Sufi i derwisze

Czyli mistyczne oblicze Islamu

Wojciech Kwanicki Psychologia rok 1 SWPS zaoczne

1. Wstp
Co to jest mistyka i jak si ma do Islamu Mistyka, jest to wewntrzne, osobiste dowiadczenie Absolutu, niezalenie od tego, czy ten Absolut nazwiemy Bogiem, Ostateczn Rzeczywistoci, czy jednoci wszechrzeczy. Rnorodne formy mistyki pojawia si w kadej ludzkiej kulturze, a dowiadczenia mistyczne stanowi pocztek praktycznie kadej wielkiej religii. Dowiadczenia mistyczne mona podzieli na spontaniczne oraz wywoane okrelon praktyk, np. poprzez modlitw, dramatyczny rytua, ascez, czy ekstatyczny taniec. Osignite w ten sposb wizje czsto tworzyy fundament nowej religii. Praktycznie kada religia rozpoczynaa swj ywot jako mistyczna wizja, ktr potem prbowano przeoy na jzyk mwiony tak powstawa fundament, bazowa doktryna, pniej rozwijana w coraz bardziej zoony system, nasycony wpywem kultury, w ktrej powsta. Tak religia stawaa si coraz mniej mistyczna, osobista, a coraz bardziej zinstytucjonalizowana i zhierarchizowana. Oczywicie nawet wtedy, kiedy rozwina si sformalizowana religia, istniay w jej obrbie nurty mistyczne. Oparte na indywidualnym i osobistym dowiadczeniu Boga, odamy mistyczne zawsze stanowiy zagroenie dla zhierarchizowanego i opartego na rytuaach gwnego nurtu religii. Instytucje religijne oparte na autorytecie i uniformizacji wierze zwalczay mistykw w miar moliwoci, tolerujc ich jednak do pewnego stopnia ze wzgldu na due wpywy np. u lokalnych spoecznoci. Z czasem niektrzy z nich zostali wcigani do panteonu witych lub stawali si zaoycielami penoprawnych odamw i zakonw. Mona wymieni wielu znanych mistykw, zarwno w Chrzecijastwie (wity Augustyn, Franciszek z Asyu, Mistrz Eckhart czy w. Jan od Krzya) oraz w Judaizmie (Abraham ben Szlomo Abulafia, Izaak Luria, Mojesz Baal Szem Tow). Nurty takie byy i s nadal bardzo rozwinite w Islamie. I nimi wanie sprbujemy si teraz bliej zaj.

2. Sufi i sufizm
Sufizm (arab. taawwuf ) jest to zbiorcze okrelenia dla rnorakich nurtw mistycznych w islamie. Pochodzi ono od sowa suf ( wena), poniewa czerpic wzr z chrzecijaskich mnichw sufi ubierali si we wosiennice. Sami Arabowie zwali sufich fakirami (faqr ,)co znaczy biedak, albo derwiszami (darw ,)co pochodzi od perskiego sowa oznaczajcego ndzarza. Waciw nazw Sufizmu jest Tasawwuf. Wyraz ten pochodzi od arabskiego safa, to znaczy czysto. Tasawwuf jest wic metod, dziki ktrej czowiek moe osign wewntrzn czysto po to, by poszerzy swoj wiadomo i duchow wiedz. Gdy mowa o sufizmie, moe to by sufizm ludowy lub intelektualny albo jeden i drugi. W sufizmie doktryna islamu rozwijaa si pod wpywem filozofii neoplatonizmu, chrzecijastwa, a nawet hinduizmu i buddyzmu. Std tendencje do przedstawiania Boga jako jedynego rda wszelkiej rzeczywistoci ziemskiej, wiata za jako jego odbicia (zwierciada). Sufizm sta si najpierw wyzwaniem dla sunnitw, a nastpnie dla szyitw muzumaskich. Rozpoczy si przeladowania jego zwolennikw.

Gdy w 922 roku skaniajcy si ku panteizmowi mistyk imieniem Mansura al-Hallada wyzna publicznie "Ana al-hakk" ("Jestem Absolutn Rzeczywistoci"), zosta skazany na mier i zamordowany. Ale sufizm rozwija si dalej, usiujc przeksztaci islam religi prawa i rozumu w religie serca, uczucia i wyobrani. Nowy impuls przynioso przystpienie do sufich wybitnego teologa al-Kuszajniego (zmarego w 1072 roku), a nastpnie najwybitniejszego teologa i mistyka muzumaskiego, ktrym by al-Ghazali (1058-1111), porwnywany do w. Tomasza z Akwinu. Tasawwuf jest mistycznym sercem nauk Islamu, ktry skada si z dwch aspektw: wewntrznego (ezoterycznego) i zewntrznego (egzoterycznego), to znaczy Tasawwuf i Szariatu. Profesor Hossein Nasr pisze: Zgodnie ze znanym sufickim symbolem islam jest podobny do orzecha, ktrego skorupa przypomina szariat, misz za jest tarik, natomiast oliwa, ktrej nie wida, a ktra wszdzie si znajduje, jest hakik2. Orzech bez skorupy nie mgby wyrosn w przyrodzie, orzech bez miszu nie byby do niczego przydatny. Szariat bez tariki przypominaby ciao bez duszy, za tarika bez szariatu pozostawiona byaby zewntrznego oparcia, nie zdoaaby po prostu przetrwa i istnie na tym wiecie. Po to, by tradycja bya pena, niezbdne jest istnienie obydwu. Tasawwuf jest prb osignicia jednoci z boskim Absolutem. W najpowszechniejszej formie polega na regularnych modlitwach, recytacji formu religijnych i boskich imion, grupowych piewach, studiowaniu witych pism islamu, a przede wszystkim na wyparciu si wasnego ego. Ten ostatni element jest bardzo znany praktykom buddyzmu, ktry duy nacisk kadzie wanie na dekonstrukcj ego. Jednymi z najznaczniejszych sufi byli Rabia Al-Basri, Dunajd, Al-Hallad, Al-Ghazali i Ibn Arabi. Doktryna Sufizm, bdc mistyczno-ascetyczn ciek do poznania Boga, nie posiada adnej sprecyzowanej doktryny. Nie znaczy to, e sufi ignoruj teologi. Nie stanowia jednak ona przedmiotu ich studiw. By moe dlatego sufizm rozwin si w jednakowym stopniu wrd sunnitw i szyitw, czerpic wiele inspiracji z monastycyzmu chrzecijaskiego i buddyjskiego. Czci wiatopogldu sufickiego jest te wiara w wahdat al-wudud (jedno rzeczywistoci), utosamiana nieraz z panteizmem. Warto wspomnie, e tego typu koncepcje jednoci wszystkich elementw we wszechwiecie s wsplne rwnie dla buddyzmu, hinduizmu i w zasadzie wikszoci ezoterycznych koncepcji religijnych. Sufi wyrniaj trzy rodzaje drg prowadzcych do Boga :

mdro (al-ma'riafat) mio (al-muhabbat) bojani (al-khawf)

Oto kilka sposobw w jakie sufi przedstawiali istot sufizmu:

Sufi jest to ten, kogo nie nuy adne poszukiwanie i kogo nie mczy adna sprawa. Byy wrd sufich pewne wskazania, nastpnie pojawiy si pewne ruchy, nastpnie nie pozostao nic poza zmartwieniami. Nauki sufich s na pocztku zdobywane, a na kocu intuicyjne. Sufizm polega na tym, i nic ciebie nie posiada. Sufizm to uchwycenie rzeczywistoci i zwtpienie w to, co w rkach ludzkich.

Historia
Pierwsi sufi pojawili si ju w VII wieku w Basrze. Jest kilka teorii, prbujcych wyjani skd si wzili. Jedna mwi, e ruch sufich powsta jako spontaniczna prba szukania przez wiernych nowej religii kontaktu z Bogiem i poznania go. S te teorie, ktre zwracaj uwag na przyczyny czysto socjologiczne - reakcj na przepych i dekadencj dworu kalifw z dynastii Umajjadw. Sami Sufi twierdz, e Tasawwufu naucza ju sam Mahomet, a oni jedynie kontynuuj jego przekaz.

W nastpnych stuleciach gwnym orodkiem sufizmu sta si Bagdad.

Z czasem w obrbie sufizmu wyksztacio si wiele rnych tradycji (tzw. tarika) inicjacji i drogi mistycznej. Do XV wieku najpopularniejsza bya rifa'iyya, ktrej twrca, Ibn ar-Rif (1106-1182) mieszka na botach w poudniowej Mezopotamii. W okresie pniejszym jej miejsce w Mezopotamii zaja droga zwana kadirijja. W muzumaskiej czci Indii szczeglne znaczenie zdobya szkoa suhrawardijja, ktra oddziaywaa rwnie na hinduskich joginw. Wrd plemion berberyjskich w Afryce Pnocnej rozwina si sadilijja, natomiast w Imperium Osmaskim - bektaszijja. Wpywy polityczne Wiele bractw sufickich osigno due znaczenie polityczne. Niektre z nich tworzyy wasne struktury pastwowe np. w Sudanie. Wrd nich specyficzn pozycj zajmuje sufizm Czeczenw. To wanie niezwyka solidarno bractw sufickich pozwolia temu niewielkiemu narodowi przetrwa okupacj rosyjsk. Zaznaczy jednak trzeba, e wspczesny ruch niepodlegociowy w Czeczenii inspiruje si raczej pochodzcym z Arabii Saudyjskiej wahhabizmem, ktry jest sprzeczny ze ciekami sufich. Warto rwnie wspomnie, e najbardziej fanatyczne jednostki armii tureckiej, janczarzy, byy wychowywane w duchu drogi bektaszijja. Praktyki sufich Tasawwuf jest metod dowiadczania Boga w swoim sercu, islamsk duchow psychologi, studiami Jani i Wiedzy o Boskoci. Nauki Tasawwuf pochodz bezporednio ze witego
4

Koranu i Nauk Proroka, nauk,, ktre Prorok (saws) sam stosowa i wprowadza w ycie. Zgodnie z sufick wizj ludzkiej jani celem praktyk jest kontrolowanie ego (nafs), ktre stanowi zlepek maych ja, bdcych w cigej fluktuacji i sprzecznoci. Wikszo ludzi identyfikuje swoje prawdziwe janie z janiami ego. Kiedy rodzimy si, nasza prawdziwa ja jest obecna, ale nasza ja ego, lub osobowo jeszcze nie istnieje. Ja ego jest mask konstruowan w odpowiedzi na zdarzajce si w naszym yciu sytuacje. Aby odkry prawdziw ja i zbliy si do Boga, musimy cakowicie podporzdkowa nasze nafs, harmonizujc mae ja, uduchowi je i transformowa w taki sposb, by Prawdziwe Ja, Wysza Ja, lub Wewntrzna Bosko moga by odczuta i wyraona w codziennym yciu. Tasawwuf jest wic alchemi, alchemi mioci, w ktrej prawdziwym rdem transformacji jest aska Boga. Warto zauway jak koncepcja ta zbiega si z pogldami szwajcarskiego psychiatry, Carla Gustava Junga, na temat psychologicznej interpretacji alchemii, jako procesu doskonalenia si ludzkiej osobowoci. Sufi osigaj swj cel poprzez przestrzeganie zasad szariatu, czyli witego Prawa. Szariat daje struktur do ycia w spoeczestwie. Wyznacza aspekty wspistnienia i praktycznego ycia w kwestiach jamuny, postu, jedzenia, traktowania innych, rodziny, relacji, lubu, praw maeskich, dziedziczenia, modlitwy, ablucji, etc., wszystko zgodnie z yczeniem Boskim, nie ludzkim. Szariat jest metod ujarzmienia nafs i poddania dyscyplinie jego negatywnych aspektw. Jest to jednak tylko wstp do waciwych praktyk, ktry porwna mona do nijamy, czyli wstpu do praktyk hinduskiej jogi, polegajcego na przestrzeganiu kodeksw moralnych. Celem zewntrznych, egzoterycznych praktyk jest oczyszczenie jani i poddanie jej pod kontrol Wyszej Jani. W pracy duchowej zdyscyplinowane ycie jest niezbdnym warunkiem na ciece i jest to suszne na innych ciekach mistycznych, takich jak Joga, czy Zen. Szariat chroni wic od nadmiernych ekscesw naszego ego, tak jak w porwnaniu o skorupie orzecha i owocu. Poniej przedstawiono opisany niektrych praktyk sufickich. Adab Adab oznacza etyk lub etykiet. Niektrzy Sufi uwaaj, e Tasawwuf jest niczym innym jak tylko adab. Czasem okrela si go jako duchowy wewntrzny i zewntrzny savoir-vivre. Adab jest rodzajem gbokiej kurtuazji przestrzeganej w relacji ucznia do jego Szajcha, ucznia wzgldem innego ucznia na ciece, oraz w akcie czci oddawanej Bogu. Wierny jest stale wiadom istnienia Boga, oraz tego, i jest on cigle zaleny od Niego. Dikr Dikr jest najbardziej znan i praktykowan metod polegajc na gonym, lub milczcym powtarzaniu samodzielnie, lub w grupie pewnych sformuowa w jzyku liturgicznym sufich, to jest arabskim. Dosownie dikr oznacza wspominanie. Prawdziwy dikr jest duchowym stanem, w ktrym wspominajcy koncentruje si na Bogu tak, e jego cae jestestwo poczone jest z Nim. Kady atom jego istnienia powtarza Jego imi... Dikr jest uwaany za potn praktyk ktra jest w stanie przemieni wiadomo ucznia i spali naleciaoci ego. Dikr w tradycji Nakszbandi jest milczcy. Dikr to rwnie

wspominanie Boga przez cige pamitanie Jego praw, czyli ciga czujno w przestrzeganiu szariatu Post Prcz postu miesica Ramadanu, Sufi podejmuj inne posty w cigu roku. Post dla Sufich oznacza powstrzymywanie si midzy wschodem a zachodem soca od jedzenia, picia i stosunkw seksualnych. Post oznacza rwnie powstrzymywanie si od niewaciwych myli i sw. Jest wic to post na poziomie wyszym ni tylko fizycznym. Wikszo postw dobrowolnych Sufich (tj., innych od Ramadanu) odbywa si w poniedziaki, czwartki, oraz w okresie peni ksiyca. Dodatkowo, Szajch (nauczyciel) moe zaleci uczniowi okresowy post. Salat Sowo sala oznacza modlitw i symbolizuje poczenie si z Bogiem. Siedem postaw ciaa modlitwy rytualnej symbolizuj etapy Duchowej Podry Powrotnej, oraz siedem poziomw wiedzy ktre podrnik musi przej. Prcz modlitw obowizkowych, pi razy dziennie, Sufi wykonuj dodatkowe modlitwy, jak na przykad tahadud, nocna modlitwa midzy isza (modlitwa nocna) a fadr (modlitwa poranna). W modlitwie muzumaskiej ciao i cae jestestwo zaangaowane jest w akcie czci i poddania. W momencie pokonu, kiedy czoo dotyka ziemi, serce znajduje si nad gow, co wskazuje na poddanie si intelektu w akcie pokory sercu, miejscu gdzie przebywa Bg. Kada modlitwa zawsze poprzedzona jest ablucj, ktra symbolizuje oczyszczenie i oddzielenie si od nafs. Wierny stara si bowiem stan przed Bogiem w stanie czystoci zewntrznej i wewntrznej. Ablucja ma charakter psychosomatyczny: oczyszczanie zewntrzne ma prowadzi do czystoci wewntrznej. Khalwa Khalwa oznacza odosobnienie i moe trwa od jednego do czterdziestu dni. Podczas tego okresu ucze koncentruje si na duchowe praktyki, na ktre nie ma czasu lub moliwoci w codziennym yciu. Moe poci, recytowa dikr, czy wykonywa inne praktyki, ktre zaleci sam Szajch. Podczas odosobnienia u niektrych osb moe czasem doj do wewntrznych gbokich zmian. Czytanie Koranu Czasem Szajch moe zaleci uczniowi czytanie pewnych czci Koranu, dla okrelonego celu i w szczeglny sposb, albo poleci mu kontemplacje pewnych fragmentw. Na ciece Nakszbandi czytanie pewnej selekcji Koranicznych fragmentw zalecane jest jako duchowa protekcja. S to tak zwane 33 wersety.

Niektre sury Koranu zawieraj szczegle bogosawiestwo i wiato. Jedn z najwaniejszych sur, jest sura Otwierajca (al-Fatiha), ktra uywana jest przy kadej modlitwie. W imi Boga Miosiernego, Litociwego! Chwaa Bogu, Panu wiatw, Miosiernemu, Litociwemu, Oto Ciebie czcimy i Ciebie prosimy o pomoc. Prowad nas drog prost, drog tych, ktrych obdarzye dobrodziejstwami, nie za tych, na ktrych jeste zagniewany, i nie tych, ktrzy bdz. Murakaba Murakaba jest czujn koncentracj, oczekiwaniem na duchow obecno. Podczas murakaba wierny obserwuje jak Bg objawia si w Kosmosie i wewntrz siebie. W praktyce kontemplacyjnej Nakszbandi po zrobieniu intencji, oczekuje si cierpliwie w sercu na Bogosawiestwo Boe. W tradycji Nakszbandi medytujcy wewntrznie kieruje si, w okrelonej sekwencji, ku dziesiciu orodkom percepcji zwanych lataif. Oczyszczenie i doskonalenie tych orodkw daje okrelony intuicyjny wgld i oznacza etap na ciece Powrotnej. System lataif, mimo pozornego podobiestwa do systemu czakramw jogi, rni si od niego nie tylko swoj funkcj, ale rwnie subtelnoci. Sny Sny stanowi wan cz w duchowoci muzumaskiej. Ju w VII wieku powsta pierwszy obszerny traktat na temat snw. Sufi s ekspertami na temat interpretacji snw. Sny wskazuj na stan wiadomoci ucznia, ktry nie dzieli si nimi z nikim prcz swego Szajcha. Pewien Sufi z Tasmanii tak pisze na temat snw: Rnica midzy tym co fizyczne a duchowe polega na stopniu, a nie na rodzaju. Stosujc porwnanie wody, moemy powiedzie, e fizyczne jest jak nieg, a duchowe jak para. Mamy ciao fizyczne i ciao duchowe. yjemy w stanie jawy w ciele fizycznym i kiedy kontaktujemy si z Rzeczywistym (to jest duchowym) w nas, przychodzi ono do nas w snach. Tace sufickie Tace sufickie nie s tacem w cisym znaczeniu tego sowa. Pod tym okreleniem zwykle rozumie si taniec derwiszy cieki Mawlewi z Turcji, ktrej inspiratorem by wielki Sufi i poeta Dalaluddin Rumi.

Zanim ucze dopuszczony jest do rytuau taca, musi przej szereg lat duchowego treningu. Obracanie odbywa si pod kierunkiem Szajch, ktry zapewnia bezpieczestwo derwisza w czasie ekstazy spowodowanej tacem. Poezja suficka Ludzie zachodu przez wiele lat nie potrafili zrozumie istoty poezji sufickiej, ktr zwykle doceniano jako pikn poezj miosn. Ta poezja bya najczciej pisana przez mistrzw i witych jak Delaluddin Rumi, Omar Khajjam, Hafiz, Dami, Rabia al Adawijjah, Junus Emre i wielu innych. Ich poezja wyraaa intensywn mio rozmiowanego do Umiowanego, to jest mistyka do Boga. Czasem zawieraa duchowe instrukcje jak na przykad Masnawi Rumiego i bardzo zaawansowan mistyczn wiedz (gnoz) zakryt w wierszu. Masnawi jest czasem okrelane jako Koran po persku. Sami Sufi twierdz, e aby w peni doceni poezj sufick, naley czyta tumaczenia osb, ktre s na ciece. Czste uywanie alegorii wina i umiowanego w poezji sufickiej sprawio, i niektrzy bardziej skonni do dosownej interpretacji orientalici zrozumieli to jako opilstwo i erotomani, zupenie zapominajc o tym, i wszyscy Sufi byli wielkimi adherentami prawa, ktre zakazuje spoywania alkoholu oraz niezdrowej erotomanii. Oto kilka przykadw alegorii uywanych przez Sufich w ich poezji: Wino oznacza generalnie wszystko co rozwesela i wznosi serce, a wic: modlitwa, realizacja Mioci Boga, intensywna modlitwa do Boga, kontemplacja Boskiego stworzenia, nauki Koranu, ktre objawiaj Boga, duchowe instrukcje, Boska wiedza i Boskie prawdy, mistyczna ekstaza, upojenie. Przyjaciel, Umiowany, lub Kochanek te sowa w idiomach sufickich oznaczaj Boga, ktry jest pragnieniem dla tych ktrzy prawdziwie Go szukaj. Umiowany, Adorowany posiada cae pikno i doskonao Czara wina: oznacza prawdy Boskiej wiedzy. Daj nam Czar Wina oznacza odso nam Boskie rzeczy; spraw by dotkna nas aska; wyjanij Bosk wiedz, Boskie prawdy, bymy mogli odwiey i rozweseli si. Tawerna: oznacza midzy innymi miejsce spotka derwisza ze swoim mistrzem (Murszidem), ktry dajc mu duchowe instrukcje, daje mu do picia alegoryczne wino. Przypowieci sufickie Przypowieci sufickie prawie bez wyjtku maj charakter pouczajcy. W ostatnich latach, Sufi Idries Shah udostpni wiele z tych przypowieci ludziom zachodu w swoich ksikach. Najsawniejsze bd chyba historyjki Muy Nasreddina. Przypowieci funkcjonuj na kilku paszczyznach jednoczenie: emocjonalnej, intelektualnej i duchowej. Ich dziaanie czasem wymaga czasu, a ich rozumienie jak gdyby powoli perkoluje do naszej wiadomoci czasem nawet po latach.

Sufi uwaaj nawet, e istnieje siedem paszczyzn znaczenia kadej przypowieci. S one tak skonstruowane, e czytajcy, lub suchajcy postrzega je na poziomie na ktrym si sam znajduje. Podr Celem duchowej pracy danej uczniowi jest umoliwienie mu pokonanie siedmiu etapw jani, od jani zwierzcej, an- nafs al- ammara, do jani doskonaej an-nafs al-kamila. Kady etap duchowej podry (w Sufimie podr moe by zewntrzna i wewntrzna), charakteryzuje si swoistymi cechami. Poniej opiszemy jedynie cztery etapy podry: 1. An-nafs al-ammara: zwana jani deprawujc, lub insynuujc, ktre jest cakowicie pod kontrol niskich pasji i namitnoci skierowanych tylko na samo-gratyfikacj. Na tym etapie podry, Ja jest cakowicie niewiadoma wyszej rzeczywistoci. Nisza dusza czowieka pobudza do zego, jeli nie zmiuje si mj Pan. (Koran 12:53). Kiedy Sufi mwi o potrzebie kontroli nafs, maj najczciej na uwadze t wanie ten etap podry Jani. 2. An-nafs al-lawwama: Ja samo-obwiniajca, Ja, ktra jest niezdecydowana w wyborze midzy dobrem a zem i w stanie cigej wewntrzne walki. Nie jest w stanie pokona impulsw pochodzcych z niszej jani, cho uznaje istnienie wyszych. Nie, przysigam na dusz cigle ganic. (Koran 75:2). Ta Ja reprezentuje rozwj sumienia i na tym etapie Ja budzi si do wyszych rzeczy. Aby mc podrowa dalej, czowiek potrzebuje duchowego przewodnika i zwizania si z autentyczn tradycj. 3. An-nafs al-mulhama: Ja inspirowana, ktra rozpoznaje swoje wady i zmaga si aby je zmieni. Na dusz i na Tego, ktry j uksztatowa i da jej skonno do nieprawoci i bojani Boej. Koran 91:7-8). Na tym etapie dalszy rozwj odbywa si poprzez gnoz (marifa). 4. An-nafs al-mutmainna. Ja, ktra jest uspokojona, owiecona i kierujca si dobrem. O ty, duszo uspokojona, powr do twego Pana, zadowolona i z upodobaniem przyjta. (Koran 89 :27-30). Metod rozwoju Jani jest Rzeczywisto (haqiqa).

3. Derwisze
Derwisze (pers. darwisz) s to czonkowie muzumaskiego bractwa religijnego, rwnie o charakterze mistycznym. Czsto bywaj utosamiani z ebrzcymi, wdrownymi mnichami muzumaskimi (tzw. fakirami). Bractwa derwiszw zaczy powstawa w XI wieku i opieray si na doktrynie sufizmu. Derwisze suyli Mahdiemu w powstaniu sudaskim, co zostao opisane w ksice Henryka Sienkiewicza pt. "W pustyni i w puszczy". Historia Mewlewici (maulawija, tureckie Mevleviye) albo inaczej taczcy derwisze to zakon zaoony okoo 1273 roku w Iranie przez Dalal-ad-Dina Rumiego, jednego z najwikszych poetw i mistykw perskiego krgu kultowego. Urodzi si on w 1207 roku w Balchu koo Chorasanu, studiowa w Aleppo, potem w Damaszku. Jego duchowym przewodnikiem by skazany pniej na mier i stracony Szamasuddin. Jak
9

wielu sufich, mistykw muzumaskich goszcych swe pogldy wrd wyznawcw Allacha, narazi si on ortodoksyjnym teologom swobodn interpretacj Koranu. Na cze mistrza Rumi zaoy zakon mewlewitw, jeden z wielu zakonw derwiszw, czyli ubogich (ebrakw). Specjalnoci i odrbnoci mewlewitw sta si ich taniec. Jako sufici wierzyli oni bowiem, e naladowanie w tacu ruchw cia niebieskich pobudza dusz czowieka do wzmoenia swej mioci do Boga i wprawia j w stan ywszych porusze. Praktyka ekstatycznego taca, w ktrym derwisze krc si wok wasnej osi, zapewnia im okrelenie wirujcych derwiszy. W staroytnym Iconium rodzina Rumiego kierowaa przez sze stuleci dziaalnoci mewlewitw. Sam Rumi pozostawi po sobie dzieo Mesnevi zbir aforyzmw i sentencji etyczno-moralnych, ilustrowanych powiedzeniami Mahometa oraz tekstami Koranu. Ksiga ta jest wci przez derwiszw tak powaana i wysoko ceniona, e samo jej studiowanie uwaa si za swego rodzaju przepustk do nieba. Dalal-ad-Din Rumi umar w 1273 roku i zaraz po mierci uznano go za witego. W swych licznych utworach poetyckich wysawia dziaalno taczcych derwiszw. Niektrzy religioznawcy naliczyli okoo 32 bractw derwiszw, ale nie wszystkie zakony przetrway do dzisiejszego dnia. Do tego dochodzi fakt rozpadania si istniejcych bractw na niezliczone podzakony i podbractwa. Kade z nich rzdzi si odrbnym regulaminem, przy czym jedni derwisze s ortodoksami, inni za odeszli daleko od powszechnej urzdowej wersji islamu. Na przykad w pnocnej Afryce yj marabuci, ktrzy uprawiaj specyficzn mistyk, podobnie zreszt jak mewlewici. Po arabsku murabit (znieksztacona forma marabut) to po prostu ten, ktry mieszka w ribat, czyli klasztorze, w domu zakonnym. "Wy podacie dbr tego wiata, podczas gdy Allach chce wam da dobra drugiego wiata" gosi sma sutra Koranu, na ktr powoywali si zawsze wszyscy sufici. Nie ulega wtpliwoci, e ruch derwiszw wyrs z gleby sufizmu i ascetyzmu, z mistyki muzumaskiej. Praktyki Taczcy derwisze to tylko jedno z bractw zakonnych znanych od dawna w wiecie mistyki muzumaskiej pod t nazw. Dosownie derwisz znaczy po persku ubogi albo ebrak. W Iraku na przykad w XII wieku n.e. Abd al-Quadira al.-Dilani zaoy zakon derwiszw zwanych quadirija. Czonkowie jego yli przewanie w miastach, wyznawali do ortodoksyjn form islamu i powstrzymywali si od rnego rodzaju ekstrawagancji oraz sztuczek. Bratanek Dilaniego, Ahmad al-Rif'i, zorganizowa inne bractwo derwiszw, od jego imienia nazwane rifaija. To wanie rifaijowie zasynli z publicznych pokazw poykania rozarzonych wgli, szka, kaleczenia si noami i goszenia posiadania cudownej mocy pozwalajcej im uzdrawia chorych. Do dzi mona u nich zobaczy pokazy wyjtkowej niewraliwoci na bl oraz braku krwotokw mimo pozornie powanych samookalecze, takich jak przebijanie ciaa mieczem. Jeden z rifaijw, niejaki Ahmad al.-Bedawi (zmary w 1276 roku), sta si pniej zaoycielem bractwa zakonnego, ktre dziaao wrd egipskich wieniakw pod nazw bedawija lub ahmadija i specjalizowao si w rnego rodzaju orgiach organizowanych podczas dorocznych wit targowych w Tanach, w pobliu Delty, przy grobie swego zaoyciela. W Turcji dziaali derwisze zwani bektaszami, przynajmniej dopki im na to

10

zezwalano. Osobliwoci bektaszw byo przyjmowanie do swego bractwa kobiet, organizowanie uczt o charakterze sakralnym oraz uprawianie mistyki liter. Ta mistyka liter, swego rodzaju magiczna numerologia przypominaa swoj treci Kaba ydowski system mistyczny, polegajcy na liczbowej analizie Tory. Przewiadczenie, e okrelonym znakom i zapisom literowym odpowiadaj okrelone treci, e litery s jedynie symbolami czego istotniejszego, co si za nimi kryje, czynia z bektaszw niebezpiecznych rywali w walce o wadze i rzd dusz. Reformy modotureckie Atatrka uczyniy ich dziaalno nielegaln. Nie tracili oni jednak cakowicie, podobnie jak inne bractwa derwiszw, swego wpywu na lud. Bektaszw, mewlewitw, rifaijw czy quadirijw mona dzi spotka w Aleppo, i w innych miastach bliskowschodnich, a take w pnocnej Afryce. U bektaszw zaznaczy si wyranie pewien synkretyzm doktrynalny; prbowali oni poczy w jedn cao elementy islamu i chrzecijastwa. wiadczy o tym choby ich dhikr rodzaj uczty sakralnej, podczas ktrej spoywa si posiek zoony z wina, chleba oraz sera. Charakterystyczn cech rytuau zakonnego derwiszw jest wsplna modlitwa, podczas ktrej wymienia si chralnie i recytuje rytmicznie "najpikniejsze imiona Allacha". Jest to rodzaj litanii. Raniec, zwany tu subha lub tasbih, skada si ze stu ziarn (paciorkw) i przypomina race katolickie. Po wypowiedzeniu kadego imienia Allacha trzeba przesun jeden z paciorkw raca. Bractwem zakonnym kieruje jak gdyby wielki mistrz, ktry kultywuje tradycj i cze ywion dla zaoyciela danego zakonu derwiszw. Zaoyciel ten to wity. Wanie kult witych jest sprzeczny z doktryn rygorystycznego jedynobstwa (monoteizmu) wyoon w Koranie. Byo to jedn z gwnych przyczyn konfliktw derwiszw z teologami ortodoksyjnymi.

4. Podsumowanie
Mistyka Islamu stanowi ogromne bogactwo kulturowe. Warto o niej pamita, zwaszcza dzisiaj, gdy Islam kojarzy si raczej z niebezpiecznym religijnym fundamentalizmem. Nurty sufizmu i derwiszy stanowi bogactwo mistyki i rdo wiedzy o nas samych. Warto rwnie doceni rnorodno tworw kulturowych pieni i poezji sufich, ktre poza wartoci duchow posiadaj rwnie walory artystyczne. Z kolei blisze zbadanie fenomenu derwiszy, z ktrych niektrzy posiedli umiejtnoci kontroli ludzkiego ciaa porwnywalne z hinduskimi joginami, moe przybliy nam wiedz na temat ludzkiego ukadu nerwowego i wykorzystania peni jego potencjau. Zalecana bibliografia:
1. Dzieje Arabw, Hitti 2. Filozoficzna interpretacja dowiadczenia mistycznego. W: Piotr Kodkowski: Homo

mysticus hinduizmu i islamu. Mistyczny ruch bhakti i sufizmu.. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 1998, s. 35, seria: wiat Orientu. ISBN 8386483-72-5. 3. Fizjologiczne i psychologiczne aspekty niektrych praktyk duchowych, Andrzej Saramowicz (niepublikowany manuskrypt)
4. Islam, w: J. Bielawski: Zarys dziejw religii

11

5. Podstawowe wiadomoci o Islamie, J. Danecki 6. Sufizm a Alchemia, A. Saramowicz

Zaczniki:

Zacznik 1: Opowieci derwiszy: Owca i sakiewka

Pewien czowiek szed raz drogi a za nim sza jego owca. Zodziej szed z tyu, odci sznurek i zabra owc. Gdy waciciel zobaczy, co si stao, zacz biega, szukajc zguby. Wkrtce trafi na studni, gdzie siedzia czowiek pogrony w rozpaczy. By to zodziej, ktry ukrad owc, ale waciciel o tym nie wiedzia. Zodziej powiedzia mu: "Wpada mi do tej studni sakiewka zawierajca piset sztuk srebra. Jeli j wydobdziesz, dam ci sto". Czowiek pomyla: "Gdy zamykaj jedne drzwi, moe otworzy si sto innych. Ta okazja jest warta dziesi razy wicej ni owca, kor utraciem". Rozebra si i wskoczy do studni. A zodziej zabra jego ubranie.

Hinduski ptak
Pewien kupiec mia w klatce ptaka. Wybiera si do Indii, ktra bya ojczyzn ptaka i zapyta, czy ma mu co przywie, Ptak poprosi o uwolnienie, ale kupiec odmwi. Poprosi wic kupca, aby poszed w Indiach do dungli i oznajmi o jego niewoli mieszkajcym tam wolnym ptakom. Kupiec zrobi tak, ale gdy tylko skoczy mwi jeden dziki ptak, zupenie taki sam jak jego wasny, spad z drzewa na ziemia. Kupiec pomyla, i pewnie by to krewny jego ptaka i zasmuci si myl, e spowodowa jego mier. Gdy wrci do domu, ptak zapyta go, czy przywiz dobre wiadomoci z Indii. "Nie" powiedzia kupiec. "Obawiam si, e mam ze wiadomoci. Jeden z twoich krewnych pad martwy u moich stp, gdy tylko wspomniaem o twojej niewoli". Gdy skoczy mwi, ptak spad na dno klatki. Wiadomo o mierci krewnego zabia go pomyla kupiec. Ze smutkiem podnis ptaka i pooy go na parapecie okna. Ptak ockn si natychmiast i pofrun na pobliskie drzewo. Teraz wiesz, e to, co uwaae za katastrofalne, byo dla mnie dobr wiadomoci. Widzisz te, w jaki sposb, za porednictwem tego, kto mnie zniewoli, przekazano mi informacj, jak mam si zachowa, aby odzyska wolno. I odlecia, nareszcie wolny.

Zacznik 2:

12

Zote myli sufich

Nieszczliwy syn Adama, gdyby lka si ognia piekielnego tak, jak si lka ubstwa, wwczas wszedby do raju. Grzesznicy s dla Boga zbyt mao wartociowi, aby pozwala im umiera z godu. On raczej godzi swoich przyjaci. Pycha wobec bogaczy i monych to prawdziwa pokora. Prawidowe odosobnienie to przezwycianie samotnoci swojej duszy. Jeli suga wyrzeka si wiata doczesnego, powierza mu Bg anioa, ktry zasiewa mdro w jego sercu. Ten, dla kogo milczenie nie jest ojczyzn, jest natrtnym gadu, nawet jeliby by milczcym. Mdrcy odziedziczyli mdro przez milczenie i rozmylanie. Nie ma adnej rzeczy dla dugotrwaego uwizienia bardziej odpowiedniej od jzyka. Oto zosta stworzony dla czowieka jeden jzyk i dwoje oczu i dwoje uszu, aby sucha i widzia wicej, anieli mwi. Gdyby mwicy wiedzia, jakie niebezpieczestwo jest z mwienia, tedy by milcza, jeliby tylko mg tak dugo, jak dugie byo ycie Noego. A gdyby milczcy wiedzia jakie niebezpieczestwo jest z milczenia, prosiby Boga o podwjny wiek Noego, aeby mg mwi. Ludzie s na drodze, dopki nie odejdzie od nich lk, a kiedy odejdzie od nich lk, zbaczaj z drogi. Jeli Bg umiowa sug, ustanowi w jego sercu paczk aobn, a kiedy znienawidzi sug, ustanowi w jego sercu piszczak. Serce, kiedy nie ma w nim smutku, jest ruin, tak jak dom, kiedy nikt w nim nie mieszka, niszczeje. Gd naley do cech sufich i jest on jednym ze wspornikw walki duchowej. Kiedy Bg stworzy wiat doczesny, uczyni w sytoci grzech i niewiedz, a uczyni w godzie wiedz i mdro. Kluczem do wiata doczesnego jest syto, a kluczem do wiata ostatecznego gd. Pokora jest pikna u kadego pojedynczego czowieka, ale najpikniejsza jest u bogatych. Pycha jest brzydka u kadego czowieka, ale najbrzydsza jest u biedaka. Pewien mczyzna zobaczy mdrca jedzcego to, co spado z jarzyn do wody. Powiedzia do niego: Jeliby suy wadcy, nie musiaby jada takich rzeczy. Odpowiedzia mdrzec: A jeliby zadowoli si tym, nie potrzebowaby suebnictwa u wadcy. Bg pooy pi rzeczy w piciu miejscach: wielko w posuszestwie, ponienie w grzechu, lk szacunku we wstawaniu noc, mdro w pustym brzuchu i bogactwo w umiarkowaniu. Cierpliwo bez Boga jest okruciestwem. To, co jest poza Bogiem - to s twoi wrogowie. Do znamion suebnoci naley wyzbycie si planowania i dowiadczania przeznaczenia. Najtrudniejsz rzecz dla nowicjuszy jest obcowanie z przeciwnikami. Prawdomwny przemienia si w cigu dnia czterdzieci razy, a obudnik trwa w swoim jednym stanie przez czterdzieci lat. Kada rzecz jest czym, ale przyja kamcy niczym. Znamieniem kamcy jest jego hojno w przysiganiu bez wymagania przysigi. Sowa sigaj dalej, anieli zamierza ten, kto kama.

13

Czowiek prawdomwny to ten, kto nie troszczy si o to, e opinia ludzi o nim moe zmieni si na gorsz. Nie lubi on badania ludzi co do pyku w piknie uczynkw i nie wzdraga si przed tym, e ludzie badaj zo w jego uczynkach. Kto pragnie wolnoci, niechaj wstpi na sub Bogu. Kto by zechcia pozna swoj rang u Boga, ten niechaj spoglda, jak rang Bg posiada u niego. Mstwo oznacza, i okazujesz sprawiedliwo, ale nie dasz sprawiedliwoci dla siebie. Po rozpoznaniu Prawdy okruciestwo stworze nie wywiera na Ciebie wpywu.

14