GEOGRAFIA WIELKIEJ

POLITYKI

REDAKCJA NAUKOWA

ROBERT POTOCKI RADOSAW DOMKE ANNA JANIAK

GEOPOLITYKA. Procznik Instytutu Geopolityki nr 1(2)/2009

Komitet Naukowy: prof. dr Mark Bassin, prof. dr hab. Stefan Dudra, prof. dr hab. Piotr Eberhardt (przewodniczcy), red. Tomasz Gabi, prof. dr hab. Wiesaw Hadkiewicz, dr Robert Kosowicz, dr Tomasz Klin, pk dr Zbigniew Lach, prof. dr hab. Jarosaw Macaa, prof. dr hab. Tadeusz Marczak, red. Witold St. Michaowski, dr Leszek Moczulski, prof. dr hab. Andrzej Nowak, dr Marcin Sienkiewicz, pk prof. dr hab. Julian Skrzyp, prof. dr hab. Mirosaw Suek, dr Grzegorz Tokarz, dr Jarosaw Tomasiewicz. Rada Redakcyjna: Przemysaw Adamski, Adam Danek, ukasz Gacek, Wojcech Kazanecki, Konrad Kulig, Agnieszka Lichtaska, Kornel Sawiski, Marcin Sabo, Leszek Sykulski (przewodniczcy), Przemysaw Wywia. Redakcja: Robert Potocki (redaktor naczelny), Radosaw Domke (zastpca redaktora naczelnego), Anna Janiak (sekretarz redakcji), Kamil Banaszewski. Kontakt z redakcj: e-mail: geopolityka@gmail.com Zaoyciel: Leszek Sykulski

Wydawca: Instytut Geopolityki

Aleja Pokoju 6/64 42-207 Czstochowa http://www.geopolityka.org.pl e-mail: kancelaria@geopolityka.org.pl

INSTYTUT GEOPOLITYKI ISSN 1899-8216

Recenzent: Prof. Jarosaw Macaa

Projekt okadki: Kamil Banaszewski Redakcja techniczna: Robert Potocki Korekta i adiustacja: zesp

SPIS TRECI
GEOPOLITYKA W POLSCE: DZI I JUTRO (LESZEK SYKULSKI) GEOGRAFIA A POLITYKA: WPROWADZENIE (RADOSAW DOMKE) I. PRZEGLD BADA PIOTR EBERHARDT, WSCHODNIA GRANICA LITWY GRZEGORZ TOKARZ, FILOZOFIA A GEOGRAFIA: PRZYPADEK HEGLA ANNA JANIAK, WIELOWYMIAROWO STRATEGII WEDUG COLINA SAMUELA GRAYA DOROTA MIOSZEWSKA, NOWY PORZDEK WIATA JAKO POLITYCZNA FORMA GLOBALIZACJI

4 5

6 25 33 41 49 59 77 87 102 109 117 124 129 135 158

GIEDR PRANAITYTE, THE PRESIDENTIAL LEADERSHIP OF GEORGE W. BUSH AND ITS IMPACT ON THE EROSION OF THE CONSERVATIVE REGIME ROBERT POTOCKI, GEOPOLITYKA OCEANII: ANGLOSFERA? KORNEL SAWISKI, WIELKA EUROPA W UJCIU JEANA THIRIARTA DAWID MADEJSKI, POCAUNEK MONGOLSKIEGO KSICIA: EURAZJATYZM ROSJI W MYLI ALEKSANDRA DUGINA LESZEK SYKULSKI, NIZINA TURASKA INTERIOR EURAZJI MICHA RADOSZKO, EURAZJATYCKA WIELKA GRA W PUBLIKACJACH ARIELA COHENA RADOSAW DOMKE, AZJATYCKA SZACHOWNICA W UJCIU KISHORE MAHBUBANIEGO ATOM SUNIL SINGH, GEOPOLITICAL ENVIRONMENTALISM VS DE-ENVIRONMENTALISM: SIMILAR CULTURE OF CAMBODIA AND MANIPUR WIESAW HADKIEWICZ, IDEOLOGIA WELTMACHTPOLITIK W DOKTRYNIE KOLONIALIZMU NIEMIECKIEGO (ZARYS PROBLEMATYKI) JNOS SALLAI, GORCA JESIE: GRANICA WGIERSKO-POLSKA W 1939 ROKU MICHA SZYMU, GENE SHARP JAKO IDEOLOG RUCHU NONVIOLENT II. STUDIA I MATERIAY PRZEMYSAW OZIERSKI, ZAPISKI GRUZISKIE (I): REFLEKSJE O WOJNIE SIERPNIOWEJ PRZEMYSAW OZIERSKI, ZAPISKI GRUZISKIE (II): NARASTANIE OPOZYCJI ANTYPREZYDENCKIEJ

170 177 189 1 200

DUGIN ALEKSANDR, KONCEPCJA WOJEN SIECIOWYCH WITOLD (SZIRIN) MICHAOWSKI, WSPOMNIENIE O APOLONIUSZU ZARYCHCIE GRZEGORZ ROSSA, CZASOKRES TRWANIA IMPERIW NA TERENIE EURAZJI I RDZIEMNOMORZA W PERSPEKTYWIE ANALIZY HISTORYCZNO-MATEMATYCZNEJ III. RECENZJE I OMWIENIA GEOGRAFIA POLITYCZNA W UJCIU NEOMARKSISTOWSKIM (TOMASZ KLIN) IMPERIUM EUROPEJSKIE TOMASZA GABISIA (ROBERT POTOCKI) METODOLOGIA GEOPOLITYKI (RADOSAW DOMKE) GEOPOLITYKA W DOBIE POSTMODERNIZMU (PRZEMYSAW JAN SIERADZAN) GEOPOLITYKA WOBEC II WOJNY WIATOWEJ (ROBERT POTOCKI) PUBLICYSTYKA GEOPOLITYCZNA (LESZEK SYKULSKI)

204 212 218 221 223 226

IV. KRONIKA INSTYTUTU GEOPOLITYKI

DZIAALNO INSTYTUTU GEOPOLITYKI W 2008 ROKU POWOANIE POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOPOLITYCZNEGO * * * IN MEMORIAM NOTY O AUTORACH MANIFEST WYDAWNICZY 238 240 242 228 231

GEOPOLITYKA W POLSCE: DZI I JUTRO

o nieco ponad roku dziaalnoci, w rodowisku skupionym wok Instytutu Geopolityki zdalimy sobie spraw, e chcc promowa w Polsce geopolityk nie tylko jako nieocenion skarbnic wiedzy o otaczajcej nas rzeczywistoci, ale take jako dyscyplin akademick, musimy stworzy organizacj silniejsz i o wiele bardziej reprezentatywn, tak, ktra bdzie stanowia swego rodzaju platform wsppracy wikszoci liczcych si rodowisk w kraju. Tak, 24 padziernika 2008 roku, z inicjatywy Instytutu Geopolityki, w Zielonej Grze narodzio si Polskie Towarzystwo Geopolityczne. Jego gwnym celem jest przede wszystkim koordynowanie rozwoju geopolityki akademickiej na terytorium RP. Pierwszym sprawdzianem nowej organizacji bdzie tegoroczny II Zjazd Geopolitykw Polskich, ktry odbdzie si jesieni br. w Warszawie. Zachcam wszystkich badaczy, analitykw, nauczycieli i pasjonatw geopolityki do angaowania si w dziaalno PTG, jako swoistej platformy dyskusyjnej i badawczej oraz do osobistego udziau w tegorocznym zjedzie. Na kongresie wybierzemy nowe, bardziej reprezentatywne wadze oraz przyjmiemy plan rozwoju geopolityki w Polsce na najblisze lata. Wszystkie referaty wygoszone na 2. ZGP zostan wydane drukiem jako materiay pokonferencyjne. Szczegowe informacje o zjedzie znajdziecie Pastwo ju wkrtce na stronie internetowej Instytutu Geopolityki. Ten rok jest rokiem szczeglnym dla wszystkich zajmujcych si geopolityk z uwagi na fakt, i obchodzimy symboliczn 110. rocznic powstania jej jako dyscypliny akademickiej1. Nasze rodowisko, kontynuujce dzieo geopolitykw polskich z okresu midzywojennego oraz sigajce coraz czciej po dorobek wspczesny wytworzony w USA, UE, Rosji i Azji Wschodniej, w okresie zimnowojennym pozostajce w cakowitym rozbiciu, staje si coraz silniejsze, zintegrowane oraz dynamiczniejsze. Zaczyna si ukazywa coraz wicej tekstw poruszajcych otwarcie problematyk geopolityki akademickiej, w szybkim tempie rozrastaj si struktury terenowe PTG. Stoimy dzi przed niepowtarzaln szans przywrcenia geopolityce nalenego jej miejsca wrd dyscyplin akademickich w Polsce. Dlatego te mam nadziej, e z okazji tego jubileuszu powstania polskiej geopolityki2 caemu naszemu rodowisku uda si zorganizowa w niedalekiej perspektywie I Europejski Kongres Geopolityki, na ktrym bdziemy mogli godnie zaprezentowa naszym kolegom z zagranicy dorobek tej dyscypliny.
LESZEK SYKULSKI
1 Za symboliczne wydarzenie powstania geopolityki akademickiej przyjmuje si ukazanie w 1899 roku studium autorstwa szwedzkiego politologa Rudolfa Kjellna: Studier fver Sveriges politiska grnser w czasopimie Ymer (t. XIX, s. 283-331), w ktrym po raz pierwszy uy terminu geopolityka. 2 Za symboliczn dat powstanie polskiej geopolityki akademickiej mona uzna ukazanie si w 1901 r. rozprawy Eugeniusza Romera: Rola rzek w historii i geografii narodw i zapocztkowywanie tym samym szkoy hydrograficznej w polskiej myli geopolitycznej.

GEOGRAFIA A POLITYKA: WPROWADZENIE

ddajemy do rk czytelnika kolejny numer procznika Geopolityka, ktrego podtytu brzmi Geografia wielkiej polityki. Starlimy si aby tematyka, jak i rodzaj poszczeglnych opracowa byy moliwie rnorodne, dlatego zdecydowalimy si na wyodrbnienie artykuw o charakterze analitycznym obok opracowa bdcych przegldem bada. Osobne wydzielone zostay take recenzje oraz kronika Instytutu Geopolityki. Oprcz opracowa polskich badaczy, w biecym numerze zamieszczamy trzy artykuy zagranicznego autorstwa (z Indii, Wgier oraz Litwy). W celu uatwienia dla autorw pragncych zamieci teksty w naszym periodyku, umiecilimy te manifest wydawniczy, ktry szczegowo okrela tematyk oraz kwestie techniczne zwizane z konstruowaniem artykuw i recenzji. Zwizki miedzy geografi a polityk datuj si ju od czasw staroytnych i dla kadego, nawet powierzchownego obserwatora, wydaj si czym oczywistym, nie wymagajcym wrcz komentarza. Gdyby jednak przyjrze si tym relacjom nieco bliej, nasuwaj si daleko idce analogie midzy rnymi procesami zachodzcymi w czasie i przestrzeni, ktre mog sta si podstaw dla formuowania pewnych teorii, bd tez badawczych. Gdyby udao nam si scharakteryzowa i ucili te zalenoci w ramy naukowe, plasujce si w pewnej swoistej metodologii, moglibymy miao stwierdzi, e zajmujemy si now n a uk akademick jak jest geopolityka. Na razie pozostaje nam jednak umieci to w sferze dalekich planw, dopki interesujcy nas aparat badawczy nie zostanie bardziej szczegowo okrelony. Nie znaczy to jednak, e nie powinnimy i w stron szeroko rozumianej geopolityki i sami nie wytacza nowych szlakw w tej odrodzonej na nowo dziedzinie wiedzy.
RADOSAW DOMKE

I. PRZEGLD BADA
PIOTR EBERHARDT

WSCHODNIA GRANICA LITWY

ndoeuropejskie ludy batyckie obejmujce plemiona Prusw, Jadwingw, Litwinw, mudzinw, Kurw, Semigalw, Selw i Letgalw zamieszkiway obszary pooone na wschd od dolnej Wisy. Na pnocy stykay si z plemionami ugrofiskimi, za na poudniu i wschodzie z ludami sowiaskimi. Stopniowo przesuway si na pnoc, wypierajc plemiona, z ktrych pniej wyodrbni si nard estoski. Na wschodzie ustpowali przed ekspansj ludw sowiaskich. Pierwszy kontakt pomidzy Batami a Sowianami, czyli przyszymi Litwinami a ludami staroruskimi, wystpi w VI-VII wieku n.e. w dorzeczu Dniepru i Dwiny. Sowianie zaczli si przesuwa od poudnia i wschodu. Proces ekspansji ywiou sowiaskiego trwa blisko ptora tysica lat. W dorzeczu Dniepru i Dwiny slawizacja zakoczya si ju w wieku XII-XIII. Na tzw. Poniemonii przeobraenia lingwistyczne rozpoczy si w X wieku i trway do poowy XX wieku. Spotkay si tam dwa prdy kolonizacyjne wschodniosowiaskie: plemion Krywiczw ze wschodu oraz Dregowiczw i Woynian z poudnia i poudniowego wschodu. Od poudniowego zachodu docierali tu Sowianie z Mazowsza. Strefa wpyww sowiaskich plemion Krywiczw i Gregowiczw wyznaczaa granica na pnocny zachd od Grodna na linii Radu-Woronowo-Oszmiana-Ostrowiec. We wczesnym redniowieczu osadnictwo Batw docierao do okolic dzisiejszego Nowogrdka i Miska, a w formie rozproszonej a po Berezyn. Napr Sowian mia nie tylko charakter demograficzny, ale rwnie kulturowy. Ludno rodowodu litewskiego wchodzia w krg kultury chrzecijaskiej obrzdku greckiego i ulegaa stopniowej jzykowej slawinizacji1. Granica midzy ludami sowiaskimi a litewskimi przesuwaa si na zachd2. Rwnoczenie nastpowa
1 Wspczesny historyk biaoruski A. Krawcewicz uwaa, e proces kontaktw batosowiaskich jest gwn podstaw tzw. substratnej teorii etnogenezy narodu biaoruskiego, ktry uksztatowa si na sowiaskim podou przy udziale batyckiego substratu etnokulturowego. Por.: I d e m, Granica biaorusko-litewska na tle historycznym, [w:] Problematyka geopolityczna Europy rodkowej i Wschodniej, red. J. K i t o ws k i , Rzeszw 1999, s. 213-237. 2 Wedug J. Ochmaskiego: ywio litewski od niepamitnych czasw cofa si zachd pod naporem osadnictwa sowiaskiego. Ongi w II tysicleciu przed nasz er, jak dowodz badania jzykoznawcze i archeologiczne, Batowie ktrych odamem s Litwini zajmowali rozlege obszary midzy Batykiem a dorzeczem grnej Oki. Zasiedlali nie tylko swe historyczne siedziby, ale i dzisiejsz Biaoru oraz ziemie smolesk, a take okolice Pskowa, Moskwy i Kurska. Z kolewi polski jzykoznawca J. Safarewicz ustali istniejc na przeomie XIV i XV wieku granice batosowiask. Zostaa ona okrelona na podstawie zasigu wsi majcych nazwy z kocwk iszki. Rwnoczenie zwrci uwag na zgodno midzy tak wytyczon lini a granic midzy katolicyzmem i prawosawiem. Por.: J. O c h m a s k i , Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemiennej do XVI wieku, Pozna 1981, s. 25; J. S a f a r e w i c z , Studia jzykoznawcze, Warszawa 1967, s. 257-259.

zanik Jadwingw, a sprowadzenie Krzyakw przynioso zagad plemionom pruskim skupionym nad Prego. Obszar zamieszkay przez Batw ulega stopniowemu kurczeniu, ale mocno trwa w dorzeczu Niemna3. Pierwsze zrby pastwowoci litewskiej powstay na pocztku XII wieku nad Niemnem, Wili i Mereczank4. Litwini i mudzini skupiali si wwczas na obszarze ponad 80 tys. km2. Terytorium to miao wyrany charakter dualistyczny i skadao si z tzw. kraju dolnego, czyli mudzi, pooonej na zachd od rzeki Niewiay i Auksztoty zwanej krajem grnym. Ta ostatnia dzielia si na ziemi litewsk, lec nad doln Wili, Dziewotwe, pooon po obu stronach rzeki witej, regionu Nalszczany usytuowanego na Pojezierzu Brasawskim i waciwej Auksztoty lecej w dorzeczu Niemna i grnej Wilii. Bliscy sobie Litwini i mudzini rnili si od siebie nieznacznie jzykiem oraz obyczajami. Natomiast bardziej odlegli od Litwinw i mudzinw byli na przykad Kurowie czy Letgalowie, z ktrych wyksztaci si w pniejszym czasie nard otewski (patrz: mapa 1). Umocnienie tworzcego si pastwa litewskiego sprzyjaa pomylna dla Litwy koniunktura polityczna. Silna dotychczas Ru wesza w okres dugoletniego rozbicia dzielnicowego, a po najedzie mongolskim (1231-1240) ulega rozprzeniu politycznemu. Osabienie Rusi, ktra poprzednio stanowia zagroenie dla plemion litewskich, zmienio diametralnie sytuacj i otworzyo drog do ekspansji litewskiej na wschd. Dotychczasowa strefa graniczna pomidzy plemionami litewskimi a wschodniosowiaskimi, ktra bya strzeona przez takie grody ruskie, jak Grodno, Nowogrdek, Horodec, Izasaaw, Misk, Barysw, ohojsk, Brasaw, przestaa by barier obronn. Zbrojne wyprawy litewskie zaczy dochodzi do Poocka, a nawet docieray do bogatego Pskowa i Nowogrodu. Organizowanie najazdw wymagao cisej wsppracy, a nastpnie integracji poszczeglnych plemion litewskich. Stanowio to gwn przyczyn do wytworzenia si wsplnoty pastwowej.

3 O ksztatowaniu si granicy etnicznej midzy ludami sowiaskimi a plemionami litewskimi w okresie poprzedzajcym uni polsko-litewsk interesujce studium zawdziczamy J. Jakubowskiemu. Prace te byy nadal kontynuowane przez badaczy litewskich, polskich i biaoruskich. Z polskich prac na uwag zasuguje klasyczne ju dzieo W. Wakara. W pracy autora powiconej przemianom narodowociowym zamieszczona jest bogata bibliografia. Por.: J. J a k u b o ws k i , Studia nad stosunkami narodowociowymi na Litwie przed Uni Lubelsk, Warszawa 1912; W. W a k a r , Rozwj terytorialny narodowoci polskiej, cz. III: Statystyka narodowociowa Kresw Wschodnich, Kielce 1917; P. E b e r h a r d t , Przemiany narodowociowe na Litwie, Przegld Wschodni 1997. 4 Pocztki Litwy zostay omwione w klasycznych dzieach polskich uczonych: A. Brucknera, L. Krzywickiego, H. owmiaskiego oraz litewskiego historyka i dziaacza politycznego P. Klimasa (1921). Bogata bibliografia powicona powstaniu a nastpnie umacnianiu si pastwowoci litewskiej zawarta jest midzy innymi w ksikach J. Ochmaskiego, J. Bardacha i H. Wisnera. Por.: J. B a r d a c h , O dawnej i niedawnej Litwie, Pozna 1988; A. B r c k n e r , Staroytna Litwa: Ludy i Bogi, Warszawa 1904; P. K l i m a s , Litwa jej mieszkacy i granice, Wilno 1919; Idem, Litwa staroytna, Wilno 1921; H. o w m i a s k i , Studia nad pocztkami spoeczestwa i pastwa litewskiego, Wilno 1931; J. O c h m a s k i , Historia Litwy, Wrocaw 1982; H. Wi s n e r , Litwa: Dzieje pastwa i narodu, Warszawa 1999.

Mapa 1. 1. Batowie u schyku epoki plemiennej

rdo: J. O c h m a s k i , Historia Litwy, Wrocaw 1982, s. 36.

W rezultacie rywalizacji pomidzy poszczeglnymi przywdcami plemiennymi okoo 1238 roku do wadzy doszed Mendog uznawany za twrc pastwa litewskiego. Nie tylko zjednoczy kraj, ale rwnie rozpocz oywion dziaalno polityczn na forum midzynarodowym. Uwieczeniem jego dokona bya oficjalna koronacja na krla Litwy, ktra miaa miejsce w 1253 roku. W momencie koronacji pod jego zwierzchni wadz znalaza si prawie caa mud oraz historyczna Auksztota. W zasadzie cay obszar zamieszkay przez batyckich Litwinw zosta zjednoczony. Granice poudniowe pastwa Mendoga zbliyy si do Rajgrodu, Grodna i Nowogrdka, za na wschodzie objy ziemie krewsk i oszmiask. Mendog rozpocz oywion dziaalno dyplomatyczn. Stara si utrzyma poprawne stosunki z Zakonem Krzyackim. Bardziej agresywn polityk prowadzi na kierunku wschodnim. Stopniowo opanowa Brasaw, Grodno, Sonim, Nowogrdek, Niewie i Misk. W nastpnej fazie podbojw podporzdkowa sobie ziemie poock i witebsk. Pomimo usiowa nie udao mu si zaj Sucka i Piska oraz ziem pooonych na wschd od Miska. Mendog by wielkim wadc litewskim, ktry rozpocz wielkie zdobycze na wschodzie. Zainicjowa wielk ekspansj Litwy na ziemie ruskie. Konsekwencj byo wczenie w granice pogaskiego pastwa litewskiego obszarw chrzecijaskich zamieszkaych przez sowiask ludno obrzdku bizantyskiego. Podporzdkowana ludno ruska staa wyej pod wzgldem kultury od zwycizcw. Miao to swoje pozytywne i negatywne reperkusje. Z jednej strony dawao to moliwo korzystania z dorobku greckiej kultury chrzecijaskiej. Z drugiej za strony istniao potencjalne zagroenie roztopienia si nielicznego ywiou litewskiego w lepiej zorganizowanej spoecznoci ruskiej. Pomimo e
8

rdzenna Litwa ya nadal w obrbie swoich tradycyjnych zwyczajw pogaskich, to jednak zacza ulega wpywom kultury prawosawnej i jzykom sowiaskim. mier tego monarchy bya pocztkiem walki o hegemoni i wadz. Po kilkudziesiciu latach destabilizacji do wadzy doszed przywdca duego formatu politycznego, a mianowicie Giedymin panujcy w okresie 1316-1341. Zapocztkowa on dynasti Giedyminowiczw. Przyj tytu krla Litwinw i Rusinw oraz ksicia mudzi. W sposb nadzwyczaj skuteczny kontynuowa zapocztkowan prze Mendoga polityk ekspansji na wschd oraz poudniowy wschd. Stopniowo opanowa ziemi bobrujsk, mohylewsk, pnocne Podlasie oraz Polesie. W wyniku kompromisowego porozumienia z Polsk wcza w skad Litwy Woy z Krzemiecem oraz cz Podola. Program polityczny Giedymina zmierza do podporzdkowania swojej wadzy kolejnych ksistw ruskich na wschodzie. By to nie tyle podbj, ale bardziej zbieranie, to jest jednoczenie ziem ruskich5. Po umocnieniu si na ziemi witebskiej i poockiej wschodnie rubiee pastwa litewskiego dotary do zachodniej Smoleszczyzny. Partnerskie stosunki czyy Giedymina z Pskowem i Nowogrodem Wielkim i Twerem. Wizao si to ze wzrastajc potg Moskwy za panowania Iwana Kality (1325-1340). Po wschodniej stronie granicy Litwy zacz si krystalizowa nowy orodek siy, ktry w pniejszym czasie zdeterminowa pooenie nie tylko na ziemiach ruskich, ale w caej Europie Wschodniej (patrz: mapa 2). Nastpc Giedymina zosta Olgierd, ktry walczc z potg krzyack dalej przesuwa granice Litwy w kierunku poudniowo-wschodnim. Stopniowo opanowa cae dorzecze Dniepru. Do Litwy przyczy Ziemi Kijowsk. Wschodnia granica Litwy dochodzia do Brianska i Kurska. Na poudniu za zbliya si do Hospodarstwa Modawskiego. Rwnoczenie Olgierd prbowa pokona i wyeliminowa Moskw. Wojska Olgierda dwukrotnie, w latach 1368, 1370, staway pod murami Kremla, ale miasto nie zostao zdobyte. Zawarto kompromisowy pokj midzy obu pastwami. Pomimo wielkich zdobyczy na wschodzie, dziki ktrym terytorium pastwa litewskiego wynoszce w 1263 r. 200 tys. km2, w 1341 r. 350 tys. km2, osigno w 1377 r. powierzchni 700 tys. km2, sytuacja pastwa litewskiego nie bya zbyt stabilna. W kolejnych pochodach wojska krzyackie docieray do Trok i Wilna, za na wschodzie zwycistwo wielkiego ksicia moskiewskiego Dymitra nad Tatarami chana Mamaja odniesione na Kulikowym Polu nad Donem w 1380 r. wskazywao, e po wschodniej stronie granicy Litwy powstaje grony rywal polityczny i militarny.
Ekspansja Litwy na wschd zakoczya si penym sukcesem. Pisze o tym J. Ochmaski nastpujco: Trwajca z gr dwa stulecia walka Litwy z Rusi o granice polityczne zakoczya si ostatecznie okoo poowy XIII wieku triumfem Litwy. Powstae przed poow XIII wieku pastwo litewskie zjednoczyo pod swoj wadz wszystkie ziemie etnicznie litewskie i ogarno te ziemie etniczne mieszane litewsko-ruskie oraz terytorium przylege do rdzennej Litwy, zasiedlone przez Rusinw. Litwa wracaa w swe stare granice etniczne sprzed ekspansji ruskiej. Odzyskaa Brasaw, zaja ksistwo miskie, zawadna Nowogrdkiem i przynalecymi do tej dzielnicy grodami, wreszcie zaja nadniemeskie Grodno, w ktrym w XII wieku siedzieli ruscy ksita. Odzyskanie opanowanych przez Ru terenw etnicznie litewskich oraz mieszanych dotd litewsko-ruskich, wreszcie rozcignicie wadztwa nad przylegymi ziemiami etnicznie ruskimi miao dla modego, nieokrzepego pastwa litewskiego wane znaczenie: wzmogo jego potencja militarny i gospodarczy, rozszerzao podstaw do dalszej ekspansji politycznej na Ru. Por.: J. O c h ma s k i , op.cit., s. 24-25.
5

Mapa 2. Rozwj terytorialny Litwy w XIII i XIV wieku

rdo: Vidurami istorijos atlasas Leidykla, Vilnius, 1997, s. 14.

W cigu drugiej poowy XIII i pierwszej poowy XIV wieku, czyli w okresie zaledwie stu lat w czasie panowania Mendoga, Giedymina i Olgierda powstao potne pastwo litewskie. Jego wschodnie granice przesuny si o 500 km na wschd. Przeksztacio si z etnicznego pastwa Litwinw w rozlege mocarstwo europejskie. Miao ono charakter dualistyczny, w tym cz zachodnia, etnicznie litewska, stanowia jedynie kilkanacie procent oglnego terytorium pastwa. W takiej sytuacji Litwa bya w stanie narzuci swoj dominacj polityczn i militarn. Nie miaa jednak moliwoci zmiany oblicza cywilizacyjnego opanowanego obszaru. Wprost przeciwnie rozpocz si powolny proces ruszczenia si elity litewskiej w otoczeniu sowiaskim. Panowanie litewskie byo korzystne dla obu stron, gdy przynosio stabilizacj i chronio miejscow ludno przez realnym zagroeniem tatarskim. Po mierci Olgierda pastwo litewskie stao przed trudnym dylematem politycznym. Pooenie midzy Zakonem Krzyackim, Polsk a Moskw wymagao wybrania sojusznika. W dodatku granica wschodnia Litwy bya zagroona ze strony wzmacniajcej si Moskwy. Obszarem spornym bya Ziemia Smoleska. Oba pastwa rywalizoway o jej podporzdkowanie. Granice polityczne ulegay w tym rejonie staym przesuniciom. Natomiast obszary pooone bardziej na poudnie bdce przed inwazj mongolsk w granicach Rusi Kijowskiej byy atwe do opanowania. W tym wic kierunku miaa miejsce dalsza ekspansja litewska. Granice Litwy zbliyy si do Morza Czarnego i zetkny si z posiadociami chanatu krymskiego. Za panowania Witolda terytorium litewskie osigno swoje maksimum. Pod zwierzchnictwem Litwy znalazo si terytorium

10

liczce 930 tys. km2. Litwa staa si jednym z najwikszych pastw europejskich6 (patrz: mapa 3).
Mapa 3. Polska za Jagiellonw

rdo: J. N a t a n s o n - L e s k i , Rozwj terytorialny Polski: Od czasw najdawniejszych do okresu przebudowy pastwa w latach 1569-1572, Warszawa 1964, s. 137.

Dalsze wydarzenia zwizane z uni polsko-litewsk chrztem Litwy oraz koronowaniem Jagiey na krla Polski s do znane i nie wymagaj omwienia7. Miay one rwnie wpyw na dalsze losy granic wschodnich Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Granica ta stopniowo stawaa si rubie, ktrej obrona staa si rwnie obowizkiem Polski. Musiao to zmieni diametralnie stosunki midzy Krakowem a Moskw. W okresie panowania Witolda Litwa nie tylko rozszerzya swoje granice, ale rwnie wzmocnia jedno polityczn pastwa, czc pod swoj wadz prawie wszystkie ksistwa udzielne: witebskie, poockie, nowogrodzko-siewierskie, uckie na Woyniu, kijowskie, a nawet smoleskie,
6 Informacje o formowaniu i przesuwaniu si granic politycznych Litwy w poszczeglnych okresach historycznych zawarte s w wielu ksikach powiconych dziejom Litwy. Brakuje natomiast w polskiej literaturze przedmiotu uj przegldowych pokazujcych przemiany w ujciu geograficznym od momentu powstania pastwowoci litewskiej do koca XX wieku. Problematyk t zajmuje si historyk litewski . Laurinaviius. W jzyku polskim ukaza si jedynie jego krtki syntetyczny artyku. Specjalist w tym zakresie jest rwnie geograf litewski S. Vaiteknas, ktry midzy innymi okreli wielko terytorialn Litwy dla wielu przekrojw czasowych od 1263 do 1998 roku. Por.: . La u r i n a v i i u s , Lietuvos-Soviet Rusijos aikos sutartis 1920 m, Vilnius 1992; I d e m, Wschodnia granica Litwy, Kurier Wileski 5 VI 1999, nr 121; S. V a i t e k n a s , Lietuvos tieritorija ir gyventojai, Vilnius 1998. 7 Wiele informacji o chrystianizacji Litwy i wpywie katolicyzmu na wiadomo narodow Litwinw zamieszczono w ksice M. Kauskiego. Por.: I d e m , Litwa: 600-lecie chrzecijastwa 1387-1987, London 1987.

11

ustanawiajc podporzdkowanych sobie namiestnikw. Witold nie tylko zdoby ponownie Smolesk, ale rwnie wczy do Litwy Ksistwo Wiaziemskie. W pniejszym okresie, po mierci Witolda, polityka polsko-litewska zostaa ograniczona do obrony jedynie stanu posiadania. To te stawao si coraz trudniejsze. Kazimierz Jagielloczyk zosta przymuszony do zawarcia z Moskw ukadu bdcego w zasadzie rezygnacj z wszelkiej dalszej ekspansji na Rusi. Traktat zawarty w 1449 r. uznawa pen rwnorzdno prawno-polityczn Moskwy i Wilna. Zosta on szybko wykorzystany przez Moskw jako droga do dalszych zdobyczy i sta si przeomem midzy epok dominacji litewskiej a faz rosncej szybko przewagi moskiewskiej, ktra ostatecznie w 1480 r. pozbya si zwierzchnictwa tatarskiego. Pierwsze zdobycze uzyskaa Moskwa w trakcie wojny w latach 1492-1494. Wielkie Ksistwo Litewskie utracio Ksistwo Wierchowskie, lece w dorzeczu Oki oraz Wiamie. Dalsze bardziej ju dotkliwe straty terytorialne Litwa poniosa w wyniku kolejnej przegranej wojny. Zdobycze Moskwy zostay usankcjonowane traktatem zawartym w 1503 roku. Utracono na rzecz Moskwy pnocn i wschodni cz Ziemi Smoleskiej: Wieli, Toropiec, Bia, Dorohobu, nastpnie ca wielk dzielnic czernichowsko-siewiersk: Briask, Storodub, Trubeck, Nowogrd Siewierski, Lubecz, Czernihw, Putywl, Rylsk oraz pnocne skrawki ziemi Poockiej i Witebskiej oraz poudniow cz Mcisawskiej. Utrata dorzecza Desny gwnego lewego dopywu Dniepru stanowia powane zagroenie dla Kijowa8. Dalsze plany Moskwy zmierzay do opanowania Smoleska. Pomimo klski poniesionej pod Orsz w 1514 r. wojska moskiewskie zdobyy miasto. Utrata Smoleska miaa nie tylko istotne znaczenie prestiowe, ale i strategiczne, gdy poprzez uzyskanie tzw. wrt bramy smoleskiej zagroona bya caa Biaoru. Pomimo e Litwa formalnie nie zaakceptowaa utraty Smoleska, to jednak odzyskanie miasta stawao si w wczesnych uwarunkowaniach politycznych nierealne. W rezultacie postanowie Unii Polsko-Litewskiej (1569) zawartych w Lublinie nastpiy zmiany polityczno-administracyjne midzy Koron a Wielkim Ksistwem Litewskim. Wojewdztwo woyskie z uckiem oraz cae ziemie ukraiskie z Kijowem stay si czci Korony. Ulega znacznej redukcji granica midzy Wielkim Ksistwem Litewskim a posiadociami moskiewskimi. Rozcigaa si po Unii Lubelskiej od Lubecza pooonego nad rodkowym Dnieprem do Sabiea usytuowanego na pnocy przy granicy z Liwoni W granicach Litwy by nadal Homel, Mohylew, Mcisaw i Witebsk9. W rezultacie decyzji inkorporacyjnych podjtych przez wspomniany sejm obradujcy w Lublinie obszar Wielkiego Ksistwa Litewskiego zmniejszy si do 320 tys. km2. Do momentu zawarcia Unii Lubelskiej waciwa Polska, czyli Korona, nie miaa
8 Problematyce tej powicona jest obszerna ksika J. Natansona-Leskiego (1964), w ktrej omwiono rozwj terytorialny Polski, a nastpnie pastwa polsko-litewskiego do przeomu lat 60. i 70. XVI wieku. Por.: I d e m, Rozwj terytorialny Polski: Od czasw najdawniejszych do okresu przebudowy pastwa w latach 1569-1572, Warszawa 1964. 9 Wedug danych zawartych w ksice S. Vaiteknasa na tym terytorium skupiao si wwczas 1,7 mln ludnoci. Gsto zaludnienia wynosia 5,6 osb na 1 km2. Ludno jzyka litewskiego obejmowaa 46% oglnego zaludnienia. Por.: Idem, Lietuvos tieritorija ir gyventojai, Vilnius 1998.

12

wsplnej granicy z Moskw. Po przyczeniu za Ziemi Kijowskiej zaistniao rozgraniczenie polsko-moskiewskie, ktre stao si powodem mocniejszego wsparcia politycznego i militarnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego przez stron polsk w jej walce z Moskw. Po zawarciu Unii Lubelskiej napr Moskwy na wschodni granic Wielkiego Ksistwa Litewskiego nie ustawa. Zagroenie trwao a do odwetowych wypraw Stefana Batorego (1579-1581). Pokonana i upokorzona Moskwa na podstawie rozejmu zawartego w Jamie Zapolskim (1582) bya zmuszona odda Litwie utracone przez ni w 1563 r. wojewdztwo poockie (16,3 tys. km2). Ponadto zrzeka si swych da wobec Inflant i Wielia. Na pocztku XVII wieku Moskwa wesza w okres kryzysu politycznego (tzw. smuty) wywoanego walk o wadz na Kremlu. Wykorzystaa to Rzeczypospolita, rozpoczynajc w 1609 r. wojn z Moskw. Dziaania wojenne poza przejciowym zajciem Moskwy day moliwo odzyskania przez Litw utraconego w 1514 r. Smoleska. Podpisany w 1619 r, rozejm w Deulinie oddawa Litwie ziemie: smolesk, czernichowsk i siewiersk. Nowa wojna midzy Rzeczypospolit a Moskw wybucha w 1632 r. Wojska moskiewskie prboway zdoby Smolesk. Rzeczypospolita po zwyciskiej wojnie zmusia Moskw do podpisania pokoju w 1634 r. w Polanowie, ktry potwierdzi warunki rozejmu w Deulinie. Byy to ostatnie konflikty militarne, w ktrych przewag posiadaa Rzeczypospolita. Od tego momentu ziemie litewskie byy ju stale zagroone ekspansj moskiewsk, a granice midzy Wielkim Ksistwem Litewskim a Moskw przesuway si na zachd. Brzemienne wydarzenia miay miejsce w 1655 r., kiedy to wykorzystujc osabienie Rzeczypospolitej wywoane wojn ze Szwecj i powstaniem Chmielnickiego w tyme roku, nastpi najazd wojsk moskiewskich na Litw. Zosta zniszczony Misk oraz zdobyte Wilno, ktre byo okupowane przez sze lat. Wojna midzy Rzeczypospolit a Moskw trwaa kilkanacie lat i zakoczya si rozejmem zawartym w 1667 r. w Andruszowie, ostatecznie usankcjonowanym tzw. wiecznym pokojem podpisanym w 1686 r. (tzw. traktat Grzymutowskiego). Rzeczypospolita utracia na rzecz Rosji nie tylko Ziemi Smolesk i Czernihowsko-siewiersk, ale rwnie Zadnieprze wraz z Kijowem, ktry mia by po dwch latach zwrcony, ale ostatecznie pozosta w granicach Rosji. Uksztatowaa si nowa wschodnia granica Litwy, ktra przetrwaa do 1772 roku, czyli blisko sto lat. Oddzielaa ona dwa pastwa, ktrych pozycja polityczna ulegaa diametralnej zmianie na scenie europejskiej. Rzeczypospolita stawaa si stopniowo protektoratem rosyjskim. Niemniej formalnie bya pastwem suwerennym i terytorialnie rozlegym, liczcym 733 tys. km2 powierzchni. Wielkie Ksistwo Litewskie obejmowao wwczas 304,4 tys. km2. Z pewnym przyblieniem mona przyj, e obejmowao terytorium caej wspczesnej Litwy i Biaorusi, za granica wschodnia Wielkiego Ksistwa Litewskiego bya zbliona do dzisiejszej granicy biaorusko-rosyjskiej. W rezultacie I rozbioru Rzeczypospolitej Wielkie Ksistwo Litewskie utracio 92 tys. km2. Do Rosji wczono ziemi mcisawsk, mohylewsk, homelsk oraz czciowo witebsk i poock. Nowe granica wschodnia przebiegaa wzdu Dwiny, a nastpnie rozgraniczeniem midzy dorzeczem Berezyny i Dniepru w pobliu Rohaczewa i Rzeczycy. Straty w wyniku II rozbioru byy jeszcze bardziej bolesne. W skad Rosji wczono ziemi misk, bobrujsk i suck, Polesie z
13

Piskiem i Turowem. Stanowio to cznie 118 tys. km2. Cz zachodnia Wielkiego Ksistwa Litewskiego o powierzchni 132 tys. km2 zostaa wczona do Rosji, a czciowo do Prus, w trakcie III rozbioru (1795). Granica midzy Rosj a Prusami zostaa wytyczona wzdu Niemna i dochodzia do Bugu w rejonie Drohiczyna. Kolejne zmiany terytorialne wizay si z postanowieniami Kongresu Wiedeskiego. Wczono wwczas do Rosji centraln Polsk z Suwalszczyzn. Cae terytorium Wielkiego Ksistwa Litewskiego znalazo si w skadzie Cesarstwa Rosyjskiego, ktre podzielio go na gubernie: grodziesk (38,6 tys. km2), kowiesk (40,3 tys. km2), misk (91,4 tys. km2), mohylewsk (48,0 tys. km2), wilesk (42,0 tys. km2), witebsk (44,1 tys. km2). Przez nastpne sto lat w wiadomoci miejscowej szlachty, a ta jedynie kultywowaa tradycje przeszoci istniao Wielkie Ksistwo Litewskie w granicach przedrozbiorowych z 1772 r. Miao to jednak jedynie znaczenie symboliczne, gdy stanowio integraln cz Cesarstwa Rosyjskiego w czasie I wojny wiatowej w 1915. Zachodni cz byego Wielkiego Ksistwa Litewskiego zajy wojska niemieckie. Utworzono wwczas zarzd wojskowy Litwy tzw. Ober-Ost liczcy 109,8 tys. km2, ktry dzieli si na sze okrgw (biaostocki, grodzieski, kurlandzki, litewski, suwalski i wileski). W nastpnym roku poczono wileski z suwalskim, a biaostocki z grodzieskim. Poczenie za w 1917 r. wilesko-suwalskiego z litewskim doprowadzio do stworzenia jednostki terytorialnej o powierzchni 63,3 tys. km2, do ktrej na pocztku 1918 r. wczono okrg biaostocko-grodzieski. Powsta obszar administracyjny kierowany przez okupacyjne wadze niemieckie obejmujcy cznie 89,7 tys. km2. Zmiany te wynikay midzy innymi z braku sprecyzowanych koncepcji co do przyszoci okupowanych przez Niemcw ziem litewskich, polskich i biaoruskich. Powstaway rnorodne scenariusze terytorialne, na ktrych status Litwy i jej granice byy obiektem rozwaa niemieckiego sztabu generalnego, ktry analizowa potencja polityczny i demograficzny miejscowych Polakw, Litwinw i Biaorusinw10. Klska Niemiec i wycofanie si armii niemieckiej z okupowanych terenw zmienio diametralnie sytuacj zarwno na etnicznych obszarach litewskich, jak i na tych, w ktrych przewaaa ludno polska i biaoruska. Pojawiy si trzy siy polityczne, ktrych cele byy cakowicie rozbiene. Pierwsz z nich byy narodowe siy litewskie, zmierzajce do utworzenia niepodlegego pastwa, posiadajcego najbardziej korzystne granice wschodnie11. Drug opcj przyszoci reprezentowali Polacy, ktrzy zamierzali odtworzy wsplnot pastwow polsko-litewsk, wzgldnie, jeeli to bdzie niemoliwe, przyczy do Polski mieszane
Znany badacze litewski Z . Zinkeviius wyda w jzyku rosyjskim obszern ksik na temat ksztatowania si zasigw lingwistycznych i narodowociowych na pograniczu litewsko-biaoruskim. Stara si okreli ich wpyw na rozstrzygnicia polityczne podejmowane przez Rosjan i Niemcw oraz analizowa stosunki midzy miejscowymi Litwinami, Polakami i Biaorusinami. Dzieo to pomimo wyranej tendencyjnoci i nacjonalistycznej retoryki jest wanym kompendium wiedzy faktograficznej. Zawiera bogat literatur przedmiotu w jzyku litewskim, polskim i rosyjskim. Por. I d e m, : Mokslo ir enciklepedij leidykla, Vilnius 1996. 11 Pogldy strony litewskiej zostay zaprezentowane w opracowaniu P. Klimasa. Por.: I d e m, Litwa jej mieszkacy i granice, Wilno 1919.
10

14

narodowociowo obszary, w ktrych element polski by liczny i dobrze zorganizowany12. Trzeci si bya bolszewicka Rosja, dla ktrej terytorialne rozgraniczenia polityczne byy mniej istotne. Gwnym celem byo zsowietyzowanie caego obszaru i utworzenie republik podporzdkowanych Moskwie. Na etnicznej Litwie do wadzy doszy stosunkowo szybko narodowe siy litewskie, ktrych celem gwnym byo opanowanie Wilna oraz Wileszczyzny. Kwestia ta nie bya atwa, gdy po odparciu Bolszewikw tereny te zostay zajte przez wojsko polskie. Na skutek interwencji litewskiej przedstawiciele Ententy zaczli dy do ustalenia polsko-litewskiej linii demarkacyjnej, ktra zlikwidowaaby potencjalny konflikt midzy obu narodami. Komisja do spraw polskich wystpia na konferencji pokojowej w Wersalu z kilkoma wariantami linii rozgraniczajcej, ktre pozostawiay Wilno po stronie polskiej. Rozpoczy si pertraktacje polsko-litewskie. Delegacja polska wystpia z propozycj, aeby rozgraniczenie przebiegao od Olity przez Stokliszki-KoszedaryCzabiszki-Szyrwinty. Natomiast Litwini zaproponowali lini demarkacyjn wzdu linii kolejowej Grodno-Wilno-Dyneburg, z tym e linia ta byaby po stronie polskiej. Poniewa rozmowy nie przyniosy rozwizania kompromisowego przedstawiciele Ententy zaproponowali tymczasow lini demarkacyjn midzy Polsk a Litw, ktra zostawiaa Suwalszczyzn z wyjtkiem Augustowa w posiadaniu litewskim, za sam lini poudnikow wytyczono w przyblieniu o 5 km na zachd od linii kolejowej Grodno-Wilno-Dyneburg. Strona polska nie zaakceptowaa tej propozycji13. Wycofanie si wojsk niemieckich zostao wykorzystane przez Polakw, ktrzy znacznie przesunli si na zachd. Rwnoczenie wystpili o wyznaczenie nowej linii demarkacyjnej przebiegajcej od granicy Prus Wschodnich wzdu pnocnej granicy powiatu suwalskiego a do wsi Berniki, a dalej na wschd przez odzieje i Sereje do Niemna. Nastpnie miaa biegiem rzeki dochodzi do Olity, a stamtd przez Stokliszki, ymory oraz Wileje pooone midzy Szyrwintami a Wikomierzem. W celu doprowadzenia do porozumienia wadze Ententy zaproponoway obu stronom now linie demarkacyjn. Przygotowa j sztab marszaka E. Focha, ktry 18 VII 1919 r. przedstawi odpowiedni projekt. Przyja ona nazw linii Focha. Rozgraniczenie to zaczynao si na poudnie od Wisztyca przy granicy Prus Wschodnich. Pozostawiao po stronie polskiej Wiajny, za po litewskiej Lubowo, nastpnie wytyczono na pnoc od Puska, pnocnym skrajem jeziora Gaadu, na wschd od Bernikw do rzeki Marychy, dalej wzdu tej rzeki oraz rzeczki Igorki a do jej ujcia do Niemna. Po przekroczeniu Niemna miaa przebiega dwanacie kilometrw na pnocny zachd od linii kolejowej Grodno-Wilno-Dyneburg. Warto
12 Polonizacja ludnoci litewskiej i biaoruskiej Wileszczyzny staa si jedn z przyczyn powika geopolitycznych, jakie miay miejsce w XX wieku. Por.: M. K o w a l s k i , Wileszczyzna jako problem geopolityczny w XX wieku [w:] Problematyka geopolityczna ziem polskich, red. P. E b e r h a r d t , Warszawa 2008, s. 267-296. 13 Problematyka pertraktacji polsko-litewskich na temat linii demarkacyjnej oddzielajcej dwa pastwa zostaa przedstawiona na podstawie ksiki P. ossowskiego. Por.: I d e m, Konflikt polskolitewski 1918-1920, Warszawa 1996.

15

tu doda, e rozgraniczenie na Suwalszczynie okazao si trwae. Istniao przez cay okres midzywojenny i nastpnie zostao przywrcone w 1945 r. i trwa do dzisiejszego dnia. Natomiast linia Focha od Niemna do Dyneburga obecnie jest jedynie niezrealizowanym dokumentem historycznym. Strona polska praktycznie do tych decyzji nie dostosowaa si. Wizao si to bowiem z koniecznoci wycofania oddziaw polskich o kilkanacie kilometrw na wschd. Sytuacja staa si politycznie patowa, a militarnie napita. W nastpnym okresie na stosunki polsko-litewskie wpywa przebieg walk na froncie polsko-bolszewickim i prby strony bolszewickiej, ktra usiowaa doprowadzi do wcignicia wojsk litewskich do otwartej wojny z Polsk. Litwa formalnie zachowaa neutralno, lecz sprzyjaa i pomagaa Bolszewikom. Nie zdawa sobie sprawy rzd litewski, e w przypadku klski Polski los pastwa litewskiego byby przesdzony i staaby si ona republik sowieck. W maju 1920 r. rozpoczy si w Moskwie oficjalne rokowania midzy rzdem litewskim i bolszewickim14. Stronie litewskiej chodzio o uznanie pastwa litewskiego i uzyskanie akceptacji na korzystn dla Litwy granic wschodni. Pertraktacje trway dugo i zakoczyy si podpisanym 12 VII 1920 r. traktatem. W trakcie rozmw starano si ustali przebieg granic od Suwalszczyzny a po Dwin. Reprezentanci Litwy postulowali przyjcie jako podstawy kryterium religijnego. Obszary o dominacji ludnoci rzymskokatolickiej powinny zosta wedug delegatw litewskich przyczone do Litwy. Wysuwano uzasadnienia historyczne. Argumentowano, e w momencie chrystianizacji Litwy (1387 r.) ich ssiedzi, tzn. Sowianie wschodni, byli ju wyznania bizantyskiego. Ludno za litewska przyja katolicyzm. Przedstawiciele bolszewickiej Rosji udowadniali, e przewaajca cz wschodniej Wileszczyzny zatracia jzyk litewski i nie poczuwa si do narodowoci litewskiej. Stronie bolszewickiej zaleao jednak na wspdziaaniu Litwy z Moskw i ostateczny werdykt by sukcesem strony litewskiej. Przysza granica litewsko-sowiecka pozostawiaa Wilno, Grodno, Brasaw, Postawy, Smorgonie, Oszmiane i Lide po stronie litewskiej. Granica zaczynaa si nad Biebrz w pobliu Sztabina, za koczya si nad Dwin na pnoc od Brasawia. Na zaczonej mapie zamieszczonej w ksice S. Vaitkunasa przedstawiono przebieg tej granicy (patrz: mapa 4). Naley zwrci jedynie uwag, e na mapie tej Augustw i Suwaki zostay wczone do pastwa litewskiego. W traktacie za byo zaznaczone, e na odcinku suwalskim granica bdzie ustalona w odrbnym porozumieniu midzy stron polsk a litewsk, Nie jest to wszystko do istotne, gdy ustalona granica w Moskwie nigdy nie staa si rzeczywistoci polityczn. Nawet po opanowaniu przez ZSRR Litwy w 1940 r. strona sowiecka nie traktowaa powanie tego obustronnego
14 O rokowaniach litewsko-bolszewickich w Moskwie i ostatecznym porozumieniu granicznym ustalonym 12 lipca 1920 r. wiele informacji zawieraj opracowania niemieckiego badacza W. Essena (1929) oraz . Laurinaviiusa (1990) i P. ossowskiego (1996). Por.: W. E s s e n , Lietauens Grenzen, Zeitschrift fr Geopolitik, 1929, z. 9, s. 771-776; . La u r i n a v i i u s , Lietuvos-Soviet Rusijos aikos sutartis 1920 m, Vilnius 1992; P. E b e r h a r d t , Polska granica wschodnia 1939-1945, Warszawa 1992.

16

porozumienia. Nie miao ono rwnie znaczenia dla strony polskiej, ktra traktat ten odrzucia jako niezgodny z prawem midzynarodowym.
Mapa 4. Granice Litwy wedug traktatu moskiewskiego z dnia 12 lipca 1920 roku

rdo: S. V a i t e k n a s , Lietuvos tieritorija ir gyventojai, Vilnius 1998, s. 48.

Bezporednio po podpisaniu traktatu Wilno zostao zajte przez Bolszewikw. Nie tylko nie zostao oddane Litwinom, wrcz przeciwnie, przystpiono do przygotowa zmierzajcych do podbicia Litwy. Klska Bolszewikw pod Warszaw oraz odparcie ich za Niemen zmienio diametralnie sytuacj polityczn. Wojsko polskie dotaro do linii Focha na Suwalszczynie. Starcia zbrojne polskolitewskie utrudniay kompromis satysfakcjonujcy obie strony. Zwaszcza e zarwno Polacy, jak i Litwini nie chcieli zrezygnowa z Wileszczyzny i Suwalszczyzny. Niemniej 16 IX 1920 r. rozpoczy si rokowania. Pocztkowo miay miejsce one w Kalwarii i dotyczyy uznania linii Focha na Suwalszczynie. Nie przyniosy one zadowalajcego rezultatu. Dlatego te postanowiono kontynuowa pertraktacje. Rozpoczy si one 30 IX 1920 r. w Suwakach i zakoczyy si podpisaniem umowy, ktra do tej pory jest odmiennie interpretowana przez historykw polskich i litewskich. Ustalaa ona lini demarkacyjn, ktra nie przesdzaa definitywnie przynalenoci politycznej spornych terytoriw. Wyznaczona linie przebiegaa na Suwalszczynie wzdu linii Focha, nastpnie Niemnem do Uciechy i rzeczki Mereczanki, dalej jej biegiem a do Oran, przy czym miasto zostawao po stronie litewskiej, a stacja kolejowa po polskiej, potem wzdu traktu Orany-Bartele-Poturce-MontwiliszkiEjszyszki-Podzitwa-Bastuny, z tym e stacja kolejowa w Bastunach zostaa po stronie polskiej. Z przebiegu ustalonej linii dochodzcej do Bastun wynikao
17

jednoznacznie, e Wilno pozostanie po stronie litewskiej. Byo to pniej wykorzystywane przez Litw dla celw propagandowych, gdy pniejsze dziaania rzdu polskiego wskazyway jednoznacznie na pogwacenie przez Polakw umowy suwalskiej zawartej przez obie strony 7 X 1920, jak i innych porozumie dwustronnych (patrz: mapa 5).
Mapa 5. Polsko-litewskie linie demarkacyjne (1919-1920)

rdo: P. o s s o w s k i , Konflikt polsko-litewski 1918-1920, Warszawa 1996, s. 252.

Nastpn faz konfliktu granicznego polsko-litewskiego by tzw. bunt oddziaw gen. L. eligowskiego i opanowanie przez niego Wilna. Po zajciu miasta rozpoczto organizowanie tzw. Litwy rodkowej, mini pastewka majcego swoje granice i godo pastwowe. Sprawa stana na forum Ligi Narodw, ktre
18

prboway rozstrzygn spr drog pokojow. Nie przynioso to rezultatu, gdy rozpoczy si dziaania militarne midzy Litw a tzw. Litw rodkow. Wojsku litewskiemu nie udao si odzyska Wilna, za kolejne prby mediacji ze strony Ligi Narodw te zakoczyy si niepowodzeniem. Rwnoczenie strona polska zamierzaa znale rozwizanie kompromisowe. Z jednej strony odya koncepcja poczenia Polski i Litwy uni pastwow. Umoliwioby to zwrot caej szeroko ujtej Wileszczyzny a po granic ustalon w traktacie ryskim kowieskiej Litwie. Coraz bardziej realne stawao si jednak wczenie Wilna do Polski. W takiej sytuacji zamierzano przesun maksymalnie na zachd granic polskolitewsk, aby zapewni Wilnu odpowiednie zaplecze. Dowodem tych projektw s dwie mapy powstae w tym czasie autorstwa M. wiechowskiego i S. Niekrasza (patrz: mapy 6 i 7). Jedna z nich ukazuje federacj polsk litewsk, druga za odrbny status obu pastw z granic midzy nimi okrelon na zasadach etnicznych15. Byo ju wiadomo, e adna z tych propozycji nie zostanie zaakceptowana przez stron litewsk.
Mapa 6. Projekt federacji polsko-litewskiej z 1921 roku

rdo: M. wi e c h o w s k i , S . N i e k r a s z , The Political Position on the coast of the Baltic sea in the case of the federation Lithuania with Poland, Warsaw 1921, s. 2.

15 Wedug pierwszej z tych koncepcji miaaby powsta Wielka Litwa liczca 95 tys. km2 i zamieszkaa przez 3,6 mln mieszkacw (w tym Litwinw 41%, Polakw 31% oraz pozostaych 28%). Przy wyodrbnieniu za Litwy etnograficznej obszar tego pastwa obejmowaby jedynie 45 tys. km2 o zaludnieniu 1,8 mln mieszkacw (w tym Litwinw 77%, Polakw 6% oraz pozostaych 17%).

19

Trwajcy konflikt zbrojny midzy oddziaami litewskimi a formacjami podporzdkowanymi gen. L. eligowskiemu zakoczy si ostatecznie rozejmem podpisanym 29 XI 1920 r. o przynalenoci politycznej tzw. Litwy rodkowej zadecydowa sejm wileski wybierany przez miejscow ludno. Podj on 20 II 1922 r. uchwa o wcieleniu Wileszczyzny do Polski. Werdykt ten potwierdzi polski Sejm Ustawodawczy uchwa z dnia 6 IV 1922. Dotychczasowa linia demarkacyjna staa si granic pastwow. Rozgraniczenia to przedzielone wskim pasem neutralnym nie byo spokojne. Dochodzio do staych incydentw, ktre przynosiy obustronne ofiary. Gwnie starcia zachodziy w czci centralnej pasa neutralnego oddzielajcego oba pastwa16.
Mapa 7. Rozdzia etnograficzny Polski i Litwy wg projektu z 1921 roku

rdo: M. wi e c h o w s k i , S . N i e k r a s z , On the case of Partition of Lithuania followed by the incorporation of the Polish part of Lithuanian lands to Poland, Warsaw 1921, s. 3.

Po ostatecznie przeprowadzonej delimitacji granica midzy Polsk a Litw na odcinku midzy Niemnem na poudniu a terytorium otewskim w rejonie Dyneburga przechodzia w pobliu nastpujcych miejscowoci: Lipuny,
O podziale pasa neutralnego i incydentach zachodzcych wzdu granicy obszerny artyku napisa P. ossowski. Por.: I d e m, Ostatni akt ksztacenia granic drugiej Rzeczypospolitej Podzia pasa neutralnego pomidzy Polsk a Litw w lutym 1923, Studia z Dziejw Rosji i Europy rodkowo-Wschodniej 1992, t. 37, s. 27-39.
16

20

Druskieniki, Liszkowo, Pchacze, Przeaje, Olkieniki, midzy Rudziszkami a Drabunikami oraz midzy Surmiliszkami a Trokami, nastpnie na zachd od Dukszt, na wschd od Munik, obok Giedroj, Dubinek i Janiszek, dalej w pobliu yngaman, Kozaczyzny, Dukszt i na zachd od stacji kolejowej Turmont dochodzia ona do granicy otewskiej17. Rzd Litewski granicy polsko-litewskiej nie uzna. Mia poparcie caego narodu litewskiego, ktry uwaa, e granica zostaa narzucona si, a historyczna stolica Litwy Wilno zostao bezprawnie okupowane18. Oba pastwa nie nawizay stosunkw dyplomatycznych. Dopiero w rezultacie ultimatum strony polskiej stosunki te w 1938 r. zostay nawizane. Problem granicy wschodniej Litwy, jak i istnienia niepodlegego pastwa litewskiego pojawi si w trakcie podpisywania zowieszczego paktu midzy Ribbentropem a Mootowem w dniu 23 VIII 1939 roku w Moskwie, a nastpne zosta ten pakt zmodyfikowany kolejnym porozumieniem o przyjani i granicach zawartym 28 IX 1939 r. w Moskwie midzy Zwizkiem Sowieckim a III Rzesz Niemieck, w trakcie kolejnej wizyty Ribbentropa. W pierwszym z nich Litwa miaa by wczona do strefy niemieckiej, w drugim za znalaza si w strefie sowieckiej. Rwnoczenie oba ukadajce si mocarstwa uznay prawo Litwy do odzyskania regionu wileskiego. Wadze sowieckie po opanowaniu drog zbrojn w kocu wrzenia wschodniej Polski w tym Wilna rozpoczy pertraktacje ze stron litewsk. Rezultatem tych rozmw by litewsko-sowiecki ukad o wzajemnej pomocy podpisany 10 X 1939 r. w Moskwie. Ustala on zwrot Wilna i obwodu wileskiego Litwie. W zamian rzd litewski wyrazi zgod na zainstalowanie na terytorium Litwy wojskowych baz sowieckich. Ukad, chocia nawizywa do traktatu litewsko-bolszewickiego z dnia 12 VII 1920 r., to jednak nie przywraca granic przewidzianych tym traktatem. Zwrcone terytorium byo znacznie mniejsze. Obejmowao ono pas przylegy do granicy o dugoci okoo 200 km. Zaczyna si na poudniu przy stacji Orany i dochodzi do granicy z otw. W czci pnocnej i poudniowej by szerokoci okoo 20 km, za w czci centralnej, w ktrej byo usytuowane Wilno rozszerza si do 70 km. Do Litwy przyczono midzy innymi na poudniu Orany, Olkieniki, Ejszyszki, na pnocy Dukszty, Ignalino i Nowe wiciany. Najcenniejsze byy obszary wok Wilna. W zasadzie cay powiat wilesko-trocki wczono do Litwy z takimi miejscowociami jak: Landwarw, Nowa Wilejka, Rudziszki, Niemenczyn i Podbrodzie. Uzyskany przez Litw obszar wynosi 6880 km2. Po utracie Kraju Kajpedzkiego pastwo litewskie w 1939 r. liczyo 52 822 km2. Po nabytkach uzyskanych w padzierniku 1939 r. terytorium pastwa litewskiego wynosio 59 702 km2, czyli si zwikszyo o 13%. Na uzyskanym terytorium przewaaa ludno narodowoci polskiej, ktra stanowia okoo 60% zaludnienia. Litwini stanowili zaledwie 6% ogu mieszkacw (patrz: mapa 8).
Mapa 8. Litwa w latach 1939-1940 Dokadne omwienie przebiegu granicy polsko-litewskiej wraz z dokadn map zawarte jest w ksice autorstwa S. Gorzuchowskiego. Por.: Idem, Granica polsko-litewska w terenie, Warszawa 1928. 18 Problematyka Wileszczyzny (wg terminologii litewskiej tzw. wschodniej Litwy) staa si po odzyskaniu niepodlegoci w 1989 r. obiektem wszechstronnych studiw uczonych litewskich rnych specjalnoci (politologw, historykw, geografw i socjologw). Por.: Litevos Rytai, red. K. Ga r v a , L. G r u m a d i e n , Vilnius 1993.
17

21

rdo: Mokyklinis Lietuvos Istorijos Atlasas, Vilinius 1997, s. 23.

Zgodnie z postanowieniami paktu Ribbentrop-Mootow w poowie 1940 r. wadze sowieckie podjy decyzj o wczeniu Litwy do ZSRR. Wystosowano odpowiednie ultimatum i bez czekania na odpowied armia sowiecka przekroczya nie tak dawno ustalon granic i zaja cay kraj. Pastwo litewskie po 20 latach istnienia utracio niepodlego19. Rada Najwysza ZSRR przyja 3 VIII 1940 roku Litw w skad Zwizku Sowieckiego. Rwnoczenie zaakceptowaa wniosek Rady Najwyszej Biaoruskiej SRR o przekazaniu Litewskiej SSR niewielkich obszarw przygranicznych w pobliu Hoduciszek, Ostryny, Raduca, wician i Woronowa. Terytorium przekazane liczyo 2600 km2 i zamieszkae byo przez okoo 82 tys. mieszkacw. Terytorium Litewskiej SRS zwikszyo si do 62302 km2. Wytyczona wwczas granica midzy Litewsk SRS a Biaorusk SRS stracia jedynie w okresie okupacji hitlerowskiej racj bytu. Niemieckie wadze okupacyjne nie odtworzyy niepodlegego pastwa litewskiego. Obszar Litewskiej SRS i Biaoruskiej SRS zosta przeksztacony w tzw. Komisariat Rzeszy Wschd. Po powtrnym zajciu przez armi sowieck Litwy granic ustalon w 1940
Likwidacja pastwa litewskiego bya zamaniem wielu traktatw podpisanych przez ZSRR. Midzy innymi paktu o nieagresji midzy Litw a ZSRR z 22 IX1926, prolongowanego 6 V 1931 i 3 IV 1934 zapewniajcego niepodlego i nienaruszalno granic Litwy oraz paktu z 10 X 1939, w ktrym ZSRR zagwarantowa, e nie bdzie miesza si w wewntrzne sprawy pastwa litewskiego. Por.: CCCP-a 1939-1945: o - c ce 1939 . 1941 ., 1989.
19

22

przywrcono. Staa si ona w 1989 r. granic wschodni niepodlegego pastwa litewskiego, ktry uformowa si po rozpadzie Zwizku Sowieckiego. Okazuje si, e granica ustalona przez Stalina w sierpniu 1940 r. przetrwaa wszelkie dalsze przeobraenia polityczne. Bya ona jedynie kwestionowana przez wadze biaoruskie, po ogoszeniu 11 III 1989 przez parlament Litwy niepodlegoci. Rada Najwysza Biaoruskiej SRS wysuna postulat domagajcy si anulowania decyzji z 1940 r. o przekazaniu czci biaoruskich terytoriw w skad Litwy. Wniosek ten zosta odrzucony przez wadze suwerennej Litwy. W pniejszym czasie sprawa ta ucicha i nie jest ju podnoszona oficjalnie przez wadze Miska. Niemniej w wielu publikacjach biaoruskich zaznacza si, e Wileszczyzna cznie z Wilnem stanowi rdzenn ziemi biaorusk. Nie ma to ju na razie istotniejszego znaczenia politycznego. Zaprezentowane studium zawierajce bogat ilustracj kartograficzn powicone ksztatowaniu si w cigu ostatnich omiuset lat wschodniej granicy Litwy wykazao, e dzieje tego rozgraniczenia politycznego w ujciu czasoprzestrzennym byo bardzo zmienne. Terytorium pastwa litewskiego ulegao cyklicznym przesuniciom. Litwa w latach apogeum swojej potgi politycznej liczya 930 tys. km2. Wschodnie granice Litwy docieray do Moskwy, Tweru i Kurska. Pastwo litewskie obejmowao obszar midzymorza od Batyku po Morze Czarne. Z kolei midzy 1795 a 1918 rokiem nie byo pastwa litewskiego na mapie Europy. Nastpny dramatyczny okres wiza si z krtk okupacj sowieck 1940-1941, okupacj niemieck 1941-1944 i ponownie z dugotrwa ju okupacj sowieck w latach 1944-1989. Wspczesna Litwa obejmuje terytorium o powierzchni okoo 65 tys. km2. Jest wic wielokrotnie mniejsza ni w okresie wietnoci Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Nieznacznie natomiast jest wiksza ni w okresie midzywojennym. W dodatku jej wschodnia granica przechodzi na wschd, a nie na zachd od jej historycznej stolicy Wilna. Obecnie wschodnia granica Litwy jest rwnoczenie wschodnim rozgraniczeniem Unii Europejskiej oraz NATO. Dziki temu wschodnia granica Litwy, ktra w historii bya wielokrotnie zagroona, jest stabilna i jej bezpieczestwo jest zagwarantowane umowami politycznymi i militarnymi.

SUMARY EASTERN BORDER OF LITHUANIA In his article Prof. Eberhdart discusses changes of the east border of the Lithuania from the moment of its formation in the Dark Ages till the present day. In the first part of the study he described distribution of the Baltic population before formation of the Lithuanian statehood. In the next part of the thesis he reported territorial development of Lithuania under command of following lords: Mendog, Giedymine, Olgierd and Vitold. Lithuania took advantage of favourable political situation caused by the Mongol invasion and regional division of Russia and started military expansion towards east. As a result east borders of Lithuania drew on to Moscow, Tver and Kursk and reached Moldavia and Crimean Khanate. The Grand Duchy of Lithuania became one of the biggest countries of Europe. Most of territories that were brought under were settled down by Slav population which 23

distinguished itself from core Lithuanians by language and religion. In the next stage of history the rivalship between the Grand Duchy of Lithuania and Moscow begun. This military-political conflict which last 300 years finally came to an end with triumph of Russia and break-up of the Rzeczpospolita which part was the Grand Duchy of Lithuania. Next part of the study discusses period of formation of the East border of Lithuania in 1918-1921. Territorial controversy regarding political affiliation of Vilna ended with Lithuania defeat. Succeeding borders alterations were caused by the Second World War. At the end Lithuania won Vilnius but lost independence and was incorporated to ZSRR. It got back its sovereignty only in 1989. Presented study devoted to formation of the east borders of Lithuania in the course of last eight hundred years revealed that those changes produced significant political after-effects. Territory of Lithuania was regularly dislocated. At first, from west to east and then, from east to west. In the zenith of its political power, the Grand Duchy of Lithuania occupied 930 000 km2. Nowadays is holds only 65 000 km2. East border of Lithuania currently became the east border of the European Union and NATO.

24

GRZEGORZ TOKARZ

FILOZOFIA A GEOGRAFIA: PRZYPADEK HEGLA

eorg Hegel naley do grupy tych mylicieli, ktrych dzieo w fundamentalny sposb wpyno na rozwj wielu nurtw: filozoficznych, spoecznych czy politycznych. Rozwaania tego niemieckiego filozofa nadal s aktualne, interpretuje si jego dziea w rny sposb, prbuje si je uwspczeni, aby przybliy si do prawdy o rzeczywistoci nas otaczajcej. Celem niniejszego tekstu jest prba przeanalizowania, jakie zachodz, zdaniem G. Hegla, relacje midzy filozofi a geografi, jakie miejsce ta ostatnia zajmuje w systemie filozoficznym tego niemieckiego filozofa. Elementw geograficznych mona doszuka si w analizach Hegla dotyczcych stopni ycia w jego filozofii przyrody. W tym kontekcie pisa o yciu mineralnym, rolinnym i zwierzcym. Nas interesowa bdzie to pierwsze. Przez ycie mineralne rozumie naley szeroko rozumiane ycie ziemi, a przede wszystkim rozmaito mineraln, z jednej strony granit, z drugiej za torf, ktry zdaniem niemieckiego myliciela ma w sobie elementy rolinne20. Hegel powysze rozwaania stara si ukaza rwnie w sposb cile filozoficzny, zauwaa, i ycie, rozumiane przez niego jako ,,dojcie idei do egzystencji bezporedniej, mona traktowa w trojaki sposb. Po pierwsze, jest nim organizm geologiczny, ktry naley traktowa jako posta, czyli oglny obraz ycia, po drugie jako organizm wegetatywny, czyli formaln oraz szczegow podmiotowo, po trzecie organizm animalny, czyli konkretn, jednostkow podmiotowo. Zauway przy tym naley, i podmiotow ywo stwierdzi mona w naturze wegetatywnej. W tym kontekcie naley zauway, i idea wtedy jest prawdziwa i rzeczywista, kiedy jej istnienie ma charakter podmiotowy. W przypadku, kiedy idea, rozumiana jako ycie funkcjonuje w sposb bezporedni, to faktycznie poza sob. Hegel okrela ten stan jako nie-ycie, organizm ktry naley rozumie jako totalno egzystujcej, pozbawionej ycia przyrody (mechanicznej i fizykalnej)21. Piszc o ,,uwewntrznieniu si w siebie'' przyrody niemiecki filozof stwierdza, i prowadzi to do duchowej ywoci, uwewntrznienie to jest pra-podziaem na siebie oraz bezporednio. Konsekwencj jest bezporednia totalno, ktr nazwa moemy rwnie postaci organizmu ciaem Ziemi, rozumie t ostatni rwnie moemy jako oglny system indywidualnych cia. Cech charakterystyczn tego organizmu jest to, i nie posiada ycia, jest jedynie systemem zewntrznym. Rnego rodzaju uksztatowania, obecne w nim, wynikaj z rozwinicia idei, ktra doprowadzia do powstania tego organizmu. Proces ksztatowania wspomnianego wyej systemu zewntrznego naley ju do przeszoci. W kontekcie powyszych rozwaa moemy mwi o zwizku midzy Ziemi a Systemem Sonecznym, jak rwnie np. nachyleniu kuli ziemskiej do orbity i osi magnetycznej. Co wane, ,,[] w bliszym stosunku do tych osi i ich polaryzacji pozostaje rozdzia morza i ldu, zwarte rozciganie si ldu na
20 21

Z. K u d e r o wi c z , Filozofia nowoytnej Europy, Warszawa 1989, s. 638. G. H e g e l , Encyklopedia nauk filozoficznych, Warszawa 1990, s. 363.

25

pnocy, rozdzielenie i szpiczaste zwanie si kontynentw ku poudniu, nastpnie podzia na Stary i Nowy wiat i dalszy podzia Starego wiata na kontynenty rnice si swym charakterem fizykalnym, organicznym i antropologicznym [...] podzia, do ktrego docza si pewna jeszcze modsza i nie w peni dojrzaa charakterystyka pasma grskie itd22. Zauway jednak naley, i martwa w ujciu heglowskim Ziemia (sama w sobie totalno ycia) staje si podmiotem procesu meteorologicznego, konsekwencj jest zapodnienie, dziki czemu wytwarza si ,,ywo. Przejawem tego jest wystpowanie, najczciej w morzach, przelotnej i punktowej ywoci, np. porostw23. Analizujc znaczenie geografii w koncepcjach Hegla naley wspomnie o jego pogldach na dusz. Rozwaania te umieszcza w tzw. filozofii ducha, w skad ktrej wchodz takie dziay jak duch subiektywny, duch obiektywny oraz duch absolutny. Dusz niemiecki myliciel okrela jako ,,sen ducha. Zgodnie z zaoeniami Hegla nie mona oddziela duszy od ciaa. To wanie w duszy duch yje zgodnie z tzw. oglnym yciem planety, w tym kontekcie wymienia midzy innymi rnice klimatw, rne pory roku24. Autor ten analizujc geografi podkrela te jej elementy, ktre jego zdaniem s wane dla rozwoju myli (w odrnieniu od tych aspektw geograficznych, ktre opisa mona jako rnorodn przypadkowo). Ze wzgldu na rozwj ducha szczeglne znaczenie maj bezwodne wyyny, niziny tzw. kraj przejciowy oraz pomorze. W przypadku wyyny podkrela jej ogromne przestrzenie oraz wielkie stepy. W tym kontekcie wymienia tereny Azji rodkowej, ktre byy domem dla Mongow, stepy cignce si od Morza Kaspijskiego po Morze Czarne. Wspomina o pustyniach w Arabii, obszarze zamieszkanym przez Berberw w Afryce i ziemie w Ameryce Poudniowej okolice Orinoko i Paragwaj. Spoecznoci mieszkajce na tych ziemiach charakteryzuj si okrelonymi cechami, waciwymi tylko dla nich. Ze wzgldu na fakt, i gleby nie s w stanie, z powodu warunkw atmosferycznych (rzadkie deszcze czy wylewy rzek) zapewni poywienia, ludzie trudni si pasterstwem, prowadzc koczowniczy tryb ycia. Determinuje to charakter tyche ludzi jak rwnie ich formy ycia spoecznego. Zauway mona, i kluczow kategori jest rodzina, ustrj ma charakter patriarchalny. Osoby z wyyn charakteryzuj si take beztrosk, nie potrafi myle o zapewnieniu sobie przeycia w przyszoci, np. kiedy zmieni si pora roku. Wanym aspektem ycia ludzi wyyn jest, zdaniem Hegla, brak stosunkw prawnych, przejawem tego s skrajnoci, w jakie wpadaj te ludy, s np. nimi kracowa gocinno jak rwnie rabunek. Zauway przy tym trzeba, i wrd tamtejszych spoecznoci szczeglnie wzmacnia si tendencja do rabowania, kiedy posiadaj zwikszone kontakty z ludami, ktre, jak okrela to Hegel, posiadaj wysok kultur. Ludzie wyyn yj w gromadzie, czasami, w wyniku okrelonych podniet (Hegel ich nie opisuje w dokadny sposb) dochodzi w tych spoecznociach do swoistego rodzaju skrajnego naprenia. W jego wyniku, pokojowo wczeniej nastawione masy, rozpoczynaj zbrojny marsz na kraje o
22 23

Ibidem, s. 365. Ibidem, s. 366. 24 E. C o r e t h , P. E h l e n , J . S c h m i d t , Filozofia XIX wieku, Kty 2006, s. 80.

26

wysokiej pozycji kulturowej. Konsekwencj jest zniszczenie i pustka. Przykadem historycznym moe by okres sprawowania rzdw przez Czyngis Chana czy Tamerlana. Jednoczenie zauway naley, i ywotno tych ludw jest niewielka, kiedy ju ruszyy na inne kraje, zniszczyy je cakowicie, pozostawiy po sobie zgliszcza, a jednoczenie same zniky z areny politycznej wczesnego wiata. Hegel porwnywa je do lenego potoku, ktry niknie ze wzgldu na sab ywotno. Inny charakter maj niziny, czyli, zdaniem niemieckiego filozofa, rwniny, ktrych istot jest to, i przecinaj je rzeki. Nizin s Chiny, Indie z takimi rzekami jak Ganges i Indus, Babilon wraz z Eufratem i Tygrysem czy te Egipt, ktry zwizany jest z Nilem. Cech charakterystyczn tyche obszarw jest midzy innymi to, e powstaj na nich wielkie pastwa. Ma to zwizek z rolnictwem, ktre zmusza do osiadego trybu ycia. Pojawiaj si okrelone prawidowoci, zwizane midzy innymi z porami roku, ktre wyznaczaj rytm pracy. Konsekwencj tego jest tworzenie si wasnoci ziemskiej, powstaj podwaliny stosunkw prawnych, na ktrych tworzony jest system pastwowy25. Innym wanym elementem przestrzeni jest pomorze. Wystpuje ono wtedy, gdy rzeka lub morze doprowadza do przecicia ldu ,,miedzy sob. Niemiecki filozof odrzuca twierdzenia, i woda jest czynnikiem dzielcym. Stawia tez odwrotn, i woda ma charakter jednoczcy. Ziemie w tym kontekcie naley rozumie jako porzecza. Jako przykad wymienia lsk, ktry okrela jako dolin Odry; Czechy i Saksoni, stanowice dolin Elby. Podobnie rzecz ma si z morzami, ktre rwnie cz. Zdaniem niemieckiego filozofa dziel jedynie gry, np. Pireneje oddzielaj w sposb skuteczny Hiszpani i Francj. Co wane, podobnie mona analizowa relacje midzy kontynentami. Hegel zauwaa, i stosunki midzy Europ a Ameryk i Indiami Wschodnimi, ze wzgldu na szlak morski byy duo bardziej rozwinite ni midzy kontynentem europejskim a wntrzem Azji czy Afryki. Zdaniem Hegla morze, przez sposb postrzegania go wpywa na czowieka w pozytywny, aktywny sposb. Ot morza wywouj w czowieku wraenie nieskoczonoci, bytu, ktrego nie mona ogarn. Czowiek dy do przekroczenia tej nieskoczonoci, pragnie zdobywa, czy to rabujc, czy te prowadzc handel. Pamita naley, i czowiek zamieszkujcy wyyny jest przez nie przykuwany do ziemi, jak pisze Hegel, wchodzi w nieskoczon moc zalenoci. Zupenie inaczej ma si z morzem, przecie eglujc w celu zarobku ludzie naraaj si na utrat nie tylko majtku, ale rwnie wasnego ycia. W konsekwencji prowadzi to do uznania rzemiosa, bez ktrego nie byoby moliwoci pywania, jak i samego zarobku jako dziaa odwanych oraz szlachetnych. Pamita przecie naley, i rzemioso zwizane jest z mstwem, natomiast odwaga (jak charakteryzuj si eglarze) z mdroci. Zdaniem Hegla, morze jest przebiege, niepewne oraz kamliwe. Wydaje si spokojne, wrcz niewinne, nie stawia oporu wiatrowi czy innemu cinieniu. Szybko jednak moe zamieni si we wasne przeciwiestwo i sta si miertelnym zagroeniem dla czowieka. Zatem eby pokona morze, czowiek musi wykaza si wikszym sprytem ni woda. Przeciwko temu ywioowi ludzie przeciwstawiaj kawaek
25

G. H e g e l, Wykady o filozofii dziejw, Warszawa 2003, s. 114-115.

27

gruntu, czyli fragment drzewa, czowiek moe liczy tylko na siebie. Niemiecki filozof zauwaa, i tego rodzaju mylenie obce jest jednak niektrym krajom, ktre przecie z morzem s zetknite. W tym kontekcie wymienia Chiny, ktrych mieszkacy nie postrzegaj morza tak jak np. Europejczycy, dla Chiczykw jest ono tylko brakiem ldu. W przypadku kontynentu europejskiego zauway mona, i kraje nadmorskie staj si samodzielne, czsto wyodrbniaj z innych pastw, przykadem, ktry podawa niemiecki filozof jest Holandia, ktra wyewoluowaa z Niemiec, czy Portugalia, uniezaleniona od Hiszpanii. Wszystkie powysze rozwaania prowadz Hegla do wanego dla jego systemu wniosku, ot istniej ostatecznie trzy czci wiata, istot Afryki jest wyyna, podstaw Azji jest przeciwiestwo porzeczy do wyyn, za kontynent europejski jest wymieszaniem rnic26. Filozof niemiecki w sposb jednoznaczny czy proces ksztatowania si wolnoci z obszarem geograficznym. Stwierdza przy tym, i nastpi w pewnym momencie ,,koniec dziejw'', bdzie miao ono miejsce na kontynencie europejskim ,,w tym postpujcym ze Wschodu na Zachd ruchu duch si urzeczywistnia i osiga wiadomo wolnoci, tj. jest wtedy ,,[] w swym innobycie cakowicie u siebie, przywaszczy sobie wszystko inne27. Hegel stara si w sposb szczegowy opisa czowieka Wschodu, zastanawia si nad mieszkacami Chin, zauwaa, i nawet jzyk czy pismo mieszkacw tego kraju wiadczy o ich swoistego rodzaju ,,dziecicoci. Jzyk brzmi jak mowa dziecka, pismo za ma charakter obrazkowy, zwizany z tym wszystkim jest fakt, i system polityczny ma charakter patriarchalny. Nieco inaczej wyglda to w Indiach, stoj one pod wzgldem politycznym wyej, ni Chiny, wspomnie w tym kontekcie naley panujcy tam system kastowy, oznacza to, i jednostka (jak np. w Chinach), nie przesania wieloci, ta ostatnia staje si coraz wyraniejsza. Zachowanie Hindusw, zdaniem Hegla, przypomina w swojej istocie wiek osoby modej, ktra jeszcze nie wesza w okres modzieczy. Przejawem tego jest np. budowa cia Hindusw, mczyzn charakteryzuje chopico, uroda kobiet zamieszkujcych Indie jest krucha, nieziemska. Zdaniem Hegla natur hindusk mona porwna z duchem w stanie sennego marzenia. Jeszcze inaczej przedstawia si sytuacja w cywilizacjach Persji, Asyrii czy Egiptu, owszem, czowiek jednostka dy do wyodrbnienia si z caoci, jednak cay czas czuje, i jest zaleny od ogu. Hegel podkrela jednak, i w przypadku tych krajw mamy do czynienia z postpem, szczeglnie znaczenie posiada Egipt, niemiecki filozof twierdzi, e Egipt dy do poznania samego siebie, zatem mona si pokusi o twierdzenie, i w tym przypadku duch dy do tego, aby siebie zrozumie28. Zupenie inaczej rzecz przedstawia si w staroytnej Grecji i Rzymie. System pastwowy Grekw przybiera charakter indywidualny, t indywidualnoci charakteryzuj si instytucje spoeczne, polityczne, przejawem jej jest obecna wrd Grekw forma, skoczono i rwnowaga.
Ibidem, s. 116-117. K. L w i t h , Historia powszechna i dzieje zbawienia: Teologiczne przesanki filozofii dziejw, Kty 2002, s. 56. 28 B. F u l l e r, Historia filozofii, t. II, Warszawa 1967, s. 333.
27 26

28

O ile w Egipcie mamy do czynienia z procesem wyaniania si czowieka z natury, to w Grecji widzimy, i jednostka ponownie do niej wraca, jednak ju na innej, wyszej paszczynie. W Grecji nie ma konfliktu midzy czowiekiem a natur, ta ostatnia jest podstaw, na ktrej mog tworzy si nowe idee. Jednak rwnie u Grekw duch nie dochodzi do penej wiadomoci samego siebie, przyczyna tkwi w fakcie, i u Grekw nadal byo widoczne ,,zakotwiczenie moralnoci w skoczonoci oraz w tym, co ludzkie. Stwierdzi jednak moemy, i staroytna Grecja stanowi wiek modzieczy. Wiksz dojrzao znale mona w Rymie (mski wiek dziejw). Czowiek, rozumiany jako jednostka poddaje si ogowi, ale ma to ju zupenie inne znaczenie, i w innych kulturach, ot proces ten odbywa si na wyszej paszczynie, mona stwierdzi, i jest to abstrakcyjna wolno, ktra przejawia si np. w rzdach konstytucyjnych, czowiek posiada ju uprawnienia29. Wanym, czwartym okresem jest powstanie pastwa germaskiego, zdaniem Hegla odpowiada on czasowi staroci. Nie mona tego myli ze staroci naturaln, gdy staro ducha w rzeczywistoci oznacza dojrzao ducha, tym samym powraca on do jedni ,,pastwo germaskie rozpoczyna si od pojednania w idei chrzecijaskiej, ale od pojednania dokonanego tylko samo w sobie, i dlatego pastwo to rozpoczyna si raczej od olbrzymiego przeciwiestwa midzy zasad duchow, religijn, a barbarzysk rzeczywistoci30. Hegel zauwaa, i pojawia si w tej epoce przeciwiestwo midzy duchow zasad krlestwa ducha a barbarzystwem wieckiego ycia. Ta druga podporzdkowuje si pierwszej, traci na jej rzecz swoje znaczenie. Jednak w niedugim czasie wadza duchowna, wchodzc w wieck, rwnie zaczyna traci swoj moc. Konsekwencj tych procesw jest fakt tworzenia si rzeczywistego krlestwa myli, sam duch odnajduje siebie w yciu wieckim, a tym samym prowadzi do sytuacji, ktr okreli moemy jako organiczne istnienie w sobie31. W swoich rozwaaniach filozof ten czsto uywa poj, ktre maj, oprcz znaczenia filozoficznego, rwnie geograficzne. W tym kontekcie pisze o filozofii Wschodu i Zachodu. Zdaniem niemieckiego myliciela cech charakterystyczn dla wschodnich rozwaa filozoficznych jest to, i s one w rzeczywistoci wiatopogldem religijnym. Stawia tez, i filozofi Wschodu okreli mona w dwojaki sposb jako filozofi religijn lub te religi wschodni majc charakter filozoficzny. Zupenie inna jest religia Zachodu (w tym kontekcie mona mwi o religii greckiej, rzymskiej czy chrzecijastwie), niewtpliwie wyobraenia religijne Zachodu maj mniej filozoficzny charakter. Zdaniem Hegla wspomniana wyej rnica religijnoci Wschodu i Zachodu wynikaa przede wszystkim z faktu, i na Zachodzie dominuje zasada indywidualnoci. Na Wschodzie natomiast, zdaniem niemieckiego myliciela, moment podmiotowy nie zaistnia, zatem w dziedzinie religii dominuj tam wyobraenia oglne (z tego te wzgldu mwi si o istnieniu specyficznej filozofii Wschodu). Owszem, znajdziemy w tej religii wschodniej
Ibidem, s. 333-334. G. H e g e l . Pooenie geograficzne dziejw powszechnych [w:] Przestrze i polityka: Z dziejw niemieckiej myli politycznej, opr. A. Wo l ff - P o w s k a , E . S c h u l z , Pozna 2000, s. 172. 31 Ibidem, s. 172.
30 29

29

takie ,,indywidualnoci jak Brahma czy Wisznu, jednak ten sposb postrzegania nie ma wikszego znaczenia, czowiek ponownie ,,rozpywa si w bezmiarze. Pamita przy tym naley, i wolno (oczywicie w ujciu heglowskim) nie jest udziaem Wschodu, a zatem indywidualno nie moe tam odgrywa wikszej roli32. Zdaniem Georga Hegla prawdziwa filozofia narodzia si na Zachodzie, pocztek jej daa Grecja. Wynikao to z faktu, i wanie tam zachodzi proces, ktry niemiecki filozof okrela jako wschodzenie wolnoci samowiedzy ,,dopiero na Zachodzie wschodzi (geht [...] auf) ta wolno samowiedzy i zagbia si w siebie (geht [...] in sich hunter) wiadomo naturalna, a tym samym zstpuje i kieruje si ku sobie (geht [...] in sich nieder) duch. W blasku Wschodu jednostka jedynie znika33. Oczywicie, Autor nasz nie neguje, i pocztki greckiej filozofii i kultury, jak rwnie rozwiza spoecznych sigaj Wschodu, z tamtego regionu przejto szereg koncepcji, okrelony sposb mylenia. Jednak Grekom udao si, jak pisze niemiecki filozof, w skuteczny sposb ,,zatrze obco tego rda. Przetworzyli otrzymane dobra intelektualne w ten sposb, i mona o nich powiedzie, i wywodz si gwnie od Grekw34. Pamita jednak naley, i geografia, naleca przecie do wiata przyrody nie determinuje faktu historii, rozumianej jako proces sensowny. Wie si to z przekonaniem niemieckiego filozofa, i o sensie w historii mona powiedzie dopiero wtedy, gdy powstaje pastwo. Jednym z waniejszych zaoe filozofii Hegla jest to, i dopiero aktywno polityczna prowadzi do tego, i czowiek, jego postpowanie, staj si niezaleni od czynnikw zewntrznych, w tym midzy innymi od geografii35. Zauway mona, w twrczoci Hegla, i zdarza mu si porwnywa zjawiska spoeczne do procesw o charakterze geograficznym. Tak jest np. w przypadku wojny, ktra jego zdaniem przyczynia si do tego, i narody zachowuj zdrowie etyczne. Co wicej, konflikt zbrojny powoduje, i spoeczestwo staje si obojtne wobec procesw utrwalania si tego, co nazywamy okrelono skoczona. W tym kontekcie zauwaa, i wojna jest niczym wiatr, ktry nie dopuszcza, aby jezioro ulego gniciu, wojna chroni przed gniciem nard36. Stwierdzi jednake naley, i dla niemieckiego filozofa nie kada wojna ma suszny charakter, opowiada si za takim konfliktem zbrojnym, ktrego celem jest urzeczywistnienie tego, co przynosi duch wiatowy. W tym kontekcie zauwaa, i wojna, ktrej celem jest jedynie powikszanie wasnego terytorium prowadzi do wielu nieszcz37. Jednoczenie Hegel akceptuje moliwo kolonizacji, czyli zasiedlanie obszarw znajdujcych si poza granicami wasnego kraju. Przyniesie to, jego zdaniem, korzy w postaci zwikszenia dobrobytu owych emigrantw. Dopuszcza przy tym zarwno kolonizacj sporadyczn, jak i systematyczn. Ludzie uzyskuj
I d e m, Wykady z historii filozofii, t. I, Warszawa 1994, s. 167-168. Ibidem, t. I s. 146. 34 Ibidem, t. I s. 206. 35 Z. K u d e r o wi c z , Hegel i jego uczniowie, Warszawa 1984, s. 142-143. 36 M. Wa n g r a t , Wojna instrument rozwoju historii wedug Hegla, <http://www.e-polityka.pl/a.2283.html> (28 III 2009). 37 Ibidem, s. 3.
33 32

30

dziki niej moliwo znalezienia dla siebie obszarw, na ktrych bd mogli zrealizowa swoje pragnienia i zarazem potrzeb pracy. Niemieckiego filozofa nie odstraszaa moliwo, i kolonizacja prowadzi moe do wojny miedzy pastwami, stwierdza, i konflikt i tak jest wpisany w relacje midzy nimi. Podkreli przy tym naley, i Hegla nie mona traktowa jako osob, ktra traktowaa tereny zamorskie w sposb instrumentalny, i s to ziemie, ktre naley jedynie eksploatowa. Bynajmniej, w swoich pismach wyranie stwierdza, i nadanie koloniom niezalenoci wpynie pozytywnie na kolonizatorw38. Rwnie wane dla Hegla byo rozwijanie handlu Europy z posiadociami zamorskimi, dochodzio w ten sposb do nawizania relacji miedzy rnymi spoecznociami, co przynosio szereg korzyci, szczeglnie w sferze kultury39. Analizujc konkretne epoki historyczne, Hegel docenia znaczenie czynnikw zwizanych z szeroko rozumian geografi. Przykadem moe by Odrodzenie, niemiecki filozof z entuzjazmem wypowiada si na temat tego okresu, pisa, i pozytywnym aspektem Odrodzenia by rozwj sztuk piknych, odrodzenie rozwj nauk oraz, co podkrela, odkrycie Ameryki, a take znalezienie drogi do Indii. Wszystko powysze przyczynio si, jak pisze niemiecki filozof, do jutrzenki, ktra zapowiada koniec okresu burz. Zakoczy si noc redniowiecza, wejdzie wiato oglnoci. Pamita w tym kontekcie naley, i jest to okres, kiedy pragnienie odkry geograficznych staje si czym piknym oraz szlachetnym40. Niewtpliwie rozwaania geograficzne wpisuj si w filozofi Hegla. Jasnym by rwnie musi, i traktuje on szeroko rozumian geografi jako jeden z wielu elementw swojego systemu filozoficznego. Jednak w przypadku tego myliciela mamy do czynienia z bardzo ciekawym procesem, polegajcym na prbie wpisania rozwaa geograficznych w system filozoficzny, ktry niewtpliwie traktowa naley jako wybitny przejaw mylenia teoretycznego. Owszem, geografia nie jest zasadniczym trzonem jego filozofii, jednak nawet Hegel nie by w stanie abstrahowa od jej uwarunkowa.
SUMMARY In many papers of G. F. Hegel we can find elements which are connected with geographical science. Some of them are included in Hegels analyses concerning the degrees of life in his philosophy of nature. Among his concepts we can also find a thesis that development of spirit depends on geography. As far as the development of spirit was concerned, the great meaning for him had waterless highlands, lowlands and pomerania. The people from highlands often started military marches against countries which were on a higher level of cultural development. The consequences of that were disaster and emptiness. Lowlands, or planes in Hegels terminology, had different character because they have always had big rivers inside. In this areas were established large states. Another element of
38 P. S z y m a n i e c , Heglowski model nowoczesnego pastwa, <http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/24595/003.pdf> (29 III 2009). 39 Ibidem, s. 33. 40 K. B a l , Hegel o epoce i filozofii Odrodzenia: Przyczynek do interpretacji pogldw ideowospoecznych Hegla, ,,Prace Filozoficzne' 1971, t. IX, s. 13.

31

space in Hegels meaning is pomerania. It is created when a river is cutting a land into two or more parts. Water is connecting these lands with each other, not separating them. For instance, relations between America and India, which are separeted by the ocean, were much more intensive than relations between interior of Europe and Asia. We have to remember that geography, which is an element of world of nature, is not determinating history, which is understood as a logical and rational process. The main point of Hegels philosophy is that human political activity makes people geographically independent. In case of this philosopher we can observe a very interesting process relying on an attempt to incorporate geographical considerations into a philosophical system.

32

Anna JANIAK

WIELOWYMIAROWO STRATEGII WEDUG COLINA SAMUELA GRAYA

arl von Clausewitz w swoim dziele O wojnie pisa: W strategii jest zatem wszystko proste, ale nie jest jeszcze przez to samo zbyt atwe1. Klucz do zrozumienia relacji pomidzy polityk, strategi i taktyk jest prosty i moe by wyraony przy pomocy podstawowych terminw. Czsto jednak w praktyce, rzeczownik i przymiotnik strategia i strategiczny s zawaszczane lub stosowane niewaciwie przez tych, ktrzy s mao dokadni czy te s ignorantami. W praktyce takie grzechy i bdy mog mie zgubne konsekwencje dla sfery, od ktrej zaley ycie i mier, zwycistwo lub poraka. Colin S. Gray w ksice Modern Strategy opisuje natur strategii, identyfikuje jej gwne wymiary, a take analizuje powody dlaczego jest tak wana. Autor prezentuje kilka definicji strategii, przede wszystkim definicj przywoanego na samym pocztku pruskiego generaa jedynej preferowanej jako fundament, podstawa dla nowego, aczkolwiek tylko rozszerzonego i sparafrazowanego, sformuowania. Nastpnie autor pokazuje czytelnikom z czego skada si strategia, jakie s jej wymiary. Natura i cel czy funkcje tego zagadnienia przedstawione w rozprawie odnosz si do kadego konfliktu, bez wzgldu na miejsce. C. Gray tumaczy, e wielowymiarowo strategii ogranicza przewag potencjau jednego lub nawet kilku tych wymiarw w celu odniesienia sukcesu. Analiza pokazuje, e nie istnieje pojedynczy gwny wymiar strategii, pomimo, e ludzie, polityka i czas s mocnymi kandydatami. Tytuowy analityk pokazuje dlaczego strategia jest tak skomplikowana do wykonania oraz dlaczego rosnca zoono fenomenu strategii nie wpywa na jej natur i funkcjonowanie. Strategia jest mostem, ktry czy w sobie si wojskow z celem politycznym; nie jest ani si wojskow per se, ani politycznym celem. Przez strategi Colin S. Gray rozumie [] uycie siy lub grob uycia siy dla celw politycznych2. Jest to bezporednie odwoanie si do klasycznej ju definicji C. Clausewitza, ktry stwierdza, e Strategia to wykorzystanie bitwy do celw wojny3. Wedug C. Graya, przywoana definicja posiada orientacj operacyjn, ktra sugeruje, resktrykcyjne skupienie si na walce. Poza tym wyranie skupia si na sednie problemu. Mwi nam, e strategia jest uywaniem taktyki i bezporednich zagroe, jak rwnie aktualnych bitew i kampanii, do osigania politycznych celw. Ponadto strategia moe by wielk strategi, ktra uywa bitew, oznaczajcych wszystkie istotne instrumenty siy, jako zagroenia lub w akcji dla celw rzdzenia pastwem i dyplomacji. W jego ujciu zasadnicz cnot definicji niemieckiego wojskowego jest to, e oddziela te rzeczy, ktre musz by oddzielone: [] taktyka jest nauk o uyciu si zbrojnych w bitwie, a strategia
1 2

C. C l a u s e w i t z , O wojnie, Warszawa 2007, s. 124. C. Gr a y, Modern Strategy, New York 1999, s. 17. 3 C. C l a u s e w i t z , op. cit., s. 123.

33

nauk o uyciu bitew do celw wojny4. Siy zbrojne w akcji to domena taktyki. Strategia, w przeciwiestwie, poszukuje bezporedniego uycia tych instrumentach w celach politycznych. Gen. Clausewitz, zatem, jasno odrnia dziaanie od efektu, instrumentu od celu. Druga definicja, przedstawiona przez J. C. Wylie, sugeruje, e strategia jest [] planem dziaania opracowanym by osign pewien cel5. Jeszcze inn, klasyczn definicj strategii proponuje Basil Liddell Hart. W jego rozwaaniach strategia jest [] sztuk rozdzielania i stosowania wojskowych rodkw by osign cele polityki6. Ponadto sugeruje on, i [] rol wielkiej strategii wyszej strategii jest koordynowanie i kierowanie wszystkich bogactw narodu lub grup narodw, w kierunku osignicia politycznego celu wojny celu definiowanego przez fundamentaln polityk7. Z kolei gen. Andre Beaufrea definuje strategi jako [] sztuk dialektycznej siy lub dokadniej, sztuk dialektyki dwch przeciwstawnych woli uywajcych siy do rozwizania ich sporu8. Pomimo mtnoci tej definicji, autor ten susznie zauwaa dwojaki charakter strategicznego zachowania. Clausewitz identyfikuje genialnie si oporu wroga jako wynik dziaania pewnych czynnikw nie dajcych si rozdzieli, a mianowicie: zasobw posiadanych rodkw i napicie siy woli9. Historia strategii pokazuje wystpowanie powszechnego bdu, mianowicie pomijania wroga, a w szczeglnoci woli wroga. Ponadto, warto odnotowa definicj Gregoryego D. Fostera o tym, e [] strategia jest wreszcie o skutecznym wykonywaniu potgi, jest mostem, ktry czy potg wojskow z politycznym celem10. Natomiast Marin Edmonds uwaa, e [] strategia odnosi si do prowadzenia wojny jako caoci11. Williamson Murray i Mark Grimsley, proponuj dynamiczn definicj: [] Strategia jest procesem, staym przystosowaniem do zmiennych warunkw i okolicznoci w wiecie, gdzie dominuje przypadek, niepewno i niejasno12. Definicja ta jednak nie oddaje sedna strategii. Jak zauway Wayne Hughes stratedzy planuj, taktycy dziaaj posiadasz strategi, ale wykonujesz taktyk13. Strategia, przynajmniej strategia wojskowa, jest wykonywana przez taktyk i operacje. Taktyka, jak pisze C. Clausewitz, to uycie oddziaw zbrojnych, podczas gdy operacje to uycie si zbrojnych w kampaniach do osignicia wojskowych i politycznych rezultatw w charakterystycznym geograficznym teatrze. Strategiczne wykonanie na wojnie jest generowane przez strategiczny skutek kosztw i rezultatw kampanii, z ktrych skada si wojna. Tak, jak operacje i taktyka s instrumentami strategii wojskowej,
Ibidem, s. 74. J. C. Wyl i e , Military Strategy: A General Theory of Power Control, Annapolis 1989, s. 14. 6 B. Li d d e l l - H a r t , Strategy: The Indirect Approach, London 1967, s. 335. 7 Ibidem, s. 335-6. 8 A. B e a u fr e , An Introduction to Strategy, London 1963, s. 22. 9 C. C l a u s e w i t z , op. cit., s. 18. 10 G. F o s t e r, Research, Writing, and the Mind of the Strategist, Joint Force Quartely 1996/1997, nr 14, s. 111. 11 C. Gr a y, op. cit., s. 19. 12 Ibidem. 13 W. H u g h e s , The Strategy-Tactics Relationship [w:] C. Gr a y, R . B a r n e t t , Seapower and Strategy, Annapolis 1989, s. 54.
5 4

34

tak strategia powinna suy celom politycznym, ktre s instrumentalne w odniesieniu do podanej, szerokiej politycznej wizji. Problem z popularnymi sformuowaniami moe by taki, e ich podobiestwo powoduje bezpodstawn ufno co do interpretacji. Clausewitz i inni teoretycy maj cakowicie racj, pokazujc zwizek pomidzy si a politycznym celem w swoich definicjach strategii. Jednake w strategii jest jeszcze wiele, co wymaga dalszego wyjanienia, jeli strategiczne pojcia maj by uyteczne w praktycznym uyciu. Termin strategia obfituje zatem w mnogo definicji. Wane, by esencja strategii bya w nich jasno zidentyfikowana. Esencja ley w sferze konsekwencji przyszych dziaa. Kada militarna aktywno jest taktyczna. Nastpstwa kadej militarnej aktywnoci to domena strategii: im janiejsze te rnice, tym lepsza definicja14. Strategia moe by analizowana w odwoaniu do rodowisk geograficznych, do ktrych szczeglnie si odnosi (tzn. ldu, morza, powietrza, przestrzeni kosmicznej, cyberprzestrzeni). Ewentualnie, mona szczegowo analizowa charakter i funkcjonowanie strategii w odniesieniu do broni czy technologii lub ze skupieniem si na rnych poziomach przemocy lub charakteru wojen (oglna wojna, ograniczona wojna, nieregularny konflikt i terroryzm). Innym sposobem jest analiza przez to, co Michael Howard nazwa wymiarami strategii15. Zdefiniowa cztery wymiary: spoeczny, logistyczny, operacyjny, technologiczny. Inspiracj dla wspomnianego autora by oczywicie C. Clausewitz, ktry w rozdziale zatytuowanym Elementy strategii napisa: Przyczyny warunkujce w strategii uycie bitwy mona z atwoci podzieli na nastpujce rnorodne czynniki: moralne, fizyczne, matematyczne, geograficzne i statystyczne. Do rzdu pierwszych bdzie naleao wszystko to, co podlega waciwociom i wpywom duchowym; do drugich - wielko si zbrojnych, ich skad, wspzaleno rnych rodzajw broni itd., do trzecich kty linii operacyjnych, ruchy dorodkowe i odrodkowe, jeli ich charakter geometryczny nabiera wartoci w rachunku; czwarte to wpywy terenu, jego punkty dominujce, gry, rzeki, lasy, drogi; pite rodki zaopatrzenia itd.16. Natomiast Colin S. Gray wyrnia siedemnacie wymiarw strategii. S one ujte w trzech segmentach: 1. Ludzie i polityka ludzie, spoeczestwo, kultura, polityka i etyka; 2. Przygotowania do wojny ekonomia i logistyka, organizacja (cznie z obron i planowaniem), administracja wojskowa (cznie z rekrutacj, szkoleniem, i wikszoci aspektw uzbrojenia), informacje i wywiad, teoria strategiczna i doktryna oraz technologia; 3. Wojna waciwa operacje wojskowe, dowodzenie (polityczne i wojskowe), geografia, tarcie (cznie z przypadkiem i niepewnoci), przeciwnik i czas17. Tytuowy analityk uwaa, e strategia ma wiele wymiarw, z ktrych kady zawsze odgrywa wiksz lub mniejsz rol. Niekompletno lub niepoprawno ktrego z siedemnastu wymiarw strategii moe zakoczy si niepowodzeniem caego przedsiwzicia:
14 15

C. Gr a y, op. cit., s. 17, 18. M. H o wa r d , The Forgotten Dimensions of Strategy, Foreign Affairs 1979, nr 57, s. 976-86. 16 C. C l a u s e w i t z , op. cit., s. 130. 17 C. Gr a y, Modern Strategy, s. 24.

35

Ludzie wymiar ludzki strategii jest podstawowym i tak oczywistym wymiarem, e czsto umyka badaczom. Na wszystkich poziomach analizy strategia jest robiona przez jednostki. Strategia jest wykonywana przez taktyk, taktyka przez jednostki bojowe, a najwaniejszym elementem walki i wsparcia s ludzie. Ludzie zredukowani do wymiaru jednostki18. To ludzie musz wykona strategi. Dlatego ludzie licz si najbardziej19; Spoeczestwo wymiar spoeczny strategii ciko odnale w strategicznej analizie. Bernard Brodie, Ken Booth i John Keegan twierdz, e biego w socjologii, antropologii czy te lokalnej czy regionalnej wiedzy nie jest mocn stron wrd strategw20. Zrozumienie socjalnego wymiaru strategii wymaga uznania, e strategia jest tworzona i wykonywania przez instytucje poszczeglnych spoeczestw w sposb, ktry wyraa kulturowe preferencje. U Clausewitza zwraca uwag na nadzwyczajn trjc zoon z pierwotnej przemocy, wrogiego uczucia i wrogiego zamiaru [] gra przypadku i prawdopodobiestw [] i element podporzdkowania jako instrumentu polityki21. Clausewitz czy te trzy elementy odpowiednio z ludmi, dowdc i jego armi oraz rzdem; Kultura zawsze istnieje kulturowy wymiar strategicznego zachowania. C. Gray przez kultur strategiczn rozumie zarwno zaoenia, ktre le poza strategicznym zachowaniem, jak i ich przejawy w zachowaniu22. Historyk Peter Burke definuje kultur jako [...] system wsplnych znacze, postaw i wartoci, oraz symboliczne formy (wytwory kultury), w ktrych si wyraaj lub ucieleniaj23. Kultura strategiczna skada si ze spoecznie stworzonych, skonstruowanych i przenoszonych zaoe, nawykw umysu, tradycji, preferowanych metod dziaania, ktre s bardziej lub mniej specyficznie zakorzenione we wsplnocie24. Bezpieczestwo wsplnoty moe nie by monolitem i moe posiada kilka strategicznych (i militarnych) kultur. Kultura strategiczna moe demonstrowa si w strategicznym zachowaniu, aczkolwiek z pewnoci nie w mechaniczny deterministyczny sposb. Kada osoba, ktra robi strategi, w pewnym sensie jest osob poczona z jedn lub wicej kulturami. Nikt nie istnieje, funkcjonuje poza kultur. Kultura strategiczna dostarcza kontekst, to dla wydarze i zachowa, nie tylko oznaczajcy co poza, gdzie tam, ale take struktur wierze, postaw i nawykw, ktrych integraln czci s istoty ludzkie; Polityka C. Clausewitz pisa: [...] wojna jest niczym innym, jak dalszym cigiem polityki przy uyciu innych rodkw25. Jego krytycy twierdz z kolei, e polityka ma skonno do stawania si instrumentem wojny i, e czsto wada ni dynamika konfliktw. Istnieje wielka aprobata, by mwi o potdze wojskowej kadego typu jako instrumencie politycznych celw. Idea siy jako czynnika
Ibidem, s. 26. W. H u g h e s , Fleet Tactics: Theory and Practice, Annapolis 1986, s. 26-8. 20 B. B r o d i e, War and Politics, New York 1973, s. 332; K. B o o t h , Strategy and Ethnocentrism, London 1979, s. 332; J. K e e g a n , A History of Warefare, London 1993, s. 92. 21 C. Clausewitz, op. cit., s. 32. 22 C. Gr a y, Modern Strategy, s. 28. 23 P. B u r k e , Popular Culture in Early Modern Europe, Aldershot 1994, s. X. 24 C. Gr a y, Nuclear Strategy and National Style, Lanham 1986, rozdzia 2. 25 C. C l a u s e w i t z , op. cit., s. 468.
19 18

36

politycznego celu jest przekonujca Strategia jest produktem i czynnikiem nie tylko politycznego celu, ale take politycznego sporu lub politycznego procesu. Jeli strategia jest czynnikiem polityki, to polityka jest produktem cigego politycznego procesu, jak strategia jest produktem cigego procesu tworzenia strategii; Etyka teoria i praktyka strategii nie wymaga, by ludzkie czynniki byy nieetyczne lub amoralne. Moralny dyskurs czsto jest pomijany. Etyka jest formalnie niedocenianym wymiarem strategii. Pytania o sprawiedliwo mog by ogromnie istotne dla strategicznego wykonywania. Pytania te redukowane s do potrzeby rozpoznania rzadkiego napicia pomidzy walk dobr w sensie etycznym a walk skuteczn w pogoni za ekonomicznym zwycistwem; Ekonomia i logist yka strategia wymaga uycia skpych zasobw ekonomicznych. Opiera si ona na ekonomicznej aktywnoci, a take na logistycznemu wykonaniu, tzn. zaopatrzeniu i przemieszczaniu si zbrojnych. W skrcie, strategia posiada ekonomiczno-logistyczny wymiar, ktry jest fundamentalny, trway, obszerny i nieuchronny26. Ekonomiczny i logistyczny wymiar strategii ma podrzdn, ale umoliwiajc rol vis-a-vis politycznych i operacyjno-wojskowych wymiarw. Oglnie, nie wane, jak s utalentowani operacyjnie dowdcy, s oni bowiem ograniczeni przez zasoby ludzkie i materialne dostpne im i ich wrogom na operacyjnym poziomie wojny. Niemal w kadej kampanii ekonomiczno-logistyczny wymiar wpywa na ksztat kampanii i jej rezultat. Obrona i planowanie w czasie pokoju zawsze ma silny ekonomiczny wymiar. Istnieje nieatwy zwizek pomidzy ekonomicznymi, politycznymi i operacyjno-wojskowymi wymiarami strategii; Or gani zacj a strategia jest procesem. Jeli proces, ktry tworzy, wykonuje i monitoruje konsekwencje wykonywania strategii, jest opisany jako wyczucie, intuicja najwyszego dowdcy si zbrojnych, wtedy bezpieczestwo narodowe jest zakadnikiem jego geniuszu, rozsdku, trzewoci, energii, i oceny. Historia pokazuje jednak, e nawet geniusz potrzebuje wsparcia. Strategiczne idee musz by koordynowane, ocenione i krytycznie zrewidowane na strategicznych poziomach analizy. Tylko do zoona organizacja jest zdolna tworzy, wykonywa i cigle rewidowa strategi. Tak, jak strategia jest robiona przez taktyczn aktywno, tak rwnie powinna by robiona przez biurokratyczn organizacj, ktrej personel krytykuje, koorydnuje pomysy oraz nadzoruje wykonanie i jego sprzenie zwrotne; Administracj a woj skowa pomidzy zasobami polityki a nauk o zasobach i ruchach, znan jako logistyka, ley ogromny i zoony obszar, ktry moe by nazwany po prostu administracj wojskow. Colin S. Gray przez administracj rozumie aktywnoci wojskowych, ich przygotowania, ktre w kocu zapewniaj siom zbrojnym odpowiednie przeniesienia na teren dziaania, po to, by generaowie mogli wykonywa rozkazy. Te aktywnoci musz zawiera wszystkie aspekty wojskowej rekrutacji, wyszkolenia i uzbrojenia27; Infor macj a i wywiad w tej materii chiski teoretyk wojskowoci Sun Tzu pisze: [...] dziaania wojenne s Drog oszustwa. Od kiedy ludzie maj skonno,
26 27

G. Th o r p e , Pure Logistics: The Science of War Preparation, Washington 1986, passim. C. Gr a y, Modern Strategy, s. 34.

37

by wierzy w to, co chc wierzy, oszustwo wymaga zrozumienia oczekiwa przeciwnika. Nie ma wtpliwoci, co , zalet informacja i wywiad jako wymiarw strategii, dyplomacji i wojny. Potencjalny strategiczny efekt zaley od informacji i wywiadu. Teoretycy zgadzaj si co do prymatu informacji jako czynnika, ktry uatwia zwycistwo w wojnie; Strategiczna teoria i doktr yna zawsze istnieje geopolityczny, teoretyczny wymiar tworzenia i wykonywania strategii. Teoria strategiczna to definiowanie terminw, sugerowanie zwizkw pomidzy pozornie rnymi kwestiami i proponowanie teoretycznych twierdze, strategiczna (oraz operacyjna i taktyczna) doktryna. Doktryna uczy, co myle, co robi, raczej ni jak myle i jak by przygotowanym do robienia tego. Akademiccy uczeni zajmujcy si strategi i wojn s skonni zapomina o ywotnej, poredniej funkcji, jak odgrywa doktryna pomidzy ideami a zachowaniem. Uczeni pisz teori, a nie doktryn. Organizacje wojskowe musz rozwin i zastosowa doktryn czy napisan, czy te kulturalnie przekazan ustnie lub przez przykad. Pomimo, e doktryna jest credo w organizacji, nie musi by cile restrykcyjna na niszym poziomie dziaania; Technologia jest ona wanym wymiarem strategii. Jednake istnieje spr midzy tymi, ktrzy broni oraz stawiaj wyej cnoty wojownika nad potg maszyn oraz entuzjastami, ktrzy dostrzegaj rozwizanie kadego ludzkiego oraz strategicznego, operacyjnego i taktycznego problemu w nowych cudach nauki i inynierii. Technologia jako uzbrojenie lub jako wyposaenie we wsparciu uzbrojenia nie determinuje rozpoczcia dziaa wojennych, kursu oraz wybuchu konfliktw, ale stanowi wany wymiar. Wikszo wspczesnej technologii militarnej bdzie bezuyteczna bez odpowiedniego wyszkolenia ludzi. Ponadto kada nowa generacja technologii uzbrojenia posiada swj wasny zestaw technicznych i taktycznych sabych punktw. Ci, ktrzy chcieliby podkreli wano istoty ludzkiej w kombinacji osoba-maszyna, musz dostrzec, e wymagania wobec onierza, ktry musi zabi wroga w bezporedniej walce s inne od wymaga wobec onierza, ktry przy pomocy klawiatury moe wysa pocisk w kierunku celu. Strategia, we wszystkich okresach, na wszystkich poziomach. musi zatem posiada wymiar technologiczny; Operacj e woj skowe wymiar ten moe by lekcewaony poniewa jest bardzo oczywisty. Modne studia dotyczce wojny i spoeczestwa czsto pomniejszaj ich wano w historii taktyki28. Jak pisa bowiem C. Clausewitz: [...] mae i rednie operacje w czasie wojny to najwaniejsze elementy w prowadzeniu wojny. Bez wzgldu na to, jak zoone s zwizki midzy dwoma stronami, bez wzgldu na to, jak niespotykane kompromisy wystpuj, nie moliwe jest cakowite wyeliminowanie operacji29. Ten wymiar strategii wyraa realistyczny zwizek pomidzy strategi i taktyk; Dowodzenie odnosi si ono do jakoci politycznego i politycznego przywdztwa. Ogromne iloci literatury na temat historii wojskowoci dotycz wojskowego dowodzenia. Wspczesne studia strategiczne, w swojej fascynacji technologi, obliczem walki i skupieniem si na ksztacie wojny, czsto
28 29

V. D. H a n s o n , Western Way of War, Londyn 1989, passim. C. C l a u s e w i t z , op. cit., s. 97.

38

zapominaj, jak wan rol odgrywaj dowdcy30. Mona to zobrazowa starym arabskim przysowiem, e: armia baranw dowodzona przez lwa pokona armi lww dowodzon przez barana; Geografia zawsze istnieje geograficzny wymiar konfliktu. Istniej przekonania, e geografia znajduje si w procesie odwrotu jako wymiaru strategii. Kogo moe obchodzi geografia, gdy interkontynentalne pociski balistyczne (ICBs) s zdolne przenosi bro masowej zagady czy mae konwencjonalne pociski z perfekcyjn dokadnoci ma ogromn odlego. Jednake geograficzny wymiar strategii jest wszechobecny i permanentny w swoim specyficznym wpywie na poszczeglne konflikty w okrelonym czasie31; Tarcie, przypadek i niepewno ta trjca zapoyczona zostaa od C. Clausewitza32, stanowi mieszank wymiarw strategii i wojny. Byoby racjonalnie i rozwanie, by planici yli w wiecie niepewnoci. Przypadek nie do koca krluje, ale zawsze jest graczem, a tarcie moe blokowa czne gadkie wykonanie wszystkiego. Absurdem byoby wynosi ten wymiar strategii do miana gwnego, ale nadal byoby trudno go przemilcze; Przeci wni k strategia jest aktywnoci ukierunkowan na zabezpieczenie przewagi nad przeciwnikiem, ktry jest zmotywowany i nie rzadko zdolny, do udaremiania naszych planw. Poniewa strategia jest zawsze wymylana w domu, wrg jest czsto lekcewaony. Przeciwnik jest najprostszym zmienn do manipulowania; Czas ostatni wymiar jest tak oczywisty, e jest lekcewaony przez teoretykw33. Kady wojskowy plan na kadym poziomie wojny jest rzdzony przez zegar; planowanie obronne jest rzdzone przez roczny, dwuletni czy picioletni cykl budetowy. Geograficzny dystans, teren, przekadaj si nieubaganie na czas. Peter Wilson uwaa, e strategiczne pomysy mona skategoryzowa na trzy sposoby34. Pomys moe by zrealizowany zbyt szybko, zbyt pno lub we waciwym czasie. We wszystkich formach walki czas rzdzi taktycznie i operacyjnie (politycznie i strategicznie), znaczenie czasu nie moe zosta ograniczone przez postp techniczny. Colin Gray uwaa, i wiksza ilo wymiarw strategii pomaga ukaza prawdziw zoono tematu. Jego analiza dowodzi, e kady z tych wymiarw zawsze odgrywa rol w konflikcie, aczkolwiek czasami tylko sab. aden z wymiarw nie posiada najwyszego statusu, ale trzy z nich rywalizuj o miano najwaniejszych. Polityka moe wydawa si najistotniejsza, w tym, e jest jedynym sfer, ktra dostarcza znaczenia strategii. Wpyw czynnika ludzkiego usilnie dy do zostania najbardziej wszechobecnego elementu w kadego rodzaju strategicznej aktywnoci. Trzecin elementem jest czas.
30 31

J. K e e g a n , The Mask of Command, New York 1987. C. Gr a y, Continued Primacy of Geography, <http://findarticles.com/p/articles/mi_m0365/is_n2_v40/ai_18338849> (12 III 2009). 32 C. C l a u s e w i t z , op.cit., s. 66, 87, 95. 33 A. S i n g h , Time: The New Dimension in War, Joint Force Quarterly 2005/2006, nr 10, s. 5661. 34 P. Wi l s o n , The Transformation of Military Power, 1997-2027, Hawaii 1997, s. 21-4.

39

SUMMARY COLIN S. GRAYS STRATEGY DIMENSIONS Strategy can be analysed with reference to the geographical environments to which it is specifically applied (i.e. land, sea, air, space, cyberspace). Alternatively, one can dissect the character and working of strategy with regard to weapons or technologies (the strategic consequences of armoured forces, or nuclear weapons, or computers), or with a focus upon different levels of violence or character of wars (general war, limited war, irregular conflict and terrorism). Strategy can be thought of usefully as having many broad, pervasive, and interpenetrating dimensions. In Modern Strategy writes about seventeen such dimensions. His dimensions are clustered into three categories. The first category, People and Politics, comprises: people; society; culture; politics; and ethics. Category two, Preparation for War, includes: economics and logistics; organization (including defence and force planning); military administration (including recruitment, training, and most aspects of armament); information and intelligence; strategic theory and doctrine, and technology). The final category War Proper, is composed of: military operations; command (political and military); geography; friction (including chance and uncertainty); the adversary; and time.

40

DOROTA MIOSZEWSKA

NOWY PORZDEK WIATA

JAKO POLITYCZNA FORMA GLOBALIZACJI
Konflikty kulturowe narastaj i dzi s groniejsze ni kiedykolwiek na przestrzeni dziejw (Vaclav Havel)

daniem Carlo Jeana: Wraz z kocem zimnej wojny znika elegancka prostota wiata dwubiegunowego. Z adu jataskiego wynurzy si niead narodw. Reguy i prawidowoci zaniky. Instytucje midzynarodowe dotkn kryzys i s zmuszone dostosowywa swoj rol do nowej sytuacji. Nowy ad wiatowy znikn, zanim jeszcze zostao podjte jego rzeczywiste tworzenie. Globalizacji i wspzalenoci przeciwstawia si fragmentacja pastw i bakanizacja wiata [...]. Polityka midzynarodowa wydaje si zdominowana przewiadczeniem, e stare demony zaczn na nowo taczy na swych grobach1. Wraz z upadkiem binarnego adu globalnego skoczyy si czasy pokoju opartego na rwnowadze strachu, jednak zwycistwo Zachodu i ogoszenie koca historii nie spowodowao zmniejszenia si iloci konfliktw, lecz zmian ich kierunku, intensywnoci, zasigu i aktorw midzynarodowych, biorcych w nich udzia2. Po zakoczeniu zimnej wojny od Bakanw przez Afryk, Ameryk Poudniow, a po Timor Wschodni nastpia eksplozja walk etnicznych i religijnych3. Przyszo wiata zostaa zdominowana olbrzymim postpem gospodarczym Chin i Azji PoudniowoWschodniej oraz eksplozj demograficzn Trzeciego wiata w stosunku do pastw euratlantyckich, wchodzcych w er postindustrialn. Scenariusze zderzenia cywilizacji Zachodu z sojuszem islamsko-konfucjaskim zajy miejsce koncepcji koca historii4. Obecnie, po upadku ZSRR, potga militarna ulega daleko idcej relatywizacji na korzy czynnika ekonomicznego5. Na miejsce twardej geopolityki, opartej na czynnikach geografii fizycznej oraz na wojskowej technologii wkroczya geopolityka soft6, ktra bierze pod uwag stan gospodarki, kultury, religi, organizacje spoeczne i polityczne oraz wpyw rodkw masowego przekazu na
C . J e a n , Geopolityka, Wrocaw 2003, s. 24. Spogldajc na map zagroe przeomu XX i XXI wieku mona wyliczy, i obecnie na wiecie toczy si od 20 do 70 konfliktw, ktre maj charakter lokalny (regionalny), a nie oglnowiatowy. Powoduj one wzrost terroryzmu, jak rwnie s czynnikiem dysfunkcjonalnym we wspczesnych stosunkach midzynarodowych. Zob. B . Wy s o t a , Wspczesne konflikty zbrojne, [w:] Spory Konflikty Zbrojne Terroryzm: Dysfunkcjonalne czynniki wspczesnych stosunkw midzynarodowych, red. W. M a l e n d o ws k i , Pozna 2006, s. 29. 3 Ibidem. 4 C. J e a n , op. cit., s. 24. 5 Ibidem, s. 25. 6 Ordownikiem stosowania w stosunkach midzynarodowych mikkiej siy jest Joseph Nye, ktry uy tego pojcia po raz pierwszy w 1990 roku . Zob. C . J e a n , op. cit., s. 250. Zob. take: J . S . N y e , Soft Power: Jak osign sukces w polityce wiatowej, Warszawa 2007.
2 1

41

zachowania i decyzje polityczne. To samo dzieje si na polu nauk strategicznych, gdzie konflikty o niskiej intensywnoci, cyberwar, netwar oraz softwar zajy miejsce dominujcych w wiecie dwubiegunowym konfliktw o wysokiej intensywnoci oraz odstraszania jdrowego7. Stosunki midzynarodowe po upadku adu zimnowojennego spowodoway aktywizacj na scenie midzynarodowej wielu nowych aktorw, zarwno pastwowych, jak i pozapastwowych oraz nowych problemw globalnych ludzkoci, ktre s trudne do rozwizania. wiat, ktry prawie przez 50 lat by pojmowany przez pryzmat podziau WschdZachd nagle straci swoj przejrzysto, a powizania midzy aktorami polityki midzynarodowej stay si tak niewyrane, niejasne i skomplikowane, jak nigdy dotychczas. Jeeli doda do tego niespotykany postp techniki w sferze informatyki oraz postpujc globalizacj, mona zauway, e stosunki midzynarodowe nie s ju tak proste jak dawniej8. wiat stan przed nowymi wyzwaniami, pojawiy si liczne zagroenia nowe bd wczeniej istniejce ale o innej skali intensywnoci problemy caej ludzkoci. Optymistyczne jest to, e powica si im coraz wicej uwagi, zostay one dostrzeone i prbuje si je rozwiza. Dotycz one: groby zniszczenia ludzkoci w wypadku wojny jdrowej, ochrony rodowiska naturalnego; czowieka, inaczej nazywany problemem ekologicznym, szybkiego przyrostu ludnoci w skali globu ziemskiego, problemu zwalczania godu, narastania rozpitoci pomidzy pastwami szybko rozwijajcymi si ekonomicznie a pastwami sabo rozwinitymi, sygnalizowania problemu wyczerpywania si zasobw surowcowych oraz konfliktw asymetrycznych9. W kontekcie pogbiania wspzalenoci midzy spoeczestwami i pastwami w warunkach procesw globalizacji mwi si o tzw. efekcie motyla. Zgodnie z nim nawet niewielkie zmiany procesw gospodarczych, czy stanu rodowiska, porwnywalne z ruchem skrzyde motyla, mog nie ze sob globalne konsekwencje. Z kolei ycie codzienne lokalnych spoecznoci coraz bardziej warunkowane jest przez wydarzenia globalne dlatego tak wane jest dla spoecznoci midzynarodowej, aby te problemy rozwizywa wsplnie10. O globalizacji nie mona powiedzie, e jest dobra albo za, ona po prostu istnieje jako cig historycznych zdarze, natomiast ludzko musi poradzi sobie z jej problemami w okrelonej teraniejszoci. Globalizacja pojawiaa si stopniowo, ale
C . J e a n , op. cit., s. 250. Wzajemne powizania i sprzenia pomidzy pastwami buduj now rzeczywisto, ktrej nie sposb uj w proste, teoretyczne ramy. Teorie, ktre dotd tumaczyy stosunki midzynarodowe, nie oddaj ju w peni zoonoci systemu. Poszczeglni badacze stosunkw midzynarodowych, m.in. R. E. Harkavy, K. J. Holsti, dostrzegaj, i nie ma jednej kompleksowej teorii wyjaniajcej stan wczesnych stosunkw midzynarodowych, a spr pomidzy zwolennikami poszczeglnych paradygmatw jest szkodliwy dla rozwoju samej dyscypliny, jak s stosunki midzynarodowe. Zob. P. F r a n k o ws k i , wiat pozimnowojenny w wietle teorii chaosu, [w:] Porzdek midzynarodowy u progu XXI w., red. R . K u n i a r, Warszawa 2005, s. 541. 9 C z . M o j s i e w i c z , Problemy globalne ludzkoci, [w:] Stosunki midzynarodowe, red. W. M a l e n d o w s k i , C z . M o j s i e w i c z , Wrocaw 2000, s. 228. Zob. take R . K u n i a r, Globalizacja i porzdek midzynarodowy, Sprawy Midzynarodowe 2003, nr 1, s. 22-25. 10 M . P i e t r a , Procesy globalizacji [w:] Midzynarodowe stosunki polityczne, red. M . P i e t r a , Lublin 2007, s. 575.
8 7

42

za to z niezwykle wzmoon si dziaania, zwaszcza w takich dziedzinach jak: ekonomia, polityka, religia, sztuka, architektura, socjologia, wszelka nauka11. wiat niestety nie jest globaln wiosk nie mona zatem stwierdzi, czy wreszcie nadszed upragniony koniec historii liberalna demokracja, w ktrej powinna istnie jaka ponadnarodowa instytucja, czy rzd, ktryby radzi sobie z wszelkimi wiatowymi problemami12. Tezy zawarte w koncepcji Francisa Fukuyamy s zbyt mao elastyczne i opieraj si na przekonaniu o moliwoci przepowiadania historii. Coraz silniejsze kontestacje zachodniej demokracji i jej wartoci, a take wzrastajca w Trzecim wiecie popularno modeli wschodnioazjatyckich, wydaj si zaprzecza tezie F. Fukuyamy. wiat nie sta si miejscem, gdzie panuje demokracja, nawet jeli w ostatnich latach procent pastw, ktre przy najlepszych chciach mog by uwaane za pastwa demokracji i wolnego rynku, uleg zwikszeniu13. Uuda globalnej wioski sprowadza si do trzech podstawowych elementw: 1. Nie istnieje sektor, ktry zajmuje si kwestiami socjalnymi, zdrowia, edukacyjnymi, ochron rodowiska, czy elementarn infrastruktur. Dzisiejsze global governance nie zawiera globalnego mechanizmu cigania podatkw, dziki ktrym mona byoby realizowa tego rodzaju funkcje na skal wiatow. Zysk dziaajcych w globalnej skali przedsibiorstw pozostaje w pastwach ich pochodzenia; 2. Instytucjonalizacja stosunkw midzynarodowych nie daje nawet zudzenia demokratyzacji; 3. Powszechnie kontestuje si postreligijno pozytywistycznej koncepcji praw czowieka oraz uniwersalizm cywilizacji zachodniej14. Globalizacja, pogbiajc rozziew w sferze poziomu ycia i rozwoju, wzmaga rnice na tle cywilizacyjnym, powodujc napicia, kontestacje oraz frustracje w porzdku midzynarodowym15. USA zrezygnoway z przewodzenia wiatem jako globalny przywdca, lecz nadal s jedynym mocarstwem posiadajcym zdolnoci wojskowe, ekonomiczne, technologiczne i instytucjonalne, ktre sprawiaj, e mocarstwo to dominuje nad innymi aktorami stosunkw midzynarodowych. Ich pozycja jest zagroona dzisiaj przez Europ oraz nowe potgi Azji PoudniowoWschodniej. USA coraz bardziej interweniuj, gdy zagroone s ich wasne interesy narodowe. W tej sytuacji Trzeci wiat coraz bardziej oskara Zachd
A. Z i e l i s k i , O globalizacji sceptycznie, Przegld Europejski 2001, nr 2, s. 151. F. F u k u y a m a twierdzi, e zwycistwo kapitalizmu nad komunizmem w zimnej wojnie wyznaczyo koniec historii, pojmowany nie jako koniec wszelkich wydarze, lecz w heglowskim tego sowa znaczeniu, jako osignicie przez proces historyczny punktu kulminacyjnego, ktrym jest liberalna demokracja. Nie istniej wedug niego adne inne wiarygodne moliwoci wobec zwyciskiego liberalizmu i nadejcia demokracji typu zachodniego. Demokracji zatem, nie moe pokona adna inna sia, np. potga islamu, poniewa nie jest ona w stanie wytwarza, ani te dystrybuowa bogactw. Uniwersalne nadejcie demokracji uczynioby moliwym stworzenie wiatowego rzdu a to byoby bezporednio zwizane wanie z istnieniem spoecznoci jako globalnej wioski. Zob. F. F u k u ya m a , Koniec historii, Pozna 1996. 13 S . P. H u n t i n g t o n , Religion and the Third Wave, National Interest VI 1991, s. 29-42. 14 R . K u n i a r, Globalizacja i porzdek midzynarodowy, Sprawy Midzynarodowe 2003, nr 1, s. 30-31. 15 Ibidem, s. 31.
12 11

43

o posugiwanie si podwjn miar i o dziaanie nie na bazie podstawowych wartoci odnoszcych si do wszystkich lecz na rzecz ich interesw narodowych oraz o kierowanie si zasadami takimi, jak goszenie demokracji i poszanowanie praw czowieka, ktre nie su niczemu innemu, tylko utrzymaniu ich wadzy. Rada Bezpieczestwa ONZ nie moe zastpi takiego pastwa jak Stany Zjednoczone, poniewa jest ona tylko oligarchicznym klubem zwyciskich potg z czasw II wojny wiatowej, ktrego dziaania zalene s od poziomu ich zgodnoci z interesami amerykaskimi. Kolejn instytucj globaln mogaby by grupa G8, ktra posiada w swoim skadzie a czterech czonkw europejskich, ale i ona reprezentuje coraz mniej rzeczywisty stan wiatowej gospodarki, staje si specyficznym klubem Pnocy poprzez niedawne przyjcie Rosji a nieobecno Chin. Od tej chwili G8 nie jest ju pojmowana jako globalny str porzdku, lecz jako forum uprzemysowionego wiata przeciwstawione Poudniu. Zreszt widoczne jest, e w interesie Zachodu ley dalsze utrzymywanie Trzeciego wiata w stanie saboci tzn. tak rozbrojonego, aby mc go w razie koniecznoci z atwoci pokona. Jak wida z powyszych rozwaa, e tak optymistyczna teza koca historii F. Fukuyamy nie ma na arenie midzynarodowej zastosowania. Wskazaa ona na brak jakiejkolwiek moliwoci stworzenia, z punktu widzenia geopolityki, jednolitego rzdu wiatowego, pomimo istniejcej globalizacji oraz wspzalenoci gospodarczych, technologicznych i informacyjnych. Wydaje si, e w obecnym wiecie zaniky wczeniej obowizujce zasady i istniejce kultury oraz w ktrym funkcjonujce bieguny polityczne staraj si przeksztaci we wspzawodniczce ze sob bloki, czemu towarzysz wybuchy sporw i konfliktw lokalnych16. Ow tez koca historii wykorzystyway i nadal to robi Stany Zjednoczone, aby mc dominowa nad caym globem w imi demokracji oraz krzewienia zachodnich wartoci. Powinny one jednak liczy z tym, e przewaga w pewnych dziedzinach nie oznacza nieograniczonej wadzy, a take, e w swych dalszych posuniciach naley si liczy z innymi pastwami co zostao powyej przedstawione ktre nie chc adnego narzucania amerykaskich ideologii, wartoci oraz, kultury. Zdecydowany i konsekwentny rzecznik amerykaskiego zaangaowania w wiecie, sekretarz Stanu USA Madeleine K. Albright ostroniej sformuowaa opini na ten temat w 1999 roku. Stwierdzia wwczas, e: [...] wiat dzisiejszy jest zbyt zoony, by patrze na niego w kategoriach jednego mocarstwa, czy te wiatowego stra porzdku. Stany Zjednoczone s mocarstwem wiatowym. Nie moemy jednak i nie powinnimy dziaa w pojedynk. aden kraj nie moe i nie powinien bra na siebie takiej odpowiedzialnoci. Kady kraj ma obowizek uczestnictwa w zapewnianiu stabilizacji. Powtarzam: Stany Zjednoczone nie mog i nie powinny odgrywa roli globalnego policjanta17. USA zadeklaroway, e nie maj zamiaru by wiatowym policjantem i narzuca ludzkoci Pax Americana, lecz gotowe s do rozwoju Pax Universalis, zakadajcego wszechstronn wspprac i odpowiedzialno, zastpujce rywalizacj midzy supermocarstwami. Tak wspprac zbiorow miaa by akcja
16 17

C. Jean, op. cit., s. 257. W. M a l e n d o w s k i , Nowy ad midzynarodowy, [w:] Stosunki Midzynarodowe, s. 598.

44

w Zatoce Perskiej w 1991 r. Tam po raz pierwszy wsplnym wysikiem i za przyzwoleniem spoecznoci midzynarodowej uruchomiony zosta mechanizm stosowania rodkw przymusu wobec agresora zgodnie z wymogami powszechnego systemu bezpieczestwa zbiorowego. Taka sytuacja spowodowaa jednak osabienie prestiu i wiarygodnoci USA, jak i coraz sabsze poparcie dla uznania interwencji zachodnich, jako zgodnych z zasadami i reguami spoecznoci midzynarodowej. Jak dotychczas nie wida Nowego Porzdku wiatowego, za to obecny jest na arenie wiatowej podzia na Wschd i Zachd, Pnoc i Poudnie, My i Oni co nie prowadzi do jednoci, lecz do sporw i konfliktw, rodzcych si na tym tle. Przeciwiestwem optymistycznej tezy F. Fukuyamy dotyczcej koca historii jest bardziej pesymistyczna, a zarazem realistyczna, wizja Samuela Huntingtona dotyczca zderzenia cywilizacji. Wszelkie konflikty polityczne bior si z rnic kulturowych, etnicznych i religijnych. S one o wiele gbsze i bardziej zakorzenione w naturze ludzkiej anieli rnice polityczne i ekonomiczne. Istnieje ponadto wiele cywilizacji, ktre nie akceptuj zachodnich wartoci i zasad (pomimo modernizacji technicznej oraz naukowej, ktre niewtpliwie pochodz z Zachodu) oraz w ktrych wzrasta gniew, frustracja i ch odwetu (tzw. fundamentalizm, czy etnonacjonalizm). S. Huntington wyrni dziewi najwaniejszych cywilizacji wiata: zachodnia, latynoamerykaska, prawosawna, afrykaska, islamska, hinduistyczna, buddyjska, chiska i japoska18. Wedug niego w perspektywie czasu moe doj do zderzenia Zachodu z koalicja konfucjasko-islamsk. Przewaga Chin nad cywilizacj euratlantyck wynika nie tylko z potgi gospodarczej, czy te demografii, lecz umiejtnego podejcia do krajw Trzeciego wiata. Pekin nie stara si bowiem w kontaktach z innymi pastwami narzuca wasnych wartoci, Zachd natomiast tak czyni. Twrca zderzenia cywilizacji ma take recept dla Zachodu. Musi on w krtkim czasie zjednoczy si i poprzez nowy pakt euro-amerykaski nawiza cise stosunki z Europ Wschodni, Rosj i Japoni. Powiniem take aktywnie wspiera obecne w innych cywilizacjach ugrupowania prozachodnie oraz rozszerzy obecno innych pastw w midzynarodowych centrach decyzyjnych, by nie pozwoli na sformowanie si jednolitego bloku antyzachodniego. W duszej perspektywie wydaje si by nieuniknione, e inne cywilizacje zwiksz swj potencja gospodarczy i wojskowy w stosunku do Zachodu, ktry z kolei bdzie
18 Teoria zderzenia cywilizacji S. Huntingtona opiera si na paradygmacie cywilizacyjnym rozumianym jako charakterystyczne przekonania, przyjty sposb widzenia problemw w danej dziedzinie oraz mylenia na dany temat. Ten paradygmat cywilizacyjny sprowadza si do przekonania, e tworzcy si ad midzynarodowy determinowany jest przez sprzecznoci cywilizacyjne, tzn., e dawny konflikt ideologiczny zastpi konflikty nowego typu, ktrych podstawowym rdem bd rnice kulturowe. Tumaczeniem dziejw i adu duych struktur spoecznych przez pryzmat rozwoju cywilizacji zajmowali si ju wczeniej filozofowie historii, m.in. Niemiec Oswald Spengler, Anglik Arnold Toynbee, Polak Feliks Koneczny, Amerykanin Philips Bagby. wiadczy to o szerokim zainteresowaniu t teori. Zob. G. M i c h a o w s k a , Porzdek midzynarodowy w perspektywie paradygmatu cywilizacyjnego, [w:] Porzdek midzynarodowy u progu XXI wieku, red. R. Kuniar, Warszawa 2005, s. 174-195.

45

musia przystosowa si do nowej sytuacji, starajc si zrozumie ich sposb mylenia, wartoci oraz odniesienia kulturowe. Z koncepcj paradygmatu cywilizacyjnego zwizany jest podzia na bloki pastw, ktre stan si prawdopodobnie skupiskami regionalnymi, prowadzcymi ze sob ostr konkurencj w niemal kadej dziedzinie. Te skupiska to: 1. Ameryka Pnocna zdominowana przez Stany Zjednoczone, zorganizowana jako Pnocnoamerykaska Strefa Wolnego Handlu (NAFTA). Stworzy ona potny region, take gospodarczy. Obszar jego wpyww obejmowa bdzie pozosta cz pkuli zachodniej, gdzie Kuba odrzuci komunizm po mierci Fidela Castro; 2. Europa zintegrowana gospodarczo, ale znacznie wolniej jednoczca si politycznie. Jest wielce prawdopodobne, e europejska polityka zewntrzna w pewnej perspektywie czasu rozcignie si na Europ Wschodni, Kaukaz i wiksz cz Afryki; 3. Azja Wschodnia zdominowana gospodarczo przez ChRL oraz Japoni, pozbawiona odpowiednio rozbudowanej struktury bezpieczestwa midzynarodowego i wsppracy politycznej; 4. Azja Poudniowa pozbawiona zwartoci politycznej i ekonomicznej, ale te i nie poddana intensywnej dominacji z zewntrz. Lokalnym mocarstwem bd tu Indie zdobywajc sobie wpywy z czci regionu, ale te spotykajc si z oporem w krajach islamskich, na zachodzie i pnocnym zachodzie (take w Azji rodkowej); 5. Nieforemny pksiyc islamski rozcigajcy si od Afryki Pnocnej, przez Bliski Wschd (z wyjtkiem Izraela), po pastwa wok Zatoki Perskiej i Irak, przez Iran i Pakistan, a do granicy z Chinami. Strefa ta charakteryzowa si bdzie wsplnot aspiracji i niechci skierowanych przeciwko Zachodowi, lecz bdzie ona pozbawiona gbszej zwartoci politycznej i gospodarczej; 6. Domniemany blok eurazjatycki rodzaj geopolitycznej czarnej dziury, ktry w najbliszym czasie budowa bdzie wasn tosamo, obejmujcy wiksz cz terytorium dawnego Zwizku Sowieckiego i wkraczajcy w pewnej, trudnej do okrelenia mierze, do trzech wymienionych wyej blokw: Europy, Azji i strefy islamskiej. Bdzie to obszar dominacji rosyjskiej19. Jak wida z powyszych rozwaa, tylko trzy pierwsze skupiska bd zwarte politycznie i gospodarczo. Pozostae trzy stan si w rnej mierze obiektem penetracji i oddziaywania z zewntrz, moe rwnie terenem rywalizacji midzy pierwszymi trzema blokami. Uywane w przeszoci metody suce utrzymywaniu Porzdku wiatowego imperium lub rwnowaga si nie s ju pojciami uytecznymi, stay si skrajnie zoone i trudne do wykonania. Rzeczywisto jest wieloraka i zmienna w czasie i przestrzeni. Trudno jest na arenie midzynarodowej znale rwnowag pomidzy wspzawodnictwem a utrzymaniem spjnoci narodowej, midzy wymogami geoekonomii, a wymogami tradycyjnej geopolityki i
19 Jest to podzia wiata na poszczeglne bloki regionalne, ktrego dokonuje Z. Brzeziski, gdzie wiatowe bloki polityczne s przykadem wzajemnej wsppracy i rywalizacji w ramach coraz silniej powizanego zalenociami, lecz niestabilnego systemu wiatowego. Wedug autorki artykuu, w podzia regionalny jest bezporednio zwizany z teori zderzenia cywilizacji S. Huntingtona. Zob. Z . B r z e z i s k i , Bezad: Polityka wiatowa u progu XXI w., Warszawa 1993, s. 176-177.

46

geostrategii. Pastwo zjednoczone przez bied i zacofanie w realiach wielorakich i zmiennych ulega fragmentacji. Regiony bogate, zintegrowane ze wiatem gospodarczym i podporzdkowane ostrej konkurencji z innymi regionami, skaniaj si ku oddzieleniu i poszukiwaniu maksymalnej niezalenoci, by nie by ju nigdy wicej obarczane ciarem solidarnoci narodowej. Zasady tradycyjnego porzdku dwubiegunowoci ju nie istniej, a przynajmniej nie maj ju takiego znaczenia, jak niegdy: zasada pomidzy podmiotami midzynarodowymi, ktra opieraa si na niedwuznacznym parametrze potgi wojskowej, ktra przy efektywnym uyciu siy, przywracaa naruszon rwnowag. Stosunki pomidzy pastwami i spoeczestwami opieraj si ju nie tylko o kompleks wojskowo-przemysowy ,ale przede wszystkim o kompleks technologiczny. Pastwo musi przeksztaci si w mediatora pomidzy naciskami wspzawodnictwa, ktre staj si w coraz wikszym stopniu midzynarodowe, a naciskami spoecznymi, ktre nadal maj charakter wewntrzny. Naszej wsplnocie potrzebne jest zrozumienie, e yjemy wszyscy na tej samej kuli ziemskiej i istniej wspzalenoci wszystkich od wszystkich. Dopki pastwa na arenie midzynarodowej tego nie zrozumiej, nadal bd miay do czynienia z konfliktami, szczeglnie z tymi, opartymi na podou cywilizacyjnym, a takie postpowanie bdzie miao bezporedni wpyw na histori XXI wieku.
SUMMARY NEW WORLD ORDER AS POLITICAL FORM OF GLOBALIZATION

World after cold war became sophisticated, full new challenges and threats. On the beginning of ninetieth XX century was necessity renewed the defining International World Order and scratch of its structure so that after period of rivalry among two blocks to create one international order and does not allow on state non-balance. This article presents two theories after cold war, which Authoress sentence, one should turn attention because they are connected directly with building of New World Order and was discuss among analysts of international relations. It is the thesis of the end of history by Francis Fukuyama related with global order leaning on principles of economic liberalism and theory of the Samuel Huntington paradigm civilization, dividing it on individual civilizations, which brings to conflicts and it in the future can also lead to chaos on international relations. According to Authoress, the theory S. Huntington is more adequate to foreign affairs, in which has place all in time events, the conflicts about smaller or larger scale of influence unimportant as the states was divided on individual civilizations, the conception of the clash of civilization is only one example of conflict although it explains the states disputes. In XXI century far states to global village, but world depends from international actors, who take participation in it and which in the future can come to conclusion, that This Different also belong to global chessboard and from only states alone depend on run of this world they also decide, what choose: fights or peaceful world.

47

48

GIEDR PRANAITYTE

THE PRESIDENTIAL LEADERSHIP OF GEORGE W. BUSH AND ITS IMPACT ON THE EROSION OF THE CONSERVATIVE REGIME
Introduction he focus of scholarly attention in relation to the presidential leadership has recently shifted to typological theorizing as a new approach to systematic comparison (Bennet and Elman, 2006, 456). There are numerous attempts to develop a comprehensive system which would allow to examine different presidencies and styles of leadership by using clear patterns of evaluation. It would also create ample possibilities for political scientists to make more accurate insights and conclusions. Scholars seek to diminish their reliance on changing political circumstances or personal traits of presidents. As Gary King explains, they are challenged by the need to acknowledge that individuals are important and that presidents can be studied systematically (King, 1993, 406). In other words, it still is quite difficult to merge presidents' individuality and the need for a systematic examination of their leadership skills into one coherent whole. Some challenging ideas about innovative ways of the analysis of presidencies have been proposed by the prominent American scholar Stephen Skowronek (1997, 2008). He offers a detailed analysis of the presidential leadership in the course of the American political history. Skowronek suggests the division of all U.S. Presidents into four recurrent types, which have been termed the politics of disjunction, the politics of articulation, the politics of reconstruction and the politics of preemption. In fact, his attempt to allocate presidents to four categories despite historical and political differences as well as distance in time can be regarded as a successful effort to overview the problems of governing in modern America (Skowronek, 2008, 2). In this essay the main objective is to test the place that the forty-third president occupies in Skowronek's typology. I argue that George W. Bush starts his presidency as an orthodox innovator but later his leadership style changes in relation to the erosion of the governing regime. The research problem includes the following questions: Does the presidential leadership of George W. Bush conform to Stephen Skowronek's concept of an orthodox innovator? Does the erosion of the Republican regime change George W. Bush's leadership from the politics of articulation to the politics of disjunction? The essay has been subdivided into sections and sub-sections. At first, some significant theoretical considerations about orthodox innovation are provided and the most important elements of the politics of articulation and the politics of disjunction are explained. Then, it is analyzed whether George W. Bush meets necessary criteria to be labeled an orthodox innovator. Finally, the attention is paid to the transformation of George W. Bush's leadership from the politics of articulation to the politics of disjunction.

49

I. Theoretical Approach to the Presidential Leadership and its Types Developing his theory about the presidential leadership, Skowronek devotes much attention to the development of the political system throughout the American political history. He characterizes this process as a recurrent sequence of change and notes that major political coalitions are engaged into a perpetual struggle for power while each of them ardently supports a particular approach to public policy questions (Skowronek, 2008, 28). When a certain political coalition succeeds in occupying a dominant position, it usually creates a governing regime which initially possesses a high degree of resilience and makes a huge influence on political trends and institutional activities on the federal level. Later, as inevitable changes occur in the political arena, the regime is no longer able to meet the manifest governing demands of the day and gradually becomes weak (Skowronek, 2008, 29). Importantly, the disintegration of the governing regime is expected to happen when the dominant political coalition is troubled by internal discord and no longer fulfills the expectations of its supporters. As Skowronek notes, the process of erosion in majority-party support cannot be separated from inevitable failures of the president to accomplish the difficult task of keeping faith with a ruling coalition in changing times(Skowronek, 2008, 63 and 45). When the authority of the Executive is undermined by his inability to implement important political objectives and the unity among the representatives of the governing regime disappears, another political coalition comes to power and establishes a new regime. Every president of the United States has to develop a relationship with the dominant regime either in opposition or affiliation. Skowronek defines the presidential leadership as something of a struggle between the individual and the system and emphasizes that the system changes as well as the incumbent (Skowronek, 2008, 77). It remains clear, however, that at first one needs to understand the political stance of the Executive and grasp the essential features of his leadership related to it. Later, many challenging questions about concrete presidential successes and failures in the realm of politics ought to be raised. II. The Politics of Articulation and Orthodox Innovation In order to understand the development of the leadership of George W. Bush in more depth, one really needs to perceive the politics of articulation which is inseparable from the concept of orthodox innovation. In fact, Stephen Skowronek distinguishes two generations of orthodox innovators and indicates that George H. W. Bush represents the first one since he has emerged as a faithful follower of Ronald Reagan's policies unable to articulate his own vision for the nation. (Skowronek, 2008, 104). Being too much related to the previous president, George H. W. Bush could not adapt to changing circumstances, develop adequate schemes of governing and propose workable solutions to new problems freely. To put it simply, orthodoxy has exerted too much power on him through conservative supporters. Consequently, some of his major new initiatives have been rejected as unacceptable. George W. Bush, being more distant in time from Ronald Reagan, belongs to the second generation of orthodox innovators. Contrary to his father, George W. Bush has endeavored to construct grand superstructures on the regime's foundations. (Skowronek, 2008, 100). He has also tried to adjust the conservative ideology to the
50

present and implement his vision towards politics and governance into reality. The president has supported some new ideas by endorsing compassionate conservatism, which would combine rights-based claims to entitlements and the virtues of individual responsibility (Milkis and Nelson, 2008, 430). Special attention has also been paid to social activity of religious organizations. Following Stephen Skowronek's approach, one can easily notice that the president's support for conservative ideals stands for orthodoxy, which, in turn, derives from the political heritage of Ronald Reagan's presidency. Meanwhile proposals to provide more assistance to vulnerable circles of society add some hues of innovation and transform George W. Bush into Reagan Plus.(Skowronek, 2008, 135). As Stephen Skowronek notes, [t]he object of a politics of articulation is to fit the existing parts of the regime together in a new and more relevant way (Skowronek, 1997, 41). This challenge is usually entrusted to the leaders who are referred to as orthodox innovators. Interestingly, orthodox innovators are defined by five important criteria that explain their actions, choices and political decisions. The commitment to tread in the footsteps of strong presidents and combine their ideology with new practices makes the first criterion for orthodox innovators. As Skowronek explains, orthodox innovators galvanize political action with promises to continue the good work of the past and demonstrate the vitality of the established order in changing times (Skowronek, 1997, 41). The main challenge for the president is to make the political regime acceptable to different groups within his party and wider circles of society at the same time. It is quite a complicated task, indeed, because the supporters of the president have to be persuaded that potential innovations do not undermine their interests and political ideals. The second criterion for orthodox innovators is related to their inclination to disregard unexpected events instead of adapting to a new reality. It should be emphasized that the orthodox innovator usually sets an explicit political agenda and tries to implement it despite possible obstacles or unfavorable circumstances. According to Skowronek, this type of leadership requires the president to stand fully committed up front, fully revealed in one's commitments, and ready to act (Skowronek, 2008, 123). In order to implement his objectives, the president needs to foresee future events and make influence on them. The only way to achieve this complex aim is to insist on tight control from the center (Skowronek, 2008, 137). However, this approach might deprive him of flexibility while searching for compromises and alternatives. The eagerness of orthodox innovators to get involved into political confrontation and military action serves as the third criterion. Skowronek explains this phenomenon by calling such leaders muscle-flexing presidents, impatient to complete the work of their predecessors who sometimes overestimate the influence of the United States, especially in the realm of foreign policy (Skowronek, 2008, 136) . On the one hand, the president can take advantage of the warfare and achieve three important political objectives: strengthen the governing regime by rallying its supporters for a clearly defined cause, expand the presidential powers and make the potential critique from the opposition seem unpatriotic. On the other hand, the failure to attain some goals of the initial agenda and achieve a rapid victory undermines the authority of the Executive.
51

Meanwhile, the governing regime experiences a crisis and remains overburdened with responsibilities, ideologically distended, and tumbling into disarray (Skowronek, 2008, 141). The fourth criterion stems from the necessity for orthodox innovators to diminish divisions within the governing regime and make it more acceptable to the troubled society. As Skowronek points out, the politics of articulation implies a constant need to mitigate or assuage the factional ruptures within the ranks of the establishment (Skowronek, 1997, 41). In this situation, the leadership of the president depends on his ability to re-unite the followers and fend off the opposition. However, orthodox innovators, in most cases, fail to get these tasks accomplished and the governing regime continues to split into petty factions. The fifth criterion is based on the assumption that orthodox innovators usually have little chance of re-election. They often lose the election for the second presidential term due to the inability to meet the expectations of the constituents and the representatives of the governing regime. A typical orthodox innovator usually takes high risks because after dashing initial hopes and making too many political mistakes he might end up his presidential career being swamped by charges of betrayal (Skowronek, 2008, 136). III. Theoretical Considerations about the Politics of Disjunction The politics of disjunction is another cell of the typology which assists in examining the presidential leadership (Skowronek, 1997, 36). In fact, it possesses four distinctive criteria that reveal which presidents can be characterized as disjunctive. This presidency type is important to the full-fledged analysis of the legacy of George W. Bush since it explains some of the most significant transformations on the political stage, which have taken place in the United States during the last four years. The first criterion for disjunctive leaders is connected with their inability to distance themselves from the unsuccessful governing regime and provide new political alternatives. Here, the presidents emerge as being affiliated with a set of established commitments that have in the course of events been called into question as failed or irrelevant responses to the problems of the day (Skowronek, 1997, 39). Due to important changes or unexpected difficulties, political obligations of the governing regime fail to produce desired results and the general public becomes dissatisfied with it. In this case, the role of the president becomes unenviable because he is caught between the stark demands [...] for regime maintenance and the blunt charges of regime bankruptcy (Skowronek, 2008, 90). In other words, the president is transformed into a mediator between the representatives of the establishment and its opponents. As the political climate gradually becomes unfavorable, the leader is very likely to find himself forced in a tight corner by the [o]pen recognition of serious problems within the establishment coupled with a promise of continuity (Skowronek, 2008, 90). The tendency to make repetitive failures while trying to instigate inner reforms of the governing regime is defined as the second criterion for the politics of disjunction. When the president puts a special emphasis on the need to implement necessary changes within the political establishment, he elevates the expectations among the members of society and makes a promise to fix things up (Skowronek, 2008, 88). However, the regime remains quite defensive, despite its rapid erosion, and eventually
52

the process of change is brought to a sudden halt. When numerous attempts to ameliorate the situation give no effective results, the constituents start to believe that the task of breathing new life into an old order seems to be beyond the political capacities of the presidential office (Skowronek, 2008, 88). Therefore the Executive experiences a big loss of the popular support and his abilities to influence political processes diminish. The third criterion is associated with the decrease of the presidential credibility and authority due to the continuous erosion of the regime. The failure of disjunctive presidents either to forthrightly repudiate or forthrightly affirm their political inheritance inevitably provokes a crisis of political legitimacy (Skowronek, 2008, 90). To put it simply, the president is seen by the people and the media as inactive and dysfunctional, while the members of the regime turn away from him and start searching for a new leader. According to Skowronek, the disjunctive presidents sometimes press major departures of their own from the standard formulas and priorities set in the old agenda but these desperate measures merely underline their inability to act as true change-makers and accelerate the disintegration of the regime even more (Skowronek, 1997, 40). The opposition, in turn, exploits this situation to its own benefit by emphasizing the presidential passivity and by denouncing the ills of ineffective politics. The widespread condemnation of the disjunctive president leading to his political loneliness can be termed the fourth criterion. When all endeavors to provide adequate solutions to long-lasting problems appear to be futile, the leader quickly becomes the main target of political scapegoating. The opposition also makes a good use of the situation to increase its chances to come to power. As the Executive is turned into the premier symbol of systemic political failure, the presidential election seems to be the only way out of this political impasse since a new regime needs to be constructed (Skowronek, 1997, 39). IV. The Analysis of George W. Bush's Leadership and its Results. The first objective of the essay is to test if George W. Bush meets five criteria for a typical orthodox innovator. The second objective is to analyze whether his leadership style has changed into the politics of disjunction. The presidency of George W. Bush is also examined according to four criteria for the disjunctive leadership. Besides, it is aimed to determine in what ways the forty-third president fits into theoretical models and whether he strays from them. It should be noted, however, that in the essay more attention is paid not to the dimension of the regime vulnerability but to the content of the presidency types. V. The Presidency of George W. Bush in Relation to Orthodox Innovation Firstly, all orthodox innovators are expected to build their leadership on the ideological basis of their predecessors who have made the governing regime resilient to the political opposition. George W. Bush matches the first criterion since he has clearly been willing to come back to the yet-unfulfilled promises of the Reagan Revolution (Skowronek, 2008, 129). In fact, after winning the first-term presidential election in 2000, George W. Bush still had to establish himself as a credible leader of the nation. It was a difficult task, indeed, because a considerable part of the population questioned
53

the legitimacy of his victory against the Democrat candidate Al Gore. Unable to impress the public in the realm of foreign policy, he decided to concentrate on domestic issues. As Sydney M. Milkis and Michael Nelson observe, George W. Bush has made an important step by choosing to emphasize traditional conservative issues such as tax cuts, regulatory relief, energy production, and missile defense (Milkis and Nelson, 2008, 428). Besides, he often expressed a firm belief that the United States of America possesses an inherent obligation to support democracy all around the world. Secondly, orthodox innovators are unable to accept a new reality and they try to adapt all unexpected events to their initial agendas. It is obvious that George W. Bush meets the second criterion since sudden challenges in the aftermath of 9/11 has rendered him incapable to create an entirely new approach to foreign policy. It should be noted that the president has endeavored to offer simple solutions to the terrified America by stating: Whether we bring our enemies to justice, or bring justice to our enemies, justice will be done (Bush: 2001). In fact, George W. Bush has chosen to lean on orthodoxy more by relying exclusively on the American power. It is essential to bear in mind that politics for an orthodox innovator is a struggle for definition while the leadership is equaled to the assertion and control of definitions (Skowronek, 2008, 122). After the terrorist attacks in New York, the president has established himself by providing clear ideas about his political identity as a wartime president and by protecting them at all costs. Importantly, making the inaugural address at the very beginning of his presidency, George W. Bush also expressed his readiness to show courage in a time of blessing by confronting problems instead of passing them on to future generations (Bush: 2001). This bold commitment to make tough decisions if necessary can be interpreted as his political credo. By establishing his strong position from the very beginning and acknowledging the value of definition in leadership, the president has related himself to orthodox innovation (Skowronek, 2008, 121). Firm determination to use military force and get involved into the war against terrorism, instead of using an unexpected chance of creating new political standards of international cooperation, shows that George W. Bush conforms to the third criterion for orthodox innovators, too. In Stephen Skowronek's opinion, he has followed into the footsteps of previous orthodox innovators such as Lyndon Johnson by clinging to national ambition, political arrogance, and imperial presumption (Skowronek, 2008, 162). After a quick and seemingly decisive victory in Afghanistan, he made a fatal decision to extend the warfare into Iraq and overthrow the regime of Saddam Hussein on charges of having Weapons of Mass Destruction. As Zbigniew Brzezinski puts it, the president has become involved in a new global confrontation between good and evil, a confrontation that might even call for a solitary crusade (Brzezinski, 2008, 135136). Due to the inability to prove the existence of those weapons and suppress the insurgency, the president was accused of various misdeeds, including bad leadership. This turn of events characterizes George W. Bush as an orthodox innovator who was expected to strengthen the Republican regime by winning muscle-flexing wars but his failure to get the job properly done has caused disaffection through the president's own ranks (Skowronek, 2008, 165). Interestingly, George W. Bush emerges as a great risk-taker who has experienced a massive loss in a dangerous political gamble.
54

George W. Bush meets the fourth criterion for orthodox innovators since he has not succeeded to put up a rebellion among his supporters. The president corresponds to the model because he has also tried to defend the conservative regime against the growing discontent of the American society and the rage of the Democratic opposition. However, his attempts to calm the constituents, re-unite the party and silence the opponents have not produced any positive results. In fact, strategic failures and military losses in the Middle East have infuriated the general public. The Republicans, in the meantime, have divided among themselves into two pro-Bush versus anti-Bush camps. Consequently, the conservative regime's power to govern the nation has been diminished. As Stephen Skowronek points out, [o]rthodox innovators are not often elected twice (Skowronek, 2008, 141). In this context, the re-election of George W. Bush in 2004 makes an interesting deviation from the theoretical model. It is the only criterion for orthodox innovators that the president fails to meet but this interesting fact proves his extraordinary political fortitude in times of crisis. George W. Bush's opposition to pro-choice policies and gay marriages as well as the support for the Christian concept of a family have appealed to religious voters. The re-election can also be explained by a lingering effect of the 9/11 trauma as well as the general reluctance of the American people to depose their commander in chief in wartime (Skowronek, 2008, 146). Thus George W. Bush has been given a second chance to serve as the President of the United States. VI. The Leadership of George W. Bush and its Shift Towards the Politics of Disjunction Analyzing the development of George W. Bush's presidency, one can clearly see the shift of his leadership from the politics of articulation to the politics of disjunction. The failure of the president to separate himself from the conservative regime after the re-election as well as his inability to provide new solutions to the fatigued nation demonstrate that he meets the first criterion for a disjunctive leader. Despite harsh criticism from all sides, after the reelection George W. Bush has repeatedly insisted on the need to [respond] to a global campaign of fear with a global campaign of freedom (Bush: 2005). He has not been able to distance himself from previous policies because clearly defined commitments to defend the nation make the core of his leadership. Thus, in the eyes of the American society the forty-third president remains inextricably linked to military, strategic, political and economic mistakes of the Republicans. In Skowronek's opinion, when the president is regarded as inseparable from the disintegrating regime, he is very likely to end up in the impossible leadership situation (Skowronek, 2008, 90). In fact, these words turn out to be prophetic for George W. Bush since he is no longer seen as an inspiring leader but rather as a political outcast, being rejected by both major parties as well as his people. The development of George W. Bush's presidency towards the limited control over the Republican Party and stark divisions within the conservative regime prove that the changing pattern of his leadership corresponds to the second criterion of the politics of disjunction. All presidential endeavors to stop or, at least, diminish struggles among moderate Republicans and the neo-conservative wing of the party seem to be limited and inefficient. According to Stephen Skowronek, the split between these two groups
55

has grown wider due to rising schismatic pressures (Skowronek, 2008, 146). Much harm to the regime has also been done by the attacks of the Democrats who continue to demand for the military withdrawal from Iraq. The president's failure to protect his political position or reject it decisively has caused a deep credibility crisis. His ambiguous stance regarding such controversial questions as the legal status of Guantanamo prisoners, the use of torture during interrogations, huge financial expenses on the Iraq war and the inadequate governmental response to the after-effects of the natural disasters such as devastating hurricanes in the Gulf Coast region or forest fires in California has frequently been highly beneficial to the opposition due to the widening disjunction between established power and political legitimacy (Skowronek, 2008, 31). The process of the disintegration of the regime has been further accelerated by growing economic challenges. Finally, the recent credit crisis has added its share of additional tension to the president as well as to the eroding regime due to lingering doubts in the Congress concerning the housing bailout. All above mentioned facts lead to an observation that the third criterion for the politics of disjunction must also be applied to noticeable changes in the leadership style of George W. Bush. The unenviable position of the forty-third president becomes obvious while analyzing recent discussions on the American foreign policy and domestic issues. At present George W. Bush is no longer seen as a trustful and strong leader of the nation anymore. Instead, he is blamed by his own party for failures in Iraq, poor economy and diplomatic concessions to North Korea's nuclear ambitions. The Democrats, in turn, denounce him for inflexible policies towards Iran, the housing crisis and failed deregulation practices. Any attempts of the president to make a compromise or propose an acceptable solution make him into an easy caricature of all that has gone wrong (Skowronek, 1997, 39-40). In other words, the forty-third president is depicted to the troubled Americans as the incarnation of all evils that need to be wiped off. In the course of the recent presidential race Barrack Obama's success of getting elected depended on his ability to criticize the president and the governing regime which lost the support of the constituents. The most popular slogan of the last election has recently been: We do not need four more years of Bush's policies! This extremely negative attitude towards the presidency of George W. Bush and his political denouncement prove that he meets the fourth criterion for the disjunctive leader. Final Comments and Conclusion Stephen Skowronek's theoretical observations about George W. Bush as an orthodox innovator really help to cast a new glance at his failures and successes. After analyzing George W. Bush's leadership according to five criteria for orthodox innovators, one comes to a conclusion that the forty-third president, indeed, can be allocated to this category. Importantly, he fails to meet just one criterion out of five. Skowronek's typology of the presidential leadership also gives an excellent possibility to pay more attention to the transformation of George W. Bush's leadership style from the politics of articulation to the politics of disjunction. The analysis shows that four criteria for the politics of disjunction are applicable to his second presidential term. Some valuable insights from scholars as well as the president's speeches have demonstrated how challenging and many-faceted the leadership may be in theory as
56

well as in practice. Clearly, the so-called Bush era remains a broad field of study and it is hardly possible to discuss everything at a time. Therefore many questions still should be raised and many more interesting observations could be made on this interesting topic in the future.

List of Lilerature B e n n e t t A, C o l i n E., Qualitative Research. Recent Developments in Case Study Methods, Annual Review of Political Science 2006, nr 9, s. 455-476. B r z e z i n s k i Z., Second Chance: Three Presidents and the Crisis of American Superpower, New York 2008. B u s h G., Address to a Joint Session of Congress and the American People, <http://www.whitehouse.gov/news/releases/2001/09/20010920-8.html> (17 XI 2008). I d e m, W. President Discusses War on Terror at National Endowment for Democracy, <http://www.whitehouse.gov/news/releases/2005/10/20051006-3.html> (14 XI 2008). I d e m, President George W. Bush's Inaugural Address, <http://www.whitehouse.gov/news/inauguraladdress.html> (8 XI 2008). K i n g G., The Methodology of Presidential Research [w] In Researching the Presidency: Vital Questions, New Approaches. ed. G. C. Ed w a r d s I I I , J . H . K e s s e l , B . A . R o c k m a n . Pittsburgh 1993, s. 387-412. M i l k i s S . , N e l s o n M ., The American Presidency: Origins and Development, 1776-2007, wyd. V, Washington 2008. S k o w r o n e k S., Presidential Leadership in Political Time, Kansas 2008. I d e m, The Politics Presidents Make: Leadership from John Adams to Bill Clinton, Cambridge 1997.

STRESZCZENIE PREZYDENCKIE PRZYWDZTWO GEORGEA W. BUSHA

I JEGO WPYW NA EROZJ REIMU KONSERWATYWNEGO

Prezydentura Georgea W. Busha wywoaa spore zainteresowanie w krgach akademickich; politolodzy, analitycy i obserwatorzy wci argumentuj na temat wpywu jego ery politycznej. Rzeczywicie, styl rzdzenia czterdziestu trzech prezydentw Stanw Zjednoczonych nikogo nie pozostawia obojtnym. Tekst ten dowodzi, e George W. Bush zmieni swj styl rzdzenia poprzez osiem lat urzdowania. Analizy bazuj na teoretycznych obserwacjach Stephena Skowronka na temat konwencjonalnych innowacji oraz typologii prezydenckiego przywdztwa. To podejcie jest uyteczne odkd dostarcza alternatywne znaczenia do ewoluowania prezydentury Georgea W. Busha w odniesieniu do polityki wyraania (artykulacji) i polityki rozczania (odczania). Podstawowe dwa wyzwania zostan poddane prbie, jeeli prezydent sprosta kryteriom ortodoksyjnych innowacji oraz jeeli jego pniejsza polityka moga by nazwana(okrelona) oddzielnie. Co ciekawe, Georgea W. Bush zdaje si by prezydentem, ktry czy oba typy przywdztwa. Obserwacje teoretyczne Stephena Skowronka na temat Georgea W. Busha jako ortodoksyjnego innowatora naprawd pomagaj rzuci nowe spojrzenie na jego niepowodzenia i sukcesy.

57

58

ROBERT POTOCKI

GEOPOLITYKA OCEANII: ANGLOSFERA?

Wszystkie problemy przyszy zza Kanau, za wszelkie sposoby ich rozwizania zza Atlantyku. (Margaret Thatcher) Czasami wydaje mi si, e Kana jest szerszy ni Atlantyk. (Timothy Garton Ash)

latach 50-tych pewien Londyczyk o angloamerykaskich korzeniach nazwiskiem Winston Churchill wyda czterotomow rozpraw: History of the English-Speaking Peoples, ktrej motywem przewodnim byo przewiadczenie o historycznie uwarunkowanej wsplnocie losw i celu niektrych pastw zachodniej hemisfery oraz krajw imperium brytyjskiego. Nieco dalej poszed znacznie wczeniej angielski geopolityk sir Halford Mackinder, ktry zauway, e zarwno Brytania, jak i Stany Zjednoczone z uwagi na podobne tradycje historyczne oraz wyspiarski charakter ich pastwowoci posuguj si podobn motywacj oraz logik stosunkw midzynarodowych1. Zasadnicza rnica polegaa jednak na tym, e o ile po II wojnie wiatowej ta pierwsza bya ju tylko zmczonym imperium, o tyle USA reprezentoway sob zupenie now jako w zdobywaniu wasnej strefy wpyww oraz formowaniu postulatw dotyczcych adu globalnego2. Z innych geopolitykw,
H. M a c k i n d e r, Democratic Ideals and Reality: A Study in the Politics of Reconstruction, New York 1942, s. 66-67. Przekonanie o wyspiarskim charakterze USA wynika po pierwsze z geografii, gdy zachodnie i wschodnie granice tego pastwa stanowi oceany. Z drugiej za strony ssiedzi, zarwno na pnocy (Kanada), jak i na poudniu (Meksyk) dysponuj tak nieznacznym w stosunku do moliwoci Waszyngtonu potencjaem wojskowym, e praktycznie nie bierze si pod uwag zagroenia z tych kierunkw. Historia pokazuje, e raczej byo dokadnie odwrotnie: to ssiedzi czsto stawali si przedmiotem ekspansji amerykaskiej w XIX wieku: kilka rozbiorw Meksyku, prby inkorporacji Kanady. Zagroenie ldowe na kierunku pnoc-poudnie moe pojawi si tylko w przypadku usadowienia si w Ameryce Pnocnej mocarstwa, ktre jest w stanie rywalizowa ze Stanami Zjednoczonymi. Jednake realizacja doktryny Monroe z 1823 roku oraz przykad wojny brytyjskoamerykaskiej z 1812-1814 pokazuj, e Waszyngton w praktyce likwiduje wszelkie prby pojawienia si takiego ukadu geostrategicznego, nie wykluczajc uycia siy zbrojnej. 2 O tym, e USA stay si supermocarstwem zadecydoway w duej mierze rezultaty II wojny wiatowej. W jej wyniku caa Europa nie tylko wysza z niej geopolitycznie przegrana, lecz ponadto staa si polem rywalizacji dwch potg odwoujcych si do jej dziedzictwa. Jednake trzeba przy tym pamita, e o ile potgi Starego Kontynentu reprezentoway sob stary XIX-wieczny imperializm, ktrego zasadniczym celem bya misja biaego czowieka, o tyle Ameryka i Zwizek Sowiecki oficjalnie uznaway prawo do samostanowienia narodowego oraz przyznay obie prawo do dokonania dekolonizacji. Inna rzecz, e obie te potgi inaczej interpretoway to pojcie, za ich zasadniczym celem bya budowa nowego adu globalnego, gdzie wpywy europejskie zostan zastpione ich wasnymi. W konsekwencji zarwno wiat Zachodni, jak i blok komunistyczny opiera si o zasady pokoju hegemonicznego, przy zastrzeeniu, e relacje transatlantyckie przybray mniej wicej charakter primus inter pares, za na Wschodzie miay charakter absolutnej dominacji ideologicznej, gospodarczej i wojskowej. Niemniej w
1

59

zwolennikiem partnerstwa angloamerykaskiego, wyrosego na bazie dowiadcze II wojny wiatowej by take Robert Strausz-Hup3. Z kolei gen. Karl Haushofer jeszcze w 1931 roku bra pod uwag upadek politycznego znaczenia imperium brytyjskiego i w konsekwencji moliwo powoania na bazie wsplnego dziedzictwa kulturowego Wyspy i Nowego wiata Pan-Idei anglosaskiej4. I. Pan-Idea Anglosfery Upadek politycznego znaczenie Londynu oraz wiatowa hegemonia Waszyngtonu z jednej strony oraz specyfika integracyjna Unii Europejskiej z drugiej, doprowadziy do sytuacji, e w rodowiskach politycznych odnoszcych si nieufnie do tego ostatniego procesu pojawiy si pomysy zorganizowania, na zupenie odmiennych zasadach, Imperium Atlantyckiego, w ktrym ocean odgrywaby podobn rol, jak w staroytnym Rzymie Morze rdziemne5. Tak narodzia si idea Aglosfery wsplnoty ludw o korzeniach i tradycjach anglosaskich. Sam pomys powsta z pocztkiem XXI wieku, kiedy to eurosceptyczna grupa brytyjskich konserwatystw oraz amerykaskich ultrakonserwatystw, przeraonych rozpadem Zachodu wysuna postulat dynamicznego sojuszu krajw anglojzycznych, skierowanego przeciw socjalistycznej Unii Europejskiej oraz odbudowujcej sw pozycj geopolityczn Azji6. James Bennett nie ukrywa, e powstanie tej inicjatywy integracyjnej byo te pewnego rodzaju reakcj intelektualn na prace anglojzycznych euroentuzjastw takich jak: Charles Kupchan, Will Hutton, czy te Mark Leonard7. Termin ten (Anglosphere) pojawi si po raz pierwszy w noweli Neala Stephensona The Diamond Age w 1995 roku, za jako pierwszy uy tej nazwy na okrelenie krajw anglosaskich wspomniany ju James Bennett w artykule: Canadas World Advantage8. Nawizano w ten sposb do pomysu wspomnianego na samym wstpie W. Churchilla, cho pierwotnie pojcie to byo synonimem imperium brytyjskiego. Oficjalnie w projekt stawia sobie dwa podstawowe cele: Po pierwsze w sferze spoecznej traktuje kraje anglosferyczne jako obszar innowacyjnoci technologicznych oraz centrum cywilizacji technokratycznej;
czasie II wojny wiatowej wanie tendencje zmierzajce do ograniczenia potgi Europy, legy u rde nieformalnego i niepisanego sojuszu amerykasko-sowieckiego skierowanego przeciw Brytanii w ramach Wielkiej Trjki. Por.: L. P i c k n e t t , C . P r i n c e , S . P r i o r, Od wasnej kuli: Tajna wojna midzy aliantami, Warszawa 2007; J. F e n b y, Alianci: Stalin, Roosevelt, Churchill tajne rozgrywki zwycizcw II wojny wiatowej, Warszawa 2007. 3 R. S t r a u s z - H u p , The Balance of Tomorrow: A Reappraisal of Basic Trends in World Politics, Philadelphia 1945, s. 200-210, 260-261, 271-277. 4 K. H a u s h o f e r , Geopolitik der Pan-Ideen, Berlin 1931, s. 51. 5 C. B l a c k , Britains Final Choice: Europa or America? London 1998, passim. 6 F. Go e m b s k i , Brytyjskie koncepcje Unii Europejskiej, [w:] Unia Europejska nowy typ wsplnoty midzynarodowej, red. E. H a l i a k , S . P a r z y m i e s , Warszawa 2002, s. 130-139. 7 J. B e n n e t t, The Anglosphere Challenge: Why the English-Speaking Nations Will Lead the Way in the Twenty-First Century, New York 2007, s. 41. Por. take: Ch. K u p c h a n , The End of the American Era, New York 2004; W. H u t t o n , The World were in, London 2002; M. Le o n a r d , Why Europe will run the 21st Century, London 2005. 8 J . B e n n e t t , Canadas World Advantage, The National Post 4 I 2000, s. A16.

60

Po drugie w wymiarze geopolitycznym stawia na wzajemne zblienie tych pastw na obszarze ekonomii i w wymiarze oglnoludzkim, bez potrzeby formowania jednolitego centrum decyzyjnego, jak to ma miejsce w przypadku Unii Europejskiej. Nieoficjalnie chodzi take o realizacj trzeciego postulatu: wypracowanie podwalin geostrategicznych pod tzw. trzecie anglosferyczne stulecie, gdy o ile wiek XIX by okresem Pax Britanica a XX Pax Americana to XXI stulecie w opiniach zwolennikw tej koncepcji ma by czasem Pax Atlantica9. Na stworzenie tej koncepcji zoyy si jednak nie tylko uwarunkowania wewntrzamerykaskie, czy te wewntrz-brytyjskie, lecz nade wszystko pewne okolicznoci zewntrzne: 1. Formowanie si nowego adu globalnego po 1991 roku i wyrose na tym gruncie przekonanie, e unilateralizm amerykaski jest jedynie czci midzyepoki, po ktrej wiat powrci do czasw rywalizacji kilku biegunw stabilizacji midzynarodowej; 2. Z perspektywy ultrakonserwatystw Nowego wiata podstawowym problemem adu planetarnego jest kwestia globalnego zaangaowania USA, co grozi nadwyreniem imperialnym porwnywalnym z tym, ktre w latach 1989-1991 spotkao ZSRR. Zwolennikiem tezy republika nie imperium jest przede wszystkim Patrick Buchanan10. Dariusz Serwka okrela t koncepcj mianem neoizolacjonizmu (Fortress America)11; 3. Wpywu procesw globalizacji na stosunki midzynarodowe, gdzie istot tej pierwszej [...] jest bardziej jedno czasu ni przestrzeni12; 4. Europejskiego przekonania, e Unia Europejska jest w zalenoci od interpretacji, albo tworem stagnacyjnym, albo te dcym do stworzenia superpastwa, w ktrym poszczeglne kraje zostan sprowadzone do roli prowincji. Std te poszukiwanie takich alternatyw geopolitycznych dla projektu brukselskiego, jak chociaby Imperium Europaeum, czy te tytuowa Pan-Idea Anglosfery13. Zdaniem Timothy Gartona Asha projekt ten wyrasta ze starej wyspiarskiej opowieci ktra gosi: [...] Mamy wyjtkow histori; jestemy wolnym i niezalenym krajem duej ni ktokolwiek inny; wolno osobista i niezaleno narodowa id ze sob w parze: nasze wolnoci i niezaleno s obecnie zagroone, gwnie przez Europ; jak czsto w przeszoci, musimy walczy w ich obronie14. W sumie, jak zauwaa cytowany autor, anglosferyci wypowiadaj si przeciwko ograniczeniu brytyjskiej suwerennoci na rzecz UE, jednake s skonni zaakceptowa rol modszego brata w ramach Wsplnoty Anglosaskiej15.

I d e m, The Third Anglosphere Century, passim. P. B u c h a n a n , Republika, nie imperium, Warszawa 2002; I d e m , mier Zachodu, Wrocaw 2005, I d e m, Prawica na manowcach, Wrocaw 2005. Idem, Dzie sdu, Wrocaw 2008. 11 D. S e r w k a , Wielka Piaskownica: Rola USA w europejskiej polityce bezpieczestwa i obronnoci, Krakw 2003, s. 125-130. 12 L. M o c z u l s k i, Europa Ojczyzn 2004: Geopolityka gospodarka cywilizacja, Warszawa 2003, s. 84. 13 C. B l a c k , op. cit., s. 26-28; R. C o n q u e s t , Toward on English-Speaking Union, National Interest 1999, nr 3, s. 64-70. 14 T. G. A s h , Wolny wiat: Dlaczego kryzys Zachodu jest szans naszych czasw, Krakw 2005, s. 43. 15 Ibidem, s. 44-45.
10

61

Mapa 1. wiat anglojzyczny

Z drugiej za strony jak zauwaa Anne-Marie Slaugter: Anglosfera to Termin, ktry mona zdefiniowa, jako zesp pastw anglojzycznych z przewag common law nad prawem ustawowym, oznacza o wiele wicej ni tylko wszystkie osoby posugujce si angielskim, jako pierwszym lub drugim jzykiem. Przynaleno do Anglosfery wymaga przestrzegania podstawowych zwyczajw i wartoci skadajcych si na fundament kultur anglojzycznych. Zalicza si do nich indywidualizm, rzdy prawa, dotrzymywanie umw i przyrzecze oraz stawianie wolnoci w pierwszym rzdzie wartoci politycznych i kulturowych. Pastwa skadajce si na Anglosfer maj wspln narracj historyczn, w ktrej wybijaj si takie elementy jak Wielka Karta Swobd, angielska i amerykaska Karta Praw oraz takie zasady common law, jak proces z udziaem awy przysigych, domniemanie niewinnoci, nienaruszalno domostwa i wicy charakter ustnej umowy. Anglosfera, jako sie cywilizacyjna, ktrej nie odpowiada aden konkretny byt polityczny, nie posiada cile okrelonych granic. Jej twardym jdrem s USA i Wielka Brytania, anglofoskie regiony Kanady, Australia, Nowa Zelandia i Irlandia. RPA to jej mocny i ludny pa rodkowy, a wyksztacona anglojzyczna ludno pastw basenu karaibskiego, Oceanii, Afryki i Indii to jej pogranicze16. Tym samym tropem, jeli chodzi o definiowanie tytuowego projektu, poda take Robert Conquest, ktry jest zdania, e jest to Unia krajw anglosaskiego prawa zwyczajowego17. Natomiast dla Jamesa Bennetta Pan-Idea to ucielenienie i zwieczenie cywilizacji anglojzycznej (English-speaking civilization)18. Zdaniem Anatola Arciucha, tak zarysowana koncepcja integracyjna posiada trzech ojcw zaoycieli. S to John OSullivan byy dziennikarz The Daily Telegraph, doradca premier Margaret Thatcher i szef publicystyki kanadyjskiego dziennika The National Post; Conrad Black anglo-kanadyjski magnat prasowy, waciciel wspomnianego wyej czasopisma i The Telegraph oraz Robert Conquest historyk
16 A. M. S l a u g t e r , Bez Europy bdziemy sabi, <http://www.dziennik.pl/dziennik/europa/article46866/Bez_Europy_bedziemy_slabsi.html> (4 V 2008). 17 R. C o n q u e s t , The Anglosphere, New York Review of Books 2000, t. 47, nr 8. 18 J. B e n n e t , The Emerging Anglosphere, Orbis winter 2002, t. 46, s. 112.

62

od zbrodni komunistycznych i autor Reflections on a Ravaged Century (New York 1999), ksiki ktra uchodzi za rodzaj sztandarowego manifestu anglosferystw. Do propagatorw tej idei nale take: wielokrotny ultraprawicowy kandydat na prezydenta USA Patrick Buchanan oraz znany konserwatywny publicysta Robert Kaplan19. Z kolei do jej prekursorw zaliczamy takich mylicieli i politykw, jak: Alfred Milner, George Cattin, Cecil Rhodes i Theodore Roosevelt20. Anglosfera to take cyber-technokratyczny projekt wielkoprzestrzenny. Jak twierdzi James Bennett do zrozumienia jego istoty potrzebne jest sformuowanie odpowiedzi na trzy zasadnicze postulaty: 1. Co oznacza rewolucja singulariaska dla pastwa narodowego w okresie schykowym wspczesnej formacji cywilizacyjnej? 2. Jaki obszar jest rdem nadchodzcych zmian? 3. Dlaczego Anglosfera jest liderem rewolucji naukowo-technologicznej, i jakie czynniki zadecydoway o zdobyciu przez ni tej pozycji?21 Kluczem do sformuowania odpowiedzi na te kluczowe, dla tytuowego zagadnienia, pytania jest przede wszystkim pojcie rewolucji singulariaskiej (The Singularity Revolution). W jzyku polskim najbliszym znaczeniowo okreleniem jest nazwa rewolucja biotechnologiczna. Pojcie Singularity Era22 do obiegu intelektualnego wprowadzi Ray Kurzwel, ktry w 2005 roku opublikowa gon rozpraw: The Singularity Is Near. Autor ten ju w latach 1980-tych w ksice: The Age of Intelligent Machines sformuowa zasad, e ludzko powoli zblia si do punktu zwrotnego w swojej historii, okrelanego jako the Singularity, oznaczajcego pocztek epoki techno-ewolucyjnej. Jej nastpstwem bd zarwno duchowe maszyny, jak i e-ludzie. W swym manifecie programowym The Singularity Is Near R. Kurzwel zaoy, e przyszo wielkich formacji kulturowych to ewolucja technologiczna, podczas ktrej ludzie stan si organizmami cyberbiologicznymi, za maszyny obdarzone sztuczn inteligencj stan si duchowymi przedmiotami. Pocztek tej szstej epoki Wielkiego Uniwersalizmu (po fizyko-chemicznej, biologicznej, umysowej, technologicznej i komputerowej) obwieci na poow XXI wieku: rok 204523. Zwolennicy tego rodzaju pomysw okrelili je mianem singulitarianizmu, lub te transhumanizmu24. Dla takich anglosferystw jak James Bennett jest to z kolei paradygmat, wok ktrego buduj oni swe podstawowe zaoenia dotyczce tytuowego zagadnienia. Jaka jest [zatem] natura ery
19 A. Ar c i u c h, Unia Anglosasw, <http://www.nowe-panstwo.pl/artykuy.php?AID=623&pag> (11 II 2009). Por. take: J. B e n n e t t, op. cit., s. 251-257. 20 J. B e n n e t , op.cit., s. 113; I d e m, The Anglosphere Primer (1), Orbis winter 2002, t. 46, s. 111126. 21 I d e m , The Anglosphere Challenge, s . 2 - 8 , szczeglnie s. 2-3. 22 Ibidem, s. 12-14. 23 R. K u r z w e l, The Singularity Is Near: When Humans Transcend Biology, New York 2005; I d e m , The Age of Intelligent Machines: When Computers Exceed Human Inteligence, London 1999. Por. take: H. M o r a v e c , Robot: Mere machine to Transcendent Mind, New York 1999. 24 Trzeba w tym miejscu przyzna, e totaln krytyk tego rodzaju koncepcji techno-ewolucyjnych oraz pynce std niebezpieczestwa zwizane z moliwociami manipulowania czowiekiem, nowych form rasizmu i segregacji rasowej, jakie ten projekt ze sob niesie przeprowadzi Francis Fukuyama. Jego zdaniem zamiast koca historii grozi nam pocztek historii postludzkiej. Por.: F. F u k u ya m a , Koniec czowieka: Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej, Krakw 2004, passim.

63

singulariaskiej? Jest to pisze J. Bennett nowy technologicznie, spoecznie i ekonomicznie przeom porwnywalny jedynie z rewolucj przemysow, lecz o znacznie doniolejszych konsekwencjach25. II. Sieciowa Wsplnota Narodw Anglosfera to co znacznie wicej ni zbiorowisko wszystkich ludzi mwicych jzykiem angielskim tymi sowami rozpoczyna swe rozwaania na temat wyjtkowoci tego krgu kultury James Bennett26. W jego opinii na t wyjtkowo skadaj si trzy zasadnicze czynniki: tradycja wolna od despotyzmu i etatyzmu, liberalna idea imperialna o charakterze uniwersalistycznym oraz zaistnienie wspczenie spoeczestwa postindustrialnego27. James Bennett rozpoczynajc swe rozwaania na temat tytuowej Pan-Idei, zwraca uwag na fakt pojawienia si Internetu, nie tylko jako podstawowego nonika informacji, czy komunikacji, lecz take jako zaczynu nowej formy zorganizowanej wsplnoty geopolitycznej28. W rozmylaniach tych widoczny jest wpyw koncepcji spoeczno-kulturowych Francisa Fukuyamy29 oraz Alvina i Heidi Tofflerw30. Zdaniem tego pierwszego myliciela w przecigu trzech ostatnich dekad wiat anglojzyczny wszed w wiek informacji, ktry charakteryzuje epok postindustrialn i przeksztaci si we wsplnot informacyjn. W konsekwencji ten nowy typ spoeczestwa bdzie wytwarza wicej podstawowych wartoci demokratycznych, takich jak: wolno i poczucie rwnoci. Temu zjawisku w okresie midzyepoki, wynikemu z upadku gospodarki industrialnej i zmian na rynku pracy, bd towarzyszyy okrelone przemiany mentalno-spoeczne, ktre okreli on mianem twrczego zniszczenia (twrczej dekonstrukcji). Zanikowi racjonalnoci i praworzdnoci ma bowiem towarzyszy wzrost przestpczoci, kryzys demokracji oraz zanik zaufania do instytucji spoeczno-pastwowych. F. Fukuyama dowodzi jednak, e po czasie upadku nastpi ponowny nawrt do wsplnotowoci. Tylko, e tym razem podstaw adu spoecznego bdzie kapita spoeczny31, nowe formy zachowa kulturowych i religijnych oraz indywidualizacja rynku pracy. Podobnie jak w epoce rolniczej podstaw organizacji bdzie rodzina, nie za spoeczestwo masowe. Wspomniany autor cay ten proces transformacji spoeczno-cywilizacyjnej okrela mianem Wielkiej Rekonstrukcji32. Z kolei zdaniem Alvina i Heidi Tofflerw Na naszych oczach rodzi si nowa cywilizacja, cho lepcy usiuj j umierci. Ta nowa cywilizacja niesie ze sob nowy styl ycia rodzinnego, zmiany w sposobie pracy, w odnoszeniu si do siebie, nowy
J . B e n n e t t , op. cit., s . 12. Ibidem, s. 79. 27 Ibidem, s. 67-225. 28 Ibidem, s. 9-66, 109-179. 29 F. F u k u y a m a , Wielki Wstrzs: Natura ludzka a odbudowa porzdku spoecznego, Warszawa 2000, passim. 30 A. Toffler, H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji: Polityka trzeciej fali, Pozna 2006, passim; A. Toffler, Trzecia fala, Pozna 2006, passim. 31 Autor ten mianem kapitau spoecznego okrela zesp nieformalnych wartoci i norm, ktre uznaj czonkowie danej spoecznoci i ktre umoliwiaj im symbioz. Por. F. F u k u y a m a , op. cit., s. 24. 32 F. F u k u y a m a , op. cit., s. 13-19, 225-255.
26 25

64

ksztat ycia gospodarczego, nowe konflikty polityczne, a przede wszystkim now wiadomo. W ich ujciu gwnym problemem nadchodzcej tzw. trzeciej fali cywilizacyjnej33 jest konflikt midzy przedstawicielami dotychczasowego porzdku kulturowo-spoeczno-politycznego a rzecznikami zmian w kierunku spoeczestwa odmasowionego i opartego na wiedzy34. Parafrazujc wspomnianych w tym akapicie autorw mona powiedzie, e celem zwolennikw tytulowej koncepcji integracyjnej jest zbudowanie postindustralnej Anglosfery kosztem pasjonarnej idei brukselskiej UE. James Bennett t now wizj organizacji spoeczestwa okrela mianem Sieciowej Wsplnoty Narodw (Network Commonwealth)35. Z kolei w wymiarze geoekomomicznym tytuowa Pan-Idea to nic innego, jak cyberprzestrzenna Liga Hanzeatycka XXI wieku36. Projekt ten nie odwouje si jednak wycznie do zasad postidustralizmu, lecz proponuje take swego rodzaju retradycjonalizacj. Alvin Toffler w swojej Trzeciej fali zauway bowiem, e narastaniu III fali cywilizacyjnej w sferze technologicznej towarzyszy rwnolegy powrt do organizacji spoecznej znanej z czasw pierwszej fali (epoki rolniczej)37. Dla Jamesa Bennetta oznacza to wyeksponowanie faktu, e Anglosfera to nie tylko pewien projekt dotyczcy przyszoci, lecz take spucizna kulturowa38. W kocu wiat zawdzicza Anglosasom takie rzeczy jak: triumf kapitalizmu wolnorynkowego, jako najlepszej formy systemu ekonomicznego, anglicyzacj Ameryki Pnocnej i Australazji, internacjonalizacj jzyka angielskiego, trway wpyw protestantyzmu na moralno publiczn, parlamentaryzm i nowoczesn demokracj liberaln, idee wolnoci zgromadze, wypowiedzi i pogldw, system bankowy i prawny, ograniczone pastwo nocnego stra, sport druynowy oraz powstanie geopolityki39.

33 Wedug Heidi i Alvina Tofflerw historia Zachodu ewoluowaa od spoeczestwa rolniczego (I fala), poprzez wsplnot przemysow (II fala) w kierunku spoecznoci postindustrialnej (III fala). Kadej z tych trzech fal towarzyszy inny rodzaj organizacji spoecznej, wizw rodzinnych, religijnoci, uprawiania polityki i prowadzenia wojen. Jednake z perspektywy caego systemu planetarnego wszystkie te trzy fale wspistniej wspczenie w rnych czciach globu, bdc w nieustannym konflikcie ze sob. 34 Zob. przyp. 30. 35 J. B e n n e t , op. cit., s. 8. 36 Ibidem, s. 132-135. Hanza, Liga Hanzeatycka, Zwizek Hanzeatycki zrzeszenie miast handlowych z okresu redniowiecza i pocztkw nowoytnoci. Pierwsze hanzy powstay w XII wieku w Niderlandach. Najwiksze wpywy zdobya jednak tzw. Hanza niemiecka, ktra w XIV i XV stuleciu praktycznie zmonopolizowaa handel praktycznie we wszystkich miastach pobrzea Batyckiego i Morza Pnocnego. Rozwojowi potgi handlowej towarzyszy rwnolegy rozwj potgi politycznej, zwaszcza na terenie I Rzeszy oraz Skandynawii. U szczytu jej dziaalnoci liczya ona okoo 160 miast pod przewodnictwem Lubeki, za wpywy tego zwizku rozcigay si od Nowogrodu po Wyspy Brytyjskie. 37 A. To ffl e r, op. cit., s. 155-480. 38 J. B e n n e t , op. cit., s. 62-91, 181-225. 39 I d e m, The Anglosphere Primer (1I), <http://www.anglosphereinstitute.org/record.jsp?type=pamphlet&ID=1> (1 III 2008).

65

Tabl. 1. Wspczesne trendy globalne Trendy globalne Globalna wspzaleno

Implikacje

Wykorzystywanie moliwoci, ktre stanowi zagroenia dla innych narodw Wykorzystywanie szans, ktre wynikaj z poczyna innych narodw Podatno na wpyw tendencji zewntrznych Stosowanie polityki liberalizacji importu Zwikszanie konkurencyjnoci narodu poprzez ukady gospodarcze Wzrost gospodarek regionalnych

Protekcjonizm i rozwj blokw gospodarczych

Transnacjonalizacja Zwikszenie midzynarodowego podziau pracy korporacji wielonarodowych Rozwijanie pochodzcych z danego kraju firm wielonarodowych Konflikty polityczne i filozofia plemienna Szybki rozwj technologiczny Przygotowanie do procesu zjednoczenia narodu Zmiana sojusznikw narodu Postp technologiczny dziki kooperacji Odnajdywanie nisz technologicznych na rynku globalnym Dziaania podejmowane w przypadku odwrcenia przewagi komparatywnej Eksportowanie produktw przyjaznych i wspierajcych trosk o rodowisko naturalne

Wzrost niepokojw o charakterze ekologicznym

rdo: P. K o t l e r , S . J a t u s r i p i t a k , S . M a e s i n c e e, Marketing narodw: Strategiczne podejcie do budowania bogactwa narodowego, Krakw 1999, s. 175.

Fenomen dziejowy tej Pan-Idei wypywa z dwch zasadniczych powodw: Po pierwsze motywem przewodnim anglosaskiego modelu ycia bya historycznie uksztatowana rwnowaga midzy wolnoci polityczn a wasnoci prywatn, dziki czemu wyksztacia si demokracja, pastwo minimum oraz praworzdno oparta o normy zwyczajowe40. Po drugie skoro [...] jzyk angielski sta si jzykiem wiatowym, a razem z nim rozpowszechniaj si zwizane z tym jzykiem tradycje i instytucje; ywioowo tego procesu kae podejrzewa, e powstaje uniwersalny model spoeczny i to on zapanuje w przyszoci41. Parafrazujc zatem cytowanego przed chwil Jeana Mathiexa mona powiedzie, e zarwno w XIX-XX, jak i XXI stuleciu znalaz si w brytyjskiej szkole42. To ostatnie stwierdzenie wynika gwnie z faktu, e w historiografii powszechnej XIX wiek by okresem agodnej hegemonii globalnej Wielkiej Brytanii, za w nastpstwie europejskiej wojny domowej (1914-1945)43 paeczk po niej przej jej modszy kuzyn zza sadzawki, czyli Stany Zjednoczone44. W konsekwencji, jak pisze Niall Ferguson, Wielka Brytania zbudowaa nowoczesny (industrialny) wiat, uksztatowaa
R. P i p e s, Wasno a wolno, Warszawa 2000, s. 190-229. J. M a t h i e x , Wielkie cywilizacje: Rozkwit i upadek imperiw, Warszawa 2008, s. 650. 42 Ibidem, s. 647-715. Por. take: K. P h i l l i p s , The Cousins Wars: Religion, Politics, and the Triumph of Anglo-America, New York 2004, passim. 43 P. K e n n e d y, Mocarstwa wiata: Narodziny rozkwit upadek, Warszawa 1994, s. 84-145, 156163, 181-184, 274-287, 315-327, 386-403, 495-514. 44 A. B a c e v i c h, American Empire: The Realities and Consequences of US Diplomacy, London 2002, s. 79-197.
41 40

66

geopolityczne oblicze caego globu oraz pokazaa, e pokj imperialny jest do skuteczn form zarzdzania midzynarodowego, nie tylko w interesie dominujcego podmiotu45. Poniewa Ameryka nie jest w stanie sama podoa globalnej hegemonii, z powodu ryzyka nadmiernego rozcignicia si imperialnych Pan-Idea Anglosfery stawia sobie za cel maksymalne zmniejszenie kosztw tego panowania oraz tak przebudow adu globalnego, aby jej dominacja opieraa si gwnie na zasadach soft power46. W ten oto sposb anglosferyci, nawizujc do idealizmu kulturowo-historycznego, dokonuj swego rodzaju retradycjonalizacji spoeczestwa postnowoczesnego, tylko po to, aby ziciy si ich marzenia o Sieciowej Wsplnocie Narodw Anglojzycznych. Dlatego te, idc tropem rozwaa Jamesa Bennetta, naley zauway, e w dobie formowania si III fali cywilizacyjnej zawizanie e-wsplnoty o zasigu globalnym wydaje si niezwykle atrakcyjnym rozwizaniem spoecznym. Trzeba jednak pamita, e sie internetowa to nie archaiczna wioska o zasigu planetarnym, lecz przeogromny i wszechobecny bazar idei i wirtualnych spoecznoci. Rwnoczenie Internet sam w sobie nie posiada zdolnoci kreatywnych; jest on zasadniczo ograniczony do posiadanych zasobw informacyjnych. W konsekwencji rozwj e-spoecznoci jest moliwy tylko w takim zakresie, w jakim zamieszczone tam rda informacji s wiarygodne i prawdziwe. Ponadto trzeba zda sobie spraw, e postpujca komercjalizacja Sieci prowadzi i tak do budowy dwch wspzalenych od siebie modeli integracyjnych: obywatelskiego o charakterze elitarnym, w ktrym uczestnicy bd brali udzia w tworzeniu kultury i polityki oraz konsumpcyjnego koncentrujcego si na pasywnym odbiorze proponowanych dbr, usug oraz rozwiza spoeczno-politycznych. Z drugiej jednak strony Internet wprowadza nowe formy dziaalnoci politycznej: polityk w Sieci, polityk, ktra dotyczy Sieci oraz polityczne zastosowanie Sieci47. Tak zarysowana anglojzyczna e-cywilizacja spotkaa si z totaln krytyk, ze strony Jeana-Marie Guhenno, ktry tak j scharakteryzowa: Skutki wynalazku Internetu s rwnie doniose, ale dokadnie odwrotne: zostaa przywrcona uniwersalno jednego jzyka, tyle, e na podstawie tym razem ju nie religijnej, a funkcjonalnej [...]. Jakie wsplnoty mog powsta z takiej mieszanki? Jaka umowa spoeczna zawizuje si w kohabitacji uniwersalnoci funkcjonalnej i coraz bardziej defensywnego partykularyzmu z wyboru? Uniwersalna wsplnota anglojzycznych kwerkw jest wsplnot mikk, wszechobecn, a zarazem kruch. Poniewa jej logika jest przede wszystkim funkcjonalna, nie wymaga od swych czonkw przystpienia do adnej wartoci i daje tylko czciow odpowied na potrzeb tosamoci, jak odczuwa kada jednostka [...]. Dziki zorganizowaniu wsplnot ludzkich w sieci, dostpowi do ogromnej liczby wsplnot wirtualnych kada jednostka ma poczucie, e wszystkie wybory, wszystkie kontakty stoj przed ni otworem, e
45 N. F e rg u s o n, Imperium: Jak Wielka Brytania zbudowaa nowoczesny wiat, Warszawa 2007, s. 2365, 327-341. Do krytyczn analiz tego rodzaju imperializmu prezentuj Giovanni Arrighi, Iftikhar Ahmad i Miin-wen Shih. Por.: Id e m, Poza hegemoniami zachodnimi, Lew nog 2003, nr 15, s. 153225. 46 R. P o t o c k i , Potga a niead wiatowy: Dylematy siy mikkiej w relacjach transatlantyckich, [w:] Euroatlantycka obronno na rozdrou, red. G. R d z a n e k , Wrocaw 2004, s. 77-105. 47 A. R o t h e r t , Demo-net: wirtualna projekcja rzeczywistoci, Warszawa 2001, s. 15-22, 26-60.

67

zostaa wreszcie uwolniona od swych korzeni i e wreszcie speni si jej wolno czowieka wspczesnego [...]. A jednoczenie brak wsplnej przestrzeni publicznej i niebywaa konkurencja wynikajca z samego otwarcia pola moliwoci skaniaj kad z partykularnych wsplnot raczej do poszukiwania podobiestwa midzy jej czonkami ni do komunikowania si z ludmi z zewntrz [...]. Rado pynca z masowego kontaktu moe wwczas wzi gr nad radoci pync z debaty publicznej, ktra bya wyrazem obywatelskiej wolnoci48. Tym niemniej, jak zauwaa James Bennett, pojawienie si III fali cywilizacyjnej prowadzi pono do zacienienia wizw kulturowych midzy krajami anglosferycznymi. Wynika to przede wszystkim z przekonania, e oto pierwsze pokolenie wychowane ju w dobie Internetu wchodzi wanie w dorose ycie. W konsekwencji ludzie ci charakteryzuj si nie tylko wiksz mobilnoci, lecz take brakiem uprzedze wobec ludzi innych narodowoci i ras oraz wyobcowaniem z okrelonej wsplnoty terytorialnej. W konsekwencji te, z powodu zakodowanych historycznie, kulturowo i jzykowo wizw spoecznych, doprowadzi to wanie do zjednoczenia wsplnoty anglosaskiej. Wwczas nastanie okres politycznej przebudowy adu wiatowego49. III. Midzy Echeloni a Pax Atlantica Anglosfera to jednak nie tylko wizja rozwoju cywilizacyjnego, lecz take zarysowana w wielu szczegach koncepcja geopolityczna, ktrej zasadniczym przesaniem jest budowa transoceanicznego panregionu poczonego sieci zalenoci gospodarczej oraz poczuciem przynalenoci do pewnej uniwersalnej wsplnoty. Dlatego te dla krajw anglosaskich oznacza ona przede wszystkim powrt do domu, za dla pastw podzielajcych ich system wartoci powrt do rde/korzeni50. Zdaniem Jamesa Bennetta projekt ten nie jest tworem zamknitym, gdy o przynalenoci do tak pojmowanej hemisfery decyduj nastpujce uwarunkowania: 1. Czonkowstwo nie ma charakteru wyczajcego co oznacza, e jest ono otwarte dla wszystkich krajw anglojzycznych, ktre akceptuj anglosaski system wartoci; 2. Czonkowstwo nie ma charakteru wycznego co sprawia, e pastwa, ktre nie speniaj pierwszego warunku nie s automatycznie eliminowane z tego grona, dopki jego obecno nie budzi sprzeciwu innych krajw oraz krajowej opinii publicznej; 3. Czonkowstwo nie ma charakteru sztywnego poszczeglne kraje nie obowizuje zasada: wszystko albo nic, co sprawia, ze same okrelaj one sektory wsppracy w ramach tego projektu integracji. W konsekwencji, w porwnaniu z warunkami przynalenoci do Unii Europejskiej Anglosfera nie stawia warunkw terytorialnych (pooenie na Starym Kontynencie), lecz odwouje si gwnie do sfery wartoci oraz przynalenoci do krgu jzyka angielskiego (zreszt interpretowanego do swobodnie i maksymalnie szeroko).
J. M. Gu h e n n o , Przyszo wolnoci: Demokracja w globalizacji, Krakw 2001, s. 94-98. J. B e n n e t t , The Anglosphere Challenge, s. 75-79. 50 What we believe, <http:/?anglosphereinstitute.org/record.jsp?type+page&ID=2> (10 II 2009); J. B e n n e t t , op.cit., s. 100-108.
49 48

68

Czonkowstwo to nie wyklucza przy tym zaangaowania poszczeglnych krajw w innego rodzaju inicjatywach integracyjnych. Ponadto zakres i czas wsppracy okrela sam zainteresowany kraj. To zrnicowanie sprawia te, e Anglosfer mona podzieli na kilka krgw wtajemniczenia: 1. Rdze (Innermost) ktry stanowi pastwa anglosaskie: USA, Wielka Brytania, Australia, Nowa Zelandia, anglojzyczna cz Kanady oraz Karaiby. Quebeck, Puerto Rico i Walia s traktowane w tym przypadku jako specyficzne wyjtki. Warunkiem przynalenoci do tej struktury jest dominacja jzyka angielskiego jako narodowego, niezawisy system sdowniczy wywodzcy si z anglosaskiego prawa zwyczajowego oraz system demokratyczny; 2. Krg wewntrzny (Middle) obejmuje kraje w ktrych jzyk angielski jest jzykiem ojczystym znacznego odsetka jego mieszkacw oraz posiada on status urzdowy, za system prawny wywodzi si z prawa rzymskiego. Sztandarowym przykadem takiego pastwa jest RPA; 3. Krg zewntrzny (Outer) to kraje, gdzie jzyk angielski ma pozycj jzyka pastwowego, za jego system prawny wywodzi si z innego krgu kulturowego, jak np.: Pakistan, Indie, Malezja, czy bye kolonie brytyjskie w Afryce Wschodniej; 4. Peryferie (Periphery) stanowi pastwa, w ktrych jzyk angielski moe by rodkiem komunikacji, cho nie posiada on statusu oficjalnego. W praktyce do tego krgu moe przynalee kady kraj, w ktrym angielski jest rozpoznawalny. Uwaga ta dotyczy praktycznie ocalej UE, Turcji, krajw dalekowschodnich oraz pnocnej czci Iberoameryki51. Zdaniem Jamesa Bennetta projekt ten mgby take obj swym zasigiem nastpujce wymiary: 1. Wspln przestrze ekonomiczn, opart o zasady wolnego e-rynku i prawa do swobodnego przemieszczania si; 2. Uwzgldnienie kapitau spoecznego jako swego rodzaju prowizji w rywalizacji geoekonomicznej; 3. Wspprac w zakresie wymiany naukowej i technologicznej; 4. Organizacj bezpieczestwa ograniczon do zada defensywnych oraz samoobrony52. Anglosfera to zatem inicjatywa integracyjna, ktra swym zasigiem obejmuje poszczeglne kraje anglosaskie, anglojzyczne i anglofilskie. Jednym sowem Pan-Idea ta jest na tyle elastyczn konstrukcja geopolityczn, e jej wersja minimalistyczna zakada powoanie stowarzyszenia narodw anglosaskich, nazwanego przez Timothy Gartona Asha Echeloni53, za wariant maksymalistyczny stworzenie podstaw nowego adu planetarnego, opartego na wsplnocie krajw anglo-amerykanofilskich, Pax
J. B e n n e t t , op. cit., s. 79-82, 257-287. Ibidem, s. 148-154. 53 Autor ten pisze: Anglo-Ameryka pozostaje sercem Echelonii. Kiedy stare angielsko-amerykaskie przymierze z 1941 roku zostao wiadomie odnowione za spraw wojny w Iraku w roku 2003, pewien stateczny brytyjski komentator okreli Ameryk i Brytani mianem najbardziej wiarygodnej osi dobra na wiecie od wielu lat. Por.: T. G. A s h , op. cit., s. 45. Echelon najwiksza na wiecie sie wywiadu elektronicznego, powstaa przy wspudziale USA, Wielkiej Brytanii, Australii i Nowej Zelandii. System ten gromadzi i przetwarza przekazy elektroniczne i telefoniczne z caego wiata (ok. 3 mld/doba). Gwn siedzib Echelonu jest Fort Meade, za najwiksza na wiecie baza nasuchowa znajduje si w Menwith Hill w Wielkiej Brytanii. Po 1991 roku, jego gwnym zadaniem jest wywiad gospodarczy.
52 51

69

Atlantica. W tym pierwszym przypadku istnieje nawet idea powoania Wielkiej Unii Pastw Anglo-Amerykaskich54. Zdaniem Johna OSullivana tytuowy projekt stanowi przyszo caej zachodniej cywilizacji, gdy w przeciwiestwie do Unii Europejskiej jest on perspektywiczny, prezentuje spjn wizj stosunkw midzynarodowych, szanuje suwerenno pastw narodowych oraz nie krpuje ducha ludzkiej przedsibiorczoci. Jej atutem jest nie tylko elastyczno instytucjonalno-normatywna, lecz take przekonanie, e jedynie kraje anglosferyczne dysponuj wystarczajcymi moliwociami fizycznymi oraz prestiem moralnym, aby nie tylko zaproponowa autentyczny model wsplnoty wiatowej, lecz rwnie zaprowadzi pokj w skali planetarnej55. Z kolei, James Bennett zauwaa, e w epoce globalizacji [...] zmierzamy ku gospodarce bez granic. Ale nie oznacza to koca pastw narodowych. Natomiast warunkiem ich istnienia i zachowania suwerennoci w nowej rzeczywistoci globalnej jest wikszy ciar gatunkowy, kulturowy i polityczny. I to te wanie czynniki zadecyduj, czy czenie si poszczeglnych pastw w wiksze caoci przyniesie im widoczne korzyci. Bez wsplnoty kultury i tradycji nie ma wsplnoty celw. Bez niej za wsplnoty dziaa. Takiej wsplnoty brakuje Unii Europejskiej, w ktrej istniej przerne odmienne lub sprzeczne tradycje polityczne od absolutyzmu i centralizmu przez federalizm po komunizm ideologiczne, religijne, gospodarcze, wreszcie kulturowe. Jest ni natomiast wsplnota Anglosasw56. Podobnego zdania jest take Robert Conquest, ktry stwierdza z kolei: Chodzi o poszukiwanie nowych powiza bardziej odpowiadajcych wymogom dnia dzisiejszego i jutra ni wizy oparte na dziewitnastowiecznych przesankach ssiedztwa geograficznego, ktre staj si anachronizmem w dzisiejszym globalnym wiecie57. Przy tej okazji anglosferyci ju w 2002 roku krytycznie odnieli si do inicjatywy rozszerzenia Unii Europejskiej na Wschd. Zdaniem Johna Hulsona: To nie przypadek, e postkomunistyczne rzdy Europy Wschodniej tak garn si do Unii Europejskiej. Osierocone przez upadek systemu sowieckiego widz w Brukseli substytut Moskwy, a w UE substytut RWPG, ponadnarodowych orodkw, ktre mwi im, co maj robi, zwalniajc si w ten sposb od podejmowania samodzielnych trudnych decyzji, a zarazem pozwalajc zrzuci odpowiedzialno wobec wasnych spoeczestw na jakich odlegych decydentw, ktrzy tak kazali. Ale ten medal ma te druga stron. Nowe kraje czonkowskie bd jeszcze bardziej cign Uni w kierunku socjalistyczno-etatystycznego modelu, bo taki tylko znaj, a ich przedstawiciele, kiedy zasid w instytucjach europejskich, wnios tam niewtpliwie ten sam sposb urzdowania, jaki obowizuje w ich wasnych krajach, oparty na nieefektywnoci i braku samodzielnoci zastpowanymi gszczem przepisw oraz korupcji58. Autor ten ma niewtpliwie sporo racji w twierdzeniu, e klasy polityczne poszczeglnych, nowowstpujcych dwa lata pniej, krajw niejednokrotnie
54 Towards Unity: The Grand Union of Anglo-American States, <http://www.towardsunity.org/gu.html> (1 III 2009). 55 J . B e n n e t t , The Third Anglosphere Century, s. 71. 56 Zob. przyp. 19. 57 Ibidem. 58 Ibidem.

70

traktowali UE jako swego rodzaju Zwizek Socjalistycznych Republik Europejskich. Jednake mylenie to byo charakterystyczne nie tylko dla tej kategorii pastw, lecz take tych, ktre byy ju czonkami tego podmiotu geopolitycznego. Z perspektywy piciolecia trzeba te wyeksponowa fakt, e takie kraje jak Estonia, Litwa, Czechy za prezydentury Vaclava Klausa oraz Polska za rzdw PiS-u, wdraay raczej anglosaski model kapitalizmu ni francusko-niemiecki model socjalnej gospodarki rynkowej. Wbrew eurosceptykom tzw. Nowej Europie jest znacznie bliej do anglosferycznych rozwiza instytucjonalnych, normatywnych i kulturowych, ni etatyzmu propagowanego z Brukseli. Jest to przede wszystkim rezultat okrelonych dowiadcze historycznych oraz ideologii, ktr postrzegano, jako si narzucon z zewntrz. Przynaleno Europy rodkowo-Wschodniej do Unii Europejskiej czego zdaj si nie widzie anglosferyci wynika take z chci wyrwania si z okrelonej prni geopolitycznej, ktra powstaa w wyniku upadku ZSRR, poczucia przynalenoci do zachodniego krgu kulturowego oraz braku innej, atrakcyjniejszej alternatywy. O roli krajw Nowej Europy na salonach brukselskich najlepiej wiadczy fakt, e w latach 2003-2008 nie zamierzay one wspiera francusko-niemieckiej opcji na rzecz zbudowania UE w opozycji do Stanw Zjednoczonych59. To wanie ten fakt pozwala nie tylko na wygrywanie przez Stany Zjednoczone sprzecznoci wewntrzunijnych, lecz na patronowanie takim inicjatywom, jak chociaby o Warszawa-Kijw-Tbilisi. Z perspektywy czasu moe take okaza si, e Anglosfera jest znacznie bardziej atrakcyjniejszym konceptem integracji regionalnej w Europie rodkowo-Wschodniej, ni obecnie panujcy pasionarny model Unii Europejskiej. Zreszt, jak pokazuj to sami zwolennicy tytuowego projektu, przynaleno do Europy nie musi wcale pozostawa w sprzecznoci z obecnoci w Anglosferze. W wymiarze geopolitycznym o powodzeniu tego projektu przesdza jednak pi podstawowych czynnikw: 1. Brytyjsko-amerykaskie partnerstwo strategiczne, wyrose na bazie wsplnych dowiadcze i zagroe XX wieku; 2. Relacje historyczne Londynu z Kanad, Australi oraz Now Zelandi; 3. Spucizna globalna Pax Britanica z XIX i pierwszej poowy XX stulecia; 4. Rola USA na obszarze zachodniej hemisfery; 5. Planetarny i uniwersalny charakter wspczesnego Imperium Americanum60. Przynaleno oparta na penej dobrowolnoci, brak jednolitego orodka decyzyjnego poza wirtualn Rad Sieciowej Wsplnoty Narodw61 oraz poczucie przynalenoci do okrelonej wsplnoty sprawia, e projekt ten ma by czym na wzr koalicji chtnych (coalition of the willing)62. Ta swoista konstrukcja sprawia
D. E g g e r t , Przewartociowania w stosunkach transatlantyckich w dziedzinie bezpieczestwa w czasie prezydentury Georgea W. Busha, Stosunki Midzynarodowe 2004, nr 3/4; R. P o t o c k i , Relacje transatlantyckie w kontekcie rozwaa Roberta Kagana [w:] Demokracja spoeczestwo globalizacja: W krgu problemw wspczesnej demokracji, red. A. J a b o s k i , Z . N o w a k , Opole 2005, s. 99-135; A. S z e p t y c k i , System zachodni wobec kryzysu irackiego (wrzesie 2001 marzec 2003 r.), [w:] Od Starej do Nowej Europy: Kierunki integracji europejskiej, red. R. B c k e r i inni, Toru 2005, s. 63-79. 60 N. F e r g u s o n , Colossus: The Price of Americas Empire, New York 2004, passim; K. B u r k , Old World New World: Great Britain and America from the Beginning, New York 2004, passim. 61 J. B e n n e t t , The Anglosphere Challange, s. 168. 62 A. Z d r a d a , Pojcie coalition of the willing w polityce Stanw Zjednoczonych, Polski Przegld
59

71

rwnie, e projekt Anglosfery jest nie tylko propozycj integracji Zachodu, czy geopolityczn alternatyw wobec brukselskiej UE. Zwolennicy tej koncepcji postrzegaj bowiem wspczesny ad globalny poprzez dwa zasadnicze uwarunkowania: Po pierwsze wraz z zakoczeniem Zimnej Wojny mamy do czynienia z dewesternizacj systemu wiatowego, co w przypadku systemu zachodniego grozi zderzeniem cywilizacji, zdefiniowanym pod koniec XX wieku przez Samuela Huntingtona. Ten konflikt nie dotyczy jednak ju wycznie rywalizacji z Chinami czy te islamem, lecz take stopniowo przenosi si ju na terytorium Anglosfery, w tym USA; Po drugie wreszcie zaamanie si systemu bipolarnego po 1991 roku oraz narastanie konfliktw o charakterze asymetrycznym sprawia, e nadchodzi anarchia opisana swego czasu przez Roberta Kaplana63. James Bennett pokusi si nawet o zaprezentowanie zasadniczych konturw nowego adu globalnego z perspektywy anglosferystw. Jego zdaniem podstaw tego systemu miayby stanowi analogiczne, jak tytuowa koncepcja sieciowe wsplnoty narodw: Hiszpanosfera, Frankofonia i Portugalosfera, jako zwizki midzypastwowe, uksztatowane na bazie wsplnych dowiadcze historycznych, zwizkach krwi oraz jzyka. Oprcz tego nie wyklucza on powstania rosyjskiej strefy wpyww na bazie krajw Europy Wschodniej oraz Wielkich Chin w swych historycznych granicach. Ponadto postuluje wskrzeszenie dwch zaprzeszych wsplnot wyobraeniowych: Arabii obejmujcej swym zasigiem obszar od Atlantyku po Zatok Persk64 oraz Turanu od Anatolii po Turkiestan Wschodni (Azj rodkow)65. W tym ukadzie geopolitycznym Europa nie stanowi bynajmniej zintegrowanego kontynentu, lecz skada si z kilku mniejszych podmiotw: Unii Skandynawskiej (obejmujcej swym zasigiem take Nadbatyk), Republiki Reskiej (Francji, Niemiec, Beneluksu)66 oraz Wsplnoty Naddunajskiej (wspczesny odpowiednik Austro-Wgier). Propozycje te odwouj si zatem gwnie do geohistorii, postuluj ponowoczesny powrt do przeszoci oraz naturalnie uksztatowanych panregionw, tak by w ich wyniku powstaa wsplnota wsplnot, czyli sieciowy ad planetarny, o wzajemnie przenikajcych si i zazbiajcych wpywach67. Biorc pod uwag powysze uwarunkowania Anglosfera jest take jak zauwaa Parag Khanna prb zdefiniowania globalnej roli USA w nowym porzdku wiata opartym na geoekonomicznej rywalizacji z dwoma innymi imperiami: chiskim i
Dyplomatyczny 2004, nr 4, s. 64-67. 63 J. B e n n e t t , The Anglosphere Challenge, s. 40, 130-131, 175-176. Por. take: S. H u n t i n g t o n , Zderzenie cywilizacji i nowy ksztat adu wiatowego, Warszawa 1997; I d e m, Kim jestemy? Wyzwania dla amerykaskiej tosamoci narodowej, Krakw 2007; R. K a p l a n , The Coming Anarchy: Shattering the Dreams of the Post Cold War, New York 2000. 64 A. H o u r a n i , Historia Arabw, Gdask 1995, s. 35-49, 411-427. 65 J. P. R o u x , Historia Turkw, Gdask 2003, s. 12-65, 230-267. 66 Pojcie Republiki Reskiej na oznaczenie obszaru wzmiankowanego przez Jamesa Benetta wprowadzi do obiegu francuski politolog Christian Saint-tienne, ktry do krytycznie wypowiedzia si na temat rozszerzenia UE o kraje Nowej Europy, jako zbyt amerykanofilskich oraz osabiajcych Europ jako potencjalne supermocarstwo. Por. Ch. S a i n t - t i e n n e , Potga albo mier: Europa wobec imperium amerykaskiego, Warszawa 2004, s. 159-246. 67 J. B e n n e t t , op. cit., s. 172-181.

72

europejskim o poszczeglne segmenty rynku geopolitycznego znajdujce si na obszarze Drugiego wiata68. Uznanie triady za podstaw nowego porzdku wiatowego oznacza zatem, e anglosferyci zakadaj stopniowe wycofanie militarne Waszyngtonu z obszaru Eurazji, przy zaoeniu, e nie spowoduje to automatycznie zerwania wizw ekonomicznych. To wycofanie si Ameryki z roli globalnego gwaranta, wedug zwolennikw tej koncepcji, ma ograniczy ryzyko uwikania si w peryferyjne konflikty zbrojne na obszarze World Island oraz maksymalnie zredukowa koszta panowania imperialnego we wasnej strefie wpyww. Celem tak pomylanej strategii jest przede wszystkim uzyskanie swobody decyzyjnej oraz podzielenie si kosztami odpowiedzialnoci za ad globalny z innymi wielkimi potgami. Wspczesny amerykaski pokj hegemoniczny nie bdzie bowiem trwa wiecznie, dlatego te Anglosfera jest, z tej perspektywy, prb okrelenia roli Waszyngtonu w epoce Pax Post-Americana69. * * * W podsumowaniu musimy stwierdzi, e Pan-Idea Anglosfery mieci si w krgu paradygmatu realistycznej utopii. Utopii, gdy jest swego rodzaju teoretyczn alternatyw wobec brukselskiej UE dla brytyjskich (i kontynentalnych) eurosceptykw; z kolei na gruncie amerykaskim jest to przede wszystkim ultrakonsewatywna odpowied na koniec Zachodu. Pod tym wzgldem projekt ten nawizuje take do amerykaskiego ekscepcjonizmu70. Dlatego te moe on by postrzegany zarwno, jako jedna z koncepcji zjednoczenia Europy, z drugiej za jako projekt integracji Zachodu wok okrelonych idei i wartoci oraz gospodarki opartej na wiedzy (postindustrialnej). Natomiast realizm polega gwnie na tym, e w praktyce stanowi on swego rodzaju zsumowanie istniejcych ju porozumie o charakterze kontynentalnym, jak i regionalnym. Najbardziej znanym istniejcym zamierzeniem tego typu jest NAFTA (North American Free Trade Agreement) porozumienie o wolnym handlu midzy Kanad, USA i Meksykiem71. Innym projektem tego typu znajdujcym si w fazie konceptualizacji jest FTAA (Free Trade Area of Americas) Midzyamerykaska Strefa Wolnego Handlu72. Do mniej znanych, o charakterze bilateralnym nale: kanadyjsko-amerykaska CUSEFTA (Canada-US Free Trade Agreement)73, australijsko-amerykaska AUSFTA (Australia-US Free Trade Agreement)74, australijsko-nowozelandzka oraz ANZCERTA (Australia-New Zeland Closer Economic Relations Trade Agreement)75.
P. K h a n n a , The Second World: Empires and Influence in the New Global Order, New York 2008, s. XIII-XXVII, 321-341. 69 D. S e r w k a , op. cit., s. 125-130; J. St a n i s z k i s , Wadza globalizacji, Warszawa 2003, s. 120-186. 70 Ekscepcjonizm amerykaskie przekonanie o wasnej wyjtkowoci rozwoju historycznego i spoecznego wyrastajce z przekonania, e USA mog stanowi wzr do naladowania z racji odrzucenia etnocetrycznego postrzegnia rzeczywistoci politycznej. 71 North American Free Trade Agreement (NAFTA), <http://www.fas.usda.gov/itp/Policy/NAFTA/nafta.asp> (20 XII 2008). 72 M. F. Ga w r y c k i , Strefa Wolnego handlu Ameryk (FTAA) koncepcja integracji regionalnej, Stosunki Midzynarodowe 2004, nr 1/2. 73 I. Z a w i l i s k a , Gospodarka Kanady przeomu wiekw: Midzynarodowa pozycja konkurencyjna, Warszawa 2003, s. 12-13. 74 AUSFTA: Strefa wolnego handlu pomidzy Australi a USA, <http://www.exporter.pl/bazy/Kra68

73

Ich immanentn cech jest to, e zasadniczo s to umowy gospodarcze, do ktrych doczono klauzule dotyczce ochrony praw intelektualnych, liberalizacji handlu oraz niedyskryminacji partnera. Najdalej idcy projekt NAFTA dodatkowo przewiduje wycznie koordynacj polityk handlowych oraz podniesienie standardw zdrowotnych i ochrony rodowiska. Jeli jednak porwnany podstawy wszystkich tych wzmiankowanych projektw integracji ekonomicznej i uwzgldnimy fakt, e dotycz one przede wszystkim krajw wywodzcych si z anglosaskiego krgu kulturowego to okae si, e zasady te s zasadniczo zbiene z koncepcj Anglosfery. Jedyna rnica sprowadza si jedynie do tego, e ta ostatnia jest take projektem cywilizacyjnym i geopolitycznym oraz posiada znacznie szersz formu stowarzyszenia (zasada multilateralizmu). Zdaniem anglosferystw ich propozycja integracyjna jest z jednej strony konserwatywn reakcj na panujc w wiecie zachodnim poprawno polityczn oraz liberalizm kulturowy, z drugiej za odpowiedzi na rewolucj technologiczn oraz niepewny ad globalny. Wychodzc z podstawowej przesanki, jak jest trwao pastwa narodowego, globalizacja wolnego rynku oraz internacjonalizacja i instytucjonalizacja stosunkw midzynarodowych, proponuj oni swoist alternatyw cywilizacyjno-polityczno-ekonomiczn. Punktem wyjcia jest tu poszanowanie tradycji, tosamoci i odrbnoci z jednej strony, z drugiej za podjcie wszelkiego rodzaju wyzwa, jakie niesie ze sob rewolucja technologiczna, istniejce napicia midzy geoekomoni a geostrategi oraz formowanie si wsplnot o charakterze wirtualnym. W przeciwiestwie do Unii Europejskiej, ktra proponuje cile zdefiniowan organizacj terytorialn opart o jednolite standardy i polityki harmonizacji Anglosfera stawia na duo mniej sformalizowan wsplnot wartoci, celu i interesu oraz poczucie odrbnoci w ramach globalnej e-przestrzeni. Ten transkontynentalny i intermorski charakter sprawia te, e projekt ten jest w gruncie rzeczy now liberaln wersj tego co, w powieci Rok 1984 George Orwell nazywa, z uwagi na swe pooenie geograficzne, Oceani, za J. Bennett Offshore Island76. Odwoujc si jednak mackinderowskiego modelu regionalizacji globalnej, PanIdea Anglosfery jest w pierwszej kolejnoci prb uporzdkowania przestrzeni wok Midland Ocean (rdocean, Pnocny Atlantyk), podobnie jak to miao miejsce ze staroytnym Rzymem, ktry z Morza rdziemnego uczyni Nostre Mare, tak by na terenie World Island poszczeglne potgi wzajemnie by si rwnowayy na zasadzie koncertu mocarstw77. W dalszej kolejnoci zmierza ona do ogarnicia swymi wpywami terytoriw przybrzenych tzw. pksiyca wewntrznego (Inner Crescent) oraz znacznych poaci obszaru pksiyca zewntrznego (Outer Crescent)78. W
je/146.php> (20 IX 2008); Australia-US Free Trade Agreement (AUSFTA), <http://www.austrade.gov.au/AUSFTA/default.aspx> (20 IX 2008). 75 Australia-New Zealand Closer Economic Relations Trade Agreement, <http://www.fta.go-v.au/default.aspx?FolderID=283&ArticleID=229> (20 IX 2008); Australia-New Zealand Closer Economic Relations Trade Agreement (ANZCERTA), <http://www.austra-de,gov.au/ANZCERTA/de-fault.aspx> (20 IX 2008). 76 J. B e n n e t t , The Anglosphere Challange, s. 285-287. 77 H. M a c k i n d e r, The Round World and the Winning of the Peace, Foreign Affairs 1943, t. 21, nr 4, s. 595-605. 78 I d e m, The Geographical Pivot of History, London 1904, s. 26-29.

74

konsekwencji te tytuowy projekt integracji regionalnej to nic innego, jak ponowoczesna prba stworzenia Island World (wiatowej Wyspy) w opozycji do World Island (Wyspy wiata)79. Niepokj jednak w tym projekcie budzi jego nadmiernie wyeksponowany cybertechnokratyczny charakter. Moe by tak, e naszym przeznaczeniem, w nastpnym etapie ewolucji pisze Francis Fukuyama jest skorzystanie z [...] nowego rodzaju wolnoci [...]. Jeli jednak tak uczynimy, powinnimy czyni to wiadomie [...]. Poczowieczny wiat moe by jednak o wiele bardziej zhierarchizowany i nastawiony na rywalizacj ni obecny przez to peen konfliktw spoecznych [...]. Moe by wiatem, w ktrym [...] nie bdziemy ju dokadnie wiedzieli, czym jest czowiek [...]80. Jednake ostatecznie, ktry z projektw integracji okae si lepsz odpowiedzi na wyzwania XXI wieku, pokae dopiero czas. Wiek XIX by stuleciem brytyjskim, wiek XX wiekiem amerykaskim [...]. Jeli narody anglojzyczne przezwyci zaszoci i wzajemne uprzedzenia to wiek XXI bdzie stuleciem Anglosfery [...]. Nie chodzi przy tym o wpywy czy dominacj [...]. Jak Pax Britanica by czasem zmaga z niewolnictwem i zniewoleniem czowieka, a Pax Americana okresem walki z totalitaryzmem we wszystkich jego formach i odmianach, tak wiek Anglosfery moe by okresem przewodnictwa w formowaniu Nowego adu wiatowego81. Tym samym tytuowy projekt pokazuje, e geopolityka wkroczya wraz z XXI wiekiem do cyberprzestrzeni.

SUMMARY THE GEOPOLITICS OF OCEANIA: ANGLOSPHERE? Author takes problem in article known project not enough, there is that Anglosphere, understood as Commonwealth of Anglo-Saxon, English-Speaking and Englishphile Countries. Revolt of this initiative is reaction from one part on process of European integration and death of West, from second on threats of modern global orders answer crash of Civilization and Anarchy coming. Therefore, apologists of these options suggest in day of globalization Network Commonwealth. But everything cope with new challenges for XXI century and minimize cost particularly global politics Anglospheres countries (particularly US and UK).

79 80

I d e m, Democratic Ideals and Reality, s. 72-87. F. F u k u y a m a , Koniec czlowieka, s. 286. 81 J. B e n n e t , op.cit., s. 289.

75

76

KORNEL SAWISKI

WIELKA EUROPA W UJCIU JEANA THIRIARTA

iespena 17 lat po mierci Jeana Francoisea Thiriarta na naszych oczach dokonuje si w geopolityce nowe otwarcie, podwaajce uniwersalizm globalnego panowania paradygmatw tallasokratycznych. Jak feniks z popiow do wielkiej gry o panowanie nad wiatem wraca shmitteaski Behemot, uzbrojony w stare/nowe geopolityczne instrumenty (na razie w obszarze aksjologicznej pustki). Do arsenau rodkw w batalii o suwerenno i zjednoczenie eurazjatyckiego bloku kontynentalnego nale niewtpliwie idee tytuowego geopolityka. Ten belgijski imperialista, tercerysta i paneuropejczyk przeszed na pozycje eurazjatyckie, po tym jak wysun koncepcj Imperium Euro-Sowieckiego (Le Empire Euro-Sovitique). Idea ta poza rozpraw Jarosawa Tomasiewicza1, nie doczekaa si jednk na polskim gruncie adnego opracowania. I. Lider rewolucji narodowo-europejskiej Jean Thiriart by czowiekiem twrczo niezwykle aktywnym, o czym wiadczy ogromna ilo artykuw, manifestw, wywiadw. W prawicowym La Cite z 2 listopada 1984 r. tak oto prezentuje swoj autobiografi: Od 1960 roku, jestem kolejno przywdc CADBA [Comit dAction de Dfense des Belges lfrique K. S.], MAC [Mouvement dAction Civique K. S.] Jeune Europe. Na ten temat istniej dziesitki dokumentw rdowych: praca o CRISP (Centre de Recherche Information Socio-Politique K. S.] napisana pod kierunkiem prof. Bartiera w 1972, praca dr pisana pod kierunkiem prof. Gerbeta na uniwersytecie paryskim obroniona w 1978 r. Wiele materiaw na mj temat zostao opublikowanych w jzykach: woskim, francuskim i hiszpaskim. W sierpniu 1966 roku, jugosowiaski oficjalny, rzdowy biuletyn dyplomatyczny (Medunarodna Politika), publikuje mj obszerny artyku dotyczcy zjednoczonej Europy. Oprcz tego przeprowadziem w Bukareszcie dug rozmow z Czou En-lajem. Kocz w tym momencie prac zatytuowan: Imperium Euro-Sowieckie: Od Wadywostku do Dublina. Wysuwam w niej koncepcj, politycznej unifikacji Europy od Wschodu do Zachodu, ktrej dokona powinna armia radziecka. Ju Isokrates w staroytnoci proponowa podobny scenariusz dla pragncego zjednoczy Grekw Filipa Macedoskiego. Ta analogia powinna Waszym czytelnikom pomc w zrozumieniu moich pogldw. Nigdy nie wstydziem si swojej przeszoci. W czasie wojny wsppracowaem dr Kessemaierem przywdc Fichte-Bund [organizacji niemieckich nacjonalbolszewikw K. S.]. Latem 1962 r. Byem inicjatorem pozafrancuskiego wsparcia dla OAS. Moi polityczni oponenci twierdz, e to wsparcie byo skuteczne i miao swoje znaczenie. W 1968 r. spotkaem si z wysokim przedstawicielem irackiego rzdu. Z generaem Peronem i pukownikiem Skorzennym tworzylimy grup
J. To m a s i e wi c z , Idea Europy w ujciu Jeana Thiriarta, [w:] Unia Europejska i miejsce Polski w integrujcej si Europie, Bielsko Biaa, 2004. Por. take: Europa od Miska po Sachalin: Nowe rosyjskie koncepcje rozwoju stosunkw midzy Wschodem a Zachodem, Staczyk 2004, nr 1-2/40-41, s. 63-69.
1

77

przyjaci. Moim politycznym i historycznym, zadaniem, ktremu powicam cae ycie, jest walka o usunicie Amerykanw i amerykaskich interesw z Europy. Nie miaem jednak wikszych oporw przed przyjciem w 1975 r. tytuu naukowego i stanowiska czonka honorowego amerykaskiej fundacji National Eye Research2. Jednkae nasz tytuowy bohater nie poprzesta jedynie na kontaktach ze rodowiskami narodowo-radykalnymi, ktre kontestoway Pax Americana w wiecie zachodnim. Oprcz nich utrzymywa taktyczny sojusz z arabskimi nacjonalistami (postulat goszony podczas podry po Bliskim Wschodzie jesieni 1968 roku), z Rumuni Geniusza Karpat (z ktrym spotyka si w 1966), oraz postulowa stworzenie na bazie teorii Ernesto Guevary antyimperialistycznego trjkontynentalnego ruchu oporu z ofert sformowania Brygad Europejskich przeznaczonych do czynnego wsparcia Palestyczykw, Libijczykw i innych bojownikw wojny asymetrycznej, kontestujcych interesy Amerykanw i Izraelczykw. Po dziesiciu latach politycznej emerytury, w 1979 roku J. Thiriart powraca jako ordownik narodowego komunizmu i z czasem przechodzi na pozycje prosowieckie. Po upadku ZSRR jego rozwaania przyczyniy si do odrodzenia na gruncie rosyjskim tendencji eurazjatyckich. Na pocztku lat 1980-tych Thiriart zakada wsplnie z Jos Quadrado Cost i Lucem Michelem szko euro-sowieck, w ktrej to gosi idee zjednoczenia Euro-Azjatyckiej masy kontynentalnej od Wadywostoku po Reykiawik, odwoujc si do kryteriw geopolitycznych. II. Miejsce geopolityki w myli Jeana Thiriarta Geopolityka bya z pewnoci terenem najwikszej aktywnoci Thiriarta. Rozpatruje on geopolityczn rzeczywisto zawsze w kategoriach interesu imperium europejskiego. Zdefiniowanie geopolitycznego paradygmatu stanowicego o istocie europejskiego imperium podlegao procesowi ewolucji, ktra trwaa praktycznie do koca jego ycia. Aksjomatem z pewnoci (rozumianym jako niepodwaalny pewnik) bya dla niego aktywno polityczna i intelektualna przeciwstawiajca si wszelkim dziaaniom podkopujcym potg europejsk w wiecie. W rozmowie z Gene Hogbergiem stwierdzi on, e: Min czas maostkowej polityki, nastpny wiek bdzie okresem absolutnie uniwersalnej dominacji, to polityczne wyzwanie na ogromn skal. Oznacza to, e jeli Europa nie zjednoczy si w duchu germaskiego przywdztwa, to dziea tego dokona Rosja. Nietzsche jako profeta takiego scenariusza z pewnoci dowiadcza satysfakcji. To czego Niemcom przez ograniczony nacjonalizm Hitlera nie udao si wprowadzi w ycie moe dokona tylko Rosja! Ma szczcie twj rodak, fakir i sekciarz Lyndon Larouche3, e nie czyta Nietzschego to z pewnoci doprowadziby go do stanu insomni4.
F. B a l a c e , De l'avant l'aprs-guerre, l'extrme droite en Belgique francophone, Boeck 1994, s. 117. Rusofobiczne pogldy Lyndona Larouchea, ktre (moemy si domyla) stanowiy istot intelektualnego antagonizmu z Thiriartem transformoway na pocztku wieku w kierunku quasieurazjatyckim postulujc obudzenie woli politycznej, celem ekonomicznego rozwoju Eurazji, L. Larouche podkrela m.in. znaczenie takich przedsiwzi, jak porozumienie pastw azjatyckich z Szanghaju (Chiny, Rosja, Kazachstan, Kirgizja i Tadykistan) czy porozumienie midzy Niemcami a Rosj o wsppracy gospodarczej. 4 Jean Thiriart, <http://home.alphalink.com.au/~radnat/thiriart/interview2.html> (20 III 2009).
3 2

78

Jean Thiriart nie podaje jednak jasnej definicji geopolityki5. Jest ona dla niego przede wszystkim instrumentem poznawczym, to znaczy nauk, ktra definiuje warunki moliwoci dziaania pastwa. Jest on ordownikiem etatyzmu i autarkii, a gwnym pojciem pojawiajcym si w jego mylach jest pastwo. Ponadto gosi on teori Europy absolutnej, zmilitaryzowanej, komunitariaskiej, ktrej przeznaczeniem jest stworzenie wielkiego europejskiego (eurazjatyckiego) narodu. Narzdziem za porednictwem, ktrego wprowadzi ma si w ycie projekt nowego spoeczestwa typu socjalistycznego jest stworzenie nowego czowieka. Dotykamy tu zatem obszaru wsplnego dla thiriartyzmu i stalinizmu. Tytuowy bohater rwnie zakada stworzenie nowego czowieka, mwi nawet o czowieku zmutowanym lub zaprojektowanym, czyli wymykajcym si swoim zwierzcym instynktom. Aby jednak wprowadzi w ycie mogcy zaistnie socjalizm oraz rozwin alternatywn wizj wiata, potrzebne jest silne pastwo gwarantujce wolno. Natomiast rol geopolityka jest definiowanie granic warunkw istnienia takiego podmiotu. Pastwa, oczywicie duego, pojmowanego w kategoriach wielkoprzestrzennych. Wierzy on w pastwo o rozmiarach kontynentalnych z szerokimi strefami wpyww. Dalek granic Europy bez wtpienia jest Wadywostok, poniewa uwaamy, e radzieckie zwycistwo na ideologie nie jest raczej moliwe, to instynkt samozachowawczy ZSRR powinien podpowiada mu, e potrzebuje on Europejczykw, aby zatrzyma okranie przez siy tallasokrcji od strony Morza tego6. Wspomnianego geopolityka cechoway zawsze maksymalistyczne inspiracje, przejcie od aktywnoci w mikro-nacjonalistycznych ruchach do lat 1960-tych, do autentycznie ekstremalnej, rewolucyjnej, wywrotowej prawicy wykraczajcej daleko poza granice frankofoskiej Belgii. Wedug thiriartystowskiego tercerysty Christiana Boucheta bezporednich inspiracji, dziki ktrym powstaa idea imperium eurosowieckiego, naley szuka u Francisca Parker Yockeya. Ten amerykaski neospenglerystowski filozof i pisarz ju w latach pidziesitych na dugo przed Thiriartem by zwolennikiem zjednoczenia Europy i ZSRR, koncepcje tak zawar w ksice Imperium (Westropa Press 1948). Autor ten, podkrelajcy donioso tzw. rozwiza garibaldzkich z okresu Risorgimento, by bez wtpienia pierwszym z europejskich pannacjonalistw, ktry jednoznacznie owiadczy, e jeli Europa ma wybiera z dwch supermocarstw sojusznika to powinien nim zosta ZSRR nie za USA, w czasie, gdy wikszo europejskiej skrajnej prawicy staa na gruncie sojuszu z Ameryk w imi antykomunizmu. Bouchet twierdzi7, e nasz tytuowy bohater zaczytywa si w wydawanem przez Yockeya pismie Frontfighter, z ktrego czerpa nastpnie inspiracj. Na amach tego pisma deklarowano rwnie potrzeb stworzenia ponadpastwowej, subnarodowej, tercerystycznej w sferze aksjologii paneuropejskiej partii Narodowo-Europejskiej Partii Komunitarystycznej (PCN)8. Oprcz
5 L. M i c h e l , Conceptions Geopolitiques de Jean Thiriart : Le Theoricien De La Nouvelle Rome referat wygoszony na konferencji w Brukseli 19 IX 2003 r. zorganizowanej przez Naukowy Instytut im. Jeana Thiriarta. 6 J. T h i r i a r t , La grande natione 65 tesi sullEuropa, SEB 1992. 7 Wywiad z Christianem Bouchetem, zob.: <http://arcto.ru/modules.phpname=News&file=article&sid=522> (1 III 2009). 8 Manifest Europejski Narodowo-Europejskiej Partii Komunitarystycznej, Staczyk 2004, nr 1-2/4041, s. 47-52.

79

wzmiankowanego periodyku do przedwojennych jeszcze protoplastw idei thiriartystowskiej nale z pewnoci nonkonformici lat 1930-tych tacy jak: Friedrich List, czy te Ernst Niekisch. Postawny w tym miejscu jednak pytanie: Jak naley tumaczy fakt, e Thiriart pozostaje w Europie Zachodniej postaci zdecydowanie sabiej znan ni w Rosji? Paneuropejska, ekstremalna, frankofoska prawica nie jest obszarem szczeglnych zainteresowa zachodnich historykw, za jego teorie wydaj si by systematycznie ignorowane i przemilczane, a z perspektywy czasu nawet anachroniczne. Inaczej rzecz wyglda w postsowieckiej Rosji9. Koncepcje wspomnianego myliciela inspiruj teorie geopolityczne i ekonomiczne zarwno narodowych komunistw, narodowych bolszewikw jak i neoeurazjatw. Aleksander Dugin w swoich Podstawach geopolityki: Geopolityczna przyszo Rosji zaliczy go do krgu wspczesnych najwikszych mylicieli politycznych10. W tym ostatnim przypadku decydujcym kryterium by jednak jego systemowy antyamerykanizm. Rwnoczenie trzeba jednak przyzna, e tezy naszego tytuowego bohatera byy take inspiracj dla projektw geostrategicznych Zbigniewa Brzeziskiego dotyczcych przebudowy Eurazji11. Zdaniem piszcego, naley si w tym miejscu zastanowi jaki wpyw na skrystalizowanie si geopolitycznej myli Thiriarta miaa posta duchowego ojca zaoyciela dwudziestowiecznej geopolityki sir Halforda Mackindera? Jean Thiriart, podobnie, jak Carl Schmitt12, opiera swoj geopolityk na opozycji midzy Ldem a Morzem. Wspomniana szkoa binarna podajc za sensem geopolitycznych rozwaa wspomnianego myliciela anglosaskiego postuluje dychotomiczny podzia, stawiajc na jednym biegunie Pastwo Kontynentalne Wielk Europ (Eurazj) a na drugim tallasokracj identyfikowan z anglo-amerykask potg morsk13. Fundamentem myli geopolitycznej Jeana Thiriarta jest zatem prba odtworzenia Imperium Romanum, jako najwikszej potgi na obszarze World Island. Pamitajmy przy tym, e klasyczny konflikt midzy Ldem, a Morzem, to konflikt zakorzeniony w historii, konflikt midzy Imperium Rzymskim, a tallasokracj wiata Punickiego14. III. Thiriart a wspczesny eurazjatyzm. Rozwaajc problem w jaki sposb tezy Jeana Thiriarta wpyny na uksztatowanie ideologii wspczesnego eurazjatyzmu naley przede wszystkim zwrci uwag na fakt, e praktycznie wszyscy badacze zajmujcy si t tematyk pomijaj wkad naszego autora w powstanie i ewolucj tej doktryny15. Wikszo z nich identyfikuje go z ideologicznym prdem, ktry narodzi si wrd rosyjskiej emigracji w latach 20Zob. przyp. 1. . , , , 2000, roz. 5. 11 Z. B r z e z i s k i, Plan dla Europy [w:] I d e m, O Polsce, Europie i wiecie 1988-2001, Warszawa 2002, s. 229-249. 12 C. S c h m i t t , Lewiatan w teorii pastwa Thomassa Hobbesa, Warszawa 2008. 13 A. M a n i c a , wiat kolisty i zwycistwo w historii Sir Halforda Mackindera, Staczyk 1995, nr 1/24, s. 24; A. F i d e r k i e w i c z , Wielka wojna kontynentw: Rozwaania o konflikcie ywiow, eurazjatyzmie i atlantyzmie, Staczyk 1998, nr 1/32, s. 24-30 14 G. K. C h e s t e r t o n , Wojna tallasokracji z tellurokracj, <http://www.fronda.pl/arch/17-18/111 114.htm> (20 II 2009). 15 M. La r u e l l e , L'idologie eurasiste russe ou comment penser l'empire, Paris 1999.
10 9

80

tych XX wieku i przetrwa (wedug rnych badaczy) do koca okresu midzywojennego16. Nie bdziemy si jednak skupia na temacie eurazjatyzmu pierwszej fali, ktry w polskich naukach spoecznych doczeka si ju do sporej literatury przedmiotu17. Naley jednak podkreli, e po roku 1991 ideologia ta pojawia si w postsowieckiej Rosji i innych europejskich pastwach. Zdaniem wspczesnych zwolennikw tej idei patronem duchowym, ktry wanie wydoby eurazjatyzm z otchani martwych i dawno zapomnianych ideologii by Jean Thiriart18. Wspczesny eurazjatyzm rosyjski stanowi jedn z charakterystycznych cech rosyjskiego etnonacjonalizmu, narodowego bolszewizmu, narodowego komunizmu oraz rewolucyjnego konserwatyzmu. Przyczyny tego stanu rzeczy wydaj si wynika z toku nastpstw po zawaleniu si muru berliskiego, przyczeniu si nowych krajw do UE, rozamie w strukturze euratlantyckiej w zwizku z wojn irack z 2003 roku, czy geoekonomicznymi rozbienociami midzy USA a Europ. Odwoujc si do rozwaa Jeana Thiriarta moemy sdzi, e idea eurazjatyckiego zjednoczenia bya moliwa do urzeczywistnienia duo wczeniej, kiedy w podzielonej Europie dominowaa teoria konwergencji socjaldemokracji i socjalizmu demokratycznego. Jednake wczesnymi czasy gwnymi przeszkodami w urzeczywistnieniu wizji imperium euro-sowieckiego byy nazbyt dogmatyczne podejcie do ideologii komunistycznej w bloku wschodnim, obecno politycznowojskowa USA w Europie oraz ignoracja geopolityczna. Tym niemniej Thiriartyzm ju od lat 1960-tych posiada charakter rewolucyjny. Parafrazujc sowa Mao-Tse Tunga o marksizmie, mona go opisa w nastpujcy sposb: wszystkie prawdy europejskiej rewolucji sprowadzaj si do jednej podstawowej jedynym prawdziwym i obiektywnie istniejcym wrogiem Europy s Stany Zjednoczone. Oficjalna Europa nie jest w stanie stworzy jednolitego narodu europejskiego, oficjalna Europa ju na samym starcie bya projektem cakowitej zalenoci od USA19. Wspczenie temat ten wydaje si jak najbardziej aktualny, i pasujcy do rozwaa o istocie imperium europejskiego. Wedug naszego autora, kady kto twierdzi, e amerykaski model spoeczno-gospodarczo-kulturowy powinien w jakikolwiek sposb by transmitowany na kontynent, ten przeciwdziaa europejskim interesom. Od 1945 roku dziaaj w Europie siy, ktre osigaj dla USA cele ekonomiczne, polityczne a przede wszystkim dugoterminowe cele geopolityczne: Kto wsppracuje z Amerykanami jest zdrajc
16 L. M i c h e l , La Resistance Nationale-Bolschevique au III Reich, <http://resistance-europeenne.online.fr/hist.htm> (18 II 2009). 17 R. B c k e r, Midzywojenny eurazjatyzm: Od intelektualnej kontrakulturacji do totalitaryzmu, d 2000; I. M a s s a k a , Eurazjatyzm: Z dziejw rosyjskiego misjonizmu, Wrocaw 2001; R. P a r a d o w s k i, Eurazjatyckie imperium Rosji: Studium idei, Toru 2001. 18 . M , , 1993, . 4. Z drugiej jednak strony do renesansu eurazjatyzmu na terenie byego ZSRR przyczyniy si prace naukowo-badawcze Lwa Gumilewa, ktry w swoich rozprawach eksponowa fakt dziedzictwa turaskiego i mongolskiego w dziejach Rosji. W wyniku poczenia etnosw ugrofiskiego, uralskoo-autajskiego oraz sowiaskiego powsta imperialny superetnos rosyjski, ktry zagospodarowa przestrze Eurazji midzy Europ a Chinami. Por.: L Gu m i l e w, Dzieje dawnych Turkw, Warszawa 1973; I d e m, Dzieje etnosw Wielkiego Stepu, Krakw 1997; Id e m, Od Rusi do Rosji, Warszawa 1 9 9 9 ; I d e m , ladami cywilizacji Wielkiego Stepu, wyd. II, Warszawa 2004. 19 J. Th i r i a r t, LEuropa come Stato e lEuropa come, Roma 1998.

81

Europy20. Wspczenie do koncepcji Imperium Euro-Sovietica zdaje si nawizywa o Pary-Berlin-Moskwa Henri de Groussouvrea21. IV. Koncepcja Euro-Afryki Jean Thiriart i jego zwolennicy mwi o Europie jako o obszarze od Wadywostoku po Reykiawik. Pojcie to jednak nie jest neutralne, ani semantycznie, ani ideologicznie. Mylimy bowiem, e wspczesnym Piemontem wolnej Europy moe by tylko Rosja, ktra jest dla nas ostatni w Europie, niezalen od Stanw Zjednoczonych si22. Geopolityk ten poszed jednak jeszcze dalej i zaproponowa nie tylko zbudowanie Wielkiej Europy, lecz i zjednoczenie rdziemnomorza. W ten sposb nawizuje on do koncepcji Euro-Afryki, ktr swego czasu rozwinli Anton Zischka23 oraz Franois Almire Delaisi24. Ten pierwszy stawia sobie za cel ekspansj Europy w kierunku poudniowym, gdy po zwycistwie ZSRR w 1945 roku proces integracji starego kontynentu zosta zatrzymany przez dominacj komunistyczn we wschodniej jego czci. Wspczenie gwn propagatork tej wizji, okrelanej mianem Eurabii (osi euro-arabskiej) jest Bat Yeor25. Tymczasem Jean Thiriart poczy swoj koncepcj Eurazji z ide Euro-Afryki i zaproponowa stworzenie Wielkiej Europy ciagncej si nie tylko od Atlantyku po Pacyfik, lecz tak od Oceanu Arktycznego po Sahar. Warto w tym miejscu podkreli, e kontynuatorzy jego dziea rozszerzyli jeszcze ten obszar o frankofosk cz Kanady. Zdaniem Luca Michela: [...] mwimy Europa od Quebeku po Sahar, poniewa uwaamy, e Quebek jest stra przedni paneuropeizmu,oraz forpoczt wiata anglosaskiego. Nie moemy pozostawi naszych braci z Quebeku samym sobie, wydajc ich na pastw amerykaskiego imperializmu. Z geopolitycznego punktu widzenia, nie tylko Islandia, ale rwnie Quebek, przynale do Europy26. Nie mniej wanym problemem w myli geopolitycznej naszego autora bya kwestia zasigu ekspansji terytorialnej Wielkiej Europy. Rozwimy tutaj kluczow dla neothiriartystw koncepcj opozycji pomidzy granic, a stref brzegow27. Naley zada sobie pytanie: czym waciwie jest owa granica? Luc Michel w nastpujcy sposb definiuje w problem: Gdy Genera Charles de Gaulle mwi o Europie od Atlantyku do Uralu, nie by dobrym geopolitykiem. Ural nigdy nie zdoa powstrzyma najedcw podajcych ze wschodu na zachd, rwnie basen Morza rdziemnego jest stref, ktra nigdy nie powstrzymaa, nawet w najgorszych czasach krucjat,
Ibidem. H. Gr o u s s o u v r e , Paris-Berlin-Moscou: La vole de lindpendence et de la Pax, Paris 2002. Por. take: R. P o t o c k i, O Pary-Berlin-Moskwa, [w:] Na szachownicy dziejw i midzynarodowej polityki: Ksiga dedykowana Profesorowi Zbigniewowi Brzeziskiemu, red. J. Farys, H. Kocj, M. Szczerbiski, Gorzw 2006, s. 205-216; A. B a r a s k a , O Pary-Berlin- Moskwa w rozwaaniach Henri de Groussovrea, Geopolityka 2008, nr 1, s. 50-61. 22 Zob. przyp. 18. 23 A. Z i s c h k a , Abessiien, Berlin 1935; I d e m, Die Auferstehung Arabiens, Berlin 1942. 24 W latach 1927-1932 Franois Almire Delaisi peni funkcj sekretarza generalnego Unii PanEuropejskiej. 25 R. P o t o c k i , Eurabia: O Euro-Arabska [w:] Jednostka spoeczestwo pastwo wobec megatrendw wspczesnego wiata, Gdask 2009 (w druku). 26 Wywiad autora z Lucem Michelem ze stycznia 2009 roku. 27 Kategoria strefy brzegowej jest znaczeniowo zbliona do Spykmanowskiego pojcia Rimlandu.
21 20

82

wymiany ekonomicznej i kulturowej. Geopolityka przeciwstawia granicom strefy brzegowe. Gdzie le strefy brzegowe? To jest kracowy horyzont, jaki moe osign pastwo kontynentalne w danym kierunku. Strefa brzegowa jest wanie prawdziwym rzymskim limes, czyli stref zatrzymania28. Wedug J. Thiriarta stref brzegow dla Europy na poudniu, powinna by oczywicie Sahara29, ktrej geopolitycznym zadaniem jest oddzielenie Afryki Pnocnej od wiata Afryki Poudniowej. Natomiast rosyjsk stref brzegow na poudniu powinien stanowi obszar z dostpem do ciepych mrz. Niemniej jednak dla tytuowego geopolityka uomno granic polega na tym, e nigdy nie chroniy one przed wojnami. Rzeka Ren od zarania swojego istnienia, przez ostatnie 2 tys. lat, patrzya na spory wybuchajce midzy nadbrzen ludnoci. Basen Morza rdziemnego nigdy nie przeszkodzi adnej wojnie. A tereny nadbrzene, wanie dlatego, e stanowi kracowy horyzont, wstrzymuj wojny. W jego rozwaaniach na centralne miejsce zajmuje teza, e wielkoprzestrzenne ukoczone pastwo geopolityczne zagwarantuje dopiero wieczny i stabilny pokj. Z kolei utworzenie panregionw sigajcych swoich terenw nadbrzenych sprawia, e rywalizacja o hegemoni traci na znaczeniu. Nie ma zatem pretekstw do wszczynania wojen. Jean Thiriart by realist. Ustali, e Sahara bdzie [poudniow] rubie Wielkiej Europy, jest to wizja krtkoterminowa, obejmujca pidziesit lat liczc od momentu, kiedy pisa, jest to rwnie wizja jak najbardziej realna30. Z tegoz wanie powodu wczenie pastw basenu Morza rdziemnego w proces europejski stanowi aktualnie jeden z kluczowych tematw bada w instytucjach UE31. W lipcu 2008 roku prezydent Francji N. Sarkozy przedstawi wasn koncepcj Euro-Afryki, ktr nazwa Uni rdziemnomorsk. Inicjatywa ta, wedug jego propozycji, zasadzaa si na terytorializmie obejmujacym swym zasigiem cay obszar dawnego Imperium Romanum, grecko-rzymskiej spucizmie cywilizacyjnej oraz zdublowaniu instytucji Wsplnot Europejskich32. Z drugiej strony trzeba take zauway, e J. Thiriart i jego zwolennicy postulowali take powoanie na poudnie od Sahary Unii Afrykaskiej, zoonej gwnie z pastw negryjskich (Czarnej Afryki). Podstawowym celem istnienia takiego organizmu geopolitycznego miaoby by przezwycienie spucizmy kolonializmu,
Zob. przyp. 26. J. Th i r i a r t , L'Europe et l'urss, un Rapallo europen : pourquoi pas? Jeune Europe" 2 III 1962, no. 85; I d e m, Un Empire De 400 Millions DHommes: LEurope La Naissance De La Nation Europeenne Au Depart DUn Parti Historique, Bruxelles 1964. 30 Zob. przyp. 26. 31 Wider Europe-Neighbourhood: A New Framework for Relations with our Eastern and Southern Neighbours, European Commission COM(2003)104 final, 11/03/03, Paving the way for a New Neighbourhood Instrument, Communication from the Commission COM(2003) 393, 01/07/03. 32 Przemwienie z Dakaru Sarkozy'ego nie spotkao si z tak gorcym przyjciem, jak analogiczna mowa gen. Ch. de Gaullea w roku 1944, ale jednak nowa francuska polityka afrykaska zarysowuje si wyranie. Euroafryka jest naszym wsplnym przeznaczeniem i nasz wspln przyszoci, wspln przyszoci Europy i Afryki stwierdzi on. Podczas spotkania ze studentami na uniwersytecie w Dakarze, prezydent Francji owiadczy, e kolonizacja bya oczywistym grzechem pychy, ale jednoczenie zaapelowa, by Afryka zoya co w rodzaju samokrytyki: Kolonizatorw nie sposb obwinia za krwawe wojny wewntrzne, za ludobjstwa, za tyranie, za zodziejstwa, za fanatyzm i za korupcj. Zob. <http://www.afrik.com/article12199.html> (2 III 2009).
29 28

83

powstrzymanie konfliktw etnicznych i rasowych oraz walka z zacofaniem spoecznogospodarczym. Wedug opinii Luca Michela: Blok Afrykaski powinien ukierunkowa si na proces zjednoczenia z Blokiem Eurazjatyckim. Obecnie wpisuje si to w pokojowy proces rozwoju. Jean Thiriart tak jak i my z PCN, by realist. Uwaamy, e polityki nie mona zawa do dobrych chci i sentymentalizmu. Wrcz przeciwnie, naszym zdaniem s one, na przykad w przypadku przyjani midzy narodami, przejawami naiwnoci i gupoty. Istnieje inna moliwo, chodzi o to by proces zjednoczenia eurazjatyckiego odby si, nie pokojowo, lecz na drodze wojen o niepodlego przeciw Stanom Zjednoczonym. Oczywicie w tym przypadku stawk bdzie Afryka, natomiast Wielka Europa tak jak tumaczy to Thiriart od lat 1980tych bdzie musiaa kontrolowa dwie osie od Eurazji po Afryk, czyli Somali i Dibuti, oraz strzec Przyldka, poniewa umoliwia to nadzorowanie eglugi po wodach Oceanu Indyjskiego33. * * * W podsumowaniu naley stwierdzi, e myl geopolityczna Jeana Thiriarta koncentrowaa si na zbudowaniu nowego adu transkontynentalnego na obszarze World Island. Jej fundamenty zasadzay si na dwch zasadniczych priorytetach: 1. Utworzenia wielkiej przestrzeni kontynentalnej od Atlantyku po Pacyfik, obejmujcej swym zasigiem zarwno Europ jak i obszary postsowieckie konkurencyjnej w stosunku do wiata anglosferycznego; 2. Zjednoczenia rdziemnomorza z Euro-Azj, tak by doprowadzi do restauracji orodka siy jakim byo staroytne imperium rzymskie. W tym drugiem przypadku geopolityk nasz wychodzi ponadto z zaoenia, e Morze rdziemne ponownie powinno sta si europejskim akwenem wewntrznym, z ktrego nastpi eliminacja wpyww amerykaskich34. Dalej Thiriart nieco prowokacyjnie dodaje, e stolic Wielkiej Europy naley przenie do Konstantynopola, z dwch zasadniczych powodw: pooenia na styku Europy, Eurazji i Islamu oraz centralnego usytuowania w perspektywie caej Wyspy wiata35. Wpyw tytuowego bohatera jest po dzie dziesiejszy widoczny take we wspczesnej myli geopolitycznej, gdy, jak to wzmiankowano to ju wyej, pod wpywem jego rozwaa powstay dwie wpywowe koncepcje: o Pary-BerlinMoskwa oraz idea Eurabii. Na terenie Europy Wschodniej, widoczny jest pewien poredni wpyw idei Thiriarta, w tym sensie, e pewne jego koncepcje, ktre rozwin, s koncepcjami, o ktrych si debatuje w Unii Europejskiej. Warto zaznaczy rwnie, e przywouje si idee tego geopolityka nie mwic o tym, kto je rozpowszechni. W latach 1960-tych w Belgii i Francji dziaa ruch neutralistyczny, z Pierreem Armelem na czele. Skupia on rwnie pewien odam gaulistw. Jean Thiriart by dla tego rodowiska swego rodzaju mentorem. To nie ont by na usugach tych ludzi, lecz to oni czerpali z tez, idei, koncepcji, ktre rozwija. Niektre drzwi otworzyy si za
Zob. przyp. 26. La Turquie, la Mditerrane et l'Europe, <http://www.voxnr.com/ccd_thiriart/EEEkyFlVkFewHhVibX.shtml> (3 III 2009). 35 Ibidem.
34 33

84

spraw Thiriarta, a jego idee zostay podchwycone przez inne rodowiska. Obecnie owe koncepcje przejy liczne wpywowe rodowiska, zwaszcza jeli chodzi o koncepcj osi Pary-Moskwa lub Pary-Berlin-Moskwa. Koncepcja ta, w kontekcie PCN zostaa rozwinita po raz pierwszy w roku 1993, w ksice powiconej radykalnemu nacjonalizmowi we Francji autorstwa Philippe Hertesa. Rozdzia powicony PCN jest zatytuowany Pary-Moskwa: narodowy komunizm36. Temat ten zostanie, dekad pzniej, rozwinity rwnie przez Henriego de Grossouvrea37. Zastanwmy si na koniec w jakich jeszcze obszarach ycia politycznego odnale moemy transformacje ideologii thiriartystowskiej. Mona zaryzykowa tez, e istnieje rzeczywisty i bezporedni wpyw myli Jeana Thiriarta na ruch narodowobolszewicki38, czy te narodowo-rewolucyjny. Luc Michel zwraca w tym miejscu uwag na pewien z punktu widzenia biecej sytuacji politycznej znaczcy fakt: [...] czci tego ruchu z ca pewnoci nie jest prowokacyjna grupka Limonowa, pomimo nazwy jak przybraa, pozostajca na usugach Amerykanw, a dziaajca w Rosji39. Jakie scenariusze w kontekcie thiriartystowskich zaoe mona przewidywa dla Europy? Nawet jeli wizje Jeana Thiriarta byy w pewien sposb profetyczne na poziomie ideologicznym, za kadym razem gdy prbowa przewidzie bieg historii, okazywao si, e si myli. Tak byo w przypadku trzeciej wojny wiatowej w Wietnamie,. Bd popeni take w innych kwestiach. Wydaje si jednak, e w tym kontekcie wspczenie moliwe s do zrealizowania dwa scenariusze: Pierwszy to droga pokojowa, a cilej rzecz ujmujc, zacienienie wizi midzy dwoma blokami, wzajemne uzupenianie si systemw ekonomicznych: gospodarki rosyjsko-syberyjskiej, czy eurazjatyckiej z gospodark Unii Europejskiej. Unia dysponuje tym, czego nie posiada Rosja, Rosja natomiast posiada surowce, ludno, technikw. cz nas wsplne interesy geopolityczne. Zasadnicza rnica, ani na poziomie systemw, ani religii, nie istnieje. Ostatecznie mona pokusi si o napisanie pokojowego scenariusza z trzecim blokiem. Zobaczymy wtedy trzy siy prbujce stworzy jeden monolit, partnerstwo Europy i Basenu Morza rdziemnego. Drugi wariant jest mniej optymistyczny. Opiera si na konflikcie, oraz stopniowym przenikaniu wpyww USA do Europy. Scenariusz ten przewiduje klsk Unii Europejskiej. Problem twrcw Unii Europejskiej polega na pewniku, e ostatecznie proces wczania pastw do Unii doprowadzi do ich zjednoczenia. Nikt nie myla o klsce. Jedynym mylicielem Unii Europejskiej, ktry przewidywa jej upadek by wanie J. Thiriart! W latach 1962-64 czsto mwi on: [...] to moe si nie uda. Miejmy jednak nadziej, e przytrafi nam si scenariusz pokojowy oparty, jeli nie na mioci to chocia na maestwie z rozsdku. Oczywicie innych scenariuszy wykluczy nie mona.

36 M. Lu c , La Resistance Nationale-Bolshevique Au IIIme Reich, <http://fel.nr.free.fr/a-ntifa.htm> (2 III 2009). 37 Zob. przyp. 21. 38 P. S i e r a d z a n , Aksamitni terroryci, Warszawa 2008. 39 Zob. przyp. 26.

85

SUMMARY GREAT EUROPE IN GEOPOLITICS OF JEAN THIRIART Author presents in article profile of Jean Thiriart. This geopolitican promoted concept Great Europe from Atlantic to Pacific, on fundamental two premises based: Paris-Berlin-Moscow Axis and Idea of Eurabia.

86

DAWID MADEJSKI

POCAUNEK MONGOLSKIEGO KSICIA

EURAZJATYZM ROSJI W MYLI ALEKSANDRA DUGINA
zbiorach warszawskiego Muzeum Narodowego znajduje si obraz Stanisawa Witkiewicza Pocaunek mongolskiego ksicia na lodowej pustyni. Patrzc na to dzieo przez geopolityczne, nie za artystyczne okulary, nie sposb oprze si wraeniu, i Witkacy niczym prekognita, jakby ywcem wyjty z futurystycznych opowiada Filipa K. Dicka dowiadczy wizji przyszoci i prawidowo odwzorowa ide Rosji-Eurazji, ktr propaguje pewien moskiewski filozof, ksztatujcy now wiadomo obecnych elit politycznych. Czowiekiem tym, ktry prawdopodobnie z satysfakcj zgodziby si wystpi w roli tytuowego mongolskiego ksicia, jest Aleksander Dugin, za lodow pustyni naleaoby zidentyfikowa jako projektowane przez niego Imperium Eurazjatyckie lub Syberyjskie. Z kolei pocaunek mongolskiego ksicia jawi si jako przedoona przez Dugina propozycja zawarcia kontynentalnego sojuszu Rosji i Europy, majcego uwolni t ostatni od uciliwej hegemonii USA, by nastpnie uczyni z niej rwnorzdn partnerk dla Rosji-Eurazji. Paralela zachodzca midzy obrazem Witkacego a koncepcjami goszonymi przez Dugina rysuje si dosy wyranie: tak jak na obrazie Witkacego mongolski ksi przez pocaunek zdobywa pikn mod kobiet, tak filozof ten kusi nas perspektyw sojuszu [...] rosyjskiego Marsa, ktry sw falliczn broni rakietow bdzie zdolny umocni kobiec tosamo europejskiej Wenus1. Kim jest w tajemniczy Aleksander Dugin i co takiego kryje si za jego erotyczn ofert? I. Duchowy proletariusz Aleksander Dugin (ur. 1962) jest najwybitniejszym, najbardziej podnym intelektualnie i zarazem wpywowym mylicielem i geopolitykiem we wspczesnej Rosji. Obszar jego naukowych zainteresowa i poszukiwa obejmuje takie dziedziny wiedzy jak: filozofia, historia religii, geografia sakralna i geopolityka. Jest ideologiem eurazjatyzmu, tradycjonalizmu integralnego, nacjonal-bolszewizmu i rosyjskiej rewolucji konserwatywnej, zaoycielem i liderem stowarzysze Arctogeja i Evrazia, redaktorem naczelnym pism Eliementy: Jewrazijskoje obozrienije, Miyj Angie oraz gazety Jewrazijskoje Wtorenije. Kieruje te zespoami specjalistw opracowujcymi kluczowe dla niego zagadnienia metapolityczne w Centrum Eurazjatyckich Inicjatyw Geopolitycznych, Instytucie Specjalnych Bada Metastrategicznych, Radzie Ekspertw Stowarzyszenia Arctogeja a take Analitycznej Grupie Aries. Realizuje sta audycj Finis Mundi w Radiu Swobodnaja Rossija, wsppracuje ze rodowiskiem miesicznika Orientir wydawanego przez Ministerstwo Obrony Rosji, utrzymuje take bliskie kontakty z oficerami Sztabu Generalnego Federacji Rosyjskiej. Jest autorem wielu ksiek, artykuw i esejw, spord ktrych na szczegln uwag zasuguje praca:
Rosyjski Mars wesprze europejsk Wenus rozmowa z Aleksandrem Duginem, <http//:www.dziennik.pl/dziennik/europa/article46093/Rosyjski_Mars_wesprze_europejska_Wenus.ht ml?service=print> (20 II 2009).
1

87

Podstawy geopolityki: Geopolityczna przyszo Rosji2, w ktrej zaprezentowa projekt Euroazjatyckiego Imperium Rosji. Sprawdmy jednak skd wzi si Aleksander Dugin? W ksice Duchowy proletariusz, znawca spucizny wiatopogldowej rosyjskiego neoromantyzmu, Adam Pomorski, zawar uwag, i polskiego czytelnika nie dosy zorientowanego w rosyjskich personaliach naley ostrzec przed skonnoci uznawania ekscentrycznych w ich mniemaniu mylicieli rosyjskich za nawias umysowych dziejw Rosji. Zdaniem Pomorskiego jest wrcz przeciwnie: ludzie ci stanowi poza sporadycznymi wyjtkami dla dziaaczy politycznych najcilejsz elit intelektualn Rosji, natomiast idee przez nich goszone mog wywiera o wiele wikszy wpyw ni moe si to z pozoru wydawa3. Wzorcowym przykadem takiego duchowego proletariusza jest wanie Aleksander Dugin, ktrego Estera Lobkowicz trafnie okrelia jako produkt inteligencji nie-sowieckiej4. Charakterystyczny dla Dugina styl mylenia i sposb postrzegania otaczajcej go rzeczywistoci zosta bowiem w swej wczesnej fazie uksztatowany poprzez zetknicie si z ideami Jurija Mamlejewa i Michaia Agurskiego. Jurij Mamlejew by patronem ezoterycznego krgu metafizycznych dandysw poszukujcych ukrytego sensu dziejw, ktry wypracowa tzw. moskiewsk ide kultury schizofrenicznej5. W 1974 r. krg ten rozpad si, gdy czowiek ten opuci ZSSR. Po pewnym czasie archiwum pisarza przej modziutki wwczas Dugin, za co w 1983 r. zosta aresztowany i osadzony na ubiance. Z pism Mamlejewa zaczerpn Dugin mit ukrytego przed nami sensu, ktrego nigdy nie mona poj, ale ktry przebija si do czowieka. Przebija si on przez Rosj, a dokadniej rzecz ujmujc przez jej przeraajce i sekretne dzieje, stanowice szczelin do nadprzyrodzonego wiata6. Zafascynowany tym mitem zapragn on wyjani ukryty sens rosyjskiego losu. Pomoga mu w tym lektura ksiki napisanej w 1980 r. przez Michaia Agurskiego, w tym czasie emigranta z ZSRR do Izraela. Wydrukowano j w Paryu i przemycono do Rosji. Nosia tytu Ideologia nacjonalbolszewizmu7. Z kolei Michai Agurski najpierw marksista, pniej za nawrcony na prawosawie antykomunistyczny dysydent zastanawia si nad sensem ofiary wasnego ojca, ktry bdc arliwym komunist zosta zlikwidowany w 1938 r., podczas czystek zainicjowanych przez Stalina. Wyjanienie i usprawiedliwienie tej paradoksalnej sytuacji Agurski znalaz w pismach eurazjatw, ruchu ideowopolitycznego, jaki zrodzi si w 1920 r. w Sofii, wrd nastawionej nacjonalistycznie emigracji rosyjskiej. Z jednej strony rodowisko to, wstrznite
Ksika ta zostaa zakwalifikowana jako podrcznik dla studentw w rosyjskich akademiach wojskowych i dyplomatycznych. Jej konsultantem naukowym by genera-lejtnant Mikoaj Kokotow, odpowiadajcy w Akademii Sztabu Generalnego Federacji Rosyjskiej za problematyk planowania strategicznego. 3 A. P o mo r s k i , Duchowy proletariusz. Przyczynek do dziejw lamarkizmu spoecznego i rosyjskiego kosmizmu XIX-XX wieku (na marginesie antyutopii Andrieja Patonowa), Warszawa 1996, s. 10-11. 4 E. Lo b k o wi c z , Rasputin Putina, Fronda 2001, nr 23-24, s. 143. 5 Ibidem, s. 143-144. 6 Ibidem, s. 144-145. 7 Ibidem, s. 145.
2

88

do gbi wydarzeniami w Rosji, zgaszao swj sprzeciw wobec rzdw bolszewikw, ze strony drugiej natomiast akceptowao sam ide rewolucji w imi urzeczywistniania sensu historii, postrzegajc j jako tragiczny i wypaczony, lecz mimo to konieczny etap realizacji rosyjskiej idei8. W wielkim skrcie mona powiedzie, e idea rosyjska (czytaj eurazjatycka) zawiera si w przekonaniu, e Zachd, zarwno pod wzgldem religijnym (rzymski katolicyzm i protestantyzm), jak i polityczno-kulturowym (prawa czowieka, indywidualizm, demokracja, liberalizm), jest sztucznym tworem schizm bytu, znajdujc si w sprzecznoci z duchem prawdziwego chrzecijastwa, jaki wyraa prawosawie. Z kolei jedynym miejscem na Ziemi, gdzie ludzie yj w zgodzie z prawdami objawionymi przez Boga, jest Rosja. I to wanie z prawosawnej Rosji wyjdzie impuls, ktry wpynie oywczo na zdegenerowany Zachd, przynoszc mu odrodzenie duchowe. Naleaoby teraz zapyta, dlaczego Aleksander Dugin nawoujcy do totalnej restauracji wiatopogldu prawosawnego i odrodzenia Cerkwi9 poszed ciek wytyczon przez Agurskiego i postanowi usprawiedliwi zbrodniczy system komunistyczny, ktry przecie niezwykle krwawo rozprawi si z rosyjsk Cerkwi w imi ustanowienia ateistycznego i bezklasowego spoeczestwa skadajcego si z ludu pracujcego miast i wsi? Odpowiedzi na to pytanie udziela sam zainteresowany: Mam swoj wizj rosyjskiej historii, ktr nazywam eurazjatyck. Jestem kontynuatorem tradycji szkoy eurazjatyckiej z pocztku XX wieku. Histori Rosji postrzegam jako wznoszenie si od Rusi Kijowskiej do Rusi Moskiewskiej, ktrego szczytem by okres Iwana Gronego. Potem nastpio opadanie do okresu petersburskiego ze zdegenerowanymi, zorientowanymi na Zachd rzdami dynastii Romanoww. Przewrt bolszewicki w roku 1917 wraz z przeniesieniem stolicy z Petersburga do Moskwy w wielu aspektach stanowi powrt do idei Rusi Moskiewskiej10. Mwic jednak o aspektach komunizmu, stanowicych powrt do idei Rusi Moskiewskiej doby Iwana Gronego, moskiewski filozof mia na myli wizi czce komunizm ze wspomnian wyej rosyjsk ide. W wydaniu bolszewickim wizi te ulegy cakowitej ateizacji, zachoway jednak siln konwergencj z duchem rosyjskiego prawosawia. I tak. np. komunistyczna idea kolektywizmu bya wiernym odbiciem prawosawnej idei soborowoci, za komunistyczna Trzecia Midzynarodwka stanowia zmodyfikowany odpowiednik koncepcji prawosawnego Trzeciego Rzymu. Z kolei zbrodniczy system sprawowania wadzy, bdcy udziaem komunistycznego dyktatora Jzefa Stalina (czystki), to korelat bestialskiego panowania cara Iwana Gronego (oprycznina); wreszcie denie do wywoania wiatowej rewolucji i obsesja narzucenia kapitalistycznym wrogom dogmatw jedynej prawdziwej religii komunistycznej to nic innego jak tylko refleks utopijnego marzenia o zbawieniu wiata, majcego nastpi w wyniku triumfalnej ekspansji rosyjskiego prawosawia,
Ibidem, s. 146. Rosyjski geopolityk uwaa, e Rosjanie powinni uwiadomi sobie, e przede wszystkim s prawosawnymi, w dalszej kolejnoci Rosjanami, a dopiero potem ludmi. Por.: . , , , 2000, s. 255. 10 Czy Putin jest awatarem? rozmowa z Aleksandrem Duginem, Fronda 2001, nr 23-24, s. 159.
9 8

89

marzenia poczonego z pragnieniem zachowania jego doktrynalnej czystoci w obliczu zagroenia ze strony katolicko-protestanckiego zgniego Zachodu11. Dopiero po uwzgldnieniu takiego spojrzenia na dzieje Rosji moemy w peni zrozumie wypowied Dugina, stwierdzajcego, e okres bolszewicki by bardziej tradycjonalistyczny, ni okres rzdw Romanoww, albowiem charakteryzowa si wiksz liczb elementw spoeczestwa tradycyjnego ni jest to w liberalizmie12, ktrym Rosja bya zakaona do 1917 r. Niestety jak konstatuje z przykroci Dugin demonta Zwizku Sowieckiego i demokratyzacja znw oznaczay nawrt do okresu petersburskiego13. Chcc znale antidotum na uzdrowienie tej sytuacji, redaktor Eliementw zwrci si ku jedynej nieskompromitowanej odmianie rosyjskiej idei zrodzonej w XX wieku. Ide t by wspomniany ju eurazjatyzm14. II. Kapan Eurazji W poowie lat osiemdziesitych A. Dugin, jako jedyny myliciel w caej Rosji, zacz nie tylko studiowa, ale rwnie twrczo rozwija myl eurazjatyck15. W wywiadzie udzielonym Frondzie w 2001 roku powiedzia: Jestem czowiekiem Eurazji; jestem, w jakim sensie, nazwijmy go mitotwrczym, kapanem Eurazji16. Mianem Eurazji okrela si [...] najwikszy kontynent na kuli ziemskiej, w skad ktrego wchodz dwie czci wiata: Europa i Azja 54,6 mln km17, z kolei
Dugin otwarcie stwierdzi, e to prawosawie, ktre Stalin niszczy, byo bardzo zokcydentalizowane przesiknite duchem Zachodu, wyobcowane z narodu za komunizm, ktry stworzy by prb wyzwolenia (prawosawnego) mesjanizmu z czysto religijnego rozumienia. Prba ta zdaniem Dugina by nieudana wanie dlatego, e bya tak odlega od teologii. Std te Dugin proponuje by przy kolejnej ekspansji rosyjskie elity polityczne wykorzystay wszystkie nasze dowiadczenia, zarwno czysto sakralne jak i socjalistyczne, poniewa socjalizm to nic innego jak zsekularyzowana wersja bizantynizmu, to Czerwone Bizancjum, prawosawie w sekciarskiej egzaltowanej formie. Wedug Dugina ludowy monarcha Stalin z ludow wiar, czyli komunizmem, wystpi przeciwko wyobcowanej, paskiej, szlacheckiej, zokcydentalizowanej monarchii oraz Cerkwi i cho nie by to system idealny, to stanowi jedyne rozwizanie dla Rosji. Tym razem nam si jeszcze nie udao, ale za nastpnym razem oczycimy prawosawie oraz komunizm i odrzucimy te ich elementy, ktre spowodoway, i modele te wyobcoway si z narodu. Nastpnym naszym etapem bdzie prawosawny komunizm eurazjatycki, misyjny, panslawistyczny, filotatarski. Zob. Czekam na Iwana Gronego rozmowa z Aleksandrem Duginem, <http://www.fronda.pl/arch/11-12/077.htm> (12 I 2009). 12 Zob. przyp. 10. 13 Ibidem. 14 Wspczesny rosyjski eurazjatyzm wyrasta z dwch niezalenych od siebie rde. W pierwszym przypadku mia on korzenie krajowe i odwoywa si do teorii naukowych o Wielkim Turanie Lwa Gumilowa. Z kolei na gruncie europejskim jego prekursorem by Jean Thiriart, ze swoj koncepcj Pan-Europy od Atlantyku po Pacyfik. Zob.: L G u mi l e w, Dzieje dawnych Turkw, Warszawa 1973; I d e m, Dzieje etnosw Wielkiego Stepu, Krakw 1997; I d e m, Od Rusi do Rosji, Warszawa 1 9 9 9 ; I d e m , ladami cywilizacji Wielkiego Stepu, wyd. II, Warszawa 2004; Europa od Miska po Sachalin: Nowe rosyjskie koncepcje rozwoju stosunkw midzy Wschodem a Zachodem, Staczyk 2004, nr 1-2/40-41, s. 63-69; K. S a w i s k i , Wielka Europa w ujciu Jeana Thiriarta, Geopolityka 2009, nr 1. 15 I. M a s s a k a , Eurazjatyzm: Z dziejw rosyjskiego misjonizmu, Wrocaw 2001; R. P o r a d o w s k i , Idea Rosji-Eurazji i naukowy nacjonalizm Lwa Gumilowa, Warszawa 1996; Midzy Europ i Azj: Idea Rosji-Eurazji, red. S. Gr z y b o w s k i , Toru 1998. 16 Zob. przyp. 10. 17 Wielka encyklopedia powszechna PWN, t. 3, Warszawa 1964, s. 522; Maa encyklopedia
11

90

sam termin Eurazja zosta wprowadzony przez geologa Edwarda Suessa [...] ze wzgldu na brak wyranych granic midzy tymi dwoma czciami wiata18. Jednak dla Dugina jako spadkobiercy i kontynuatora nurtu eurazjatyckiego pojcie Eurazji oprcz zwykego znaczenia geograficznego, posiada take swj gboki wymiar cywilizacyjny i geopolityczny. Gosi on pogld, e Rosjanie nie s Azjatami, ani Europejczykami; Rosja jest unikalnym krajem, a Rosjanie unikalnym narodem i umieci ich w ramach wschodniej czy zachodniej cywilizacji w aden sposb nie mona19. Przejrzyjmy si bliej, na czym polega owa unikalno tak uwielbionej przez Dugina Eurazji. Nie ulega wtpliwoci, i rosyjska czy te eurazjatycka metoda ustroju ycia zbiorowego (wg okrelenia Feliksa Konecznego) wyksztacia si pod wpywem zetknicia sowiaskiej kultury Rusi Moskiewskiej z kultur ludw turaskich. Jakkolwiek pretenduje ona do miana spadkobierczyni bizantyskiego dziedzictwa Rusi Kijowskiej (stanowicego wypadkow rnorakich kultur wschodnich z rejonu Azji Mniejszej, np. syryjskiej, perskiej, ormiaskiej) to trzeba pamita, e jej korzenie tkwi gboko w kulturze stepowej przyniesionej i utrwalonej przez Mongow/Tatarw w okresie od poowy XIII do koca XIV wieku. Wtedy to wyksztaci si bizantyski w formie, lecz turaski w treci, twardy stop kultury rosyjskiej, pozbawiony jakichkolwiek zwizkw z kultur Zachodu. Przyznaje to z ochot Dugin, wedug ktrego Przez lata kontaktw z Tatarami Rosjanie przejmuj od nich centralistyczny model administracyjny, agresywn integracjonistyczn dynamik, geopolityczn misj zjednoczenia ziem Eurazji20. Taka jest rzeczywista geneza idei zbierania ziem ruskich, ktra realizowana konsekwentnie od zrzucenia jarzma mongolskiego, uczynia pastwo moskiewskie najpierw mocarstwem regionalnym w wieku XVI-XVII, pniej mocarstwem wiatowym w wieku XVIII, XIX i XX, kiedy to za ziemie ruskie Rosja uznawaa ju takie terytoria jak np. Syberia, czy te pastwa lece na tzw. pomocie batycko-czarnomorskim, a wic w rejonie Midzymorza. O mongolskim/turaskim rodowodzie cywilizacji rosyjskiej wiadcz m.in. charakterystyczne zapoyczenia jzykowe obecne w sferze administracyjnoekonomicznej np. kazna skarb pastwa, kaznaczei skarbnik, tamonia urzd celny, jam poczta, czy wreszcie diengi pienidze. Nie powinno to budzi zdziwienia w obliczu faktu, i Moskwa penia uprzywilejowan rol poborcy mongolskiego trybutu. Natomiast, kiedy w XV wieku nasta zmierzch potgi Mongow, wielu spord nich pozostao na Rusi Moskiewskiej i penic wane funkcje publiczne dao pocztek znacznej czci arystokratycznych rodw na Rusi Moskiewskiej jak np. rodzinom Godunoww czy Saburoww21. W tym miejscu naleaoby przywoa synn maksym: Poskrob Rosjanina, a ujrzysz Tatarzyna. Ze swej strony czynimy to jednak nie w wyniku przywizania do zasady czystej i niezmieszanej krwi, mozolnie studiujc drzewa genealogiczne elit wczesnego pastwa moskiewskiego (co wydaje si zajciem jaowym), ale
powszechna PWN, Warszawa 1969, s. 268. 18 Sownik geografii wiata, t. 1, Warszawa 1977, s. 31. 19 . , , 1994, s. 145. 20 I d e m , : XXI , 1999, s. 18. 21 F. B r a u d e l , Gramatyka cywilizacji, Warszawa 2006, s. 550.

91

przez odwoanie si do zasady zdobytej i posiadanej ziemi, tzn. do aspektu przestrzennego (tj. geopolitycznego) omawianych zwizkw czcych Ru Moskiewsk z Mongoami. Ot w chwili obecnej tylko nieliczni znawcy teje problematyki orientuj si, e Moskwa u progu swej byskotliwej kariery hegemona w Eurazji stanowia jedno z czterech pastw sukcesyjnych mongolskiej Zotej Ordy. Pozostae trzy organizmy polityczne, tzn. Chanat Kazaski, Chanat Astrachaski i Chanat Krymski zostay przez Moskw podbite i wcielone do wyaniajcej si eurazjatyckiej Wielkiej Rosji odpowiednio w latach 1551 oraz 1556 (za panowania cara Iwana IV Gronego) i 1792 (za panowania carycy Katarzyny II). Tak wic rwnie w wymiarze geograficznym jeli chodzi o ziemie rdzennie rosyjskie pastwo to stanowi swego rodzaju geopolityczny cie dawnej potgi pastwa wielkiego chana z Saraju nad Wog22. Ostateczne stopienie si kultury rosyjskiej z mongolsk na przeomie XV i XVI wieku przynioso ze sob daleko idce konsekwencje natury geopolitycznej. Odtd Rosja zacza wystpowa jako spadkobierca najwikszej potgi ldowej w dziejach wiata i konsekwentnie budowaa swoje eurazjatyckie imperium, stajc si na przeomie XVIII i XIX wieku mocarstwem rangi wiatowej. Lecz w tym samym czasie na Dalekim Zachodzie zacz jej wyrasta bardzo grony konkurent: Stany Zjednoczone, bdce na obraz i podobiestwo Rosji pastwem-kontynentem z t jednak rnic, e Rosja biorc przykad od Mongow, przystpia do utworzenia wiatowej potgi ldowej (tellurokracji), natomiast Amerykanie wzorujc si na swoich pobratymcach Anglikach, uzyskali kontrol nad wiatow potg morsk (tallasokracj). Wedug naszego filozofa od chwili przystpienia USA do walki o panowanie nad wiatem na naszych oczach toczy si zacita wojna midzy potgami Ldu i Morza, midzy Wielorybem i Niedwiedziem; odbywa si planetarne starcie dwch biblijnych potworw: Behemota, tzn. Rosji, kreujcej cywilizacj ldowych bohaterw i Lewiatana, tzn. USA, tworzcych cywilizacj morskich piratw23. Przejawami tej wojny toczonej przez ywio Ziemi i ywio Wody jest szereg konfliktw: eurazjatyzmu z euratlantyzmem, ideokracji z demokracj, socjalizmu z kapitalizmem, soborowoci z indywidualizmem, wreszcie Dobra ze Zem, oczywicie przy zaoeniu, e geopolitycznym Antychrystem jest USA, natomiast Imperium Dobra jest Rosja. Jedyn droga wyjcia z tej ekstremalnej sytuacji okazuje si by dla Dugina spenienie przepowiedni Lwa Gumilowa, goszcej, e Rosja zostanie ocalona tylko jako mocarstwo eurazjatyckie. Dlatego moskiewski filozof ju od prawie dwch dekad czyni wysiki na rzecz urzeczywistnienia si eurazjatyckiej symfonii narodw pod przewodnictwem Moskwy Trzeciego Rzymu. Do uczestnictwa w tej symfonii zaprasza niemale wszystkie pastwa i narody ssiadujce z Rosj. Gdy za przyjm one to zaproszenie i zapiewaj zgodnie w tym osobliwym chrze, speni si wielkie marzenie Dugina, narodzi si bowiem Nowe Imperium Kontynentalne, Eurazjatyckie Imperium Rosji24 eurazjatyckie, poniewa, jak deklaruje
22 23

L. M o c z u l s k i , Geopolityka: Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 368-369. . , , s. 115-117. 24 I d e m, ? Ke 1993, . 2, s. 40-42.

92

moskiewski myliciel: Nie jestemy zainteresowani po prostu zachowaniem wasnego pastwa czy narodu, lecz [...] wchoniciem, przy pomocy wywieranego przez nas nacisku maksymalnej liczby dopeniajcych nas kategorii25. III. Eurazjatyckie imperium Rosji Aleksander Dugin uwaa Rosj za lece w centrum wiatowej Wyspy (World Island) Serce Ldu (Heartland), obszar predestynowany do tego, by przeciwstawi si naporowi ze strony Sea Power, atlantyckiej cywilizacji mierci, uosabianej przez USA. Dlatego podstawowym zadaniem, jakie autor Podstaw geopolityki stawia przed Rosj jest bezwzgldne zwalczanie wpyww cywilizacji transatlantyckiej (tallasokratycznej) wszdzie tam, gdzie to jest moliwe. W dalszej kolejnoci Dugin postuluje roztaczanie eurazjatyckiej (tellurokratycznej) opieki nad wewntrzn stref brzegow, planetarnym yznym Pksiycem, ktry oddziela Heartland od oceanw. Jest to wita misja Rosji i narodu rosyjskiego, ktry jest wybrany przez samego Boga ma on bowiem zbone intencje i myli si nie moe, poniewa jak pisze Dugin patrzy z perspektywy seteriologicznej26. Aby zainicjowa tworzenie Nowego Imperium Kontynentalnego naley w pierwszej kolejnoci rozerwa tzw. piercie Anakondy27, jaki USA roztoczyy i zacisny wok wiatowej Wyspy (Eurazji), na ktrej znajduje si Heartland (Rosja). Rosjanie pisze redaktor Eliementw z powodzeniem mog znale si w obozie wroga. Trzeba rozbi blok atlantycki na wszystkich poziomach jednoczenie, w taki sposb, w jaki atlantyzm zaatakowa Ukad Warszawski i jedno pastwow ZSRR28. Strategia Anakondy polega na oplataniu wiatowej Wyspy dwoma ramionami wasalnych wobec USA pastw brzegowych, amerykaskich protektoratw, na terytorium ktrych Waszyngton posiada rozlokowane bazy morskie i lotnicze. Rami zachodnie obejmuje Grenlandi, Islandi po Pakistan, rami wschodnie natomiast siga od Alaski po Filipiny i Pwysep Malajski. USA nie s jednak w stanie zamkn okrenia Eurazji w piercieniu militarnej i gospodarczej dominacji potgi morskiej. Uniemoliwia im to istnienie w wewntrznej strefie brzegowej duych, ludnych i bogatych w surowce pastw, takich jak Chiny, Indie, Iran oraz Irak, w ktrych ich wpyw jest znikomy. Co wicej, niepodlegy byt tych pastw jest warunkiem zachowania resztek suwerennoci przez Rosj. Zdajc sobie spraw z tej sytuacji, Dugin nakreli szczegowy plan powoania do ycia Wschodniego Imperium Dobra i zniszczenia Zachodniego Imperium Za29. Pocztkowo moskiewski myliciel
Do owych dopeniajcych kategorii Dugin zalicza Polsk i Ukrain gdy takie s prawa geografii sakralnej i geopolityki Zob. przyp. 11. 26 . , , s. 180. 27 Okrelenie to wywodzi si od Planu Anakonda, jednej z koncepcji prowadzenia wojny secesyjnej, ktr w 1861 r. wysun gen. wojsk Unii Winfield Scott. Plan Anakonda zakada wygranie wojny przy minimalnych stratach wasnych dziki blokadzie morskiej oraz kontroli nad rzek Missisipi. Blokad morsk stanw Poudnia ogoszono ju 19 kwietnia 1861 r., mimo e Unia nie uznawaa Konfederacji za odrbne pastwo; blokada zakoczya si wraz z upadkiem portu Wilmington 25 lutego 1865 r., za oficjalnie 23 czerwca 1865 r. 28 . , op.cit., s. 367. 29 Nasz tytuowy bohater jest przekonany, e Zachd to geograficzny Szatan, geograficzny Antychryst. Zachd powinien zapaci za wszystko [sic!]. Najlepiej byoby go zasiedli Chiczykami,
25

93

zakada jedynie zebranie ziem dawnego ZSRR. Szybko jednak zmodyfikowa ten skromny projekt, gdy jak stwierdzi z racji swego geopolitycznego pooenia Rosja ma interes we wszystkim i do wszystkich30. W rozumieniu Dugina ci wszyscy to nie tylko bliska zagranica, czyli terytoria utracone w wyniku rozpadu ZSRR, ale take franko-germaski, kontynentalny trzon Europy, Maghreb, pastwa Azji rodkowej, a nawet rejon Pwyspu Indochiskiego, Filipiny oraz Pakistan31. Jak zatem wedug Dugina miaoby si wyksztaci Eurazjatyckie Imperium Rosji? Ot pierwszym krokiem byoby zniszczenie amerykaskiej linii kwarantanny (sanitarny kordon), przebiegajcej od Morza Batyckiego do Morza Czarnego, a wic w rejonie Midzymorza, stanowicego wedug Halforda Mackindera swoist bram do Heartlandu32. w sanitarny kordon (w skad ktrego wchodzi m.in. Polska i Ukraina) oddziela eurazjatyckie Niemcy i potencjalnie eurazjatyck Francj od Rosji Serca Ldu33. Pastwa te powinny nie tylko zrozumie, e Rosja nie moe pozosta tylko mocarstwem o charakterze regionalnym, ale umoliwi jej budow Nowego Imperium Kontynentalnego, by nie wygin jako zjawisko cywilizacyjne34. Co wicej, w opinii Dugina pastwa Europy Zachodniej mog istnie wycznie w ramach imperium eurazjatyckiego i tylko dla niego35. Kolejne posunicie Rosji na Wielkiej Szachownicy powinno, zdaniem Dugina, polega na zawarciu sojuszu z talassokratyczn Japoni, ktra mimo faktu, e jest przesiknita atlantyzmem, to konkuruje z USA na paszczynie ekonomicznej i z racji swego usytuowania geostrategicznego, potgi gospodarczej i religijno-duchowego pokrewiestwa z Mongoli stanowiaby dla Rosji nie tylko cennego sojusznika, ale rwnie partnera w kwestii centralizacji obszaru Oceanu Spokojnego i kolonizacji Syberii36. Naley tutaj zaznaczy, i nasz autor wyczy z Eurazji kontynentalne Chiny, jako e, zgaszaj one pretensje do zwierzchnictwa nad Mongoli i wsppracuj z USA oraz atlantyck Turcj, ktra szermujc ide Panturkizmu, byaby w stanie rozbi projektowane mozolnie przez Dugina Imperium Dobra na trzy wielkie regiony tellurokratyczne: zachodni (Europa), wschodni (Syberia, Daleki Wschd) i poudniowy (Iran, Afganistan, Pakistan)37. Gdyby urzeczywistni si przedstawiony wyej scenariusz budowy Nowego Imperium Kontynentalnego, uformowaaby si Konfederacja Wielkich Przestrzeni, stanowica na poziomie administracyjnym urzeczywistnienie marzenia o Eurazjatyckim Imperium Rosji. W takim ukadzie Imperium-Matk,
Tatarami, muzumanami, caym tym eurazjatyckim koczownictwem. Wedug Dugina Zachd to martwa ziemia, poniewa wystpuje tam jaka sterylno, aseptyczno, ktra przejawia si brakiem zapachw. Jego zdaniem Refleksja Zachodu rozkada wszystko na czynniki pierwsze [] wszystko wyjaawia i zasusza jak eksponaty w kwietniku. Nasza refleksja natomiast nie pozbawia nas aromatu ycia, erotycznego wrcz zachwytu naszymi ideami. Zob. przyp. 11. 30 . , op. cit., s. 191. 31 Ibidem, s. 191. 32 Ibidem, s. 197-198. 33 Ibidem, s. 220. 34 Ibidem, s. 200. 35 Ibidem, s. 197. 36 Ibidem, s. 333. 37 I. M a s s a k a , Eurazjatyzm, s. 180.

94

pooonym w Sercu Ldu, zostaaby Rosja, z ktrej pynyby impulsy kontynentalne do skoncentrowanych wok niej imperiw wtrnych: Imperium Europejskiego (centrum Niemcy), Imperium Oceanu Spokojnego (centrum Japonia) i wreszcie Imperium rodkowoazjatyckiego (centrum Iran)38. Ciekawostk jest to jak Dugin wyobraa sobie jednoczenie Imperium zoonego z tak wielu rnorodnych kultur i narodw. Ot nie trudzi si on z podaniem racjonalnego uzasadnienia swojego superprojektu. Uwaa on, e nad procesem tym czuwaj siy nadprzyrodzone, twierdzi, e jest to magia geopolityczna39, natomiast denie Rosji do ekspansji to nic innego jak tylko wyraz tsknoty za Absolutem, impulsywne denie do Boga. Wedug moskiewskiego filozofa etnos rosyjski jest otwarty i wyrozumiay, jednoczcy rne narody i jzyki, a take [...] wchaniajcy w siebie wszystkich, ktrzy pragn by przez niego wchonici40. IV. Rasputin Putina Aleksander Dugin jeszcze w latach dziewidziesitych uwaany by za nawiedzonego dziwaka-idealist, ktry siedzi w piwnicy [...] co tam bredzi pod nosem, ale jego rojenia nie maj zupenie adnego wpywu na ludzi41. Opini ta nie ulega zmianie do dnia dzisiejszego. Z jedn zasadnicz rnic. Ot sta si on szeroko czytanym dziwakiem o duych wpywach na Kremlu. Gazeta Moskowskij komsomolec okrelia kierowany przez Dugina ruch eurazjatycki, jako intelektualn parti wadzy. Z kolei inna gazeta Argumienty i fakty nazwaa go wprost ideologiem Putina, piszc, e kierowane przez Dugina Centrum Eurazjatyckich Inicjatyw Geopolitycznych jest w Rosji drugim MSZ i dodajc, e w CIA powoano nawet specjalny wydzia, ktrego pracownicy zajmuj si wycznie Duginem i jego koncepcjami42. W podobnym tonie wypowiada si znany amerykaski politolog i publicysta Charles Clover, ktry na amach Financial Times napisa, e [...] prezydent Rosji Wadimir Putin ma program podry zagranicznych, ktry wyglda jak niektre z map w ksice Dugina43. Rzeczywicie, autor nasz ostentacyjnie popiera polityk byego ju prezydenta Federacji Rosyjskiej Wadimira Putina, widzc w nim wzorem swego francuskiego przyjaciela Jeana Parvulescu czowieka przeznaczenia dla Rosji44. W wywiadzie udzielonym dla czasopisma Fronda z satysfakcj stwierdzi: Stawiam na Putina. Jest to stawka historyczna, geopolityczna i metafizyczna. Tak jak maklerzy kupuj lub sprzedaj akcje, tak o mnie mona powiedzie, e kupuj akcje Putina45. W innym wywiadzie dla polskiej prasy moskiewski filozof poda powody, dla ktrych stawia na Putina. Jego zdaniem zahamowa on rozpad Rosji na Kaukazie, przystpi do naprawy samorzdnoci lokalnej przez przywoanie do porzdku gubernatorw i przeciwstawienie si separatystycznym tendencjom w
38 39

. , op.cit., s. 247. Ibidem, s. 251. 40 . , , s. 142. 41 Zob. przyp. 11. 42 Zob. przyp. 4. 43 Ibidem. 44 Zob. przyp. 10. 45 Ibidem.

95

republikach autonomicznych, zespoli system administracyjny z systemem wojskowym, podnoszc poziom bezpieczestwa narodowego, usun z ycia gospodarczo-politycznego oligarchw rozkradajcych majtek narodowy, zapali zielone wiato dla procesw integracyjnych w ramach WNP, powoujc do ycia Eurazjatyck Wsplnot Gospodarcz, wreszcie do koncepcji bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej wprowadzi pojcie wiata wielobiegunowego, co dowodzi uznania doktryny eurazjatyckiej za podstaw midzynarodowej strategii Rosji46. Wymienione posunicia byego ju prezydenta Federacji Rosyjskiej wystarczyy, aby Dugin uzna, i Putin reprezentuje pozytywny trend w rosyjskiej historii, natomiast jego rzdy to [...] krok z ciemnoci w jasno, ze saboci do mstwa. Redaktor Elementw z ceremonialn powag kapana Eurazji oznajmi rwnie, i to wanie na Putinie powinny [...] speni si okrelone proroctwa dotyczce losw Rosji i wiata, gdy [...] w nim realizuje si wielki eurazjatycki archetyp47. Widoczn oznak urzeczywistniania si owego archetypu jest przede wszystkim udzia Putina w utworzeniu w 2003 r. antyamerykaskiej osi kontynentalnej ParyBerlin-Moskwa48. Impulsem do zawizania tej eurazjatyckiej koalicji byo zajcie przez Francj, Niemcy i Rosj wsplnego stanowiska wobec amerykaskiej akcji w Iraku. Prezydent Rosji stwierdzi wwczas, i oto pooono wreszcie kamie wgielny pod budow multipolarnego wiata49. 11 lutego 2004 roku doszo do spotkania eurazjatyckiego trjkta w Soczi, podczas ktrego prezydent Francji J. Chirac, kanclerz Niemiec G. Schroeder i prezydent Rosji W. Putin dokonali scementowania osi Pary-Berlin-Moskwa50. Zarysowujca si perspektywa utworzenia antyamerykaskiego bloku kontynentalnego zyskaa rwnie poparcie
Zob. przyp. 1. O tym, e Wadimir Putin obra kurs eurazjatycki moe wiadczy nastpujca wypowied wczesnego prezydenta Federacji Rosyjskiej: Rosja zawsze okrelaa siebie krajem eurazjatyckim. Nigdy nie zapomnielimy, e zasadnicza cz terytorium rosyjskiego znajduje si w Azji. Nadzieje, ktre wnosz ze sob idee eurazjatyckie s szczeglnie wane obecnie, kiedy tworzone s rwnoprawne stosunki midzy krajami nalecymi do Wsplnoty Niepodlegych Pastw. Por.: P. E b e r h a r d t , Rosyjski eurazjatyzm i jego konsekwencje geopolityczne, Przegld Geograficzny 2005, t. 77, nr 2, s. 189. 47 Zob. przyp. 10. 48 Jedynymi liczcymi si aktorami geopolitycznymi tej osi miayby jednak by wycznie Rosja i Niemcy. Jak wyzna Dugin: To nasze zadanie. Zjednoczy si z Niemcami i stworzy potny blok kontynentalny. Zob. przyp. 11. W wywiadzie tym odnis si take do zmarnowanego jego zdaniem porozumienia rosyjsko-niemieckiego z czasw II wojny wiatowej: Niemcy zaprzepacili swoja szans podczas wojny. Trzeba byo razem z nami walczy przeciwko Anglii, obrci pakt RibbentropMootow na Zachd a wtedy Hitler-Stalin forever. Dzi zamiast po angielsku, wszdzie by mwiono po rosyjsku i niemiecku. Niemcy na to nie poszli i przegrali. Wedug Dugina przyczyn klski Niemiec by fakt, i Hitler nie chcia wybiera midzy dwiema alternatywnymi opcjami: albo z Angli przeciw Rosji, albo z Rosj przeciw Anglii i rozpocz wojn na dwa fronty. Pogry przez to Niemcy, 20 milionw Rosjan i adny kawa wiata. Zob.: Ibidem. 49 T. M a r c z a k , O Pary-Berlin-Moskwa z perspektywy polsko-ukraiskiej, <http://www.ism.uni.wro-c.pl/publikacje/polonia/marczak_os_paryz_berlin_moskwa.pdf> (20 I 2009). Por. take: H. G r o u s s o u v r e , Paris-Berlin-Moscou: La vole de lindpendence et de la Pax, Paris 2002. Por. take: R. P o t o c k i, O Pary-Berlin- Moskwa, [w:] Na szachownicy dziejw i midzynarodowej polityki: Ksiga dedykowana Profesorowi Zbigniewowi Brzeziskiemu, red. J. Farys, H. Kocj, M. Szczerbiski, Gorzw 2006, s. 205-216; A. B a r a s k a , O Pary-Berlin- Moskwa w rozwaaniach Henri de Groussovrea, Geopolityka 2008, nr 1, s. 50-61. 50 Ibidem.
46

96

socjalistycznego rzdu Hiszpanii premiera Zapatero, ktry tym samym rozszerzy wspomnian konstelacj o Madryt. Wydaje si, e kademu z osobna uczestnikowi osi Pary-Berlin-Moskwa brakuje okrelonych atrybutw mocarstwowoci: Francji surowcw i bazy przemysowej, Niemcom potencjau militarnego, za Rosji rozwinitej gospodarki. Jednake, jak zauway amerykaski analityk John. C. Hulsman: [...] wzita razem francusko-niemiecko-rosyjska kombinacja posiada atrybuty supermocarstwa zdolnego przeciwstawi si Stanom Zjednoczonym w skali globalnej: z Francj sprawujc polityczne i ideologiczne przywdztwo (a w rzeczywistoci stanowicej uyteczny listek figowy dla aliansu niemiecko-rosyjskiego), Niemcami wnoszcymi potencja gospodarczy i Rosj wnoszc swj potencja militarny51. Z kolei rozszerzenie sojuszu francusko-niemiecko-rosyjskiej wielkiej trjki o Madryt i stworzenie w ten sposb paktu czterech, co miao miejsce w dniach od 16 do 18 marca 2005 r. w czasie paryskiej konferencji Chiraca, Schreodera, Putina i Zapatero w opinii francuskiego geopolityka Henriego de Grossouvrea mogoby moe sta si pocztkiem koca wiatowej supremacji USA. Jego zdaniem bowiem Europa potrzebuje motoru politycznego. Hiszpania, Francja, Niemcy i Rosja dysponuj mas krytyczn niezbdn do wypenienia tej roli i do stworzenia podstaw Mocarstwa Europejskiego, ktre na arenie midzynarodowej bdzie gwarantem pokoju52. Utrzymanie osi Pary-Berlin-Moskwa stao si jednak dla Rosji wysoce problematyczne, odkd jak szyderczo uj to kontrowersyjny rosyjski dziennikarz i komentator polityczny Michai Leontiew Amerykanie zorientowali si, e Chirac i Schroeder chc prowadzi samodzieln gr w stosunku do Ameryki i z tego te powodu [...] postanowili wymieni ich na politykw proamerykaskich takich jak Merkel i Sarkozy53. Mimo tych niekorzystnych zmian wydaje si, i Rosja w dalszym cigu usiuje podtrzyma kurs eurazjatycki, albowiem realn wadz nadal sprawuje tam zorientowany proniemiecko Wadimir Putin54, ktrego A. Dugin postrzega podkrelmy to raz jeszcze jako czowieka przeznaczenia dla Rosji. W tej sytuacji moemy si tylko domyla, e w czasie, gdy trwaa jeszcze rosyjska operacja militarna w Gruzji, to wanie z polecenia Putina wybrany demokratycznie prezydent Federacji Rosyjskiej Dmitrij
Ibidem. Ibidem. 53 Rozmowy o wojnie w Gruzji: Lech Kaczyski walczy na Kaukazie dla Amerykanw, Dziennik 2008, nr 190, s. 17. 54 Zdaniem W. Marciniaka: w Rosji w okresie postsowieckim wszystkie konflikty na Kaukazie byy wojnami o Kreml. Pierwsza wojna czeczeska bya skutkiem dugotrwaego kryzysu wadzy w latach 1992-1993, a druga bya w istocie wojn o prezydentur Putina. Z kolei wojna z Gruzj ostatecznie przesdza problem pozostania Putina u wadzy. Dyskusja, ktra kiedy toczya si o jego trzeciej kadencji zostaa w ten sposb zakoczona. Putin pozostaje wodzem narodu. Kreml przestaje ju zwraca uwag na konstytucj i ustanawia pozakonstytucyjny, autorytarny reim. Zob.: Putin wci jest wodzem, Dziennik 2008, nr 200, s. 5. Analogiczn opini wyrazi amerykaski geopolityk Zbigniew Brzeziski, ktry zapytany o to, czy aktualny prezydent Federacji Rosyjskiej Dmitrij Miedwiediew odgrywa jakkolwiek rol w konflikcie rosyjsko-gruziskim odpowiedzia: Ma z tym tyle wsplnego, co oficjalna gowa ZSRR w 1950 r. miaa z rzdzeniem krajem. Czy kto pamita nazwisko tamtego czowieka? Nazwisko prawdziwego pana ZSRR wielu ludzi pamita do dzi. Rymuje si ono z nazwiskiem Putin. Zob.: Gruzja jest Finlandi naszych czasw, Dziennik 2008, nr 189, s. 17.
52 51

97

Miedwiediew, chcc ratowa wizerunek Mateczki Rosji jako przewidywalnego i stabilnego partnera Unii Europejskiej (czytaj Francji i Niemiec) w yczliwiej atmosferze spotka si najpierw z prezydentem Francji Sarkozym pniej za z kanclerz Niemiec Merkel, ktrzy wystpujc w imieniu swoich pastw i caej Unii przejawiali gbokie zaniepokojenie sytuacj na Kaukazie. V. Ostrzeenie Mackindera Proniemieckie stanowisko Putina wspgra idealnie z planami krelonymi przez A. Dugina w kwestii organizacji europejskiej i eurazjatyckiej przestrzeni yciowej. w wyznawca Putina jest przekonany, e o Berlin-Moskwa [...] umoliwi powstanie w przyszoci potnej Wielkiej Rosji i Wielkich Niemiec w dalszej perspektywie doprowadzi natomiast do [...] stworzenia trwaej strategicznej i ekonomicznej konstrukcji dla powstania zjednoczonego Imperium Eurazjatyckiego Imperium Europejskiego na zachodzie i Imperium Rosyjskiego na wschodzie Eurazji55. Lecz aby w imperialny sen sta si rzeczywistoci Rosja powinna rozway [...] zwrcenie obwodu kaliningradzkiego (Prus Wschodnich) Niemcom, co staoby si wyrazem rezygnacji Kremla [...] z ostatniego terytorialnego symbolu tragicznej bratobjczej wojny56. Dugin doskonale zdaje sobie spraw z faktu, i ten wspaniaomylny gest mgby zosta odebrany przez Rosjan jak [...] krok ku geopolitycznej kapitulacji, dlatego wyranie zaznacza, i Europa powinna przedoy Rosji inne moliwoci aneksji terytorialnej, wzgldnie inne moliwoci rozszerzenia strefy wpyww, przede wszystkim kosztem tych pastw, ktre uparcie d ku federacji czarnomorsko-batyckiej57. Niestety, mona z du doz prawdopodobiestwa stwierdzi, e zgodnie z yczeniem Dugina rzdy pastw Europy Zachodniej na czele z Niemcami przedoyy ju dziaajc rzecz jasna w kuluarach wadzom Rosji moliwo rozszerzenia strefy wpyww na pomocie batycko-czarnomorskiego, a wic w rejonie Midzymorza. wiadcz o tym plany budowy North Stream (Gazocigu Pnocnego biegncego po dnie Morza Batyckiego do Niemiec, z pominiciem terytorium polskiego) i South Stream (tj. Gazocigu Poudniowego biegncego po dnie Morza Czarnego na Pwysep Bakaski, z pominiciem terytorium Ukrainy). W momencie oddania ich do uytku, co ma nastpi odpowiednio w 2011 r. i w 2013 r., swoje geoekonomiczne znaczenie strac bezpowrotnie rurocigi JamaEuropa (przechodzcy przez Polsk) i Przyja (przechodzcy przez Ukrain)58. W ten sposb wadze Federacji Rosyjskiej (jakiekolwiek by nie byy) zrealizuj w praktyce postulat Dugina, ktry od pocztku swojej byskotliwej kariery kapana Eurazji konsekwentnie domaga si zniszczenia kordonu sanitarnego oddzielajcego Rosj od Europy Zachodniej, gdy uniemoliwia on budow Eurazjatyckiego Imperium Rosji. Trzon tego kordonu stanowi Polska i Ukraina
P. E b e r h a r d t , op. cit., s. 185-186. Ibidem, s. 186. 57 Ibidem. 58 Naley zaznaczy, e budowa South Stream w praktyce oznacza fiasko popieranego przez USA projektu Gazocigu Nabucco z Azji rodkowej przez Turcj do Europy, ktrego gwnym zadaniem miaa by dywersyfikacja dostaw gazu z Rosji. Z drugiej take strony geoekonomia bya jedn z przyczyn wojny rosyjsko-gruziskiej z sierpnia 2008 r. Por.: R. P o t o c k i , Wojna sierpniowa, Czstochowa 2008.
56 55

98

dwa nieuleczalnie proatlantyckie pastwa sezonowe, ktre dc do zacienienia wizi z USA, zdradzaj, zdaniem Dugina, swoj kontynentaln tosamo. Jakie konsekwencje dla Europy i wiata moe mie zniszczenie kordonu sanitarnego, tj. suwerennego bytu Polski i Ukrainy? Odpowied na to pytanie zostaa udzielona niespena dziewidziesit lat temu przez wybitnego angielskiego geografa, profesora Oxfordu, sir Halforda Mackindera. Badacz ten, nazywany ojcem chrzestnym geopolityki ostrzega, e jeli mocarstwo kontynentalne kontrolujce Serce Ldu (Heartland), a takim jest Rosja, opanuje terytoria znajdujce si na tzw. pomocie batycko-czarnomorskim, penicym rol swoistej bramy do Serca Ldu, wwczas powikszy swj potencja w stopniu pozwalajcym na zdobycie peni wadzy nad World Island. * * * Podsumujmy nasze rozwaania: Aleksander Dugin reanimowa ide eurazjatyzmu, rozwin j, a nastpnie postanowi uczyni fundamentem narodowej ideologii Federacji Rosyjskiej, co trzeba przyzna udao mu si nadspodziewanie dobrze. Rezultatem jego wieloletnich bada i akcji promocyjnej skierowanej do rosyjskich elit politycznych jest trwajcy obecnie renesans eurazjatyzmu, w ramach ktrego wyksztaciy si cztery parytety polityki zagranicznej: 1. Rosja powinna zachowa kontrol nad pnocno-wschodnim obszarem Eurazji (Azj rodkow, Syberi i Mongoli Zewntrzn), tworzc przeciwwag dla rosncych wpyww i potgi Chin; 2. W polityce zagranicznej Kreml powinien utrzymywa kurs antyzachodni przy zaoeniu, e w skali planetarnej gwnym wrogiem dla kontynentalnej potgi Rosji pozostaje nadal oceaniczna potga USA, za rzeczywistym terenem starcia rosyjskiej tellurokracji z amerykask tallasokracj bdzie Europa59; 3. Polityka rosyjska w Europie Wschodniej, na Kaukazie i w Azji rodkowej powinna zmierza do odbudowy wielkoruskiej przestrzeni yciowej oraz umocnienia buforowej strefy wpyww; 4. Rosja jako jedyny nosiciel wartoci cywilizacyjnych Wielkiego Stepu ma prawo decydowa nie tylko o swoim losie, ale jest predestynowana do tego, by decydowa o losach wiata60. W wietle tych standardw nie powinno nas dziwi, e Dugin pozwala sobie na stwierdzenie w rodzaju: Przyszo nasza jest61. Wydaje si, e z punktu widzenia ludzi Zachodu jedynym waciwym komentarzem dla idei goszonych przez Aleksandra Dugina moe by poddana parafrazie uwaga poczyniona przez Arthura Moellera van den Brucka: Zwierz czai si w czowieku. Rosja
59 Implikuje to rosyjskie cele geopolityczne na Pwyspie Europejskim postrzeganym z perspektywy Moskwy jako wyrostek robaczkowy Azji. Cele te s nastpujce: 1. Rozbijanie jednoci transatlantyckiej na cywilizacj europejsk i anglo-amerykask; 2. Finlandyzacja Starego Kontynentu; 3. Zmuszenie USA do rezygnacji ze statusu mocarstwa europejskiego; 4. Zdominowanie krajw pooonych na stykach geopolitycznych od Finlandii po Azj rodkow. 60 R. P o t o c k i , J . P o t o c k a , Eurazjatyzm, [w:] Encyklopedia Biaych Plam, t. V, Radom 2001, s. 312. Por. take: S. D b s k i , Geopolityczna przyszo Rosji, Arcana 1998, nr 1/19, s. 89-92. 61 Zob. przyp. 11.

99

wschodzi ciemnym zmierzchem nad Europ. Winnimy by stranikami na progu wartoci62.

SUMMARY MONGOLIAN PRINCES KISS. ALEKSANDER DUGINS EURASIAN IMPERIUM OF RUSSIA

Mongolian princes kiss in the ice desert is a title of a picture written in 1915 by Polish painter Stanislaw Witkiewicz. Analysing the message of this masterpiece from geopolitical point of view, can be noticed that it is the kind of artistic sign of contemporary, aimed against American dominance, spatial conception of the world reorganisation whose the author was the influential philosopher Aleksander Dugin. His concept was given a title Mongolian princes kiss because it shows a barbarbarian version of the end of history strongly set in the Russian tradition of civilization mission based on Mongolian cultural elements. The concept, propagated by Dugin since mid-1990s, assumes not the renovating of territorial Soviet Russia but the creation of the New Continental Empire, understood by the former Mongolian expansionism as the Eurasian large territory containing strong continental countries of EU which decide to reach the alliance with Russia, opposing the strong and burdensome global hegemony of the USA, East European and Central Asian Soviet Republics which were lost by Moscow. It was the result of USSR collapse. Dugin shows his hostility against the USA. It develops from the fact that he strongly believes in antagonism between two opposite civilisations. They reflect archetypal fight between two elements earth and water. In his opinion there is a planetary scruffle of two Biblical monsters. Behemot is the Russian representatives who creates land civilisation. Lewiatan represents the USA, creating pirates. Visible signs of this scruffle are the conflicts between eurasiatism and euratlantism, democracy and autocracy, socialism and capitalism, conciliarism and individualism, good (Russia) and evil (the USA). The only solution is to fulfill a Gumilows prediction. It says that Russia will be saved only as an Eurasian power. To make it happen, Russia has to unite with West European countries. Poland and Ukraine are the main obstacles. In order to restore the imperial past, Russia has to neutralise Polish Ukrainian sanitary cordon and reach an agreement with the French-German UE core. Unfortunatelly, such a solution will bury the concept of European unity, finishing with Europe Finlandization conducted by Russia and West European. The author of Mongolian princes kiss clearly warns against that.

62 A. M o e l l e r, Trzecia Rzesza, [w:] Rewolucja Konserwatywna w Niemczech 1918-1933, Pozna 1999, s. 384.

100

101

LESZEK SYKULSKI

NIZINA TURASKA JAKO INTERIOR EURAZJI

izina Turaska jest jednym z waniejszych pod wzgldem geograficznym i geopolitycznym elementw przestrzennych zlewiska bezodpywowego, ktre zalicza si do piciu zlewisk Eurazji, obok zlewiska Oceanu Atlantyckiego, zlewiska Oceanu Arktycznego, zlewiska Oceanu Spokojnego oraz zlewiska Oceanu Indyjskiego. Kade z powyszych zlewisk stanowi odrbny obszar geopolityczny. Centralnie pooone zlewisko bezodpywowe charakteryzuje si specyficznym ukadem hydrograficznym, w ktrym rzeki kocz swj bieg w Morzu Kaspijskim, Jeziorze Aralskim lub na pustyniach Azji rodkowo-Zachodniej. Na pustyniach Niziny Turaskiej swj bieg kocz m.in. rzeki Sarysu, Czu, Harirud, Murgab, Turgaj czy Irgiz. Nizina ta stanowi naturalnie wyodrbniony obszar charakteryzujcy si specyficznym reimem hydrograficznym. Ukad hydrograficzny danego regionu jest kluczowym elementem kadej analizy geopolitycznej w tradycyjnym paradygmacie polskiej szkoy geopolitycznej, zaoonej przez Eugeniusza Romera1. Analiza przestrzeni geograficznej jest fundamentalnym elementem kadej analizy i badania przeprowadzonego w oparciu o paradygmat geopolityczny2. Geopolityka korzysta z dorobku geografii fizycznej w celu ukazania rodowiskowego podoa, w jakim rozwijaj si wielkie procesy historyczne oraz powstaj i funkcjonuj orodki siy. Nie naley jednake zapomina, e warstwa fizyczna analizy geopolitycznej nie moe przysania innych elementw opisu rzeczywistoci (warstwy politycznej czy cywilizacyjnej). Skonno do determinizmu geograficznego bya jednym z charakterystycznych elementw narracji geopolitycznej3 jeszcze w pierwszej poowie XX wieku. Po drugiej wojnie wiatowej wielu badaczy, odrzucajc imperatyw geograficzny, wpado w inn puapk intelektualn determinizm polityczny. Odrzucajc czynniki geograficzne postawiono zbyt duy nacisk na aspekty funkcjonalne. Decydujc rol i znaczenie zaczto przypisywa politycznym ukadom si, opisujc je w taki sposb, jakby byy trwae i niezmienne4. Z powierzchni kuli ziemskiej geografia fizyczna wyodrbnia kontynenty i oceany, ktre z uwagi na rnice wynikajce ze specyfiki fizjosfery i biosfery dziel si na mniejsze jednostki fizycznogeograficzne. Dziaem geografii fizycznej, ktry zajmuje si opisem tych jednostek, na ktre skadaj si: obszary, prowincje i podprowincje fizycznogeograficzne jest geografia fizyczna regionalna5. W
L. M o c z u l s k i , Geopolityka: Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 97-99; E. R o m e r, Rola rzek w historii i geografii narodw, Lww 1901. 2 O ujciu geopolityki jako paradygmatu badawczego, por.: T. K l i n , Geopolityka: spr definicyjny we wspczesnej Polsce, Geopolityka 2008, nr 1, s. 10-15. 3 Pojcia narracja geopolityczna autor uywa na wzr okrelenia narracja politologiczna, czy narracja historyczna. Por. O. C e t w i s k i , Teoria narracji politologicznej, Warszawa 2002, s. 27. 4 L. M o c z u l s k i , op.cit., s. 79-80, 82, 84, 86. 5 J. M i t y k , Geografia fizyczna czci wiata. Zarys fizjograficzny, Warszawa 1986, s. 4-6; A. D e m b i c z , Studia regionalne pytania o istot, [w:] Geografia na przeomie wiekw jedno w
1

102

fizycznogeograficznej (fizjograficznej) klasyfikacji geokompleksw stosowane s dwa systemy: typologiczny i regionalny. Typologia prowadzi klasyfikacj opart na podobiestwach, poszukuje cech wsplnych i prawidowoci w strukturze geokompleksw. Regionalizacja natomiast poszukuje cech indywidualnych i wyodrbnia cechy odrniajce geokompleksy od siebie6. Fundamentalnym punktem odniesienia geografii, podobnie jak i geopolityki, jest przestrze. Przestrze rozumie naley jako form istnienia materii, bez materii przestrze nie istnieje. Drugim konstruktem przestrzeni jest panujca w niej sfera relacji. Zatem dwoma podstawowymi komponentami przestrzeni s materia (tworzyciele) oraz relacje; i tak mwic o geokompleksie przyrodniczoterytorialnym, mamy na myli komponenty przyrody oraz czce je wielorakie relacje7. Geopolityka podobnie jak geografia fizyczna dokonuje podziau kuli ziemskiej na mniejsze jednostki terytorialne. W odrnieniu jednak od geografii regionalizacja geopolityczna nie jest powszechnie przeprowadzana w ukadzie dziesitnym, nie posiada take dobrze rozwinitych kryteriw metodologicznych ani standaryzacyjnych. Geopolityka wyrnia m.in. hemisfery, obszary, makroregiony, panregiony, regiony, subregiony, obszary osiowe, obszary centralne, peryferyjne, semiperyferyjne (strefy krytyczne), itd.8 Podstawowym punktem odniesienia badaczy zajmujcych si geografi oraz geopolityk jest przestrze geograficzna. Jak susznie zwrci uwag Tadeusz Bartkowski, okrelenie przestrze geograficzna jest swego rodzaju tautologi, jednake wobec wyrniania w nauce przestrzeni geodezyjnej, przestrzeni socjologa, przestrzeni spoeczno-ekonomicznej, czy politycznej, takie doprecyzowanie staje si uzasadnione. Przez przestrze geograficzn rozumiemy zatem przestrze, w ktrej kategoria tworzycieli nie jest utworzona przez zbir obiektw pustych (), ale przez zbir obiektw materialnych z wszystkimi waciwociami materii. W odrnieniu od przestrzeni geodezyjnej, w przestrzeni geograficznej licz si waciwoci materii oraz, nieistniejcy w tej pierwszej, czas9. Nizina Turaska ley w Azji, ktra pod wzgldem geograficznym stanowi cz kontynentu eurazjatyckiego. Eurazja jest najwikszym kontynentem na Ziemi, obejmujcym powierzchni 54 153 000 km, zamieszkanym obecnie przez ok. 4,7 mld ludzi. Z punktu widzenia kryteriw politycznych i cywilizacyjnych jest dzielona na Europ i Azj. Azja obejmuje powierzchni 44 389 000 km, co stanowi 8,7 proc. powierzchni caej Ziemi i 29,8 proc. jej powierzchni ldowej. Zamieszkuje j ok. 4,2 mld ludzi. Kracowymi punktami Azji okrelanymi za pomoc wsprzdnych geograficznych s przyldek Baru (Biai) (116 szer. geograf. pn.), przyldek Czeluskin (7743 szer. geograf. pn.), przyldek Baba
rnorodnoci, Warszawa 1999, s. 116-121. 6 A. R i c h l i n g , Kompleksowa geografia fizyczna, Warszawa 1992, s. 79. Por. take: T. B a r t k o w s k i , Metody bada geografii fizycznej, Warszawa 1977, s. 59-60. 7 T. B a r t k o w s k i , Metody bada geografii fizycznej, Warszawa 1977, s. 45. 8 L. M o c z u l s k i , op.cit., passim; C. J e a n , Geopolityka, Wrocaw 2003, passim; Z. La c h , J . S k r z yp , Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007, passim. 9 T. B a r t k o w s k i , Metody bada geografii fizycznej, Warszawa 1977, s. 46-47.

103

(2610 d. geograf. wsch.) i Przyldek Dieniewa (16940 d. geograf. zach.). Dugo linii brzegowej Azji to ok. 70,6 tys. km. rednia odlego od morza 756 km, maksymalnie ok. 2360 km. Azja (nie liczc Antarktydy) jest kontynentem o najwyszej wysokoci redniej 987 m n.p.m.10. Uksztatowanie poziome Azji jest bardzo bogate, wystpuj tu liczne pwyspy, wsypy, przybrzene morza, zatoki i cieniny. Od pnocy Azj oblewa Ocean Arktyczny, od poudnia Ocean Indyjski, od wschodu Ocean Spokojny. Powierzchnia pnia kontynentalnego Azji wynosi 33,6 mln km , a powierzchnia pwyspw i wysp 10,6 mln km. Maksymalna rozcigo poudnikowa wynosi 8400 km, rwnolenikowa 8590 km. Obwd koa o powierzchni rwnej powierzchni kontynentu wynosi ok. 22 tys. km. Wskanik rozwinicia linii brzegowej jako proporcja dugoci linii brzegowej i stosunku powierzchni do obwodu koa wynosi 3,211. Nizina Turaska ley w Azji rodkowo-Zachodniej, ktra zalicza si do obszarw geograficznych Azji. Obszar ten podzielony jest na cztery prowincje oraz dwadziecia podprowincji fizycznogeograficznych. Do prowincji zaliczane s: obnienie Morza Kaspijskiego, Paskowye Kaspijsko-Aralskie, Pustynie Turaskie oraz Pogrze Kazaskie. Pod wzgldem politycznym Nizina Turaska jest usytuowana na obszarze trzech pastw: Turkmenistanu, Uzbekistanu (najludniejszego kraju w Azji Centralnej) oraz Kazachstanu. Pod wzgldem geograficznym rozciga si midzy Mugodarami, Wyyn Turgajsk, Pogrzem Kazachskim, Tien-szanem, Kopet Dag i wschodnimi wybrzeami Morza Kaspijskiego. Przez Bram Turgajsk czy si z Nizin Zachodniosyberyjsk. Z podprowincji fizjograficznych w jej skad wchodz: Nizina Nadkaspijska Wschodnia, Pobrzee Wschodniokaspijskie, Nizina Arteku, Mugodary, Wyyna Ustiurt, Wyyna Krasnowodzka, Kotlina Jeziora Aralskiego, Turgajsk Kraina Gr Stoowych, Pustynia Kyzy-kum, Wyyna Karszyska, Pustynia Kara-kum oraz Wyyna Badhyz-Karabil. Jej powierzchnia liczy ok. 1,2 mln km. Pod wzgldem geologicznym Nizina Turaska ley w poudniowej czci paleozoicznej platformy zachodniosyberyjskiej12. Najwiksze obszary Niziny Turaskiej zajmuj pustynie ilasto-piaszczyste i piaszczyste poronite rolinnoci wielkokrzewiast i pkrzewiast Nale do nich przede wszystkim Kara-kum, Kyzy-kum Pnocno-Zachodni, Mujun-kum, a take piaski nadmorskiego zachodniego wybrzee Morza Kaspijskiego. Najmodszymi pod wzgldem geologicznym pustyniami Niziny Turaskiej s nizinne rwniny pusty Kara-kum, Mujun-kum, czy Przyaralskiej Pustyni KaraTablice geograficzne, Warszawa 2008; Azja, red. L. O n i c h m a n o w s k i , Warszawa 1982, s. 1013; T. Bartkowski, op.cit., s. 153-154; S. P. S u s o w, Geografia fizyczna azjatyckiej czci ZSRR, Warszawa 1961, s. 8-14. 11 B. Au g u s t o w s k i , Ldy i oceany: Zarys geografii fizycznej wiata, Warszawa 1975, s. 74-76. 12 Geografia wiata: rodowisko przyrodnicze: Encyklopedia PWN, Warszawa 2008, s. 788-789; - , 1958, s. 24-34; . , - , 1957, s. 12-23; Przegldowy atlas wiata. Azja, Krakw 2004, s. 111-114; Central Asia 1: 1 750 000, Gizi Map, Budapest 2006; Zentralasien 1: 1 700 000, Bielefeld 2008.
10

104

kum Powstay one we wczesnym czwartorzdzie. Inne rwniny zwizane s ze wspczesnymi dolinami i deltami rzek Amu-darii, Syr-darii, Murgab, Tedenu13. Na Nizinie Turaskiej przecitna wysoko wynosi ok. 200-300 m. Najwysze wzniesienia wystpuj w masywie Tomditov w rodkowej czci pustyni Kyzykum (922 m). Na nizinie w pobliu Morza Kaspijskiego wystpuje wiele depresji. Najgbsz jest Karakija na pwyspie Manggystau (132 m p.p.m.). Na pwyspie tym znajduj si take najwysze wzniesienia zachodniej czci niziny (do 556 m). Klimat na obszarze Niziny Turaskiej jest umiarkowanie ciepy kontynentalny, skrajnie suchy. W styczniu rednia temperatura wynosi od -10C na pnocy do 2C na poudniu. W lipcu na pnocy temperatura dochodzi do 25C a na poudniu do 30C. rednia roczna suma opadw wynosi poniej 100 mm. Wyjtkiem w tym zakresie jest cz pnocna niziny, gdzie suma opadw dochodzi do 200 mm14. Sie rzeczna Niziny Turaskiej jest uboga. Wody wielu rzek spywajcych z gr na pustynne rwniny po drodze paruj lub s uywane do nawodnie, inna cz wsika w podoe. Niektre rzeki cakowicie zanikaj i pozostawiaj suche koryta oraz delty. Do takiej kategorii nale nawet due rzeki jak: Sary-Su, Zerawszan, Czu, Teden, czy Murgab. Istotnej znaczenie w gospodarce pustynnej maj wody podziemne, a szczeglnie najwysze poziomy wd gruntowych. Im bliej gr tym gbiej zalegaj; wystpuj tam na gbokoci od kilkudziesiciu, do nawet kilkuset metrw. Na pustyniach gboko zalegania wd podziemnych maleje i w miejscu przejcia rwnin podgrskich w Nizin Turask w niektrych miejscach wystpuj one w postaci rde (np. Kara-su). Szczeglnie zasobne s wody gruntowe starych rwnin aluwialnych. Due strumienie tych wd powoli przemieszczaj si ku obnieniom Morza Kaspijskiego i Jeziora Aralskiego, ktre stanowi dwa najwiksze i najbardziej kluczowe zbiorniki wodne regionu15. Morze Kaspijskie jest najwikszym jeziorem wiata. Jego powierzchnia wynosi ok. 371,8 tys. km, podlegajc systematycznemu zmniejszeniu (w 1930 roku wynosia ok. 442 tys. km). Do wybrzea Morza Kaspijskiego dostp maj: Rosja, Azerbejdan, Iran, Turkmenistan, Kazachstan. Powierzchnia Jeziora Aralskiego systematycznie kurczy si od 1960 r. Jedynymi rdami zasilania tego zbiornika wodnego s wody Amu-darii i Syr-darii. W 1960 r. objto wd Jeziora Aralskiego wynosia 1040 km. W 1995 r. wynosia ju tylko 248 km. Prognozy na rok 2010 zakadaj skurczenie si objtoci jeziora do 124 km16. Dwiema najwikszymi rzekami Niziny Turaskiej s Amu-daria i Syr-daria. Amu-daria, w staroytnoci nazywana Oksus, powstaje w wyniku poczenia rzek Pandu i Wachszu. Jej dugo wynosi 1425 km (od rde Pandu 2540 km). Powierzchnia dorzecza to 309 000 km. Jej najwikszymi dopywami s Kofarnihon, Suchan-daria, Sherobod, Kokcza, Kunduz. Wystpuj one tylko na obszarze grskim, poza tym na dugoci ok. 1200 km nie otrzymuje ona adnego
13 M.P. P i e t r o w, Pustynie kuli ziemskiej, Warszawa 1976, s. 30-31, 35-36; Por. I d e m, [w:] , 1963. 14 Geografia wiata. rodowisko, s. 789. 15 M. P. Pietrow, Pustynie, s. 33. 16 Przegldowy atlas wiata. Azja, s. 127; . . , . . , :. , 1978, s. 25-27.

105

dopywu. Przy ujciu do Jeziora Aralskiego tworzy szerok na ponad 10 000 km delt. Okoo 10 tys. lat temu Amu-daria uchodzia do Morza Kaspijskiego. Nadmierna eksploatacja rzeki (kanay: Karakumski, Amu-Bucharski, Karszyski) spowodowao wtrne zasolenie gleb oraz silne zanieczyszczenie wd solami nawozw mineralnych, pestycydami i ciekami przemysowymi. Od pocztku lat osiemdziesitych XX wieku wody rzeki nie uchodz do Jeziora Aralskiego. W dorzeczu tej rzeki leay staroytne pastwa Chorezm, Sogdiana, Baktria. Od redniowiecza wzdu Amu-darii prowadzi wany szlak handlowy z Rusi do Chiwy i Buchary17. Syr-daria, w staroytnoci nazywana Jaksartes, jest najdusz rzek Azji rodkowej. Jej rda znajduj si we wschodniej czci Kotliny Fergaskiej. Powstaje z poczenia rzek Naryn i Kara-daria. Jej dugo wynosi 2212 km (od rde Narynu 3019 km). Powierzchnia jej dorzecza to 210 tys. km. Do lat osiemdziesitych XX w. uchodzia do Jeziora Aralskiego. Jest obecnie silnie eksploatowana przez czowieka przez gst sie kanaw, na czele z Wielkim Kanaem Fergaskim oraz elektrowniami wodnymi Kajrakkumsk i Farchadzk18. Proces ksztatowania si pierwszych orodkw siy19 na terenie Niziny Turaskiej przypada na poow II tysiclecia p.n.e. Byy one jednak bardzo sabe i efemeryczne. W okresie IX-VI w p.n.e. doszo do wyksztacenia si staroytnych koczowniczych pastw takich jak Sogdiana, Baktria, czy Chorezm. Wwczas to na stepach zlewiska bezodpywowego zaczy si tworzy take koczownicze etnosy, by uy terminu Lwa Gumilowa20. Do najwaniejszych okresw historycznych rozwoju omawianego obszaru moemy zaliczy: panowanie Achemenidw (VI-IV w. p.n.e.); panowanie grecko-macedoskie (IV-III w. p.n.e.); panowanie Seleucydw, orodki siy Greko-Baktria i Partia (III-II w. p.n.e.); panowanie Kuszanw (II-I w. p.n.e.), panowanie arabskie (VII-XI w.), preponderancja turecka (XI-XII w.), panowanie mongolskie (XIII-XVI w.), upadek imperium Tamerlana i okres fragmentacji politycznej oraz izolacjonizmu (XVI-XVIII), ekspansja rosyjska w regionie i podporzdkowanie go rosyjskiemu orodkowi siy (XIX-XX w.), niezaleno polityczna regionalnych orodkw siy (od 1991 r. do dzi)21.
Ibidem, s. 21-24. Ibidem, s. 24-25. 19 Przez to pojcie geopolityka rozumie kadego gracza midzynarodowego posiadajcego stay punkt odniesienia w przestrzeni oraz w czasie. Innymi sowy orodkiem siy moemy nazwa okrelony przestrzennie obszar, na ktrym istnieje zorganizowana struktura polityczna z wadz centraln, zdolna do oddziaywania na otoczenie zewntrzne oraz egzekwowania swoich praw wewntrz. Czstokro wymiennie z terminem orodek siy uywane jest okrelenie podmiot geopolityczny. Okrelenie to odnosimy do zorganizowanych spoecznoci posiadajcych centralny orodek wadzy, okrelony potencja demograficzny zlokalizowany na danej przestrzeni oraz instrumenty oddziaywania na ocienne podmioty geopolityczne. Na tej samej przestrzeni mog formowa si rne pastwa, majce nie tylko inn nazw, ustrj, ale rwnie skad etniczny spoeczestwa. Np. na pwyspie anatolijskim istniao m.in. pastwo Hetytw, Cesarstwo Bizantyjskie, Imperium Osmaskie. Byy to trzy rne pastwa, ale jeden orodek siy. Orodkiem siy moe by take blok polityczno-militarny grupujcy wiele pastw. 20 L. Gu m i l o w, Dzieje etnosw wielkiego stepu, Krakw 1997, s. 5. Por. take: A. Wi e r z b i c k i , Etnopolityka w Azji Centralnej: Midzy wsplnot etniczn a obywatelsk, Warszawa 2008; L. Gu m i l o w, ladami cywilizacji Wielkiego Stepu, Warszawa 1973. 21 Z. u k a w s k i , Dzieje Azji rodkowej, Krakw 1996; B. Ga fu r o w, Dzieje i kultura ludw Azji
18 17

106

Wspczenie Nizina Turaska jako element geopolitycznego regionu Azji Centralnej odgrywa du rol w rozgrywce midzy regionalnymi i globalnymi mocarstwami, ktre tocz now wielk gr o panowanie nad tym regionem. Oprcz pastw regionu (Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Tadykistan i Kirgistan) w rozgrywce tej uczestnicz przede wszytkim Rosja, Chiny, Stany Zjednoczone, Iran, Turcja, Pakistan, Indie i Unia Europejska22. Jednym z najwaniejszych elementw rozgrywki o wpywy w Azji Centralnej, na Nizinie Turaskiej i w basenie Morza Kaspijskiego jest ch kontroli nad wydobyciem i przesyem ropy naftowej i gazu ziemnego w regionie. Ogem zoa ropy w Azji Centralnej wynosz ponad 5,5 mld ton, a gazu ponad 7,5 bln m23. Hydrograficzna zwarto, strategiczne usytuowanie midzy Morzem Kaspijskim, Kopet Dag, Tienszanem, Nizin Zachodnio-Syberyjsk i Nizin Nadkaspijsk, due zasoby demograficzne oraz surowcowe (zwaszcza ropa i gaz), czyni z Niziny Turaskiej bardzo istotny geopolityczny element Azji Centralnej i caego zlewiska bezodpywowego.

SUMMARY TURAN LOWLAND AS EURASIA INTERRIOR The article presents geographical and geopolitical role of the Turan Lowland. It is a vast low-lying desert basin region stretching from southern Turkmenistan through Uzbekistan to Kazakhstan. The lowland region lies to the east of the Caspian Sea and southeast of the Aral Sea. With the collapse of the Soviet Union and the emergence on new states in the region of Central Asia began the New Great Game. Turan Lowland is one of the crucial subjects of this competition, because this is a consequence of its strategic location on the Caspian Sea and on transport routes of Central Asian energy resources.

Centralnej: Prehistoria, staroytno, redniowiecze, Warszawa 1978. 22 Kleveman L., The New Great Game. Blood and Oil in Central Asia, London 2003, s. 12-27; A. Jarosiewicz, M. Falkowski, Wielka gra wok Turkmenistanu, OSW, Warszawa 2008, s. 7; J. Thorez, Les frontirs dAsie centrale entre ouverture et fermeture, Dipomatie 2009, No 36, s. 62-64; A. Zamarajewa, Kazachstan-Uzbekistan. Rywalizacja o przywdztwo w Azji Centralnej, Putusk 2007, s. 125-148; Region Azji Centralnej jako obszar wpyww midzynarodowych, red. B. Bojarczyk, A. Zitek, Lublin 2008. 23 BP Statistical Review of World Energy June 2008, s. 8-11, s. 24-27.

107

108

MICHA RADOSZKO

EURAZJATYCKA WIELKA GRA W PUBLIKACJACH ARIELA COHENA

Kto rzdzi Europ Wschodni, panuje nad Heartlandem, kto rzdzi Heartlandem, panuje nad Wysp wiatow, kto rzdzi Wysp wiatow, panuje nad wiatem (Halford Mackinder)

iniejsza publikacja bdzie prb analizy dorobku naukowego Ariela Cohena traktujcego o jednej z najwaniejszych przestrzeni geopolitycznych wspczesnego wiata Eurazji. Aby lepiej zrozumie koncepcje jakie przedstawia on w swoich licznych publikacjach na ten temat, trzeba zacz od prezentacji jego sylwetki jako naukowca i analityka. Ariel Cohen jest przedstawicielem instytutu badawczego Heritage Foundation, gdzie specjalizuje si w problematyce eurazjatyckiej i rosyjskiej. Wielokrotnie podejmuje on prby analizy zagadnie zwizanych z wspczesn Rosj, jak i byym Zwizkiem Radzieckim, w szczeglnoci zwizanych z polityk energetyczn, ekonomi oraz prawem. Jest on take specjalist w sprawach midzynarodowego bezpieczestwa energetycznego. Nasz analityk jest take doradc Senatu USA oraz byego prezydenta G.W. Busha, a take tworzy ekspertyzy dla prywatnego sektora w brany energetycznej. Publikuje aktualne komentarze o sprawach zwizanych z Rosj i Eurazj dla telewizji CNN, Fox, ABC, BBC, trzech sieci NBC oraz wielu telewizji rosyjskich i sieci telewizyjnych pastw wschodniej i centralnej Europy. Od wielu lat wsppracuje take z takimi gazetami jak: The Wall Street Journal, The Washington Post, The Washington Times, The Jurnal of Commerce1. Jego analizy pojawiaj si cyklicznie take i w prasie polskiej, gwnie w Dzienniku oraz we Wprost. Moemy sobie zada pytanie, dlaczego rozwaania Ariela Cohena na temat Eurazji s tak wyjtkowe? Powstao przecie wiele publikacji, ktre traktuj o Eurazji, czy jak zwyko si wspczenie okrela ten region, o post-sowieckiej przestrzeni geopolitycznej. Skupiaj si one gwnie na klasycznych midzynarodowych relacjach w tym regionie wiata, czy te analizuj ekonomiczne aspekty zwizane z Eurazj. Bd to rozwaania na temat pokazu si, interwencji militarnych, czy rozgrywek politycznych. Natomiast Ariel Cohen stara si przedstawi nam Eurazj, uwzgldniajc wszystkie te aspekty. Analizuje on kad dziedzin ycia, przestrze badawcz, ktra moe pomc nam zrozumie istot tego geopolitycznego tworu we wspczesnej rzeczywistoci. Tworzy on wspczesne koncepcje eurazjatyzmu, ktra zastpuj swoje klasyczne poprzedniczki stworzone przez takich wielkich geopolitykw jak: Halford Mackinder, czy te Karl Haushofer. Nasz analityk swoj rozpraw Eurasia in Balance rozpoczyna stwierdzeniem, i ataki z 9 IX 2001 r., a w konsekwencji i pniejsza wojna w Afganistanie,
1

Eurasia in Balance: The US and the Regional Power Shift, ed. A. Cohen, Washington 2005, s. 3-4.

109

zachwiay rwnowag si na kontynencie eurazjatyckim. Dlatego te jego rozwaania na ten temat odnosz si jak najbardziej do wspczesnoci. Na pocztek postrzega on wspomniany region wita jako geopolitycznego giganta, w ktrego skad wchodz: wschodnioeuropejskie kraje byego Zwizku Sowieckiego, Kaukaz, Indie, Chiny oraz Bliski Wschd2. Odwoujc si do rozwaa Diny i Martina Spechler3 uwaa on, e po upadku komunizmu USA, UE, Turcja, Iran, Pakistan, Indie oraz Chiny, stworzyy soft power (opart na szerzeniu handlu, inwestycji, wspieraniu edukacji i kultury), ktra stanowi podstaw adu politycznego na terenie Eurazji. Jednake interwencja sowiecka w Afganistanie, wojny w Zatoce Perskiej, upadek ZSRR, czy te szerzenie si radykalnego Islamu sprawiy, e procesy te nadal definiuj wspomniany obszar w kategoriach Heatlandu. Wedug Ariela Cohena to wanie te wydarzenia doprowadziy do wielu konfliktw na tle religijnym, rasowym i etno-nacjonalistycznym. Bezporednimi konsekwencjami tych procesw bd: propagowanie koncepcji Wielkiego Turanu przez Turcj, zapdy hegemoniczne takich graczy geopolitycznych, jak Rosja i Chiny oraz aktywizacja wielu innych aktorw midzynarodowych, jak chociaby Iran, czy w duszej perspektywie take UE. W tym szerokim kontekcie na swe rozwizanie czekaj takie zamroone konflikty, jak: spr azersko-ormiaski o Grny Karabach, problemy lokalnych separatyzmw w Gruzji, kwestia islamska na Kaukazie oraz konflikty religijne w Azji rodkowej4. Dynamiczny rozwj islamu na terenach definiowanych przez Ariela Cohena jako Eurazja, wspierany przez kraje Pwyspu Arabskiego oraz Pakistan, przyczyni si do znacznego zaangaowania USA w tym regionie. Globalnie dziaajca radykalna sunicka siatka terrorystyczna, rozpocza midzynarodowy konflikt nazwany wojn z terroryzmem. To wanie ataki na Nowy Jork i Waszyngton z 11 IX 2001 r., spowodoway bezporedni interwencj Stanw Zjednoczonych Ameryki na obszarze Azji Centralnej, stawiajc sobie za cel zniszczenie Al-Kaidy oraz afgaskich Talibw. Jego zdaniem, konflikt asymetryczny jest z amerykaskiej perspektywy wydarzeniem przeomowym, gdy doprowadzi do siowego zaangaowania si USA na tym obszarze, czym naruszyo tradycyjnie pojmowan rosyjsk stref wpyww5. A. Cohen zaznacza jednak, e zarwno Moskwa jak i Pekin, nie s zadowolone z dugoterminowej obecnoci Amerykanw na tym terenie. Wyrane zainteresowanie ze strony Rosji i Chin obecnoci USA w regionie wiadczy o tym, e zday sobie one spraw z tego, i znalazy si na geopolitycznym podwrzu, co powoduje take ich czciowy sprzeciw wobec interwencji USA w Iraku6. Oprcz wzmiankowanych graczy geopolitycznych na terenie Eurazji pojawili si tacy nowi rozgrywajcy jak: Indie, Pakistan, Turcja, Iran oraz kraje Pwyspu Arabskiego.
Ibidem, s. 1 M . C . S p e c h l e r, D . R . S p e c h l e r, Conflict and Cooperation in Central Asia after 9/11, [w:] ibidem, s. 9-43. 4 Ibidem, s. 2. 5 Ibidem, s. 2. 6 Ibidem, s. 3.
3 2

110

Rozwaajc rozwj wypadkw na terenie Eurazji nie moemy zapomnie e jest on tyglem, ktry czy ze sob mnogo kultur czy religii. Co za tym idzie adne wydarzenia czy interwencje nie wpyn na cakowit zmian oblicza tego obszaru. Tak jak bdzie si ona cigle ulega przemianom, tak samo pewne cechy charakterystyczne tego regionu nigdy, pod adnym naciskiem nie ulegn zmianie. Rozwaania Ariela Cohena dotyczce tytuowego zagadnienia maj charakter wieloaspektowy. Jednym z nich niewtpliwie jest bezpieczestwo na terenach Azji Centralnej i byego Zwizku Radzieckiego, tak wanych przyczkach geopolitycznych w tym regionie7. Bdzie to nie tylko bezpieczestwo zewntrzne i wewntrzne pastw znajdujcych si na tym terenie, ale take bezpieczestwo energetyczne. Blisko tak wielu krajw bogatych w surowce mineralne, a przede wszystkim rop naftow i gaz ziemny, stwarza naturalne zagroenia pynce z chci posiadania tych surowcw. Analityk ten nie uwaa jednak, e Eurazja znajduje si z tego powodu w kryzysie, trzeba pamita, e jest ona domem dla 50 milionw muzumanw, ktrzy bd roci prawa wobec swoich bogactw naturalnych. Zaznaczy te trzeba, e kraje te widz przyszo w handlu z globalnymi partnerami i oprcz kilku wyjtkw nie rozwaaj ekonomicznego, czy tym bardziej energetycznego izolacjonizmu. A. Cohen przypomina jednoczenie, e obecno USA w tym regionie oraz stosunek tego mocarstwa do surowcw energetycznych, stawia nowe wyzwania w kwestii bezpieczestwa w tej czci wiata. Coraz bardziej wrogi w stosunku do USA staje si Iran, prawdopodobnie uzbrojony w bro masowego raenia, czy te Pakistan pastwo znajdujce si w stanie permanentnego kryzysu wewntrznego. Take nieprzychylne stanowiska Moskwy i Pekinu wobec obecnoci Amerykanw w regionie, nie stanowi gwarancji bezpieczestwa. W jego opinii, przewaa jednak stanowisko, e zaangaowanie USA na tym obszarze i tak ma charakter czasowy, gdy Rosja i Chiny w kocu i tak doprowadz do eliminacji wpyww zachodnich z tego obszaru, gdy jest on kluczowy dla ich bezpieczestwa energetycznego i wojskowego8. Geopolityk ten nie tylko prognozuje, stara si take przedstawi gbsze aspekty zwizane z bezpieczestwem energetycznym. Czyni to opierajc si na rozwaaniach Sventta C. Cornella9. Wedug niego jednym z waniejszych czci Eurazji, ktry ma bezporedni wpyw na kwestie bezpieczestwa jest Kaukaz, a przede wszystkim jego poudniowa cz, ktra stanowi bardzo wany geograficzny i geopolityczny punkt zwizany zarwno z dostpem do okrelonych surowcw energetycznych, jak i ich sieci transportowej. Pooenie midzy Rosj a Iranem oraz blisko poczenia z kontynentem europejskim sprawiaj, e region ten staje si tak wany w kwestii bezpieczestwa w caej Eurazji, a nawet Europy oraz Bliskiego Wschodu. Kolejnym aspektem, ktry niewtpliwie ma ogromny wpyw na wspczesn Eurazj, jest polityka USA wobec Azji Centralnej. Na pocztek zauwaa on, e przed 11 wrzenia 2001 r. obecno Waszyngtonu na tym terenie nie miaa nic
7 8

Ibidem, s. 5. Ibidem, s. 29. 9 S. E. Cornell, Security Threats and Challanges in the Caucasus after 9/11, [w:] ibidem, s. 43-69.

111

wsplnego z globalnymi pokazami siy, czy prowadzeniu polityki ekspansyjnej. Co wicej mona zauwaa, e przed atakami z 2001 roku Waszyngton ignorowa sygnay pynce z Eurazji, ktre mogyby sugerowa nadchodzce zagroenie, co doprowadzio do penego zaskoczenia ze strony Al Kaidy. Jednake w konsekwencji, to wczeniejsze lekcewaenie potencjalnych niebezpieczestw dostarczyo w pewnym sensie usprawiedliwienia dla amerykaskiej interwencji z uyciem jednostek specjalnych, sub powietrznych i innych elementw militarnej machiny wymierzonej przeciw Talibom. Doprowadzio to do szybkiego opanowania terenu nalecego niegdy do terrorystw oraz dao mandat do pozostania Amerykanw w Eurazji. Do dzi naukowcy spieraj si co do przyczyn interwencji USA w tym regionie. Wysuwa si tezy, e jest ona jedynie zwizana z chci przejcia rurocigw z rop i gazem, ktrymi usana jest caa Eurazja. Niektrzy twierdz, e dziaania USA maj doprowadzi do osabienia hegemonii Rosji i Chin na tym obszarze. Ci analitycy, ktrzy nie doszukuj si spisku twierdz stanowczo, e jest to po prostu prba szerzenia demokracji i pokoju, tak podkrelana przez administracj G. W. Busha. Pojawiaj si te teorie, ktre tumacz interwencj Amerykanw w Afganistanie chci pniejszego ataku na Irak i Iran. Cohen nie neguje tych teorii, po czci przyznaje im racje, zauwaa jednak, e wojna w Afganistanie bya pokierowania chci rewanu, a dopiero potem zauwaona zostaa moliwo wykorzystania tej sytuacji w innym celu.10 Prowadzc swe rozwaania autor nasz nie pomija take spraw zwizanych z bezpieczestwem pastw turskich takich jak: Azerbejdan, Kirgistan, Tadykistan, Kazachstan, Turkmenistan i Uzbekistan11. To wanie te pastwa oraz postawa samej Turcji, stanowi klucz do bezpieczestwa nie tylko caej Niziny Turaskiej, ale i samego Heartlandu12. To wanie po 11 wrzenia wzmocniy si powizania miedzy rzdem Turcji a poszczeglnymi pastwami Eurazji zwizane bezpieczestwem w regionie, bdcych pod niesamowit presj ze strony radykalnych islamistycznych siatek terrorystycznych. Turcja staa si jednym z waniejszych graczy wymienianych przez wspczesny eurazjatyzm. Jej aspiracje zwizane z wstpieniem do Unii Europejskiej, sprawiaj, e moe by ona najsolidniejszym pomostem czcym Europ i Azj. Bdzie to poczenie nie tylko wane z geopolitycznego punktu widzenia, ale take odgrywajce znaczca rol w kwestii komunikacji midzy kultur wschodu i zachodu. Sytuacja powstaa po 1990 roku w regionie sprawia ponadto, e kraj ten nie tylko stan przed obliczem wielkiej szansy, ale take ogromnego zagroenia dla wasnej suwerennoci i bezpieczestwa, ktre wypywa ze strony ekstremistw islamskich, ale take bliskoci innych potnych pastw posiadajcych podobne a nawet wiksze aspiracje. W swoich publikacjach A. Cohen nie pomija wanych kwestii zwizanych z Rosj, a przede wszystkim jej kontaktami z Iranem i USA. Podajc za artykuem Roberta Friedmana13, przedstawia on perspektywy tego pastwa w szerokim
10 11

Eurasia in Balance, s. 4. Ibidem, s. 4. 12 A . M . K o k n a r, Turkey,s Security Relation in Central Asia, [w:] ibidem, s. 101-127. 13 R . O . F r e e d m a n , Russia and Iran Since 9/11, [w:] ibidem, s. 127-149.

112

kontekcie eurazjatyckim. Przede wszystkim akcentuje on fakt, e w konflikcie asymetrycznym midzy Zachodem a Islamem Moskwa opowiedziaa si po stronie tego pierwszego. Sytuacja ta spowodowana jest zagroeniem jakie stwarza wiatowy terroryzm dla obydwu tych krajw. USA nieustannie zagroona jest atakami ze strony islamskich ekstremistw, natomiast Rosja boryka si z atakami bojownikw czeczeskich. Wydarzenia z Nowego Jorku, Waszyngtonu, Moskwy czy Biesanu, doprowadziy do wsppracy tych dwch krajw w kwestii bezpieczestwa. Mimo tego powanym problemem w stosunkach rosyjskoamerykaskich pozostaje sprawa powiza Rosji z Iranem, uznanym przecie przez USA za jednego z czonkw Osi za. A. Cohen zaznacza jednak, e celem polityki zagranicznej Kremla byo przede wszystkim wzmocnienie podupadej gospodarki Rosji, aby w nieodlegej przyszoci kraj ten mg znowu szczyci si mianem nie tylko mocarstwa regionalnego ale po raz kolejny kreatora globalnego, ktry staby si naturaln przeciwwag dla USA. Tak wic prezydent Rosji dy do odbudowania stosunkw ze swoimi ssiadami gwnie w celach ekonomicznych. Dlatego te, podj on i poprawi stosunki z Turcj oraz zakoczy sprzeciw wobec rurocigu Baku-Ceyhan. Geopolityk ten zauwaa take, e Wadymir Putin nie ucieka od kontaktw z USA, w ktrych widzia nie tylko sprzymierzecw w walce z terroryzmem, ale take moliwych partnerw w sferze ekonomicznej.14 Jego sposb prowadzenia polityki zagranicznej spotyka si jednak z niezadowoleniem ze strony niektrych ugrupowa zasiadajcych w Dumie, takich jak Zjednoczona Rosja czy Partia Komunistyczna, ktre uwaaj, e granie drugich skrzypiec u boku Amerykanw godzi w interesy Rosji15. Tym niemniej obecno USA w Iraku, zostaa wykorzystana przez niego w kampanii prezydenckiej z 2004 r. do usprawiedliwienia cigle przeduajcego si konfliktu czeczeskiego. Rwnoczenie takie wydarzenia jak rewolucja r w Gruzji czy pomaraczowa rewolucja na Ukrainie, godz w interesy Rosji, osabiaj one take jej geopolityczne znaczenie w Eurazji. Nie moemy jednak zapomina, e byy to inicjatywy bezporednio popierane przez Amerykanw. Nie tylko aspiracje wielu krajw postsowieckich do wyrwania si z politycznych obj Rosji doprowadzaj do jej osabienia w regionie, maj na to wpyw te takie czynniki jak np. sabe zaplecze militarne, spowodowane dwiema wojnami czeczeskimi, ktre doprowadziy do osabienia potencjau rosyjskiej armii. Analizujc zagadnienia zwizane z Eurazj Ariel Cohen nie zapomina o wci rosncej azjatyckiej sile, jak niewtpliwie s Chiny. Podajc za przemyleniami Stephena Blanka16, przedstawiony nam zostaje obraz Pastwa rodka, jako wanego gracza geopolitycznego w caej Eurazji. To wanie Chiny, w miejsce sabncej Rosji, staj si gwarantem bezpieczestwa w Azji Centralnej, zwizanym z ochron przed terroryzmem islamskim, czy tym ze strony terrorystw Ujgurskich, szczeglnie w rejonie Xinjiangu. Take dostp do rde energii, czy
14 A. C o h e n , Russian Trade Associations: Important Partners for America, <http://www.heritage.org/Research/RussiaandEurasia/bg2077.cfm> (1 IV 2008). 15 I d e m, Domestic Factors Driving Russia's Foreign Policy, <http://www.heritage.org/Research/Russia-ndEurasia/bg2084.cfm> (1 IV 2008). 16 S. Blank, China in Central Asia: the Hegemon in Waiting?, [w:] Eurasia in Balance, s. 149-183.

113

stwarzanie moliwoci ekonomicznych oraz obrona przed zagroeniami z zewntrz, staj si zadaniami wspczesnych Chin. Jak stwierdza nasz geopolityk analizujc rozwaania Blanka: [] kontynuuj one wielobiegunowe pojmowanie wiata oraz wyraaj pragnienie, e system midzynarodowych powiza powinien konsekwentnie poda wsplnie z popraw stanu wadzy w wydarzeniach na wiecie17. Jego zdaniem Pekin wychodzi z zaoenia, e jest on jednym z tych biegunw niezalenych od takiej potgi jak USA, ktre dominuj w dzisiejszym wiecie jako supermocarstwo. W analizach A. Cohena dotyczcych rozgrywek geopolitycznych wok Eurazji moemy znale informacje o tym, e to wanie ten kraj obok Stanw Zjednoczonych i Rosji jest najwaniejszym graczem geopolitycznym wiata, ktry moe by brany pod uwag przez pozostaych wielkich graczy18. Aby sta si naprawd gronym oponentem dla pozostaych graczy, Chiny musz jednak dy do uniezalenienia energetycznego, poniewa to jeden z waniejszych aspektw zwizanych z statusem mocarstwa. Ostanie inicjatywy podejmowane przez to pastwo wanie o tym wiadcz, staje si one powoli liderem energetycznym w tym regionie wiata. Take bliska obecno amerykaskich baz wojskowych sprawia, e Chiny mog si czu zagroone, co spowoduje w najbliszej przyszoci ich sprzeciw i ewentualn prb wyparcia USA z Azji rodkowej, co moe spotka si z prb zmiany sposobu prowadzenia polityki Stanw Zjednoczonych w tym regionie. W przemyleniach A. Cohena nad wspczesn Eurazj, nie mogo zabrakn miejsca dla sprawy Indii. Podajc za sugestiami Stephena Blanka19 redaktor Eurasia in Balance stwierdza, e jak na razie rola tej najwikszej demokracji wiata w rozgrywkach geopolitycznych jest bagatelizowana i niedoceniana. Jednoczenie, zaznacza on, e take coraz to bardziej rosnce aspiracje tego kraju doprowadz do tego, i bdzie on liczy si podobnie jak Chiny w stawce wielobiegunowego podziau Eurazji. Indie posiadaj ambicje do zostania militarn i ekonomiczn potg w regionie. Bd one nie tylko rywalizoway z Pakistanem, lecz rozpoczn budowanie gbszych relacji z jednym z innych z gwnych graczy w tej czci wiata jakim niewtpliwie jest Pastwo rodka. Przedstawiajc analiz spojrzenia Ariela Cohena na Eurazj, musimy podkreli kilka spraw, ktre s najistotniejsze w rozprawach nad obecnym ksztatem i przyszoci Wyspy wiata. Publicysta ten zaznacza przede wszystkim, e jak na razie USA odgrywa gwn rol w tym regionie, jednak tak bdzie tylko do pewnego czasu, poniewa to takie kraje jak: Rosja, Chiny, Iran czy Indie zadecyduj wsplnie o przyszoci Eurazji i w perspektywie czasu dokonaj odpowiedniego podziau stref wpyww. Wynika to z tego podstawowego zaoenia, e region ten stanowi klucz do ich bezpieczestwa energetycznego. Tym samym po wyparciu USA z terenu Eurazji powstan przesanki do powstania nowego wielobiegunowego adu globalnego.
Eurasia in Balance, s. 6. A. C o h e n , The Real World: Big powers, limp sanctions, < http://www.heritage.org/Press/Commentary/ed012608e.cfm> (02 IV 2008). 19 S . B l a n k , IndiaRiing Presence in Central Asia, [w:] Eurasia in Balance, s. 183-203.
18 17

114

A. Cohen zaznacza, e Stany Zjednoczone nie maj podstaw do pozostania w tym regionie na stae, gdy ich obecno prowokuje lokalne konflikty zbrojne, szerzenie si terroryzmu oraz zaognianie stosunkw bilateralnych z Rosj i Chinami. W tej sytuacji podstawowym problemem USA jest sposb wycofania si militarnego z tego obszaru, tak by nie utraci sojusznikw, a rwnoczenie by nie zantagonizowa innych graczy geopolitycznych20.

SUMMARY ARIEL COHENS CONCEPT OF EURASIA This publication will attempt to analyze Ariel Cohens concept of Eurasia. There is presentation of scientific possesion of principal Heritage Fundation analyst, who write most of his research works about this world region. Dr Cohen in his book: Eurasia in balance: The US and the Regional Power Shift. present recentness geopolitical conceptions about Eurasia. He give as exact analysis of political, economic and culture questions about this geopolitical region. Dr Cohen tries to show how important Eurasia is today on the global political arena. In his book and research works we can find information about role of worldpowers in Eurasia, such as: USA, Russia, China or many smallest states. Dr Cohens theory about Eurasia is one of the most extensive in contemporary political science.

20

Eurasia in Balance, s. 7.

115

116

RADOSAW DOMKE

AZJATYCKA SZACHOWNICA W UJCIU KISHORE MAHBUBANIEGO

niniejszym studium autor pragnie si odnie do tez i opinii znanego singapurskiego dyplomaty Kishore Mahbubaniego1 zawartych w jego najnowszej rozprawie: Nowa pkula azjatycka2, konfrontujc jego pogldy ze zdaniem innych geopolitykw i politologw. Jego rozprawa jest raczej punktem odniesienia do przemyle i analiz na temat roli i znaczenia Azji w XXI stuleciu. W adnym wypadku piszcy nie roci sobie prawa do cakowitego wyczerpania tematu, stara si jedynie zasygnalizowa kluczowe zagadnienia dotyczce ksztatowania wspczesnej hemisfery azjatyckiej. wiat euratlantycki, a zwaszcza USA, musi si pogodzi z faktem, e nie bdzie mia ju wycznoci na globalne zarzdzanie pod pretekstem formowania cywilizacji uniwersalistycznej. Przebudzenie Azji nie musi jednak oznacza politycznego upadku Zachodu. Jest to jednak moliwe tylko pod tym warunkiem, e zrezygnuje on ze swych zapdw hegemonistyczych na rzecz zrwnowaonego i wielobiegunowego rozwoju polityczno-gospodarczego. Jedn z myli przewodnich Nowej pkuli azjatyckiej jest stwierdzenie, e azjatycki marsz ku nowoczesnoci staje si okazj zarwno dla Zachodu, jak i dla reszty wiata. Swoistym przesaniem w tej mierze jest synne powiedzenie Deng Xiaopinga: nie wane czy kot jest czarny, czy biay; jeeli apie myszy, to jest dobrym kotem, ktre dyplomata singapurski odnosi do wsppracy pastw wyznajcych inne ideologie oraz reprezentujcych rne cywilizacje. Kishore Mahbubani sugeruje, e spord 5,6 mld ludzi yjcych poza obszarem Zachodu niewielu ju wierzy w jego wyszo cywilizacyjn. Co wicej, ekspansja wiata euratlantyckiego czsto jest postrzegana jako zagroenia dla wiatowego pokoju (USA) oraz dla wolnego handlu (UE). Singapurski analityk podkrela zatem, e Europa i Ameryka przede wszystkim przedkadaj potrzeby wasne nad potrzeby caego wiata. Doskonale wida to na przykadzie polityki protekcjonistycznej pastw czonkowskich UE, wydajcych kilkadziesit miliardw dolarw rocznie na subsydia dla swoich rolnikw, ktrych produkty nie wytrzymayby wolej konkurencji na rynkach wiatowych z towarami azjatyckimi. Zudzeniem cywilizacji atlantyckiej jest take przewiadczenie, e fala antyamerykaskich nastrojw wrd spoecznoci pozostaej czci wiata zostanie powstrzymana. Jednak Zachd nie zdaje sobie sprawy, jak daleko postpiy procesy
1 Kishore Mahbubani urodzi si w 1949 roku. Zajmuje si filozofi, histori i politologi. Obecnie wykada na National University of Singapore, penic tam jednoczenie funkcj dziekana Wydziau Suby Cywilnej. Wczeniej przez wiele lat pracowa w singapurskiej dyplomacji, m.in. jako ambasador w USA. Peni te funkcj ministra spraw zagranicznych Singapuru. Jest znanym specjalist od spraw Azji jego komentarze i artykuy ukazuj si na amach takich pism jak The New York Times, czy The Wall Street Journal. Periodyk Foreign Affrais umieci go na licie stu najbardziej wpywowych intelektualistw wiata. Z poprzednich publikacji Mahbubaniego naley wymieni: Czy Azjaci potrafi myle (2001) oraz Poza wiekiem niewinnoci (2005). 2 K. M a h b u b a n i, The New Asian Hemispher: The Irresistible Shift of Global Power to East, New York 2008.

117

dewesternizacji nie tylko w strukturach gospodarczych wiata, lecz przede wszystkim w ludzkiej mentalnoci. Realizacja wiatowego przywdztwa Zachodu jest ju od dawna nieaktualna. Zupenie innego zdania jest Zbigniew Brzeziski, ktry uwaa, e Stany Zjednoczone wcale nie utraciy swej wiodcej roli w wiecie i m.in. od polityki kolejnych gabinetw zalee bdzie, czy dalej peni bd sw historyczn rol. Jego zdaniem problem wydaje si innego typu: czy USA maj sta si agresywnym hegemonem, ktry praktycznie bez adnych konsultacji na arenie midzynarodowej bdzie realizowa swoj polityk siy, czy te pozosta maj kim w rodzaju demokratycznego przywdcy, swego rodzaju primus inter pares narodw wiata. Zdaniem Brzeziskiego utrata wiodcego wpywu USA na polityk wiatow wcale nie musi mie miejsca3. Tym niemniej, jeli jednak odniesieny si do aktualnej pozycji globalnej USA w kontekcie cyklu hegemonicznego Georgea Modelskiego, to wspczenie znajduj si one w ostatniej, czwartej fazie, charakteryzujcej si dekoncentracj i demompozycj strefy wpyww. Zgodnie z t teori imperium, ktre musi angaowa znaczne siy ldowe dla utrzymania swojej pozycji, pozbawione ju legitymizacji swoich dziaa, chyli si ku upadkowi. W tym miejscu naley ustpi pola innym wschodzcym orodkom siy4. Szans dla caej ludzkoci jest zatem stworzenie globalnej rwnowagi na zasadach powszechnego uznania i szacunku dla partnerw. Wikszo narodw bowiem uznaje porednio bd bezporednio kluczowe wartoci Zachodu, jak demokracj, rzdy prawa, czy sprawiedliwo spoeczn. Inne warunki historycznego rozwoju zadecydoway jednak o tym, i te uniwersalne wartoci s w oczywisty sposb inaczej rozumiane w Pekinie, Teheranie, czy Chartumie, ni w Waszyngtonie, czy Brukseli. Dlatego te Zachd nie powinien prbowa narzuca reszcie wiata tych wartoci dokadnie w swojej wersji; takiej kalki nie da si zastosowa na innym gruncie kulturowym, a ju na pewno nie si. Nie naley jednak lekceway u Amerykanw ich wiary w Boe wybrastwo oraz wynikajce z niego posannictwo narodu wybranego, ktre przenika ca histori USA i jest podstawowym elementem tosamoci pastwowej5. Jak pisze A. Gro: [...] jest ona pewnym na stae wpisanym rysem w umysowoci amerykaskiej, rysem, ktry determinuje amerykaskie nastawienie do wasnej pozycji na arenie midzynarodowej oraz do wasnej roli wobec wiata6. rda tej ideologii posannictwa maj bowiem charakter religijny, gdy u jej podstawy ley purytanizm, odwoujcy si do idei starotestamentowych7. Aby jednak wspomniana rwnowaga midzy Zachodem a Orientem zostaa zainicjowana organizacje o charakterze wiatowym (ONZ, Bank wiatowy,
Na temat roli Stanw zjednoczonych we wspczesnym wiecie oraz szans przyszych rzdw postneokonserwatywnych na napraw dotychczasowych bdw w polityce zagranicznej USA zob. Z. B r z e z i s k i , Wybr: Dominacja czy przywdztwo, Krakw 2004; I d e m, Druga szansa, Warszawa 2008. 4 C. F l i n t , Wstp do geopolityki, Warszawa 2008, s. 50-56. 5 A. Gr o , Ewolucja idei boego wybrastwa i posannictwa narodu amerykaskiego, The Pecularity of Man, 2005, vol. 10, s. 55. 6 Ibidem. 7 Ibidem, s. 55.
3

118

Midzynarodowy Fundusz walutowy, grupa G8) musz otworzy si dla reprezentantw z pozostaej czci wiata, zwaszcza za na Azj Wschodni ze wzgldu na jej potencja demograficzny, spucizn historyczn oraz znaczenie gospodarcze. Kishore Mahbubani do wiata euratlantyckiego zalicza takie organizmy polityczne jak: USA, Kanada, UE, Australia oraz Nowa Zelandia. Autor podkrela, e cywilizacja ta, reprezentujca tylko 12% caej populacji, dominuje nad instytucjami wiatowymi i wykorzystuje je do realizacji wasnych celw. Dlatego te, w jego opinii, waciw reprezentacj Narodw Zjednoczonych powinno by Zgromadzenie Oglne, a nie Rada Bezpieczestwa8. Podobnie rzecz ma miejsce w grupie G8, ktra powinna przeksztaci si w G20, gdy nie naley lekcewazy takich potg ekonomicznych, jak: Indie, Chiny, czy Brazylia. Zachodnie media nie eksponuj jednak faktu cigych poraek grupy G8 w radzeniu sobie ze wiatowymi wyzwaniami, natomiast same speniaj legitymizujc rol w podtrzymywaniu iluzji o sensie istnienia tej organizacji w celu niesienia pomocy dla wiata. W tym kontekcie media zachodnie legitymizuj dominacj Zachodu w ujciu globalnym9. wiat Islamu rwnie nie musi by zagroeniem, skoro znaczna cz pastw arabskich pokojowo koegzystuje z USA i UE. K. Mahbubani zarzuca Stanom Zjednoczonym, e nie prbuj podj dialogu z Iranem, ktry mgby si sta istotn si dla stabilizacji sytuacji w Iraku po wycofaniu si stamtd zachodnich kontyngentw wojskowych10. Naley podkreli, e Iran ma wikszy interes w kwestii stabilizacji sytuacji ze swym zachodnim ssiadem ni USA, albowiem aden kraj nie chce graniczy z pastwem w ktrym jest niestabilna sytuacja polityczna, eksportujc miliony uchodcw do krajw ssiednich, tworzc w ten sposb problem ju nie tylko polityczny, ale i spoeczny dla kraju, ktry t fal przyjmie. Z tej samej przyczyny USA interweniuj gospodarczo w Meksyku, aby zapobiec problemowi godu. Nie wynika to z dobrego serca, lecz z chodnej pragmatycznej kalkulacji. Na powan krytyk singapurskiego dyplomaty natrafia hipokryzja Stanw Zjednoczonych polegajca na goszeniu ideologii demokracji w jednej czci wiata, a wspieraniu reimw dyktatorskich w drugiej. Autor przypomina, e przez dziesitki lat USA, mniej bd bardziej oficjalnie, popierao reimy prawicowe w krajach Ameryki aciskiej w celu neutralizacji zagroenia ze strony ugrupowa lewicowych, ktre zagraay wpywom Stanw Zjednoczonych w tej czci wiata. Z bardziej aktualnych kwestii nawietlona zostaa kwestia Uzbekistanu. Stany Zjednoczone guchym milczeniem reaguj na krwaw dyktatur prezydenta Uzbekistanu Islama Karimowa, ze wzgldu na fakt, i Ameryce za bardzo zaley na korzystania z bazy lotniczej na terenie tego pastwa, usytuowanego na pnoc od Afganistanu, do swej krucjaty przeciwko terroryzmowi. Wie si to rwnie ze znaczna pomoc finansow. W 2002 roku rzd USA przekaza rzdowi Uzbekistanu ponad 500 mln dolarw, z ktrych 120 mln zostao przeznaczonych na zaopatrzenie wojskowe, a 80 mln na wsparcie tajnych sub tego pastwa, ktre pracuj obok swoich kolegw z CIA. Poparcie USA dla Karimowa dyskredytuje Zachd w oczach
8 9

K. M a h b u b a n i , op. cit., s. 243-251. Ibidem, s. 42-43, 123-124, 242, 251-257. 10 Ibidem, s. 204-216, 274-278.

119

wiata, potwierdzajc jego hipokryzj i relatywizm moralny11. Kishore Mahbubani prawie cakowicie lekceway w swoich rozwaaniach rol Rosji, pozostawiajc j na peryferiach zasadniczej rozgrywki midzy: USA, Chinami, UE, Japoni a Indiami. Wspczesn Rosj postrzega jako sojusznika Stanw Zjednoczonych, cakowicie lekcewac koncepcj hipotetycznej konfrontacji Ameryki z ksztatujc si osi Pary-Berlin-Moskwa12. Czyby autor nie dostrzega ogromnego geopolitycznego znaczenie najwikszego pastwa na kuli ziemskiej, jedynego euroazjatyckiego imperium?13 Japonia przygotowuje si do nowego wycigu, do trzeciej z kolei przemiany w swej nowoytnej historii. Podobnie jak w okresie rewolucji Meiji w 2 po. XIX wielu oraz w pierwszych dziesicioleciach po II wojnie wiatowej, Kraj kwitncej wini dostosowuje swj system polityczny do zachodzcych zmian na arenie midzynarodowej. W kontekcie militarnym Japonia rwnie zmierza do znacznych przewartociowa. Szeroko rozwaany jest prewencyjny atak na Kore Pnocn, jako czonka Osi Za oraz wejcie do grona pastw - posiadaczy broni jdrowej. Pojawio si take haso zdrowego nacjonalizmu, w odrnieniu od niepopularnego terminu pastwowoci kojarzcego si z japosk ekspansj militarn w 1 po. XX wieku. Planowana jest rewizja japoskiej konstytucji, aby uczyni j mniej pacyfistyczn. Dodajc do tego prn i cigle nowoczesn gospodark tego pastwa, to wszystko wskazuje na fakt, i Japonia moe miao stan do wycigu o supremacj w Azji na rwni ze swymi kontynentalnymi rywalami14. Istotny wydaje si rwnie zarzut Mahbubaniego tyczcy si izolacjonizmu Unii Europejskiej w stosunku do pozostaej czci wiata15, dajcy si zauway m.in. podczas braku reakcji UE na kryzys finansowy w Azji Wschodniej pod koniec ubiegego wieku. Zreszt nawet ze swoimi bliskimi ssiadami Europa nie jest w stanie zacieni wsppracy (Turcja, Afryka Pnocna). Autor sugeruje, aby kraje UE wziy przykad z Chin i ich wsppracy ze Stowarzyszeniem Narodw Azji PoudniowoWschodniej (ASEAN), z ktrym to jeszcze niedawno pozostaway w konflikcie, a teraz rozwijaj wspprac. Pastwo rodka zaoferowao tym krajom nawet daleko idc pomoc gospodarcz podczas kryzysu na giedzie w 1997 roku16. Chiny i Indie przestay by potgami regionalnymi, a stay si mocarstwami o zasigu wiatowym. Z azjatyckiej perspektywy Unia Europejska jest anachronicznym zbiorem niewielkich pastewek o nadmiernych ambicjach w stosunku do swoich moliwoci. Dla Europy, cay czas zapatrzonej w sw histori, nowe wyzwania w rywalizacji z azjatyckimi potgami zdaj si by niedostrzegane i nieuwiadomione17.
Ibidem, s. 109-111, 115-116. A. B a r a s k a , O Pary-Berlin-Moskwa w rozwaaniach Henri de Groussovrea, Geopolityka 2008, nr 1, s. 50-61. 13 Szerzej na temat nowego geopolitycznego zagroenia ze strony Rosji, zob. E. Lu c a s , Nowa zimna wojna, Warszawa 2008. 14 J. M o n d r y, Powrt geopolityki. Europa, Ameryka i Azja u progu XXI wieku, Elblg 2004, s. 75-85 oraz 108-110. Z kolei W. Overholt twierdzi, e Japonia przespaa szans na zostanie ekonomicznym hegemonem Azji Wschodniej w XXI wieku. Por.: W. F. O v e r h o l t , Asia, America and the transformation of geopolitics, New York 2008, s. XXXII-XXXIII. 15 K. M a h b u b a n i , op. cit., s. 216-278. 16 Ibidem, s. 229. 17 D. S. Zbytek, Azjatycka szachownica. Ameryka, Chiny, Indie, Pakistan, Warszawa 2008, s. 28.
12 11

120

Niewtpliwym walorem pracy Nowa pkula azjatycka jest spory materia statystyczny ukazujcy pod wieloma wzgldami gigantyczny rozwj narodw Azji Poudniowo-Wschodniej. Przykadowo: maa chiska wioska rybacka Shenzhen wzrosa pod wzgldem ludnociowym miedzy 1980 a 2005 rokiem z 30 tysicy do 11 milionw. Jest to wynikiem wprowadzenia przez chiskiego przywdc Deng Xiaopinga programu tzw. czterech modernizacji (rolnictwa, przemysu, nauki i technologii oraz armii). Przebudzenie Azji da si zaobserwowa w takich sferach jak: ekonomia wolnorynkowa, innowacyjno technologiczna, merytokracja, praworzdno, kultura pokoju oraz system edukacji18. Mniej fascynacji na temat rozwoju ChRL i szans strategicznego przywdztwa na linii Waszyngton-Pekin wykazuje Steven Mosher. Zdaniem tego autora nie prawd jest, e Chiny s skazane na rozwj gospodarczy i nieodzowne zmierzanie gospodarki w kierunku przemian wolnorynkowych. Zarwno zbyt due wydatki na obron, jak i nieudolne zarzdzanie gospodark mog w kadej chwili doprowadzi do recesji gospodarczej, a nawet zaamania spoleczno-ekonomicznego. Ewentualny wycig za wszelk cen z potg gospodarcz USA moe doprowadzi ChRL do zahamowania rozwoju gospodarczego i technologicznego, gdy wymaga bdzie wielu wyrzecze oraz uruchomienia specjalnych mechanizmw rynkowych. Z drugiej strony na ewentualny kryzys w gospodarce chiskiej wpyn mog zbyt due nakady na zbrojenia, ktre jak pamitamy, przyczyniy si porednio do upadku innych imperiw (np. ZSRR). Autor rwnie sprzeciwia si tezie jakoby stay wzrost gospodarczy mia si przyczyni do wzrostu demokracji w Pastwie rodka. Samo powstanie klasy redniej, czy klasy prywatnych przedsibiorcw, nie musi wiza si bezporednio z uzyskaniem przez nie wadzy politycznej, poniewa biurokracja kraju wcale nie musi si godzi na odpowiednie reformy. Poza tym Mosher wci utrzymuje, e system centralnego planowania wcale nie musi zosta odrzucony przez chiskie elity, ktre wci wie w jego wyszo nad niewidzialna rk rynku19. Specjaln rol pomostu do wsppracy miedzy Wschodem a Zachodem wyznacza Kishore Mahbubani Indiom, jako pastwu bardziej otwartemu na wiat od Chin. Przy tak szybko rozwijajcej si gospodarce wolnorynkowej i eksporcie tego kraju (czego symbolem stay si produkcje studia filmowego Bollywood, czciej ogldane przez wiat, ni filmy swojego amerykaskiego odpowiednika), taniej sile roboczej oraz wielopaszczyznowej wsppracy z innymi regionami, mog si one sta wzorcowym modelem nowoczesnego spoeczestwa XXI wieku20. Dziki swojej otwartoci Indiom udao si ostatnimi czasy znacznie polepszy swoje stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, ktre zaczynaj postrzega je jako rwnorzdnego partnera do rozmw na terenie Azji (obok Rosjii Chin). Z drugiej strony poprawne stosunki z Indiami maj da USA moliwo szachowania ChRL, ktrego rola strategicznego partnera Stanw Zjednoczonych w Azji, jak zaczo peni od 1979 r., zostaa znacznie osabiona21. Wedug Daniela Zbytka USA wcale nie musi budowa koalicji
K. M a h b u b a n i , op. cit., s. 51-99. S. W. M o s h e r, Droga Chin do dominacji, Warszawa 2007, s. 197-217. 20 K. M a h b u b a n i , op. cit., s. 165-166, 170-172, 239. 21 Przeom w stosunkach midzy USA a Chisk Republik Ludow datuje si na 27 II 1972 r. kiedy po wizycie amerykaskiego prezydenta w Chinach stosunki pomidzy tymi pastwami weszy w okres wzgldnej normalizacji. Kolejn faz w ewolucji stosunkw dyplomatycznych miedzy USA a Chinami by
19 18

121

przeciwko nikomu, poniewa wci jest jedynym supermocarstwem wiatowym, a pastwa rzdu Indii czy Chin s mocarstwami drugiej ligi i jeszcze dugo bd musiay mie na uwadze amerykaski globalny patronat22. Indie po dugim okresie wspdziaania z Chinami, zakoczonym konfliktem w 1962 r., zaczy dostrzega rnice dzielce ich od pnocno-wschodniego ssiada. Dotycz one m.in. dostpu do surowcw strategicznych, roli jak peni wrd innych pastw azjatyckich oraz ekspansj ChRL w Tybecie, jak i jej pretensje do sporych obszarw nalecych do pastwa indyjskiego. Znaczny rozwj potgi Chin w cigu ostatnich 20 lat zmusi Indie do szukania strategicznego partnera, jakim po upadku Imperium Sowieckiego stay si Stany Zjednoczone, co nie oznacza jednak, i ostrze tego sojuszu skierowane jest w stron Pekinu23. Wielka gra w Azji w XXI wieku toczy si o panowanie nad tymi samymi krajami, o ktre chodzio wczeniej, jednak gwnymi graczami s zupenie inne kraje USA i Chiny z jednej oraz Rosja i Indie z drugiej. Kolejnym graczem, ktry istotnie moe pomiesza szyki podstawowych rozgrywajcych jest ruch fundamentalistyczny24. Rywalizacja toczy si bdzie gwnie o dostp do wglowodorw Azji rodkowej, nad ktrymi kontrola moe znaczco wpyn na bezpieczestwo energetyczne zainteresowanych pastw. Zdaniem Daniela Zbytka nowa wielka gra w Azji rodkowej zakoczy si podziaem stref wpyww miedzy USA a Chinami, z ktrych kady z nich dobierze sobie sojusznika, odpowiednio Indie oraz Rosj25. W tej rywalizacji o rda energii bdzie si rwnie toczy rywalizacja Indii z Pakistanem i Chinami. Pojawia si zagroenie sojuszu na linii Islamabad-Pekin, co wida obserwujc wieloletni pogbiajc si wspprac obu tych pastw, zwaszcza w zakresie technologii nuklearnej. Wycig zbroje midzy Indiami a Pakistanem rozpocz si w poowie 1998 roku, kiedy obie strony dokonay serii udanych eksplozji adunkw jdrowych. Od 2004 r. dysponuj za rakietami redniego zasigu mogcymi przenosi gowice nuklearne na terytorium wroga. W doktrynie obu tych pastw bro jdrowa peni w zasadzie rol czynnika odstraszania, nie wydaje si by prawdopodobnym, aby ktre z nich jej uyo. Do tego sporu dochodzi rywalizacja miedzy Pekinem a Delhi o sporne terytorium na terenie Indii Arunchal Pradesh, przez Chiny uwaane za wasne. Indyjski minister obrony Fernandes odway si nawet na publiczn wypowied w tej sprawie, stwierdzajc na pocztku XXI wieku, e najwikszym wrogiem Indii s Chiny26. Kishore Mahbubani podkrela, e Azja nie wchodzi na scen wiatowej historii jako nowicjusz, lecz na ni powraca po zaledwie dwustuletniej przerwie w roli globalnego centrum kultury i handlu. Kraje wiata zachodniego musz si pogodzi z tym, e po upadku ery kolonializmu czas ustpi nieco miejsca swojemu znacznie starszemu
wsplny komunikat ogoszony jednoczenie w Waszyngtonie i w Pekinie o nawizaniu penych stosunkw dyplomatycznych midzy Stanami Zjednoczonymi a ChRL. Zob.: S. P a wl a k , Polityka Stanw Zjednoczonych wobec Chin 1956-1978, Warszawa 1982, s. 5-7. 22 D. S. Z b yt e k , Strategiczne partnerstwo Indii i Stanw Zjednoczonych, [w:] Nowe Sprawy Midzynarodowe 2007, nr 1/32, s. 75-82. 23 I d e m, Azjatycka szachownica, s. 30-31. 24 Ibidem, s. 21. 25 Ibidem, s. 22-26. 26 Ibidem, s. 135-149.

122

bratu.

SUMMARY ASIAS NEW GAME IN THE APPROACH OF KISHORE MAHBUBANI The western world, and in particular the USA, have to accept the fact that it will not retain its exclusive right to govern and manipulate the entire planet. The increase on the power of Asia does not necessarily mean the end of the reign of the western world provided it resigns from its hegemony and accepts cooperation. The statement that the Asian march to modernity constitutes an opportunity both for the West as well as the rest of the world is one of the keynotes of the New Asian Hemisphere. According to Kishore Mahbubani, if the West opts to choose cooperation rather than confrontation, the above mentioned march may help to make the 21st century one of the most happiest periods in the history of the humanity. The quotation from Deng Xiaoping related to the cooperation of countries following different ideologies and representing various cultures: it doesnt matter whether the cat is black or white; if it catches mice it is a good cat forms a specific message to the world and in particular to its western part. The conviction of the West that the tide of anti-American feelings among the societies of the remaining part of the world will stop is merely an illusion. Yet the West does not realize how far the processes of de-westernization have reached not only in the sphere of economic structures but above all in human mentality. The realization of the leading position of the West in the world has been a dead issue for a long time. Kishore Mahbubani stresses that Asia is not entering the stage of the world history as a novice, but rather returns to it after merely a two hundred years break in performing the role of the global center of culture and trade. Western countries have to accept the fact that after the fall of the period of colonialism the time has come to give way to their much older brother.

123

ATOM SUNIL SINGH

GEOPOLITICAL ENVIRONMENTALISM VS DE-ENVIRONMENTALISM: SIMILAR CULTURE OF CAMBODIA AND MANIPUR

hough political boundaries divide the environment into different sovereign nations, geographical relationship between them are still indispensable. The relations between nations are closely link with its geographical location. With the increment of human needs and the limited natural resources, the geopolitics of resources is very significant. The Gulf war or the Persian Gulf War on 2nd August 1990 to 28th February 1991 between Iraq and a coalition force from 34 nations are also one of the great impact on geopolitics of resources. With the enhancement for its necessity of resources are the significant of geopolitical environmentalism is also increased. The geographical environmentalism refers to the control of man by its geopolitical space. Still man depends on environment directly or indirectly whether it is politically divided or not. Political boundaries cannot alter the culture, which is an instinct to them. Taking examples of similar cultural resources between Cambodia and Manipur, it shows its active role of geopolitical environmentalism. Cambodia, on the one hand, is a sovereign country located in the Southeast Asia, the southwestern part of the Indochina Peninsula, border with Thailand and Lao People Democratic Republic (Lao PDR) to the north and Vietnam to the south. Its coast borders the Gulf of Thailand. Manipur on the other is small state of India, which is situated at northeastern part of the country border with Myanmar. Even though they are located in different political boundaries, there are close bonds of similarities. The races of both the regions are mongoloid stocks. By political boundary seems to very far away between the two regions, however, geographically, culturally, racially, traditionally and historically are very close between the two regions. For instance, khudei a sarong like attire worn by Meitei men in Manipur is also popularly attire for Khmer. Women wear Phanek, a wraparound skirt for women in Manipur or a special kind of Sarong or Sampot in Cambodia and haophi or shawl is worn by both Khmer and Manipuri. Loktak Lake, the largest freshwater lake in Northeast India, is known for the only floating lake in the world and is the main source of water and livelihood for Manipur and a remarkable place of ancient history of Manipur. In the same way, Tonle Sap Lake, the largest freshwater lake in Southeast Asia, is famous for the only floating village in the world where all the basic needs of Cambodian available from ranging from fishes, foods etc. to schools, library etc. Looking on the diet, both people have similar foods, for instance utongchak, rice cooked inside the hollow piece or stem of bamboo, fermented fishes etc since time immemorial. In Cambodia, bamboo is very popular for the any sort of construction as it is in Manipur. It is very interesting to know that bamboo train is one the most tourist attractions in Cambodia. Bamboo train by name itself shows, it is made by the bamboo, has a train service between
124

Battambang and Phnom Penh. The Central Market of Phnom Penh is just like as the Kwairamban Bazar of Imphal, the capital city of Manipur where women sell eatable things to clothes and other day-to-day needs. Geographically both are more or less located in the tropic of cancer and more or less similar climatic condition. Cambodia is surrounded by highlands and hills and an oval shape valley in the middle of the country. Manipur is popularly known that it is surrounded by nine hills and one valley in the heart of Manipur.
Map 1. Cambodia and Manipur

Such kind of geographical and environmental similarity begets similar culture. This geographical relationship between Cambodia and Manipur implies to geocultural relationships between them. The rare and threatened to extinct the Manipuri indigenous games like mukna, phibul thambi, phibul thombi, chaphu thugaibi, marum konbi are still one of the very popular indigenous games in Cambodia. Such Indigenous games of Cambodia can be seen during the Cambodian New Year Sport Festival as Manipuri plays games during Yaoshang1 Sport Festival. A game of Scarf Hiding, which is a game sitting in circle and one who try to keep a scarf secretly among one of the player. This game is played both region, which is known as Leak Kanseng (in Cambodia), Phibul Thombi or Phibul Habi (in Manipur). Another game is known as Bay Khom in Cambodia and
1 Yaoshang is a modified form of holi festival of Hindu festive held for five days during the month of March.

125

Marum Konbi in Manipur is very popular game. In this game, two players play on the holes of the ground trying to get more number of the stones. Playing with blindfold to hit the pot known as Blind Hit is also an indigenous game and very popular game, which is known as Vay Kaorm in Cambodia and Chaphu Thugaibi in Manipur. The tug of war, Teanh Preatt in Khmer and Thouri Chingba in Manipuri is also a popular game in both the region during the Khmer new year in Cambodia and Yaoshang during March in Manipur. A game throwing scarf which is known as Chol Chhung in Khmer and Phibul Thomba in Manipur is popular game among the kids of Manipur and Cambodia. This is a sort of game throwing the scarf. One of the most indigenous games of Cambodia and Manipur is Khmer Wrestling and Mukna (Manipuri Wrestling) respectively. Their style of wrestling is very similar and they wear khudei or Kanseng while playing this wrestling. The ancient Greeks had well-developed ideas the geopolitical environmentalism. In Encyclopedia of Human Geography Edited by Barney Warf highlights the relations between environment and behaviour of an individual globally and locally. The influence of the behavior becomes one day their culture of the community or family. The study seeks to trace the relationship between environment and their cultural resources assuming Indigenous games of Cambodia and Manipur as a case study. The close relations between Cambodia and Manipur become blur due to different political entity. This sort of retreating from the control of environment, which attempts to overtake the cultural bonds between themselves, is deenvironmentalism. The behaviour of the individual adjusts and modifies the culture to adapt the new environment. However, by creating different political boundaries, the geopolitical environmentalism is still active with some modifications and still depends on environment. All these similar games are slightly different due to the influence of the de-environmentalism. In scarf hiding game, the Kanseng (scarf), which is used in scarf hiding game, is longer in Cambodias Leak kangseng than Manipuri Phibul Habi. Even in Bay Khom or Marum Konbi, the number of holes dig in order to play the game is not similar. In Vay Kaorm, Khmer uses two or more pots while Manipuri uses only one pot in order to hit the pot. With advancement of skills, man invented technologies to retreat from the control of environment and man is becoming active role in order to adjust the environment. In the same line, nature attempts to dance according to the dynamic situation. Due to geopolitics between geopolitical environmentalism and de-environmentalism, the resemblance between the regions is affected. Culture, tradition even the behaviour of an individual are one of the products of the geopolitical environmentalism and deenvironmentalism.

126

List of Lilerature Borderless Connectivity on Indigenous Games between Cambodia and Manipur by Atom Sunil Singh, The Sangai Express 4 VI 2008. Chol Chhung, <http://www.khmerson.com/~eia0706/Mr.Thet%20Web/Asignment/Chol%20Chhung.htm> (4 III 2008). Encyclopedia of the Developing World volume 1 (ed.), Thaomas M. Leonard Routledge Taylor and Francis Group, London(2006). Encyclopedia of Human Geography, ed. B. Wa r f, New Delhi 2006. K h a n g a n b a K. P., Houkhraba Matam Ningsinglubada, Imphal 2006. Khmer Festival Games, <http://www.khmerinstitute.org/culture/festivalgames.html> (7 VII 2008). Teanh Preatt, <http://www.khmerson.com/~eia0706/Mr.Thet%20Web/Asignment/Teanh%20Preatt.htm> (2 III 2008) S i n g h W. D., Traditional Games Of Manipur, < http://www.manipuronline.com/Manipur/August2002/traditionalgames19_1.htm> (3 III 2008). W e a n e r J . , B u r k h a r d t J . , W e a n e r A., Cambodia [w:] The Greenwood Encyclopedia of Children's Issues Worldwide, ed. I. E p s t e i n , Greenwood 2008.

STRESZCZENIE GEOPOLITYKA ZASOBW Stosunki midzy narodami s cile zwizane z ich pooeniem geograficznym. Czowiek jest zaleny porednio bd bezporednio od rodowiska geograficznego. Wraz ze wzrostem ludzkich potrzeb i coraz wiksz eksploatacj bogactw naturalnych, ronie rola geopolityki zasobw (geopolitics of resources). Jej emanacj bya np. wojna w Zatoce Perskiej (1990-1991). Przykadem geopolitycznej teorii wpywu rodowiska geograficznego na ycie spoeczestw jest podobiestwo stosunkw kulturalnych panujcych w Kambody i w stanie Manipur w Indiach. Geografia implikuje w obu tych przypadkach podobne relacje w zakresie kultury, tradycji i historii.

127

128

WIESAW HADKIEWICZ

Ideologia Weltmachtpolitik w doktrynie kolonializmu niemieckiego (zarys problematyki)

kocu XIX wieku Niemcy stay si jedn z najwikszych potg przemysowych Europy i wiata. Polityczny i ekonomiczny status wczesnej Rzeszy oywi denie pastwa do wejcia na drog ekspansji imperialistycznej. R. Minder trafnie stwierdzi: Wyrosa nagle na wierzch utajona dza panowania nad wiatem i pomnoya si dziesiciokrotnie. Przed Niemcami otworzyy si nieograniczone perspektywy. Ujawnia si potrzeba mitu, ktry odpowiadaby tym ambicjom i ktry pokrywaby rozlege przestrzenie1. Mitem tym okaza si mit wiatowej Germanii. Niemcy dyli zatem do wyrwnania rachunku krzywd. Obiektywnie oceni to zjawisko w kontekcie psychologicznym J. Kuczyski piszc: Opniony by w tym kraju nawet imperializm, gdy doszed do gosu, kolonie zostay ju podzielone. Historia i ekonomika karmiy i podsycay nadal niemieck zazdro. Szerzy si kompleks krzywd, wzrastaa nienawi do mocarstw, ktre wczeniej zagarny rynki zbytu. Prozaiczne interesy przybieray w sferze idei wysublimowany obraz: mwio si [...] o posannictwie Niemcw2. Umacniali ten mit uczeni, ideolodzy i propagandyci. Maoniemiecki kurs polityki kanclerza Otto von Bismarcka spotka si po 1890 roku z opozycj, wywodzc si gwnie z krgw inteligencji, dcej do odrodzenia jednoci Niemiec w daleko szerszym zakresie terytorialnym anieli wycznie idee Mitteleuropy. Deniom Rzeszy do wygrania wycigu o przestrzenny podzia wiata zostaa podporzdkowana myl polityczna. Nauki spoeczne, w szczeglnoci za nauki przyrodniczo-geograficzne wypracoway nowe kierunki bada, ktre zaangaowany znaczn cz inteligencji w subie zamorskiej ekspansji terytorialnej Niemiec3. Wskutek gwatownego rozwoju handlu wiatowego i komunikacji midzynarodowej, jak rwnie zakrojonych na coraz wiksz skal podbojw kolonialnych, nastpi w Niemczech wyrany rozwj zainteresowa geografi polityczn. Wywoaa ona w okresie imperializmu ogromne reperkusje polityczne, koncentrowaa si bowiem na rozwaaniach dotyczcych klimatu, pooenia geograficznego, granic pastwowych oraz wpywu tych czynnikw na procesy spoeczno-polityczne. Jej wybitnym przedstawicielem w Niemczech by Fryderyk Ratzel4. Swoje pogldy usystematyzowa w pracy Geografia polityczna. Pisa m.in.: Jeli jaki wiek potrzebuje innej geografii politycznej to jest nim nasz,
R. M i n d e r, Allemagne et Allemande, Paris 1948, s. 6-7. A. R o g a l s k i , W krgu Nibelungw: Studia nad problematyk Niemiec wspczesnych, Pozna 1958, s. 62. 3 A. Wo l ff - P o w s k a , Doktryna geopolityki w Niemczech, Pozna 1979, s. 72-130. 4 Ratzel Fryderyk (1844-1904) studiowa nauki zoologiczne, przyrodnicze i geograficzne korespondent Klnische Zeitung; od 1860 r. profesor Technische Hohschule w Monachium, a od 1866 w Lipsku. autor licznych prac naukowych z geografii politycznej. Por.: J. St e i n we t z l e r, Die Antropogeographie F. Ratzels und ihre ideen-geschichtlichen Wurzeln, Bonn 1956.
2 1

129

ktry widzi, jak czsto geograficzne czynniki przestrzeni i odlegoci odgrywaj coraz wiksz rol w sprawach polityki i ekonomii i jak caa kula ziemska dzieli si na wielkie obszary polityczne i gospodarcze. Szczeglnie nasze Niemcy powinny odnie wicej korzyci ze swego tak bardzo podziwianego zamiowania do geografii5. W okresie rywalizacji mocarstw europejskich o dominacj w wiecie i jego terytorialny podzia koncepcja Friedricha Ratzela stanowia strategiczny argument dla niemieckiej Weltmachpolitik. Uczony ten szeroko popiera koncepcje przebudowy adu globalnego: Wraz z rozszerzeniem si znanej powierzchni ziemi kosztem nieznanej, ronie przestrze polityczna. Od wielkoci za przestrzeni politycznej zaley tworzenie pastw wiatowych. Pastwo wiatowe to mocarstwo, ktre jest reprezentowane przez swe posiadoci we wszystkich czciach wiata, zwaszcza w kluczowych punktach6. Aksjomatyka ekspansji Ratzela wyraaa si w idei ruchliwoci7. Traktowa j jako najwaniejsz cech narodu niemieckiego, niezbdn take dla wszystkich innych nacji, nawet dla tych, ktre pozostaway w inercji. Dzieli ruch pastw na wewntrzne i zewntrzne, jedne utajone, inne widoczne. Ruchliwo narodw nie polegaa dla niego jedynie na przystosowywaniu si czowieka do zmiany miejsca. Przez ruchliwo rozumia zesp dyspozycji fizycznych i psychicznych wietnie rozwinitych lub w trakcie rozwoju, ktre stanowi fundamentaln zasad w historii ludzkoci. Dla pastwa ekspansja stanowi zdaniem Ratzela naturalny wzrost, oznacza form rozszerzenia ycia na powierzchni ziemi. Warunkiem za ycia jest walka o byt, o przestrze. Kade pastwo znajduje si z koniecznoci w walce ze wiatem zewntrznym, by broni przestrzeni, jak posiada, przy czym kade pastwo dobrze zorganizowane stara si powikszy swe terytorium, poniewa takie powikszenie oznacza dostp do zasobw i bogactw bardziej obfitych i rnorodnych, bd te zapewnia wiksze bezpieczestwo8. Tego rodzaju geograficzna interpretacja procesw historycznych i politycznych miaa decydujce znaczenie dla dalszych losw geografii politycznej w Niemczech oraz rozwoju doktryny geopolityki. U progu wiatowej polityki Rzeszy dostarczya nowych argumentw na rzecz zdobycia dalszych obszarw kolonialnych oraz rozszerzenia zasigu oceanicznej polityki Niemiec, wyznaczya nowe kierunki ekspansji w polityce zagranicznej. Prymat polityki zagranicznej nad wewntrzn i jej decydujc rol w dziejach gosi take ucze L. Rankego, znany historyk, Erich Marcks. Zjednoczone dziki kanclerzowi Bismarckowi pastwo niemieckie uzna za punkt wyjcia do uzyskania czoowej pozycji politycznej i militarnej Rzeszy Niemieckiej w wiecie. Pisa, e celem niemieckiej Mitteleuropy jest
F. R a t z e l , Die Erde und das Leben, Lepzig 1901, s. 599. A. S c h r e i n e r, op. cit., s. 221. 7 A. H r a b e r, Doktryna integracyjne NRF, Wroclaw 1968, s. 229-230, 255, 264-285. 8 E. M a r c k s , Mnner und Zeiten. Aufstze und Reden zur neueren Geschichte, Bd. 2, Leipzig 1916, s. 316.
6 5

130

rozszerzenie wiatowego przywdztwa Niemiec i zmobilizowanie gospodarczych si do zajcia wiatowego miejsca, spenienia wiatowej misji wewntrz starego kontynentu. Kontynuujc te rozwaania Max Lenz i Hermann Oncken, dostrzegali w nim wyraz przestrzeni germaskiej. Wyraali przekonanie, i warunki geograficzne zdeterminoway polityk zagraniczn Rzeszy9 i domagali si jej wyjcia poza granice kontynentu. M. Lenz w dziele Wielkie mocarstwa wystpi przeciwko hegemonii zamorskiej Anglii i przewidywa wybuch wojny o podzia upadajcego imperium brytyjskiego, ktrego spadkobierc miay by Niemcy10. Do czoowych ideologw wielkiej przestrzeni nalea take F. Naumann. Przekonywa on, e: Niemcy potrzebuj moralnego odrodzenia oraz nowego etosu politycznego. W kontekcie maksymy kto chce y, musi walczy gosi, i nauka w walce o byt midzy pastwami musi przenikn do gbi cae ycie narodu niemieckiego. Pod wpywem F. Ratzela dowodzi take: kade wielkie polityczne ciao musi posiada odpowiednie ideay rozszerzenia przestrzennego, jeli nie chce cofn si do stanu stagnacji, konfliktu i pesymizmu11. Rwnie inni przywdcy i ideolodzy Zwizku Wszechniemieckiego walk o przestrze yciow dla Niemiec uzasadniali ciasnot przestrzeni, godem ziemi i potrzeb cigej regeneracji si narodu. Pierwszy przywdca zwizku E. Haase stwierdzi na forum Reichstagu (21 VI 1899): Jest to [...] mylne pojecie, jakoby wiat by ju podzielony, wiat nigdy nie moe by ostatecznie podzielony, a kraje zamorskie zmieniaj swych panw, przechodz z rk sabych lub osabych narodw w rce potniejszych12. Podobn argumentacj posugiwa si nastpca E. Haasego na stanowisku przewodniczcego Zwizku Wszechniemieckiego Heinrich Class. Na posiedzeniu tej organizacji w 1913 roku owiadczy: Gd ziemi wycisn pitno na naszych czasach. Gd ten musi by zaspokojony13. W jednej ze swych prac napisa: Nasza przyszo zostanie zabezpieczona, gdy zwyciymy nie tylko w Europie, ale gdziekolwiek to bdzie moliwe za oceanem. Rozszerzanie stanu posiadania jest bowiem podstawa naszego narodu14. Czoowym publicyst kolonialnym Wszechniemcw by Paul Rohrbach15. Ordownik zamorskiej ekspansji Niemiec do Afryki Poudniowo-Zachodniej oraz
H. K r i l l , Die Ranke Renaissance Max Lenz und Erich Marcks: Ein Beitrag zur historischpolitischen Denken in Deutschland (1880-1935), Berlin 1962. 10 M. Le n z , Die grossen Machte: Ein Rckbild auf unserer Jahrhundert, Berlin 1900. 11 F. N a u ma n n , Geist und Glaube, Berlin 1911, s. 24-26. 12 J. J e r u z a l i m s k i , Polityka zagraniczna i dyplomacja niemieckiego imperializmu XIX wieku, Warszawa 1954, s. 564. 13 Alldeutsche Bltter, 1913, nr 37, s. 299. 14 H. C l a s s , Zu deutschen Kriegswel, Mnschen 1917, s. 67 i 75. 15 Paul Rohrbach (1869-1956) geograf, teolog, redaktor konserwatywnej Die Hilfe; pracownik Zentralstelle fr Auslandsdienst, czonek zaoonego w 1903 r. Deutsche Bagdadskomitte fr Humanitatszwecke, komisarz do spraw osadnictwa niemieckiego w Afryce Poludniowo-Zachodniej (1903-1906), konsultant i doradca polityki zagranicznej Niemiec w okresie cesarstwa, republiki Weimarskiej III Rzeszy i RFN; docent ekonomiki kolonialnej; autor m.in. pracy Das deutsche Kolonialewessen, Berlin 1911. Por.: J. K a m i s k i , Paul Rorbach: Jeden z ideologw imperializmu niemieckiego, Przegld Zachodni 1953, nr 9/10, s. 321-350; H. B i e b e r, P R o h r b a c h , Ein konservativer Publizist und Kritiker der Weimarer Republik, Berlin 1972; W. N o g h , Paul Rohrbach und die Grossere Deutschlands, Mnchen 1972.
9

131

na Bliski Wschd, w walce o wielk przestrze nie uznawa adnych kompromisw: My nie chcemy adnych poowicznych rozwiza. Musimy wreszcie skoczy z tym, by wrg zagradza nam drog do nalenego nam, niezbdnego do ycia narodu powietrza. Wierny ideaom Treitschkego i Richthofena, domaga si upowszechnienia wiadomoci wielkoprzestrzennej wrd modziey. Realizacj tych ideaw przewidywa gwnie na Bliskim Wschodzie. Owiadczy Przyszo Niemiec ley na Wschodzie w Maej Azji, Syrii, Mezopotamii i Palestynie [...] znajduj si tam jedne z najwikszych w wiecie zoa ropy naftowej [...] miedzi i innych metali. Dolina Babiloska moe sta si ogromnym dostawc zboa i baweny. W Mezopotamii znajduj si pastwiska dla milionw owiec16. Pokonanie Anglii i odebranie jej zamorskich posiadoci czy ze wzmocnieniem pozycji Niemiec w Turcji i Egipcie. Pisa: Dla Niemiec istnieje [...] tylko jedna moliwo przeciwstawienia si angielskiej wojnie zaczepnej: jest ni wzmocnienie Turcji. Z Europy mona Angli dosign i ciko zrani na ldzie tylko w jednym miejscu: Egipcie. Wraz z Egiptem straciaby Anglia nie tylko panowanie nad Kanaem Sueskim i poczenie z Indiami i Azj, ale prawdopodobnie take swoje posiadoci w rodkowej i Wschodniej Afryce17. Idea ekspansji zamorskiej i kolonialnej znalaza szczeglne miejsce w pogldach politycznych historyka Hansa Delbrcka18. Uwaa on ten program za podstawowy sukces osignity po dymisji kanclerza Bismarcka. Pisa: Haso nasza przyszo ley na wodzie dzieli nas od epoki bismarckowej [...]. W tym punkcie [...] nastpi wielki i radykalny odwrt od tradycji bismarckowej19. Delbrck przeciwny by jednak pogldowi, jakoby ekspansja kolonialna bya godna zalecenia tylko z gospodarczego punktu widzenia. Twierdzi, e korzyci ekonomiczne mona uzyska take w obcych koloniach. Propagowa tzw. narodowy punkt widzenia w polityce kolonialnej Niemiec. Uwaa, e najlepszym sposobem kolonizowania jest zakadanie kolonii chopskich. Niemcy jednak nie mogy o tym myle, bowiem nie posiaday nadmiaru ludnoci wiejskiej20. W tej sytuacji strategicznym czynnikiem kolonizacji niemieckiej wedug Delbrcka moga by tylko warstwa panujca: rednia i wysza inteligencja. Zaleca ludzi tych, gwnie modych, wysa do kolonii jako technikw, kupcw, plantatorw, lekarzy, nadzorcw, oficerw i urzdnikw, by rzdzili wielkimi masami ludnoci niszej rasy, tak jak Anglicy w Indiach. Inteligencji potrzeba wielkiego obszaru kolonialnego, mae terytoria bowiem, cho bardziej lub mniej przydatne gospodarczo, nie maj wikszego znaczenia z narodowego punktu widzenia. Delbrck chcia stworzy nowy typ
P. R o h r b a c h , Die deutche Krieg, Stuttgart und Berlin, 1974, s. 29. E. N a b i e l , O specyfice rozwoju imperializmu niemieckiego, Warszawa 1959, s. 208. 18 Hans Delbrck (1846-1929) historyk, publicysta, dziaacz polityczny, redaktor Preussische Jahrbcher, wydawca Staatsarchiv (1886-1893), redaktor Politische Wochenschrieft; od 1882 r. pose Partii Wolnych Konserwatystw (Freie Konservatiw Partei); w 1884 r. otrzyma mandat do parlamentu Rzeszy w Gryfii (do 1890 r.); w 1891 r. habilitowa si, a w 1895 r. otrzyma profesur. Por.: R. H. B a u e r, Hans Delbrck. Some historians of Modern Europe, Chicago 1942; A. Th i m m e , Hans Delbrck als Kritiker der Wilhelminischen Epoche, Dsseldorf 1955. 19 J. K r a s u s k i , Spr o orientacj imperializmu niemieckiego w dobie wilhelmiskiej: Pogldy polityczne Hansa Delbrcka, Pozna 1961, s. 162. 20 Ibidem, s. 163.
17 16

132

czowieka: Kolonista, ktry sam ksztatuje swj los, wyrabia w sobie inne poczucie swojej wartoci ni ten, kto zwyczajnie drepcze wok swego domostwa [...]. Na morzu spojrzenie staje si szersze, a wola hartuje si. Niemiec na morzu jest innym Niemcem ni mieszkaniec ojczystego kraju. Oba te typy cznie wytworz silniejsz i wysz niemczyzn21. H. Delbrck postulowa, by Niemcy czuy si uprawnione do kompensacji wszdzie tam, gdzie nastpoway przesunicia terytorialne. Obok Afryki rodkowej, takim obszarem miao by take Maroko. Sdzi, e dopki Niemcy bd je ochrania, Francuzi nie odwa si go zaanektowa. Rzesza w tej sytuacji powinna rozbudowa swoj baz logistyczn i finansow, nie zagraajc suwerennoci Maroka, gdy nie posiadaj tak wielkiej floty jak brytyjska. Wielkie narody pisa wspomniany autor s z koniecznoci kolonizatorami i jakkolwiek dzisiejsze kolonie niemieckie nie maj wielkiego znaczenia, to jednak s one konieczne i godne wielkich ofiar22. Ekspansjonizm II Rzeszy powiza on z rozbudow floty wojennej23. Zapewniajc Brytyjczykw, e Niemcom bynajmniej nie chodzi o podjcie konkurencji z ich imperium, twierdzi zarazem, e chodzi jedynie o szerzenie cywilizacji europejskiej wrd ludw afrykaskich i azjatyckich. Jak widzimy z tego krtkiego przegldu rnych stanowisk wieloprzestrzenne koncepcje ideologw niemieckich miay zapewni II Rzeszy nie tylko dostatecznie duo miejsca pod socem, ale dostarczay uzasadnie na rzecz wyszoci rasy germaskiej, jej prawa do szerzenia misji cywilizacyjnej, gdy jak zanotowa C. Wagner: Jakimi jestemy na ldzie, takim musimy sta si na morzu, abymy w XX wieku mogli zachowa, zabezpieczy i rozwin dziedzictwo, pozostawione nam przez XIX wiek, odrodzenie polityczne naszego narodu, odbudowanie Rzeszy Niemieckiej, wiatow pozycj gospodarcz24.

SUMARY IDEOLOGY OF WELTMACHTPOLITIK IN DOCTRINE OF GERMAN COLONIALISM At the end of XIX century Germany might become a great European Power. Thus, it has invaded on way of creation of concept of rebuilding of global order fact of geopolitics of this period. Author follows on this theme thinking over in turn Friedrich Ratzel, it performs short review of position next E. Marcks, E. Haase, H. Class, P. Rorbach and H. Delbrck devoted title question.

Ibidem, s. 168. Ibidem, s. 168-176. 23 G. L. M o s s e , Kryzys ideologii niemieckiej. Rodowd intelektualny Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1972, s. 36. 24 C. Wa g n e r, Der Krieg als Schaften des Weltprinzips, Leipzig 1906, s. 14.
22

21

133

134

JNOS SALLAI

GORCA JESIE
GRANICA WGIERSKO-POLSKA W 1939 ROKU

o przyjciu w poczet krajw Unii Europejskiej Wgier i Polski stosunki obu tych krajw ulegy przewartociowaniu. Rwnoczenie przyja wgierskopolska oraz wielowiekowe ssiedztwo ukazao si w nowym wietle. Najpikniejszy okres tej przyjani przypada na okres od wrzenia 1939 roku do koca II wojny wiatowej, kiedy to dziesitki tysicy Polakw przekroczyy granic wgiersko-polsk. Spod pir autorw oby narodowoci wysza obszerna literatura dotyczca losw polskich uciekinierw. Wystarczy wspomnie chociaby takie nazwiska, jak: gnes God, Kroly Kapronczai, Istvn Lagzi, Witold Biegaski, czy Mieczyslaw Juchniewicz. Jest rzecz naturaln, e po dzi dzie pozostay otwarte pytania, na przykad dotyczce liczby polskich uchodcw. Badania na ten temat w czasach socjalizmu napotykay na trudnoci. Mglista tajemnica okrywaa rol Zwizku Sowieckiego w czasie zajmowania terenw polskich. W czasie mojej pracy jako wykadowcy na uniwersytecie zajmowaem si histori granicy pastwowej. W praktyce przekonaem si, i moi suchacze dysponuj bardzo skromn wiedz na temat zdarze z pocztku II wojny wiatowej, jak rwnie, e nie syszeli o utworzonej we wrzeniu 1939 r. potrjnej granicy niemiecko-sowiecko-wgierskiej. Z tego te powodu zdecydowaem si opublikowa prac na temat wydarze, ktre miay miejsce na granicy wgiersko-polskiej. W czasie moich prac badawczych w przewaajcej czci opieraem si na archiwach Instytutu Historii Armii Wgierskiej oraz Archiwum Muzeum Wojska Wgierskiego.

I. Granica wgiersko-polska w XX wieku Wgiersko-polska granica jest jednym z symboli wsplnej przeszoci, ktra przez stulecia gwarantowaa bezporednie kontakty polityczne, gospodarcze i kulturalne1. Rzecz jasna, e na przestrzeni naszej historii nie zawsze w tym samym miejscu, i w taki sam sposb speniaa swoje zadanie. Na przestrzeni wiekw od X do XIII nie moemy jeszcze mwi o wyranej linii granicznej. W tym okresie obydwa pastwa rozgranicza dziki obszar pograniczny, ktry by jednoznaczny z naturaln zapor, jak stanowiy Karpaty. Na moliwych do pokonania przeczach grskich znajdoway si tak zwane bramy, za pomoc ktrych sprawowano kontrol nad przebiegiem kontaktw gospodarczych dokonujcych si pomidzy obydwoma pastwami. Poczwszy od XIII wieku opierajc si na opisach gruntw granica posiadoci moga by jednoczenie granic pastwa. Od XV wieku natomiast w gestii wymiaru sprawiedliwoci leao wyznaczanie i korygowanie granic w celu zapobieenia ewentualnym sporom wynikajcym ze le wyznaczonych granic. Na przestrzeni wiekw pomidzy obydwoma pastwami kilkakrotnie2 tworzona bya
J. S a l l a i , Historia granicy wgiersko-polskiej, Budapeszt 1997. W roku 1339 krl polski Kazimierz Wielki i krl wgierski Ludwik Wgierski zawarli umow spadkow w Wyszehradzie. Na jej mocy po bezpotomnej mierci Kazimierza Wielkiego wadz w
2 1

135

unia personalna, w wyniku czego doszo do wzmocnienia kontaktw wojskowych, handlowych oraz politycznych. Jednake bez wzgldu na to kontakty graniczne obydwu pastw nacechowane byy rwnie konfliktami. Wrd nich naley wymieni histori przekazania w zastaw i oddania z powrotem zamkw i miast spiskich3, jak rwnie spr dotyczcy Morskiego Oka4, ktry zakoczy si na pocztku XX wieku wyrokiem sdowym. Zawarte pod Paryem pakty pokojowe, ktre zamykay I wojn wiatowa, co innego znaczyy dla Polski, a co innego dla Wgier. Polska odzyskaa utracon w XVIII wieku niepodlego, jak rwnie wzbogacia si o tereny, ktre historycznie naleay do Wgier5. W przeciwiestwie do tego Wgry utraciy 2/3 swojego terytorium, jak rwnie nard wgierski znalaz si poza granicami swojego kraju. Trwajce kilka wiekw ssiedztwo wgiersko-polskie przestao istnie. Przywrceniu zlikwidowanej granicy polsko-wgierskiej nadawano czoow rol w wczesnym yciu politycznym. Jednym z gwnych powodw byo to, e Krlestwo Wgierskie zostao okrone przez wrog Ma Entent. Oywienie dwustronnych kontaktw politycznych przypado na okres podry premiera rzdu polskiego na Wgry oraz wgierskiego premiera do Polski, ktre to podre przypaday na okres, kiedy ambasadorem Wgier w Warszawie by Andrs Hory6. Fakt, e na ozdobnej bramie paacu sucego za siedzib wgierskiego gubernatora umieszczono napis w jzyku wgierskim: Niech yje imperium witego krla Stefana7 jednoznacznie dowodzi opowiadania si po stronie wgierskich granic historycznych. Iskierka nadzieji na moliwo przywrcenia granicy wgiersko-polskiej pojawia si w roku 1938 przy okazji podpisania Paktu Monachijskiego8. Jednake I Porozumienie Wiedeskie ani tego pytania, ani te przynalenoci Zakarpacia nie poruszao. Przysza na to kolej dopiero w roku 1939, kiedy to za zgod niemieck
Polsce mia obj przedstawiciel dynastii Andegawenw, Ludwik Wgierski. Podczas panowania Ludwika Andegaweskiego Polsk i Wegry w latach 1370-1382 czya unia personalna. 3 A. D i v k y, Powtrne poczenie 16 miast spiskich w 1770 roku, wczeniej danych pod zastaw Polsce, Budapeszt 1929. 4 D. P a p p , Sprawa Morskiego Oka, Budapeszt 1903. 5 Ostateczne uregulowanie polsko-czechosowackiej granicy nastpio w roku 1924. W nastpstwie tego na podstawie decyzji Czechosowacko-Polskiej Komisji do Spraw Ustalenia Granicy 11 II 1924 r. do Polski zostay przyczone (kosztem terytorium Wgier) nastpujce miejscowoci lece w rejonie Orawy (wg. rva): Lipnica Wielka (wg. Alslipnica), Zubrzyca Dolna (wg. Alszubrica), Bukowina-Podszkle, Chyne, Lipnica Grna (wg. Felslipnica), Zubrzyca Grna (wg. Felszubrica), Harkabuz, Jabonka, Orawka, Pekelnik, Podwilk, Podsarnie (wg. Szrnya); z regionu spiskiego natomiast miejscowoci: apsze Nine (wg. Alslpos), Krempachy (wg. Blakorompa), Dursztyn (wg. Dercsny), Czarna Gra (wg. Feketebrc), apsze Wyne (wg. Felslpos), Frydman (wg. Frigyesvgsa), apszanka (wg. Kislpos), Rzepiska (wg. Rpsfalu), Kacwin (wg. Szentmindszent), Jurgw (wg. Szepesgyrke), Nowa Biaa (wg. jbla), Trybsz (wg. jterebes), Niedzica (wg. Nedec). 6 A. H o r y, Od Bukaresztu do Warszawy: Rozmylania, Budapeszt 1987, s. 245-302. 7 Ibidem, s. 249. 8 Po porozumieniu monachijskim Niemcy zajy Czechy i utworzyy Sowacj. Wydarzenia te wstrzsny ludnoci byej Czechosowacji, jednoczenie pojawia si groba moliwoci wybuchu wojny. Wgrom pozostaa jedyna droga do I. Porozumienia Wiedeskiego, na mocy ktrego odzyskay tzw. Pnocne Wgry (wg. Felvidk).

136

dokonano wgierskiej okupacji Zakarpacia. Oddziay wgierskie osigny wysoko granic historycznych i na znaczcym odcinku przywrcono tysicletni granic wgiersko-polsk9. Przywrcenie wsplnej granicy spotkao si z pozytywnym przyjciem w obydwu pastwach. Sam fakt istnienia wsplnej granicy znacznie zwiksza midzynarodowe wpywy obu pastw. W tym okresie ochrona granicy wgierskiej bya zadaniem wojska. Tak wic zorganizowanie ochrony nowych granic przypadao wojskowym brygadom strzelcw granicznych. W praktyce wygldao to tak, e wykonawcze pododdziay wgierskich onierzy ochrony pogranicza zostay przyjte do suby przez kompani honorow polskich stranikw granicznych. Od tej pory na granicach historycznych stranicy pogranicza obydwu pastw cile ze sob wsppracowali, na przykad wsplnie patrolowali granic. Rzecz jasna, e z nowej granicy wgiersko-polskie nie byli zadowoleni Rumuni, poniewa ich pastwo posiadajce znaczc mniejszo wgiersk czuo zagroenie dla wasnego bezpieczestwa. Wtedy to jednostki rumuskie nadcigny w poblie granicy pastwowej Wgier. Sytuacja powstaa po podpisaniu umowy pokojowej zamykajcej I wojn wiatow (niemiecko-polska granica, Wolne Miasto Gdask), jak rwnie nastpstwa Traktatu Monachijskiego prognozoway moliwo wybuchu nowej wojny na pocztek lata 1939. Z tego powodu znacznie wzroso znaczenie wgiersko-polskiej granicy (bez wzgldu na to, e mowa jest o krtkim odcinku granicznym i o krtkim okresie czasu). II. Antecedencje wojny niemiecko-polskiej W okresie przejmowania przez Wgry Zakarpacia nad Polsk zawiso wielkie niebezpieczestwo. W marcu 1939 r. A. Hitler zapominajc o zawartym wczeniej, w roku 1934 pakcie o nieagresji, domaga si od Warszawy wyraenia zgody na wczenie do Rzeszy Wolnego Miasta Gdaska. Gdy ta odmwia, miesic pniej wypowiedzia t umow midzynarodow. W tym czasie II Rzeczypospolita zawara pakt z Wielk Brytani oraz odnowia przymierze z Francj w nadziei na uniknicie konfliktu zbrojnego. wizaa nadziej na zachowanie pokoju i uniknicie wojny niemiecko-polskieZ powodu wojen z lat 1918-1920 roku Polska obawiaa si tak samo swojego wschodniego ssiada, jak i Niemiec. W pniejszym czasie te obawy urzeczywistniy si, kiedy to w siedemnastym dniu kampanii wrzeniowej II RP ze wschodu zaatakowali Sowieci. Na skutek tego pastwu, ktre znalazo si w kleszczach nie udao si unikn zaamania si si obronnych. Jednake do czasu wybuchu wojny wszyscy mieli nadziej. Niemcy, e otrzymaj podane tereny (pozostaje to w sprzecznoci z podpisanym planem najazdu i tajnymi przegrupowaniami), Polacy natomiast, e nie dojdzie do wojny. Wydarzenia natomiast doprowadziy do innego obrotu spraw. W Niemczech ukryte przegrupowania na kolei, ju w poowie sierpnia, objawiy si w postaci ogranicze transportu osb cywilnych i transportu handlowego. Dla zagranicy nie byo to odczuwalne, poniewa ludzie znajc sytuacj gospodarcz III Rzeszy przyjli do wiadomoci powoywanie si na oszczdnoci. To, e porusza si znaczna ilo
D. D b r o w s k i , Rzeczpospolita Polska wobec kwestii Rusi Zakarpackiej (Podkarpackiej) 19381939, Toru 2007, s. 63-146, 355-371.
9

137

pocigw wojskowych, rwnie wygldao na uzasadnione z powodu zwyczajowych jesiennych wicze poligonowych. Wkroczenie Wehrmachtu nastpio w kocu sierpnia wraz z wkroczeniem w ycie wojennego rozkadu jazdy. Lata 30. XX wieku w armii polskiej nie upyway bezczynnie. Pastwo, ktre odzyskao na nowo samodzielno w sposb szczeglny traktowao zagadnienia dotyczce obrony niepodlegoci oraz rozwoju si zbrojnych. Na ich rozwj rocznie przeznaczano 40% budetu pastwowego, kwot t w 1939 roku zwikszono do 56%10. Wedug danych wgierskiego Sztabu Generalnego siy wojskowe II RP na stopnie pokojowej wyglday nastpujco: 10 korpusw z 30 dywizjami (w tym 2 grskie); 40 pukw kawalerii (podzielonych na brygady i 1 dywizj konn); 700 pojazdw bojowych (pogrupowanych na kompanie i bataliony); znaczca ilo artylerii przeciwlotniczej i oddziay techniczne; 20 cikich baterii, w tym 11 zmotoryzowanych z 400 dziaami; 51 batalionw ochrony pogranicza; obrona powietrzna podzielona na 3 grupy (brygady) z 6 pukami lotniczymi i z 1 600 samolotami11; Polska zrealizowaa rwnie odpowiadajce wczesnym dowiadczeniom i wyobraeniom wojennym umocnienia, jak rwnie zbudowaa fortyfikacje obozowe i mniejsze umocnienia na terenach przyszych dziaa wojennych, ktre w roku 1939 zapeniono wojskiem. Ze wzgldu na podwjnego najedc, lwi cz armii przegrupowano na zachodnie tereny dziaa wojennych, a cz si zatrzymano w celu obrony wschodnich granic. Sierpniowe wiadomoci jednoczenie informoway o niemoliwoci uniknicia wojny, jak rwnie o ostatnich dramatycznych krokach majcych na celu utrzymanie pokoju. Wgierskie kierownictwo polityczne i wojskowe nie byo obojtne na zaistnia sytuacj. Napita sytuacja skaniaa wgierskie dowdztwo wojskowe do ostronoci, w niektrych przypadkach podjto odpowiednie kroki, jak rwnie doszo do wydania rozporzdze wojennych. Z raportw Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz danych przekazanych przez wywiad wojskowy w zaistniaej sytuacji naleao przewidywa nieodwracalno wojny. Znajdujemy to z sprawozdaniu sytuacyjnym z 24 VIII 1939 r.12: Od koca marca 1939 roku polska armia w 50% jest w stanie mobilizacji. Aktualna sia armii wraz z wojskami ochrony pogranicza to okoo 42 dywizje o zwikszonym stanie liczebnym, w tym 30 to dywizje pokojowe, 10 to mieszane dywizje i 2 to dywizje ochrony pogranicza. Oglny stan liczebny armii mona szacowa na 900 tys. onierzy. 22 sierpnia w poudnie zarzdzono powszechn mobilizacj. Kolejne partie raportu zaznajamiaj z pracami fortyfikacyjnymi, jak rwnie z przemarszem wojsk. Poza tym jest tam wspomniane, e: Na granicy Zakarpacia przygotowano do wysadzenia w powietrze tory kolejowe oraz mosty kolejowe. Dokument w sposb szczegowy opisuje uycie do tego celu wojska. W myl tego
Archiwum Historii Wojska [AHW] w Budapeszcie, Dokumenty Szefa Sztabu Generalnego, Raport: Dowiadczenia wojny niemiecko-polskiej: Pomoc naukowa 1940, sygn. B/229-277/1464/88. 11 Ibidem, s. 7. 12 Szef Sztabu Generalnego Krlewskiej Armii Wgierskiej, 2 oddzia.
10

138

W przypadku polsko-niemieckiego konfliktu wojennego armia polska na granicy zachodniej najprawdopodobniej bdzie si ograniczaa tylko do jej obrony. Operacji ofensywnych naley si spodziewa jedynie w przypadku wschodnich Prus Wschodnich i Gdaska. Poprzez zajcie wschodnich Prus armia chce osign pocztkowe sukcesy, aby poprzez to zwikszy gotowo bojow spoeczestwa. Ze stanowczym oporem naley liczy si w Prusach Zachodnich (Korytarz Polski) i na Grnym lsku, podczas gdy w rodkowej czci zachodniej czci kraju na terytoriach poznaskich oddziay 2 armii pod naporem niemieckim cofn si w gb kraju na odlego okoo 200 kilometrw. Wydano ju wstpne rozporzdzenia dla dowdztwa VII. korpusu dotyczce oprnienia tych terenw13. Z powyszego wynika jednoznacznie, e zarwno polityczne jak i wojskowe dowdztwo polskie, obok prowadzonych rokowa szykowao si do odparcia ataku niemieckiego. Byo to odczuwalne i sygnalizowane przez przebywajcych w kraju dyplomatw i zwiadowcw wojskowych. Rwnolegle do przygotowa do napadu III Rzeszy na Polsk dawao si wyczu pewnego rodzaju zblienie interesw niemiecko-sowieckich. Wedug wgierskiego raportu z rozpoznania sytuacji zachowanie si Polski w duej mierze zaley od tego, czy zachodni sojusznicy opowiedz si po jej stronie, gdy wtedy jeszcze nie potrafili realnie oceni sytuacji. We wspomnianym raporcie z rozpoznania sytuacji rwnie zdania dotyczce Sowacji nie s nam obojtne. W Sowacji w tym czasie planowano powoanie 9 rocznikw rezerwy wojskowej i W niektrych miejscach pogrupowano ju konie!. W pobliu granicy sowacko-polskiej armia obsadzia nawet granic pastwow. Jeszcze bardziej istotne jest to, e wedug wspomnianego raportu z rozpoznania w Sowacji [...] odnotowano obecno licznych niemieckich transportw ludzi i materiaw, ktre stwarzaj wraenie dokonywania okupacji terenw przez Niemcw. Poza tym [...] niemieckie oddziay przeprowadziy cakowit okupacj granicy sowacko-polskiej na caej dugoci. Obecno Niemcw w tym kraju i ich przygotowania nie ominy rwnie Wgier. Kierownictwo polityczne Korony w. Stefana liczyo si z tym, e Rzesza bdzie nalegaa na wyraenie zgody na przemarsz wojsk niemieckich przez jej terytorium. Wskazyway na to niemieckie sondae, jednak oficjalna proba14 wpyna dopiero 9 IX 1939 r., a ktr rzd wgierski zdecydowanie odrzuci. Ze wzgldu na sytuacj polityczn, jaka si wytworzya w dniach poprzedzajcych wybuch wojny, minister spraw zagranicznych Wgier odwoa ambasadora Hory w Warszawie i oznajmi mu: Wojna niemiecko-polska jest nieunikniona. Wedug Mussoliniego Niemcy s zdeterminowani, aby rozpocz wojn [...]. Co si tyczy Wgier []. Ribbentrop chcia osign, abymy zabezpieczyli niemieckim oddziaom moliwo przejazdu przez terytorium Wgier, jednake odmwilimy. Nie yczyli sobie naszego aktywnego udziau. Tak wic przynajmniej na pocztku wojny nie bdziemy w tym bra udziau. Nasze dalsze zachowanie bdzie zaleao
AHW, Dokumenty Szefa Sztabu Generalnego, sygn. B/229-277/1429/88. Niemiecki Minister Spraw Zagranicznych Ribbentrop przedstawi roszczenia wgierskiego kolegi hrabiego Imre Csky dotyczce linii kolejowej Koszyce-Homonna-upkw, z pomoc ktrej mona byo przypieszy okrenie polskich oddziaw.
14 13

139

od pniejszego rozwoju wypadkw. Powiadom o tym polskiego ministra spraw zagranicznych. Wydaem ju rozporzdzenie dla Kristffy, aby jutro rano poprosi dla ciebie u Becka pilne przesuchanie. Jeste zobowizany do srogiego zachowania tajemnicy. Gdyby w Berlinie lub w Rzymie dowiedzieli si o tym, e poinformowalimy Polakw, cakowicie stracilibymy zaufanie15. Powysza wypowied bya niesychanie wana ze wzgldu na zabezpieczenie drg wojskowych i pniejszych ewakuacyjnych. Jeli rzd wgierski przekazaby w rce niemieckie koszyck kolej, w ten sposb uatwiby manewr wojskowy okrenia armii polskiej i odciby drog ucieczki dla osb ewakuujcych si w kierunku granicy wgiersko-rumuskiej. Wspomnienia Andrsa Hory obejmoway okres od pocztku ataku na Polsk do czasu ucieczki z Polski rzdu i ewakuowania ambasad. Ambasador Wgier pozosta na miejscu do koca, co wywoao dziwn sytuacj. Sprzymierzeniec Wgier zaatakowa to pastwo, z ktrym nard wgierski wizaa tysicletnia przyja, kierownictwo polityczne Wgier przeciwstawio si stanowczym nie probie niemieckiej i opowiedziao si po stronie przyjani z Polsk. Nie podejrzewali, e wkrtce na rzd wgierski czekaj bardziej zdecydowane zadania w ostatnim okresie wojny niemiecko-polskiej i po jej zakoczeniu. Jeszcze przed wybuchem wojny wojskowe raporty wywiadu dokadnie informoway wojskowe i polityczne kierownictwo Wgier. W drugim sprawozdaniu ze stanu sytuacji16 zanotowano co nastpuje: Polsko-niemieckie napicie przedwojenne nadal trwa. Zawarta 23 [powinno by 25] sierpnia polsko-angielska umowa o wzajemnej pomocy umocnia gotowo obronn Polski w stosunku do kadego dania niemieckiego, ktre w najmniejszym stopniu naruszaoby niepodlego Polski lub jej interesy gospodarcze. Obowizek udzielenia pomocy obejmowa rwnie ochron interesw polskich odnonie Gdaska (Danzig). Przygotowania mobilizacyjne zaostrzono powoaniem nowych rocznikw rezerwy wojskowej. Polskie dziaania obronne kontynuowano 26-tego i 27-ego sierpnia na terenie Rzeszy i czeskiego protektoratu, oraz wzdu granicy sowackiej. W kilku miejscach doszo do mniejszych incydentw granicznych.Planowan na 26 sierpnia powszechn mobilizacj polsk przesunito, ze wzgldu na interwencj Anglii. Przewaajca cz obywateli niemieckich opucia terytorium Polski17. Zacytowany ze sprawozdania urywek doskonale przedstawia wydarzenia, ktre rozgryway si w okresie przedwojennym. Do tego mona jeszcze doda, e w tym czasie wikszo oddziaw sowackich trzymano w pobliu granicy pastwowej. Z czasem, jak przyblia si atak z 1 wrzenia wgierskie raporty ze stanu sytuacji zawieray coraz bardziej istotne informacje. Zgodnie z tym 31 sierpnia informowano wgierskie dowdztwo o tym, e na sowackie lotnisko w miejscowoci Spiska Nowa Wie (wg. Igl), w pobliu polskiej granicy, przybyo 40 niemieckich samolotw, paliwo oraz materiay bombardujce. W tym samym czasie dowdztwo drugiej brygady strzelcw ochrony pogranicza zdao relacj dowdztwu 2 korpusu w miejscowoci Szkesfehrvr z przegrupowa niemieckich
15 16

A. H o r y, op. cit., s. 258. 28 sierpnia 1939 roku. 17 AHW, 2. Raport o stanie sytuacji 28 sierpnia 1939 roku, sygn. B 230/277-1430.

140

formacji wojskowych. Wedug informacji zawartych w depeszy18 w stron granicy polskiej wyruszyo 60 tysicy onierzy niemieckich. Poza tym w okolice Preov (wg. Eperjes) przetransportowano samolotami 6 tysicy onierzy niemieckich. W raporcie jest te wzmianka o wzmocniemiu wgiersko-sowackiej granicy onierzami sowackimi i o tym, e: nastrj narodu sowackiego to powszechne przygnbienie. Raport napisany w dniach nastpnych potwierdzi niemiecki operacyjno-wojenny przemarsz, jak rwnie zaraz po wybuchu wojny zdawa relacj z tego, e Wojsko niemieckie przejo dowodzenie administracj w Sowacji19. III. Kampania wrzeniowa widziana z Budapesztu 1 IX 1939 r. o godzinie 4:45 oddziay niemieckie otrzymay rozkaz rozpoczcia ofensywy. Obron polskich oddziaw utrudniaa pna mobilizacja, jak rwnie bombardowanie traktw komunikacyjnych oraz lotnisk wojskowych. W tych starciach wiatowy rozgos zdobyli swoim bohaterstwem obrocy Westerplatte, ktrzy przez siedem dni odpierali niemieckie ataki. W pierwszych dniach ofensywa Wehrmachtu rozwijaa si w szybkim tempie. W przeciwiestwie do tego polskie zamiary zaatakowania spaliy na panewce, poniewa polski plan operacyjny nie powid si. 3 i 4 wrzenia Niemcy posuwali si do przodu od strony Karpat w kierunku Krakowa, natomiast 5 IX w rce Niemcw dosta si przemysowy region lski. 7 wrzenia podda si Krakw, Nowy Scz, Tarnw, Kielce, jak rwnie Niemcy zbliyli si na odlego 60 kilometrw do Warszawy. Polacy zorientowali si w niemieckim zamiarze planu operacyjnego okrenia, dlatego te rozpoczli planowy odwrt od strony Wisy i starali si wyj obronn rk z okrenia. 8 wrzenia Niemcy w kilku punktach dotarli do Wisy i z poudniowego zachodu wtargnli do Warszawy. W midzyczasie Polacy nieprzerwanie wycofywali si i czynili rozpaczliwe starania w celu zatrzymania posuwajcych si w gb kraju Niemcw. 10 wrzenia Niemcy przekroczyli granic rzeki San, tym samym sukcesem zakoczya si ich byskawiczna operacja okrenia. 15 wrzenia pozostajce najbardziej na poudniu oddziay niemieckie zajy Przemyl, w midzyczasie zajcie Warszawy zbliao si do koca, skapitulowa te Biaystok. 17 wrzenia wojna polsko-niemiecka osigna decydujcy moment. Okrono Lww, zajto Lublin, skapitulowa Brze, a rozpad i rozproszenie polskich oddziaw zdawao si by zjawiskiem powszednim. W tym to czasie oddziay sowieckie rozpoczy ofensyw i w ten sposb los stojcych naprzeciwko Niemcw wojsk polskich zosta przypiecztowany. Zgodnie z wczeniejszym porozumieniem niemiecko-sowieckim oddziay niemieckie rozpoczy wycofywanie si na lini demarkacyjn, ktr w porozumieniu ustanowiy obydwa dowdztwa. Pojedyncze oddziay WP w sposb rozproszony, ale zdecydowany prboway broni si przeciwko oddziaom niemieckim i sowieckim, jednake wobec bezsprzecznej przewagi piechoty i lotnictwa wrogiej armii tylko przez krtki okres czasu udawao si stawia opr. W takiej sytuacji nie pozostawao nic innego, jak zorganizowanie podziemnego ruchu
18 19

AHW, Dokumenty Szefa Sztabu Generalnego, Telegram z dn. 31VIII 1939 r., sygn. 4558. AHW, Ibidem, Raport o stanie sytuacji z 2 IX 1939 roku.

141

oporu, lub ucieczka do pastw ssiednich, ewentualnie poprzez nie, do Francji lub Anglii. Wiele osb dostao si do niewoli wroga. IV. Uchodcy wojenni Ju w pierwszych dniach wrzenia, zarwno na granicy, jak rwnie w wgierskim yciu wewntrznym i polityczno-wojskowym dao si odczu skutki wojny niemiecko-polskiej. Wywiad wojskowy na bieco informowa dowdztwo o operacjach militarnych oraz wydarzeniach zwizanych z mobilizacj wojskow w ssiednich pastwach. W tym czasie na granicy wgierskiej WP rozpoczo niszczenie obiektw budownictwa kolejowego i drogowego20, natomiast w okolicach Sianki21 kontynuowano budow fortyfikacji polowych. Sytuacja ta miaa take wpyw na wprowadzenie przez Niemcw zamknicia wsplnej wgierskoniemieckiej22 (austriackiej) granicy pastwowej. Znaczyo to, e Rzesza nie miaa zaufania w stosunku do wgierskich organw ochrony pogranicza, decydujc cz wsplnej granicy pastwowej zamknito. W pierwszych dniach wojny na polsko-wgierskich przejciach granicznych i na zielonej granicy pojawili si pierwsi uchodcy, o ktrych wtedy jeszcze nie byo wzmianki w raportach sporzdzanych przez brygady strzelcw granicznych. Nie znalazem adnych ladw informacji na temat tego, aby ze strony polskich stranikw granicznych wpyna proba o pomoc skierowana do wgierskich stranikw ochrony pogranicza. 4 IX 1939 r. dla dowdztwa VIII korpusu zostao sporzdzone polecenie, ktrego przedmiotem byo: [...] wsparcie, o ktre poprosiy polskie suby ochrony pogranicza; zawarto w nim co nastpuje: [...] Wsparcie, o ktre poprosiy polskie suby ochrony pogranicza moe si odbywa tylko i wycznie na paszczynie subowej, oraz w stopniu niezbdnie koniecznym, ktry zagwarantuje wasnym subom granicznym wykonywanie swoich zada bez zakce23. Skutki rozporzdzenia sprawdziy si pniej w praktyce, kiedy to wgierscy stranicy pogranicza zdali relacj z tego, e wsparcie zaofiarowane polskim stranikom pogranicza wspomaga dziaania sub granicznych i w niektrych przypadkach pomogo wyeliminowa [...] cakiem spor ilo zatargw, a nawet star zbrojnych. Tego samego dnia (4 wrzenia) na Przeczy Wereckiej (przecz w acuchu Zewntrznych Karpat Wschodnich, w pamie Bieszczadw Wschodnich) pojawi si pewien polski pukownik i dwch majorw. Pukownik w czasie rozmowy z wgierskim dowdc 25 batalionu strzelcw granicznych stwierdzi, e wraz ze swoim pukiem zamieni na subie wczeniejszy oddzia i przej sub ochrony na granicy wgiersko-polskiej. Poniewa ze wzgldu na stan wojenny zmiana ta bya dokonana bardzo szybko, nie byo czasu na patrolowanie terytorium granicznego, dlatego te prosi o wsparcie Wgrw do czasu, a oddzia zoony z nowych rekrutw dobrze zapozna si z obszarem granicznym i lini granicy. Rzecz jasna, nowy oddzia zaj miejsce starego. Pilny telegram zdajcy relacj z tego wydarzenia donosi dowdcy 8 korpusu o
20 21

AHW, Ibidem, 12. Raport o stanie sytuacji 4 wrzenia 1939 roku. Ibidem. 22 Ibidem, Wiadomo nr H. M. 581.368/19.-1939. 23 Ibidem, Szef Sztabu Generalnego 1. k. 4586.

142

czstszych kontrolach granicznych, budowie maych fortyfikacji, budowaniu zasiek, pojawieniu si polskich oddziaw wojskowych, jak rwnie o lotniczych patrolach zwiadowczych. W 12 dniu kampanii wrzeniowej w miejscowoci Sianki Polacy zajli wgierski pocig osobowy numer 1 722 i zatrzymali jego zaog24. Zajty skad kolejowy wykorzystano do przetransportowania onierzy i osb cywilnych do miejscowoci Turka, nastpnie odesano go na Wgry do miejscowoci Uok (wg. Uzsok)25. Pracownicy Wgierskich Koleji Pastwowych (MV) zbiegli do miejscowoci Woowec, nastpnie polscy kolejarze rwnie opucili skad pocigu26. W czasie trwania ucieczki wysadzono w powietrze wszystkie obiekty. (Odgosy wybuchw byy syszane przez wgierskich strzelcw granicznych w miejscowoci Uok). Na skutek stanu wojennego (bombardowania niemieckie) i fali uchodstwa pomidzy miejscowociami Turka i Sambor ruch drogowy i kolejowy zosta praktycznie sparaliowany. W tym czasie masowe uchodstwo stao si ju rzecz powszechn, sprzyjao mu wykorzystywanie naturalnych zalet Karpatw, a mianowicie onierze, jak i ludno cywilna chronili si w lasach. Poraka doprowadzia do gbokiego rozgoryczenia oraz wyzwolenia uczucia nienawici. Na granicy wgiersko-polskiej oraz polsko-sowackiej okoliczni mieszkacy grale w sposb cigy pomagali i przewodzili grupom uchodcw, Polakom, osobom cywilnym i onierzom. Polacy dlatego wybrali granic sowacko-polsk, gdy wierzyli w to, e kiedy przekrocz granic wgiersko-sowack, to bd mogli kontynuowa swoj drog w kierunku Wgier, lub stamtd bd mogli ucieka dalej na poudnie. Wrzesie 1939. Stoimy tutaj na wgierskiej granicy. Tok, przepychanki, zamt i chaos. Po raz tysiczny sami sobie zadajemy pytanie: czy aby nas wpuszcz? Wielotysiczny tum ludzi: onierze, policjanci, cywile, mode dziewczyny i starcy, matki z dziemi [...]. Na zatoczonych od aut, wozw i innych pojazdw drogach prawie nie mona si porusza. Zmarznici, godni i prawie bez nadziei stoimy na (wgiersko-polskiej) granicy. Za nami wstrzsajce dni i noce, za naszymi plecami bestialscy Germanie. Czy aby nas wpuszcz? Mijaj godziny. I nadesza odpowied: granica stoi przed nami otwarta. Wpuszcz nas. Masa ludzka ruszya. Na twarzach onierzy ponownie pojawia si zdecydowana pewno siebie: wojna si jeszcze nie skoczya, Wgry s jedynie stacj przejciow, z ktrej czowiek moe dotrze gdziekolwiek tam, gdzie znowu moe przyczy si do walki pisa w swoich wspomnieniach Mieczysaw Chrapek, byy uchodca. Rzd wgierski, jak i kierownictwo MSW oraz MON ze wzmoon uwag ledziy wydarzenia polsko-niemieckiej wojny oraz pojawienie si na pograniczu uchodcw z Polski. Pomimo tego, e na prob Niemcw Wgrzy nie wydali neutralnego owiadczenia, propolska polityka rzdu wgierskiego pod przewodnictwem Pla Teleki wywoaa w sprzymierzonych Niemcach antypati i
Ibidem, Telegram z roku 1939, Szef Sztabu Generalnego 1. oddzia, k. 4656. Na stacji pozostao wwczas 6 wagonw Wgierskich Kolei Pastwowych zaadowanych deskami, ktrych Polacy nie oddali. 26 I. L a g z i , Uchodcy polscy na Wgrzech 1939-1945, s. 1. Polski punkt widzenia na t kwesti prezentuje nastepujca publikacja: W. W o d a r k i e wi c z , Przedmocie Rumuskie 1939, Warszawa 2001, s. 141-162.
25 24

143

niepewno. Odrzucenie proby dotyczcej moliwoci przejazdu Niemcw przez terytorium wgierskie spotkao si z kolejnym negatywnym oddwikiem w Niemczech i wydaniem dyspozycji. Tymczasem rzd wgierski pod przewodnictwem Pla Teleki kontynuowa przygotowania zwizane z przyjciem i zapewnieniem schronienia uchodcom polskim. W tym celu wydano dyspozycje dowdztwom wojskowym w Mukaczewie (wg. Munkcs) Uhorodzie (wg. Ungvr), w Berehowe (wg. Beregszsz) oraz w Koszycach (wg. Kassa), aby skieroway w te rejony odpowiedni ilo oddziaw, oraz aby w oparciu o okrelone w umowach midzynarodowych warunki wyday odpowiednie rozporzdzenia dotyczce przyjmowania uchodcw przekraczajcych granic wgiersko-polsk27. Po 17 IX 1939 roku wydarzenia nabray tempa (po udanych operacjach wojskowych Niemcw oraz po ataku sowieckim). W tym czasie ju znaczce iloci polskich onierzy przekraczay granic wgiersk. O okolicznociach internowania Stanislaw Ksyk napisa: Granic polsko-wgiersk przekroczyem 17 wrzenia 1939 roku w miejscowoci Worochta jako lekarz, porucznik puku cikiej artylerii. Pomimo tragicznych wydarze, poraki doznanej przeciwko Niemcom oraz samobjstw popenionych przez zrozpaczonych onierzy ju wtedy podczas przekraczania granicy widzielimy, e onierze armii wgierskiej s przyjacielsko nastawieni do nas. I chocia zabrali nam bro, uczynili wszystko, aby ten fakt by dla nas jak najmniej bolesny i nie rani naszej dumy. Mog odwanie stwierdzi, e traktowali nas bardzo rycersko, co wicej od naszego puku nie wymagali, abymy od razu tam, na granicy zoyli nasz bro. Par dni pniej w penym uzbrojeniu, z armatami i amunicj kroczylimy wzdu rzeki Cisy (wg. Tisza) a do miejscowoci Berehowe (wg. Beregszsz) i dopiero tam oddalimy w rce wadz wgierskich nasze uzbrojenie. W wyjtkowo operatywny sposb i w krtkim czasie zorganizowali zaopatrzenie i miejsca zakwaterowa dla polskich onierzy. Na stacjach kolejowych przez ktre przejedalimy wszdzie czekay na nas kuchnie polowe z ciepym posikiem, czsto zapraszali nas jeszcze do kolejowych restauracji. Pomyleli te o tym, aby skupionym w licznych obozach dla internowanych polskim onierzom zapewni opiek lekarsk28. Dzie po tym, jak Armia Czerwona zaatakowaa II Rzeczypospolit Istvn Csky Minister Spraw Zagranicznych [...] oficjalnie informowa polskiego ambasadora, e: Ferenc Keresztes-Fischer Minister Spraw Wewntrznych na polecenie premiera Pla Teleki i za zgod rzdu wyda rozporzdzenie o cakowitym otwarciu granicy wgiersko-polskiej oraz o przyjciu uchodcw polskich. Gabinet Rady Ministrw zatwierdzi t decyzj pniej, 24 wrzenia 1939 roku, przedyskutowano kad form sposobu obchodzenia si z uchodcami. Polskie gwne dowdztwo wojskowe, bdc w posiadaniu oficjalnego stanowiska rzdu wgierskiego, wydao decyzj dowdcom polskich oddziaw stacjonujcych w rejonie Karpat, aby wraz ze swoimi oddziaami przekroczyli granic wgiersko27 28

Rapsodia uchodcza: Polacy na Wgrzech 1939, Budapeszt 2000, s. 586. Ibidem, s. 169.

144

polsk. W cigu kolejnych dni granic przekroczyy tysice uchodcw indywidualnych oraz oddziaw wojskowych29. W lad za decyzjami rzdowymi rwnie szef Sztabu Generalnego i Minister Spraw Wewntrznych wydali pierwsze rozporzdzenia dotyczce polskich uchodcw. Sporzdzone 18 IX 1939 r. rozporzdzenie szefa Sztabu Generalnego30 zawierao co nastpuje: 1. Szybko postpujca ofensywa sowiecka odcia naturalne poczenie graniczne pomidzy Polsk i Rumuni. W wyniku tego w najbliszej przyszoci naley liczy si z tym, e cz polskiej armii, polscy politycy i cywile bd szuka schronienia na terytorium wgierskim. Istnieje wielkie prawdopodobiestwo, e czonkowie dziaajcego do tej pory na terenie Polski korpusu dyplomatycznego rwnie przybd na terytorium Wgier. W zwizku z tym zarzdzam co nastpuje: 2. Zasadniczo naley przyj wszystkich polskich uchodcw, z wyjtkiem ydw. W odniesieniu do ydw obowizuj dotychczas wydane dyspozycje; 3. W odniesieniu do postpowania w stosunku do osb cywilnych pan Minister Spraw Wewntrznych Krlestwa Wgier wyda ju stosowne rozporzdzenie. W celach informacyjnych przytaczam jego najwaniejsze punkty: a) Z przekraczajcymi granic obcymi dyplomatami postpujemy tak, jak gdyby byli oni prywatnymi podrnymi zatrzymujcymi si na terytorium Wgier; b) W stosunku do czonkw polskiego rzdu oraz wyszej rangi polskich politykw zachowujemy si w sposb uprzejmy. Ich dziaania kontrolujemy. Jeli ich zamiarem jest dalsza podr, nie sprawiamy im trudnoci ani przeszkd. Zgromadzenie i odtransportowanie innych osb cywilnych jest organizowane przez pana Ministra Spraw Wewntrznych, jednake w przypadku masowego napywu uchodcw organy administracyjne bd skutecznie wspomagane przez dziay korpusu Urzdu Administracji. Zadaniem korpusowego dziau kontrwywiadu jest przyporzdkowanie do tych grup organw kontrwywiadowczych. W razie potrzeby stan liczebny korpusowego dziau kontrwywiadu naley uzupeni poprzez rekrutacj. W celach informacyjnych zawiadamiam, e osoby cywilne bd rozmieszczane przez pana Ministra Spraw Wewntrznych w obozach w miejscowociach Lucenec (wg. Losonc) i Nagykanizsa. 4. Procedura postpowania z onierzami Wojska Polskiego: a) Dowdztwo korpusu ma wyznaczy komisj przyjmujc uchodcw wojskowych na stacjach przej granicznych. W celu przeprowadzenia rozbrojenia i zapobieenia temu, aby niektre uzbrojone grupy przypadkowo przedary si do Rumunii, dowdztwo VIII. korpusu zadba o odpowiednie uzbrojone jednostki, ktre bd wykonyway rozporzdzenia wadz; b) Informacje na temat rozbrojenia czonkw polskiej armii zawarte s w aktach sprawy Szefa Sztabu Generalnego nr 33.535/eln. Rozbrojonych onierzy naley tymczasowo umieci w przejciowych obozach zbiorczych, znajdujcych si w pobliu przej granicznych. Oficerom w miar moliwoci naley zapewni lepsze
Ibidem, s. 586. AHW, Szef Sztabu Generalnego 1939, 1. oddzia, Przetransportowanie polskich uchodcw do obozw dla internowanych, 21.772/eln.sz.
30 29

145

warunki. Dowdztwo VIII korpusu ma natychmiast poda lokalizacj przejciowych obozw zbiorczych; c) Poniewa nie mamy tu do czynienia z czonkami wrogiej armii, dlatego te w stosunku do kadego naley zachowywa si w sposb uprzejmy i uczynny; d) Zaopatrzenie materialne, zbieranie uzbrojenia jest regulowane przez rozporzdzenie Szefowi Sztabu Generalnego nr 33535/eln.3; e) Ilo osb rozmieszczonych w przejciowych obozach zbiorczych (oficerowie, onierze) dowdztwo VIII korpusu ma meldowa codziennie do godziny 12:00 Szefowi Sztabu Generalnego (2. oddzia). Wydam odpowiednie rozporzdzenia w celu przetransportowania ich do staych obozw internacyjnych. Pojemno staych obozw dla internowanych jest okrelona w rozporzdzeniu Szefa Sztabu Generalnego numer 25.842/eln.2. d.1939. Jako zasad naley przyj, e w pierwszym rzdzie bd zapeniane te obozy dla internowanych, ktre pooone s dalej od granicy; 5. Przejmowanie i kierowanie polskich skadw, jak rwnie przetransportowanie uchodcw ley w gestii oddziau szefa Sztabu Generalnego. Jako zacznik do tego zarzdzenia doczono rozporzdzenie MSW Krlestwa Wgier, ktry zawiera streszczenie rozporzdzenia szefa Sztabu Generalnego. Rwnolegle do wydanego zarzdzenia ukazao si wspomniane ju rozporzdzenie nr 33 535, w ktrym mowa jest o rozbrojeniu oddziaw WP. Zgodnie z tym, podporzdkowane dowdztwu VIII korpusu pododdziay strzelcw granicznych powinny postpowa wedug nastpujcych wytycznych: 1. onierzy polskich oddziaw po przekroczeniu granicy naley przej komisyjnie, oraz natychmiast rozbroi (Wielokrotnie nie byo takiej moliwoci, czsto bowiem mniejsze oddziay lub pojedynczy onierze przechodzili przez zielon granic, i dopiero pniej, ju w gbi kraju mona byo ich rozbroi.); 2. onierzom mona byo pozostawi tylko odzie, sztuce, chlebak, jak rwnie przedmioty osobiste (zegarek, obrczk); 3. Napywajc przez przejcie graniczne w miejscowoci Uok (wg. Uzsoki) mas onierzy naleao kierowa do miejscowoci Uhorod, przechodzcych przez Alsverecke i Woowiec (wg. Volc) do Mukaczewa, oddziay przekraczajce granic na wschd od doliny rzeki Rika kierowano do miejscowoci Bereh Saski (wg. Beregszsz); 4. Transporty wojskowe naley formowa w kolumny marszowe i kierowa do punktw zbiorczych; 5. Po rozbrojeniu oddziay WP powinny otrzyma posiek i zosta otoczone opiek lekarsk. W celu zapewnienia sprawnej organizacji szef Sztabu Generalnego podporzdkowa VIII korpusowi nastpujce jednostki: 107 batalion intendentury zaopatrzenia, 101 kompani techniczn, 107 oddzia samochodw ciarowych (z VI korpusu), 1 brygad konn, jak rwnie oddzia samochodowy do transportu rannych, dowdztwo 101. pocigu, 106. stacj zaopatrzenia chorych. Rozporzdzenie szczegowo regulowao dziaalno organu gospodarczego, ktry powoano w celu zaopatrzenia wojska, jak rwnie ustalao, e [...] osoby wchodzce w skad WP maj by zaopatrywane racjami ywnociowymi ustalonymi dla jecw wojennych w paragrafie 20 dokumentu numer G10. Jelz. III.
146

Szab. II. R, jednakowymi dla wszystkich, bez wzgldu na to, czy osoby te s oficerami, czy te onierzami w stopniu szeregowca. W odniesieniu do koni nalecych do armii polskiej stosowano normy ustanowione dla wojska. Rzecz jasna, e dla VIII korpusu wyywienie ogromnej iloci uchodcw wojskowych stanowio duy problem, dlatego te podczas przygotowywania gwnych posikw korzystano z pomocy i wyposaenia polskiej armii. Rwnolegle ze zorganizowaniem zaopatrzenia odbywao si zdawanie wyposaenia, ktre sortowano i inwentaryzowano wedug rodzaju i kalibru, znakowano numerycznie oraz zgaszano nadrzdnemu dowdztwu. Ze wzgldu na to, e polscy uchodcy jednoczenie i masowo przekraczali granic, 19 wrzenia dla potrzeb dowdztwa VIII korpusu wydano jeszcze bardziej szczegowe dyspozycje. Rozporzdzenie numer 33 560 zarzdzao co nastpuje: 1. Cae wyposaenie armii polskiej naleao przetransportowa do miejscowoci Bereh Saski, Mukaczewo oraz Uhorod, w tym celu mona byo wykorzysta rwnie skierowane tam uprzednio pojazdy polskie; 2. Naley przeprowadzi inwentaryzacj, magazynowanie oraz ochron zdanego wyposaenia armii polskiej; 3. Naley przekierowa wgierskich kierowcw w odpowiednie miejsce, tak aby mogli przetransportowa polskie pojazdy; 4. Po rozbrojeniu polskich pojazdw bojowych ich kierowcw naleao przekierowywa do miejsc zbiorczych, skd byli kierowani formacjami pieszych kolumn do obozw dla uchodcw; 5. Zabroniono wykorzystywania na potrzeby wasne polskiego wyposaenia oraz polskich pojazdw bojowych; 6. Naleao odseparowywa osoby chore zakanie; 7. Naleao zinwentaryzowa konie, zatroszczy si o ich utrzymanie, rozlokowanie oraz ochron; 8. Do miejscowoci Munkcs naleao przekierowywa zdane na granicy pojazdy mechaniczne oraz paliwo; 9. Przekazane przez oddziay polskie zapasy ywnociowe naleao wykorzysta na potrzeby Polakw; 10. Pojawiajce si ewentualne koszty, naleao regulowa na poczet zaopatrzenia korpusw rozliczeniowych. Powysze wytyczne sprawiay wraenie, e szef Sztabu Generalnego Krlewskiej Armii Wgierskiej posiada ju odpowiednie dowiadczenie zwizane z wypadkami dni wczeniejszych. Osoby wspominajce tamte czasy rwnie potwierdziy, e dokadano stara odnonie opieki nad chorymi i ich odseparowania. To, w jaki sposb powysze rozporzdzenie byo realizowane w najlepszy sposb ilustruje wspomnienie Wacawa Filiksa, ktry okres od momentu przekroczenia granicy do momentu rozbrojenia wspomina nastpujco: 1 wrzenia 1939 roku, w tym dniu, kiedy Niemcy napadli na Polsk stacjonowaem w Kraniku niedaleko Lublina jako onierz 24 zmotoryzowanego puku uanw. Pukownik Kazimierz Dworak by naszym dowdc. Nasza zmotoryzowana brygada w czasie wrzeniowych operacji wojennych naleaa do dziaajcej na poudniowym odcinku frontu armii Krakw. 2 wrzenia stoczylimy pierwsze starcie z niemieckimi jednostkami pancernymi w okolicach miejscowoci Jordanw, ostatnie cikie
147

starcie miao miejsce w okolicach Lwowa. 19 wrzenia 1939 roku nasz puk w penym uzbrojeniu przekroczy granic wgiersk przez Przecz Jabonieck. Wgierscy stranicy graniczni przyjli nas bardzo przyjanie. Na pierwszy, krtki odpoczynek zatrzymalimy si w miejscowoci Mukaczewo (Munkcs). Tutaj przedstawicielom wgierskiej armii oddalimy nasz bro. Pojazdy wojskowe moglimy zatrzyma, aby nimi kontynuowa nasz podr na terytorium Wgier. I cho w Mukaczewie spdzilimy bardzo mao czasu, mieszkacy miasteczka rozdzielali nam papierosy, czstowali nas gorc kaw, winogronami, winem. Tak byo rwnie pniej, kiedy ju mieszkalimy w obozach dla internowanych. Ta z serca pynca yczliwo, uprzejmo i zrozumienie sprawiy, e bardziej znonym stao si dla nas rozczarowanie spowodowane porak oraz uczucie smutku spowodowane rozk z ojczyzn. Kolumna samochodw ciarowych, w ktrej jechalimy podaa z Mukaczewa do Miszkolca. Wzdu drogi naszego przejazdu pozdrawiali nas mieszkacy wsi, kobiety ocieray oczy. Niech yj polscy onierze, niech yje Polska! wykrzykiwali. Modzi ludzie podeszli do naszego samochodu, dostalimy od nich papierosy i owoce. Na przedmieciach Miszkolca zdalimy nasze samochody, zatrzymalimy tylko plecaki i rzeczy osobiste. Do miasta wkroczylimy pieszo, na dworzec, skd pocigiem mielimy kontynuowa nasz podr do obozu dla internowanych przeznaczonego dla uchodcw z Polski31. Zoono sytuacji cechuje to, e obok przejmowania uchodcw trzeba byo uwaa na wiele innych rzeczy. Wedug telefonogramu32 napisanego 19 wrzenia dowdca ekspozytury policji granicznej w Mihir'ja poprosi o wzmocnienie granicy. Powodem tego byo to, e dwa puki piechoty i jeden kawalerii przekroczyy granic po tym, jak opuciy swoje polskie posterunki, wyposaenie oddali wgierskim onierzom, lecz w czasie odwrotu porozrzucali swoj bro. Zaistnia chaotyczn sytuacj starali si wykorzystywa nacjonalici ukraiscy, co w pniejszym czasie mogo prowadzi do niebezpiecznych sytuacji w tym rejonie. W myl wydanych dyspozycji do wgierskiego Sztabu Generalnego w sposb cigy napyway raporty odnonie liczby uchodcw. Nie ma dokadnych danych na temat oglnej liczby uchodcw ani na granicy, ani w gbi kraju, gdy rwnie przez zielon granic, bez jakiejkolwiek kontroli, napywali uciekajcy polscy onierze. Raporty sporzdzone na podstawie zaadowa do wagonw rwnie zawieraj tylko dane szacujce, pomimo tego przytocz statystyk sporzdzon 19 wrzenia 1939 roku, wedug ktrej: 1. W miejscowoci Uzsok byo okoo 5 tys. osb; 2. W miejscowoci Toronya skupiono okoo 8-10 tys. osb; 3. W miejscowoci Krsmez okoo 10 tys. osb przekroczyo granic33. Wedug wykazw obozw internowania dotyczcych ulokowania uchodcw w tym czasie byo do dyspozycji 24 960 miejsc zakwaterowa. Porwnujc powysze
Rapsodia uchodcza, s. 194. AHW, Wiadomo dla 1. i 2. oddziau Szefa Sztabu Generalnego z 18 wrzenia 1939, godz. 16:00. 33 AHW, Przewz i rozlokowanie oddziaw polskich, ktre maj trafi do obozw dla internowanych, 19 wrzenia 1939, sygn. 21.810/eln.
32 31

148

dane statystyczne mona stwierdzi, e w pniejszym czasie dla zapewnienia polskim uchodcom wojskowym zakwaterowa trzeba byo rwnie skorzysta z pomocy i moliwoci ofiarowanych przez ludno cywiln. Na przejcia graniczne w dalszym cigu napywali uchodcy, polscy onierze i osoby cywilne. Po przejciu uchodcw bez przerwy wysyano depesze z raportami do wgierskiego Szefa Sztabu Generalnego. W depeszach informowano dowdztwo na temat liczby uchodcw, okolicznoci przekroczenia granicy, jak rwnie wyposaenia, jakie mieli ze sob. Telegramy zawieray nastpujce informacje: 19 wrzenia 1939 r.: Do godziny 8.00 w okolicach miejscowoci Uzsok w zwartych oddziaach wojskowych i w penym uzbrojeniu na teren Wgier trafio: 109 oficerw, 85 podoficerw, 3 425 onierzy, 295 koni, 3 357 karabinw i bagnetw, 97 pistoletw, 6 karabinw maszynowych, 1 karabin przeciwpancerny, 6 odbiornikw radiowych, 12 wzkw dwukoowych, 176 pojazdw, 6 kuchni polowych, 14 samochodw osobowych 1 samochd ciarowy, 1 autobus, 25 tys. nabojw dla piechoty, 300 granatw rcznych34. 19 IX 1939 r., godzina 3:15: Do chwili obecnej na stacj w miejscowoci Volc przybyo: 1 wagon z benzyn, 3 samochody z benzyn, 1 wagon z owsem, 15 wagonw z mk i okoo 16 sztuk byda rzenego. Do miejscowoci Swalawa (wg. Szolyva) przybyo 100 onierzy szeregowcw, 15-20 oficerw wraz z rodzinami. W dowdztwie brygady strzelcw granicznych zgosi si szef 3. brygady grskiej i zameldowa, e w nocy z 18 na 19 wrzenia zaoga caej brygady przekroczy granic wgiersk. Brygada nie jest zaangaowana w walki przeladowana, jedynie sporadycznie atakuj j dywersanci ukraiscy35. 19 IX 1939 r.: Dowdca stacji w miejscowoci Jaszinya (wg. Krsmez) zameldowa, e o godzinie 11:00 przyby polski skad pocigu: 36 oficerw, 147 onierzy oraz 37 czonkw rodzin, wszyscy pod eskort konsula polskiego w Bratysawie (wg. Pozsony). Do tej pory na stacje w miejscowociach Jaszinya (wg. Krsmez) i Kisszolyvr przybyo 9 polskich lokomotyw i 204 rne pojazdy36. 20 IX 1939 r.: W dalszym cigu trwa masowy napyw polskich oddziaw. Przyby skad pocigu skadajcy si z 36 wagonw zawierajcych ywno. Ze wzgldu na nieprzerwany, masowy napyw polskich oddziaw, jak rwnie szybko zapadajcy zmierzch, nie mona stosowa duszych postojw, gdy jedyna droga Doliny Cisy zostaaby zatarasowana37. 20 IX 1939 r.: W cigu przedpoudnia oczekiwane jest przekroczenie granicy w miejscowoci Toronya przez zmotoryzowan grup. Napady na nich grupy ukraiskie. Straty wynosz 10 oficerw i kilku szeregowcw. Poza tym oczekiwany jest przemarsz ponad 8 kilomertowej kolumny. W Beskidach przez granic przecignito 8 maszyn do rozdrabniania kamienia i jedn maszyn do wbijania pali. Rwnie tutaj w cigu dzisiejszego dnia mona liczy na przemarsz 1-2 pukw. Poprosz o pilne rozporzdzenia dotyczce przetransportowania z
34 35

AHW, Telegram do 1. oddziau Szefa Sztabu Generalnego z roku 1939, sygn. 4698. Ibidem, sygn. 4712. 36 Ibidem, sygn. 4697. 37 Ibidem, sygn. 4699.

149

miejscowoci krmez sztabu 10. polskiego korpusu, poniewa musimy przyj uchodcw cywilnych. Do miejscowoci Toronya w dniu wczorajszym przybyo: 100 oficerw, okoo 2,5-3 tys. onierzy, 50 osb cywilnych, wrd ktrych s kobiety i dzieci. Poza tym 200 pojazdw i wiele wozw. Odnonie tych ostatnich, nie jestemy w stanie poda nawet ich przyblionej liczby. Wikszo z nich zarekwirowano w polskich wsiach przygranicznych i wykorzystano do przewozu wyposaenia wojskowego. Po dotarciu do miejscowoci Toronya zostay natychmiast skierowane z powrotem. Granic przekroczy rwnie cay puk huzarw38. 20 IX 1939 r.: Od strony Polski przybyo 19 lokomotyw, 80 samochodw osobowych, 111 samochodw ciarowych z plandek, 65 samochodw ciarowych bez plandeki. Poza tym przyby skad pocigu z uchodcami, w tym 1 012 oficerami, 8 104 onierzami i 800 osobami cywilnymi. Inne rzeczy, ktre przywieli ze sob to: 810 koni, 949 wozw, 634 samochodw osobowych i ciarowych, 3 motory39. Kierownictwo wojskowe i polityczne byo informowane o sytuacji na polskowgierskiej granicy nie tylko przez dowdcw brygady, czy dowdcw korpusu, ale rwnie wywiad wojskowy zbiera informacje i przygotowywa raporty o sytuacji w regionie. W sprawozdaniu z rozpoznania sytuacji numer 2240 informowano kierownictwo na temat dziaalnoci bojowej oddziaw niemieckich i sowieckich. Odnonie wgiersko-polskiej granicy wspomniano, e w dalszym cigu trwa tam masowy napyw polskich oddziaw, i e 20 wrzenia do godziny 8:00 granic przekroczyo: 970 oficerw oraz 16 270 onierzy. Z kolei wedug napisanego 21 wrzenia sprawozdania numer 2341, naczelne dowdztwo niemieckie uznao wojn za zakoczon. Dlatego te oddziay niemieckie wycofay si do linii demarkacyjnej ustalonej przez rzd Rzeszy i ZSRR. Wedug wykazu zamieszczonego na kocu sprawozdania z tego dnia do godziny 8:00 na Wgry przybyo 2 119 oficerw, 21 281 onierzy oraz 1 190 osb cywilnych. Raport informuje nas take, e rozbrojenie i przygotowanie do dalszej drogi polskich uchodcw odbywao si w sposb niejednolity. W celu uniknicia pniejszych problemw zorganizowano zarzdzanie ruchem napywajcych uchodcw. Polskie samochody pod nadzorem, jednake kierowane przez polskich kierowcw wysyano do miejscowoci Szolnok, jszsz, Abony oraz Tszeg. W tym celu wyznaczono nastpujc tras przejazdu42: Beregszsz, Vsrosnamny, Nyrmada, Nyrbakta, Oros, Nyregyhza, Debrecen, Karcag, Szolnok, jak rwnie Munkcs, Mezterebes, Csap, Storaljajhely, Miskolc, Fzesabony, Jszberny, Tpibicske, Tpiszentmrton, Cegld (tutaj zabroniono zatrzymywania si) i Abony. Jako miejsce tankowania dla VI korpusu wyznaczono Debreczyn, dla VII korpusu Miszkolc. Za wyywienie kierowcw samochodw odpowiedzialny by V korpus, jednake odpowiednio do wczesnej sytuacji nie mona byo korzysta z prowiantu
38 39

Ibidem, sygn. 4716. Ibidem, sygn. 4714. 40 Ibidem, sygn. B/230.1431, k. 92. 41 Ibidem, sygn. B/230.1431, k. 93. 42 Ibidem, Rozporzdzenie numer 33596 Eln. 3. vkf.1939.

150

staego, z prowiantu wykorzystywanego w czasie przemarszw, ani te z prowiantu mobilizacyjnego. W nastpnych dniach Polacy nadal napywali przez granic. Z nadchodzcych depesz dowiadujemy si o przybyciu nastpujcych oddziaw, onierzy i wyposaenia wojskowego na ziemi wgiersk: 21 IX 1939 r.: W miejscowoci Torony: 7 batalionw, jedna bateria (dokadnych danych na temat liczebnoci grup nie zameldowano), okoo 4 tys. osb, 2 tys. koni, 200 pojazdw. W miejscowoci Vereck okoo 1 tys. osb. 22 IX 1939 r.: W okolicach Przeczy Jabonickiej: 3 samochody bojowe, konny korpus zastpczy z 400 koniami, 1 kompania konna, samochody policyjne, pojazdy transportujce rannych, 2 bataliony policjantw. Polska brygada zmotoryzowana, 2,5 tys. sztuk rnego rodzaju pojazdw, 15 tys. samochodw osobowych, z czego 2/3 stanowio wasno cywiln. 10 tys. karabinw, 150 karabinw maszynowych, 2 baterie przeciwlotnicze, 3 samochody bojowe, 2 zaprzone filary mostu wojskowego, 1 samochd z czciami mostu wojskowego, 1 d szturmowa, 1 skad batalionu kolejowego. 15 maych pojazdw bojowych, 2 zaprzone baterie haubic, wyposaenie 1 caego oddziau konnego, oddziay cznoci, 50 samochodw transportujrannych, 2 sztuki balonw do obserwacji obozw, okoo 15 armat piechoty, poza tym okoo 300 oficerw i 2000 onierzy. Wedug depeszy napisanej tego samego dnia oddziay niemieckie wkroczyy do wsi polskich znajdujcych si naprzeciwko przeczy Verecke, za 2 dywizje sowieckie zbliay si w kierunku granicy. Czerwonoarmici zarekwirowali w regionie 120 polskich pojazdw bojowych, ktre z powodu braku benzyny nie mogy dojecha do granicy wgiersko-polskiej. W raporcie czytamy, e: Rosjanie obchodz si z Polakami po bratersku, natomiast Niemcy s okrutni, wielu spord jecw stracili43. W miejscowoci Bereh Saski z powodu braku benzyny i zbyt maej iloci wgierskich kierowcw wytworzy si duy zator. W odniesieniu do ewakuowanych t drog osb i wyposaenia wojskowego nie sporzdzono dokadnego rejestru. W depeszy napisano: polskie oddziay s z reguy przekonane o tym, e wraz z penym wyposaeniem, lub nawet bez niego, bd mogy przej do Francji. Z tego powodu dowdztwo 2. brygady strzelcw granicznych wyszo z propozycj zorganizowania informowania polskich onierzy tak, aby jak najszybciej byli wiadomi sytuacji w jakiej si znajduj. Dla uporzdkowania tej sytuacji wyznaczono dwch oficerw: majora Bereznay, ktrego skierowano w okolice dolin Latorca i Ung, oraz kapitan Olcsvry, ktrego wysano w okolice miejscowoci Rah i Krsmez. W tym samym czasie w okolicach najbardziej ruchliwej przeczy polski genera Klebece przez 3 dni nie czujc zmczenia bardzo prnie wsppracowa przy porzdkowaniu pomieszanych wizi, czym bardzo przyczyni si do uatwienia cikiej pracy naszych wasnych (wgierskich) oddziaw. 23 IX 1939 r.: Na odcinku kontrolowanym przez 26. batalion strzelcw granicznych 5000 osb przekroczyo granic. Obok przemarszu grup drog ldow nieprzerwanie napyway wieci o ldowaniu maszyn polskich si powietrznych. I tak na przykad naczelnik stacji kolejowej w
43

Ibidem, Telegram 1939, 1. oddzia Szefa Sztabu Generalnego, sygn. 4732.

151

miejscowoci Hajdbszrmny zawiadomi siy obrony powietrznej o tym, e 23 wrzenia o godzinie 15:00 w odlegoci 3 kilometrw od stacji kolejowej wyldowa polski myliwiec. Na wie o tym debreczyska andarmeria udaa si na miejsce zdarzenia i przeja maszyn. Zadania zwizane z rozmieszczeniem polskich uchodcw wojskowych, ich rozbrojeniem i przekierowaniem do obozw zbiorczych postawiy w cikiej sytuacji oddziay suce i oddelegowane do suby wzdu granicy wgierskopolskiej. Spora ilo polskich onierzy przybywaa na terytorium Wgier z pominiciem punktw zbiorczych, kryli albo pojedyczo, albo w mniejszych grupach. Dla opanowania sytuacji, ktra si wytworzya dowdca I. korpusu armii zarzdzi co nastpuje: 1. Polskich onierzy, ktrzy zgaszaj si do oddziaw wgierskich, lub kr pojedynczo naley rozbroi i skierowa do najbliszego dowdztwa wojskowego; 2. Osoby w stopniu oficerskim naley w sposb uprzejmy nakoni do oddania broni palnej, natomiast tzw. bro boczn mog zatrzyma przy sobie; 3. Osoby w stopniu szeregowca powinny zda ca bro; 4. Zgromadzon bro naley magazynowa do czasu wydania kolejnych dyspozycji w tej sprawie; 5. Po dokonaniu rozbrojenia oficerw naley kierowa do miejscowoci Wyszehrad (wg. Visegrd), natomiast szeregowcw do najbliszego obozu zbiorczego; 6. Polskich onierzy maj eskortowa wgierscy wojskowi, wolno im jest mie przy sobie tylko bro boczn; 7. Oddziay powinny same w swoim zakresie troszczy si o wyywienie polskich uchodcw wojskowych, w przypadku transportu kolej lub statkiem o bilet na przejazd, jak rwnie o pokrycie innych, pojawiajcych si kosztw44. Zadania zwizane z przyjmowaniem, rozbrojeniem i przekierowywaniem do miejsc zbiorczych polskich onierzy stale stwarzay nowe wyzwania dla onierzy wgierskich. W raporcie majora Bereznay45 ponownie mona przeczyta o kursie przeliczeniowym polskiego zotego, o polskich onierzach, ktrzy nie mog znale swoich oddziaw, jak rwnie o problemie porozrzucanego wyposaenia wojskowego i materiaw wybuchowych. W celu rozwizania zaistniaej sytuacji pukownik Bodor46, dowdca 7. brygady strzelcw granicznych osobicie przeprowadzi wizj lokaln, w czasie ktrej zebra pozytywne dowiadczenia odnonie zachowania polskich oddziaw. Obali doniesienia na temat rzekomych zatorw w miejscowociach Uzsok i Torony wywoanych masowym napywaniem uchodcw. Jednoczenie podzieli si bardzo wanym spostrzeeniem, e wzdu granicy panuje spokj, i e nie naley obawia si przesuwania si naprzd oddziaw sowieckich.
44 Ibidem, Zarzdzenie dowdztwa I. Budapeszteskiego Korpusu Wgierskiej Armii Krlewskiejz 23 IX 1939 roku, sygn. 40.180. 45 Ibidem, Raport 3. oddziau Szefa Sztabu Generalnego Wgierskiej Armii Krlewskiej, sygn. 4743. 46 Ibidem.

152

W nastpnych dniach przysza kolej na porzdkowanie nagromadzonego na granicy polsko-wgierskiej sprztu i wyposaenia. Wyposaenie nagromadzone w miejscowociach Beregszsz, Ungvr i Munkcs naleao wedug wskazwek zawartych we wczeniejszych rozporzdzeniach, kierowa drogami pieszych przemarszw lub kolej do Budapesztu z zachowaniem rozdzielenia na poszczeglne rodzaje: 1. Uzbrojenie: ulica Forinyk, warsztat naprawczy 2. plutonu; 2. Materiay artyleryjne i optyczne: ulica Timt, warsztat naprawczy 1. plutonu; 3. Odzie i wyposaenie: Centraly magazyn odziey, ulica Darczi; 4. Tabor kolejowy: warsztat naprawczy 3. plutonu przy ulicy Soroksri; 5. Materiay i wyposaenie zdrowotne: Magazyn materiaowy suby zdrowia przy bulwarze Rbert Kroly; 6. Materiay i wyposaenie suce do ochrony zdrowia zwierzt: Magazyn ochrony zdrowia zwierzt przy ulicy Arna, zajezdnia taboru kolejowego; 7. Materiay techniczne: Skad techniczny w buda; 8. Materiay sub cznociowych: Magazyn materiaw cznociowych przy ulicy Darczi; 9. Materiay i wyposaenie dla kolei oraz dla pontonowej inynierii mostowej: Magazyn kolejowy i pontonowej inynierii mostowej przy ulicy Timt; 10. Materiay lotnicze: 5. Warsztat naprawczy lotnictwa numer 5. przy ulicy Darczi 1-3; Konie pozostawiono na miejscu i tam razem ze swymi opiekunami czekay na dalsze losy. Zaprzgowe pojazdy konne, ktre nie byy wykorzystywane dla celw wojskowych (zarekwirowane) rwnie pozostay na terenie wyznaczonych miejsc zbiorczych. Rwnolegle z transportem i magazynowaniem zarekwirowanego wyposaenia odbywao si przekierowywanie i transport wojska (oficerw i onierzy szeregowych), jak rwnie osb cywilnych do obozw dla internowanych. Dane dotyczce iloci osb przetransportowanych taborem kolejowym maj jedynie charakter orientacyjny, a poniewa brak jest innych danych, dlatego te naley wzi je pod uwag. Na podstawie podsumowania przygotowanego 29 wrzenia 1939 roku do stacji zbiorczej na terenie wza kolejowego w miejscowoci Csop przekierowano 4 553 oficerw i 31 685 onierzy szeregowych. Wydane 26 wrzenia przez szefa Sztabu Generalnego rozporzdzenie numer 33 640 regulowao sprawy dotyczce kierowania uchodcw do obozw integracyjnych, jak rwnie jednostek suby ochrony zdrowia, ktre przekroczyy granic w dniach poprzednich. Jednostki te nie musiay zdawa swojego wyposaenia, wraz z caym sprztem kierowano je do wikszych polskich obozw dla internowanych, aby tam funkcjonoway jako sekcje odpowiedzialne za ochron zdrowia. Raport47 o aktualnej sytuacji wydany 27 wrzenia 1939 roku donosi ju nie o sytuacji w Polsce, lecz o wschodniej i zachodniej linii frontu. W czci powiconej polsko-wgierskiej granicy potwierdzono, e oddziay sowieckie dotary do linii Beskidw. Poza tym informowa o atakach band ukraiskich przeciwko wgierskim
47

Ibidem, Raport o stanie sytuacji z dn. 27 wrzenia 1939 roku, sygn. 21.962/6/eln.oszt.

153

stranikom granicznym. Tego samego dnia sowiecki kapitan Kuniecow, ktry by dowdc batalionu wraz ze swoim zastpc politycznym Lafrowem (komisarzem) i 17 onierzami przyby w okolice Przeczy Jabonickiej (wg. Tatr), aby nadzorowa kontrol terytoriw przygranicznych z drugiej strony granicy. Jako miejsce stacjonowania dowdztwa batalionu wyznaczono miejscowo Jabonica. Oficerowie sowieccy wystpili z prob, aby wzajemnie wyda drugiej stronie osoby, ktre ucieky przez granic. Podobne wypadki miay rwnie miejsce w okolicach Przeczy Wereckiej48. Wydano te rozporzdzenia dotyczce odwoania oddziaw skierowanych w ostatnich dniach wrzenia w rejony przygraniczne, ktre stay si wtedy ju zbdne49. Odnonie ochrony granicy pnocno-wchodniej sformuowano podstawowe dyrektywy. Zlikwidowano moliwo przekroczenia granicy sowiecko-wgierskiej zarwno dla osb wojskowych, jak i dla cywilw. Powstrzymywano si od utrzymywania jakichkolwiek kontaktw. Zabroniono fotografowania oddziaw przebywajcych na terytorium ssiedniego kraju. Powstaa w ten sposb sytuacja w rejonie pogranicznym wymagaa opracowania i wprowadzenia w ycie nowych zasad dotyczcych ochrony granicy. Stao si to podczas zebrania sub ochrony granicy, ktre odbyo si dnia 2 X 1939 r. o godzinie 9:30. Wedug informacji wypowiedzianych na tym zebraniu, w cigu ostatnich dwch tygodni w rejonie Zakarpacia w sposb znaczcy zmienio si wszystko i pastwo wgierskie w miejsce wczeniejszego, polskiego ssiada, zyskao nowego sowieckiego. Wydarzenia nastpoway tak szybko jedno po drugim, e czsto nie udawao si sprosta wszystkim obowizkom. Sytuacj dodatkowo pogarsza fakt zbliajcej si zimy. Sytuacj oddziaw strzelcw granicznych, ktrzy penili sub w rejonach acucha grskiego Karpatw utrudnia brak odziey zimowej oraz brak przeszkolenia w zakresie jazdy na nartach. Zmiana sytuacji i stosunkw w rejonie pogranicznym wymagaa natychmiastowych decyzji. I tak na przykad stranicy graniczni z rejonw Alsverecke mieszkali wczeniej w koszarach polskich strzelcw granicznych, natomiast teraz znaleli si pod goym niebem. Przestawienie i dostosowanie si do zimowych warunkw w zakresie ochrony granicy wymagao od dowdcw i sub formacji stray granicznej wzmoonych wysikw. W dalszym cigu trwao przyjmowanie napywajcych uchodcw polskich, jednake suby wgierskiej stray granicznej zanotoway znaczny ich spadek. Masowy napyw polskich oddziaw powoli zakoczy si. W depeszy z 3 padziernika czytamy, e 5 X 1939 r. zaczto likwidowa tymczasowo zorganizowane miejsca wydawania posikw. Na terytoriach polskich, ktre znalazy si pod panowaniem sowieckim nawet w maych wioskach zorganizowano ju sowieckie kierownictwo mieszkacy pldruj i rabuj sklepy oraz dwory i przedmioty nalece do wadcw ziemskich oddziay sowieckie nie bior udziau w rabunkach, ale te nie robi nic, aby im zapobiec. Po tych wypadkach ukrywajcy si w rejonach granicznych polscy onierze sporadycznie,
Ibidem, Telegram z dn. 27 wrzenia 1939 roku, sygn. 4812. Ibidem, Rozporzdzenie Szefa Sztabu Generalnego Wgierskiej Armii Krlewskiejz 29 IX 1939 roku, sygn. 33 722.
49 48

154

przy pomocy przewodnikw grskich przechodzili na stron wgiersk. Potwierdzaj to wspomnienia Edwarda Dbickiego: Rano obudzono nas nowin, e rzeka zamarza, mona sobie tylko wyobrazi, jak wielki mrz by wtedy w nocy. Nasz sympatyczny gospodarz, odprowadzi nas do rzeki i yczy nam szczliwej drogi. Udao nam si przeprawi na drugi brzeg, rzeka San jest w tym miejscu jeszcze do wska. Na drugim brzegu rzeki jaki mczyzna zaofiarowa si, e odprowadzi nas do ssiedniej wioski, i zapozna nas z zawodowym przemytnikiem, ktry regularnie przechodzi przez granic wgiersk. Okoo poudnia zawitalimy do ssiedniej wioski, pamitam ryk syreny w poudnie w jakim tartaku. Wtedy po raz pierwszy widziaem niemieckich onierzy [...]. Nasz przewodnik zaprowadzi nas do duego domu, gdzie wkrtce zjawi si jaki mody czowiek. On by t osob, na ktr czekalimy. Omwilimy warunki i od razu wyruszylimy. Droga bya o wiele cisza, ni sobie wyobraalimy. W wysokim niegu brnlimy nieprzerwanie wzwy, pod gr. Cay nasz dobytek mieci si w plecakach, nielimy go na zmian i wydawao nam si, e by coraz ciszy. Nasz przewodnik za dodatkow opat skonny by nam pomc, my natomiast z radoci pacilimy. Po okoo dwugodzinnym marszu dotarlimy na szczyt. Tam nasz przewodnik wskaza na przedwojenny sup graniczny, na ktrym po jednej stronie byo wyryte PL, a po drugiej CS. Powiedzia nam, e jestemy na granicy i poegna si. My natomiast zamiast posucha jego rady i natychmiast wyruszy dalej, zdecydowalimy, e najpierw si pomodlimy, podzikujemy Bogu za to, e nasza wdrwka szczliwie dobiega koca. Na podstawie tego wida, jak bardzo bylimy naiwni, i jak bardzo brako nam dowiadczenia. Niemcom na szczcie nie udao si odkry miejsca naszego pobytu. Wyruszylimy schodzc z gry na d. Do dzisiaj pamitam jak pikny widok rozpociera si przed nami. Dopki z drugiej strony gry grzlimy w wysokim niegu, dopty tutaj nie byo ladu niegu, a zachodzce zimowe soce opromieniao ca okolic. W dobrych nastrojach schodzilimy z gry na d, kiedy spotkalimy mieszkaca tych okolic. Od naszego przewodnika wiedzielimy, e najblisza wioska nazywa si Bystr, tak wic zapytalimy napotkanego czowieka, czy widoczna ju z daleka wioska, to Bystr. Nasz nowy znajomy odpowiedzia Ano, zaraz doda te, e musi nas przekaza w rce wgierskich stranikw granicznych, poniewa moemy by szpiegami. Bardzo ucieszylimy si, e nie musimy dalej bka si, i e bez problemu trafimy tam, dokd od pocztku naszej wdrwki chcielimy trafi. Wtedy jeszcze nie wiedzielimy, e Wgrzy czasami wydawali nie zaproszonych goci. 16 XII 1939 r. okoo godz. 16:00 znalelimy si na ziemi wgierskiej50. Gorca jesie w odniesieniu do granicy wgiersko-polskiej miaa jeszcze jedno nastpstwo. A mianowicie pojawienie si nowych ssiadw. Wgiersko-polska granica przeksztacia si w niemiecko-wgiersk i sowiecko-wgiersk granic, lub mwic jzykiem wczesnym: niemiecko-sowiecka granica interesw zostaa doprowadzona do granicy wgierskiej. Jeszcze 7 XII 1939 r. przedstawiciele niemieckiej i sowieckiej dyplomacji poprosili rzd wgierski, aby oddelegowa jednego czonka do wsplnej komisji, ktra miaa ustali granice. Wypenienie tego
50

Rapsodia uchodcza, s. 19.

155

zadania rzd wgierski wyznaczy dr Lszl Rakolczai, mjra Sztabu Generalnego. 25 I 1940 r. wyznaczono potrjn granic wgiersko-niemiecko-sowieck. Wydarzenie to zakoczyo pewien rozdzia w historii obu narodw, przestaa istnie wsplna granica wgiersko-polska, ktra na przestrzeni wiekw rozwizywaa wiele historycznych problemw.

SUMMARY HUNGARIAN-POLISH BORDER IN 1939 The Autor describes circumstances of forming preliminary Hungarian-Polish Border in 1938. It discusses attitude Budapest to Polish-German War in 1939. However, fundamental content of article presents discussion documents of Royal Hungarian Army.

156

157

MICHA SZYMU

GENE SHARP JAKO IDEOLOG RUCHU NONVIOLENT

istoria pamita duo rnych bitew, wojen i rewolucji, ktre wybuchay ze susznych moralnie pobudek, lub te w sprawach cakiem bahych. Wiele z nich byo prowadzonych w sposb niezwykle krwawy, z wykorzystywaniem brutalnych metod i bez poszanowania strony przeciwnej, a i tak nie przyniosy one satysfakcjonujcych rezultatw na zbyt dugi czas. Ten stan rzeczy nie by do przyjcia zwaszcza dla ludzi otwartych, wiatych, o nieprzecitnych zdolnociach intelektualnych, niekoniecznie pacyfistw, ktrzy niekiedy przez cae swoje ycie dyli do upowszechnienia si zupenie innych pogldw w kwestii prowadzenia dziaa zbrojnych. I. Gene Sharp i Instytut Alberta Einsteina Idee wybitnych mylicieli, takich jak Ghandi, Thoreau, Tostoj czy Martin Luter King, realizuje wspczenie amerykaski Instytut Alberta Einsteina z siedzib w Bostonie. Jego patron - Albert Einstein zajmowa swego czasu stanowisko w opozycji do nazistw, popiera walk przeciwko nim. By prawdziwym wyrazicielem tych przekona, ktre wspczenie realizuje Instytut. Organizacja powstaa w 1983 roku i oddaa si dziaalnoci na rzecz obrony demokratycznych wolnoci i instytucji, przeciwstawiania si uciskowi, dyktaturom i praktykom ludobjstwa oraz zmniejszania wpyww politycznej przemocy, jako jednego z narzdzi polityki na rzecz wikszego zastosowania metod bez jej uycia. Zrzeszeni wok niej aktywici badaj jak mona osign wolno, sprawiedliwo i pokj bez koniecznoci powicania jednych kosztem innych. Realizacja tych celw na co dzie wyraa si w deniu do upowszechnienia si mylenia w kategoriach walki bez przemocy za pomoc rnych rodkw komunikacji medialnej: drukowanie broszur, ulotek i publikacji, przekadanie ich na inne jzyki (zwaszcza na zrozumiae w krajach ogarnitych akurat rewolucj), organizowanie konferencji i konsultacji, prowadzenie warsztatw, itp1. Zaoycielem Instytutu Alberta Einsteina jest Gene Sharp, ktry peni tam obecnie funkcj starszego uczonego i czonka zarzdu (sprawowa stanowisko prezesa do roku 1990). Oprcz tego jest te emerytowanym profesorem w Departamencie Nauk Politycznych na uniwersytecie w Dartmouth (Massachusetts). Gene Sharp urodzi si na pnocy Baltimore w amerykaskim stanie Ohio 21 stycznia 1928 roku. W 1946 roku ukoczy szko redni w Columbus, a pierwszy tytu naukowy (Bachelor of Arts najniszy tytu nadawany w dziedzinie nauk humanistycznych, odpowiednik polskiego licencjata) zdoby 3 lata pniej na Uniwersytecie Stanu Ohio. Tytu magistra (Master of Arts) osign w roku 1951 za rozpraw: The Politics of Nonviolent Action: A Study in the Control of Political Power, ktra to przyniosa mu najwiksz saw. Prowadzone prace naukowe, wykady na wielu uczelniach: w Bostonie, Oslo, Oxfordzie, Bedford, Waltham, czy
1

AEI Brochure, <http://www.aeinstein.org/organizations/org/brochure.pdf> (02 I 2008).

158

na Harvardzie, czy wreszcie podre i spotkania z ludmi, ktrzy bezporednio stykali si z problemami podejmowanymi przez profesora (np. z uczestnikami antyfaszystowskiego ruchu oporu w Norwegii), pogbiay nie tylko jego szerok wiedz, ale i ch do prowadzenia nowych bada2. Gene Sharp jest przez wielu znawcw tematu uwaany za najlepszego specjalist w dziedzinie walki bez przemocy. W wywiadzie w Peace Magazine okrelany jest jako czowiek, ktry prawdopodobnie wie wicej o oporze bez przemocy ni ktokolwiek inny na naszej planecie3.. Bdc ju w szkole redniej, wiadomy wyzwa wczesnego wiata, stojcego w obliczu zagroe ze strony Zwizku Radzieckiego, ze Stalinem na czele, kolonializmu, broni nuklearnej (o ktrej wiadomo byo stosunkowo niewiele), chcia dowiedzie si czy mona co z tym zrobi. Mimo sporych brakw terminologicznych szuka rozwiza problemu wojny4. Spdzi lata na rozwaaniach nad tak technik walki, ktra byaby w tym pomocna. Poszukiwa odpowiedzi na pytania o jej istot, metody, sposoby dziaania wobec represyjnych reimw oraz o moliwociach jej skutecznego zastosowania5, co bez wtpienia stawia go na uprzywilejowanej pozycji jednego z najwikszych autorytetw w omawianym temacie. II. Filozofia walki bez uycia przemocy Filozofia ta wyksztacia si, poniewa szeroko rozumiana przemoc w rnych formach (zwaszcza tak jaskrawych jak ludobjstwo, terroryzm czy dyktatury) jest powszechnie uznawana za powany problem. Dotychczasowe prby jego rozwizania nie opieray si na waciwym rozumieniu natury przemocy i byy nieudane. Celem prac Gene Sharpa jest osabienie zaufania do rodkw postpowania opartych na przemocy, jako najbardziej odpowiednich w kadym przypadku (a przecie istniej takie, w ktrych z powodzeniem mona stosowa np. negocjacje). W wyjtkowo trudnych konfliktach, gdzie zagroone s podstawowe wartoci (wolno, demokracja, ycie i godno czowieka), wierzy si, e naley postpowa moliwie jak najostrzej. Przemoc postrzegana jest tutaj jako jedyna alternatywa dla biernoci czy ulegoci wobec wielkiego za, jako konieczno w obliczu potrzeby obrony tego, co dobre i cenne6. Jak dowodzi autor takie rozumowanie ma oczywicie pewne uzasadnienie (trudno bowiem twierdzi, e wystpowanie przeciwko bezwzgldnym dyktatorom to rwny i uczciwy pojedynek), jednak nie mona zapomina, e wojna i przemoc nie bya uniwersalnym pomysem na przeprowadzanie nawet cikich konfliktw. Istnieje realna alternatywa, najzupeniej moliwa do wprowadzenia, potrafica skutecznie sobie poradzi nie tylko w atwych sytuacjach, ale take wtedy, gdy podstawowe wartoci s zagroone, a przeciwnicy stosunkowo silni. To wanie walka bez uycia przemocy, nazywana innym (odmiennym) ultimatum. Metoda
2 Gene Sharp's Curriculum Vitae, <http://www.aeinstein.org/organizations/org/GSVITA.pdf> (02 I 2008). 3 M . S p e n c e r, Gene Sharp 101, <http://archive.peacemagazine.org/v19n3p16.htm> (02 I 2008). 4 I b i d e m. 5 G. S h a r p i inni, Leading Edges of Peace Research, <http://archive.peacemagazie.org/v13n5p16.htm> (02 I 2008). 6 I d e m, There are realistic alternatives, Boston 2003, s. 1-3.

159

mogca z powodzeniem suy jako rodek zastpczy dla wojny . Czym zatem jest walka bez uycia przemocy8? W jakich kategoriach naley j rozpatrywa? Na jakich opiera si zaoeniach? Czy wreszcie: jakie stawia sobie cele? Dla lepszego pojmowania niezbdne jest uwiadomienie sobie jej istoty. eby okreli czym jest, trzeba najpierw okreli czym na pewno nie jest i sprostowa powszechne bdy w rozumowaniu. Przede wszystkim, co autor podkrela nie tylko w swoich dzieach, ale i przy okazji udzielania wywiadw, trzeba dokona rozrnienia pomidzy dziaaniem bez udziau przemocy, a podobnym postpowaniem umotywowanym przekonaniami zwizanymi z wyznaniem czy etyk (np. pogldy pacyfistyczne czy chrzecijaskie). S to dwa rne zjawiska. W istocie nie trzeba by osob o nienagannej postawie etycznej, ani posiada konkretnych przekona religijnych. Nie jest wymagany wysoki stopie wsplnoty interesw, wyznawania takich samych zasad i standardw, cho z pewnoci mogoby to suy zwikszeniu jednoci grupy. Metoda ta nie zaley od zaoenia, e biorcy w niej udzia s z natury dobrzy. Nie jest jej obca wiadomo, e w krgu jej oddziaywania mog znale si ludzie zarwno dobrzy jak i li, z uwzgldnieniem nawet skrajnych przypadkw okruciestwa. Nie istnieje nic, co mogoby zapobiec posugiwaniu si technik przez tych ostatnich, aczkolwiek spoeczne konsekwencje mog znacznie rni si od powodowanych susznymi przesankami. Nie ma te zapewnienia, e polityczni przeciwnicy powstrzymaj si przed zastosowaniem przemocy wobec protestujcych. Metoda jest po prostu przeznaczona do wystpowania przeciwko aktom przemocy, kiedy jest to konieczne. Dziaania bez przemocy nie maj jednak nic wsplnego z pasywnoci, ulegoci, ani tchrzostwem. Co wicej, naley ju na samym pocztku przezwyciy w sobie te cechy, jeli oczekuje si sukcesw. Nieprawd jest, e dziki takim akcjom mona stosunkowo niewiele zdziaa, a jeli ju to polega to bardziej na zmikczaniu serc oprawcw i to raczej w obrbie systemw demokratycznych. Historia dostarcza dowodw, e dziki takim postawom mona poradzi sobie z reimami, obcym atakiem, a nawet systemami totalitarnymi. Niekoniecznie musi to zaj o wiele wicej czasu ni rozwizania konwencjonalne. Przeciwnie, niejednokrotnie zdarzao si osign zamierzone efekty ju w kilka dni. Wreszcie, nie jest zasadne stwierdzenie, e walka bez przemocy to fenomen konkretnej kultury. Zjawisko to pojawia si tak samo na Zachodzie, jak i na Wschodzie9. III. Formy i cel walki. Dziaanie bez uycia przemocy jest takim typem walki, poprzez podjcie ktrego ludzie decyduj si na inne rodki ni przemoc fizyczna. W wikszoci przypadkw wykorzystywana jest przez tych, ktrzy odrzucaj j jako zarwno
I b i d e m, s. 4. W dzieach G. Sharpa zamiennie uywane s pojcia: nonviolent struggle i nonviolent action, czyli walka bez przemocy i dziaanie (akcja) bez przemocy. Obydwa synonimy naley rozumie w ten sposb rwnie w niniejszym artykule. 9 Correcting common misconceptions about nonviolent action, <http://aeinstein.org/organizations/org/misconce-ptions.pdf> (02 I 2008).
8 7

160

niepotrzebn, jak i bezproduktywn (a nawet przeciwskuteczn)10. Jest, tak samo jak wojna, narzdziem walki. Tak samo opiera si na mobilizacji si i przeprowadzaniu bitew. Wymaga mdrej strategii i dobrego przygotowania. W znacznej mierze zaley od odwagi, dyscypliny i powicenia swoich onierzy. Poszczeglne techniki w obrbie szeroko rozumianej metody nonviolent action zostay sklasyfikowane w trzy kategorie. Pierwsz z nich jest protest i perswazja bez przemocy, co polega gwnie na symbolicznych akcjach pokojowej opozycji, wyraonych pozawerbalnie. Wyrniamy tutaj midzy innymi marsze, parady, pikiety, rozwieszanie plakatw, spotkania protestacyjne i podobne. Najszersz kategori jest brak wsppracy z przeciwnikiem, czyli zamierzone wstrzymanie si od pomocy czy odrzucenie zwizkw czcych buntownikw z wrogiem na rnych paszczyznach, co podzielone jest dodatkowo na trzy aspekty: spoeczny (bojkoty ze strony spoeczestwa), ekonomiczny (rnego rodzaju strajki na tle gospodarczym) oraz polityczny (bojkoty polityczne). Akcje zwizane z tymi aspektami mog by spontaniczne lub zaplanowane, legalne bd nie. Trzeci kategori stanowi interwencje bez przemocy, czyli wiadome dziaania, majce na celu wpyw na sytuacj. Bd to wszystkie akcje, ktre wkraczaj w porzdek ustalony przez wroga. Wszystko, co utrudnia mu normalne funkcjonowanie, wszelkie denia do zmiany. Strajki okupacyjne i godowe, ustanawianie nowych struktur spoecznych czy rwnolegych rzdw oraz podobne11. Zaczynajc od kilku przykadw wyszczeglnionych metod, Gene Sharp sporzdzi list 198 typw akcji w ramach szerzej pojtego dziaania bez uycia przemocy, z ktrych wszystkie zdyy ju pojawi si w historii ludzkoci. Podstawowym zaoeniem walki bez przemocy jest oczywicie wyzbycie si rozwiza stosujcych przemoc fizyczn. Dlatego chcc rozwija dalej t metod jej wyznawcy stawiaj sobie za cel zmniejszenie powszechnej wiary w wojn i przekonaniu, e jest ona lekiem na cae zo, zwaszcza w kontekcie nieskutecznoci innych pomysw. Rzdy dyktatur i innych reimw, ataki terrorystyczne, ludobjstwa, opresje - to do czste zjawiska. Uywanie przemocy przez jedn stron najczciej skutkuje podobn odpowiedzi. Jednak jest to narzdzie znane, oddalajce poczucie cakowitej beznadziei w obliczu skomplikowanych konfliktw. Wobec tego dopki ludzie bd trwa przy takim przekonaniu i dopki nie bd wstanie myle wycznie w znanych sobie kategoriach, sytuacja nie zmieni si12. IV. Wystpowanie przeciwko rdom wadzy. Jak dowodzi Gene Sharp, wcale nie jest tak, e gdy np. agresor napada na pastwo i wprowadza swoje panowanie na zdobytym terenie, to nie podlega ju dziaaniu adnych czynnikw zewntrznych. Przeciwstawiajc si pogldom przedstawiajcym wadz jako trwa i niezniszczaln, formuuje tez, e tak naprawd kada wadza jest cile zalena od funkcjonowania spoeczestwa (jego struktur, instytucji i poszczeglnych czonkw). Autor wyrnia rda, na ktrych si ona opiera oraz pokazuje, e umiejtne wystpowanie przeciwko nim odbywa
10 11

G. S h a r p , There are realistic, op. cit., s. 8. I d e m, The role of power in nonviolent struggle, Boston 1990, s. 9-10. 12 I d e m, Making the abolition of war a realistic goal, Cambridge 1980, s. 4-5.

161

si na zasadzie podkopywania fundamentw, na ktrych stoi wadza naszych wrogw, oraz e moe to by niezwykle efektywne. S to: 1) Autorytet, czyli niejako przyzwolenie na rzdzenie, pochodzce od samych rzdzonych. Kto, kto posiada autorytet moe panowa bez potrzeby stosowania siy, ale z drugiej strony masowa odmowa uznania czyjej wadzy moe to panowanie skutecznie utrudni. 2) Zasoby ludzkie, liczba osb posusznych i wsppracujcych, bez ktrych nie sposb byoby osign wszystkie zamierzone cele. 3) Wiedza i umiejtnoci tych ludzi (potencja). 4) Czynniki niewymierne (psychiczne i ideologiczne), takie jak tradycja, zwyczaje, oglny stosunek posuszestwa si, istnienie wsplnej wiary czy ideologii. Wszystko to, co moe wpyn na charakter relacji z ludmi i stopie ich ewentualnego podporzdkowania si. 5) Zasoby materialne - system gospodarczy, surowce, finanse, transport i komunikacja oraz inne czynniki wpywajce na obszar oddziaywania rzdu. Ubosze zasoby materialne ograniczaj pole manewru w opanowywaniu spoeczestwa. 6) Sankcje, czyli system kar moliwych do zastosowania wzgldem przedstawicieli spoeczestwa, jakie rzdzcy maj do dyspozycji. Zwykle polegaj na przymusie i maj na celu wyeliminowanie niepodanych (z wasnego punktu widzenia) zachowa poprzez karanie poszczeglnych czynw i zastraszenie. Sprawne wspdziaanie wymienionych rde wadzy stanowi o jej sile i realnej moliwoci do cisego podporzdkowania sobie rzdzonego przez siebie spoeczestwa, ktre jak si okazuje nie jest w tym wzgldzie bezsilne13. Wszystkie te rda zale bowiem od adaptacji, spoecznej ulegoci i chci kooperacji. Polityczna sia jest zawsze zwizana ze wspln prac wielu jednostek i instytucji, a to moe by rwnie dobrze kontynuowane co umylnie wstrzymane. Jeli istnieje silna wola i determinacja trwania w stanie odrzucenia pomocy wrogowi (rwnie odmwienia kolaboracji) oraz uda si przezwyciy strach przed wysikiem, ktry trzeba podj na drodze do planowanych zmian, to opr obywateli moe sta si bardzo wan akcj polityczn. Ruch nonviolence wydaje si by czym bardziej bezporednim w kwestii zwalczania za ni metody konwencjonalne, poniewa zamiast atakowa zewntrzne oznaki wadzy oponentw, skupiamy si na celowaniu w jej bezporednie rda: posuszestwo i wspprac oraz staramy si wykorzysta te waciwoci do swoich celw. Jeeli dany konflikt odbywa si na podou ekonomicznym, konkretne dziaania bez przemocy mog dotyczy ekonomii, i tak dalej. Moemy by pewni, e powszechne nieposuszestwo dostarczy wielu problemw dla naszych oponentw. Masowe strajki pracownikw sparaliuj gospodark, protesty urzdnikw pokrzyuj rzdowe operacje i unieruchomi biurokracj. Bez tego, co stanowi o sil, wadza przeciwnikw zmaleje, a pniej zaniknie cakowicie. Reim zginie z powodu politycznej mierci godowej. Jednoczenie rozwizania bez stosowania fizycznej przemocy mog wydawa si jako bardziej porednie przeciwstawianie si wrogowi, zamiast wdawanie si w otwarte starcia z uzbrojonymi oddziaami policji czy armii, w ktrych bez wtpienia wiksze szanse na zwycistwo le po stronie nieprzyjaciela, a liczba potencjalnych ofiar nie suyaby niczemu dobremu.
13

I d e m, The role of power, s. 3-5.

162

Kooperacji odmwi mog tak samo pojedyncze jednostki jak i instytucje, a im wicej tych, ktrzy si na to zdecydowali, tym lepszy efekt14. V. Polityczne jujitsu. Oczywicie nie istnieje zapewnienie, e polityczni oponenci humanitarnie wystrzeg si stosowania siy. Przeciwnie, to raczej bardzo prawdopodobny scenariusz. Najczstsz reakcj dyktatorw uczulonych na niesubordynacj s represje, w takich postaciach jak: cenzura, konfiskaty dbr, aresztowania, uwizienia, obozy koncentracyjne, bicia, tortury, rozstrzeliwania i inne. Jest to moliwe, poniewa zawsze pozostanie pewna grupa lojalnych osb nawet wobec bezprawnych poczyna wadcy, ktra bdzie gotowa broni go przed upadkiem. Jednak w stosunku do caego spoeczestwa, nawet wyjtkowo brutalne represje nie zawsze powoduj oczekiwany skutek, czyli masow ulego, tak potrzebn do funkcjonowania kademu systemowi. Pod pewnymi warunkami, ale nie w kadym przypadku, twarde represje mog wywoa proces nazywany politycznym jujitsuoperacj analogiczn do japoskiej sztuki wojennej jujitsu. Walka polityczna bez uywania przemocy w konfrontacji z siowymi rodkami reakcji (sankcje, represje) tworzy specyficzn, asymetryczn sytuacj konfliktow. Ten kontrast wytrca przeciwnikw z politycznej rwnowagi, osabia i obraca ich dziaania przeciwko wasnej pozycji. Pozostajc konsekwentnymi w wystrzeganiu si przemocy (podczas gdy druga strona nadal stosuje si), buntownicy mog uzyska znaczn przewag. Polityczne jujitsu powoduje stopniowe oddzielanie si od przeciwnikw jednej lub wszystkich z trzech grup ludzi: czonkw grupy czonej z opcj przeciwnikw; spoeczestwa, dotknitego zagroeniem istotnych dla siebie wartoci oraz stron trzecich, niezaangaowanych bezporednio w spr. Zwaszcza to pierwsze zjawisko jest optymistyczne. Przekonujemy si, e moliwe jest znaczne osabienie siy obozu oponentw, a nawet zwrcenia ich czonkw przeciwko sobie nawzajem. Gene Sharp zdaje sobie spraw z wagi czynnikw natury psychologicznej, odgrywajcych du rol w tym kontekcie. onierze wroga mog sami odmawia strzelania do pokojowo nastawionych obywateli, czy to ze wzgldw etycznych czy innych, co czasem moe przybra nawet rozmiary masowych dezercji i przyczania si do buntownikw. Bardzo moliwe, e bd te chtni do pomocy winiom i innym represjonowanym, ktrzy przecie nie maj wobec nich wrogich zamiarw, a z pewnoci ich zaangaowanie nie bdzie tak due, jakby to byo gdyby musieli walczy o wasne ycie. Wszystko to pomaga rozwin ruch oporu, poniewa zwiksza si liczba osb nalecych do rnych grup opozycyjnych wzgldem politycznej linii oponentw15. VI. Dc do sukcesu. Sam wybr walki bez uycia przemocy nie jest gwarancj sukcesu. Ruch nonviolence, eby zwikszy prawdopodobiestwo odniesienia zwycistwa, musi by masowy. Im liczniejsze grono buntownikw, tym wiksze problemy rzdzcych. Tylko powszechne odrzucenie ulegoci i odmowa wsppracy moe
14 15

I d e m, The are realistic, s. 11-13. Ibidem, s. 10-11.

163

odnie skutek. Jasno sformuowane nie dla oponentw musi by poparte czynami, aktywnym angaowaniem si w opr. Niezwykle wana jest dyscyplina i zdeterminowanie oraz konsekwencja w dziaaniu, zwaszcza w obliczu moliwych represji. Wyodrbnia si dwa istotne procesy, ktre stanowi o skutecznoci walki bez uycia przemocy: zdolno przezwycienia strachu przed represjami i czasami odwrcenia kierunku ich oddziaywania (obrcenie ich przeciwko tym, ktrzy je stosuj) oraz podwaenie i rozdzielenie rde wadzy, osabiajc jej si i moliwoci podporzdkowywania sobie ludzi. Bezporednie celowanie w rda wadzy i kontynuowanie nieposuszestwa nawet w obliczu sankcji zapowiada, e upadek reimu jest ju bliski. Ponadto du rol odgrywaj warunki strukturalne spoeczestwa - umiejscowienie siy, czyli liczba i zdolnoci rnych organizacji i form rzdw lokalnych. Ich umiejtnoci przyswajania technik walk bez uycia przemocy, stopie niezalenoci wzgldem rzdu itp. bd nabiera znaczenia w zmniejszaniu kontroli wadzy nad buntownikami16. W zalenoci od stopnia konfliktowoci konkretnej sytuacji, zagroonych wartoci, spoecznym uksztatowaniu populacji, charakteru przeciwnikw, wybranej strategii (jeli istnieje), preferowanego mechanizmu zmian, uytych metod oraz od zdolnoci, zaparcia i zdyscyplinowania buntownikw, walka bez uycia przemocy moe przynie rne rozwizania, z cakowitym demontaem wrogiego systemu wcznie. Majc to wszystko na uwadze, profesor Sharp wyrni cztery sposoby, w jakich moe wyraa si kocowy sukces. Najbardziej podanym, ale te najrzadszym jest adaptacja, ktra oznacza dobrowoln zmian postpowania przez przeciwnikw, pokazanie im waciwej drogi. Czciej wystpuje ugoda, czyli pewien kompromis midzy stronami. Nastpnie przymus bez przemocy, kiedy akcja okazaa si na tyle skuteczna, e pozostawia przeciwnikw w wyjtkowo sabej kondycji, co niechybnie zapowiada ich upadek. Nastpnym ich krokiem bdzie wic prawdopodobnie kapitulacja. Wreszcie dezintegracja - cakowite rozbrojenie reimu dziki skutecznej walce bez uycia przemocy17. VII. Strategiczne planowanie. Oprcz motywacji i aktywnoci uczestnikw ruchu, wane jest te wczeniejsze przygotowanie i zdobycie pewnej wiedzy teoretycznej (zaplecze intelektualne) zanim przystpi si do akcji. Tak samo jak w militarnych konfliktach, bardzo pomocnym narzdziem jest dobra strategia, czyli plan przeniesienia si ze stanu obecnego, w ktrym wybrany cel nie jest jeszcze zdobyty, do stanu podanego, gdzie udao si to osign. Czsto liderzy uznaj za suszne sformuowanie pewnych zaoe taktycznych na chwil obecn, bez uwzgldnienia tendencji dugoterminowych. To bd. Dziki myleniu strategicznemu szanse na sukces bd znacznie zwikszone, skoordynowane dziaania przybli do zwycistwa. Straty mog by minimalizowane, a powicenie bardziej opacalne. Niemoliwe jest wypracowanie optymalnej strategii, odnoszcej si do kadej sytuacji. Odpowiednie techniki mog by modyfikowane i czone z rnymi
16 17

I d e m, The role of power, s. 6-10. I d e m, There are realistic, s. 13-14.

164

rodzajami oporu, ale niektre z nich mog osabia skuteczno metody nonviolence (jak np. stosowanie przemocy). Przede wszystkim jednak musimy polega na sobie. Warto wzbogaca dziaanie innymi sposobami walki, ale ewentualne zwycistwo musi zalee od nas samych (lub naszej grupy). Formuowanie skutecznej strategii wymaga zrozumienia dynamiki i mechanizmw walki bez uycia przemocy. Niezbdne jest wybieranie tych akcji, ktre mog przynie sukces i unikanie czynnikw niesprzyjajcych. Trzeba te bra pod uwag dodatkowe uwarunkowania: geograficzne, psychologiczne i inne. Tworzenie mdrego planu zakada m.in. dobr znajomo kontekstu konfliktu, oszacowanie si wasnych, przeciwnikw oraz stron trzecich, przewidywanie przeszkd, analiz moliwych kierunkw rozwoju sytuacji, ocen potencjalnych rozwiza i wreszcie zidentyfikowanie caociowego planu postpowania, zawierajcego poszczeglne metody w deniu do osignicia gwnego celu. Nie lekcewac korzyci pyncych z mylenia strategicznego, Gene Sharp wyrnia 5 faz strategicznego planowania w ramach walki bez uycia przemocy. Pierwsz jest inicjowanie oceny i analizy. Dokonujemy tutaj szacunkw wasnych si i przeszkd oraz innych czynnikw sprzyjajcych bd niesprzyjajcych w osigniciu celw, a take mocnych i sabych stron naszych przeciwnikw, przy uwzgldnieniu tych rde ich wadzy, w ktre bdzie nam najatwiej uderzy. Identyfikujemy te oglne sposoby, za pomoc jakich mona zrobi to najlepiej na tym etapie (wybr metod nacisku). Faza druga to waciwe rozwinicie podstawowej strategii. Opracowywanie dugoterminowych koncepcji postpowania w konflikcie, cznie z konkretnymi technikami zdobywania poszczeglnych celw oraz taktyk krtkoterminowych dla walki o sprawy drugorzdne, chocia i tak wane w kontekcie kocowego efektu. Trzecia faza polega na budowaniu zdolnoci spoeczestwa do stworzenia realnego zagroenia dyktatorom i wrogim systemom, mobilizacji moliwie najwikszej siy, bdcej poza zasigiem oddziaywania oponentw. Nastpna to planowanie podczas otwartej walki. Naley na bieco ledzi zgodno postpowania z przyjt strategi i poszczeglnymi metodami (i w razie je korygowa) oraz skupia si na dokadnych atakach bezporednio w saboci przeciwnikw, dc do wytrcenia ich z politycznej rwnowagi, czyli po prostu dobrze wykonywa zaoenia taktyczne, zmierzajc do sukcesu. Wreszcie w fazie ostatniej przychodzi czas na wnioski: czy ten sukces udao si rzeczywicie osign, czy nie, czy moe kocowe rezultaty okazay si form poredni pomidzy zwycistwem a porak oraz na przeprowadzanie planw na przyszo18. VIII. Samoobrona bez autodestrukcji. Zagroenia XXI wieku uwiadamiaj o niebezpieczestwach, od ktrych wolne nie s nawet due i rozwinite pastwa. Nawet one nie mog czu si cakowicie bezpieczne od obcej interwencji i wewntrznych przewrotw zmieniajcych wadz. Konieczno posiadania systemu obronnego jest wyranie widoczna. Sposoby reakcji na te zagroenia czsto same w sobie nios zagroenie. Najczciej stosuje si system samodzielnej obrony militarnej, ktry zamyka drog innym
18

Szerzej na temat strategicznego planowania, Zob. i b i d e m, s. 17-29.

165

rozwizaniom. Zbrojenia pocigaj za sob olbrzymie koszty finansowe, potguj napicia z krajami ssiadujcymi, wyzwalaj spiral agresji, a i tak nie przynosz idealnych rezultatw. Rwnie partyzantka, ktra moe si dla niektrych wydawa dobrym pomysem z racji skutecznoci w walce z silniejszym rywalem, ma istotne wady. Oddziay wroga bardziej konsoliduj si ze sob. onierze s bardziej zmobilizowani, bo musz by przygotowani na atak w niespodziewanym momencie, a to z pewnoci podnosi ich morale. Ten sposb wyranie zwiksza te liczb ofiar po stronie niewinnych cywilw, obojtnie czy zaangaowanych w konflikt czy nie. Nie ulega wtpliwoci, e naley poszukiwa innej drogi. Taki, nowy system obrony powinien by: efektywny w odstraszaniu i obronie przed atakami, zarwno wewntrznymi jak i z zewntrz, samodzielny, nie wyniszczajcy wasnego kraju, nie prowadzcy do masowej mierci wielu ludzi i powszechnej destrukcji oraz nie stawiajcy pastwa w sytuacji zalenoci od obcego mocarstwa (obcej siy), ktre w pierwszej kolejnoci uwzgldnia swoje interesy. Jest to moliwe, jeli zdoamy wyj poza ramy mylenia wok rozwiza militarnych. Wspczesne rodki obrony s bowiem bardzo czsto zbyt destrukcyjne, eby w ogle mc broni czegokolwiek lub kogokolwiek19. IX. Obrona obywatelska Zgodnie z definicj, gwnym zaoeniem systemu obrony obywatelskiej20 jest bezporednia obrona wasnych wartoci przez samych obywateli przy wykorzystaniu mechanizmw walki bez uycia przemocy - to gwny instrument dziaania (demokratyczna obrona demokracji). Podstawowymi celami s tutaj: odstraszanie oraz pokonywanie (lub zapobieganie) obcych najedcw i wewntrznych przewrotw (tzw. puczw). Oferuje optymistyczne perspektywy efektywnych metod w deniu do realizacji tej idei oraz daje realistyczn nadziej na uniknicie eskalacji ostrego konfliktu poprzez wyzbycie si stosowania siy fizycznej na rzecz rnego rodzaju rodkw nie militarnych. Zamiast odpowiada na aparat przemocy w sposb analogiczny, odpowiada si za pomoc politycznych rodkw skoncentrowanych wok omawianej metody nonviolence. To strategia, nie kredo, ani nowa doktryna, ktrej usilnie poszukuj wyznawcy. Motywy jakimi kieruj si ludzie decydujcy si na ten system s typowe: kochaj swj kraj, tradycje i wartoci, a nawet sposoby w jaki nie zgadzaj si ze sob co do poszczeglnych aspektw, ale chc je dalej rozwija. Musz by jednomylni jedynie w tym punkcie, e aden agresor z zewntrz (jak i z wewntrz) nie moe wystpi przeciwko jednoci spoeczestwa w celu zdominowania go i wprowadzenia swoich rzdw. Siln broni jak dysponuj jest ju samo odstraszanie. Jest to moliwe, poniewa z reguy inwazje i przewroty nie odbywaj si w jednej chwili. Nawet w
I d e m, Self-reliant Defense without bankruptcy or war, Cambridge 1992, s. 1-8. Civilian-based defense to inna strategia dziaania, ktra uywa nie militarnych form walki, zarwno jako zastpstwo rodkw militarnych, jak i ich zupen alternatyw, by odstrasza i broni spoeczestwo przed atakami poprzez zaangaowanie samych czonkw tego spoeczestwa. Strategia ta nazywana jest take spoeczn obron, obron nie militarn czy obron bez uycia przemocy. Por. I d e m, National security through civilian-based defense, Omaha 1985, s. 47-48.
20 19

166

sytuacji braku oporu nie uda si zrobi tego bez przygotowania. Agresor przy rozwaaniu napaci bierze najczciej pod uwag podstawowe aspekty jak: antycypowane trudnoci ze strony spoeczestwa w prbach przejcia kontroli i w okupywaniu terytorium oraz moliwe zyski i straty, jakie mog z tego wynikn. Wykluczajc zachowanie zupenie irracjonalne, istnieje bardzo due prawdopodobiestwo, e zdeterminowanie do obrony odstraszy potencjalnych najedcw, a ju na pewno daje gwarancje lepszej ochrony ludzkiego istnienia w przypadku dziaa militarnych. Wkroczenie oddziaw rywala na terytorium pastwa (jeli nie udao si temu zapobiec) moe by tylko iluzj atwego sukcesu. Uwiadomione i przygotowane spoeczestwo nie ma poczucia przegranej. W pewnym sensie nie istnieje zjawisko poraki, poniewa nie doszo do kapitulacji. Jedna ze stron nie zaangaowaa nawet wojsk. Mimo, e nie uchronio si granic geograficznych mona podejmowa pewne akcje jak np. blokowanie lotnisk opuszczonymi pojazdami, co bdzie jasnym sygnaem dla pojedynczych onierzy wroga, e niezalenie od zapewnie ich dowdcw, nie s tutaj mile widziani, oraz e istnieje zdecydowany opr, ale oni sami nie musz obawia si o swoje ycia. Wszystko to suy osabieniu lojalnoci dla przeciwnikw i podwaaniu ich autorytetu21. X. Adaptacja systemu obrony cywilnej. Proces adaptacji polega na przejciu z jednego systemu uzbrojenia do drugiego, zupenie odmiennego, zwaszcza z konwencjonalnych rodkw militarnych do obrony obywatelskiej (take rezygnacja ze zdolnoci nuklearnej)22. Jak dowodzi Gene Sharp, na dugo przed t zmian mona dokona znaczcych przygotowa, polegajcych na planowaniu, analizach, koordynacji i przywdztwie. Wszystko to prawdopodobnie bdzie bardziej skomplikowane ni podobne postpowanie w przypadku metod konwencjonalnych, ale przecie efekty maj by lepsze. adne pastwo nie zrezygnuje z tych metod bez przekonania do zastpczych rodkw obronnych (przez pewien czas oba rozwizania mog rozwija si obok siebie, a to pierwsze okae si by zbdne). Na pewno potrzebne bd pienidze, personel i odpowiedni program edukacyjny. Organy rzdowe, wspierane przez takie instytucje jak: szkoy, kocioy, zwizki handlowe, gazety, telewizj, mogyby by pomocne w zwikszaniu stopnia wtajemniczenia spoeczestwa. Ludzie wiedzieliby wicej o systemie obronnym, jego naturze, sposobie dziaania i oczekiwanych skutkach. Pewne grupy zawodowe wymagayby treningu w przeprowadzaniu akcji bez uycia przemocy i przeszkolenia w ramach udoskonalania wzajemnej komunikacji. Gry wojenne i specjalne manewry mog by wykorzystywane w pewnych symulacjach hipotetycznych sytuacji konfliktowych, gdzie symulacyjne przewroty (zamachy) czy okupacja spotka si ze spoecznym oporem. Nie oznacza to braku miejsca na zachowania spontaniczne (co rwnie moe stanowi o sile ruchu), ale dyscyplina jest w tym kontekcie priorytetem. Jeszcze przed przejciem przez przeciwnikw wolnych mediw, ograniczeniem wolnej prasy i wprowadzeniem cenzury mona przygotowa zaplecze techniczne dla pniejszych, konspiracyjnych instrumentw
21 22

I b i d e m, s. 16-31. Gene Sharp okrela to pojciem transarmament. Por. I b i d e m, s. 52.

167

przeciwdziaania obcej propagandzie i uwiadamiania wasnych obywateli (np. drukowanie ulotek). Warto te zadba o zapasy ywieniowe, na wypadek wymuszania ulegoci przez wroga za pomoc godzenia ludnoci czy innych podobnych rodkw, o alternatywne sposoby rozprowadzania paliwa, wody i tym podobne. Przygotowania nie opieraj si jedynie na prostych instrukcjach, scentralizowanym przywdztwie, ale wymagaj wikszego wysiku. Efektywna strategia wymaga analizy wielu czynnikw, identyfikacji szczeglnych punktw, w ktrych technika nie kooperacji bdzie najbardziej skuteczna w zapobieganiu wrogim grupom przejcia kontroli23. XI. Nadzieja na przyszo.

Skuteczne wykorzystywanie obrony obywatelskiej i filozofii walki bez uycia przemocy jako takiej w jednych krajach, moe zachci do adaptacji tego systemu w innych. Mona tworzy specjalne stowarzyszenia, wymienia wiedz i dowiadczenia, wprowadza wsplne pakiety zabezpiecze (ywno, woda i inne), sowem - poprzez wzajemn komunikacj wykorzystywa moliwie najefektywniej wszystkie korzyci, jakie potencjalnie mona uzyska dziki wyzbyciu si przemocy. Priorytetem jednak jest odnowienie wysokiego poziomu samoobrony wrd spoeczestw wszystkich krajw poprzez determinacj ich samych, bez angaowania siy fizycznej. Najwaniejszym celem jest to, by si broni24. Z ca pewnoci, w obliczu zagroe wspczesnego wiata i wspczesnej technologii, warto do tego dy, zwaszcza, e jest to jak najbardziej realne.
SUMMARY GENE SHARP AS IDEOLOGIST NONVIOLENT MOVEMENT As one of the greatest specialists in fighting without violence, Gene Sharp - senior scholar from Albert Einstein Institute, holds a leading position both in this article and in modern research about nonviolent resistance. Nonviolence is a way of activity, a philosophy appeared in actual history as the opposite to violence (to its most radical examples: genocide, dictatorships, terrorism) and to peoples helpless in dealing with this. It is also a genuine alternative for war and other forms of violence and an attempt to dispel deceptive convictions that violence is the only method for waging conflicts. The principle is conscious rejection of the violence in any form as both unnecessary and ineffective or in some situations counterproductive, and also, during the actions of resistance, holding on to this nonviolent attitude even when opponent reacts with severe repressions. But sometimes repressions may cause phenomenon called political jujitsu which creates specific situation of asymmetry that may hopefully bring new followers into the resistance movement and, in most optimistic scenario, would drag people repealed by cruelty away from the opponents side. Sharp listed 198 different methods of nonviolent actions and divided them into 3 categories: a) protest and persuasion without violence, b) interventions and disruptions
23 24

I b i d e m, s. 22-25. I b i d e m, s. 30-32.

168

without violence and c) non-cooperation. The last category is the widest and based on intended refusal to take any efforts to make opponents existence any easier, in such cases as unwanted authorities in the occupied country. One of the fundamental and most important types of operation in nonviolence is rising against such sources of opponents political power as: authority, human resources, skills and knowledge, intangible factors, material resources and sanctions. By acknowledging and organizing around these sources resisters can strike right in the middle of the reason why the dictators are so strong. They can be able to weaken their position and power, which is actually closely connected with society they reign, its submission and tendency to collaborate. Heading to final success in nonviolent resistance requires certain features that such a movement should have like number of members big enough (mass movement), motivation, active commitment or determination, discipline and consequence in action. Also very useful is long-term strategic planning. Good strategy includes awareness of mechanisms and dynamics of conducting conflicts in nonviolence, acknowledging the context: appropriate estimate of chances, strengths and weaknesses, taking under consideration specific geographic or psychological conditionings and more. Nonviolence also seeks for nondestructive system of defense what leads to the one called civilian-based defense consisting in nonmilitary methods of fighting which by proper preparation and working as unity is supposed to effectively discourage potential opponent from repressing the resisters or even deter from conquering some territory. This system could replace traditional military (also nuclear) systems functioning in countries as an alternative for damaging instruments of war. That is hope and challenge for the future to come.

169

II. STUDIA I MATERIAY

PRZEMYSAW OZIERSKI

ZAPISKI GRUZISKIE (I)

REFLEKSJE O WOJNIE SIERPNIOWEJ ojna na Kaukazie w 2008 roku nie bya niespodziank dla nikogo poza ludnoci, ktra w wyniku dziaa zbrojnych zasilia rzesze uchodcw. W krgach eksperckich ju od kilku miesicy spodziewano si zaognienia sytuacji wok spornych regionw Gruzji Abchazji oraz Osetii Poudniowej. Wynikao to gwnie z charakteru gruziskich zbroje, w ktrych du cze stanowi sprzt do dziaa ofensywnych. Z Ukrainy zakupiono m.in. 30 czogw T-72, czy te du liczb transporterw opancerzonych. Modernizacja gruziskiego wojska i postpujce zbrojenia daway Tbilisi realne szanse na moliwo podporzdkowania sobie zbuntowanych regionw poprzez uycie siy militarnej. Operacja ta w przypadku sukcesu byaby ogromnym sukcesem prezydentury Micheila Saakaszwilego, ktry przywracajc integralno terytorialn Gruzji, jednoczc jej terytoria, staby si bohaterem narodowym na rwni z historycznymi postaciami jak krl Dawid, czy krlowa Tamar. Nie jest jasne, czy to zimna kalkulacja, realne szanse na odzyskanie utraconych terytoriw, czy te wymykanie si moliwoci zbrojnego podporzdkowania separatystycznych republik popchny Gruzj, czy te wasna pycha Saakszwilego doprowadziy do gruziskiej operacji wojskowej w Osetii Poudniowej, co w konsekwencji doprowadzio do penego zaangaowania si rosyjskich si zbrojnych i gruziskiej poraki. Micheil Saakszwili na chwil sta si bohaterem, lecz tylko mediw. Jego sukcesy zwizane z rewolucj r oraz wprowadzenie kraju na normaln ciek rozwoju powoli s zapominane. Kryzys wywoany przegran wojn sprawia, e elity polityczne oraz spoeczestwo coraz bardziej myli o zmianie przywdztwa. Ju wczeniej, po rozgonieniu opozycyjnej demonstracji z 7 listopada 2007 roku pozycja prezydenta zostaa nadwerona. Tamto wydarzenie postawio pod znakiem zapytania jego wizerunek dla Zachodu jako lidera przemian demokratycznych na obszarze postsowieckim. Sierpniowe wydarzenia sprawiy, e coraz realniejsza staje si zmiana wadzy w Gruzji.
I. Historia, ktra dzieli a tunel, ktry czy. Patrzc na wojn sierpniow naley spojrze na wspln histori trzech narodw (Gruzinw, Abchazw, Osetyczykw). Dzieje tej wsplnoty w wyniku wojny piciodniowej ulegy jeszcze wikszej komplikacji. Nic oczywicie nie usprawiedliwia spalonych gruziskich wiosek, ale czy mona take przej
170

obojtnie wobec faktu czciowego zburzenia Cchinwali. Gruzja wszystkie dziaania bdzie tumaczy zasad nienaruszalnoci integralnoci terytorialnej. Uzasadnienie bardzo wane, lecz podwaone przez Zachd, przyznaniem niepodlegoci dla Kosowa. Czy Kosowarzy popierani przez Stany Zjednoczone maj wiksze prawo do stanowienia, ni Abchazowie lub Osetyczycy wspierani przez Rosj? Samodzielne istnienie Abchazji nie jest nowym wynalazkiem, ktry pojawi si jako rosyjski kaganiec dla nowo odzyskanej gruziskiej niepodlegoci po 1991 roku. Historycznie Abchazja zwizana jest niezwykle mocno z Gruzj. Mimo bliskoci narodw gruziskiego oraz abchaskiego istnieje wiele kwestii je dzielcych. Abchazja w 1810 roku dobrowolnie wesza w skad imperium rosyjskiego. W okresie rosyjskiej wojny domowej na obszarze Abchazji toczyy si walki midzy biaymi, a bolszewikami. Jednoczenie jej tereny staraa si przyczy nowo utworzona w maju 1918 roku Gruziska Republika Demokratyczna. Udao si to uczyni dziki pomocy wojsk niemieckich. W 1921 roku bolszewicy proklamowali utworzenie Abchaskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, ktra w 1922 roku bya jednym z sygnatariuszy utworzenia ZSRR. Jednoczenie w 1922 roku do 1933 roku na rwnych zasadach, jako umowna republika tworzya Gruzisk SSR. Tym samym Abchazja oraz Gruzja posiadaj w swej historii krtkie dowiadczenie, skadajcego si z dwch czonw, pastwa federacyjnego. W 1933 roku dekretem Stalina status Abchazji zosta zniony do statusu autonomicznej republiki w ramach Gruziskiej SRR. Jednak naley zauway, e o ile w Gruzini mog odczytywa go jako czas politycznego zniewolenia komunizmem, o tyle dla Abchazw nie jest to takie proste. Nie bez znaczenia jest fakt, e Stalin, czy te awrientij Beria byli Gruzinami. Tym samym wszelkie represje stalinowskie mog by odczytywane jako prby zniszczenia narodu abchaskiego przez Gruzinw, co nie suy pojednaniu obu narodw. Problem z Poudniow Oseti jest zupenie inny. Mona miao stwierdzi, i jest to twr rosyjski, to jednak wcale nie uprawomocnia gruziskich dziaa. W 1774 roku nard osetyjski odda si pod opiek cara. W 1843 roku z poudniowej czci Osetii utworzono Obwd Osetyski w skadzie gubernii tyfliskiej. Podzia Osetii sta si przyczyn rnicowania si ludnoci osetyjskiej po obu stornach Kaukazu jednak nie zniszczy poczucia przynalenoci do jednego narodu. Wraz z upadkiem Rosyjskiego Imperium w 1917 roku Osetyczycy kierujc si jednoci narodow chcieli pozosta przy Rosji. W 1920 roku Gruzja dokonaa siowego przyczenia regionu, w wyniku, ktrego zgino okoo 20 tys., a wygnanych na pnoc przez acuch Kaukazu, okoo 50 tysicy ludzi. Po odzyskaniu niepodlegoci Gruzja chciaa utrzyma obszar terytorialny, ktry miaa w swym posiadaniu jako republika sowiecka. Nowa niepodlego Gruzji nieodcznie zwizana bya z rozbudzeniem gruziskich uczu narodowych, nacjonalistycznych. Pierwszy prezydent, Zwiad Gamsachurdia, nawoywa do wypdzenia Osetyczykw. Jednoczenie nastpowao rozbudzenie narodowe tego etnosu, ch nawizania bliszych wizw z rodakami z pnocy. Naturalnym wydaje si cienie separatystw w kierunku drugiej czci wasnego narodu. Tym bardziej, i okres wadzy sowieckiej czciowo zlikwidowa barier komunikacyjn midzy tymi regionami poprzez budow tunelu Roki.
171

Poczenie te oprcz znaczenia symbolicznego jest dogodn drog, ktr Osetia Pnocna moga wspiera denia swoich rodakw z poudnia. Wydawao si zatem oczywistym, e w momencie jakiegokolwiek konfliktu w Poudniowej Osetii, gwnym celem Gruzji bdzie zdobycie tunelu Roki i uniemoliwienie transportw militarnych t drog. W 2004 roku Prezydent M. Saakaszwili powiedzia nawet, e Gruzja bdzie tylko wtedy wolna, kiedy nad Psou (Abchazja) oraz tunelem Roki zawinie gruziska flaga. Tunel bez wtpienia posiada wysokie znaczenie strategiczne, czy Poudniow Oseti z Pnocn Oseti Alani. Idea jego budowy pojawia si w latach 1960-tych i bya promowana przez wadze Osetii Pnocnej. Jako argumentacj wskazywano potrzeb zjednoczenia dwch czci narodu osetyskiego podzielonego przez pasmo Kaukazu. Wwczas to Kreml zdecydowa si przekona wczesnego Sekretarza Komitetu Centralnego Gruzji Wasila Mzhawanadze do realizacji projektu. Polityk wskaza jednak, i projekt budowy tunelu jest zbyt duym wysikiem ekonomicznym dla Gruzji, ktrego nie zrekompensuj korzyci wypywajce z jego realizacji. Jego bezporednia znajomo z Sekretarzem Generalnym Leonidem Breniewem pozwolia odoy projekt ad acta. Kreml po raz kolejny podnis kwesti tunelu, kiedy na stanowisku I Sekretarza KC Gruzji stan Eduard Szewardnadze. Ten zgodzi si na jego realizacj. Rozpoczta w latach 1980-tych budowa tunelu nie zostaa jednak formalnie zakoczona, a wadze sowieckie nie odday go do uytku. Uzasadnienie nie jest do koca jasne, lecz prawdopodobnie wie si z brakiem dodatkowych wzmocnie wewntrz tunelu. W 1985 roku prace nad obiektem ustay, a przy obu jego kocach postawiono punkty kontrolne. Od momentu jego powstania sta si on tras przemytu z Pnocnego Kaukazu na Poudniowy i z powrotem. Jednoczenie tunel zacz odgrywa tragiczn rol w historii Gruzji. Jesieni 1991 roku Gamsachurdia podj decyzj o wysadzeniu tunelu. Krok ten podyktowany by potrzeb zatrzymania wspieranej przez Kreml ofensywy z Pnocnej Osetii. Ciarwka wyadowana materiaami wybuchowymi wjechaa do tunelu, lecz go nie wysadzia. Ten incydent sta si podstaw legend dotyczcych konstrukcji tunelu. Eksperci uwaaj jednak, e nie jest on niezniszczalny. Pozostaje pytanie, dlaczego w sierpniu 2008 roku nie zosta zniszczony? W tego rodzaju przypadkach naley sdzi, i obiekt zosta przygotowany do wysadzenia jeszcze w warunkach pokojowych, a w momencie wojny wystarczyo tylko dokoczy dziea. Naley mniema, i du rol odegra w tym przypadku czynnik humanitarny. Tunelem oprcz wojsk poruszali si take uchodcy. Argumentowanie braku tego dziaania faktem, i wojska rosyjskie ju byy na terenie Osetii Poudniowej nie jest uzasadnieniem. Dlaczego nie powstrzyma dalszego ruchu dostaw ldowych? Drugie tumaczenie ma podoe polityczne. W wersji krtszej Kreml zagrozi wadzom gruziskim, e odpowiedzi na zaatakowanie tunelu bdzie bombardowanie stolicy Gruzji, Tbilisi. Nie ulega wtpliwoci, e wizja zniszczenia miasta przy uyciu rosyjskiego lotnictwa moga skutecznie odwie gruziskie wadze od jakichkolwiek dziaa. Nie mona wykluczy, e groba ta zostaaby speniona. Wojna gruzisko-rosyjska po raz kolejny udowodnia strategiczne znaczenie tunelu Roki. Dnia 16 sierpnia przedstawiciel Sztabu Generalnego Rosyjskich Si Zbrojnych Anatolij Nogowicyn poinformowa, e w dniu 15 sierpnia gruziski
172

oddzia prbowa dokona ataku na tunel. Czy tak byo w rzeczywistoci? By moe wadze gruziskie chciay zniszczy tunel by w przyszoci nie odegra ju adnej roli? Nie wiadomo. Wiadome jest natomiast, e wydarzenia sierpniowe skoniy Rosj do wczenia modernizacji tunelu Roki do programu Rozwj systemu transportowego Rosji na lata 2010-2015. Tunel okaza si nieprzystosowany do wzmoonego ruchu, a tym bardziej transportu sprztu wojskowego. Modernizacja ma zmieni ten fakt rzeczy. II. Wojna ukraiskie Buki, polskie Gromy, a kwestia embarga Z miesica na miesic wraz z zamraaniem si konfliktu wychodz nowe kwestie, ktra rzucaj nowe wiato na genez konfliktu. Z toncego okrtu dowodzonego przez M. Saakaszwiliego uciekaj kolejne osoby, ktre przedstawiaj swoje kolejne niewygodne dla wadzy fakty. W grudniu 2008 roku byy ambasador Gruzji przy ONZ ujawni, e w maju prezydent odmwi podpisania dokumentw o utworzeniu pastwa federacyjnego z Abchazj. Motywy tego dziaania nie s znane i mog wypywa z wiary na moliwo siowego przywrcenia kontroli nad regionem, czy te wynegocjowanie lepszych warunkw w momencie zdominowania jednej z nich Osetii Poudniowej. W percepcji Suchumi to Gruzja odrzucia moliwo pokojowego uregulowania konfliktu, tym samym naleao si spodziewa interwencji zbrojnej, co potwierdzaa koncentracja wojsk kontrolowanej przez Tbilisi czci Wwozu Kodori. O planowanej operacji zbrojnej w Poudniowej Osetii oraz pewnoci w jej powodzenie mog wiadczy doniesienia Badri Bitsadze, byego szefa Policji Granicznej, ktry w wywiadzie dla gazety Rezonansi wskaza, e w czasie poprzedzajcym rozpoczcie wojny widzia dwa busy wyadowane gruziskimi flagami jadce w stron Cchinwali. Jego doniesienia moe jednak podwaa fakt, i jest mem byej przewodniczcej parlamentu, Nino Burdanadze stojcej obecnie w opozycji do M. Saakaszwiliego. Nie ulega wtpliwoci, i Tbilisi posiadao plany zbrojnego odbicia obydwu separatystycznych republik. Pozostawao pytanie, czy i kiedy zostan one wprowadzone w ycie? Na pocztku sierpnia nastpia byskawiczna eskalacji konfliktu. Separatyci powtarzali ataki na wioski bdce pod kontrol Tbilisi. W odpowiedzi strona gruziska podja dziaania reaktywne. W dniu 7 sierpnia sytuacja ulega gwatownemu pogorszeniu, a armia zostaa postawiona w pierwszy stan gotowoci. O godzinie 23:30 zosta wydany rozkaz o przejciu do dziaa ofensywnych. Gruzja dostarczya informacji, i decyzja ta zostaa podjta jako reakcja na wkroczenie wojsk rosyjskich na jej terytorium. Wywiad udostpni do wiadomoci publicznej zapis rozmw telefonicznych prowadzonych przez osetysk stra graniczn. Ich analiza ma wiadczy o tym, e Rosja rozpocza wprowadzanie swych wojsk poprzez tunel Roki ju 7 sierpnia midzy 3.00 a 4.00 rano. Tym samym rosyjska interwencja nie bya odpowiedzi na gruziskie dziaania, lecz zaplanowan zawczasu operacj zbrojn. Strona rosyjska utrzymuje jednak, i ruch wojsk rosyjskich poprzez tunel rozpocz si 8 sierpnia po pnocy. Naley si zastanowi, czy wkraczanie wojsk rosyjskich byo uzasadnieniem dla gruziskiej ofensywy zbrojonej. Przebywajce na obszarze Osetii Poudniowej wojska rosyjskie wystpoway w charakterze wojsk pokojowych, posiadajce
173

wynegocjowany, mandat midzynarodowy. Nie wnikajc w skuteczno prowadzonej przez nich misji pokojowej oraz ocen moraln naley wskaza, e posiaday one umocowanie prawne na przebywanie w regionie. Dawao to Federacji Rosyjskiej uzasadnienie dla wsparcia si pokojowych normalnymi siami zbrojnymi w momencie gruziskiej ofensywy. Kreml zosta postawiony wobec potrzeby ochrony wasnego prestiu wypywajcego z byciem jedynym gwarantem pokoju w regionie i musia odpowiedzie. Dodatkowego uzasadnienia dla odpowiedzi jest forma gruziskich dziaa przy ataku na Cchinwali Gruzja uya systemw Grad-M, w ktrych przypadku nie ma mowy o precyzyjnym ostrzale. Tym samym miasto zostao w duej mierze zniszczone. Tumaczenie potrzeby przywrcenia integralnoci terytorialnej poprzez atakowanie miasta jest zblione do argumentacji Serbw podczas ostrzeliwania Sarajewa, co zostao oglnie potpione przez rodowisko midzynarodowe. Nie mona porwnywa dziaa gruziskich do prowadzonych przez Serbw dziaa w Boni, czy te pniejszych w Kosowie. Naley jednak wskaza, e ofensyw, ostrzaem tkanki miejskiej, posterunku rosyjskich si pokojowych oraz misji monitorujcej OBWE, Gruzja daa Rosji mocne podstawy do operacji przymuszenia do pokoju. Nie rozstrzygajc jednak kwestii, czy Gruzja dalej prowadzia dziaania reaktywne, czy te zdecydowaa si przywrci integralno terytorialn kraju naley wskaza, e operacja ta zostaa przeprowadzona niezwykle skutecznie, co wiadczy o jej wczeniejszym przygotowaniu. Okoo 1.00 w nocy 8 sierpnia artyleria gruziska otworzya ogie na rosyjsk kolumn poruszajc si na poudnie od tunelu. Tym samym doszo do otwartego ataku na rosyjskie siy zbrojne. W dniu 8 sierpnia gruziskie siy zabezpieczyy strategiczne wzgrza wok Cchinwali, kontroloway wiksz cze miasta oraz skutecznie zatrzymay ruch rosyjskich wojsk. W dniu 9 sierpnia rosyjskie lotnictwo przystpio do zmasowanego ataku. Wieczorem oddziay gruziskie zaczy si wycofywa z Cchinwali i kierowa na poudnie. Odwrt by prawdopodobnie podyktowany wzgldami politycznymi, midzynarodowymi zabiegami dyplomatycznymi oraz rosyjskim szantaem zbombardowania gruziskiej stolicy. Wraz z nim nastpi jednak upadek morale armii i jej stopniowa dezorganizacja. III. Armia z muzeum? Rosyjsk operacj zbrojn naley opisa jako ograniczon oraz precyzyjn. Przede wszystkim Kreml nie uy w wojnie caego swojego potencjau. Informacje o uyciu przestarzaego sprztu nie do koca s prawdziwe. Gruziskie wojska zniszczyy wiele z rosyjskiego sprztu; gwnie przestarzae technologicznie czogi T-55 oraz T-62, czy psujce si transportery piechoty. Tym samym mwienie o dotkliwych stratach w sprzcie ldowym jest dyskusyjne. Zadane przez Gruzj straty dotyczyy przede wszystkim 58 Armii. W przypadku innych jednostek sprawa wyglda inaczej. Dla przykadu, biorca udzia w wojnie, elitarna 76 pskowska dywizja powietrznodesantowa dysponowaa wprowadzonymi bojowymi maszynami desantu BMD-4, ktrych pierwsz parti wprowadzono na wyposaenie si zbrojnych RF w sierpniu 2005 roku. Wrd jej sprztu mona byo take zauway wozy GAZ-Tigr zwane rosyjskimi hummerami. Mwic o stratach rosyjskich naley zauway, e jeeli Rosja utracia wiele maszyn T-52 to przeja
174

jeszcze wiksz ilo zmodernizowanych gruziskich T-72. Take bilans sprztowy (lecz nie ludzki) jest dla Rosji korzystny. Pierwszym celem rosyjskiego lotnictwa w konflikcie byo unieszkodliwienie gruziskiego systemu radiolokacyjnego. System obrony przeciwlotniczej Gruzji nie by w peni zintegrowany. W momencie wybuchu konfliktu na wyposaeniu jej armii znajdoway si m.in. stacje pasywnego rozpoznania radiotechnicznego Kolczuga (Ukraina sprzedaa do Gruzji cztery takie zestawy), nowoczesne przeciwlotnicze zestawy rakietowe typu BUK-M1, TOR, czy te ich poprzednicy KUB oraz OSA. Uzupenieniem systemu byy przenone zestawy rakietowe m.in. GROM. Jednak pierwsze zestrzelenie byo zasug prostego zestawu, w ktrym o wyborze celu decydowa onierz. Uycie przenonego zestawu nie ostrzegao rosyjskich maszyn, jak w przypadku ma to miejsce w przypadku uruchomienia radiolokacyjnych rodkw naprowadzania (uywane w zestawach BUK, TOR). SU25 podczas ataku staway si atwym celem oraz nie byy w stanie podejmowa dziaa obronnych wobec pociskw wykorzystujcych ukad naprowadzania na podczerwie. Rosjanie wskazuj jednak, e za ich stratami stoj bardziej wyrafinowane systemy BUK, czy TOR. Wersja ta pozwala na obcianie win Ukrainy bdcej gwnym eksporterem broni do Gruzji. Dodatkowo okres jaki min od zakupu systemw do wojny moe wiadczy za tym, i ich obsug zajmowali si ukraiscy specjalici. Rzecznik Generalnego Rosyjskich Si Zbrojnych Genera Anatolij Nogowicyn przyzna, e przy uyciu BUK-M1 doszo do zestrzelenia czterech rosyjskich maszyn: trzech samolotw szturmowych SU-25 oraz jednego bombowca strategicznego Tu-22M. Gruzini utrzymuj jednak, e zestrzelili od 19 do 21 wrogich maszyn. Przyjmujc jednak t wersj, Rosjanie w wyniku krtkiego konfliktu zbrojnego utraciliby okoo 8% posiadanych przez nich maszyn typu SU25, co jest ju wymiern strat. Nie moe zatem dziwi fakt, e rosyjskie dziaania majce na celu zahamowanie eksportu sprztu wojskowego do Gruzji koncentruj si gwnie na broni przeciwlotniczej. Po konflikcie Rosja domagaa si naoenia cakowitego embarga na eksport broni do Gruzji. Niewtpliwie publikacje Komsomolskiej Prawdy o fakcie dozbrajania Gruzji przez Ukrain zestawami typu BUK-M1 kosztem wasnych si zbrojnych, czy Izwiestii o polskich zestawach w Czeczenii maj suy temu celu i hamowa moliwoci pozyskiwania przez Gruzj uzbrojenia, ktre udowodnio swoj skuteczno wobec si powietrznych Federacji Rosyjskiej. Faktem potwierdzajcym skuteczno Gromw mog by informacje opublikowane przez rosyjsk gazet Izwiestia na temat odnalezienia produkowanych przez Polsk przenonych zestaww rakietowych GROM na obszarze Czeczeni. W artykule Skd w Czeczeni polskie Igy, sprzedane Gruzji? ( , ?) opublikowanym przez Izwiestii w dniu 21 padziernika 2008 r. podana zostaa informacja, e w Czeczeni odnaleziono dwa zestawy polskiej produkcji. Jeden z nich zosta nawet uyty w celu strcenia samolotu, jednak rakieta nie dosiga celu. Rosyjska gazeta wskazuje, ze zestawy przybyy do Czeczeni z Gruzji, ktra zakupia je z Polski za porednictwem Ukrainy. Transfer broni odby si natomiast pod cis kontrol sub specjalnych USA. W artykule tym wskazuje si take, na moliwo uycia
175

zestaww rakietowych w akcjach wymierzonych przeciwko lotnictwu cywilnemu, np. w samoloty pasaerskie podchodzce do ldowania na lotnisku w Gronym, co naley traktowa jako zarzut wspierania terroryzmu przez Gruzj. Gruziskie MSZ zaprzeczyo doniesieniom oraz wskazao, i eksport broni do Gruzji odbywa si zgodnie z midzynarodowymi standardami kontroli jej przepywu, a wszelkie przekazywanie broni pozapastwowym strukturom nie miao miejsca. Wskazano take, e podczas ostatniej wojny Rosja zdobya sprzt wojskowy bdcy na wyposaeniu gruziskiej armii, ktry moe znale si na dowolnym terytorium Federacji Rosyjskiej, wczajc w to obszar Pnocnego Kaukazu. MSZ zwrci uwag, i Izwiestia suy jako kana propagandy rosyjskich sub specjalnych, a artyku moe stanowi podstaw do nowych prowokacji na Pnocnym Kaukazie, w szczeglnoci w Republice Czeczenii. Prawda prawdopodobnie moe lee gdzie porodku. Naley wskaza, e nawet w warunkach wojennych, bro typu GROM powinna by dystrybuowana ze szczegln ostronoci. Gruzja przyznaa si poniekd, e Rosja wrd upw wojennych przeja take ten typ broni. Niewykluczone jest, e doszo do przypadkw porzucenia broni tego typu. Niewykluczone, e zawierucha wojenna doprowadzia do tego, e cz gruziskiego arsenau, czy to przez rce rosyjskie, czy tez gruziskie, niekoniecznie reprezentujce pastwo, trafi do nielegalnego handlu, zasili konflikty zbrojne m.in. Talibw w Afganistanie, czy te trafi do Czeczenii.

176

PRZEMYSAW OZIERSKI

ZAPISKI GRUZISKIE (II)

NARASTANIE OPOZYCJI ANTYPREZYDENCKIEJ
I. Przedwojnie (listopad 2007 czerwiec 2008) ylematy gruziskiej sceny politycznej mona w skrcie opisa jako prb wykorzystania przez opozycj niepowodze w wojnie sierpniowej jako szansy na zmian wadzy. Prezydent Micheil Saakaszwili, ktry doszed do wadzy na fali rewolucji r w 2003 roku niewtpliwie wprowadzi Gruzj na ciek dynamicznego rozwoju. Jednake wraz z kumulowaniem wadzy w swoim rku nastpowaa dezintegracja sojuszu, ktry obali Szewardynadze. Pierwszym powaanym ciosem podwaajcym jego poparcie zarwno w rewolucyjnym obozie, jak te spoeczestwie bya mier jednego z liderw rewolucji Zuraba wanii. Oficjalnie zgin on w wyniku zatrucia czadem, jednak istniej podejrzenia, i doszo do politycznego morderstwa majcego na celu pozbycie si ewentualnego oponenta w stosunku do M. Saakaszwiliego. Na taki scenariusz wskazywa zarwno brat zmarego, jak te zdymisjonowany w 2006 roku minister obrony, Irakli Okruaszwili. 25 IX 2007 r. byy minister ogosi plan zaoenia opozycyjnej partii Ruch dla Zjednoczonej Gruzji. Dwa dni pniej zosta aresztowany pod zarzutem defraudacji pienidzy podczas sprawowania pastwowego urzdu. Jego aresztowanie doprowadzi do demonstracji opozycyjnych. W padzierniku Okruaszwili zosta wypuszczony za kaucj oraz zezwolono mu na opuszczenie kraju w celu leczenia. Na pocztku listopada rozpoczy si w Tbilisi demonstracje antyrzdowe. Punktem zwrotnym wacym na wizerunku M. Saakaszwilego byo jednak uycie przez wadze siy w celu rozgonienia opozycyjnej demonstracji z 7 XI 2007 r. W celu przywrcenia porzdku publicznego ogosi on, i zgadza si na przeprowadzenie przedterminowych wyborw prezydenckich oraz paralelne referendum w sprawie przypieszonych wyborw parlamentarnych. Decyzja ta doprowadzia do zaagodzenia sytuacji wewntrznej, jednak wypadki listopadowe zaciyy na wizerunku rzdzcej administracji i utrwaliy podziay na scenie politycznej. Uycie siy wobec pokojowych demonstracji nadweryo w oczach Zachodu wizerunek M. Saakaszwiliego jako przywdcy rewolucji r oraz lidera demokratycznych przemian na obszarze postsowieckim. Podczas wyborw przeprowadzonych 5 stycznia 2008 r. spoeczestwo zdecydowao si jednak na poparcie urzdujcego prezydenta, nie za wsplnego kandydata Narodowej Rady Zjednoczonego Ruchu Obywatelskiego1 Lewana Gaczecziladze.

Narodowa Rada Zjednoczonego Ruchu Obywatelskiego powstaa w 17 X 2007 r. 10 partii pozycyjnych wydao wtedy wsplny manifest w ktrym domagao si m.in. przedterminowych wyborw parlamentarnych. Pod manifestem podpisay si nastpujce partie: Partia Republikaska, Partia Konserwatywna, Gruziska Droga, Partia Wolnoci, My Sami, Partia Ludowa, Ruch dla Zjednoczonej Gruzji, Gruziska Trupa, Forum Narodowe, Partia Pracy (ew. Laburzyci). W wyborach prezydenckich rozpisanych na stycze 2008 r opozycyjna kolacja zdecydowaa si wystawi wsplnego kandydata bezpartyjnego Lewana Gaczecziladze. Partia Pracy wystawia osobnego kandydata, swojego lidera Szalw Natelaszwiliego.

177

Wygrana M. Saakaszwiliego oznaczaa przyznanie mu spoecznego zaufania mimo zastrzee opozycji. Jednoczenie referendum zdecydowao o przedterminowych wyborach, ktrych termin ostatecznie wyznaczono na 25 maja. W przypadku wyborw parlamentarnych opozycja take stworzya wielk koalicj o nazwie Zjednoczona Opozycja Narodowa Rada Nowi Prawi2. Do kolacji nie przystpia m.in. Partia Republikaska oraz Partia Pracy, ktre postanowiy wystartowa samodzielnie. Niezwykle wanym wydarzeniem poprzedzajcym wybory by spr w rzdzcej partii odnonie list wyborczych. Na tym tle doszo do odmwienia przez Nino Burdanadze startu z list Zjednoczonego Ruchu Narodowego. Tym samym z obozu rzdzcego wyszed jeden z trzech (poza M. Saakaszwilim oraz Z. Zwani) gwnych przywdcw rewolucji r, ktry w tym samym roku mia sta si jednym z gwnym przywdcw antyrzdowej opozycji. Wyjcie N. Burdanadze oraz start czci opozycji z jednej listy nie przeszkodzio rzdzcemu obozowi w wygraniu wyborw parlamentarnych. Wedug oficjalnych wynikw Zjednoczony Ruch Narodowy uzyska prawie 60% gosw, uzyskujc 119 na 150 miejsc w parlamencie. Wynik ten zosta zakwestionowany przez opozycj, ktra oskarya wadze o sfaszowanie wyborw. Zjednoczona Opozycja wezwaa do bojkotu parlamentu i na znak protestu zrzeczenia si uzyskanych mandatw. Ostatecznie tylko cz uczestnikw koalicji w tym Nowi Prawi, Partia Konserwatywna, Partia Ludowa, Partia Wolnoci, Ruch dla Zjednoczonej Gruzji, Forum Narodowe, a take uczestnicy indywidualni tacy jak: Levan Gachechiladze oraz Giorgi Khaindrava zdecydowali si na to posunicie. Na krok ten nie zdecydoway si jednak takie ugrupowania koalicyjne jak: My Sami, Gruziska Trupa, Gruziska Droga; oraz osoby indywidualne: Dimitri Lortkipanidze (byy czonek Gruziskiej Drogi), Gia Tortladze oraz Gia Tsagareiszwili3. Do bojkotu prac parlamentu przyczyy si take partie opozycyjne bdce poza koalicj takie jak: Partia Republikaska oraz Partia Pracy. Stojcy w opozycji Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny4, zdecydowa si utrzyma mandaty tworzc opozycji parlamentarn. Z kolei Chrzecijanie-Demokraci zawarli porozumienie z parti rzdzc, ktra pozwolia im na uzyskanie stanowisk w parlamencie m.in. wicemarszakw oraz szefw komitetw. Pod koniec czerwca parlament ostatecznie anulowa mandaty poselskie, ktre zostay uprzednio zoone. Nastpnie na pocztku lipca izba ustawodawcza przegosowaa kontrowersyjn ustaw o finansowaniu partii, zgodnie z ktr dotacje utraciyby m.in. takie partie jak Nowi Prawi, czy Ruch dla Zjednoczonej Gruzji. Prawo to zostao skrytykowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich
Powstanie opozycyjnej koalicja Zjednoczona Opozycja Narodowa Rada Nowi Prawi ogoszono 4 IV 2008 r. w celu stworzenia wsplnej reprezentacji w wyborach parlamentarnych rozpisanych na 25 maja. W skad koalicji weszo 9 partii: Partia Nowi Prawi, Partia Konserwatywna, Gruziska Droga, Partia Wolnoci, My-Sami, Partia Ludowa, Ruch dla Zjednoczonej Gruzji, Gruziska Trupa, Forum Narodowe. 3 Gia Tortladze oraz Gia Tsagareiszwili s czonkamiugrupowania o nazwie Partia Demokratyczna. 4 Partia zosta zaoona w lutym 2008 roku przez Giorgi Targamadze, byego bliskiego wsppracownika lidera Autonomicznej Republiki Adarii Aslana Abaszydze przebywajcego na uchodstwie w Moskwie. Istniej podejrzenia, i ugrupowanie powstao dziki finansowaniu z Rosji.
2

178

Sozara Subariego. W tym samym czasie bya przewodniczca parlamentu Nino Burdanadze zaoya Fundacj dla Demokracji i Rozwoju, ktra w powszechnej opinii miaa sta si wkrtce podstaw do budowy nowego ugrupowania politycznego. Micheil Saakaszwili wyszed obronn rk z kryzysu zwizanego z listopadowymi demonstracjami 2007 roku. W styczniowych wyborach potwierdzi swoje poparcie spoeczne, a w maju jego partia zdobya wikszo w parlamencie. Spoeczestwo mogo zauway, e opozycja nie jest w stanie zjednoczy swych si by sign po wadze. Pozycj prezydenta wzmacnia fakt gospodarczej prosperity i poparcie Zachodu, ktry uzna wyniki wyborw. Wraz z uspokajaniem si sytuacji na wewntrznej arenie politycznej doszo do dramatycznego zaostrzenia sytuacji wok zbuntowanych regionw Abchazji oraz Poudniowej Osetii. Miao to doprowadzi ostatecznie do wybuchu wojny rosyjsko-gruziskiej, ktra skoczya si spektakularn porak Gruzji. Kryzys wywoany przegran wojn sta si zatem kolejnym testem dla urzdujcego prezydenta. Tym razem kraj nie znajduje si ju w rozkwicie; wojna i kryzys ekonomiczny odcisny na nim swj lad. Ten stan rzeczy moe sprzyja zmianom politycznym oraz poszerzenia si bazy poparcia dla opozycyjnej elity. Opozycja prbuje wykorzysta wojenn porak prezydenta, by sign po wadz. Jednak patrzc na umiejtno radzenia sobie obozu rzdzcego z kryzysami nie bdzie to atwe, o ile w ogle moliwe. Tym bardziej, i w Gruzji nie ma jednej opozycji, jest kilka posiadajcych rnice si strategie dziaania, cele oraz potencja do kompromisu. Zrozumienie powojennej wymaga przyjrzenia si jej zachowaniu jeszcze w czasie trwania dziaa wojennych. II. Powojnie (sierpnie wrzesie 2008) W dniu 8 sierpnia David Gamkrelidze, lider opozycyjnej Partii Nowi Prawi ogosi moratorium o konfrontacji. Wezwa on do zaprzestania wewntrznej rywalizacji politycznej w zwizku z trwajcymi walkami. Wskaza on, e w takich warunkach istnieje niepisane prawo wewntrzne polityczne konfrontacje oraz dysputy powinny by wstrzymane. Unikanie konfrontacji miao wpisa si na stae w apele tej partii. Kolejnego dnia wprowadzono stan wojenny. Na pocztku na 15 dni, lecz ostatecznie przeduono go, a do 8 wrzenia. Wadze podkrelay jednak fakt, e Gruzja pozostanie w stanie wojny dopki jej terytoria bd okupowane. Mimo trwajcego stanu wojennego gruziscy opozycjonici zdecydowali si przerwa milczenie. Jednake 15 sierpnia Finacial Times zacytowa Lewana Gaczecziladze oraz Kache Kukaw (lidera Partii Konserwatywnej), ktrzy zapowiedzieli rozpoczcie kampanii, ktra doprowadzi do przedterminowych wyborw. Wskazali jednak, e zanim wezw do demonstracji poczekaj na uspokojenie sytuacji. W dniu 18 sierpnia wywiadu dla Agencji Reuters udzielia Nino Burdandze, ktra w swym wywiadzie stwierdzia, i przyjdzie jeszcze czas na postawienie urzdujcemu prezydentowi niewygodnych pyta zwizanych z wojn sierpniow. Saakaszwiliemu. Tego samego dnia Nowi Prawi, tym razem wsplnie z Parti Republikask zapowiedzieli, e bd si trzyma ogoszonego wczeniej moratorium, a do cakowitego wygaszenia kryzysu zbrojnego. Mimo to 25 VIII
179

2008 r. Koba Davitaszwili, lider Partii Ludowej, zaproponowa stworzenie Rzdu Jednoci Narodowej. Oprcz wzmoonej aktywnoci ugrupowa politycznych charakterystyk okresu powojennego s take wizyty w poszczeglnych liderw partii w USA. Widoczne byo poszukiwanie wsparcia dla poczyna opozycji zarwno u Demokratw, jak te Republikanw. 28 sierpnia doszo do spotkania grupy gruziskich politykw (m.in. Nino Burdanadze, czy Davit Usupaszwili, lider Partii Republikaskiej). Z kolei Davit Gamkrelidze, lider Partii Nowi Prawi uda si na konwencj republikask (Civil Georgia, 29.08.2009). Przeciwdziaajc dziaaniom opozycji rzd zdecydowa si wysun projekt zjednoczenia wszystkich si politycznych pod swoj egid. Zaproponowa on podpisanie Karty Politykw Gruzji. W dokumencie wskazano na cztery strategiczne kwestie rozwoju kraju: (1) odzyskanie integralnoci terytorialnej i nacisk wycofanie si rosyjskich si okupacyjnych; (2) integracj z NATO i Uni Europejsk; (3) procesy polityczne winny odbywa si w ramach porzdku konstytucyjnego i uwzgldnia interes bezpieczestwa narodowego; (4) powstanie Rady Antykryzysowej, ktrej skad funkcj oraz mandat zostan okrelone w drodze przyszych konsultacji politycznych. 5 IX 2008 r. dokument podpisao 6 partii politycznych: rzdzcy Ruch Narodowy; mniejszo parlamentarna Chrzecijanie-Demokracji, My-Sami, Gruziska Trupa oraz indywidualni parlamentarzyci (Giorgi Tsagareiszwili, Gia Tortladze). Pod dokumentem zoyli swj podpis take Industrialici (Partia Industrialistw), ktra nie posiada reprezentacji w parlamencie. Reszta opozycji skrytykowaa dokument, jako rzdow propagand i nie zgodzia si na jej wcielenie z ycie. Koniec stanu wojennego zaowocowa radykalizacj retoryki ze strony ugrupowa opozycjnych, ktre wzyway rzd do rezygnacji. W dniu 8 wrzenia Szalwa Natelaszwili, lider opozycyjnej Partii Pracy powiedzia, e jedynym wyjciem z obecnej sytuacji jest pokojowa zmiana rzdu, czy precyzyjniej wadze musz zrezygnowa. Polityk ten podkreli, e Gruzja potrzebuje rzdu, ktry nie bdzie ani prorosyjski, ani proamerykaski, lecz progruziski, ktry nawie korzystne relacj z obydwoma krajami. Nastpnego dnia Davit Gamkrelidze, lider Nowych Prawych powiedzia, e wraz z pchniciem Gruzji do wojny prezydent utraci moralne i polityczne prawo do sprawowania swego urzdu. Wezwa do przeprowadzenia przedterminowych wyborw prezydenckich oraz parlamentarnych. Jednoczenie podkreli, e zmiana powinna nastpi w toku intensywnych konsultacji, a nie ulicznych demonstracji. 10 wrzenia, w celu uzgodnienia wsplnych planw, spotkali si czonkowie zjednoczonej opozycji Partia Konserwatywna, Partia Ludowa, Ruch dla Zjednoczonej Gruzji, a take indywidualni czonkowie: Lewan Gaczecziladze oraz Giorgi Chaindrawa. W spotkaniu tym nie uczestniczyli jednak Nowi Prawi Podczas spotkania lider Konserwatystw Kacha Kukwa podkreli, e naley przeprowadzi konsultacje z partnerskimi krajami oraz zapobiec sytuacji w ktrej wezwanie do przedterminowych wyborw bdzie widziane jako ultimatum. Polityk ten stwierdzi, e M. Saakaszwili dyskredytuje ide wsppracy i konsensusu midzy wadz, a opozycj. Jako przykad wskaza publiczne zaproponowanie stworzenia rady antykryzysowej, ktra miaaby zajmowa si m.in. waciw
180

dystrybucj mki (nawizanie do pomocy humanitarnej. Pi dni pniej doszo do nieoczekiwanego spotkania, ktre mogoby wiadczy za moliwoci konsolidacji opozycji. Nino Burdandze spotkaa si z innymi politykami opozycji m.in. Davitem Gamkrelidze (Nowi Prawi), Davitem Usupaszwilim (Republikanie) oraz Lewanem Gaczecziladze. W marcu 2008 roku opozycja zorganizowaa strajk godowy domagajc si rezygnacji N. Burdandze ze stanowiska przewodniczcej parlamentu. Oskarano j o niewypenienie uzgodnie podjtych podczas negocjacji z opozycj. W tamtym okresie Gamkrelidze wyklucza jakkolwiek moliwo wsppracy z Burdandze okrelajc j mianem kamcy. Jednake podczas spotkania lider Partii Republikaskiej podkreli, e jego ugrupowanie jest za stopniowymi zmianami, ktre uwzgldniaj zmian systemu wyborczego i poprawki konstytucyjne, ktre ewentualnie mog doprowadzi do nadzorowanych midzynarodowo wyborw parlamentarnych wiosn 2009 roku. Tego samego dnia gazeta Kviris Palitra opublikowaa wywiad z byym premierem Zurabem Nogaidelim, w ktrym skrytykowa on gruziskie wadze za nieumiejtno zapobieenia wojnie i ostrzeg przed nadcigajcym kryzysem ekonomicznym. 25 wrzenia dyskusji wczy si gruziski Ombudsman, ktry oskary wadz o autorytarianizm, ktry prowadzi do kolejnych katastrof. Nastpnego dnia w biurze Subariego odbyo si spotkanie organizacji pozarzdowych, partii opozycyjnych oraz ekspertw w sprawie powoania specjalnej grupy, ktra miaaby pracowa nad wyprowadzeniem kraju z obecnego kryzysu. Dziaania Rzecznika Praw Obywatelskich spotkay si z mocnym atakiem ze strony przedstawicieli rzdzcego obozu. Givi Targamadze z Ruchu Narodowego stwierdzi, e Subari zamiast wypenia swojego obowizki zachowuje si jak opozycyjny polityk. Pewnym ukoronowaniem dziaa Ombudsamana byo powoanie 30 wrzenia Obywatelskiego Ruchu na Rzecz Wolnoci i Sprawiedliwoci. Na spotkaniu zaoycielskim Subri podkreli, e jest to nieformalne, otwarte stowarzyszenie, a nie partia polityczna, dca do przejcia wadzy. Tego samego dnia pozaparlamentarna opozycja wystosowaa apel do zagranicznych dyplomatw. Niezwykle wane jest w nim, e zwrcia si ona o rozgraniczenie opozycji pozaparlamentarnej, ktra nie przyja mandatw w parlamencie, lub bojkotuje jego prace od opozycji parlamentarnej, ktra dziaa w penej zgodzie z rzdem. Deklaracja ta rzuca istotne wiato na gruzisk scen polityczn i wskazuje wane kryterium, ktre naley bra pod uwag analizujc wydarzenia w Gruzji. Dokument zosta podpisany przez Nowych Prawych, Laburzystw, Gruzisk Drog, Konserwatystw, Republikanw, Ruch dla Zjednoczonej Gruzji, Parti Ludow oraz Lewana Gaczecziladze. Jako kontr wobec dziaa opozycji oraz byych czonkw obozu rzdzcego Saakaszwili zaproponowa now fal demokratyzacji oraz drug rewolucj r. Podczas przemwienia przed gruziskim parlamentem (16 IX 2008) oraz Zgromadzeniem Oglnym Narodw Zjednoczonych (24 IX 2008) podkreli, e rosyjska agresja nie przeszkodzi w procesie demokratyzacji Gruzji.

181

III. Komisja reality show Niezwykym wyzwaniem dla M. Saakszwilego staa si sprawa parlamentarnej komisji ds. wydarze sierpniowych. Na pocztku wrzenia inicjatyw powoania tego ciaa ledczego zgosia zasiadajca w parlamencie Partia ChrzecijaskoDemokratyczna. Po trwajcych kilka tygodni negocjacjach 26 wrzenia przegosowano powstanie tymczasowej komisji do spraw genezy wojny sierpniowej, jej przebiegu oraz nastpstw. Naley zauway, i komisja przybraa charakter komisji tymczasowej-doranej, a nie ledczej. Wskazane formy komisji rni si zasadniczo. W kompetencjach tej drugiej oprcz prawa do przesuchiwania urzdnikw ley moliwo stawiania oskare, a nawet moliwo wszczcia procedury impeachmentu. (N. Burj anadze, People will decide, Georgia Journal 9-15 X 2008). Motywacja leca u podstaw powoania komisji jest spraw do dyskusyjn. Z jednej strony spoeczestwo domagao si wyjanienia wojennych niepowodze oraz niejasnoci zwizanych z prowadzeniem dziaa zbrojnych. Z drugiej wadze nie mogy uciec od wyjanie, dlatego musiay znale form wyjanie, ktra mogaby zaspokoi dania opozycji. Motywacja opozycji, by powoa komisj (najlepiej ledcz) jest oczywista. W przypadku komisji ledczej udowodnienie nieudolnoci, zaniedba wadz mogo prowadzi do uruchomienie procesu, ktry doprowadziby do odsunicia Micheila Saakaszwiliego. Tymczasem komisja tymczasowa staa si medialnym show, ktre nie przyniosy powaniejszych skutkw dla wadz. Niespodziank by natomiast fakt, i sprawa powoania komisji staa si kolejnym punktem dzielcym opozycj. Tym razem konflikt wybuch na podstawie, kto jest godny do zadawania pyta. Dnia 1 padziernika Nino Burdanadze przedstawia 43 pytania odnonie sierpniowej wojny z Rosj, na ktre chce uzyska odpowied od wadz. W odpowiedzi Mamuka Katsitadze z Nowych Prawych stwierdzi, e byoby lepiej gdyby Pani Burdanadze, Pan Nogaideli oraz Pan Kitsmariszwili zaczli stawia wadzom pytania odrobin wczeniej, co najmniej sze miesicy temu. Prawdopodobnie mogoby to zapobiec katastrofie. Kacha Kukawa z Konserwatystw wskaza, e N. Burdanadze take odpowiada za dziaania rzdu. Podkreli, i pamita, e te osoby s odpowiedzialne za wydarzenia z 7 listopada 2007 r. oraz 5 stycznia 2008 r. Zwrci uwag, i trwa proces dystansowania si znanych osobistoci od wadz, ktry bdzie trwa do momentu, gdy przy urzdujcym prezydencie pozostanie tylko kilka osb w tym Achalaia (byy urzdnik MSW), Merabiszwili (Minister spraw Wewntrznych), Bokeria (wiceminister spraw zagranicznych). IV. Ruch 7 listopada W dniu 20 padziernika Levan Gachechiladze, byy kandydat opozycji na prezydenta, wezwa do udziau w demonstracji z okazji pierwszej rocznic rozbicia przez policj opozycyjnej demonstracji z 7 XI 2007 r. Wystpienie to przypieszyo przemiany na opozycyjnej scenie. Nastpnego dnia Pikria Chikhradze z Nowych Prawych zapowiedziaa, e kilka ugrupowa opozycyjnych planuje zaoenie ruchu opozycyjnego nowego typu, ktry przeprowadzi now fal protestw, poczynajc od 7 listopada. Nazajutrz Kacha Kukawa z Partii Konserwatywnej
182

poinformowa o rozpoczciu stosownych rozmw. Wskaza, i plan dziaa nowego sojuszu bdzie gotowy do pocztku listopada. Zbliajca si pierwsza rocznica wydarze listopadowych owocowaa w niezwyke przemwienia. Dnia 27 padziernika Kacha Kukawa wygosi przemwienie dotyczce tych wypadkw. Wskaza, i demonstracje byy dla wadz trudn lekcj, z ktrej wycignito wnioski. Powiedzia, e tamte wydarzenia nauczyy go jak istotny jest dialog z ludmi. Nino Burdandze wygosia podobne przemwienie 31 padziernika. Przeprosia w nim za bdy, ktre doprowadziy do moralnych i fizycznych cierpie ludzi biorcych udzia w antyrzdowych demonstracjach. W tamtym czasie nie byo jeszcze jasna dokadna strategia opozycji na listopad 2008 roku. Zgodnie z wczeniejszymi zapowiedziami 6 XI 2008 r. grupa partii opozycyjnych przedstawia plan organizacji demonstracji, ktre maj doprowadzi do przypieszonych wyborw parlamentarnych oraz prezydenckich na wiosn 2009 roku. Jako pierwsze wystpienie wskazano na demonstracj majc odby si nastpnego dnia. Pod planem podpisao si 5 opozycyjnych partii Nowi Prawi, Partia Konserwatywna, Partia Ludowa, Partia Pracy oraz Ruch dla Zjednoczonej Gruzji. W ulotce przedstawiajcej plan mona przeczyta m.in. o pokojowej zmianie rzdu, ktra musi zosta poprzedzona niezalenym ledztwem w sprawie wojny sierpniowej, wolnoci mediw, nowej ordynacji wyborczej oraz winiach politycznych. Opozycja wskazuje, e blisko 16 uczestnikw stumionych w 2007 roku demonstracji nadal pozostaje w wizieniu. Ponadto ogosia ona, e w grudniu powstanie zjednoczona organizacja polityczna, ktrej celem bdzie organizacja kolejnych protestw obywatelskich. W ulotce zawarta zostaa informacja, e wadze powinny wzi pod uwag potrzeby spoeczestwa. Jeeli rzd tego nie uczyni 9 IV 2009 r. ruszy kampania nieposuszestwa obywatelskiego, a przed parlamentem rozpocznie si cigy protest. Kampania bdzie trwaa do momentu ustpienia M. Saakaszwiliego z urzdu prezydenckiego.5 W listopadzie Kukawa powtrzy, e dojdzie do utworzenia szerokiej koalicji, do ktrej przystpi Konserwatyci. Wskaza, e przystpi do niej zarwno partie opozycyjne, jak te urzdnicy pastwowi. Zaznaczy jednak, e do koalicji nie wejdzie Partia Pracy oraz Nino Burdanadze, ktra zapowiedziaa powstanie wasnej partii. Jako czas jej powstania wskazaa na grudzie. W rzeczywistoci listopad oraz grudzie obfitoway w powstawanie nowych partii oraz sojuszy. Na pocztku listopada dwch parlamentarzystw bdcych w mniejszoci parlamentarnej (Gia Tortladze and Gia Tsagareishvili) zaoyo now parti Demokratyczn Parti Gruzji. Naley wskaza, i zaoyciele aktywnie uczestnicz w rzdowych inicjatywach wsppracy z opozycj. Gia Tortaldze stan na czele Rady Antykryzysowej oraz jest szefem parlamentarnej fakcji Silna Gruzja. Powstanie tej frakcji zwizane jest z poprawkami do konstytucji, ktre zmniejszyo wymagan ilo parlamentarzystw niezbdnych do zaoenia frakcji z 7 do 66.
Na postawie materiaw propagandowych znajdujcych si w zbiorach autora. Poprawk do konstytucji obniajc liczb parlamentarzystw niezbdnych do zaoenia frakcji przegosowano 10 padziernika. Pozwolio to na podzia w dniu 27 padziernika frakcji Silna Gruzja Chrzecijanie-Demokraci na dwie frondy. Kada frakcja z osobna posiada prawo do przedstawicieli
6 5

183

W rocznic rewolucji r, 23 listopada odby si natomiast zjazd inauguracyjny nowej partii Nino Burdanadze Demokratycznego Ruchu Zjednoczonej Gruzji. Jako cele partii wskazano doprowadzenie do wczeniejszych wyborw oraz zmiany obecnych wadz przy uyciu dziaa zgodnych z konstytucj. W wywiadzie udzielonym dla Rezonansi polityk ta podkrelia, e naley najpierw doprowadzi do rezygnacji prezydenta, a nastpnie przeprowadzi wybory parlamentarne. Wskazaa, i tylko w ten sposb mona zapobiec sfaszowaniu wyborw parlamentarnych (Rezonansi 29 XII 2008). Podczas telewizyjnego programu, ktry wyemitowano 25 stycznia 2009 r. N. Burdanadze potwierdzia ambicj startu w przedterminowych wyborach prezydenckich. Stwierdzia, e jako osoba, ktra dwa razy penia obowizki gowy pastwa 7 oraz sprawowaa urzd przewodniczcego parlamentu przez dwie kadencje to posiada odpowiednie kwalifikacje do objcia urzdu prezydenckiego. 3 XII 2008 r. powstanie wasnej partii ogosi inny byy czonek obozu rzdzcego - byy premier Zurab Nogaideli. Jego ugrupowanie przyjo nazw Ruchu za Sprawiedliw Gruzj. Do nowej partii przyczy si m.in. parlamentarzysta, ktry opuci rzdzc parti Petre Mamradze. Pose Givi Targamadze (partia rzdzca) stwierdzi jednak, e przejcie Z. Nogaidelego do opozycji zwizane jest z jego niepowodzeniami jako premiera oraz w biznesie. Wreszcie 8 grudnia ogoszono powstanie sojuszu Partii Republikaskiej i Nowych Prawych. Liderzy stronnictw wskazali, i wedug ich zamierze sojusz ma ambicj sta si realn, alternatywn si wobec wadz. Jako cele wskazano przygotowanie podstawy pod przeprowadzenie przedterminowych wyborw i pokojow zmian wadzy. Po podpisaniu porozumienia o ustanowieniu aliansu lider Republikanw, Davit Usupaszwili powiedzia, e w cigu miesica koalicja przedstawi swoj platform spoeczn, plan dziaania oraz lidera, ktry bdzie potrafi zjednoczy demokratyczne siy w kraju w celu zabezpieczenia zmiany obecnego rzdu. Alians wykluczy wspprac z byym premierem Nogaidelim oraz zaznaczy, e jest gotowy wsppracowa z Burdanadze jeeli zrezygnuje ona z kandydowania na stanowisko prezydenta. V. Sojusz dla Gruzji Od pocztku zaoenia sojuszu spekulowano, e na czele sojuszu moe stan Irakli Alasania, byy ambasador Gruzji przy ONZ. Dyplomata ten 4 XII 2008 r. zoy rezygnacj z funkcji ambasadora 4 grudnia. Jednak dopiero dwadziecia dni pniej, po powrocie z USA, wyda owiadczenie w ktrym wskaza, e istniaa moliwo zapobieenia wojnie oraz, e za zaistniay kryzys odpowiada prezydent M. Saakaszwili. I. Alsania potwierdzi take prowadzenie konsultacje z rnymi siami politycznymi w sprawie utworzenia wsplnego bloku politycznow biurze parlamentu, komitetach, komisjach ledczych oraz delegacjach. Poprawki, ktre umoliwiy stworzenie dodatkowej frakcji wrd mniejszoci parlamentarnej mona odczytywa jako koncesj ze strony obozu rzdzcego. 7 Nino Burdanadze pierwszy raz penia obowizki gowy panstwa po rezygnacji Eduarda Szewardnadze w listopadzie 2003 roku. Drugi raz nastpi po rezygnacji prezydenta M. Saakaszwiliego w listopadzie 2007 roku.

184

wyborczego. Nastpnego dnia wypowiedzia si na antenie telewizyjnej, e jego stanowisko polityczne zblione jest do reprezentowanego przez Republikanw, Nowych Prawych, jak te Narodowe Forum oraz niektrych czonkw kolacji opozycyjnej, w szczeglnoci Lewana Gaczecziladze. 16 II 2009 r. Irakli Alasania przedstawi swoje zaplecze polityczne oraz wskaza, i w cigu tygodnia przedstawi form wsppracy jego grupy z innymi siami politycznymi. Podczas prezentacji podkreli on potrzeb przeprowadzenia przedterminowych wyborw prezydenckich oraz parlamentarnych. Opozycjonista powiedzia take, e niezbdne jest przywrcenie rzdw prawa oraz godnoci jednostki i narodu. Wskaza, i obecnie istnieje cenzura, ktra nie pozwala spoeczestwu obiektywnie spojrze na zaistnia w kraju sytuacj. W sumie 23 lutego Alasania ogosi utworzenie sojuszu z Nowymi Prawymi oraz Parti Republikask. Nowe ugrupowanie przyjo nazw Sojusz dla Gruzji. Podczas konferencji poinformowano, i koalicja bdzie wspieraa tego dyplomat w walce o fotel prezydenta. Sojusz dla Gruzji sta si istotn si na opozycyjnej scenie. Jednoczenie zacz akcentowa aspekty rnicujce go od reszty opozycji. Jeeli wczeniej podpisa si pod piciomiesicznym planem demonstracji, to w momencie gdy na jego czele stan Irakli Alasania zaczo si to zmienia. Na spotkaniu zaoycielskim byy ambasador wezwa wadze do rozpisania w cigu dziesiciu dni referendum w sprawie przedterminowych wyborw. Oznaczao to wyom z opozycji, ktra nawoywaa do demonstracji antyrzdowych na 9 kwietnia, jeeli wadze nie zrezygnuj i nie rozpisz nowych wyborw. Nastpnego dnia liderzy kilku partii opozycyjnych (Partia Konserwatywna, Gruziska Droga, Partia Ludowa oraz Demokratyczny Ruch-Zjednoczona Gruzja) wezway Saakaszwilego do rezygnacji przed 9 kwietnia oraz odrzucili ide referendum dotyczcego przedterminowych wyborw prezydenckich. Zapowiedzieli natomiast uczestnictwo w protestach w przypadku braku prezydenckiej zgody na rezygnacj. W dniu 26 lutego dziewi partii podpisao wsplne owiadczenie o udziale w demonstracjach 9 kwietnia. Wrd sygnatariuszy znaleli si: Partia Konserwatywna, Partia Ludowa, Gruziska Droga, Demokratyczny RuchZjdenocozna Gruzja, Partia Wolnoci, Partia Kobiet dla Sprawiedliwoci i Rwnoci oraz Partia Tradycjonalistw. Sojusz dla Gruzji nie wykluczy wzicia udziau w demonstracjach w momencie braku zgody wadz na referendum. Po upyniciu ultimatum w sprawie referendum I. Alasania nie zdecydowa si na zadeklarowanie udziau w demonstracjach, jednak jej rwnie nie wykluczy. Si opozycyjn, ktra odrzuca udzia w demonstracjach jest natomiast Partia Pracy. Ugrupowanie podkrela e nie wemie udzia w demonstracjach 9 kwietnia. Czonek Partii Pracy, Joseb Szatberaszwili powiedzia, e jego partia odmawia udziau w demonstracjach, ktre mona postrzega jako wsparcie dla aspiracji prezydenckich Nino Burdanadze. Ponadto 4 marca Laburzyci zapowiedzieli, e ich lider, Natelaszwili, zostanie kandydatem stronnictwa na prezydenta. W marcu powsta jeszcze Sojusz dla Wolnoci, ktry zrzeszy opozycyjne partie takie jak Partia Wolnoci, Partia Przyszoci, Partia Kobiet dla Sprawiedliwoci i Wolnoci. Sojusz ten zadeklarowa udzia w demonstracjach. Na tym etapie mona wnioskowa, i wyodrbniy si ju gwne siy opozycyjne. Przed 9 kwietnia nie mona wyklucza jednak sojuszy taktycznych. Naley jednak stwierdzi, i
185

wyodrbniy si cztery istotne siy opozycyjne Sojusz dla Gruzji, Ruch 9 kwietnia8, Partia Pracy oraz opozycja parlamentarna. VI. Epitafium dla opozycji W okresie powojennym coraz widoczniejszy stawa si proces rnicowania partii opozycyjnych; zarwno w samej opozycji, jak te przez rzdzce Gruzj wadze. W grudniu pojawi si nieoczekiwany lider w osobie Irakliego Alasanii. Jego strategia od pocztku polegaa na odcinaniu si od radykalizmu i wskazywaniu na ewolucyjn drog przemian. Jeeli w padzierniku i listopadzie Republikanie oraz Nowi Prawi byli gotowi na udzia w demonstracjach proponowanych przez szeroki blok opozycyjny, to po powstaniu Sojuszu dla Gruzji nie jest to takie oczywiste. Poza strategi zmiany wadzy w deklaracjach odnonie prowadzenia polityki wewntrznej oraz zagranicznej ugrupowanie nie rni si od partii zrzeszonych wok idei demonstracji 9 kwietnia. Alasania z jego porozumiewawczym podejcie staje si dla wadz wygodnym nastpc, ktry moe zabezpieczy interesy obecnie rzdzcych. Inaczej sprawa wyglda w przypadku Ruchu 9 kwietnia. Partie zrzeszone wok idei 9 kwietnia to m.in. partie Burdanadze, czy Okruaszwiliego. Osoby te naleay dawniej do obozu prezydenckiego, z ktrego zostay usunite. Obecnie reprezentuj oni inne interesy, nie tylko polityczne, lecz take biznesowe. Przejcie przez nich wadzy mogoby oznacza nie tylko utrat kapitau politycznego przez wadze. Dlatego te prowadz one polityk, ktra ma ukaza Burdanadze jako radykaa. W mediach jest ona atakowana jako ekstremistka, ktra dy do destabilizacji kraju by osign osobiste cele polityczne. Do marca radykalny portret Burdandze by budowany przy pomocy atakw medialnych. Pechowy dla byej przewodniczcej parlamentu okaza si pitek 13 marca. W dniu tym odby si koncert-protest zorganizowany przez niezalen od rzdu telewizj Maestro TV. Po zakoczeniu koncertu wezwano zgromadzonych ludzi do marszu pod parlament. Po demonstracji doszo do wysadzenia policyjnego samochodu przy pomocy granatu rcznego. Samochd eksplodowa niedaleko siedziby partii Demokratyczny Ruch Zjednoczona Gruzja, na ktrego czele stoi Nino Burdanadze. Policja sugeruje, e za zniszczenie odpowiedzialna jest modziewka partii. Wreszcie 23 marca policja aresztowaa 9 aktywistw zwizanych z opozycyjn parti Demokratyczny Ruch Zjednoczona Gruzja. Ministerstwo Spraw Wewntrznych upublicznio nagranie, na ktrym ukazano czonkw partii dokonujcych zakupu broni. Tym samym widoczne jest utrwalanie obrazy Burdandze jako radykaa i utosamianie go z ide demonstracji 9 kwietnia. Partia Pracy jest opozycj rnic si od dwch poprzednich. Szalwa Natelaszwili przewodzi partii od 1995 roku. Sta on w opozycji wobec prezydenta Eduarda Szewardnadze, a w ostatnich latach stoi w opozycji wobec urzdujcego prezydenta M. Saakaszwiliego. Ugrupowanie otwarcie nawouje do wyrzeczenia si ambicji czonkostwa w NATO i dialogu z Rosj. W wywiadzie dla The Sakartvelos Respublica, Szalwa Natelaszvili, lider Partii Pracy powiedzia, e jeeli damy Rosji polityczne gwarancje, e Gruzja nie bdzie przyczkiem NATO
8

Partie zrzeszone wok idei demonstracji 9 kwietnia.

186

przeciwko Federacji Rosyjskiej, jeeli odrzucimy plany przystpienia do sojuszu i rozpoczniemy prowadzenie niezalenej polityki, Rosja krok po korku odda nam nasze terytoria: Abchazj i region Cchinwali. Ugrupowanie to synie zarwno z wypowiedzi lidera, ktry bezpretensjonalnie, niekiedy artobliwie atakuje wadze. Lider partii nie powstrzymuje si take od krocznych uwaga odnonie opozycji. Stwierdzi m.in., e postrzega Irakli Alasani jako kolejny przykad kandydata na prezydenta przysanego przez USA. Programowe rnicowanie si od opozycji gwarantuje partii utrzymanie si na scenie politycznej oraz oskarenia wadz o prorosyjsko. Szanse polityczne partii mog wyranie wzrosn w momencie dalszego konfliktowania si prozachodniej opozycji zarwno midzy sob, jak te z prozachodnimi wadzami. Opozycja parlamentarna stanowi szczeglny twr. Partia ChrzecijaskichDemokratw uzyskaa od wadzy due koncesje, ktre pozwoliy jej na zajcie na scenie politycznej duo mocniejszej pozycji, ni by to wynikao z posiadanego poparcia spoecznego. Wrd opozycji istnieje przekonanie, e doszo do zawarcia umowy z rzdem, a nawet rozwaa si opcj forsowania przez wadze kandydata z tej partii na przyszego prezydenta. Mogoby to by o tyle zaskakujce, e partia jest jednoczenie oskarana o otrzymywanie pienidzy z Rosji. Pozostaa cz opozycji parlamentarnej nie odgrywa duej roli, a istnienie zwizane z obecnymi wadzami, ktra moe pochwali si uczestnictwem opozycji w swoich przedsiwziciach. IV. Protesty kwietniowe? Na kwiecie w Gruzji planowane s due demonstracje, cho sezon ju si zacz. Pod koniec lutego gruziska policja rozgonia modzieow demonstracj zorganizowan przez Ruch 7 listopada. Podczas protestu wzywano do rezygnacji prezydenta oraz ustpienia rzdu. Kolejna demonstracja tej organizacji zostaa rozgoniona 9 marca. Ze wzgldu na ma liczebno, wystapienia te nie uzyskay duego zainteresowania mediw. Duym zainteresowaniem cieszy si natomiast koncert-protest. Zgromadzi on okoo 5 tysicy osb, ktre przemaszeroway pod parlament. Obecnie odbywaj si natomiast mniejsze demonstracje zwizane z aresztowaniem aktywistw z partii Burdandze. Czy fala protestw moe rosn do 9 kwietnia i przyczyni si do obalenia wadz? Nie jest wykluczone, i protesty zmusz wadze do jakiej formy wsppracy z opozycj stopniowego przekazywania wadzy. Jednak scenariusz, i w wyniku demonstracji obecny prezydent ustpi jest mao prawdopodobny. Obecne wadze posiadaj odpowiednie dowiadczenie, wynikajce z obalenia prezydenta Szewardznadze i raczej nauczyy si na jego bdach jak utrzyma status quo. Nie mona wyklucza uycia siy wobec demonstracji szykowanych na 9 kwietnia, jednak wadze uyj jej tylko w ostatecznoci bd czeka do momentu, gdy opozycja przekroczy granic pokojowej demonstracji. Jeeli opozycja to uczyni zdyskredytuje siebie w opinii spoecznej zostanie radykaami, destabilizatorami. Jeeli opozycja tego nie uczyni, wadze nie bd potrzeboway uywa siy, a demonstracje stan si kolejnym elementem kolorytu gruziskiej sceny politycznej, ktry nie wpynie na obecnie rzdzcych.
187

Niewtpliwie M. Saakaszwili przeywa obecnie kryzys popularnoci, jednak naley zauway, i wadze prowadz skuteczn strategi ucieczki od tematw politycznych w kierunku problematyki spoecznej oraz gospodarczej. Prezydent deklaruje pozostanie na swym stanowisku do koca kadencji (do 2013) i roztacza plany rozwoju Gruzji. Te wizje mog wygra z demonstracjami i niepokojami spoecznymi. Obecne wadze Gruzji mona oskara o autorytarne dziaania, brak wolnoci mediw. Wane jest jednak zauwaenie, e utrzymanie si M. Saakszwiliego do koca kadencji moe wiadczy za pewn stabilizacj systemu politycznego, kiedy wadza zmienia si za pomoc wyborw przeprowadzonych w normalnym terminie.

188

ALEKSANDER DUGIN

KONCEPCJA WOJEN SIECIOWYCH*

I. WOJNA SIECIOCENTRYCZNA PRZYJTA PRZEZ USA owa koncepcja prowadzenia wojen zostaa opracowana przez Biuro do Spraw Reformowania Si Zbrojnych1 przy sekretarzu obrony USA pod kierownictwem Arthura K. Cebrowskyego. Strategia ta obecnie jest aktywnie wprowadzana w praktyk przy okazji dziaa wojennych w Iraku i Afganistanie, a take testowana podczas rozmaitych wicze i symulacji. Jej autorzy ywi przekonanie, e w najbliszej przyszoci teoria ta jeli nie zastpi tradycyjnej teorii wojny, to przynajmniej dokona nieodwracalnych zmian jakociowych w jej istocie. Do opisywanej koncepcji odwoywali si w swoich referatach zarwno sekretarz obrony Donald Rumsfeld, jak i podsekretarz ds. bezpieczestwa narodowego Paul Wolfowitz i inni najwysi urzdnicy wojskowi w USA.

II. Trzy cykle cywilizacyjne i trzy modele strategii wojennej Teoria wojen sieciowych opiera si na fundamentalnym podziale cyklw historii ludzkoci na trzy fazy; zostay one okrelone jako epoki agrarna, przemysowa i postindustralna. Kada z nich wytworzya charakterystyczne dla siebie modele strategii. Poszczeglne epoki posiadaj swe odpowiedniki w postaci poj socjologicznych przednowoczesnoci, nowoczesnoci i ponowoczesnoci. Epoka informacyjna to okres ponowoczesnoci (postmoderny), ktry ksztatuje si na naszych oczach, gdy rozwinite spoeczestwa Zachodu (przede wszystkim Stany Zjednoczone) wkraczaj w jakociowo now faz. Teoria wojen sieciowych stanowi model wojennej strategii rozwinity w warunkach postmoderny. Podobnie jak modele nowej ekonomiki opierajce si na informacji i wysokich technologiach udowadniaj swoj wyszo nad tradycyjnymi modelami (kapitalistycznymi i socjalistycznymi) epoki przemysowej, tak i wojny sieciowe pretenduj do jakociowej supremacji nad dotychczasowymi koncepcjami strategicznymi, opracowanymi w odchodzcej w przeszo epoce industrialnej (nowoczesnej). Teoria wojen sieciowych stanowi ekstrapolacj zasadniczych zaoe paradygmatu postmodernistycznego na sfer nauk wojskowych. III. Czym jest sie w rozumieniu wojskowym? Kluczowe dla zrozumienia opisywanej teorii pojcie stanowi termin sie. We wspczesnym amerykaskim dialekcie jzyka angielskiego oprcz rzeczownika the network (sie) pojawi si czasownik to network, ktry oznacza moe spowija sieci, wprowadza sie w... albo te podcza do sieci. Sens sieci, czy te zasady sieciowej zawiera si w tym, e gwny element caego modelu stanowi wymiana informacji maksymalne rozszerzenie wszelkich
* Fragment najnowszej rozprawy Aleksandra Dugina: wydanej w wydawnictwie Amfora w Sanki Petersburgu w 2007 roku. Wszystkie przypisy w niniejszym tekcie pochodz od tumacza. 1 Office of Force Transformation.

189

dostpnych form wytwarzania informacji, dostpu do niej, dystrybucji, wreszcie mechanizmu sprzenia zwrotnego. Sie stanowi now przestrze przestrze informacyjn, w ktrej rozwijane s zasadnicze operacje strategiczne, o charakterze zarwno wywiadowczym, jak i wojskowym, a take ich medialna, dyplomatyczna, ekonomiczna i techniczna obsuga. W opisywanym niezwykle szerokim znaczeniu pojcie sieci jednoczenie zawiera w sobie rozmaite elementy skadowe, ktre dotd rozpatrywane byy wycznie oddzielnie. Jednostki bojowe, system cznoci, obsuga informacyjna, ksztatowanie opinii publicznej, posunicia dyplomatyczne, procesy spoeczne, wywiad i kontrwywiad, etnopsychologia, psychologia religijna i kolektywna, rda finansowania, nauka akademicka, innowacje technologiczne itp. wszystko to odtd postrzega si jako wzajemnie powizane elementy jednolitej sieci, midzy ktrymi powinna nieustannie dokonywa si wymiana informacji. Cay sens transformacji wojskowej dokonujcej si w ramach nowej teorii wojny epoki informacyjnej zawiera si w jednej zasadzie; w deniu do stworzeniu jednej i wszechogarniajcej sieci, ktra zastpuje w aspekcie konceptualnym istniejce dotd modele i koncepcje wojskowe, integrujc je we wsplny system. Wojna staje si zjawiskiem sieciowym, a dziaania wojenne rnorodn wieloci procesw sieciowych. Regularna armia, wszelkiego rodzaju suby wywiadowcze, odkrycia techniczne i zaawansowane technologie, dziennikarstwo i dyplomacja, procesy ekonomiczne i przemiany spoeczne, ludno cywilna i kadra wojskowa, regularne oddziay i oddzielne, w maym stopniu sformalizowane grupy wszystko to zostaje zintegrowane we wsplnej sieci, wewntrz ktrej nieustannie przepywaj informacje. Denie do stworzenia takiej sieci stanowi istot reformy wojskowej Si Zbrojnych USA. IV. Operacje efektw bazowych centrum wojen sieciowych Najistotniejszym zadaniem wszystkich wojen sieciowych jest prowadzenie operacji efektw bazowych (Effects-based operations) 2, nazywanych dalej EBO. To fundamentalna dla opisywanej przeze mnie teorii koncepcja. EBO opisuje si jako caoksztat dziaa majcych na celu stworzenie wzorw zachowa przyjaci, si neutralnych i wrogw w warunkach pokoju, kryzysu i wojny (Edward Smith, Effect-based Operations. Applying Network-centric Warfare in Peace, Crisis, and War, Washington 2002). EBO oznacza wiadome przejcie penej i absolutnej kontroli nad wszystkimi uczestnikami aktualnych lub potencjalnych wydarze i pen manipulacj nimi we wszystkich sytuacjach zarwno wtedy, gdy prowadzone s dziaania wojenne, jak i wwczas, gdy panuje pokj. W tym wanie zawiera si istota wojny sieciowej nie ma ona ani pocztku, ani koca, trwa nieustannie, a jej cel stanowi zapewnienie temu, kto j toczy, moliwoci wszechstronnej kontroli nad wszystkimi aktywnymi siami ludzkoci. Wprowadzenie w ycie koncepcji sieci jest rwnoznaczne z
A. Dugin tumaczy pojcie Effects-based operation jako , co w jzyku polskim oznacza wanie operacje efektw bazowych. Tumacz zdecydowa si pozosta przy interpretacji A. Dugina, cho angielski orygina naleaoby przetumaczy raczej jako operacje oparte na efektach.
2

190

pozbawieniem jakiejkolwiek samodzielnoci, suwerennoci i podmiotowoci pastw, narodw, armii i rzdw wiata, przemienienie ich w sztywno sterowane, zaprogramowane mechanizmy. Za skromnym, brzmicym nieco technicznie skrtem EBO stoi plan bezporedniej kontroli planetarnej, wiatowego panowania nowego typu, w ramach ktrego globalny hegemon nie tyle bezporednio kieruje oddzielnymi podmiotami, co sprawuje wadz nad ich rzeczywist treci nad ich motywacjami, dziaaniami, postawami, celami itd. To projekt globalnej manipulacji i penej kontroli przybierajcej skal wiatow. Takie wnioski wynikaj z samej definicji EBO. Zadaniem opisywanej operacji jest uksztatowanie struktury wzorw zachowa nie tylko przyjaci, ale take si neutralnych i wrogw tym samym wrogowie i siy zajmujce stanowisko neutralne w istocie podporzdkowuj si narzucanemu scenariuszowi, nie dziaaj zgodnie ze swoj wol, lecz zgodnie z wol siy stosujcej EBO (czyli USA). Jeli wrogowie, przyjaciele i siy neutralne w kadym przypadku czyni wanie to, czego oczekuj od nich Amerykanie, staj si tym samym sterowanymi (manipulowanymi) przez nich marionetkami jeszcze zanim ponosz ostateczn klsk. To zwycistwo osigane przed rozpoczciem bitwy. EBO w takim samym nateniu stosuje si w okresach pokoju, kryzysu i wojny, ktry to fakt podkrela totalny charakter wojen sieciowych; w przeciwiestwie do wszystkich technik prowadzenia konwencjonalnych wojen epoki przemysowej, mechanizm EBO uruchamia si nie tylko w okresach zintensyfikowanego napicia i konfrontacji, ale i podczas kryzysu i pokoju, i nie tylko wobec wroga, ale rwnie wobec sojusznikw i si neutralnych. Cele wojen sieciowych s EBO, a celem EBO przejcie absolutnej kontroli nad wszystkimi uczestnikami procesu historycznego w skali caego globu ziemskiego. V. Wpyw przemian strukturalnych na teori wojen sieciowych Na pojawienie si pierwszych koncepcji wojen sieciowych wpyny przemiany dokonujce si w rnych sferach amerykaskiego ycia spoecznego w ekonomii, biznesie, technice itp. Mona wyodrbni trzy nurty transformacji, ktre legy u podstaw owych koncepcji: 1. Przeniesienie uwagi z koncepcji platformy na koncepcj sieci; 2. Przejcie od rozpatrywania poszczeglnych elementw kadej caoci jako oddzielnych podmiotw (jednostek) do rozpatrywania ich jako czci pewnego ekosystemu nieustannie dostosowujcego si do nowych warunkw; 3. Nadanie znaczenia strategicznemu wyborowi, ktry dokonywany jest w warunkach adaptacji i przeycia w nieustannie zmieniajcych si ekosystemach. W znaczeniu wojskowo-strategicznym oznacza to: 1. Przejcie od dotychczasowych jednostek (onierz, batalion, oddzia, dziao, jednostka bojowa itp.) do systemw uoglnionych; 2. Rozpatrywanie operacji wojskowych w jak najszerszym spektrum kontekstw, w aspekcie informacyjnym, spoecznym, przestrzennym itp.; 3. Zwikszenie tempa procesu decyzyjnego byskawiczne dziaanie mechanizmu sprzenia zwrotnego, wpywajcego na proces decyzyjny podczas prowadzenia operacji wojskowych i ich przygotowania.
191

Cele i metody wprowadzenia podejcia sieciowego do systemu Si Zbrojnych USA. Mona wyrni nastpujce cele transformacji Si Zbrojnych USA w kierunku modelu sieciowego: 1. Zagwarantowanie obecnoci sojusznikw i przyjaci; 2. Wpojenie wszystkim przekonania o koniecznoci rezygnacji z bezcelowej konkurencji wojskowej z USA; 3. Zapobieenie zagroeniom i dziaaniom agresywnym wymierzonym przeciw USA; 4. Jeli miaoby doj do powyszych osignicie szybkiego i zdecydowanego zwycistwa nad przeciwnikiem. Cele te mog zosta osignite nastpujcymi sposobami: 1. Lepsz synchronizacj wydarze i ich konsekwencji na polu bitwy; 2. Przyspieszenie procesu decyzyjnego; 3. Maksymalizacj ofiar w szeregach przeciwnika i minimalizacj strat wasnych, zwikszeniem osobistej odpowiedzialnoci wojskowych podczas prowadzenia i przygotowania operacji wojennych. VI. Zasadnicze zaoenia operacji sieciowych przewaga informacyjna Przede wszystkim naley walczy o przewag informacyjn nastpujcych powodw: 1. W sposb sztuczny zwikszy zapotrzebowanie przeciwnika na informacje i jednoczenie ograniczy mu dostp do nich; 2. Zapewni swoim jak najszerszy dostp do informacji, uywajc w tym celu mechanizmy sieciowe i instrumenty sprzenia zwrotnego, zapewniajc przy tym szczeln ochron przed oddziaywaniem przeciwnika; 3. Zmniejszy wasne zapotrzebowanie na informacje o charakterze statycznym poprzez zabezpieczenie sobie dostpu do szerokiego spektrum operatywnych i dynamicznych rde informacji.
TUM. PRZEMYSAW JAN SIERADZAN

192

WITOLD (SZIRIN) MICHAOWSKI

Wspomnienie o Apoloniuszu Zarychcie

Brazylii, dalekiego kraju za oceanem, przychodziy zapakowane w pudeka po papierosach, opatulone wat, piknie oszlifowane akwamaryny, ametysty, agaty, turmaliny. Trafiay si wrd nich take rubiny, szmaragdy, szafiry, topazy. Mama wysyaa mnie do jubilera, ktry je od nas kupowa. Na og oszukiwa pacc grosze. Kamienie przysya z Belo Horizonte przyjaciel mego nieyjcego ju wwczas ojca, Apoloniusz Zarychta. Korespondowaem z nim w okresie burzy i naporu, buntu, kryzysu wiary i walki z autorytetami. W jednym z listw, puszc si wiedz i oczytaniem, uyem sformuowania wiara w kismet. Oto, co otrzymaem w odpowiedzi 2 grudnia 1958 r.: Geograf [Samuel] Huntington przesadzi, rozbudowujc teori wszechstronnej zalenoci cywilizacji od rodowiska geograficznego. Przesadzi, ale jednoczenie zwrci uwag na mas szczegw wywierajcych wpyw na ycie ludzkie, a wic i na waciwe mu cywilizacje. I ja przechodziem co, co zapewne podobne do Paskiego obecnego stanowiska. Wygraem dyskusje z nieuczciwym prefektem i z nader pobonego chopca zostaem niewierzcym. Do dzi nie praktykuj i mam wiele wtpliwoci, jeli chodzi o dogmatyk. Podziel si z Panem dziwnym wspomnieniem. Miaem niezwyke szczcie, poznajc w chopictwie dobrego religioznawc Jana Hempla, odwanie krytykujcego Jehow i snujcego niezalene rozwaania o etyce wychodzcej z dogmatw rnych systemw religijnych. W oczach szerszej publicznoci uchodzi za ateusza. A jednak piknie i niezwykle gboko mwi o boskoci Chrystusa, o znaczeniu [w.] Komunii. Rozwaania te byy bardzo dalekie od ortodoksyjnej dogmatyki, ale nie bliskie pochopnemu odrzucaniu wszystkich dawnych przekazw. To, co nazywamy wiar, bardzo czsto bywa przeczuciem, tsknot, nadziej. Tym sprawom warto powici uwag. W naszym spoeczestwie ogromn rol odgrywa obrzdowo, poszanowanie gestw znajdujce bogaty i poetyczny wyraz w liturgii. Niektre przeycia z tym zwizane mog mie charakter nie do zastpienia. Wywary te niemay wpyw na polski typ cywilizacji. Chociaby takie obrzdy jak Boe Narodzenie Gody sigajce czasw przed wprowadzeniem chrzecijastwa. Widywaem zajadych ateistw walczcych w gruncie rzeczy z Nieznanym. A to nie jest rzecz baha. Bezdzietny stary kawaler traktowa mnie jak syna. Osobicie poznalimy si dopiero w 1961 roku, po jego powrocie do kraju. Odegra wyjtkow rol w moim yciu. Cho tak mao spdziem z nim czasu. Zostay po nim papiery i to, co najcenniejsze myli, idee, plany dziaa, konspekty wykadw, maszynopisy ksiek. Po mierci pana Apoloniusza przekaza mi je brat zmarego. Wraz z autografem na topograficznym szkicu z eksploracji grnego biegu rzeki Tambo, dopywu Amazonki.
Niniejszy tekst stanowi fragment ksiki W. S. Michaowskiego: Sarmackie Teki, ktra ukae si w tym roku nakadem Wydawnictwa Rewasz.

193

* * * Przedwojenne Who is Who podaje, e doktor filozofii Apoloniusz Zarychta by geografem i podrnikiem, dziaaczem emigracyjnym, czonkiem Polskiej Organizacji Wojskowej oraz wsporganizatorem Zwizku Sportowego Junak. W latach 1923-1925 mieszka w Paranie, gdzie wraz z Mieczysawem Fularskim naucza w najstarszym polskim kolegium w Marechal Mallet oraz redagowa Sportowca Polskiego w Brazylii. Na krtko przed zamachem majowym [1926 roku], zosta adiutantem Marszaka [Jzefa] Pisudskiego. Dwa lata pniej bra udzia w eksploracyjnej wyprawie do wschodniego Peru. Rok pniej jako kapitan korpusu geografw i naczelnik wydziau polityki emigracyjnej MSZ, uczestniczy w I Zjedzie Polakw zza Granicy i zosta delegowany na uroczystoci ku czci Kazimierza Puaskiego w Stanach Zjednoczonych. Doktorat filozofii obroni na Uniwersytecie Jagielloskim, ktrego rektorem by wwczas Stanisaw Kutrzeba. Rozprawa miaa tytu Emigracja polska w okresie 1918-1931 i jej znaczenie dla pastwa. Promotor profesor Jerzy Smoleski oceni j wysoko. Geopolityka zaczynaa odgrywa coraz wiksz rol w yciu narodw Europy. Uczestnikom kursw naukowych, ktre prowadzi prawie do wybuchu wojny na uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie przypomina, e Polska jest pooona na najwaniejszym ldowym pomocie naszego kontynentu. * * * Apoloniusz Zarychta mwi m.in.: Im czciej, im gbiej bdziemy pochyla si nad obliczem ziemi, tym pewniej i tym lepiej bdziemy jej suy i tym pewniej i lepiej wypenimy codzienne obowizki suby zagraniczne. Geopolityka przypomina pole usiane dynamitem; normalnie mona na nim zup gotowa, ale biada podrzdnym istotom, gdy wchodz pomidzy ostrza potnych szermierzy. Z upodobaniem cytowa te sowa Hamleta. * * * Dokument z dat 1 X 1939 roku zaopatrzono w oryginaln okrg piecz Ambasady RP w Bukareszcie. Jest to pokwitowanie kwoty 727 tysicy zotych stanowicej wasno Prezydium Rady Ministrw (Fundusz Propagandy) wpaconej do kasy Ambasady przez Mieczysawa Lepeckiego. Jednym z trzech wiadkw tej czynnoci by naczelnik Apoloniusz Zarychta. Pienidze stanowiy cz pokanych sum, jakie do ostatniej chwili przed wybuchem wojny rzd Rzeczypospolitej przeznacza na szkolenie bojowcw ydowskich i ich przerzuty na terytorium Palestyny. Operacja musiaa by tajna, poniewa wwczas byo to terytorium mandatowe Wielkiej Brytanii, najwaniejszego sojusznika Rzeczpospolitej, a polscy ydzi chcieli wykroi tam wasne pastwo. Pitnacie lat pniej upalnym latem 1954 roku do Zarychty, przebywajcego w Governador Valadares, dotar list przesany przez central jego firmy z Belo Horizonte. Nadano go w Tel Awiwie. My, ydzi Polscy w Izraelu, czujemy, e pomoc przez Rzd Polski udzielona naszej sprawie wolnociowej jest per w koronie Polski, dowodem, e to, czegomy si w awkach szkolnych uczyli o Kociuszce i Mickiewiczu, nie jest frazesem, tylko tradycj pisa wwczas Benjamin Gepner.
194

* * * Na jesiennej sesji Ligi Narodw w roku 1936 dr Tytus Komarnicki, apelowa w imieniu Polski do Wielkiej Brytanii, by nie zamykaa mandatowej Palestyny dla ydowskiej emigracji. Rzd Polski domaga si rwnie od Ligi Narodw przyznania terytoriw zamorskich, ktre mogyby posuy jako obszar kolonizacyjny. Starania zostay dostrzeone przez wiatowy Kongres ydw w Paryu, ktry wyda owiadczenie: Wszelkie wysiki zmierzajce do otwarcia granic krajw emigracyjnych winne by przyjte przychylnie i poparte. Nadanie zagadnieniu emigracji charakteru midzynarodowego i przedstawienie go organom Ligi moe mie wielkie znaczenie. Problem polega na tym, e nie byo dokd emigrowa. W 1936 roku uzyskano wstpn zgod Francji na wykupienie pod osadnictwo polskie sporych obszarw Madagaskaru. Na wysp wysano ekspedycj badawcz pod kierunkiem majora Mieczysawa Lepeckiego. Wyniki ogldzin byy pozytywne, ale wszystko rozbijao si o pienidze. wczesny minister skarbu Kwiatkowski, usyszawszy wniosek o fundusze na zakup ziemi na drugiej pkuli, pyta publicznie na jednym z posiedze sejmowych: Po co nam ten Madagaskar? Pada odpowied: ebymy wszyscy mieli si gdzie podzia. Po latach Zarychta w jednym listw do Benjamina Gepnera napisze: Przypomniaem sobie o tej rozmowie we wrzeniu 1939 roku w Rumunii, gdy spotkaem Kwiatkowskiego, odpoczywajcego w przydronym rowie. 11 wrzenia 1939 na poczcie w ucku zosta nadany telefonogram: 1. Pan Naczelnik Zarychta jest pozostawiony do dyspozycji p. Lepeckiego a do odwoania; 2. Odesa p. Krzeczunowicza niezwocznie do Ministerstwa i eby zameldowa si u p. dyr. Drymera; 3. Przez Krzeczunowicza odesa pienidze z wykazem oglnej sumy i kontrkwitem. Sporzdzona na maszynie notatka zajmuje mniej wicej kartki podaniowego papieru. Musiaa mie zupenie wyjtkow warto dla jej waciciela, skoro zostaa zachowana. Ssiadowa z ni niewiele wikszy karteluszek zaadresowany do dowdcy I Korpusu w dniu 20 X 1946 roku. Kpt. Zarychta Apoloniusz adres c/o Hill Street Glasgow, C.3 na podstawie rozkazu szefa sztabu Gwnego L.dz.3555/Demob z 5.IX.46 prosi w nim o indywidualn demobilizacj i transport do Rio de Janeiro. Okres szeciu lat wojny, jaki upyn pomidzy datami, w ktrych sporzdzono oba dokumenty, nalea do najbardziej przykrych w jego yciu. Nie lubi o nich wspomina. Do Wojska Polskiego zgosi si na ochotnika, gdy tylko przyby do Belgradu. Zosta oddelegowany do Francji i przydzielony do Obozu Oficerskiego w St. Meen jako wykadowca topografii. Po ewakuacji do Anglii osadzono go w Rothessy. Przebywa tam a do likwidacji tego miejsca odosobnienia. Trzymano w nim moe nie tyle najgroniejszych wrogw politycznych generaa Sikorskiego, co tych najlepiej poinformowanych. Niewtpliwie nalea do nich. Za wymienienie imienia Marszaka Pisudskiego w trakcie odczytu, ktry wygosi dla wsp osadzonych, zosta aresztowany. Jego wypowiedzi poddawano cenzurze. Zosta tylko autorem wydanej na powielaczu geografii Polski dla modziey uczcej si w szkoach angielskich. Od roku 1944 wykada geografi Niemiec na kursach dla oficerw wojsk okupacyjnych. Zosta te poproszony o przygotowanie poufnej notatki dla premiera. Sporzdzona zostaa
195

w Londynie, 25 czerwca 1945 roku. Z upywem czasu nie zblady zawarte w niej idee. S aktualne rwnie i dzi. 1. Ostatnie rozmowy moskiewskie p. Mikoajczyka wraz z towarzyszami mog spowodowa m.in. znaczne powikszenie iloci Polakw, ktre zdecyduj si na powrt do Kraju. Polacy ci w ogromnej wikszoci powodowa si bd gosem tsknoty za Krajem, za bliskimi tam pozostawionymi, jak rwnie niezmiernie cikimi warunkami, w jakich si znajd bezporednio po wycofaniu uznania przez USA. i Wielk Brytani Rzdowi RP. Naley pamita o wielkiej, historycznej odpowiedzialnoci, jaka ciy na wadzach polskich w zakresie naleytego i bezstronnego poinformowania rzesz polskich zagranic o warunkach politycznych, w jakich kraj si obecnie znajduje; 2. Naley liczy si z ogromnym napiciem, jakie przybierze propaganda brytyjska, nawoujca Polakw do powrotu do Kraju. Propagandzie tej bd towarzyszyy wystpienia wielu Polakw znajdujcych si obecnie za granic ( m.in. niektrych czonkw b. Rady Narodowej). Nie jest wykluczone, i Rzd RP znajdzie si w tego rodzaju warunkach, i nie bdzie mg zaj adnego stanowiska, jakie powezm USA. i W. Brytania oraz pastwo zaborcze. Naley si liczy ponadto nawet z moliwoci gosu pseudo-rzdowego, ktry bdzie dawa wyraz ulegoci wobec terroru. Pozostawieni samym sobie mamy obowizek sformuowania odpowiedniego protestu zarwno wobec wiata, jak i wobec wasnego narodu i historii; 3. Rzd RP posiada olbrzymi kapita zaufania wrd rozsianych po caym wiecie rzesz Polakw, a przede wszystkim wrd rodakw, ktrzy na skutek wydarze wojennych dobrowolnie lub pod przymusem Kraj opucili. Naley uczyni wszystko, aby w kapita zaufania nie zosta zmarnowany i aby mg by rdem siy i podstaw dla dalszej walki o niepodlego. Dotychczasow postaw Polakw, oczekujcych decyzji i inicjatywy ze strony czynnikw rzdowych da si utrzyma przez podanie do wiadomoci publicznej sposobu rozwizania problemw gospodarczych Polakw, ktrzy bd zdecydowani pozosta zagranic. Jednym z naczelnych zagadnie w tym zakresie jest ogoszenie i przygotowanie odpowiednio pomylanego planu osadniczego; 4. Nie ulega wtpliwoci, e obok odpowiedniego ustawienia wobec opinii wiata polskiego problemu politycznego rozwizanie problemw osadniczych naley do najwaniejszych zada Rzdu. Od prawidowego przygotowania si i realizacji osadnictwa zale zarwno losy uchodctwa i co waniejsze losy dalszej walki o niepodlego; 5. Ju sama waga tego zagadnienia wskazuje na to, e rozwizanie jego naley przekaza zespoowi ludzi fachowych. Trzeba pamita, e w zakresie tych prac posiadamy due dowiadczenie, jak rwnie ludzi odpowiednio do prac tych przygotowanych; 6. Wadze brytyjskie, zgodnie z zapowiedziami przedstawionymi opinii publicznej, bd usioway rozwiza problem nowej Polskiej diaspory zgodnie z interesami swojej racji stanu. Naley si te liczy, e wadze te przygotowuj ju od dawna plan rozwizania tego zagadnienia, nie jest te wykluczone, e bd one usioway rozwiza zagadnienie naszego wojska w innej paszczynie i inaczej, ni Polakw cywilnych. Plan ten niewtpliwie nie bdzie odpowiada polskiej racji
196

stanu i bdzie zawiera postanowienia zmierzajce do rozproszenia ywiou polskiego, a wic do spowodowania jego rozbicia i szybkiej asymilacji; 7. Powysze przesanki nakazuj nam przygotowanie jak najszybciej naszego wasnego planu, ktry by przewidywa rozwizanie problemu nowego uchodctwa polskiego na zasadach, odpowiadajcych naszej godnoci narodowej, interesom politycznym oraz odpowiedzialnoci, jak na tym zbiorowisku ciy bdzie. Planowi brytyjskiemu musimy przeciwstawi nasz plan wasny, tylko bowiem w ten sposb zdobdziemy materia do rozmw ze stron brytyjsk, unikniemy te sytuacji stawania wobec faktw dokonanych, na ktre nie bdziemy mogli mie wpyw; 8. Maksymalnym naszym deniem winny by wysiki zmierzajce do uzyskania terytorium na przeycie, najlepiej w tych posiadociach brytyjskich, w ktrych ju znajduj si grupy polskie (np. Afryka); 9. Organizacje spoeczne polskie w Wielkiej Brytanii domagaj si zaatwienia tych spraw. Pamita naley rwnie o szerokich koach wojskowych i cywilnych, ktrych inicjatywa jeszcze si nie ujawnia. Naley umoliwi spoeczestwu polskiemu zagranic moliwo wypowiedzenia si i zabierania gosu w sprawie przyszej organizacji skupie polskich, ktre nie powrc do Kraju. Sprawa ta wie si cile z formami organizacyjnymi, jakie zostan nadane instytucji politycznej, ktra bdzie kontynuacj Rzdu RP za granic. W organizacji tego orodka naley uwzgldni w najszerszym zakresie czynnik spoeczny odpowiednio powizany z t instytucj; 10. Liczy si naley z tym, e wysiedlecy polscy w Niemczech, ktrzy obecnie wzbraniaj si przed powrotem do Kraju, zmieni swe stanowisko po wycofaniu uznania Rzdowi RP. i mog wraca masowo do kadych warunkw, jakie ich w Polsce czeka bd. Niektrzy jednak z pord nich, jak rwnie wielu Polakw znajdujcych si w innych krajach, do Polski powrci nie zechce. Ludzie ci bd wymaga dalszej opieki; 11. Rwnolegle z organizacj akcji osadniczej i winne organizowanie akcji politycznej. Plan nasz w tym zakresie winien zawiera kilka wariantw i przewidywa odpowiednie rozwizania rwnie i w tym wypadku, gdyby nam grozio zupene rozproszenie. Wrd Polakw zagranic znajduj si ludzie, ktrzy akcj tak bd mogli zorganizowa i prowadzi; 12. Rozwizanie sprawy polskiej w formie, w jakiej zostao ono przesdzone w Moskwie, narazio niewtpliwie na szwank dobre stosunki sowiecko-brytyjskie. Akcesoria ostatniego procesu nie przemin bez echa w opinii brytyjskiej; a gwnie w wiadomoci ludzi odpowiedzialnych za losy Imperium. Wychodzc z tych zaoe uzna naley, e realizacja obietnicy udzielenia niektrym Polakom obywatelstwa dominialnego stosunki te jeszcze pogorszy. Nie jest wykluczone, e wadze brytyjskie mog zaakceptowa niektre z ewentualnych naszych propozycji, ktre wielu z pord nas uwaa za nie do przyjcia przez Anglikw. Nie naley te wzdraga si przed wysuwaniem wszelkich propozycji, ktre bdziemy uwaali za suszne zarwno w odniesieniu do da terytorialnych, jak i prawno-formalnej strony rozwizania problemu polskiego uchodctwa wojennego i politycznego. Najwaniejszym jest, aby propozycje te zawieray program przemylany i konkretny;
197

13. Prace w tym kierunku naley rozpocz natychmiast. Pracom tym towarzyszy winna propaganda prowadzona w sposb zorganizowany i planowy na wszystkich terenach, na ktrych znajduj si skupienia Polakw, bd ludzi polskiego pochodzenia. Postawa spoeczestwa polskiego zagranic, oparta na przesankach prawdziwej niepodlegoci Pastwa Polskiego, a ktrej wyrazem byy wystpienia publiczne Polakw w cigu ostatnich miesicy, winna nam dostarczy argumentw do dalszej akcji politycznej i propagandowej. Nie naley si liczy z tym, e postawa ta ulegnie zmianie z dnia na dzie i przybierze formy orientacji prolubelskiej; 14. Nadszed ju rwnie chyba czas, aeby odsoni wobec opinii wiata wszystkie okruciestwa sowieckie wobec narodu polskiego, zwaszcza w okresie ostatnich lat (m.in. deportacje do ZSRR). W tej dziedzinie posiadamy bogate materiay, ktre naley odpowiednio zabezpieczy i przechowa. Przewidywa mona, e sympatie koniunkturalne plutokracji zachodnich wobec narastajcej potgi ZSRR znalazy swj szczytowy wyraz w rozwizaniu sprawy polskiej i e od tej chwili liczy si mona bdzie z bardziej krytycznym pogldem na metody dziaania ZSRR i jego denia polityczne. W 1947 roku dr Apoloniusz Zarychta wyemigrowa do Brazylii. * * * By onierzem, politykiem, dziaaczem spoecznym, naukowcem. Przez cae ycie walczy karabinem i pirem o miejsce Polski i Polakw na wiecie. Niezalenoci sdw, byskotliwoci umysu, gbok wiedz i zaangaowaniem w realizacje powierzonej mu misji mg stanowi wzr godny naladowania dla caego swojego pokolenia. Pokolenia, ktre wywalczyo niepodlego Polski i bronio jej zaarcie. Ulubionym tematem jego rozwaa na ostatnich etapach ziemskiej wdrwki bya hemplowska etyka wolnoci. On pisudczyk za mistrza i nauczyciela uwaa komunist Jana Hempla. * * * Faktem jest, e Lepecki, Kopczyski, Fularski i Zarychta prawie rwienicy, znajcy si od najmodszych lat, majcy za sob podobne dowiadczenia wojenne na froncie wschodnim oraz darzcy Jzefa Pisudskiego graniczcym z uwielbieniem szacunkiem cile ze sob wsppracowali. Dwaj byli adiutantami Marszaka. Jakie otrzymywali zadania, mona si tylko domyla. Wybitnie zdolnym, inteligentnym znajcym obce jzyki oficerom powierza si duo powaniejsze sprawy ni nauczanie w gbokim interiorze. Zarychta w przygotowanej prawdopodobnie na uytek ktrego z wydawnictw notatce biograficznej poda, e w swojej specjalnoci korzysta z literatury francuskiej, angielskiej, rosyjskiej, niemieckiej, portugalskiej, hiszpaskiej, serbskiej. Drukowa tumaczenia z tych jzykw. Fakt, e w modoci spotka Jana Hempla, ktry wanie wrci z Ameryki Poudniowej, gdzie pracowa jako mierniczy, odegra niewtpliwie w jego yciu pewn rol. * * *
198

Zachowa si stenogram fragmentw zapisu z tamy magnetofonowej rozmowy z dziennikarzem, jak dr Apoloniusz Zarychta odby w marcu 1972 roku. Mwi w niej m.in.: Kady mody czowiek jako tako energiczny ma w sobie ch przygody. Zagranica. Zagranica! Wic chciaem j zobaczy. A zaczem od najbardziej egzotycznego kraju jadowite we, jaguary, tygrysy. To si musiao podoba modemu czowiekowi. Co za ycie. Co za wdrwka, zastanawia si kady majcy w sercu pour amour de voyage. Pojecha i co bada. To jest co. Ameryka Poudniowa! Nie wszystkie kraje zjedzi, ale niektre zna lepiej ni kto, kto mwi a ja zna, bo siedzia w jakim hotelu nawet trzy dni. Geograf inaczej rozumie autopsj. Trzeba chodzi pieszo. Od punktu do punktu. Jak si bada, to i konno nie wszystko da si zobaczy. Naley czapa krok za krokiem, zbiera prbki, robi zdjcia z samolotu, z odzi, z konia. Trzeba dobrze pozna kraj od wewntrz, poy w nim. * * * W tym samym wywiadzie, zapytany o najbardziej dramatyczn przygod, odpar, e dobrze zapamita na cae ycie, jak si topi w Biebrzy i pies go uratowa. * * * Par miesicy pniej uczestniczyem w jego pogrzebie na warszawskich Powzkach.

199

GRZEGORZ ROSSA

CZASOKRES TRWANIA IMPERIW NA TERENIE EURAZJI I RDZIEMNOMORZA W PERSPEKTYWIE ANALIZY HISTORYCZNO-MATEMATYCZNEJ

I. Wprowadzenie acaw Hennel w jednym ze swoich artykuw przedstawi koncepcj dotyczc zalenoci trwaoci europejskich pastw wielonarodowych od czasu ich powstania. O istnieniu takiej zalenoci s te przekonani zwolennicy zaoenia Unii Europejskiej. Gosz oni, e wraz z upywem czasu koczy si czas pastw narodowych, a coraz lepszy staje si czas tworw ponadnarodowych takich jak UE. Wspomniany autor na podstawie przytoczonych przykadw twierdzi, e jest przeciwnie, pastwa wielonarodowe istniay w przeszoci, a im pniej powstaway, tym kolejne powstajce trwaj krcej. Wyciga std wniosek, e i ywot UE take nie bdzie dugi. Niniejszy artyku stara si przedstawi trzeci punkt widzenia.

II. Zmiany Opracowanie w odrnieniu od modelu Hennela nie zajmuje si problemami narodowociowymi. Na analizowane przykady zostay wybrane zoone (wieloskadnikowe) formacje geopolityczne. Przez zoono rozumie si tu zbudowanie ze skadnikw zdolnych do samodzielnego istnienia jako pastwa lub twory quasi-pastwowe Opracowanie pomija pastwa powstae ze zjednoczenia plemion, klanw bd innych tworw niepastwowych. Kandydatury pominite w rozwaaniach to: Imperium Osmaskie, Imperium Brytyjskie, Zwizek Radziecki, Jugosawia. III. Okrelenie obszaru Badanie jest prowadzone na obszarze zlewiskowym kontynentu eurazjatyckiego i basenu Morza rdziemnego. Pominite s obiekty spoza tego obszaru. Wbrew deklaracji Hennel nie wczy do swoich rozwaa Imperium Brytyjskiego, niewtpliwie wykraczajcego znacznie poza Europ. IV. Kandydatury zmodyfikowane Rzym zjednoczenie obszaru rdziemnomorskiego Pocztek: 272 r. p.n.e. zajcie przez Rzymian miast etruskich, zwycistwo nad Tarentem Koniec: 1453 r. n.e. upadek Konstantynopola. Wielkie Ksistwo Litewskie i Rzeczpospolita Obojga Narodw Pocztek: 1235 r. n.e. zajcie posiadoci na Rusi Czarnej i w zach. czci Rusi Biaej jeszcze przed zjednoczeniem wszystkich ziem etnicznie litewskich. Koniec: 1795 r. n. e. III rozbir Polski.
200

V. Przypadki dodane Persja Pocztek: 836 r. p.n.e. Koniec: 331 r. n.e. bitwa pod Arbel i Gaugamel decyduje o losach Persji. Hellenizm Pocztek: 338 r. p.n.e. bitwa pod Cheronej. Koniec: 30 r. p.n.e. zagarnicie Egiptu przez Rzym. Chiny Pocztek: 221 r. p.n.e. Koniec: 2008 r. n.e. Pastwo Frankw Pocztek: 486 n.e. bitwa pod Soissons. Koniec: 843 n.e. rozpad pastwa. Indie Pocztek: 1451 r. n.e. koniec dynastii Sajjidw. Koniec: 2008 r. n.e. Wielkie Cesarstwo Francuskie Pocztek: 1797 r. n.e. traktat pokojowy w Campoformio. Koniec: 1814 r. n.e. III Rzesza Niemiecka Pocztek: 1938 r. n.e. Anschlu Koniec: 1945 r. n.e.

201

Tabl. 1. Czasokres podmiotw geopolitycznych Formacja geopolityczna Data Persja Hellenizm Rzym Chiny Pastwo Frankw Pierwsza Rzeczpospolita Indie Austro-Wgry Wielkie Cesarstwo III Rzesza -836 -338 -272 -221 486 1235 1451 1526 1797 1938 Bitwa pod Soissons Bitwa pod Cherone Zajcie miast etruskich Pocztek Wydarzenie Data -331 -30 Koniec Wydarzenie Bitwy pod Arbel i Gaugamel Zagarnicie Egiptu przez Rzym Czas trwania w latach 505 308 1725 2229 Rozpad pastwa 357 560 557 392 17 7

1453 Upadek Konstantynopola 2008 843

Mendog, zajcie 1795 III rozbir Polski Rusi Czarnej Koniec dynastii Sajjidw 2008 1918 Traktat pokojowy 1814 w Campoformio Anschlu 1945

rdo: opracowanie wasne

Wykres 1. Czas trwania analizowanych przypadkw

rdo: opracowanie wasne

202

VI. Model matematyczny Do powyszych danych zostao dopasowane rwnanie (1).

Rwnanie 1. Rwnanie dopasowane do danych wyznaczajce czas trwania zoonej formacji geopolitycznej od czasu jej powstania, gdzie: t dugo trwania zoonej formacji geopolitycznej, t czas powstania formacji geopolitycznej. Dokadno dopasowania rwnania (1) do danych zostaa sprawdzona metod wyrwnawcz Gaussa najmniejszych kwadratw, stopa odchylenia standardowego wynosi S =14,02%, co jest, zwaywszy na specyfik przedmiotu bada, wartoci ma, czyli rwnanie (1) jest dobrze dopasowane do danych. VII. Czas trwania UE Jeeli UE powstanie zgodnie z Deklaracj Berlisk w 2009 r., to z prawdopodobiestwem nie mniejszym ni 68% przetrwa 5-6 lat i rozpadnie si pomidzy latami 2014-2015. Najkorzystniej jest zatem zaoy zoon formacj geopolityczn na kontynencie eurazjatyckim w roku 2199 dugo trwania 10-13 lat, rozpad w latach 2209-2212. VIII. Podsumowanie Opracowanie nie roci sobie pretensji do uznania za ostateczne, czy nawet precyzyjne, ale moe by uznane za etap w badaniu zagadnienia, po ktrym przyjd nastpne, lepiej opisujce rzeczywisto. Problematyka jest tak bardzo interesujca, e naley mie nadziej na znalezienie si chtnych badaczy, ktrzy zechc j zgbia.

203

III. RECENZJE I OMWIENIA

GEOGRAFIA POLITYCZNA W UJCIU NEOMARKSISTOWSKIM
RYKIEL ZBIGNIEW, PODSTAWY GEOGRAFII POLITYCZNEJ, POLSKIE WYDAWNICTWO EKONOMICZNE, WARSZAWA 2006, S. 264.
2006 roku na rynku wydawniczym ukaza si nowy podrcznik akademicki z zakresu geografii politycznej dziedziny nauki, ktra przeywa stopniowo wzrost znaczenia w szkolnictwie wyszym. Biorc pod uwag, e dotychczas w Polsce dysponowalimy waciwie jedn tak pozycj w literaturze prac Stanisawa Otoka konkurencyjn rozpraw Zbigniewa Rykla naley przyj ze zrozumia uwag. Autor ju w Przedmowie daje do zrozumienia, e geografia w ogle, a zwaszcza jej subdyscyplina polityczna, stanowi jego yciow pasj. Sztuk odnajdowania bdw na mapach posiedli tylko nieliczni, jednak w przypadku Zbigniewa Rykla imponujce jest dostrzeenie ich w tylu rozmaitych kontekstach jzykowych, czasowych i przestrzennych (s. 19-20). To, jak rwnie bibliografia obejmujca ok. 200 pozycji (w tym wiele zagranicznych), stanowi o wysokich kompetencjach Autora. Autor postawi przed czytelnikami Podstaw geografii politycznej do wywaone wymagania. Z jednej strony zadeklarowa: Zamiarem autora byo napisanie takiej ksiki, ktra speniaaby wymogi literatury naukowej, przedstawionej jzykiem zrozumiaym rwnie dla niespecjalistw. (s. 15). Trzeba przyzna, e cel ten zosta osignity. Z drugiej strony natomiast, nie zwalnia on czytelnikw z obowizku wasnego mylenia (s. 16), a take wyraa opini: Ksiki z geografii nie mog by [] instrukcj obsugi atlasw (s. 19). Z. Rykiel okrela rwnie wymagania wobec siebie samego; uczciwie przyznaje, i jego [...] ksika jest [] pisana z pozycji europocentrycznych (s. 17). Jednak wiele fragmentw pracy wiadczy o tym, e nie jest on typowym zwolennikiem europocentryzmu, a informacje tam przedstawione dotycz mao znanych na Starym Kontynencie zagadnie (np. s. 101-102). Nie prbuje rwnie stworzy na si obiektywnej i logicznej definicji geografii jako takiej, ograniczajc si do uytecznego twierdzenia: Geografia jest tym, czym zajmuj si geografowie jako geografowie (s. 13). Mona uzna to za prb odesania czytelnikw do ich wasnej intuicji poznawczej. Do niewatpliwych atutw Podstaw geografii politycznej jako podrcznika naley zaliczy przede wszystkim: 1. Interdyscyplinarno Autor przeciwstawia si tzw. geografizmowi i korzysta szeroko z dorobku nauk spoecznych; 2. Przejrzysto struktura pracy ma charakter trjdzielny: czci zawieraj rozdziay, ktre z kolei dziel si na podrozdziay spis treci oraz skorowidz rzeczowy umoliwiaj byskawiczne znalezienie szukanego zagadnienia; dodatkowo najwaniejsze tezy i klasyfikacje s wyodrbnione tustym drukiem w tekcie lub w specjalnych ramkach; 3. Wysoki poziom z zakresu edycji i korekty brak wikszych uchybie, adnych literwek itp.;
204

4. Istotne dla wzbogacenia wiedzy czytelnika tabele i mapy; 5. Demitologizacja pewnych nieprawdziwych, a powszechnie akceptowanych tez1; 6. Wspomnian wyej przystpno jzyka. Pod niektrymi wzgldami recenzowana praca przewysza podrcznik Stanisawa Otoka. Nie wdajc si w zbdne szczegy, warto wspomnie o wyjanieniu poj penklawa i peksklawa tudzie znakomitym omwieniu problematyki kresw. Jednak nic na tym wiecie nie jest doskonae, a w Podstawach geografii politycznej Zbigniewa Rykla sporo elementw wymaga przemylenia i poprawienia, biorc pod uwag, i podrcznik by moe doczeka si kolejnych wyda. Wypada zacz od wiadomie pominitej przez Autora geografii wyborczej, co znalazo nastpujce uzasadnienie: [...] problematyka wyborcza zasuguje na znacznie wicej ni kilka oglnikw (s. 19). Bezdyskusyjnie, kada dziedzina wiedzy zasuguje na co wicej, na tym jednak polega zadanie podrcznika, aby zapozna czytelnikw (najczciej studentw, ktrzy zazwyczaj nie studiuj odrbnych prac z zakresu geografii wyborczej) ze wszystkimi zagadnieniami danej dziedziny, choby przez skrtow charakterystyk przedmiotu bada i metodologii. Autor zasadniczo przyj konwencj narracji bazujc na nowoczesnej, krytycznej geografii ekonomicznej (s. 15), a wic takiej, ktrej podstaw jest [...] myl krytyczna, tkwica korzeniami w materializmie historycznym, wywodzca nauki spoeczne z ekonomii politycznej (s. 15). Autor idzie dalej, stwierdzajc: Jeli jednak nauka polska ma by czci nauki wiatowej, to nie moe w nieskoczono poddawa si hipnozie politycznej Stalina [] Nie mona bowiem zanegowa faktu, e materializm historyczny stanowi powany i trway wkad do dorobku nauk spoecznych (s. 242). Neomarksizm, bo o nim mowa, jest wanym paradygmatem badawczym w naukach spoecznych, warto jednak pamita rwnie o neorealizmie czy pluralizmie (inaczej: liberalizmie, transnacjonalizmie), poniewa przesadna koncentracja na jednym paradygmacie moe prowadzi do uproszcze lub zbyt daleko idcych wnioskw. Pierwszym negatywnym rezultatem jest wraenie przeekonomizowania treci podrcznika. Tymczasem faworyzowanie ekonomii kosztem innych dziedzin ycia spoecznego wielu powanych autorw wiatowego formatu uwaa za bd. Brakuje w Podstawach geografii politycznej wyranego odniesienia do podziaw kulturowych i religijnych w dzisiejszym wiecie (wyjtek stanowi problematyka europejska), ktre przecie rodz powane skutki polityczne. Nie podjto rwnie naleycie problematyki bezpieczestwa przydaoby si odniesienie do sojuszy politycznowojskowych, rnego rodzaju stref zdemilitaryzowanych oraz organizacji midzynarodowych w rodzaju OBWE. Zbigniew Rykiel sporadycznie wdaje si rwnie w kategoryzowanie moralne, okrelajc ustrj demokratyczny najmniejszym zem (s. 85) kapitalizmu, a zatem uznajc system wolnorynkowy za zo; z kolei zadaniem gospodarstw domowych jest, zdaniem Autora, [...] stawianie czoa nieprzyjaznemu rodowisku (s. 239), przy czym nie wiadomo, na
O organizmach pastwowych, o istnieniu granic naturalnych, o absolutnej niezbdnoci terytorium jako atrybutu pastwa i wiele innych.
1

205

czym miaby polega nieprzyjazny charakter tego rodowiska. wiadczy to o do pesymistycznej wizji rzeczywistoci (czy jest w takim razie jaki dobry i przyjazny ustrj?), co rwnie z punktu widzenia naukowej obiektywnoci wydaje si nie na miejscu. Neomarksistowski globalizm moe prowadzi do kuriozalnych wnioskw, jak np.: Szwajcaria z definicji eksploatuje Brazyli, gdy struktura caego systemu faworyzuje Szwajcari kosztem Brazylii (s. 72). Mimo tego Autor zauwaa, i [...] banki szwajcarskie udzielaj kredytw przedsibiorstwom brazylijskim (s. 73), co miaoby by elementem eksploatacji. Kredyt powoduje jednak zyski dla banku (o ile jest spacany wraz z odsetkami) i dla przedsibiorstwa (moe dziki niemu znaczco zwikszy obroty gospodarcze i szybciej dokonywa akumulacji kapitau). Autor wzmacnia swoj argumentacj kolejn uwag: [...] szwajcarski koncern ponadnarodowy Nestl zamawia kakao u dostawcw brazylijskich (s. 73). Korzysta na tym zarwno koncern, jak i brazylijscy plantatorzy kawy, porednicy handlowi oraz budet brazylijski (podatki). Natomiast u podstaw ndzy najemnych pracownikw rolnych stoi przede wszystkim nadpoda siy roboczej; jeli koniecznie rozpatrywa to w kategoriach moralnych, to odpowiedzialno za to bior waciciele plantacji i w mniejszym stopniu wadze polityczne Brazylii. Jeli jednak nie wystpowaaby nadpoda siy roboczej, a pracownicy najemni otrzymywaliby znacznie wysze wynagrodzenia, nadal koncern Nestl zamawiaby kakao, przy czym ceny czekolady nie wzrosyby niebotycznie, poniewa w strukturze cenowej pace robotnikw rolnych pozyskujcych surowiec stanowi drobn cz wartoci wysoko przetworzonego produktu. Wszystko to mieci si w obcej neomarksistom kategorii wspzalenoci, ktra jest charakterystyczna dla pluralistycznego paradygmatu w naukach spoecznych (zwaszcza w internacjologii). Moe warto czasem odrzuci neomarksistowskie zaoenie, e istnieje struktura, w ktrej bogaci eksploatuj biednych, poniewa eksploatacja w yciu spoecznym to wyzysk jednych przy stratach drugich. Jednak odpowiednie wykorzystanie kapitau wiatowego rdzenia przez semiperyferie czy peryferie moe owocowa w duszej perspektywie doczenie danego kraju do grupy gospodarek wysoko rozwinitych (najbardziej pouczajcy jest przykad Irlandii). Autor susznie wyrnia wadz formaln i efektywn; dlaczego jednak do tej pierwszej zalicza pastwa (jak mona rozumie wszystkie; czy nawet mocarstwa nie maj wadzy efektywnej?), a do drugiej korporacje ponadnarodowe (s. 85, 8892)2. Cho porwnania PKB pastw i dochodw korporacji wyglda bardzo efektownie, warto zauway, e pastwa prowadz rozmaite polityki gospodarcze w zalenoci od opcji ideowo-politycznej, a same korporacje mog mie silne wpywy, ale rzadziej faktyczn wadz. Cakowite nieporozumienie stanowi opinia, i [...] korporacje s w stanie zmusi rzdy pastw do przyjcia korzystnych tylko dla tych korporacji regu gry, co uzalenia pastwa nie tylko od kapitau inwestycyjnego, lecz take kapitau spekulacyjnego, naraajc waluty tych pastw i ich gospodarki na destabilizacj (s. 90). Wikszo korporacji naciska na rzdy w
W skorowidzu rzeczowym przy hale korporacje ponadnarodowe pominito te wanie strony: 85, 88-92. Jest to jedyna wpadka edytorska, wykryta przez autora niniejszej recenzji.
2

206

celu uzyskania rnych uatwie, jednak te najwiksze (z brany informatycznej, samochodowej czy naftowej) nie prowadz powanych spekulacji. Problem kapitau spekulacyjnego dotyczy inwestycji portfelowych, a wic akcji i obligacji. Pastwa, ktre maj zrwnowaony budet, nie musz emitowa obligacji, std nie grozi im powana spekulacja walutowa. Czy sysza kto o naciskach korporacji, aby pastwa miay deficyty budetowe? Prawd jest natomiast, e na liberalizacj systemw finansowych pastw naciska wielokrotnie (nie zawsze skutecznie!) MFW, w ktrym wystpuj pewne personalne powizania z korporacjami ponadnarodowymi3. Na tym tle naley si odnie do kolejnej kontrowersyjnej opinii odnonie rynku kapitaowego: [...] jeli rynek ten uzna, e polityka Polski jest niewaciwa, moe doprowadzi kraj do bankructwa w cigu dwch godzin (s. 91). Kryzysy finansowe w Argentynie, Rosji, Azji Poudniowo-Wschodniej i wczeniejsze4 wskazuj, e do groby bankructwa dochodzi przy powanych sabociach gospodarki (m.in. zadueniu), gdzie kapita jest wycofywany z obawy przed jego utrat, a nie z powodu niewaciwej polityki. Abstrahujc od tego, e to nie rynek moe uzna, tylko podmioty posiadajce papiery wartociowe, warto zauway, e adna z grb bankructwa nie zostaa zrealizowana, m.in. dziki pomocy Midzynarodowego Funduszu Walutowego (co jest jednym z gwnych celw tej instytucji), a Polska jest w znacznie mniejszym stopniu uzaleniona od inwestycji portfelowych. Warto przemyle nastpujc opini: [...] korporacje [] nie pac podatkw pastwom, te ostatnie natomiast poprzez rnego rodzaju subsydia pac w istocie podatki korporacjom (s. 90). Zdarzaj si wymagania wielkich inwestorw odnonie infrastruktury komunikacyjnej itp. Kopot jednak w tym, e Zbigniew Rykiel formuuje tego rodzaju tezy zbyt radykalnie (co jest szczeglnie widoczne w Zakoczeniu), bez koniecznego obwarowania wyrazami typu czsto, do pewnego stopnia itp. Nie da si w atwy sposb obliczy bilansu transferw pomidzy pastwami a korporacjami ponadnarodowymi, nie s one jednak a tak jednostronne5. W pewnym momencie negocjacji pastwo moe zrezygnowa z przyjcia danej inwestycji ze wzgldu na zbyt wysoko postawione warunki, a biorc pod uwag, e korporacji jest coraz wicej, szansa na to, e pojawi si inny inwestor jest bardzo dua w okresie koniunktury gospodarczej. Kolejne uproszczenie: Rdze jako miejsce koncentracji kapitau jest wierzycielem reszty wiata (s. 234). Od kilku lat w USA ma miejsce kolosalny deficyt budetowy, finansowany przez emisj obligacji, z ktrych spor cz
J. E. St i g l i t z , Globalizacja, Warszawa 2004, s. 30, 34, 43-45. Kryzys finansowy 2008 roku ma charakter globalny, a jego przyczyny s w mniejszym stopniu zwizane z polityk poszczeglnych pastw, cho i w tym przypadku s wyjtki, jak np. Islandia. 5 Posugujc si rodzimym przykadem, mona zauway, e na 15 przedsibiorstw o najwikszych przychodach w Polsce, tylko 6 stanowi spki zaoone przez tego rodzaju korporacje (Metro Group, Fiat, Jeronimo Martins, BP, Volkswagen i Tesco), a pozostae to przedsibiorstwa lub grupy kapitaowe z duym udziaem skarbu pastwa, bdce tylko czciowo (poprzez akcje) wasnoci zagranicznych korporacji. Niektre spki zaoone przez korporacje transnarodowe nie ujawniy zyskw; w pozostaych przypadkach widoczna jest rnica pomidzy zyskiem brutto a zyskiem netto, ktr stanowi wiadczenia na rzecz pastwa.
4 3

207

skupuj pastwa spoza rdzenia, np. Chiny. Tak wic Stany Zjednoczone staj si przez to rwnoczenie wiatowym dunikiem i wierzycielem. Na mniejsz skal zjawisko to miao miejsce take w czasach prezydentury Reagana. Sporo przesady zawiera take nastpujca teza: Mapa pastw wiata XXI w. nie ilustruje przestrzennego ukadu wadzy, lecz rozmieszczenie atrakcji turystycznych (s. 91). Cho deterytorializacja wadzy faktycznie ma miejsce (wystpowaa zreszt pod rnymi postaciami w rnych epokach historycznych), to jest to jedynie pewien proces. Nadal jednak wikszo pastw sprawuje efektywn wadz na swoich terytoriach, kontrolujc take gospodark, przekazujc cz swoich uprawnie organizacjom midzynarodowym (ktre rwnie maj charakter terytorialny), a korporacje transnarodowe nie zawsze mog liczy na przyjazne warunki inwestycyjne. Do przykadw mona zaliczy polityk energetyczn Rosji, Wenezueli czy Boliwii, wobec ktrych korporacje musz si podporzdkowa albo zrezygnowa, cho zapewne prbuj stosowa rnego rodzaju naciski. Zbigniew Rykiel podda krytyce tzw. fetyszyzm terytorialny, jednoczenie jednak wpad w inn puapk: przecenienia roli korporacji ponadnarodowych. Tymczasem zabrako wyranego stwierdzenia, e trzonem gospodarki pastw wysoko rozwinitych s mae i rednie przedsibiorstwa oraz e powanie wzroso w ostatnim czasie w gospodarce wiatowej znaczenie wielkich przedsibiorstw pastwowych w niektrych branach; chodzi gwnie o rosyjskie i chiskie koncerny sektora energetycznego, ktrych dziaalno moe mie niekiedy wymiar polityczny. Koczc wtki ekonomiczne warto przytoczy ostatnie, bardzo niefortunne uproszczenie, ktre zamieci Autor: Rasa staa si wyrnikiem podziau pracy midzy biay rdze a kolorowe peryferie (s. 239). Nie trzeba posiada wielkiej wiedzy o wiecie, eby zauway Japoni, ktra bezdyskusyjnie naley do rdzenia, tak jak Singapur i Hongkong. W niedugim czasie zapewne docz do rdzenia take Korea Poudniowa i Tajwan. Z drugiej strony, narody Europy Wschodniej bardzo chciayby nalee do rdzenia, ale wg wszystkich prognoz ich rozwoju w najbliszych dekadach nie maj na to wikszych szans. Po co Zbigniew Rykiel zafundowa czytelnikom tak kuriozalne opinie?6 Bo w to, e zdaje on sobie spraw z przynalenoci rasowej Japoczykw i Polakw, nie naley wtpi. Najwyraniej jednak atwo ulec efektownie brzmicym hasom o bogatych biaych i biednych kolorowych. W Podstawach geografii politycznej znalazo si miejsce na zagadnienia niekoniecznie mieszczce si w tej dziedzinie, niektre wrcz zasugujce na odrbn monografi czy rozpraw. Zbigniew Rykiel powici mianowicie jeden z fragmentw interesom narodowym Polski (s. 42-46), dobranym subiektywnie, co skania do polemik dlaczego np. jednym z interesw narodowych miaoby by zainteresowanie Polski Obwodem Kaliningradzkim, a nie np. Ukrain? Ten fragment pracy mieci si on raczej w bardzo potrzebnej Polakom myli (refleksji)
Warto zauway, e wikszo najbardziej kontrowersyjnych stwierdze (o rasach, a take poruszone wyej: o eksploatacji Brazylii przez Szwajcari oraz paceniu przez pastwa podatkw korporacjom) zaczerpn Autor z publikacji P. Taylora i C. Flinta. Por.: I d e m, Political Geography. World Economy. Nation-State and Locality, London 2000.
6

208

geopolitycznej. Analogicznie, za zbdne naley uzna obszerne fragmenty rozdziau: Klasyfikacje pastw (s. 54-63), w ktrym Autor przytacza i wyjania typologie z zakresu systemw politycznych (dyscypliny politologii) moe lepiej byoby podj prb charakterystyki geografii ustrojowo-politycznej wspczesnego wiata? A prosi si o odpowiedni map7. Drobnym uchybieniem Autora jest pominicie przykadw w omwieniu pojcia pastw stowarzyszonych (s. 54). Skoro podano przykady innych jednostek pastwowych, zrnicowanych wg kryterium suwerennoci, take i tu naleaoby to zrobi. W podrozdziale Sia pastwa zabrako odwoa do najnowszych dokona tzw. potgometrii. Warto byoby sign chociaby do prac polskiej literatury naukowej8. W tym fragmencie pracy znalazo si kolejna zbyt daleko idca teza: W najwikszym uproszczeniu mona przyj [], e sia militarna pastwa jest jego si pozorn, maskujc brak siy rzeczywistej, jak jest jego sia ekonomiczna (s. 73). Zaiste, jest to due uproszczenie. We wspczesnej nauce o stosunkach midzynarodowych uznaje si jednak rwnie, e to sia militarna jest ostatecznym miernikiem rzeczywistej potgi pastwa, cho Zbigniew Rykiel susznie zauwaa, e spada znaczenie si zbrojnych w wygrywaniu wielkich geopolitycznych rywalizacji (jak np. zimnej wojny). Wikszo spord mocarstw w ostatnich latach nie uyo si zbrojnych na du skal, co wynikao raczej z ich relatywnej militarnej saboci. Natomiast USA wykorzystuj nader czsto swoj potg wojskow w polityce zagranicznej, pomimo swojej przewagi ekonomicznej. Sporo zastrzee budzi problematyka geopolityczna w recenzowanej pracy. Stosunkowo uboga polska literatura naukowa na ten temat powiela czsto bdy lub uproszczenia literatury zachodniej. Tak jest rwnie w przypadku Podstaw geografii politycznej. I tak np. Karl Haushofer nie wydawa Zeitschrift fr Geopolitik na Uniwersytecie Monachijskim (s. 26), tylko by wykadowc tej uczelni i peni funkcj redaktora tego periodyku (w latach 1924-1931 wspredaktora), a wydawc by Kurt Vowinckel. Nie mona take przej obojtnie nad zaproponowan przez Zbigniewa Rykla definicj geostrategii: [...] denie do realizacji strategicznych interesw pastwa, z uwzgldnieniem jego pooenia zarwno w przestrzeni fizycznej, jak i politycznej (s. 23). Czym w takim razie rni si ona od geopolityki? Faktem jest, e takie rozumienie geostrategii wystpuje powszechnie w anglosaskiej myli geopolitycznej. Nie naley go jednak przyjmowa bezkrytycznie. Bardziej zasadnie byoby wspomnie o zacieraniu si rnicy pomidzy geopolityk a geostrategi, ktre siga korzeniami wystpujc od II wojny wiatowej niechci uczonych anglosaskich wobec utosamianego z nazizmem pojcia geopolityki. Warto jednak zawzi rozumienie geostrategii do rozpatrywania rozmieszczenia i moliwoci uycia si zbrojnych w kontekcie geograficznym. Albo w ogle zrezygnujmy z pojcia geostrategii, jeli nie rnioby si niczym szczeglnym od geopolityki. Zdumienie wzbudza tre krtkiego podrozdziau: Geopolityka ekonomiczna (s. 33). Zasadniczym jego elementem s panregiony, ktre miay by wyrazem politycznych (a nie
Chociaby dostpn na stronie internetowej organizacji Freedom House map wolnoci politycznej wspczesnego wiata, aktualizowan co roku (www.freedomhouse.org). 8 Szczeglnie autorstwa Mirosawa Suka.
7

209

ekonomicznych, jak uwaa Autor) trendw zjednoczeniowych o duym zasigu przestrzennym. Co wicej, z nieznanych przyczyn Zbigniew Rykiel przypisuje podzia wiata na panregiony Halfordowi Mackinderowi, ktry rzekomo mia go przedstawi w publikacji z roku 1943. Jednak w artykule tym nie byo o tym mowy; Mackinder podzieli wiat na regiony geopolityczne9 (przede wszystkim wg kryterium cile geograficznego, a nie politycznego czy ekonomicznego). Wielkim entuzjast panregionw by natomiast w pewnym momencie swojego ycia Karl Haushofer, ktry powici im osobn publikacj10. Najwaniejszym efektem bada geograficznych s mapy. To z nich studenci powinni czerpa zasadnicz wiedz. Kopot w tym, e niedbao o szczegy powoduje, i publikowanie map traci sens staje si dezinformacj. Pierwsza uwaga dotyczy braku osobnego spisu map, ktry byby przydatny. Po drugie, aden opis mapy nie zastpi jej samej. Dlaczego wic Autor powici cay akapit na opis planszy Narody bez przestrzeni i przestrzenie bezludne (s. 26), a rzeczonej mapy nie zamieci? Na nic zdaje si zaoenie: Zdecydowano si [] na ograniczenie szaty graficznej ksiki do takich map, ktrych czytelnik nie znajdzie atwo gdzie indziej (s. 19), poniewa tej mapy nie mona znale atwo. Przy mapie zatytuowanej Struktura wiatowego systemu ekonomiczno-politycznego w 2000 r. nie podano rda (s. 233), co jest uchybieniem samym w sobie. Biorc pod uwag, jak wielkie znaczenie przypisuje Autor neomarksistowskiemu globalizmowi, mona uzna, i ta mapa to swoisty klucz do zrozumienia geografii politycznej wspczesnego wiata. Cho umieszczenie poszczeglnych krain w kategoriach Wallersteina nie zawsze jest moliwe w sposb jednoznaczny, warto jednak zauway kilka wyranych bdw. I tak np. Pakistan, zwaszcza jego zachodnie, plemienne pogranicze nie ma charakteru przemysowego i nie jest wystarczajco silnie zwizany handlowo i kapitaowo z rdzeniem, aby mona go byo umieci w kategorii semiperyferii. Z kolei Botswana ma zbliony do RPA PKB per capita oraz charakter zwizkw z rdzeniem (handel diamentami, drobne przepywy towarowe i kapitaowe) i daleko jej do charakteru autarkicznego, nie powinno wic by tak, e Botswana to to a RPA semiperyferie. Nie mona si rwnie zgodzi z przypisaniem Nigerii, sabo rozwinitego kraju o gospodarce rolniczo-grniczej (jej gwny zwizek z rdzeniem to eksport ropy naftowej) do semiperyferii, zwaszcza e do tej kategorii nale np. Tajwan i Korea Poudniowa, eksportujce do rdzenia wysoko przetworzone produkty zaawansowane technologicznie. Generalnym bdem tej mapy jest wzgldne przeszacowanie pastw duych, a przecie przynaleno do kategorii Wallersteina nie zaley od wielkoci terytorium i liczby ludnoci. Wszystkie powysze uwagi krytyczne nie neguj zasadniczo pozytywnej opinii. Omawiana praca zawiera mnstwo wanych informacji. Mona wyrazi przekonanie, e Podstawy geografii politycznej Zbigniewa Rykla to interesujca lektura dla wykadowcw i studentw politologii oraz pokrewnych kierunkw studiw, a take osb poszukujcych wiedzy cile geopolitycznej. Wydaje si, e
H. M a c k i n d e r, The Round World and the Winning of the Peace, Foreign Affaires 1943, nr 4, szczeglnie s. 602. 10 K. H a u s h o f e r, Geopolitik der Pan-Ideen, Berlin 1931.
9

210

trudnoci w stworzeniu bliskiego doskonaoci podrcznika geografii politycznej maj czsto obiektywny charakter: problem w samym okreleniu przedmiotu badawczego, wzgldna sabo polskiej literatury naukowej (zwaszcza z zakresu geopolityki), powszechne publikowanie map z rozmaitymi bdami, trudnoci w odgraniczeniu polityki od innych dziedzin ycia spoecznego z tymi wszystkimi trudnociami musi si zmierzy kady autor pragncy uporzdkowa dorobek geografii politycznej i stworzy podrcznik akademicki.
TOMASZ KLIN

211

IMPERIUM EUROPEJSKIE TOMASZA GABISIA

GABI TOMASZ, GRY IMPERIALNE, WYDAWNICTWO ARCANA, KRAKW 2008, S. 310.
omasz Gabi naley do tego typu polskich publicystw, obok ktrych nie sposb przej obojtnie. Jego pisarstwo budzi skrajne opinie, co jest do zrozumiae, jeli wemie si pod uwag, e niejednokrotnie jest to odosobniony gos woajcego na puszczy (post)konserwatysty w epoce poprawnoci politycznej doprowadzonej ad absurdum. Naley on jednak do byego rodowiska Staczyka, ktre od niemowlcych lat III Rzeczpospolitej propagowao idee geopolityki. W tym przypadku nie byo to jedynie bierne prezentowanie jej dorobku wypracowanego w przecigu caego XX wieku. Grupa ta zdobya si nie tylko na przypomnienie polskiego dorobku intelektualnego w tej dziedzinie, lecz ponadto dokonaa (kontrowersyjnej ex deficione) syntezy i reinterpretacji dziejw naszego kraju. Jednake, zdaniem recenzenta, do najcenniejszych osigni tego rodowiska naley wyznaczenie nowych szlakw rozwoju wielko przestrzennego postrzegania polityki (Weltmachtpolitik). Na tym polu do istotnego novum polskiej geopolityki naley niewtpliwie koncepcja Imperium Europaeum Tomasza Gabisia, prezentowana stopniowo, gwnie na amach Staczyka (1998-2003), Arcanw (2007-2008) oraz Racji Stanu (2007)1. Teraz, dziki wydawnictwu Arcana doczekalimy si wreszcie antologii powiconej temu tematowi. Potencjalnego czytelnika naley jednak ostrzec, e jest to lektura nieatwa, pena intelektualnych niespodzianek, niejednokrotnie prezentowanych w sposb symboliczny, a niekiedy nawet (auto)ironiczny. Nie dla wszystkich jest to jzyk zrozumiay, gdy recenzowana lektura wymaga duego wysiku intelektualnego, a zwaszcza znajomoci kanonu geopolityki klasycznej. Nie s to take zwyke przedruki dawno opublikowanych, w niszowych periodykach, artykuw. W swojej pracy autor pokusi si o ponowne przejrzenie swego dorobku, czasami dokona wygadzenia, a nawet uzupenienia pierwotnego tekstu. A wszystko tylko po to, aby czytelnik, ktry zdecyduje si sign po t lektur, znalaz si sam na sam z ciekaw intelektualn przygod. Recenzowana rozprawa skada si, zatem z czterech czci. W odsonie pierwszej nasz autor kreli koncepcj Imperium Europejskiego, jako swoistego (meta)politycznego kontrprojektu wobec socjalistycznej Unii Europejskiej (s. 2382). Nastpnie otrzymujemy krtki kurs historii imperialnej (s. 85-204). Potem przechodzimy do ekspansywnej wizji Starego Kontynentu, ktrego przeznaczeniem jest ponowna europeizacja adu planetarnego (s. 207-254). Celem tak pojmowanej geopolityki w dobie globalizacji jest zbudowanie Imperium Mundi o czym dowiadujemy si wreszcie z rozdziau IV (s. 257-293). Cao powyszych rozwaa otwiera i zamyka sw klamr manifest programowy rodowiska (post)konserwatywnego, ktre znalazo sobie patrona w osobie Matejkowskiego Staczyka. Punktem wyjcia rozwaa Tomasza Gabisia jest swoista synteza i
1 Por. take: T. G a b i , Od Unii Europejskiej do Imperium Europejskiego, [w:] Tosamo Starego kontynentu i przyszo projektu europejskiego, red. D. Pietrzyk-Reeves, Warszawa 2007, s. 229-249.

212

reinterpretacja koncepcji geopolitycznych Halforda Mackindera oraz Ius Publicum Europaeum Carla Schmitta2. Rozwaania niniejsze poprzedza sowo wstpne Andrzeja Piskozuba (s. 7-15), ktry relacje transatlantyckie przyrwnuje do stosunkw midzy republik rzymsk a Grecj po wojnach macedoskich i konstatuje, e gwn przeszkod do zaistnienia zjednoczonej Europy s pastwa narodowe, ktre na forum kontynentalnym forsuj swe partykularne interesy. Pojcie Imperium Europaeum do obiegu publicystycznego na forum europejskim wprowadzi w 1948 roku Leopold Ziegler3. Na pocztku XXI wieku te zapomniane idee wskrzesi Norman Lowell z Malty. W styczniu 2000 roku opublikowa on ksik Credo: A Book for Very Few, w ktrej zapowiedzia utworzenie paneuropejskiego ruchu politycznego o tej wanie nazwie. Tezy te, powstae pod wpywem rozwaa Juliusa Evoli i Jeana Thiriarta zostay nastpnie rozwinite w rozprawie: Imperium Europa: A Book that Changed the World. Zdaniem tego autora postpujca degrengolada Starego wiata moe zosta powstrzymana jedynie poprzez przeksztacenie tego kontynentu w mocarstwo globalne, ktre zapocztkuje nowy ad planetarny. W polityce wewntrznej podstawowym paradygmatem ma by zasada Dominium, ktra do pewnego stopnia zbiena jest z libertariaskim pojmowaniem wolnoci. Z kolei polityka zewntrzna idea Imperium tak pojmowanej Paneuropy, miaaby gwnie opiera si na ekspansji na obszarze Eurazji, rdziemnomorza oraz negryjskiej czci Afryki. Aby jednak projekt ten sta si okrelon rzeczywistoci geopolityczn, potrzebne jest stworzenie nowej elity imperium4. Jakkolwiek chronologicznie koncepcja Tomasza Gabisia bya pierwsza, to niemniej w recenzowanej rozprawie pobrzmiewaj echa zarwno L. Zieglera, jak i N. Lowella. W rozdziale I: Midzy Uni Europejsk a Imperium Europejskim autor nasz gosi potrzeb rekonstrukcji wspczesnej Unii Europejskiej z dwch zasadniczych przyczyn: po upadku ZSRR w 1991 roku zmienia si jej geopolityczna baza, za nadbudowa instytucjonalna i ideologiczna pozostaa bez zmian (s. 24). W konsekwencji zamienia si te w twr wegetatywny, rzdzony przez klas prniacz, w ramach ktrego poszczeglne pastwa narodowe usiuj wygrywa swe partykularne (prowincjonalne) interesy (s. 27-30). T. Gabi stwierdza nastpnie, e w wyniku II wojny wiatowej nastpi geopolityczny upadek Starego Kontynentu, jednake zakoczenie Zimnej Wojny doprowadzio do sytuacji, w ktrej Europa ponownie staa si jednoci kontynentaln. To za w jego opinii prowadzi do kumulacji jej potencjau i mocarstwowej koncentracji si (s. 27). Z tego te powodu autor postuluje dokonanie rewolucyjnych zmian prowadzcych w kierunku budowy rzeczywistej jednoci polityczno-wojskowej UE. Zasadniczym celem jest zatem budowa imperium europejskiego (dalej IE)5, postrzeganego przede
2 C. S c h m i t t , Der Nomos der Erde im Vlkerrecht des Jus Pulicum Europaem, Berlin 1997; I d e m, Vlkerrech-tliche Grossraumordnung, Berlin 1991. 3 L. Z i e g l e r, Imperium Europaeum? Merkur 1948, nr 6. 4 N. Lo w e l l , The Idea! <http://www.imperium-europa.org/the_idea/home.asp> (10 II 2009); P. K o s m a l a , Wielkie Imperium z malekiej wyspy, Staczyk 2004, nr 1/2. 5 Jos Barroso w jednym z wywiadw dla Dziennika okreli Europ, jako nieimperialne imperium, z kolei brytyjski politolog, polskiego pochodzenia Jan Zielonka mwi o niej jako postnowoczesnym (neoredniowiecznym) imperium. Szczeglnie istotnie jest przywoanie tej

213

wszystkim jako globalnego gracza. Na paszczynie wewntrznej podstawowym priorytetem tego podmiotu jest zasada neutralnoci wiatopogldowej, subsydiarnoci oraz autonomii poszczeglnych prowincji (krajw). Nasz publicysta donosi si tu do takich wtkw, jak stolica tego podmiotu geopolitycznego (Bratysawa6), polityka historyczna (anarodowa historia heroiczna na poziomie imperialnym), wartoci (humanizm i racjonalizm w rozumieniu klasycznym), religia (chrzecijastwo), jzyk europejski (hiszpaski, jako pomost na poudnie rdziemnomorza i w kierunku Latynoameryki) oraz demografia (s. 30-59). Jest to zatem w gruncie rzeczy konserwatywno-liberalny projekt integracji europejskiej, w ktrym w pierwszy czon odnosi si do sfery sacrum, za drugi do profanum. Wiele z wtkw, o ktrych jest tu mowa powstao pod wpywem rozprawy Alana Posenera7. Z kolei na arenie midzynarodowej podstawowym zadaniem IE jest podjcie rywalizacji z Imperium Zachodnim (identyfikowanym z USA) oraz Imperium Wschodnim (utosamianym z ZSRR a nastpnie z Rosj, Imperium Eurazjatyckim). Z tej perspektywy zasadniczym celem ekspansji tej II UE jest w pierwszej kolejnoci opanowanie Midzymorza, a po zachodnie granice Rosji, nastpnie rozcignicie swoich wpyww od rdziemnomorza do Azji rodkowej. Z kolei ostatnim etapem tej rywalizacji miaaby by penetracja Latynoameryki, rzucenie USA wyzwania globalnego oraz zastpienie Pax Americana europocentrycznym adem globalnym (s. 41). Koncepcja ta wydaje si do miaa i jej realistyczna utopia nie budzi wtpliwoci. Warto w tym momencie wskaza, e podobnym tropem idzie wspczenie amerykaski politolog, hinduskiego pochodzenia Parag Khanna8. Do dyskusyjny wydaje si jednak model triady, gdy autor zdaje si przecenia potg Rosji, pomija natomiast zupenie Imperium Dalekowschodnie (Chiny)9. Rdzeniem IE w jego ujciu jest o Pary-Berlin-Warszawa-Kijw, ktra jako rdze bezpieczestwa europejskiego zostaa po raz pierwszy wskazana przez Zbigniewa Brzeziskiego10. Aby jednak ten podmiot geopolityczny mg zaistnie, potrzebne jest uformowanie odpowiedniej elity imperialnej, bdcej zaprzeczeniem wspczesnej klasy prniaczej rodem z Brukseli oraz nowego
ostatniej koncepcji, gdy ma ona wiele elementw wsplnych z Imperium Europaeum Tomasza Gabisia. Por.: J. Z i e l o n k a , Europa jako imperium: Nowe spojrzenie na Uni Europejska, Warszawa 2007. 6 W tekcie pierwotnym funkcj t mia peni Wiede, z uwagi na tradycje habsburskie i rodkowoeuropejskie. 7 A. P o s e n e r, Imperium der Zukunft: Warum Europa Weltmacht werden mu, Mnchen 2007, passim. 8 P. K h a n n a , The Second World: Empires and Influence in the New Global Order, New York 2008; R. P o t o c k i , Parag Khanna, The Second World: Empires and Influence in the New Global Order, New York 2008, s. 467, Geopolityka 2008, nr 1; I d e m, Geopolityka globalizacji w ujciu Paraga Khanny artyku przesany do materiaw pokonferencyjnych: Centra i peryferie w globalnym i regionalnym systemie stosunkw midzynarodowych na progu XXI wieku do Instytutu Politologii Uniwersytetu Gdaskiego w styczniu 2009 roku. 9 T. K i s i e l e w s k i , Schyek Rosji, Warszawa 2007; S. M o s h e r, Hegemon; Droga Chin do dominacji, Warszawa 2007; W. D z i a k , Chiny wschodzce supermocarstwo, Warszawa 1996. 10 Z. B r z e z i s k i , Wielka szachownica: Gwne cele polityki amerykaskiej, Warszawa 1996, s. 100-107.

214

(meta)politycznego paradygmatu, bdcego swoist nadbudow dla wszelkiego rodzaju europejskich tradycji mocarstwowych i wielkoprzestrzennych (s. 65-82). Kolejn cz rozwaa Tomasza Gabisia stanowi wypisy z historii Imperium Europejskiego, ze szczeglnym uwzgldnieniem roli Polski. Zdaj si tam dominowa cztery wtki tematyczne: dzieje Europy XX wieku z perspektywy IE (s. 85-129), rozwaania alternatywne na temat wojny 1939 roku (s. 131-143), rola Polski w polityce historycznej II UE (s. 145-186) oraz pochwaa rewizjonizmu historycznego na Starym Kontynencie (s. 178-205). W pierwszym ze swych tekstw autor dokonuje bilansu historycznego geopolitycznej rywalizacji midzy trzema imperiami: Zachodnim, Europejskim oraz Wschodnim. Tu publicysta nasz posuguje si jzykiem penym przenoni, alegorii, niedopowiedze i reinterpretacji. Z perspektywy poprawnoci politycznej najbardziej kontrowersyjne tezy dotycz nieudanych prb stworzenia Imperium Germanicum (s. 115-127). Na szersz uwag zasuguje jednak uwaga, e lata 1939-1941 to ostatnia wojna wewntrzeuropejska, za od czasu inwazji III Rzeszy na ZSRR konflikt ten przybra form rywalizacji o nowy ad globalny midzy sojuszem amerykasko-sowieckim a Niemcami. Stawk w tej walce by jeszcze wielkomocarstwowy status Wielkiej Brytanii i Francji oraz podzia Starego Kontynentu na strefy wpyww. Trzeba przyzna, e autor w tej materii nie jest odosobniony, za najnowsza historiografia angloamerykaska zwraca uwag na istnienie w ramach Wielkiej Trjki (II koalicji antyhitlerowskiej) nieformalnego sojuszu midzy USA i ZSRR, skierowanego przeciw Brytanii11. Najwiksze jednak kontrowersje wywouj rozwaania Tomasza Gabisia na temat geopolitycznych konsekwencji kampanii wrzeniowej (s. 131-144). Tutaj nasz publicysta idzie tropem Wadysawa Studnickiego, ktry ju w kwietniu 1939 roku przestrzega przed zerwaniem porozumienia polsko-niemieckiego sprzed piciu lat oraz zawarciem sojuszu z Londynem12. Autor dokonuje w tym przepadku swoistej rekonstrukcji sojuszu Warszawy i Berlina. Jego zdaniem A. Hitler wobec Francji postawi sobie dwa postulaty: wyeliminowanie kontynentalnego rywala oraz opanowanie wybrzea atlantyckiego, aby zdoby lepsze pozycje wyjciowe wobec Brytanii. Jednake osamotniony w 1939 roku Pary nie kwapi si do rozpoczcia wojny, ktr wypowiedzia tylko z inspiracji Londynu. W tej sytuacji, konkluduje autor, e pozbawiona w praktyce europejskich sojusznikw Francja byaby skonna do porozumienia z III Rzesz z uwagi na ogln sytuacj geostrategiczn, potencja demograficzny oraz dysproporcje w siach zbrojnych. W konsekwencji [...] powstanie Federacji Europejskiej byoby tylko kwesti czasu (s. 135). Ta zintegrowana pod przywdztwem Niemiec Europa mogaby si z powodzeniem pokusi o opanowanie wrt do Eurazji13. Jednake stawianie tego typu sdw jest wielce ryzykowne, nie tylko ze wzgldu na panujc poprawno polityczn, lecz take z tej przyczyny, e zawiera ona w sobie zbyt wiele niewiadomych. Z drugiej
11 L. P i c k n e t t , C . P r i n c e , S . P r i o r, Od wasnej kuli: Tajna wojna midzy aliantami, Warszawa 2007; J. F e n b y, Alianci: Stalin, Roosevelt, Churchill tajne rozgrywki zwycizcw II wojny wiatowej, Warszawa 2007. 12 W. St u d n i c k i , Wobec nadchodzcej II-ej wojny wiatowej, [w:] I d e m, Pisma wybrane, t. II: Polityka midzynarodowa Polski w okresie midzywojennym, Toru 2001, s. 267-361. 13 A. F i d e r k i e w i c z , Podboje Stalina, Staczyk 1995, nr 24.

215

jednak strony warto take zauway, e II Rzeczpospolita zbyt atwo daa si wcign w osamotnion wojn z Niemcami14, cho w praktyce perspektywy sojuszu pastw rodkowoeuropejskich europejscy politycy wiecili jeszcze w 1938 roku, podczas kryzysu sudeckiego15. W kolejnej czci: Imperium Europejskie aspekty, definicje, prognozy autor rozpoczyna i koczy swe rozwaania na temat IE autoszyderstwem i kpin z wasnych koncepcji (s. 207-225, 238-254). Nastpnie publicysta ten serwuje nam niewielkich rozmiarw manifest, czym ma by ta przysza II UE (s. 226-228), po czym usiuje nas przekona, e przyszo planety to restytucja Pax Europae. Dlaczego? Poniewa my, Europejczycy znamy wszystkie rodzaje akcji politycznej, dowiadczylimy wszystkie moliwe wzloty i upadki, upokorzenia i panowania. To, czego tu wyranie brakuje, to cile zarysowanej koncepcji imperium. T jednak odnajdujemy w innym tekcie naszego autora. Jego zdaniem, po caej serii rewolucji przestrzennych (Raumrevolutionen wg okrelenia Carla Schmitta) Europa wesza w epok postpolityki oraz suwerennoci podzielonej, gdzie rozwj technologii militarnych i relatywizacja przestrzeni sprawia, e staa si ona realnie istniejc jednoci geopolityczn. Wanie powstanie IE ma by wyrazem uznania dla tej nowej rzeczywistoci. Imperium to ma by w przekonaniu T. Gabisia republik prezydenck, za NATO to podwaliny sojuszu Europy i Ameryki16. Celem Europy pisze nasz autor w jednym z niezamieszczonych w niniejszej rozprawie tekcie powinno by stopniowe uzyskiwanie maksymalnej niezalenoci w ramach NATO i zdolnoci do samodzielnego prowadzenia polityki wiatowej. Innymi sowy, Europa powinna dziaa w tym kierunku, aby sta si partnerem i rzeczywistym sojusznikiem USA [...]. Europa jednoczy si teraz w ramach strefy wpyww amerykaskich i dziki temu procesowi jednoczenia caego kontynentu nabiera [...] coraz wikszego ciaru geopolitycznego [...]. Jednak aby Europa sprostaa nowym zadaniom, musi przyspieszy proces swego politycznowojskowo-gospodarczego zjednoczenia. Tylko wwczas bdzie moga wzi udzia w grze o Eurazj [...]. Jest to proces polegajcy na sprzeniu zwrotnym: warunkiem uczestnictwa w walce o wiat jest konsolidacja Europy i utworzenie Imperium Europejskiego, a warunkiem powstania Imperium jest udzia w grze o Eurazj i o panowanie nad wiatem [...]. Najblisze lata i dziesiciolecia XXI wieku bd okresem budowy nowego ukadu. Albo Europa wemie w tym procesie udzia albo ju nigdy nie odzyska samodzielnej roli w polityce wiatowej17. Jednake, chodzi tu nie tylko o zbudowanie supermocarstwa, lecz o ponown europeizacj caego adu globalnego, zastpienie wspczesnego Pax Americana i rozbir Eurazji. Temu zjawisku miayby towarzyszy nowe formy ekspansji oraz ekspresji (meta)politycznej (s. 257-288). Zatem w gruncie rzeczy ostatnia cz recenzowanych rozwaa powicona jest redefinicji pojcia geopolityki oraz relatywizacji takich poj, jak przestrze (obok geografii pojawia si
G. G r s k i , Wrzesie 1939: Rozwaania alternatywne, Warszawa 2000, passim. M. K o r n a t , Polityka rwnowagi 1934-1939: Polska midzy Wschodem a Zachodem, Krakw 2007, s. 200-305. 16 T. Ga b i , Koncepcja Imperium Europejskiego, Racja Stanu: Studia i materiay 2007, nr 2. 17 I d e m, Propaganda i geopolityka, Staczyk 2000, nr 1/35, s. 7.
15 14

216

cyberprzestrze i astropolityka) oraz orodek siy (w miejsce pastwa wchodz sieciocentryczne struktury ponad- i transnarodowe)18. W sumie trzeba przyzna, e koncepcja Imperium Europaeum Tomasza Gabisia jest do nietypow reinterpretacj integracji europejskiej. Biorc pod uwag charakter recenzowanego tekstu jest ona niekiedy niespjna wewntrznie. Ponadto, w rnych partiach prezentowanego materiau zdarzaj si powtrzenia. Rwnoczenie stanowi ona jednak pewien niepowtarzalny wkad polskiej geopolityki we wspczesn dyskusje na temat perspektyw adu planetarnego w dobie globalizacji. Autor nie ukrywa, e procesowi temu towarzyszy na Starym Kontynencie zanik pastwa narodowego, ktre w ramach istniejcego neofunkcjonalizmu powoli przeistaczaj si w poszczeglne prowincje Europy. Praca ta rwnoczenie do krytycznie podchodzi do UE, jako tworu wycznie pasionarnego, proponujc wyran alternatyw postpolityczn. W konsekwencji otrzymujemy znakomity pamflet, gdzie refleksja przeplata si z kpin, satyra z powag, diagnoza z utopi; gdzie autor zdobywa si na odwag w prezentacji swoich (kontrowersyjnych bd, co bd) pogldw. Nie musimy si z nimi zgadza, jednak to skania to pewnej refleksji. Zatem: Vivat Europa! Vivat Imperium!
ROBERT POTOCKI

I d e m, Imperium Mundi jako polityczna forma globalizacji, [w:] Globalizacja i my: Tosamo lokalna wobec trendw globalnych, red. R. P i e k a r s k i , M . G r a b a n , Krakw 2003.

18

217

METODOLOGIA GEOPOLITYKI
COLIN FLINT, WSTP DO GEOPOLITYKI, WYDAWNICTWO PWN, WARSZAWA 2008, S. 243.
raca Colina Flinta liczy 243 strony i skada si z 8 rozdziaw: I. Podstawy rozumienia geopolityki, II. Tworzenie Globalnego Kontekstu Geopolitycznego, III. Kody geopolityczne: dziaajce podmioty okrelaj swoje opcje geopolityczne, IV. Interpretacje kodw geopolitycznych, V. Osadzenie geopolityki w tosamoci narodowej, VI. Geopolityka granic: kruche fundamenty witowej mapy politycznej? VII. Metageografie geopolityczne: siatki terrorystyczne i wojna Stanw Zjednoczonych z terroryzmem oraz VIII. Geopolityka nieuporzdkowana: dziaanie i wielorakie struktury. W pierwszym rozdziale autor podejmuje prb omwienia takich poj jak: geopolityka, determinizm rodowiskowy, czy te polityka wielkoprzestrzenna. Przy okazji przystpuje do krtkiego omwienia historii myli geopolitycznej. Chocia treci zawarte w rozdziale s proste i przystpne dla czytelnika, to niewtpliwie razi moe brak gbszej analizy wyej nadmienionych zagadnie, nie mwic ju o wrcz marginalnym przeledzeniu historii geopolityki. Z kolei w rozdziale pt. Tworzenie globalnego przywdztwa geopolitycznego autor w ciekawy sposb podj si analizy modelu wiatowego przywdztwa, skonstruowanego przez Georgea Modelskiego oraz koncepcji hegemonii Immanuela Wallersteina. Wg tego pierwszego kady cykl wiatowego przywdztwa trwa ok. 100 lat i skada si z 4 rwnych faz: wojny globalnej, wadzy wiatowej, delegitymizacji oraz dekoncentracji. Do tego modelu zostaj dopasowane dwa dwudziestowieczne orodki siy: USA oraz UE. W tym rozdziale autor stara si uchwyci plusy i minusy stosowania tego schematu. Model Modelskiego jest pomocny przy umieszczaniu pewnych wydarze w perspektywie historycznej. Aktualne wydarzenia nie s pojedynczymi, niepowizanymi elementami. Przeciwnie, s to momenty w szerszych procesach i trendach. Gbsze zrozumienie danego wydarzenia, jego znaczenia i implikacji, osigamy, jeli oceniamy je w ramach zrozumienia polityki wiatowej, jak to oferuje model Modelskiego (s. 66) konstatuje C. Flint. Waciwie wiksza i zarazem najbardziej wartociowa cz monografii Colina Flinta dotyczy kodw geopolitycznych, przez ktre autor rozumie: sposb w jaki dany kraj sytuuje si wobec wiata (s. 72). Wg niego kady kraj okrela swj kod geopolityczny, skadajcy si z 5 elementw: listy potencjalnych sojusznikw, listy potencjalnych wrogw, sposobw wzmocnienia i poszerzenia sojuszy, sposb przeciwstawienia si przeciwnikom, wreszcie dziaa propagandowych wobec spoeczestwa i opinii wiatowej majcych na celu motywacj powyszych zaoe. Kody geopolityczne w zalenoci od zasigu oddziaywania moemy podzieli na lokalne, regionalne i globalne, wzajemnie zalene od siebie. Mog one stanowi usprawiedliwienie ekspansji, jak i by zwizane z doktryn obronn danego orodka siy. Autor szczegowo omawia wybrane kody geopolityczne USA w kontekcie wiatowego przywdcy oraz konfliktw asymetrycznych. Niewtpliwym walorem pozycji majcej w zaoeniu
218

peni funkcj podrcznikow s liczne tabele i wykresy ilustrujce poszczegln problematyk. Niewielkie tabelki informuj o czym mona dowiedzie si w poszczeglnym rozdziale, umiejtnoci jakie powinno si posiada po jego przeczytaniu oraz wiczenia. W kontekcie dydaktycznym s to niewtpliwie istotne usprawnienia. W ciekawy sposb zosta przedstawiony przez autora rozdzia dotyczcy geopolityki w kontekcie tosamoci narodowej. Zawarte s w nim m.in. cenne wykresy przedstawiajce sposoby polityki wobec mniejszoci narodowych (preludium do czystek etnicznych, czystki etniczne: wykluczenia, czystki etniczne: wykorzenienie oraz czystki etniczne: ekspansja). Jako typowy przykad geopolityki w kontekcie etnicznym przeanalizowany zosta konflikt narodu czeczeskiego z Rosj. W kolejnym rozdziale autor omawia tzw. geopolityk granic. Trudno nie zgodzi si z nim przy ocenie ich wspczesnego znaczenia: Granica pozostaje pisze C. Flint materialn i ideologiczn cech geopolityczn. Mimo przycigajcych uwag [...] okrzykw o kocu pastwa jednonarodowociowego i wiecie beza granic, przepyw dbr i ludzi (a w mniejszym stopniu idei) jest ograniczony fizyczn kontrol sprawowan przez rzdy (s. 143). Dalej autor wprowadza rozrnienia terminw: linia graniczna oraz pogranicze. W dalszej analizie wida jednak pewne uproszczenia, np. autor pisze, e tosamo narodowa jest tosamoci terytorialn, ktra ma podstawy w istnieniu czy pragnieniu stworzenia suwerennego pastwa na fragmencie terytorium (s. 146). Jak wiemy z historii granice s pynne i to o czym myli autor jest raczej definicj tosamoci pastwowej, ktra to nieodcznie musi wiza si ze sprawowaniem wadzy na jakim okrelonym terytorium. Zagadnienia granic omawia autor w tym rozdziale na przykadzie konfliktw: Palestyny z Izraelem oraz Korei Pnocnej z Kore Poudniow. W dalszej czci opracowania omawiane s metageografie polityczne (struktury przestrzenne, za porednictwem ktrych ludzie porzdkuj swoj wiedz o wiecie) oraz geopolityka globalizacji w kontekcie wojny z terroryzmem. Na pocztku rozdziau moemy przeczyta, e: Wspczesna geopolityka, w dominujcej konstrukcji geografii angloamerykaskiej, rozpowszechnia metageografi wiata jako mozaiki pastw jednonarodowociowych, mimo sztucznoci tych jednostek geograficznych (s. 170). Na dalszych stronach nastpuj analizy poszczeglnych aspektw zwizanych ze wiatowym terroryzmem oraz umieszczenie tych zagadnie w strukturze modelu przywdztwa Georgea Modelskiego. W ostatnim, smym rozdziale autor w do chaotyczny sposb stara si przyporzdkowa pewne zjawiska zwizane z wojn do geopolityki. Trudno zrozumie, dlaczego takie wtki jak np.: gwat jako metoda prowadzenia dziaa wojennych, czy te sprowadzenie niektrych rozwaa do poziomu mikroskali (lokalne spoecznoci, rodzina), zakwalifikowane zostay przez autora do zagadnie zwizanych z myl geopolityczn. Idc tropem tego rozumowania mona doj bowiem do skrajnoci, w ktrej kada tematyka dotyczca czowieka i przestrzeni jest tematyk stricte geopolityczn. W ten sposb np. film traktujcy o konkretnym chopcu z konkretnej afrykaskiej wioski, odpowiednio wpisanym w polityk swojego regionu, stanie si dzieem o tematyce geopolitycznej, czy geostrategicznej. Nawet zdajc sobie spraw z nie do koca zdefiniowanego przez
219

nas obszaru badawczego tej dziedziny wiedzy, nie mona jednak popada w absurd analizy pewnych wydarze w mikroskali, nie wiele majcej wsplnego z geopolityk z metodologicznego punktu widzenia. Bibliografia przedmiotu take nie jest zachwycajca, zwaszcza jeeli autor postawi sobie za zadanie wprowadzi modego adepta w arkana wiatowej literatury geopolitycznej. Z klasykw myli geopolitycznej brak dzie Kjellena, Ratzela, Mackindera, czy Mahana. Znalaza si tylko jedna pozycja wspautorstwa Karla Haushofera. Z pniejszych geopolitykw zabrako m.in Spykamana i de Sevierskyego. Bibliografia stanowi tutaj raczej luny zbir artykuw i monografii, ktre w jaki sposb zainspiroway autora do zajcia si ow problematyk. Pozycja powinna raczej plasowa si jako lektura politologiczna z zakresu stosunkw midzynarodowych. Wiele poruszonych w niej wtkw ma niewiele wsplnego z problematyka geopolityczn, definiowan chociaby przez Carlo Jeana, czy te Leszka Moczulskiego. W wtkach dotyczcych roli kobiety w pastwie, czy problemw spoecznych jakie rodzi wojna, niekiedy trudno doszuka si nawiza do myli geopolitycznej.
Radosaw DOMKE

220

GEOPOLITYKA W DOBIE POSTMODERNIZMU

, , , 2007, s. 382.
leksandr Gielewicz Dugin, znany przede wszystkim jako twrca doktryny neoeurazjatyzmu, ojciec wspczesnej rosyjskiej geopolityki i wpywowy intelektualista, ktrego idee inspiruj dzisiejsze elity wadzy. Jak dotd twrczo tego oryginalnego, cho kontrowersyjnego myliciela znana jest polskiemu czytelnikowi jedynie z opracowa naukowych (autorstwa midzy innymi Jana Paradowskiego, Romana Bckera, Leszka Nowaka, Iwony Massaki i Adama Pomorskiego) oraz pobienych omwie w artykuach prasowych. adna z ponad dwudziestu prac Aleksandra Dugina nie zostaa jak dotd przetumaczona na jzyk polski. (Geopolityka postmodernizmu) naley do najnowszych dzie tego autora. Aleksandr Dugin jest doktorem filozofii, doktorem habilitowanym w dziedzinie nauk politycznych, przewodniczcym Centrum Analiz Geopolitycznych przy Dumie Pastwowej Federacji Rosyjskiej, autorem licznych prac w dziedzinie filozofii, politologii, geopolityki, religioznawstwa i teorii kultury. Posiada nieprawdopodobnie wszechstronn i gbok wiedz. Tym, co wyrnia go spord innych rosyjskich intelektualistw, jest niebanalne, nierzadko wrcz ekstrawaganckie podejcie do badanych tematw, a take oryginalno sdw i diagnoz. Cho tworzone przeze misterne konstrukcje mylowe bywaj zaskakujce, zawsze s gboko przemylane, wewntrznie spjne, erudycyjne i poparte wieloma rnorodnymi przykadami z rnych dziedzin wiedzy. Jego wiatopogld wraz z upywem lat ewoluowa, to jdro filozofii pozostao jednak niezmienne. Filozof ten na kadym etapie swojej ewolucji intelektualnej postrzega dynamik zachodzcych w wiecie procesw w kategoriach geopolitycznych, z dystansem odnosi si do kategorii lewicowoci i prawicowoci, a do opisu politycznych fenomenw stosowa mistyczno-eschatologiczny aparat pojciowy. W koncepcji geopolitycznej recenzowanego autora istniej dwie supercywilizacje: Ldu (eurazjatycka) i Morza (atlantycka), ktre skazane s na wieczn rywalizacj. Cywilizacj Ldu cechuje umiowanie duchowoci, wola mocy, a zarazem barbarzysko, kolektywizm i dynamizm. Cywilizacja Morza, w dzisiejszym wiecie uosabiana przede wszystkim przez USA i UE, prbuje narzuci caemu wiatu swj globalistyczny paradygmat, oparty na racjonalizmie, indywidualizmie, kapitalizmie, materializmie i konformizmie. Histori ludzkoci postrzega on zatem jako starcie obu tych wielkich projektw metafizyczno-cywilizacyjnych. Czy wzmiankowany paradygmat geopolityczny utraci sw aktualno w dobie globalizacji? Aleksander Dugin w swoim najnowszym dziele stawia tez, e model cywilizacji postindustrialnej nie zanegowa tez geopolityki, lecz redefiniowa podstawowe treci tej dyscypliny. Autor definiuje postmodernizm jako [...] kulturowy, politologiczny i socjologiczny termin opisujcy stan do wspczesnej cywilizacji, ktra przestaa rozwija si zgodnie z logik modernizmu. W jego ujciu wspczesny ad globalny cechuje daleko posunity synkretyzm najprzerniejszych wiatopogldw, paradygmatw i koncepcji teleologicznych, z ktrych adna nie uzyskuje pozycji dominujcej wobec pozostaych. Myl
221

Aleksandra Dugina koresponduje tu z pogldami Antonio Negri i Michaela Hardta przedstawionymi w ich dzieach Empire i Multitude: War and Democracy in the Age of Empire, zgodnie z ktrymi podmiotem dziejw nie s ju, jak dotychczas, narody, klasy spoeczne, czy nawet ludzko, lecz zupenie nowa kategoria Multitude Wielo. Termin postmodernizm, cho wieloznaczny, nieprecyzyjny, niesychanie kontrowersyjny i zbanalizowany przez fakt naduywania go w rnych tekstach paranaukowych i publicystycznych, wydaje si kluczowy dla zrozumienia aktualnego stanu wiadomoci zbiorowych wiatowych spoeczestw. Aleksander Dugin w Geopolityce Postmodernizmu dokonuje prby zastosowania charakterystycznej dla wspczesnej filozofii metodologii do opisu geografii politycznej wspczesnego wiata. Rekonstruuje paradygmaty spoeczestwa preindustrialnego, industrialnego i postindustrialnego, konstatujc, i dzisiejszy wiat stanowi collage tych trzech typw spoeczestw, z typowymi dla nich wartociami, deniami i fetyszami. Autor dokonuje prby wpisania swoich kulturoznawczych i geopolitycznych rozwaa w koncepcj spoeczestwa sieciowego, w ktrej to kontekcie definiuje na nowo pojcie imperium. Kolejnym istotnym tematem dziea naszego autora s rne warianty pojcia globalizacja. Geopolityk ten opisuje cztery najistotniejsze wspczesne projekty globalizacyjne (dominujcy atlantycki, a take zachodnioeuropejski, chiski i islamski), po czym przeciwstawia im wasn ide wiata wielobiegunowego, w ktrym harmonijnie koegzystowayby spoeczestwa o rnych ustrojach politycznych i systemach wartoci. Postulowan przez siebie wizj wiata okrela jako Pluriwersum. Osobn cz swojej pracy Aleksander Dugin powica zagadnieniom ekonomii, zwaszcza poszukiwaniom alternatywy dla hegemonii gospodarki wirtualnej i kapitau spekulacyjnego. Przedmiotem rozwaa autora jest take terroryzm rozumiany zarwno jako zjawisko rzeczywiste, jak te funkcjonujce w alternatywnej rzeczywistoci kreowanej przez media. W sumie trzeba na zakoczenie podkreli, e recenzowana rozprawa to praca intrygujca, zmuszajca do mylenia, napisana barwnym jzykiem, pena zaskakujcych, prowokujcych tez, gbokich analiz i trafnych spostrzee. Powinien zaznajomi si z ni kady, kto pragnie zrozumie mechanizmy rzdzce fascynujcym wiatem w ktrym yjemy.
PRZEMYSAW JAN SIERADZAN

222

GEOPOLITYKA WOBEC II WOJNY WIATOWEJ

KLIN TOMASZ, WIZJE ADU MIDZYNARODOWEGO W NIEMIECKIEJ I ANGLOSASKIEJ MYLI GEOPOLITYCZNEJ W OKRESIE II WOJNY WIATOWEJ, WYDAWNICTWO ADAM MARSZAEK, TORU 2008, S. 334.
ydana staraniem Wydawnictwa Adama Marszaka rozprawa Tomasz Klina pokazuje, e w dalszym cigu wydarzenia II wojny wiatowej mog by przedmiotem bada historycznych i politologicznych. Recenzowana praca ma wybitnie charakter komparatystyczny, oparty o solidn baz rdow oraz literatur przedmiotu. Skada si ona z 11 rozdziaw, podzielonych na trzy czci powicone kolejno aspektom teoretycznym i pocztkom myli geopolitycznej (s. 15-124) oraz kolejno wizjom adu globalnego w geopolityce niemieckiej (s. 127187) i angloamerykaskiej (s. 191-271). Klamr zamykajc cao rozwaa tworz rozdziay I, powiecony teoretycznym aspektom adu midzynarodowego, oraz II, w ktrym autor pokusi si o porwnanie tytuowych koncepcji. W recenzowanej rozprawie wyjaniono zatem podstawowe dylematy badawcze zwizane z teori adu politycznego oraz zaprezentowano genez geopolityki. Tym niemniej sam autor unika nie tylko sprecyzowania, jak sam rozumie wspomniany termin, lecz take nie opowiada si po adnej ze stron, jeli chodzi o natur tego specyficznego przedmiotu badawczego (s. 7-8). Tym niemniej z jego analizy wynika przynajmniej, e geopolityka zajmuje si badaniem zalenoci midzy orodkami siy a przestrzeni1. Jego szczeglne zainteresowanie budzi ten aspekt, ktry koncentruje si na rozwaaniach wieloprzestrzennych. Tomasz Klin za podstaw swoich docieka wybra dorobek intelektualny szeciu autorw: Karla Haushofera, Ericha Obsta, Reinharda Hhna, Halforda Mackindera, Nikolasa Spykmana oraz Roberta Strausz-Hupgo. Ich publikacje maj charakter rozbudowany, wieloaspektowy (s. 9). Zdaniem recenzenta wybr mylicieli krgu angloamerykaskiego wydaje si do oczywisty, chociaby z tej racji, e s oni powszechnie zaliczani do kanonu geopolityki klasycznej. Podobnie rzecz wyglda z gen. Karlem Haushoferem. Natomiast Erich Obst i Reinhard Hhn to zdecydowanie drugi garnitur geopolityki. Co w takim razie zdecydowao o ich wyborze, jeli chodzi o prezentacj? Tego autor nie precyzuje, gdy jest on zdania, e o zakwalifikowaniu ich zadecydowa caociowy dorobek zgodny z prezentowan w ksice tematyk (s. 9). Zdaniem recenzenta nie jest to jednak
1 W jednym ze swoich tekstw autor ten opowiada si jednak za tym, e geopolityka jest rwnoczenie paradygmatem badawczym i autonomiczn czci myli geopolitycznej. Tam, gdzie mamy pisze on do czynienia z badaniem naukowym, z zachowaniem podstawowych zasad jak: obiektywno, weryfikacja, odnoszenie si do faktw [...] to jest geopolityka, jako paradygmat badawczy. Jeli natomiast dominuj subiektywne postulaty polityczne mamy do czynienia z rozwaaniami, ktre mieszcz si w ramach myli politycznej. Por.: T. K l i n , Geopolityka: Spr definicyjny we wspczesnej Polsce, Geopolityka 2008, nr 1, s. 5-16, zwaszcza s. 15-16. Z perspektywy angloamerykaskiej naley jeszcze doda, e geopolityk mona take traktowa, jako nurt realistyczny w stosunkach midzynarodowych oraz jako element teorii (doktryn) polityki zagranicznej pastwa. Por.: H. Si c h e r m a n , Powrt geopolityki, Sprawy Polityczne 2004, nr 1, s. 8-15.

223

argument w peni przekonywajcy. Co rzuca si w oczy to fakt, e Tomasz Klin wybra takich geopolitykw angloamerykaskich i niemieckich, ktrzy propaguj koncepcje konfrontacyjne wobec siebie. Jednake z niemieckiej perspektywy myl geopolityczna nie zajmowaa si wycznie formowaniem koncepcji skierowanych swym ostrzem przeciw mocarstwom morskim. Przykadem sposobu mylenia takiego rodzaju, ktry rwnoczenie w mniemaniu piszcego spenia zaoone przez autora kryteria wyboru s koncepcje Pax Anglo-Germanica Alberta Haushofera. Zdaniem tego profesora nowy ad midzynarodowy powinien opiera si na sojuszu politycznowojskowym III Rzeszy i Wielkiej Brytanii. Zasadniczo przymierze to byoby skierowane przeciw USA i ZSRR, jako potgom, ktre s najpowaniejszym zagroeniem dla wiatowego pokoju. Zwizek Sowiecki gosi hasa wiatowej rewolucji, za Stany Zjednoczone uzurpoway sobie prawo do bycia arbitrem w globalnych stosunkach midzynarodowych. A. Haushofer, powoujc si na angielsko-pruski sojusz z XVIII wieku dowodzi, e morskie interesy Londynu oraz hegemonia kontynentalna Berlina s wzajemnie kompatybilne. W zamian za uznanie tego ostatniego faktu, ktry mia lec u podwalin integracji europejskiej (w Europie miay wystpowa trzy rodzaje pastw: w peni suwerenne, zwizane z Rzesz oraz kraje przez ni chronione), Niemcy byyby gotowe wspiera Imperium Brytyjskie, jako morskie supermocarstwo. Pogldy tego autora s wic o tyle wane z punktu widzenia historiografii, gdy do 1938 by on roku doradc Adolfa Hitlera ds. geopolityki. Ponadto to wanie pod jego wpywem kanclerz III Rzeszy zabiega do jesieni 1938 roku o swj wymarzony sojusz z Wielk Brytani (EnglandPolitik)2. Innym geopolitykiem niemieckim na ktrego warto take zwrci uwag z tego samego powodu jest chociaby Ernst Niekisch. Zdaniem recenzenta dodatkowym kryterium w przypadku mylicieli niemieckich jest fakt, e do koca identyfikowali si oni z reimem A. Hitlera, natomiast A. Haushofer i E. Niekisch, po okresie fascynacji nazizmem, wytrwali na torach konserwatywnorewolucyjnych3. Innym wtkiem, ktry zdaniem recenzenta naleaoby rozszerzy to nieco szersze przyblienie koncepcji geostrategicznych majora Alexandra Sewerskiego (s. 123). Co prawda jego koncepcja potgi lotniczej oraz frontu geostrategicznego nad Antarktyd nie naley do analizowanych kwestii tytuowych, jednake w czasie Zimnej Wojny wywody te stanowiy podstaw wielu innych rozwaa dotyczcych tranzycji potgi. Ponadto rozprawa, na ktr powouje si autor jest rozwiniciem i dostosowaniem do nowej ju rzeczywistoci tez przedstawionych w ksice: Victory Through Air Power z 1942 roku. Wojskowy ten by na gruncie amerykaskim twrc pojcia wywalczenia przewagi powietrznej4. Innym
2 S. e r k o , Wymarzone przymierze Hitlera: Wielka Brytania w narodowosocjalistycznych koncepcjach i w polityce III Rzeszy do 1939 roku, Pozna 1995, s. 328-329. 3 T. S c h e ffl e r, Europa po Hitlerze: ad midzynarodowy w koncepcjach konserwatywnej opozycji w III Rzeszy, Wrocaw 2006, s. 115-190; M. Allen, Tajemnica lotu Hessa odkryta: Tajny plan Hitlera i Hessa, Warszawa 2003, s. 19-48. 4 M. F i s z e r, J . Gr u s z e w s k i , Droga do myliwca przewagi powietrznej: Rozwj amerykaskich samolotw myliwskich w czasie II wojny wiatowej, Lotnictwo (numer specjalny) 2006, nr 2, s. 14-17.

224

geostrategiem, ktrego przemylenia legy u podstaw strategii wojskowej angloamerykanw w czasie II wojny wiatowej by zmary w 1922 roku Julian Corbett. To wanie jego koncepcja o tranzycji potgi morskiej w si ldow zadecydowaa o ekspedyjno-amfibijnym charakterze wojsk alianckich5. Z innych, mniej istotnych uwag, naleaoby dopowiedzie, e rozprawa Halforda Mackindera: Democratic Ideals and Reality: A Study in the Politics of Reconstruction (New York 1942, pierwodruk: Londyn 1919) to take rozwinicie jego mao znanej monografii o charakterze podrcznikowym: The Nations of the Modern World: An Elementary Study in Geography (London 1911). Ta rozprawa jest o tyle istotna, e geopolityk ten ju na pocztku XX wieku wieszczy, e Rosja to uwiziony na terenie Heartlandu kolos, ktry usiuje wyj poza tzw. wskie garda i przebi si do otwartego ciepego morza6. Z kolei koncepcj dwubiegunowoci Roberta Strausz-Hupgo mona streci w dwuwierszu: Kto panuje nad Heartlandem nie panuje nad Rimlandem, kto panuje nad Rimlandem nie panuje nad Heartlandem. Prezentowane uwagi w wikszoci przypadkw maj charakter uzupeniajcy i do pewnego stopnia polemizujcy, jeli chodzi o przyjt przez autora recenzowanej rozprawy metodologii bada rdowych. Mimo tych zastrzee, trzeba wyranie stwierdzi, e ksika ta z uwagi na sw tematyk jest pionierska, jeli chodzi o badania nad myl geopolityczn. Rozpraw Tomasza Klina czyta si do atwo. Pierwsze, co rzuca si w oczy to sposb prezentacji omawianego materiau. Wszelkie sdy i wywody autora s sformuowane w sposb jasny i wywaony. Ponadto praca nie wymaga ze strony czytelnika duego wyrobienia w prezentowanym temacie. Niestety do saboci technicznych naley zaliczy rozmyte mapy przegldowe (s. 303-316). Przy tego rodzaju publikacji przydaby si take indeksy: nazwisk i przedmiotowy. Niemniej jako cao ksika ta jest swego rodzaju intelektualn przygod, godn polecania kademu zainteresowanemu nie tylko kulisami II wojny wiatowej, ale i szeroko rozumianej myli (geo)politycznej. Po jej lekturze przychodzi recenzentowi take refleksja, i problemem polskiej nauki o polityce jest brak elementarnych przekadw tekstw, ktre na wiecie s zaliczane do kanonu geopolityki klasycznej7.
ROBERT POTOCKI
J. C o r b e t t , Some Principle of Maritime Strategy, London 1988. H. M a c k i n d e r, The Nations of the Modern World: An Elementary Study in Geography, London 1911, s. 224-226. Por. take: R. P i p e s , Sowiecka strategia globalna, [w:] I d e m, Rosja, komunizm i wiat: Wybr esejw, Krakw 2002, s. 127-145. 7 Chwalebnym wyjtkiem od tej reguy s wypisy z niemieckiej myli (geo)politycznej. Por. Przestrze i polityka: Z dziejw niemieckiej myli politycznej, red. A. Wo l ff- P o w s k a , E . S c h u l z , Pozna 2000, s. 227-575; Europejskie wizje pisarzy niemieckich, red. L. yl i s k i , Pozna 2003, s. 49-183.
6 5

225

PUBLICYSTYKA GEOPOLITYCZNA
SURMACZ RYSZARD, GEOPOLITYKA, SYSTEM-GRAF, LUBLIN 2008, S. 152.
sika Ryszarda Surmacza wpisuje si nurt, ktry okrela si potocznie mianem publicystyki geopolitycznej. Autor zawar w swojej pracy szereg swoich refleksji oraz spostrzee dotyczcych pooenia geopolitycznego Polski, jej rozwoju dziejowego oraz wspczesnych uwarunkowa strategicznych. Tym niemniej, pod wzgldem konstrukcyjnym i metodologicznym najwikszym mankamentem ksiki jest chaos kompozycyjny i pomieszanie aktualnej problematyki politycznej z pewnymi zagadnieniami historycznymi i wybranymi koncepcjami geopolitycznymi. Cao rozprawy podzielona jest na dwie nierwne czci. W pierwszej autor przedstawia swoje pogldy na rozwj geohistoryczny Polski, akcentujc w nich przede wszystkim zagroenie niemieckie, cho historia pokazuje, e gwnym problemem bya ekspansja w kierunku Morza Czarnego oraz przebieg granicy wschodniej. Ryszard Surmacz opisujc pooenie geograficzne Polski stara si analizowa je przez pryzmat pogldw i dorobku Zygmunta Wojciechowskiego. Ze wspczesnych pisarzy autor najczciej odwouje si do Tomasza Otrby i jego Wyyny polskiej. W drugiej czci koncentruje si na komentowaniu wspczesnych relacji midzynarodowych, a do wojny rosyjsko-gruziskiej z sierpnia 2008 r. We wstpie swojej ksiki Ryszard Surmacz kreli swoj definicj tytuowej dziedziny wiedzy, piszc i [...] geopolityka okrela racj stanu, wyznacza jej priorytety i kierunki dziaania, a racja stanu czyni z geopolityki nauk niezbdn do jej funkcjonowania (s. 15). Autor duo uwagi powica Europie rodkowoWschodniej i miejscu Polski w regionalnym ukadzie geopolitycznym, ukazujc go przez pryzmat rywalizacji polsko-niemieckiej. Pisze m.in. Im sabsza bdzie Polska, tym sabsza bdzie Europa rodkowa, i rodkowo-Wschodnia. A im sabsza bdzie Europa rodkowa, tym silniejsze bd Niemcy w Europie (s. 109). Rdze recenzowanej ksiki stanowi trawestacje najsynniejszej koncepcji geopolitycznej autorstwa Halforda Mackindera. Brzmi one nastpujco: 1. Kto panuje nad Szczecinem i Gdaskiem/Gdyni, ten panuje nad ziemiami zachodnimi i pnocnymi 1/3 terytorium kraju. Kto panuje nad ziemiami odzyskanymi, ten panuje nad Polsk (s. 100); 2. Kto panuje nad Ziemiami Zachodnimi, ten panuje nad Polsk, kto panuje nad Polsk, ten panuje nad Europ rodkow i Wschodni. Kto panuje nad Europ rodkowo-Wschodni ten zagraa Heartlandowi (s. 109-110). W regionalnym ukadzie bezpieczestwa autor Geopolityki oprcz Polski kluczowe znaczenie przypisuje Ukrainie, przestrzegajc przed geopolitycznym sojuszem tego kraju z Niemcami i Rosj (osi Kijw-Moskwa-Berlin). Wejcie Ukrainy do Unii zmienia ukad geopolityczny Polski i uwalnia mocny ucisk zaborczy Niemiec i Rosji [...] Najgorszy z moliwych scenariusz podpowiada, e Ukraina moe zosta zaproszona do wykonania rozbioru Polski (s. 107). Praca Ryszarda Surmacza, mimo wszystkich mankamentw kompozycyjnych oraz zbyt dosownych odwoa do biecej polityki (vide: koncepcja IV RP), zawiera kilka ciekawych i jednoczenie kontrowersyjnych sdw, ktre na pewno
226

stanowi gratk dla mionikw publicystyki prasowej. Nie naley jej jednak rozpatrywa ani ocenia w kategoriach naukowych, czy te w kategoriach analityki geopolitycznej, gdy do takich si nie kwalifikuje.
LESZEK SYKULSKI

227

IV. KRONIKA INSTYTUTU GEOPOLITYKI

DZIAALNO INSTYTUTU GEOPOLITYKI W 2008 ROKU
20 lutego: W cyklu Debaty Instytutu Geopolityki w Czstochowie odbya si debata pt. Geografia sakralna (sub)dyscyplina naukowa czy intelektualne oszustwo? W dyskusji uczestniczyli analitycy IG oraz zaproszeni gocie. 4 marca: Analitycy IG zorganizowali w Warszawie dyskusj panelow pt. Geopolityczne i geostrategiczne aspekty rozmieszczenia na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej i Republiki Czeskiej elementw amerykaskiego systemu obrony przeciwrakietowej (MD). 19 marca: W Czstochowie zorganizowane zostay warsztaty metodologiczne pt. Orodek siy znaczenie terminu w kontekcie geopolitycznym i jego zastosowanie, w ktrym udzia analitycy IG z Komisji ds. Procesw Geopolitycznych i Komisji ds. Geostrategii. 2 kwietnia: W Instytucie Historii Uniwersytetu Zielonogrskiego odbyo si zebranie Zarzdu IG w ktrym przyjto plan I Zjazdu Geopolitykw Polskich, ktry zaplanowano na padziernik 2008 roku. 16 kwietnia: W Krakowie odbyo si posiedzenie Komisji Astropolityki i Astrostrategii IG, ktre poprowadzi kierownik sekcji Marcin Sabo. Na spotkaniu tym omawiano projekt wydania skryptu akademickiego z dziedziny astropolityki oraz dyskutowano obecny stan uwarunkowa prawnych militarnego wykorzystania przestrzeni okooziemskiej oraz perspektyw ich zmiany. 10 maja: Na zebraniu Sekcji Metodologii Geopolityki w Czstochowie Prezes IG Leszek Sykulski wygosi odczyt pt. Recepcja klasycznych teorii geopolitycznych w kontekcie problematyki niewspmiernoci interteoretycznej. 14 czerwca: W cyklu Debaty Instytutu Geopolityki Komisja ds. Procesw Geopolitycznych zorganizowaa w Warszawie dyskusj: QDR 2006 najwaniejsze globalne zagroenia w optyce amerykaskiej administracji. 1 lipca: W Krakowie odbyo si zebranie Komisji ds. Geostrategii. Omwiono plany zorganizowania w biecym roku konferencji: Geostrategiczne uwarunkowania bezpieczestwa polityczno-militarnego w Afryce Pnocnej. 20 lipca: W Warszawie odbyo si zebranie Zespou Bada Porwnawczych Cywilizacji. Powoano Sekcj Geografii Sakralnej. 4 sierpnia: Zarzd IG powoa wewntrzn bibliotek cyfrow IG. 10 sierpnia: Klub dyskusyjny IG w Krakowie zorganizowa debat: Geopolityczna i geostrategiczna rola Kaukazu w globalnym ukadzie si. 17 sierpnia: W cyklu Debaty Instytutu Geopolityki w Warszawie odbya si dyskusja, podczas ktrej prezes IG Leszek Sykulski wygosi odczyt: Midzy Rosj i Niemcami. Trzy drogi geopolityczne Polski. 21 sierpnia: Na posiedzeniu Komisji ds. Geostrategii odbyo si seminarium powicone strategii i sztuce operacyjnej SZ Republiki Gruzji w biecych dziaaniach zbrojnych na Kaukazie.

228

26 sierpnia: Na posiedzeniu Komisji ds. Procesw Geopolitycznych odbya si dyskusja: Rola i znaczenie Szanghajskiej Organizacji Wsppracy w globalnym ukadzie si. Podczas zebrania Sekcji Geografii Wojennej (Komisja ds. Geostrategii) omwiono strategiczne znaczenie Naddniestrza i Pw. Krymskiego oraz aktualn sytuacj w Beludystanie. 30 sierpnia: Na sobotnim zebraniu krakowskiego biura IG odbyy si warsztaty geostrategiczne: Warmiski kierunek operacyjny i jego znaczenie w regionalnym ukadzie si. Udzia w nich wzili czonkowie Komisji Geostrategii IG. 14 wrzenia: W siedzibie krakowskiego biura IG odbyo si seminarium: Geopolityczny ukad si w Afryce Pnocnej. 26 wrzenia: W Poznaniu czonkowie IG zorganizowali debat: Federalizm Midzymorze Trzecia Europa: wok pisudczykowskich koncepcji geopolitycznych. 28 wrzenia: W warszawskim biurze IG odbyy si warsztaty metodologiczne z zakresu potgonomii i potgometrii: Kwantyfikacja i pomiar potgi wg K. Knorra. 3 padziernika: W Czstochowie odbyo si zebranie Zarzdu IG. Uchwalono program 1. Zjazdu Geopolitykw Polskich, przyjto wstpne zaoenia programu dziaalnoci IG w 2009 r. oraz ustalono zasady udostpniania biblioteki Instytutu dla czonkw zwyczajnych i wspierajcych IG. 11 padziernika: Na pierwszym posiedzeniu Komisji Dydaktycznej IG w Warszawie odbya si dyskusja: Mapy, szkice i rysunki geopolityczne w edukacji modziey klas maturalnych i studentw studiw I stopnia stan obecny, potrzeby i wyzwania. 16 padziernika: Ukaza si pierwszy numer procznika Geopolityka, ktry stanowi procznik IG. 21 padziernika: W Wydziale Studiw i Analiz IG powoano Komisj Bada Wschodnich oraz Zesp Bada Geoenergetycznych. 22 padziernika: Ukazaa si drukiem broszura Instytut Geopolityki: informator. 24-25 padziernika: Na Uniwersytecie Zielonogrskim odby si 1. Zjazd Geopolitykw Polskich. Podczas zjazdu zaprezentowano m.in. nowe czasopismo geopolityczne w Polsce Geopolityka. Biuletyn naukowo-analityczny Instytutu Geopolityki. Przedstawiciele IG wygosili nastpujce referaty: Jarosaw Macaa, Czym jest geopolityka?; Robert Potocki, Koncepcja rynku geopolitycznego w ujciu Paraga Khanny; Radosaw Domke, Proces dewesternizacji Azji w ujciu Kishorea Mahbubaniego. Leszek Sykulski, Midzy Moskw i Berlinem - trzy drogi geopolityczne Polski. Ponadto na zjedzie odbyy si trzy debaty: Perspektywy rozwoju geopolityki jako nauki w Polsce; Geopolityczne znaczenie konfliktu na Kaukazie; Geopolityczne pooenie RP szanse i zagroenia. W sobot, 24 padziernika 2008 r. uczestnicy 1. ZGP powoali do ycia stowarzyszenie Polskie Towarzystwo Geopolityczne. Siedzib wadz PTG zostaa Czstochowa. Wyoniono tymczasowe wadze Towarzystwa. Na przyszy rok planowany jest Nadzwyczajny Zjazd PTG w Warszawie i wyonienie nowych wadz, uzupenionych o przedstawicieli rodowisk, ktre nie byy reprezentowane na 1. ZGP.

229

Honorowym prezesem PTG zosta prof. dr hab. pk Julian Skrzyp. Prezesem PTG zosta Leszek Sykulski, z-cami prezesa: prof. Julian Skrzyp i dr Robert Potocki. 29 padziernika: Na spotkaniu klubu dyskusyjnego IG w Warszawie prezes IG i PTG Pan Leszek Sykulski wygosi odczyt: Poudniowoamerykaski Heartland w ujciu L. Tambs'a. 4 listopada: Na spotkaniu Komisji Bada Wschodnich w czstochowskim biurze IG odbya si dyskusja Geopolityczne znaczenie Niziny Turaskiej. 7 listopada: Przedstawiciele IG wzili udzia w midzynarodowej konferencji powiconej Europejskiej Polityce Ssiedztwa (ENP), zorganizowanej w Warszawie przez Komisj Europejsk Przedstawicielstwo w Polsce. 11 listopada: W Czstochowie czonkowie i sympatycy IG zorganizowali dyskusj: Geografia cywilizacji aspekty geozoficzne i historiozoficzne. 13-14 listopada: Przedstawiciele i wsppracownicy Instytutu Geopolityki wzili udzia konferencji: Konsekwencje rozszerzenia: Unia Europejska 5 lat po, zorganizowanej przez Centrum Stosunkw Midzynarodowych w partnerstwie z Fundacj Konrada Adenauera w Polsce, we wsppracy z Kancelari Sejmu, Urzdem Komitetu Integracji Europejskiej oraz Fundacj im. Roberta Boscha, ktra odbya si w Nowym Domu Poselskim w Warszawie. 4 grudnia: IG, na zaproszenie Akademii Obrony Narodowej, by reprezentowany na konferencji Systemy geoinformacyjne bezpieczestwa narodowego, zorganizowanej przez AON oraz firm ESRI Polska, ktra odbya si w Warszawie. 8 grudnia: Na posiedzeniu Komisji ds. Geostrategii omwiono najwaniejsze zagadnienia zwizane z wojnami czwartej generacji (4GW), dyskutowano o ksice T.X. Hammesa oraz o strategicznym znaczeniu Przejcia Pnocno-Zachodniego. 17 grudnia: IG podpisa umow o wsppracy z Zespoem Szk Oglnoksztaccych i Technicznych nr 3 w Chorzowie. Umowa obejmuje m.in. organizacj wsplnych przedsiwzi popularno-naukowych, pomoc Instytutu w zakresie dostarczania szkole materiaw dydaktycznych oraz specjalistycznego ksztacenia nauczycieli. ZSTiO nr 3 jest pierwsz szko w Polsce, realizujc pionierski program uzupeniania nauczania historii o elementy geopolityki. Autorem tego pomysu jest nauczyciel chorzowskiej szkoy, Pan mgr Dawid E. Madejski, wsppracujcy cile z Instytutem Geopolityki oraz Polskim Towarzystwem Geopolitycznym. 27 grudnia: 24 grudnia zmar Samuel Huntington. W warszawskim klubie IG odbya si dyskusja pt. Koncepcja zderzenia cywilizacji wkad w dorobek geopolityki akademickiej.

230

POWOANIE POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOPOLITYCZNEGO

W sobot, 24 padziernika 2008 roku uczestnicy 1. Zjazdu Geopolitykw Polskich powoali do ycia stowarzyszenie Polskie towarzystwo geopolityczne. Siedzib wadz PTG zostaa Czstochowa. Wyoniono tymczasowe wadze Towarzystwa. Na przyszy rok planowany jest Nadzwyczajny Zjazd PTG w Warszawie i wyonienie nowych wadz, uzupenionych o przedstawicieli rodowisk, ktre nie byy reprezentowane na 1. ZGP. Honorowym prezesem zosta prof. dr hab. pk Julian Skrzyp. Prezesem PTG zosta Leszek Sykulski, zastpcami prezesa: pk prof. dr hab. Julian Skrzyp i dr Robert Potocki. STATUT POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOPOLITYCZNEGO (UCHWALONY 15 GRUDNIA 2008 ROKU) I. POSTANOWIENIA OGLNE 1. 1. Stowarzyszenie Polskie Towarzystwo Geopolityczne, zwane dalej PTG, jest niezalen organizacj pozarzdow o charakterze naukowo-badawczym. 2. PTG posiada osobowo prawn. 2. 1. Terenem dziaalnoci PTG jest obszar Rzeczpospolitej Polskiej. 2. Siedzib wadz PTG jest miasto Czstochowa. 3. Nazwa i znak graficzny PTG stanowi wyczno PTG i podlegaj ochronie prawnej. 4. PTG ma prawo uywa wasnych pieczci, logo, znakw i odznak uchwalonych przez Zarzd PTG. 5. PTG moe zrzesza si w innych stowarzyszeniach, zwizkach i organizacjach krajowych oraz zagranicznych w celu realizacji swoich zada statutowych. II. CELE DZIAANIA 6. Celami PTG s: Integracja rodowiska geopolitykw polskich; Wspieranie instytucji i organizacji prowadzcych badania geopolityczne; Wspieranie szk wyszych w tworzeniu naukowych komrek organizacyjnych zajmujcych si badaniami geopolitycznymi; Pomoc dla naukowcw zajmujcych si geopolityk; Wsppraca z instytucjami publicznymi, organizacjami pozarzdowymi, szkoami wyszymi w zakresie promocji i rozwoju myli i bada geopolitycznych. 7. PTG realizuje swoje cele poprzez:
231

Organizacj konferencji, seminariw, warsztatw, spotka, konsultacji; Inspirowanie i organizacj wystaw, pokazw, odczytw; Programy szkoleniowe, publikacje; Wyjazdy, szkolenia, stae; Pozyskiwanie rodkw zewntrznych na cele statutowe; Dziaalno wydawnicz; Promocj geopolityki w Internecie i rodkach masowego przekazu; Wymian informacji i dowiadcze z innymi organizacjami i instytucjami; Organizowanie olimpiad z zakresu geopolityki; Nawizywanie wsppracy z organizacjami rzdowymi, pozarzdowymi i samorzdowymi celem wymiany dowiadcze i umiejtnoci czonkw PTG. III. CZONKOWIE PTG, ICH PRAWA I OBOWIZKI 8. Czonkowie PTG dziel si na: Czonkw zwyczajnych, Czonkw wspierajcych, Czonkw korespondencyjnych, Czonkw honorowych. 9. Czonkiem zwyczajnym PTG moe by osoba fizyczna, ktra Spenia wymogi art. 3 ustawy Prawo o Stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 89.20.104 z pniejszymi zmianami); Akceptuje cele PTG; Zoy podpisan deklaracj przystpienia do PTG; Posiada porczenie dwch czonkw zwyczajnych PTG. 10. O przyjciu lub nie czonka decyduje Prezes PTG w terminie 14 dni od dnia zoenia deklaracji. 11. Czonkowie zaoyciele staj si czonkami zwyczajnymi z chwil uprawomocnienia si postanowienia sdu o zarejestrowaniu PTG. 12. 1. Czonkiem wspierajcym moe by osoba prawna, popierajca cele statutowe PTG, przyjta na podstawie pisemnej deklaracji i opacajca zadeklarowan skadk. 2. Do obowizkw czonka wspierajcego naley pomoc w realizacji celw statutowych PTG. 3. O przyjciu czonka wspierajcego decyduje Zarzd PTG w terminie 30 dni od daty zoenia deklaracji czonkowskiej. 13. 1. Czonkiem korespondencyjnym moe by osoba fizyczna mieszkajca poza terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, ktra popiera cele statutowe PTG i opaca skadk czonkowsk ustalon przez Zarzd PTG. 2. Do obowizkw czonka korespondencyjnego naley pomoc w realizacji celw statutowych PTG.
232

3. O przyjciu czonka korespondencyjnego decyduje Prezes PTG w terminie 30 dni od daty zoenia deklaracji czonkowskiej. 14. 1. Czonkiem honorowym moe by osoba fizyczna, ktra popiera cele statutowe PTG i przyczynia si w sposb wybitny realizacji tych celw. 2. Godno czonka honorowego nadaje Prezes PTG na wniosek Zarzdu PTG. 15. Czonkostwo wygasa wskutek: dobrowolnego wystpienia z PTG, zgoszonego na pimie; mierci; wykluczenia czonka przez Zarzd; zalegania z opat skadek czonkowskich za okres jednego roku. 16. Czonkowie mog zosta zawieszeni w swoich prawach, bd wykluczeni przez Zarzd z powodu dziaania na szkod PTG, lub wbrew dobrym obyczajom. Zarzd podejmuje decyzje wikszoci gosw. 17. Czonek zwyczajny ma prawo do: 1. Czynnego i biernego prawa wyborczego do wadz PTG; 2. Uczestniczenia we wszystkich dziaaniach organizowanych dla realizowania celw statutowych PTG; 3. Korzystania z pomocy i urzdze PTG na zasadach okrelonych przez Zarzd; 4. Zgaszania wnioskw dotyczcych dziaalnoci PTG na pimie do Prezesa PTG; 5. Uywania znakw PTG i organizacji, ktrych PTG jest czonkiem. 18. Czonkowie wspierajcy i czonkowie korespondencyjni posiadaj wszelkie prawa wymienione w 17 z wyjtkiem ust. 1. 19. Czonkowi honorowemu przysuguj wszystkie prawa i obowizki czonka wspierajcego z wyjtkiem opacania skadek czonkowskich. 20. Czonkowie wspierajcy i honorowi su rad i pomoc wadzom PTG w realizacji celw statutowych. 21. Czonkowie PTG obowizani s do przestrzegania statutu, uchwa i decyzji wadz PTG oraz opacania skadek czonkowskich. 22. 1. Za szczeglne zasugi dla rozwoju geopolityki w Polsce Zarzd PTG moe nada: Dla osb fizycznych tytu: Zasuony dla Rozwoju Geopolityki Polskiej; Dla osb prawnych tytu: Zasuony dla Rozwoju Geopolityki Polskiej. 2. Zarzd PTG ma prawo nadawa inne odznaczenia, nagrody, wyrnienia, dyplomy, medale, itp., osobom oraz instytucjom szczeglnie zasuonym dla rozwoju geopolityki polskiej.

233

IV. WADZE NACZELNE PTG 23. Wadzami naczelnymi PTG s: 1. Walne Zebranie Czonkw, 2. Zarzd PTG, 3. Komisja Rewizyjna, 24. 1. Wadze naczelne PTG maj prawo do uzupenienia skadu nowych czonkw wadz w miejsce tych, ktrzy ustpili w czasie trwania kadencji lub z innych przyczyn. 2. Liczba czonkw poszczeglnych wadz PTG jest niezmienna. 3. Kadencja wadz PTG trwa 3 lata. 25. 1. Najwysz wadz PTG jest Walne Zebranie Czonkw, zwane dalej Zebraniem. 2. Zebranie moe by zwyczajne lub nadzwyczajne. 26. Do wycznej kompetencji Zebrania nale: 1. Uchwalanie gwnych kierunkw dziaalnoci PTG; 2. Wybr Prezesa PTG, Zarzdu PTG i Komisji Rewizyjnej; 3. Ocena prac wadz PTG; 4. Rozpatrywanie wnioskw zgoszonych przez wadze PTG; 5. Uchwalanie statutu i jego zmiany; 6. Wykluczenie Prezesa, czonka Zarzdu lub Komisji Rewizyjnej z PTG (wymagana jest uchwaa podjta kwalifikowan wikszoci 2/3 gosw przy udziale bezwzgldnej wikszoci uprawnionych do gosowania). 27. 1. Zebranie zwyczajne zwoywane jest przez Zarzd co najmniej raz na 3 lata. 2. O terminie, miejscu i porzdku obrad Zebrania, Zarzd zawiadamia czonkw co najmniej na 14 dni przed terminem Zjazdu. 3. Uchway Zebrania zapadaj zwyk wikszoci gosw czonkw obecnych na Zgromadzeniu z wyjtkiem 26 ust. 6, 47 i 48. 4. Postanowienia Zebrania s prawomocne wwczas, gdy bierze w nich udzia co najmniej poowa uprawnionych do gosowania. 5. W przypadku braku kworum Zebranie odbywa si w tym samym terminie po upywie p godziny od wyznaczonego terminu, z wyjtkiem gosowa w sprawach ujtych w 26 ust. 6 i 48. 28. 1. Nadzwyczajne Zebranie zwoywane jest: a) na podstawie uchway Zarzdu, b) na pisemny wniosek, co najmniej poowy oglnej liczby czonkw zwyczajnych, c) na danie Komisji Rewizyjnej, 2. Wniosek powinien mie form pisemn i zawiera porzdek obrad Zebrania. 3. W przypadku nie zwoania Zebrania przez Zarzd w terminie okrelonym w 27 ust. 1 prawo to przysuguje osobom, ktre zoyy stosowny wniosek do Zarzdu, z zastrzeeniem, i czonkw naley zawiadomi pismem o terminie, miejscu i porzdku Zebrania. 29.
234

W Zebraniu udzia bior: a) z gosem stanowicym czonkowie zwyczajni, b) z gosem doradczym pozostali czonkowie i osoby zaproszone przez Zarzd. 30. 1. Walne Zebranie Czonkw zastpuje si Zebraniem Delegatw w przypadku, gdy liczba czonkw PTG przekroczy sto osb. 2. W Zebraniu Delegatw bior udzia delegaci wybrani na zebraniach czonkw PTG. 3. Jeden delegat wybierany jest spord piciu czonkw PTG. 4. Mandat delegata wany jest na czas trwania Zebrania Delegatw. 31. 1. Zarzd PTG kieruje biec dziaalnoci PTG. 2. Czonkowie Zarzdu wybierani s przez Zebranie. 32. 1. W skad Zarzdu wchodzi Prezes PTG oraz maksymalnie siedmiu czonkw, w tym dwch Zastpcw Prezesa PTG, Sekretarz i Skarbnik, mianowani przez Prezesa PTG. 2. Kadencja Zarzdu trwa 3 lata 3. Pracami Zarzdu kieruje Prezes PTG. 4. Zebrania Zarzdu zwouje Prezes PTG. 5. W posiedzeniach Zarzdu mog bra udzia z gosem doradczym czonek Komisji Rewizyjnej lub zaproszeni przez Prezesa PTG gocie. 33. Do kompetencji Zarzdu nale wszystkie sprawy nie zastrzeone dla Zebrania, a w szczeglnoci: 1. Uchwalanie planw finansowych; 2. Zarzdzanie majtkiem i funduszami PTG oraz podejmowanie decyzji w sprawach majtkowych i finansowych PTG; 3. Wsppraca z organizacjami rzdowymi, samorzdowymi i pozarzdowymi, zarwno krajowymi, jak i zagranicznymi, w zakresie realizacji celw statutowych; 4. Zaciganie zobowiza finansowych w imieniu PTG w ramach zatwierdzonych planw finansowych lub innych; 5. Ustalanie wysokoci skadki czonkowskiej dla czonkw PTG. Zarzd ma rwnie prawo do czasowego lub staego zwolnienia z opacania skadki czonkowskiej. 6. Powoywanie i rozwizywanie oddziaw PTG. 34. 1. Zarzd podejmuje decyzje na posiedzeniach w drodze uchwa. 2. Zarzd w drodze uchway powouje wewntrzne struktury organizacyjne PTG. 3. Uchway Zarzdu podejmowane s zwyk wikszoci gosw. W przypadkach spornych decyduje gos Prezesa PTG. 4. Uchway Zarzdu s prawomocne, jeli podejmowane s w obecnoci co najmniej poowy czonkw Zarzdu, w tym Prezesa PTG. 5. Jeli czonkowie Zarzdu wyraaj zgod, uchwaa Zarzdu moe by przyjta w formie pisemnej poprzez jej podpisanie, bez odbycia posiedzenia Zarzdu. 6. Podziau obowizkw midzy czonkw Zarzdu dokonuje Prezes PTG. 7. PTG reprezentowany jest na zewntrz przez Prezesa PTG lub jednego z czonkw Zarzdu pisemnie upowanionego przez Prezesa PTG.
235

8. Do skadania owiadcze woli w sprawach majtkowych niezbdna jest reprezentacja co najmniej dwch czonkw Zarzdu, w tym Prezesa PTG. 35. 1. Prezes PTG (zwany dalej Prezesem) kieruje prac PTG, wydajc postanowienia w zakresie swoich kompetencji. 2. Prezesa wybiera Zebranie. 3. Prezes reprezentuje PTG na zewntrz. 4. Prezes powouje i odwouje spord czonkw Zarzdu dwch Zastpcw Prezesa PTG Sekretarza oraz Skarbnika. 5. Powouje i odwouje przewodniczcych oddziaw PTG. 6. Prezes kieruje dziaaniami Zarzdu. 7. Prezes przyjmuje czonkw zwyczajnych PTG. 8. Prezes powouje i odwouje czonkw Rady Naukowej. 9. Prezes decyduje w sprawach nie zastrzeonych dla innych wadz PTG. 36. 1. Komisja Rewizyjna jest organem kontrolnym PTG. 2. Komisja Rewizyjna wybierana jest przez Zebranie w skadzie: a) Szef Komisji Rewizyjnej, b) dwch czonkw Komisji Rewizyjnej. 3. Do Zada Komisji Rewizyjnej naley: a) kontrola dziaalnoci statutowej, b) kontrola dziaalnoci finansowej PTG. 4. Czonkowie Komisji Rewizyjnej nie mog by czonkami Zarzdu. 5. Kadencja Komisji Rewizyjnej trwa 3 lata. 37. 1. Komisja Rewizyjna i jej poszczeglni czonkowie maj prawo do penej kontroli dokumentw PTG i prowadzonych przez nie dziaa. 2. Komisja Rewizyjna co 3 lata skada sprawozdania ze swej pracy. 3. Komisja Rewizyjna ma prawo zwoa Zebranie. 4. Gosowania w Komisji Rewizyjnej podejmowane s wikszoci gosw. W gosowaniach musi bra udzia Szef. 5. Posiedzenia Komisji Rewizyjnej s zwoywane s przez Szefa w miar potrzeb, ale nie rzadziej ni raz na 3 lata. 38. Organem doradczym wadz naczelnych PTG jest Rada Naukowa. 39. Czonkw Rady Naukowej powouje Prezes PTG spord czonkw zwyczajnych, korespondencyjnych i honorowych PTG. 40. Na czele Rady Naukowej stoi Przewodniczcy, powoywany na drodze uchway przez Zarzd spord czonkw Rady Naukowej. 41. 1. Rada Naukowa na wniosek Prezesa PTG lub Zarzdu opiniuje projekty i przedsiwzicia naukowe PTG. 2. Rada Naukowa ma prawo zgaszania do wadz PTG wnioskw w sprawach naukowych.
236

V. STRUKTURA ORGANIZACYJNA 42. PTG ma prawo do powoywania swoich terenowych komrek organizacyjnych oddziaw. 43. Oddziay PTG s powoywane i rozwizywane decyzj Zarzdu PTG. 44. Na czele oddziau PTG stoi przewodniczcy, powoywany i odwoywany decyzj prezesa PTG. VI. MAJTEK I FUNDUSZE 45. Majtek PTG stanowi nieruchomoci, ruchomoci, fundusze oraz inne dochody. 46. Na fundusz PTG skadaj si: 1. Wpywy z wpisowego i skadek czonkowskich; 2. Wpywy z dziaalnoci statutowej; 3. Darowizny, spadki, zapisy; 4. Dochody wynikajce z ofiarnoci publicznej; 5. Dotacje, granty przekazywane przez organizacje rzdowe, samorzdowe i pozarzdowe, krajowe i zagraniczne, na realizacj konkretnych spraw wynikajcych z dziaalnoci statutowej PTG. VII. PRZEPISY KOCOWE 47. Zmiana Statutu PTG wymaga uchway Zebrania podjtej kwalifikowan wikszoci 3/4 gosw czonkw zwyczajnych przy obecnoci bezwzgldnej wikszoci oglnej liczby uprawnionych do gosowania. 48. 1. Likwidacja PTG wymaga uchway Zebrania podjtej kwalifikowan wikszoci 3/4 gosw czonkw zwyczajnych przy obecnoci co najmniej 3/4 oglnej liczby uprawnionych do gosowania. 2. Likwidacja PTG nastpuje zgodnie z art. 36-39 ustawy Prawo o Stowarzyszeniach (Dz.U.Nr 89.20.104 z pniejszymi zmianami). 49. Podejmujc uchwa o likwidacji PTG Zebranie wskazuje w drodze uchway organizacje lub instytucje spoeczne nie nastawione na zysk, na rzecz ktrych przekae majtek PTG po pokryciu zobowiza cicych na PTG.

237

* * * IN MEMORIAM
PAWE WIECZORKIEWICZ (1948-2009)
dniu 23 III 2009 roku po dugiej i cikiej chorobie nowotworowej zmar prof. dr hab. Pawe Piotr Wieczorkiewicz. Zwizany z Uniwersytetem Warszawskim i putusk Akademi Humanistyczn historyk, sowietolog, marynista, krytyk poprawnoci politycznej i admirator geopolityki o bardzo wyrazistych sdach wobec najnowszej historii i jej czoowych postaciach. By jednym z najwybitniejszych, najbarwniejszych i jednoczenie najbardziej kontrowersyjnych badaczy przeomu XX i XXI w. W zakresie rozwaa geopolitycznych Profesora najbardziej charakterystyczne i najcenniejsze s te, ktre prowadzi w odniesieniu do II Rzeczpospolitej i okresu II wojny wiatowej. Bliskie mu byy m.in. koncepcje geopolityczne Wadysawa Studnickiego, idea Midzymorza i posta Marszaka Jzefa Pisudskiego. Autor Historii Politycznej Polski 1935-1945 by wielkim oponentem i krytykiem polityki zagranicznej prowadzonej przez ministra Jzefa Becka. Optowa za sojuszem polityczno-wojskowym II RP z III Rzesz i wspln wojn ze Zwizkiem Sowieckim. Uwaa to za najbardziej optymaln drog geopolityczn dla Polski. Jego zdaniem, samobjcza mier pka Walerego Sawka (za ycia prawej rki J. Pisudskiego) w kwietniu 1939 r. bya dramatycznym aktem sprzeciwu wobec polityki zagranicznej prowadzonej przez migego-Rydza i Becka prowadzcej do samozagady. Profesor Pawe Wieczorkiewicz docenia geopolityk jako nauk pozwalajc w sposb beznamitny owietli skomplikowane procesy polityczne wspczesnego wiata. Przeciwstawia si krytyce geopolityki ze strony rodowisk zarzucajcych jej determinizm geograficzny, denia imperialistyczne czy antynaukowo. Jednym z ostatnich tekstw w ktrych odnis si do tych kwestii jest przedmowa do ksiki prof. Piotra Eberhardta1. Cze jego pamici!
LESZEK SYKULSKI

SAMUEL HUNTINGTON (1927-2008)

nia 24 grudnia ubiegego roku na wyspie Marthas Vineyard w stanie Massachusetts zmar w wieku 81 lat Samuel Philips Huntington, wybitny politolog i geopolityk. Autor Zderzenia cywilizacji by wieloletnim wykadowc uniwersyteckim, prezesem Amerykaskiego Towarzystwa Nauk Politycznych w latach 1986-1987, koordynatorem planowania w Radzie Bezpieczestwa Narodowego USA w latach 1977-1987, reaktorem naczelnym miesicznika Foreign Policy oraz dyrektorem Centrum Spraw Midzynarodowych im. Johna Olina Uniwersytetu w Harwardzie. Teoria Huntingtona, rozwinita w dziele The Clash of Civilizations and Remaking of World Order w 1996 roku, staa si pocztkiem wielu krytyk i polemik na temat ukadu geopolitycznego wiata w przyszoci. Chocia przesunicie ciaru z orodka siy jakim jest pastwo ku krgom
1

P. Wi e c z o r k i e w i c z , Przedmowa, [w:] P. E b e r h a r d t , Twrcy polskiej geopolityki, Krakw 2006, s. 7-8.

238

cywilizacyjnym nie bya adnym przeomem, to niewtpliwe skonio wielu analitykw do ponownych rozwaa na temat konfliktw mogcych wynikn na stykach rnych cywilizacji i kultur. Z Samuelem Huntingtonem mona si zgadza lub nie, jednak we wspczesnej myli geopolitycznej nie mona przej obojtnie obok goszonych przez niego teorii na temat genezy przyszych konfliktw w sferze globalnej.
RADOSAW DOMKE

239

NOTY O AUTORACH
RADOSAW DOMKE doktor; absolwent Instytutu Historii UZ; wiceprezes Instytutu Geopolityki i zastpca redaktora naczelnego Geopolityki; autor publikacji z zakresu historii najnowszej i geopolityki; obecnie przygotowuje prac powicon Halfordowi Mackinderowi. ALEKSANDR DUGIN geopolityk i filozof rosyjski; wsptwrca Partii NarodowoBolszewickiej; jeden z czoowych przedstawicieli nurtu eurazjatyckiego we wspczesnej myli geopolitycznej; interpretator prac Halforda Mackindera i Karla Haushofera; autor blisko 20 ksiek na tematy geopolityczne; redaguje portal internetowy: Arctogeia. PIOTR EBERHARDT profesor, pracownik Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN; przewodniczcy Rady Naukowej Geopolityki; autor licznych publikacji naukowych w tym prac powiconych przemianom demograficznych w Europie rodkowo-Wschodniej; ostatnio opublikowa: Twrcy polskiej geopolityki, (Krakw 2006) oraz Problematyka geopolityczna ziem polskich (Warszawa 2008). WIESAW HADKIEWICZ profesor, pracownik Instytutu Politologii UZ, czonek Rady Naukowej Geopolityki; autor stu kilkudziesiciu publikacji z zakresu nauk politycznych; ostatnio opublikowa m.in.: Twrcy wspczesnej analizy politycznej: wybr rde (Zielona Gra 2007). ANNA JANIAK absolwent Instytutu Politologii UZ, sekretarz redakcji Geopolityki; pracownik Centrum Informacji Europejskiej w Zielonej Grze; autorka 15 publikacji; jako wspredaktor opublikowaa rozpraw: Pokojowa rewolucja jako instrument zmiany politycznej w krajach postkomunistycznych na przeomie XX i XXI wieku (Zielona Gra 2006); obecnie przygotowuje rozpraw doktorsk: Geostrategia wedug Colina Graya. TOMASZ KLIN doktor, pracownik Instytutu Politologii UZ; czonek Rady Naukowej Geopolityki; autor ponad 15 publikacji; ostatnio opublikowa rozpraw: Wizje adu midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli geopolitycznej w okresie II wojny wiatowej (Toru 2008). DAWID MADEJSKI geopolityk, nauczyciel historii w Zespole Szk Technicznych i Oglnoksztaccych nr 3 w Chorzowie; prekursor dydaktyki geopolityki w szkoach rednich; pisze prac doktorsk powicon postaci Wadysawa Studnickiego. WITOLD (SZIRIN) MICHAOWSKI inynier, pisarz i dziennikarz; od ponad 40 lat zajmuje si budow rurocigw dalekiego zasigu; od poowy lat 90-tych redaguje i wydaje kwartalnik Rurocigi, na amach ktrego podejmowana jest m.in. problematyka bezpieczestwa energetycznego i zagadnienia geopolityki rurocigowej. DOROTA MIOSZEWSKA absolwentka Instytutu Politologii UZ; doktorantka na Wydziale Nauk Spoecznych UAM, gdzie przygotowuje rozpraw powicona idei imperium w amerykaskiej myli neokonserwatywnej; autorka ponad 15 publikacji; obecnie przygotowuje do druku rozpraw: Trjpaszczyznowa szachownica: Segmentaryzacja wielkiej polityki w rozwaaniach Josepha Nyea. PRZEMYSAW OZIERSKI absolwent Instytutu Politologii UZ i Studium Europy Wschodniej UW; autor kilku prac naukowych publikowa m.in. w Rurocigach i Raporcie; kierownik Stacji Kaukaskiej SEW UW w Tbilisi; stypendysta Fulbrighta 2009/2010. ROBERT POTOCKI doktor, pracownik Instytutu Politologii UZ, redaktor naczelny Geopolityki i kierownik Komisji Bada Wschodnich IG, wiceprezes Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego; autor ponad stu publikacji naukowych; ostatnio opublikowa: Polsk Bibliografi Pomaraczowej Rewolucji (Czstochowa 2008) oraz Wojn sierpniowa (Czstochowa 2008); przygotowuje rozpraw habilitacyjn powicon tzw.: rewolucjom wyborczym w Serbii, Gruzji i Ukrainie. 240

GIEDR PRANAITYT absolwentka filologii angielskiej Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie, pracuje jako tumacz; obecnie koczy take studia z zakresu dyplomacji i stosunkw midzynarodowych. Czonek korespondent Instytutu Geopolityki. MICHA RADOSZKO absolwent Instytutu Politologii UZ; staysta w Biurze Bezpieczestwa Narodowego. GRZEGORZ ROSSA w 1981 r. uczestniczy w konspiracyjnej akcji postawienia pierwszego pomnika
katyskiego na Cmentarzu Powzkowskim. Prowadzi kolporta tygodnika Sumienie i GP. W grudniu 1981 r. sygnowa Akt Katyski. Internowany. Obecnie naley do Spoecznego Komitetu Monitoringu Bezpieczestwa Energetycznego RP.

JNOS SALLAI historyk, pk Armii Wgierskiej w stanie spoczynku; wykadowca akademicki. KORNEL SAWISKI geopolityk, socjolog; doktorant w Wydziale Nauk Spoecznych Uniwersytetu lskiego; pisze prac doktorsk o myli geopolitycznej Jeana Thiriarta. PRZEMYSAW SIERADZAN geopolityk, politolog; doktorant w Instytucie Nauk Politycznych UW; specjalizuje si we wspczesnej rosyjskiej myli politycznej. Opublikowa m.in. Aksamitni terroryci. Narodowy bolszewizm w Federacji Rosyjskiej (Warszawa 2008). ATOM SUNIL SINGH doktorant Jawaharlal Nehru University w New Delhi; przygotowuje rozpraw doktorsk z zakresu nauk politycznych powicon geopolityce Kambody; czonek-korespondent Instytutu Geopolityki. LESZEK SYKULSKI geopolityk i historyk; prezes Instytutu Geopolityki i Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego; specjalizuje si w geopolityce Azji rodkowej i Europy rodkowo-Wschodniej. MICHA SZYMU absolwent Instytutu Politologii UZ; prowadzi firm konsultingow. GRZEGORZ TOKARZ pracownik Instytutu Studiw Midzynarodowych UWr; czonek Rady Naukowej Geopolityki; autor kilkudziesiciu publikacji; ostatnio opublikowa: Polska szlachecka: Analiza geopolityczna (Wrocaw 2008).

241

MANIFEST WYDAWNICZY GEOPOLITYKI

I. Procznik IG Geopolityka zajmuje si publikowaniem artykuw i materiaw analitycznych z zakresu szeroko rozumianej geopolityki. Za punkt wyjcia przyjmujemy interdyscyplinarno i wieloznaczno tego pojcia, przy zachowaniu podstawowego zaoenia, e zajmuje si ona badaniem zalenoci midzy orodkiem siy a przestrzeni. W szerokim znaczeniu poprzez geopolityk rozumiemy: (1) nauk akademick, (2) paradygmat badawczy w naukach spoecznych, (3) doktryn strategiczn z zakresu teorii polityki zagranicznej bd myli politycznej oraz (4) szko realistyczn w internacjoligii (tzw. realizm geopolityczny). II. Biorc za punkt wyjcia zaoenia zawarte w punkcie I szczeglnym zainteresowaniem procznika Geopolityka ciesz si publikacje z zakresu i pogranicza geografii politycznej, polemologii, irenologii, myli politycznej, stosunkw midzynarodowych, historii najnowszej oraz socjologii, doktryny polityki zagranicznej oraz koncepcji budowy adu wielkoprzestrzennego. III. Podstawowe zasady publikowania w naszym periodyku sprowadzaj si do czterech podstawowych zaoe: (1) zgodnoci tematycznej z profilem wydawniczym i polityk edytorsk IG, (2) oryginalnoci i niepowtarzalnoci proponowanego tekstu, (3) tekst spenia musi standardy opracowania naukowego oraz (4) wymagania redakcji technicznej okrelone w punktach V-VIII. IV. Kady proponowany tekst: artyku, analiza, recenzja przechodzi weryfikacj wewntrzredakcyjn pod ktem wytycznych zawartych w punkcie III. W przypadku zakwalifikowania si do etapu wydawniczego podlega on recenzji zewntrznej przez samodzielnego pracownika naukowego, ktry wydaje opini na temat jakoci, niepowtarzalnoci i poziomu erudycyjnego proponowanego tekstu. W przypadku niezgodnoci merytorycznej lub negatywnej opinii recenzenta redakcja zastrzega sobie prawo odrzucenia proponowanego materiau. Ta ostatnia uwaga nie dotyczy jednak tematw uprzednio zamwionych przez Instytut Geopolityki. V. Przyjmuje si, e objto artykuu nie moe przekroczy wielkoci arkusza wydawniczego, analiza 12-15 stron, za recenzja 5-7 stron standartowego komputeropismu. Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania oraz opracowania tekstw. VI. Redakacja Geopolityki przyjmuje teksty w jzyku polskim, angielskim, francuskim niemieckim oraz hiszpaskim. Kady tekst powinien zawiera krtkie podsumowanie w jzyku angielskim, lub polskim w przypadku materiaw obcojzycznych (75-150 wyrazw). W przypadku tumacze na jzyk polskim tekstw autorw zagranicznych prosimy o doczenie materiau oryginalnego. Na kocu tekstu prosimy take o zamieszczenie krtkiej odautorskiej informacji bio-bibliograficznej. VII. Proponowane teksty powinny opiera si na powszechnie dostpnych edytorach tekstw typu Word lub OpenOffice. Mona je nadsya drog elektroniczn na adres e-mailowy dostpny na stopce autorskiej Geopolityki lub te na adres Instytutu Geopolityki. W celu zapewnienia sprawnej obrbki redakcyjnej prosimy take o spenienie poniszych kryteriw technicznych: 1. Zaleca si, aby teksty byy pisane czcionk wielkoci 12 punktw, z odstpem 1,5 wiersza, za przypisy 10 punktw i odstpie 1 wiersza, przy zachowaniu standartowych ustawie marginesw w programach edytorskich tj. 2,5 cm. Tytu tekstu piszemy pogrubion czcionk o wielko 14 punktw, za wszelkiego rodzaju rdtytuy w tekcie pogrubion 12 wyjustowan do lewej strony; 2. Ukad pierwszej strony powinien zawiera imi i nazwisko autora (autorw), oraz peny wyporodkowany tytu; 3. Akapity i wszelkiego rodzaju przypisy rozpoczynamy od wcicia o szerokoci 0,5 cm; 4. Cytaty powinny zaczyna si w dolnej i koczy w grnej frakcji tekstu; 242

5. Zaczone do tekstu mapy powinny by sporzdzone wycznie w kolorystyce czarnobiaej lub odcieniach szaroci. VIII. Procznik Geopolityka preferuje nastpujce zasady sporzdzania przypisw: 1. Standartowy przypis zawiera nastpujce dane: inicja imienia, nazwisko autora, tytu i ewentualnie peny podtytu pracy, miejsce i rok wydania, numer strony. W przypisach bibliograficznych nie stosujemy adnych wyrnie w postaci pogrubienia, rozstrzelanego lub pisanego kursyw tekstu; 2. Przypisy zamieszczany wycznie pod tekstem odnoszcy si do konkretnej strony i stosujemy cig numeracj arabsk przyjt dla caego tekstu; 3. Pozycje bibliograficzne przywoywane w cyrylicy piszemy wycznie w oryginale. Autorw prosi si o niedokonywanie samodzielnej transkrypcji ani te transliteracji przywoywanych tytuw; 4. W przypadku notek bibliograficznych odnoszcych si do prasy popularnej (gazety, tygodniki), periodykw naukowych, prac zbiorowych oraz Internetu postpujemy tak jak zaznaczono to w punkcie 1, z poniszymi zastrzeeniami: a) w przypadku prasy codziennej (gazeta codzienna, tygodnik) tytu czasopisma podajemy w cudzysowie, dat dzienn, numer, stron; b) odnonie periodykw naukowych zaczynamy tak jak w podpunkcie a), jeli chodzi o tytu, nastpnie podajemy rok wydania, nr tomu, nr czasopisma, stron; c) w przypadku artykuw z prac zbiorowych zaczynamy notk bibliograficzn tak jak to podano w punkcie 1, po czym postpujemy wg schematu: [w:] tytu: redakcja, miejsce i data wydania, strona, d) odnonie przypisw internetowych zaczynamy tak jak w punkcie 1, po czym podajemy, po przecinku w nawiasach typu < > peny adres internetowy z podaniem daty korzystania z esieci, e) w przypadku materiaw analitycznych postpujemy tak jak zaznaczono to w punkcie 1, z tym zastrzeeniem, i przed miejscem i dat wydania, wpisujemy pen nazw instytucji bdcej wydawc tego rodzaju publikacji. 5. W przypadku powtarzajcych si pozycji bibliograficznych wprowadzamy oglnie znane skrtowce w wersji aciskiej: Idem, Ibidem, op.cit., passim. IX. Instytut Geopolityki jako spoeczny think tank nie identyfikuje si z adn szko lub ide geopolityczn, orodkiem siy, ideologi ani te stronnictwem politycznym. Z tego te powodu teksty prezentowane w proczniku Geopolityka, o ile nie zaznaczono tego wczeniej, nie s w adnym wypadku tosame z pogldami redakcji, ani te nie reprezentuj oficjalnego stanowiska Instytutu Geopolityki. Wyraane w publikacjach opinie, pogldy oraz stanowiska badawcze s reprezentatywne wycznie dla ich autorw i twrcw.
Oprac. Robert Potocki

243