistopyoyskowe.

Stopyoyskowe
Durolwtechniceodgrywajstopyuywanedowylewaniapanewekoysklizgowychw parowozach, samochodach, wagonach i innych maszynach. Musz one spenia wiele wymaga, z ktrych najwaniejszym jest wielofazowa struktura zoona albo z mikkiej i plastycznej osnowy, w ktrejszawartetwardekrysztaydajceodpornonacieranieispeniajcerolczsteknonych, alboodwrotniezmikkiegoskadnikawtwardejosnowie.Fazamikkaatwiejsiwycieraidziki temu midzy twardymi czstkami gromadzi si smar zmniejszajcy wspczynnik tarcia. Poza tym stopyoyskowepowinnymiedobrewasnociodlewniczeiniezbytwysoktemperaturtopnienia. Najlepsze wasnoci maj stopy na osnowie cyny z dodatkiem miedzi i antymonu, ktre zaczto stosowa jeszcze w XIX w., zwane babbitami (np. SnSb8Cu4 wg PNISO 4381:1997). Mog oneprzenosiwysokienaciskipowierzchniowe(powyej10MPa)przyprdkociobwodowejponad5 m/s. Pniej opracowano tasze stopy, w ktrych cz cyny zastpiono oowiem lub w ogle wyeliminowano cyn. S jednak stosowane przy niszych naciskach powierzchniowych (< 10 MPa) orazprdkociachobwodowychnieprzekraczajcych1,5m/s. Skadnikamistrukturalnymiwtychstopachsnastpujcefazy: fazaroztwrpotrjnyCuiSbwSn; fazazwizekSnSb; fazazwizekCuSnlubCu6Sn5.

Przykady zastosowa: panewki oysk lizgowych pracujcych przy duych prdkociach obwodowychnp.pomp,turbinisprarek.

Tytanijegostopy
Tytan ma dwie odmiany alotropowe: i . W postaci metalicznej otrzymuje si go z rudy rnymimetodami:jodkow(metalowyszejczystoci:99,9%)lubredukcjiczterochlorkutytanuza pomocmagnezu(niskikoszt,przezcostosowanajestnaskalprzemysow). Stopytytanudwufazowe(+np.TiAl6V4),otrzymujesiprzyokrelonejzawartocipierwiastkw stabilizujcych faz i pierwiastkw stabilizujcych faz . Pierwiastki stabilizujce faz przy temperaturze25oCrozszerzajzakrestemperaturyprzemianyfazowej(+). Roztwrstayawstopach(+)umacniasiprzezwprowadzenienp.Al,ktredobrzerozpuszcza siwtymstopieipowodujewzrostwytrzymaoci.PozatymAlzwikszastabilnocieplnfazyi powodujezmniejszeniegstocistopu. Faza rni si od fazy wiksz wytrzymaoci przy granicznej rozpuszczalnoci pierwiastkw. Dlatego w obszarze dwufazowym ( + ) wytrzymao stopw powinna wzrasta addytywnie (zgodnie z regu mieszania wedug linii prostej) przy przejciu od stopw o strukturze , do stopw. Trawienie tytanu i jego stopw odbywa si w 10% kwasie fluorowodorowym (skad: 10 ml HNO3 + 20ml HF + 20 ml gliceryny); czas trawienia dobiera si w na podstawie obserwacji w trakcie trawienia. 7

LABORATORIUMMATERIAOZNAWSTWAIOBRBKICIEPLNEJ wiczenienr8:Stopymetalinieelaznych.StopyCu,Alistopyoyskowe. Zalety stopw Ti decyduj o stosowaniu tych stopw w budowie samolotw oraz silnikw odrzutowych i rakiet, w budowie kadubw okrtw, wytwarzaniu czci armatury nalecej do wyposaeniastatkw,wprzemylechemicznymnaaparaturizbiornikikwasuazotowegoorazprzy wytwarzaniunarzdzichirurgicznych.

Nikielijegostopy
Nikieljestmetalemciszymodelaza(=8900kg/m3),alejegotemperaturatopnieniajest nieconiszanielazaiwynosi1452C.KrystalizujewsieciA1oparametrzea=0,35238nm.Nikiel cechuje dua odporno na korozj (std jego zastosowanie do galwanicznego pokrywania elaza). Wasnociwytrzymaociowenikluwstaniewyarzonymsnastpujce:Rm=440MPa,R0,2=150 MPa,A10=45%,90HB.Moebyznacznieumocnionyprzezzgniot.Nikielstosujesigwniejako pierwiastekstopowydostaliiinnychstopwmetali.Wytwarzasirwniestopynaosnowieniklu, np. z miedzi lub chromem, a take stopy wieloskadnikowe. Nikiel otrzymuje si metod elektrolityczn,karbonylkowlubogniowjakohutniczy. Stopyniklu Stopyzmiedzi(tzw.monele)sgwniestosowanejakostopyodpornenakorozj.Monaje poddawaobrbceplastycznejnazimnoigorco,atakespawa.Monelezawieraj20 40% Cui niewielkiedodatki elazaimanganu. Majwysokiewasnociwytrzymaociowe(Rmdo700MPa)i antykorozyjne, ktre zachowuj a do temp. 500C. S stosowane na opatki turbin parowych oraz elementy aparatury chemicznej, a take jako druty oporowe i do wytwarzania wyrobw galanteryjnych. Do moneli odlewniczych wprowadza si niewielki dodatek krzemu, ktry poprawia ichlejno. Stopyzmiedziicynkiemmajbarwpodobndosrebraidlategonazywasijenowymisrebrami (argentan, alpaka). Zawieraj 20 30% Ni, 45 60% Cu i 20 35% Zn. Znalazy zastosowanie do wyrobugalanterii,przedmiotwozdobnychisztucw. Stopy z chromem, zwane nichromami, s arowytrzymae. Oprcz niklu zawieraj 10 20% Cr, 010% Fe i 2 4% Mn. S stosowane gwnie na elementy grzewcze piecw. Podobnie wieloskadnikowymistopaminiklusnimoniki,stosowanetakejakostopyarowytrzymaem.in.do wyrobuopatekturbingazowych.

Celwiczenia
Celemwiczeniajestzapoznaniesiznajpopularniejszymistopamimetalinieelaznych,zich waciwociami,zastosowaniem,sposobemidentyfikacjiorazichmetalografi.

Przebiegwiczenia
1. Omwieniewaciwociimoliwocizastosowaniastopwmetalinieelaznych. 2. Dokonanieobserwacjimikrostrukturyposzczeglnychstopw. 3. Wykonanierysunkw/zdjmikrostrukturwskazanychprbekwrazzopisem.

LABORATORIUMMATERIAOZNAWSTWAIOBRBKICIEPLNEJ wiczenienr8:Stopymetalinieelaznych.StopyCu,Alistopyoyskowe.

Opracowaniesprawozdaniazlaboratorium
1. Celwiczenia 2. Wstpteoretyczny 3. Rysunkistrukturwrazzopisemwgschematu: a. Materia b. Stanmateriau c. Struktura d. Powikszenie e. Trawienie 4. Wnioskiiuwagi

Literatura
1. Wykady;NaukaomateriaachIiII; 2. PerliskiJ.,KubiakM.;Tablicemetalinieelaznych"; 3. WesoowskiK.;Metaloznawstwotom3"; 4. PrzybyowiczK.;Metaloznawstwo"; 5. SztaubF.;Metaloznawstwo"; 6. WendorffZ.;Laboratoriummateriaoznawstwatom3"; 7. TokarskiM.Metaloznawstwometaliistopwnieelaznychwzarysie"; 8. Bylica,SieniawskiTytanijegostopy"; 9. Poradnikmechanikacz1".

UWAGA: Przedprzystpieniemdowykonaniawiczeniastudentzobowizanyjest zapoznasizprzepisamiBHP