PRZEGLD GEOPOLITYCZNY

PRZEGLD GEOPOLITYCZNY
ROK 2009 TOM 1

PRZEGLD GEOPOLITYCZNY 2009, TOM 1

Komitet Naukowy: PIOTR EBERHARDT (PRZEWODNICZCY), WIESAW HADKIEWICZ, WOJCIECH KAZANECKI, TOMASZ KLIN, ARTUR KOZOWSKI, ZBIGNIEW LACH, JAROSAW MACAA, TADEUSZ MARCZAK, LESZEK MOCZULSKI, ANDRZEJ NOWAK, ANDRZEJ PISKOZUB, JAKUB POTULSKI, JULIAN SKRZYP, MIROSAW SUEK, GRZEGORZ TOKARZ, JAN WENDT, RADOSAW ZENDEROWSKI. Redakcja: Przemysaw Adamski, Kamil Banaszewski (grafik), Adam Danek, Radosaw Domke (zastpca redaktora naczelnego), Dawid Madejski, Dorota Mioszewska (sekretarz), Marlena Sawicka, Marcin Sabo, Leszek Sykulski (redaktor naczelny), Przemysaw Wywia. Kontakt z redakcj: e-mail: geopolityka@gmail.com

RECENZENCI: Dr hab. Leszek Moczulski Prof. dr hab. Julian Skrzyp

INSTYTUT GEOPOLITYKI

ISSN 2080-8836
Czasopismo ukazuje si jako rocznik i jest oficjalnym organem prasowym stowarzyszenia naukowego Instytut Geopolityki.

Projekt okadki: Kamil Banaszewski Redakcja techniczna: Radosaw Domke Korekta i adiustacja zesp

Wydawca: Instytut Geopolityki Aleja Pokoju 6/64 42-207 Czstochowa http://www.geopolityka.org.pl e-mail: geopolityka@gmail.com

SPIS TRECI
Od redakcji......7 I. ROZPRAWY I OPRACOWANIA Leszek Moczulski Geopolityka: korzyci i niebezpieczestwa.................................................................9 Stanisaw Biele Geopolityczne mylenie o adzie midzynarodowym................27 Jakub Potulski Wienamin Siemionow Tien-Szanski jako twrca rosyjskiej szkoy geopolityki........47 Tomasz Klin Wtki geopolityczne w dorobku Roberta Strausz-Hup ...................55 Marlena Sawicka Rosyjska odpowied na zachodni globalny projekt..................81 Dorota Mioszewska Anarchizacja adu globalnego w rozwaaniach Roberta Kaplana...........................91 Ireneusz Biakowski Profesor Feliks Koneczny jako prekursor nauki o cywilizacjach...................101 Jarosaw Gryz Geopolityczne aspekty polityki energetycznej Federacji Rosyjskiej...................119 Andrzej Piskozub, Artur Kozowski, Marta Knoch Zmarnowana szansa wyzwolenia caego terytorium dawnej Rzeczypospolitej u schyku pierwszej wojny wiatowej.................................................133 Jarosaw Tomasiewicz Strategia oporu niekierowanego w wojnie asymetrycznej..................161 Leszek Sykulski Geopolityka akademicka w Polsce zarys stanu bada i perspektyw rozwoju....191

II. MATERIAY John Halford Mackinder Demokratyczne ideay a rzeczywisto. Rozdzia III (tum. i oprac. Radosaw Domke)...........................205 Bibliografia bieca geopolityki polskiej, Rok 2008..............229 III. RECENZJE Brian W. Blouet, Geopolitics and Globalization in the Twentieth Century (rec. Radosaw Zenderowski)......................................235 Krzysztof Szczerski (red.), Podmiotowo geopolityczna. Studia nad polsk polityk zagraniczn (rec. Leszek Sykulski)..........................................................241 IV. SPRAWOZDANIA Marcin Sabo, Leszek Sykulski Relacja z II Zjazdu Geopolitykw Polskich (Warszawa, 23-24 padziernika 2009 r.).....................................245 *** Noty o Autorach..........249 Informacje dla Autorw..........................................................................................251

Od redakcji PRZEGLD GEOPOLITYCZNY JAKO INSTRUMENT INSTYTUCJONALIZACJI GEOPOLITYKI W POLSCE

Przegld Geopolityczny jest nowym czasopismem naukowym w Polsce, ktre za swj gwny cel przyjmuje przede wszystkim popularyzacj tematyki geopolitycznej, upowszechnianie bada w obrbie tej dyscypliny oraz prezentacj dorobku polskiej szkoy geopolitycznej. Od 1989 r. obserwujemy stopniowe odradzanie si w naszym kraju geopolityki, ktra po okresie cakowitej marginalizacji w PRL-u, stara si znale swoje miejsce w polskim rodowisku naukowym i w sferze publicznej. Wok Przegldu Geopolitycznego chcemy skupi grono badaczy i analitykw uprawiajcych szeroko rozumian geopolityk, przez ktre to pojcie rozumiemy przede wszystkim trzy obszary: interdyscyplinarn nauk, paradygmat badawczy i teori interpretacji relacji midzynarodowych (tzw. paradygmat realistyczny lub paradygmat realizmu geopolitycznego). Nie jest celem naszego czasopisma narzucanie jednej i nie podlegajcej dyskusji definicji geopolityki, ani jednego tylko sposobu widzenia rzeczywistoci i sposobu jej badania i interpretacji. Uwaamy, e paradygmat geopolityczny, czy te geopolityczny styl mylenia (w znaczeniu stworzonym przez Ludwika Flecka, pierwotnym i szerszym ni paradygmat1) stanowi rwnouprawnione podejcie badawcze w rozpatrywaniu midzynarodowej rzeczywistoci politycznej. Przegld Geopolityczny w naszym zaoeniu ma sta si jednym z elementw instytucjonalizacji geopolityki teoretycznej (akademickiej) w naszym kraju. Dyscyplina ta od kilkunastu lat ma status przedmiotu akademickiego, wykadanego na uczeniach prowadzcych zajcia z zakresu nauk politycznych, wojskowych i geograficznych. W kilku szkoach wyszych (np. Akademia Obrony Narodowej, czy Uniwersytet Wrocawski) istniej oddzielne zakady zajmujce si geopolityk. Ponadto badania z zakresu szeroko pojtej geopolityki prowadzone s w szeregu organizacji pozarzdowych. Brakuje nastomiast specjalistycznych czasopism, na amach ktrych zamieszczane byyby badania cile z zakresu geopolityki. W przeszoci takim pismem byo np. Geopolitical Studies, pod redakcj prof. Marcina Rociszewskiego, wydawane przez Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk. Mamy nadziej, e PG stanie si zaczynem stworzenia co najmniej kilku specjalistycznych czasopism, ktre bd wyrazem instytucjonalizacji polskiej geopolityki i pomog nie tylko w jej rozwoju naukowym, ale take przyczyni si do wzmocnienia organizacyjnego tej dyscypliny w rodowisku naukowym w Polsce. Nowe czasopismo w swoim zaoeniu bdzie kolportowane nie tylko na terenie naszego kraju, ale take bdzie dostarczane do najwanieszych rodowisk geopolitycznych na wiecie (zwaszcza w Unii Europejskiej). W ten sposb
1

Szerzej na temat Ludwika Flecka i jego koncepcji zob. http://fleck.umcs.lublin.pl/.

rodowisko geopolitykw polskich bdzie miao moliwo podzieli si dorobkiem wspczesnej polskiej szkoy geopolitycznej z badaczami zagranic. Zapraszamy na nasze amy wszystkich badaczy i analitykw interesujcych si tematyk geopolityczn, take tych krytycznie nastawionych do potencjau poznawczego geopolityki. Leszek Sykulski

I. ROZPRAWY I OPRACOWANIA
LESZEK MOCZULSKI

GEOPOLITYKA: KORZYCI I NIEBEZPIECZESTWA

Jak liczne inne dziedziny, geopolityka moe wystpowa w rnych zakresach: jako nauka, metoda badawcza, umiejtno praktyczna, publicystyka, mitologia, znachorstwo, take hochsztaplerstwo. W tym referacie zajmujemy si tylko pierwsz z tych kategorii, geopolityk traktowan jako jedna z dyscyplin naukowych. Rozpatrywa ja naley w ramach szerzej zakrelonych nauk politycznych, lecz take w kontekcie nauk strategicznych. I. Podstawowe pojcia Polityka aktywno intelektualna i realna, dca do zmiany rzeczywistoci na subiektywnie wzgldnie lepsz. Rozpatrywana by moe jako misja, albo jako gra. W pierwszym znaczeniu jest roztropnym dziaaniem na rzecz dobra wsplnego (Jan Pawe II), w drugim to sztuka osigania tego, co moliwe (Bismarck). Zaley to w wysokim stopniu od skali wyobrani. Cele polityki s zawsze pozytywne, dotycz podanych zmian w bliskiej lub dalszej przyszoci. Celem pozytywnym jest rwnie denie do uniemoliwienia zmiany rzeczywistoci na gorsz, ni mona uzyska. Wojna - narzdzie polityki, stanowice akt przemocy, majcy na celu zmuszenie przeciwnika do spenienia naszej woli. Wynik wojny nie jest nigdy bezwzgldny, zapewni to moe jedynie polityka dziaajca innymi ni wojna narzdziami (Clausewitz). Stan pokoju a stan wojny rozdzielany ostro przez prawo midzynarodowe, z punktu widzenie geopolityki jest zespoem zrnicowanych i eskalujcych sytuacji, znajdujcych si w rwnie odlegoci od stanu infra-pokoju (Infrapeace) oraz super-wojny (Suprawar). Strategia aktywno intelektualna i realna, majca na celu przygotowanie i prowadzenie wojny. Jedna z kategorii sztuki wojennej. W potocznym ujciu, a take w powanej czci literatury, zwaszcza amerykaskiej wystpuje czsto w innych, szerszych znaczeniach. Geografia polityczna jest jedn z nauk geograficznych (nauk o ziemi) i czci skadow geografii czowieka. Bada obecno i aktywno populacji ludzkich oraz ich skutki w przestrzeni ziemskiej, zwaszcza w kontekcie obszarw politycznych oraz pastw i innych wyodrbnionych terytoriw. Zakres badawczy geografii politycznej obejmuje rnie okrelan wspczesno, czsto o silnie zaznaczonej cezurze pocztkowej (np. zakoczenie 2. wojny wiatowej). Badajc integracje pomidzy wydarzeniami oraz zjawiskami politycznymi a przestrzeni geograficzn, zajmuje si wystpujcymi zmianami i ich rdami, ale generalnie przedstawia obraz statyczny syntetyczny dla danego okresu czasu, co wyraaj szczeglnie mapy polityczne. Identycznym czy zblionym krgiem tematycznym, ale zajmujcym si odleglejsz przeszoci, zajmuje si geografia historyczna,
9

Przedmiotem badania jest jedna lub wicej zamknitych epok historycznych, ale kad rozpatruje si oddzielnie w celu uzyskania syntetycznego obrazu (np. Niemcy w okresie wojen religijnych, Rzeczpospolita Obojga Narodw). Geopolityka dyscyplina naukowa, naleca do grupy nauk politycznych, zajmujca si badaniem ziemnych ukadw cywilizacyjno-politycznych na niezmiennej przestrzeni. Jako taka, ma znaczenie zarwno dla minionej historii jak biecej polityki (Mackinder) poniewa bada zjawiska i procesy przebiegajce przez przeszo, teraniejszo i przyszoci. Badania geopolityczne odnoszce si tylko do przeszoci, zwaszcza bardziej odlegej, okrelane s czsto jako geohistoria (Fernand Braudel). Geopolityka analizuje zjawiska w trzech podstawowych kategoriach: warstwie fizycznej, jako niezmiennej podstawie, na ktrej rozwijaj si procesy czasoprzestrzenne populacji ludzkich; warstwie cywilizacyjnej obejmujcej obecno oraz jednostkowa i zbiorow aktywno czowieka wraz z jej skutkami; warstwie politycznej, tworzonej przez podmioty geopolityczne okrelane jako orodki siy: struktury polityczne posiadajce wasny potencja geopolityczny. Przedstawia obraz dynamiczny, stworzony z nieprzerwanie postpujcych, czasoprzestrzennych zmian potencjaowych. Geopolityka a geografia polityczna. czy je zbliony, czsto niemal identyczny przedmiot bada (np. ta druga pomija analizy przestrzeni fizycznej), dzieli odmienne podejcie badawcze, a tym samym rwnie metodologia; rozbienoci nie s jednak tak znaczne, jak np. przy badaniach osoby ludzkiej pomidzy biologi a psychologi. Ta sprzeczno uniemoliwia, jak dotychczas, doprowadzenie do syntezy obu dyscyplin. Obie traktuj si nawzajem jako integraln cz wasnej. Dla geografii geopolitycznej, geopolityka jest tylko jednym z podej badawczych, niewtpliwie bardzo specyficznym, ale mieszczcym si w caoci. Dla geopolityki geografia polityczna wypenia zakres tematyczny jednej tylko kategorii: warstwy cywilizacyjnej, przy nieco odmiennym warsztacie badawczym. Podstawowa rnice wynika z odmiennego charakteru i celw poznawczych. Geografia polityczna ma charakter opisowo-analityczny i dy do przedstawienia wiata ksztatowanego przez masowe dziaania ludzi; geopolityka ma charakter systemowy, stara si odczyta procesy, wynikajce z aktywnoci rnorakich orodkw siy, a tym samym okreli ramy, w ktrych przebiegay albo bd przebiega zmiany rzeczywistoci. Gwnym celem pragmatycznym geopolityki jest dostarczenie analiz przydatnych prze programowaniu prowadzeniu polityki, ale mog by przydatne dla geografa, historyka, badacza idei itp. W praktycznej dziaalnoci politycznej wystpuje czsto tendencja do nie odrniania geografii politycznej i geopolityki, a ich wnioski nierzadko rozbiene czy sprzeczne, wybiera si w zalenoci od doranych potrzeb. W przewaajcej czci publicystyki pojcia geografii politycznej i geopolityki traktuje si wymiennie, z jednej i drugiej wybierajc potrzebne elementy i mniej czy bardziej fortunnie czc je pozorn cao. Niektrzy geografowie nie uznaj geografii politycznej jako odrbnej dyscypliny; niektrzy geografowie polityczni neguj odrbno geopolityki; niektrzy geopolitycy odcinaj si od geografii, traktujc j jako nauk wspomagajc w takim samym stopniu, jak demografia, ekonomia, socjologia czy kulturoznawstwu.
10

Geopolityczne pojecie historii: proces ustawicznych zmian przebiegajcy w nieokrelonym czasie, od przeszoci przez teraniejszo w przyszo. Samo pojecie teraniejszoci jest wzgldne: okrelajcy j nasz punkt obserwacji jest przypadkowy i nie ma istotnego znaczenia dla trwajcych procesw; przesuwa si zreszt nieprzerwanie. Rzeczywisto geopolityczna dynamiczny, zmienny w czasie i przestrzeni ukad potencjaw geopolitycznych. Pojcie statycznego dzisiaj nie istnieje, bo oznacza stan, ktry wanie odchodzi w przeszo. Potencja geopolityczny og walorw materialnych, intelektualnych i moralnych (duchowych) danego orodka siy. Geostrategia - cz geopolityki, wyodrbniajca pokojow i wojenn rywalizacj potencjaw militarnych. W powanej czci literatury amerykaskiej moe by synonimem geopolityki. II. Korzyci geopolityki Podstawow korzyci, jak moe da geopolityka, zarwno w zakresie poznawczym (nauka) jak praktycznym (polityka) jest pogbiona ocena dynamicznej, to znaczy ustawicznie zmieniajcej si rzeczywistoci oraz obiektywnej istniejcych granic moliwoci jej przemiany. W szczeglnoci uatwia rozumienie wielkich procesw czasoprzestrzennych, a zwaszcza odczytanie ich orientacji oraz wystpujcych potencjaw. Procesy historyczne polityka moe przypiesza wzgldnie hamowa, ich orientacje zmienia lub odchyla, potencjay powiksza, dezintegrowa, przemieszcza. cznie, okrela to pole dziaania politycznego. Klasycznym przykadem pozytywnego wykorzystania geopolityki przez polityk jest polityka zagraniczna USA, prowadzona w latach 1969-1972 przez Richarda Nixona oraz Henryego Kissingera. Obaj przed objciem kluczowych funkcji Prezydenta i sekretarza stanu prowadzili pogbione studia nad zmianami w rzeczywistoci geopolitycznej wiata. Nixon, po przegranej w wyborach 1960 r., bardziej intuicyjnie ni metodycznie odczyta proces politycznego rnicowania wiata. Kissinger, po badaniach nad zwizkami pomidzy broni nuklearn a polityk zagraniczn trafnie uznany za Clausewitza wieku atomowego, przesun swoje zainteresowania w stron badania wzorcw geopolitycznych, wystpujcych w warunkach konfliktu i nastpujcego po nim koncertu mocarstw; zagadnienia te rozpatrywa nie tylko w kontekcie rzeczywistoci wiatowej, uksztatowanej po cezurze lat 1953-56, lecz rwnie w odniesieniu do polityki europejskiej XIX w., prowadzcej od wielkiego konfliktu do do trwaej stabilizacji. Obaj, niezalenie od siebie, doszli do przekonania, e system dwubiegunowy, wytworzony po 2. wojnie wiatowej, jest systematycznie redukowany do strefy euroatlantyckiej i euroazjatyckiej, a wypierany z pozostaych czci wiata. Uformowa si ju trzeci biegun: ChRL. Chiny odbudowyway swoj pozycj wiatow systematycznie przez poprzednie p wieku, drog bardzo kosztown, gdy kolejnych rewolucji, rnych w formach, ale na og o ograniczonych celach i w latach szedziesitych dysponoway znacznym potencjaem geopolitycznym, wystarczajcym dla zapewnienia bezpieczestwa zewntrznego. Generalnie, co Nixon podnis ju w swojej kampanii wyborczej, trwa proces, przeksztacajcy
11

struktur wiata z dwubiegunowej w wielobiegunow; doprowadzi on ju do uksztatowania si trzeciego bieguna polityki wiatowej - sabszego, ale niezalenego od pozostaych. Z tej, trafnie odczytanej rzeczywistoci geopolitycznej wynikaa konieczno radykalnej rewizji dotychczasowej polityki zagranicznej Ameryki. Wystpujc z pozycji mocarstwa globalnego, USA znalaza si w konflikcie politycznym zarwno z ZSRR, jak ChRL. Jakkolwiek gwnym czynnikiem sprawczym w obu przypadkach bya awanturnicza polityka obu tych orodkw siy, sygnowana nazwiskami Stalina i Mao Waszyngton niewtpliwie nie potrafi skonstruowa wobec nich ani skutecznej polityki, ani konsekwentnej strategii, odpowiadajcej realnym moliwociom Stanw Zjednoczonych. Polityka powstrzymywania (containment) okazaa si skuteczna, ale w istocie bya pozbawiona celu; stan zawieszenia nie mg trwa wiecznie. Tandem Nixon/Kissingera teoretycznie zosta postawiony przed alternatyw: czy wystpi w obronie systemu dwubiegunowego, wesp z Moskw likwidujc trzeci; czy te wesprze formowanie systemu wielobiegunowego, wesp z Pekinem blokujc, a nawet dezintegrujc ZSRR. Pierwsze rozwizanie byo sprzeczne z kierunkiem procesu historycznego i mogo jedynie opnia jego postp; drugie byo z nim zgodne, ale przyspieszajc przemiany, prowadzio do wytworzenia innego bieguna (biegunw), zdolnych zagrozi pozycji USA. Twrcy nowej polityki amerykaskiej nie sigali tak gboko; po dowiadczeniach 2. wojny wiatowej rozumieli, e wsplne z ZSRR pokonanie rywala rwnie w tym przypadku umocni jedynie ich gwnego przeciwnika. Celem Waszyngtonu nie bya likwidacja ZSRR, tylko wprzgniecie Sowietw o koncert mocarstw wiatowych; podobnie jak w XIX w. wspzalenoci wielkich mocarstw stabilizoway system pokojowy. W tym przypadku USA miay rozwija przyjazne, z czasem sojusznicze stosunki z ChRL najsabszym wielkich mocarstw, a w relacjach z ZSRR powstrzymywanie zastpi przez detente; odprenie i wspprac. W sumie dawao to podstaw do budowy trwaej stabilizacji wiatowej, zamraajcej istniejce status quo. Realizujc tak polityk, Waszyngtonowi udao si doprowadzi do porozumienia z Chinami (cen sta si Wietnam), a z pewnym opnieniem (ju za prezydentury Forda) rwnie z ZSRR, lecz ograniczonego tylko do strefy europejskiej (Helsinki 1975). Kreml nie zamierza rezygnowa z polityki ekspansji i destabilizowania sytuacji zwaszcza w tzw. Trzecim wiecie, a istotn podniet do tego byo czasowe zaamanie mocarstwowej pozycji USA, rozpoczte przez tajemnicz afer Watergate - o niewyjanionych do dzisiaj sprynach, ale take przez gwatowny kryzys naftowy, sprowokowany wydarzeniami politycznymi. Pomimo tych niepowodze Waszyngtonu, gwny cel polityki NixonaKissingera zosta osignity: przy zachowaniu pozorw dwubiegunowoci, polityk wiatow zaczto rozgrywa w trjkcie (a nawet czworokcie, gdy doczya EWG, kierowana przez tandem Bon-Pary). Ten nowy ukad si wykorzysta ostatecznie Ronald Reagan. Prowadzi polityk intuicyjn, odwoujc si do wartoci moralnych, ale opart o do solidn baz geopolityczn. wiadomym celem Waszyngtonu stao si - po raz pierwszy od zakoczenia 2. wojny wiatowej, doprowadzenie do dezintegracji, a tym samym likwidacji imperialnego ZSRR (imperium za). W tym celu Reagana zacienia wspprac z Chinami, pozyskiwa
12

poparcie w tworzcych si nowych siach (gwnie islamskich) oraz przyspiesza dezintegracj obozu sowieckiego, wspierajc aktywnie zarwno irredent niepodlegociow zniewolonych krajw, jak denia demokratyzujce i reformatorskie. Po raz pierwszy od jesieni 1950 r. polityka USA opara si na trafnie odczytanych realiach geopolitycznych rywalizacji amerykask-sowieckiej. W szczeglnoci dostrzeono, wprawdzie z wielkimi kopotami przy przezwycianiu zaniedziaych stereotypw, e przez cay okres powojenny istniaa i systematycznie powikszaa si dysproporcj potencjaw geopolitycznych obu stron; na przeomie lat 70/80 osigna ona punkt krytyczny. Na tej podstawie USA podjy dziaania prowadzce do przypieszenia katastrofy potencjaowej ZSRR: wznowiono i przyspieszono wycig zbroje a po SDI (wojny gwiezdne), wprowadzono sankcje ekonomiczne, doprowadzono do radykalnego spadku cen ropy naftowej itd. Przynioso to przewidziane skutki. Mimo, i pod koniec swojej drugiej kadencji, pod wpywem wielostronnych presji, a wrd nich rwnie tajemniczej afery Irangate, Reagana musia zrezygnowa ze swojej polityki, rozpadu obozy sowieckiego, a nastpnie ZSRR nic ju nie mogo powstrzyma. Nieumiejtno czy niezdolno wykorzystania moliwoci geopolityki przez polityk moe spowodowa, e sukces przerodzi si w klsk, a co najmniej porak. Jaskrawym przykadem nieszczliwej rezygnacji z wykorzystania geopolityki bya polityka Napoleona Bonaparte. Genialny wdz posiada nadzwyczajn zdolno wygrywania bitew. Rozstrzygao to na og losy wojny i prowadzio do skutkw politycznych. Cesarz traktowa jednak wojny jako zjawisko cakowicie autonomiczne, prowadzce do skutkw ostatecznych a nie jako form polityki, wymagajc kontynuacji innymi rodkami. Co wicej, by przekonany, e sia militarna jest czynnikiem wystarczajcym, aby utrzyma w trwaym posuszestwie pastwa europejskie. Dziki serii wygranych wojen Napoleon doprowadzi do cakowitej przebudowy struktury politycznej Europy, ale bya to konstrukcja nietrwaa, do sztuczna i niezdolna do wsplnego dziaania, utrzymywana jedynie grob uycia siy. Przekraczao to moliwoci potencjaowe samej Francji, zwaszcza, e wierwiecze ustawicznych wojen doprowadzio do jej znacznego uycia. Zachowania jej prymatu wymagao pozyskania innych potencjaw. Nie mona byo tego osign drog dyplomatyczn czy przez utrzymywanie kontroli militarnej; konieczna bya rzeczywista zmiana struktury geopolitycznej kontynentalnej Europy. Nieskutecznoci systemu napoleoskiego dowiodo niepowodzenie tzw. systemu kontynentalnego ekonomicznej blokady Wielkiej Brytanii. Bya to jedyna prba o podstawach geopolitycznych, podjta przez Bonapartego, ale nie moga zakoczy si powodzeniem gdy nie istnia jakikolwiek funkcjonujcy samoistnie system francuski. Wczeniej trzeba byo doprowadzi do jego stworzenia, przy czym wymagao to istnienia kilku silnych pastw, zainteresowanych w jego utrzymaniu i gwarantujcych zachowanie wewntrznej rwnowagi geopolitycznej Europy. Praktycznie mona byo to osign przez powoanie paru nowych mocarstw regionalnych oraz redukcj potgi istniejcych. Kluczow kwestie stanowia pena odbudowa Rzeczypospolitej oraz stworzenie jednego i jednolitego pastwa Italii. W obu krajach spoeczestwa dojrzay do takiego stanu rzeczy. Trzecim nowym mocarstwem mogy by zjednoczone Niemcy poza prowincjami Habsburgw i
13

Hohenzollernw, a wic rwnowace obie te historyczne monarchie; czwartym Hiszpania, modernizowana a nie podbijana, nastawiona w duej czci na obron swego imperium zamorskiego. W takiej sytuacji dominujce poprzednio mocarstwa: Austria, Prusy, Rosja w trosce a utrzymanie zachowanych posiadoci skazane byy na wspieranie nowego porzdku. Alternatyw bya dla kadego z nich bya klska i to poniesiona z rki pobliskich ssiadw, bez koniecznoci korzystania z caego potencjau francuskiego. Program taki by jednak poza zasigiem wyobrani nie tylko Bonapartego, ale szeroko pojtych krgw przewodzcych Francji, niezdolnych do rezygnacji z maksymalizmu rewolucyjnego. Moliwoci, jakie dawaa geopolityka i to w sytuacji skrajnie korzystnej, zwaszcza w latach 1810-12, nie zostay wykorzystane. Do ujemnych skutkw prowadzi zastpowanie geopolityki geostrategi. Dobrym przykadem jest polityka USA po 11 wrzenia 2001 r. Prezydent George W. Bush susznie oceni, e ofensywa terrorystyczna jest tylko forpoczt wzbierajcego zagroenia islamistycznego. Formowa si nowy obz radykalnych pastw muzumaskich; gdyby zdy si uksztatowa i sta nowym biegunem polityki wiatowej, stabilizacja globalna po raz kolejny zostaaby zagroona. Amerykanie susznie uznali, e w odpowiedzi na zastosowan wobec nich przemoc powinni odpowiedzie przemoc, wykorzystujc posiadane siy zbrojne. Przeprowadzono dwie operacje geostrategiczne, rozcinajce potencjalny blok pastw muzumaskich i pozwalajce nad nim utrzyma kontrol. Do prosta bya operacja iracka; dziki ogromnej przewadze, zwaszcza technicznej, oraz atwoci dostpu konflikt zosta rozstrzygnity w kilka dni. wiat islamski zosta przecity na p, pnocn cz tej bariery stworzy Izrael i atwa do pozyskania Jordania. Druga operacja bya zdecydowanie trudniejsza. Wysunite na wschd bazy amerykaskie z okresu zimnej wojny, znajdujce si w basenie Morza rdziemnego, stay si podstaw do przeduenia caego systemu militarnego, z punktami oparcia w Gruzji, Azerbejdanie, Uzbekistanie i Kirgizji a do zachodniej granicy ChRL. Pozwolio to na szybkie pokonanie talibw i zajcie Afganistanu, a take zorganizowanie nowej bariery, biegncej od post-sowieckiej Azji rodkowej (Turkiestanu zachodniego), przez Afganistan, po proamerykaski Pakistan. W efekcie stworzono imponujcy system kontroli strategicznej, ksztatem przypominajcy liter F: od linii horyzontalnej, przebiegajcej przez Morze rdziemne i Turkiestan zachodni, odchodz linie poudnikowe po basen Oceanu Indyjskiego. Zwarty wiat islamski, rozcigajcy si od Indii do Atlantyku, zosta podzielony na osobne czci - cztery, jeli do barier afgaskiej i irackiej doliczy proamerykamnski Egipt. Problem polega na tym, e jest to system nietrway i coraz trudniejszy do utrzymania. Jak mawiali XVIII wieczni jakobiccy highlanderzy w Szkocji: czerwone kurtki (Anglicy) panuj tylko nad tym terytorium, ktry przekrywaj podeszwy ich butw. Koncepcji strategicznej nie towarzyszya polityczna; podejmowane pniej prby jej stworzenia nie potrafiy wykorzysta geopolityki. Napoleon myla bardziej racjonalnie, ni Bush junior. Bonapartemu nie wpado nawet do gowy, aby uzalenia pokonane pastwa i pozyskiwa oddanych sojusznikw, jako hojn rekompensat ofiarowujc im zdobycze rewolucji francuskiej niewtpliwie pozwalajce na wprowadzanie wspaniaych zmian tyle
14

tylko, e miejscowe spoeczestwa jeszcze do nich nie dojrzay. Cenny dar demokracji amerykaskiej nie koniecznie musi podoba si afgaskim gralom. Zwaszcza, e dla wiata islamskiego to nic nowego. Znacznie wczeniej potrafiono skorzysta z parlamentarno-gabinetowych wzorcw zachodnioeuropejskich. Okazay si one bardzo pomocne, aby pozby si szejkw plemiennych, ktrzy niespodziewanie stali si krlami pastw obejmujcych wiele szczepw (jeden wprawdzie pukownik kozacki, zaoy nawet dynastie cesarsk) i zastpi ich dyktatorami o znacznie silniejszej wadzy, dla ktrej utrzymania skorych do stosowania bardziej brutalnych metod. Powtrzyo si dowiadczenie Ameryki aciskiej, gdzie demokratyczne konstytucje, prawie dosownie kopiowane z amerykaskiej, na par pokole zapewniy rzdy dyktatorskie we wszystkich republikach, z jedynym chyba wyjtkiem Kostaryki. Sukces geostrategii, pozbawiony przemylanych nastpstw politycznych, zamiast przyczyni do stabilizacji regiony, przypieszy jego dezintegracj. Pojawienie si Amerykanw wraz z Europejczykami ktrych dopiero niedawno miejscowe spoeczestwa pozbyy si, si rzeczy prowadzio do nowych napre i zwikszyo szans rozwojow organizacji ekstremistycznych. Wpyno negatywnie na rozwj sytuacji wewntrznej w niektrych pastwach jak Pakistan, wzbudzio niepokj w innych w Iranie (co wpyno niewtpliwie na program nuklearny Teheranu), a take czego nie chce si dostrzega, w Rosji. Stabilno Iraku jest wta, w Afganistanie koca wojny nie wida. Napreniu ulega sytuacja wok Izraela. Problem jest o wiele bardziej powany. Formuje si nowy porzdek globalny. Zagroeniem dla pokojowego, przemylanego i wsplnie wypracowanego systemu wiatowego moe by przede wszystkim wiat islamski. Nie jest to przesdzone, ale zwycistwa islamistw w tworzeniu nowego, wrogiego Zachodowi bieguna wiatowego nie powstrzyma si operacjami specjalnymi. Formuj si ju nowe siy ubogiego Poudnia. W Azji wielkie mocarstwa: Chiny1, Indie, take Japonia i Indonezja s w stanie utrzyma stabilizacje i zapewni bezpieczne trwanie mniejszym pastwom: Rosji2, Korei, Wietnamowi, Malezji itd. Trudno to samo powiedzie o Ameryce aciskiej i zwaszcza czarnej Afryce. Konflikt, ktry obecnie ogniskuje si w Afganistanie, nie moe by rozstrzygnity ani militarnie, ani tylko na poziomie tego kraju. Wymaga pogbionej analizy geopolitycznej, prowadzonej z perspektywy globalnej. Widoczne s ju najblisze zagroenia. Gwne wyrasta w Pakistanie - i przewyszy niewtpliwie iraskie; w drugiej kolejnoci pojawiaj si niebezpieczestwa wynikajce z konsekwencji odejcia caego Bliskiego Wschodu od archaicznych form pastwowo-politycznych. wiat
1

Zagroenie dla stabilizacji moe powsta w ChRL, jeli nieuniknione bo coraz wyraniej hamujce rozwj cywilizacyjno-ekonomiczny zmiany polityczne nie zostan dokonane drog pokojowej ewolucji. 2 Rosja jest krajem wyjtkowo rozlegym, ale jej potencja demograficzny trudno uzna za imponujcy na tle pobliskich pastw; kluczowym faktem jest jednak wielko rosyjskiego PKB, oscylujcego na poziomie Poudniowej Korei, oraz starowiecko gospodarki, uderzajca nawet w porwnaniu z Chinami. Odrbnym problemem s tendencje do dalszej dezintegracji terytorialnej Federacji Rosyjskiej. 15

turecki po obu stronach Morza Kaspijskiego, znajduje si na rozdrou. To rzuca si w oczy, ale dalsze rozwaania nie mieszcz si w temacie mojego wystpienia. Pominiecie geopolityki, ograniczanie si do geostrategii wytwarza stan zagroenia na znacznie wyszym poziomie, ni akty terrorystyczne. Naleyte wykorzystanie geopolityka moe da wiele korzyci nawet, jeli nie uniknie si kopotw politycznych; negliowanie jej zawsze przynosi ze skutki. n III. Niebezpieczestwa geopolityki Jak wszystkie podobne dyscypliny, geopolityka jest pomocna, a nawet niezbdna dla penego zrozumienia politycznej rzeczywistoci wiatowej przyszej, wspczesnej badaczowi oraz minionej, lecz jedynie wwczas, gdy badacz zachowa wszystkie zasady i rygory nauki, w tym racjonalno, peen warsztat i niezaleno bada. Nie moe ona ulega niskiej wiadomoci geopolitycznej spoeczestw czy chwiejnym nastrojom opinii publicznej, ogranicza si do zaspokajania doranych potrzeb polityki, zamyka si w krgu dotychczasowej myli i ustale naukowych. Twrczo traktowana geopolityka wymaga cigego kwestionowania przekona o trwaoci zastanego wiata, musi wybiega wyobrani w przyszo. Podobnie jak w przypadku wielu innych dziedzin nauki, rwnie uprawienie geopolityki moe by w skutkach niebezpieczne. Po pierwsze bezporednio dla polityki. Najlepszym przekadem jest geopolityka haushoferowska, zwyrodniaa intelektualnie i podporzdkowana marzeniom i pragnieniom politycznym - ktra staa si jedn z gwnych podstaw polityki niemieckiej, prowadzcej do katastrofy Rzeszy i tragedii Europy. Drugim zagroeniem w istocie podstawowym, jest uleganie rnym sabociom intelektualnym, mitom i stereotypom. Prowadz one do bdnego wnioskowania, co zasadniczo podwaa wiarygodno samej dyscypliny i moe by rdem powanych kopotw zarwno w uprawianej teorii, jak w praktycznej polityce. Katalog moliwych bdw jest do znaczny, skupi si na trzech gwnych niebezpieczestwach: 1. Determinizm wzgldnie nihilizm geograficzny S to dwie strony tego samego niebezpieczestwa, wynikajce ze skrajnego podejcia do rozumienia wpywu przestrzeni ziemskiej na rozwijajce si na niej masowe procesy. Determinizm geograficzny polega na przypisywaniu czynnikom, wynikajcym z uksztatowania i charakteru przestrzeni cech absolutnych ponadczasowych i niezmiennych. Klasycznym przykadem jest rozumienie wyspiarskiego charakteru Wielkiej Brytanii. Panuje do powszechne przekonanie, podzielane i uzasadniane przez niektrych geopolitykw czy czciej, geografw politycznych, e lokalizacja pastwa angielskiego/brytyjskiego na Wyspie stanowi bezwzgldn gwarancj bezpieczestwa zewntrznego. Niewtpliwie, tak to przedstawiao si w czasie, gdy formuowano przedstawiona tez. Nie ma jednak ona charakteru uniwersalnego, nie moe by nawet uznana za stan czsty czy typowy. Przez wiksz cz historii wyspiarskie Anglii pooenie powodowao dla niej stae i znaczne zagroenie.
16

W staroytnoci i redniowieczu populacje zamieszkujce Wyspy Brytyjskie i tworzone przez nich struktury polityczne byy ustawicznie najedane ze strony morza. Kady napastnik, zdolny budowa statki wystarczajce do pokonania przybrzenych akwenw by w stanie wyldowa praktycznie w dowolnym miejscu. Rzymianie w czasach Cezara, a pniej Klaudiusza nie mieli z tym adnych kopotw, podobnie jak Anglowie, Sasi i Jutowie, pniej Irlandczycy zasiedlajcy Szkocj (Kaledoni), Wikingowie norwescy i duscy, Normanowie francuscy. Po XII w. zgodnie z tendencjami dominujcymi wwczas w Europie, zanika tendencja do zasiedlania Wysp Brytyjskich z zewntrz, ale w kilku nawrotach doszo do skutecznej ekspansji terytorialnej Anglikw w Irlandii, a take uwieczonych powodzeniem wypraw z kontynentu, wynikajcych z angielskich sporw dynastycznych, poczynajc od Henryka Tudora a do Wilhelma Oraskiego. Warto zwrci uwag, e ldowa granica zachodnia Polski, prawie cakowicie pozbawiona przeszkd naturalnych, pomidzy poow XIV w. a poow XVIII w. bya rzadziej przerywana z zewntrz, ni morska Anglii w tym samym czasie. Powoywanie si na klsk Wielkiej Armady Filipa II jest nieporozumieniem, gdy jej celem byo przewiezienie wojsk do Flandrii; jest to niewtpliwie przykad wysokich moliwoci, jakie w nastpstwie przemian technicznych uzyskay floty europejskie w kocu XVI w., ale rwnoczenie ich saboci w niesprzyjajcych warunkach pogodowych. Wyspiarsko Wielkiej Brytanii praktycznie oddziaaa jedynie w dwu okresach: rewolucyjnonapoleoskim oraz w 2. wojnie wiatowej. Duej, bo przez ok. dwa stulecia (od poowy XVIII do poowy XX w.), uwzgldniana bya jednak jako czynnik odgrywajcy istotn rol w polityce i strategii. Gwatownej redukcji znaczenia brytyjskiej wyspiarskoci dowioda inwazja aliancka z czerwca 1944 r.; wykazaa ona, e strona, dysponujce odpowiednio silnym potencjaem militarnym z atwoci moga przekroczy Kana La Manche w ktrkolwiek stron. Sama analiza cech wyspy z punktu widzenia jej obrony przed najazdem z zewntrz dowodzi, e jest ona bardziej zagroona, ni terytorium, stanowice cz duego kontynentu. Najedca, dziaajc z jednej podstawy terytorialnej, teoretycznie moe wybra dowolny odcinek wybrzea dla dokonania inwazji; obroca musi dysponowa siami wystarczajcymi do obrony caoci granicy. W przypadku Francji nie ma on takiej swobody: najazd z morza moe nastpi tylko z jednej strony (rdziemnomorskiej lub atlantyckiej), podobnie z ldu. Ostatecznym czynnikiem decydujcym jest potencja geopolityczny danego pastwa i posiadane siy zbrojne; w przypadku pastwa wyspiarskiego konieczny jest potencja wikszy. Niedostatek wasnego potencjay powoduje, e pastwo wyspiarskie traci zdolno obrony; dowodzi tego najlepiej historia Sycylii. Drugi przykad. Cigle popularne jest dzielenie pastw na kontynentalne i morskie; mamy do czynienia z bogata i cenn intelektualnie literatur, z ktrej korzystaj chtnie wspczeni badacze. Ot podzia taki jest typowy tylko dla niektrych okresw historycznych, charakteryzujcych si wiksz zdolnoci transportu morskiego nad ldowym. Czynnikiem decydujcym byy moliwoci nawigacyjne i transportowe statkw na akwenie objtym horyzontem geopolitycznym. W kocu ery przedchrzecijaskiej takim akwenem byo Morze rdziemne, a mocarstwami morskimi, uzyskujcymi nad nim dominacj byy
17

najpierw pastwa greckie, pniej Kartagina. Ostatecznie zwycizcami okazay si jednak mocarstwa kontynentalne: najpierw Sparta nad Atenami, pniej Rzym nad Kartagin. Twrcy i rzecznicy koncepcji dzielenia wiata na pastwa morskie i kontynentalne odwouj si jednak gownie do czasw nowoytnych. Rzeczywicie, poczynajc od XV w., przez nastpne kilkaset lat, rozwj techniczny statkw i moliwoci nawigacji by ogromny. Tylko floty morskie byy w stanie poczy z sob wszystkie punkty znajdujce si na wybrzeach, tworzc zintegrowana drg, oplatajcych cay glob morze stao si stref czc ca powierzchni ziemi. W dodatku jedynie statki morskie mogy atwo i tanio przewozi adunki masowe. Miao to znaczenie nie tylko ekonomiczne, a pastwa morskie poczynajc od XVI-XVII w. uzyskiway przewag nad kontynentalnymi. Ale nie wszdzie, gdy dotyczyo to w zasadzie tylko akwenw atlantyckich, przylegajcych od pnocnego zachodu do Europy: od Hiszpanii przez Francj po Holandi, oraz Wielk Brytani oraz zamorskie posiadoci tych pastw. Regua nie bya wic uniwersalna. Nabraa takiego charakteru dopiero wwczas, gdy transport morski zacz dorwnywa morskiemu. Linie kolejowe zrwnyway moliwoci. W zblionym czasie Wielka Brytania przewioza morzem potn armi do Poudniowej Afryki, a Rosja na Daleki Wschd. Koleje transsyberyjska, bagdadzka (Hamburg-Basra) czy planowana transafrykaska zwyciay w konkurencji ze znacznie wolniejszym transportem morskim. W obu wojnach wiatowych mocarstwa morskie zwyciyy ale w sojuszu z typowa potg kontynentaln, jak bya Rosja/ZSRR; o losach konfliktu rozstrzygny wojska ldowe. W wojnie koreaskiej istotn rol odegray floty jako narzdzie walki i transportu, w wojnie wietnamskiej pod obu tymi wzgldami zdystansowane przez lotnictwo; samolotami z poligonw w Nowym Meksyku czy Nevadzie transportowano wojsko bezporednio nad Mekong. Redukcja strategicznej roli morza nastpuje wzgldnie szybko, znacznie wolniej, ale rwnie nieuniknienie trwa to w gospodarce. Wspczenie stref czc, wizk drg czcych wszystkie punkty na powierzchni globu staa si przestrze wokziemska. Wszystkie kraje maj bezporedni dostp do tej strefy, podzia na morskie i kontynentalne staje si archaiczny. Nie pozbawia to zreszt wartoci intelektualnej prac dotyczcych decydujcej roli morza; Mahan zachowuj warto, tyle, e zastosowany do innej przestrzeni. Rol, ktr do niedawna spenia Gibraltar, niedugo przejm punkty libracyjne o rwnej sile przycigania ziemi i ksiyca. Dla polskich badaczy szczeglne znaczenie ma mit o rzekomo wystpujcym przez ca histori, a wic ponadczasowym dwustronnym zagroeniu polski z zachodu i wschodu; pomidzy Rosja a Niemcami pastwo polskie nie ma szans przetrwania. Niektrzy uwaaj to za geopolityczny dogmat. Odsyam do mojej pracy, analizujacej ten powierzchowny stereotyp, w cigu ostatnich paru pokole do silnie zakorzeniony wrd politologw i politykw, w tym polskich, ale zwaszcza zachodnich i rosyjskich3.

Leszek Moczulski, Polska pomidzy Niemcami a Rosja. Mit geopolityczny a rzeczywisto [w:] Problemy geopolityczne ziem polskich (Prace Geograficzne nr 218), pod red. Piotra Eberharda. 18

Fizyczne rodowisko geograficzne wywiera znaczcy wpyw na procesy historyczne, w szczeglnoci na warunki bytowania i aktywno populacji ludzkich. Nie jest to jednak wpyw determinujcy, ani wystpujcy nieprzerwanie w tym samym charakterze i nasileniu. Czynnikiem decydujcym o przebiegu historii s sami ludzie, dostosowujcy zreszt warunki geograficzne do swoich potrzeb. Silniej ni determinizm geograficzny, wystpuje nihilizm geograficzny niedocenianie warunkw rodowiska geograficznego. Warstwa fizyczna geopolityki jest rwnie wana jak pozostae; traktowana jako niezmienna, stanowi trwa podstaw, na ktrej rozwija si zmienna aktywno geopolityczna. To w przestrzeni ziemskiej bytuj populacje ludzkiej, dostosowujc si do jej specyficznych warunkw, ale i przeksztacajc ich charakter pod wpywem swoich potrzeb. Nihilizm geograficzny polega gwnie nie tyle na lekcewaeniu czynnika struktury fizycznej czy zaprzeczaniu jego znaczenia lecz na milczcym pomijaniu. Trudno uwzgldni we wnioskach czynnik, ktry w analizie nie by brany pod uwag. Wystpuje to czsto w badaniach geografii politycznej. Zajmuje si ona inn dziedzin, ni geografia fizyczna i niejako zakada, e czytelnik czy suchacz na tyle j zna, e sam skojarzy odpowiednie fakty. Wprawdzie geografia polityczna wiele uwagi powica niektrym szczegowym dziedzinom, jak gleby, bogactwa naturalne, nietypowe zjawiska klimatyczne, osobliwoci geograficzne (np. wyspy czy enklawy) itp., ale wstrzymuje si na og przed rozwinit analiz przestrzeni fizycznej jako czynnika w powanej erze ksztatujcego i lokalizujcego zbiorow aktywno populacji ludzkich. Szczytowym przykadem zaprzeczania istotnych wartoci struktury fizycznej, ale take cywilizacyjnej byy liczne prace politologw, powstae w szczytowym okresie fascynacji broni nuklearn. Uznano j za bro absolutn, zmieniajc cakowicie charakter dziejw wiata. Czynnikiem zasadniczym stao si wyznaczanie trajektorii pociskw midzykontynentalnych (ICBM). Teoretycy wojny atomowej podkrelali, e stracio cakowicie znaczenie, nad czym pociski balistyczne przelatuj; czy s to gry, czy rwnina, urodzajne ziemie czy pustynia, bogate kulturowo kraje o bogatej przeszoci czy pustki, przez ktre przysuwaj si nieliczni koczownicy gdy balistic missiles dotr zawsze do celu. Pod koniec zimnej wojny okazao si jednak, e takie spojrzenie badawcze nie ma racji bytu; w strategii atomowej na plan pierwszy zaczy si wysuwa nisko lecce pociski kierowane i pociski kierowane a dla tych broni wszystkie powysze czynniki okazay si wyjtkowo wane. Negliowanie czy niedocenianie geografii fizycznej prowadzi do kalekich wnioskw. Przy analizach dotyczcych charakteru i moliwoci ZSRR w czasach zimnej wojny, a Rosji dzisiaj - badaczy zgodni s, e jest to kraj wyjtkowo rozlegy, a ogrom terytorium stanowi kluczowy element jego potgi i znaczenia midzynarodowego. Uwadze ich umyka niemal cakowicie, e znaczn cz tego obszaru pokrywa wieczna zmarzlina. Ot, taka specyfika. C jednak z tego wynika? Jak dotychczas, nikt nie pokusi si o caociowe zbadanie zagadnienia. Wieczna zmarzlina tworzy warunki niesprzyjajce bytowaniu populacji ludzkich. Zasiedlanie ich jest moliwe, zwaszcza w strefach troch agodniejszych, ale o ile podnosi koszt nakadw inwestycyjnych, umoliwiajcych najprostsze bytowanie? Czy nie przewysza korzyci, jakie dao zasiedlenie danych terenw? W jakim stopniu
19

wymusza migracj do stref bardziej przyjaznych i czym mona jej zapobiega? Czy wpywa to na charakter pastwa i sposoby zachowania jego mieszkacw? Czy Rosja dysponuje dostatecznym potencjaem, aby w wasne terytorium zagospodarowa? A jeli nie moe kierowa masowej aktywnoci do rodka, czy nie powstaje tendencja do wylewanie jej na zewntrz? Dla oceny charakteru, teraniejszoci i przyszoci Rosji ma to niewtpliwie wane znaczenie. Zaskoczenie nagymi wydarzeniami, do ktrych okresowo zachodzi na tym obszarze, tak ogromne u politolog w i politykw przeomu lat 80/90 minionego wieku dowodzi niekompletnoci prowadzonych wczeniej bada. Pomijano zreszt nie tylko wieczn zmarzlin, lecz rwnie zjawiska znacznie waniejsze. Wyej wspomniaem o niewykluczonym zagroeniu ze strony wiata islamskiego. Geografia fizyczna szczegowo opisaa ten obszar. Geografia polityczna prawie nie korzysta z tego dorobku, aby przedstawi uwarunkowania rozwoju demograficznego, gospodarczego czy politycznego. Rwnie geopolityka nie odpowiedziaa jeszcze na pytania, czy i w jaki sposb charakter rodowiska geograficznego wpywa na kierunki i charakter rozwijanych tam procesw historycznych. Mackinderowski Heartland w ostatnich dekadach sta si bardzo modny. Mona wskaza na liczne publikacje nie tylko rosyjskie, twierdzce, e posiadanie tego obszaru rozstrzyga, kto bdzie panowa nad wiatem. Sir Halford nic takiego nie twierdzi; pisa jedynie, e z tego obszaru, przez ca dotychczasow histori, okresowo wyleway si ludy konne, dezintegrujce zewntrzne strefy, oddziaujc w powanym stopniu na dzieje Europy, Bliskiego Wschodu, Indii czy Chin4. Dzisiaj jednak jedcy (na koniach, muach czy wielbdach) nie odgrywaj istotniejszej roli na wiecie, a stepy rodkowej Azji nie s naturalnym wiatowym centrum wytwarzania pojazdw mechanicznych. Czy ma to jakie znaczenie? Mackinder, przedstawiajc swoje wnioski by przekonany, e czytelnik jego prac jest dostatecznie wyksztacony, a konkretnie wie, e najazdy z Heartlandu nie spowodoway powstania jakiego wielkiego i szczeglnie dugotrwaego imperium wiatowego, bo po kilku pokoleniach wygasay (Osmaska Turcja jest tylko pozornym wyjtkiem). Dlatego t kwestie pomin. Inne wymagaj a wyjanie. Ot, jeli pominiemy geograficzny charakter ziem Heartlandu, nie bdziemy w stanie wyjani naturalnych przyczyn, wywoujcych okresowe migracje. Zapominajc o drogach naturalnych, wychodzcych z tego obszaru, nie zrozumiemy, e mg stanowi dobr baz najazdw (przy jego granicach rozpoczynay bieg prawie wszystkie najwiksze rzeki Euroazji). Wreszcie, jeli nie wskaemy tych fizycznych granic Heartlandu, wszystko zostanie zawieszone w prni. Rozpatrujc stref bezodpywow (Continental Drainage - Mackinder
4

Posugiwa si zreszt terminem Heartland w rnych znaczeniach. W swojej ostatniej pracy The Round Word amid the Winning of the Peace, pisanej pod koniec 1942 r. i odpowiadajcej na pytanie o zdolnoci przetrwania ZSRR, odwoa si to swojej formuy Heartlandu jako osi historii, ale posuy tym sowem rwnie w znaczeniu rozlege zaplecze frontu, przygotowane, aby go wspiera. ZSRR, podobnie jak Francja w latach 1914-1918, dysponowa takim zapleczem, co czynio z niego twierdze nie do zdobycia przez Niemcw. 20

przyznawa kluczowe znaczenia temu obszarowi, czcemu wszystkie przyoceaniczne strefy wysokiej cywilizacji), warto zwrci uwag, e Rosja posiada obecnie tylko jego pnocno-zachodni fragment (dorzecze Wogi-Kamy), a spord licznych pastw znajdujcych si na tym obszarze, najwiksz cz posiadaj Chiny. Jeden mit geopolityczny sugerowa, e Polska nie ma szansy przetrwania pomidzy potnymi ssiadami, inny gosi, e identyczna sytuacja Rosji zapewnia jej panowanie nad wiatem. Oba nie maj nic wsplnego z geopolityk. Co wicej, nic ich nie czy z triad Mackindera, ktry wskazywa na niebezpieczestwa, jakie w pierwszej poowie XX w. tworzyo poczenie rodkowo-azjatyckiego czynnika ekspansji z potencjaem wschodniej czci Europy. Bez uwzgldniania przestrzeni fizycznej, wszystkie wnioski zawieszane zostaj w prni, a wyobrania badaczy i politykw moe buja swobodnie w wiecie marze, obsesji, mitw i nieporozumie. Podstaw, na ktrej rozwija si masowa dziaalno czowieka, jest struktura fizyczna a nie polityczna, tworzona przez krtkotrwae czsto granice pastw, obozw czy blokw. 2. Badanie opinii i pogldw o rzeczywistoci zamiast samej rzeczywistoci. Idee, opinie i pogldy s bardzo wane, a ich badania i powicona temu literatura ciekawe, pouczajce i twrcze zwaszcza gdy rodz nowe skojarzenia i interpretacje. Korzyci z uprawianie tej dziedziny nauki s oczywiste. Tyle tylko, e nie s to badania geopolityczne, czsto wprost narzucajce mylne wnioski. Bd zaczyna si wwczas, gdy na rzeczywisto zaczynamy patrze przez pryzmat konstatacji, dotyczcych innego stanu rzeczy. S w prawdzie w myli ludzkiej wartoci uniwersalne, zarwno bardziej oglne, jak odnoszce si bezporednio do strefy polityki..Od gbokiej staroytnoci rozrniamy kraje, w ktrych ludzie rzdz - albo s rzdzeni; wiemy, jakich ujemnych przymiotw moe nabawi si wadza; rozumiemy, e prawo jest niezbdne dla ukadania stosunkw pomidzy ludmi. S do pogldy pomocne dla odczytania rzeczywistoci, ale nie narzucaj jej odbioru. Wspczenie, zwaszcza w spoeczestwach i pastwach dotkliwie ugodzonych niedawnymi kolejami losu, popularna staa si tzw. polityka historyczna. Jest to okrelenie wewntrznie sprzeczne. Historia w odbiorze niemale powszechnym to przeszo, czas zamknity, ktrego zmieni nie mona. Polityka dotyczy ksztatowania przyszoci, czasu absolutnie otwartego. Jak je czy z sob? Oczywicie, jest taka droga i moe by bardzo owocna. To wykorzystanie dowiadcze, nabytych w minionych czasach, i zastosowanie ich w innej, bo wspczesnej nam rzeczywistoci. Pierwsza uwaga: chodzi o przenoszenie dowiadcze, a nie emocji, specyfiki danego czasu, wczesnych odczu, obaw i nadziei. Przenoszenie moe nastpowa w obu kierunkach czasowych i oddziaywa na odczytywanie przeszoci albo przyszoci. Przenoszenie wstecz wystpuje czsto w badaniach historycznych: to podstawowy bd, typowy dla niedojrzaych czy niedouczonych historykw. Nazywamy go prezentyzmem: warunki dzisiejsze przenosimy do zupenie innego czasu, o zupenie innej specyfice, decydujco wpywajcej na zachowania ludzi. To najprostsza droga, aby z niej nic nie zrozumie. Oto przykad: Jeli w naszej
21

wspczesnej wiadomoci historycznej dominuj zbrodnie niemieckie z czasw minionej wojny czy traktowanie Polakw w zaborze pruskim niektrzy nie przyjmuj do wiadomoci, e chrzecijastwo do naszego katolickiego kraju mg przynie taki odwieczny wrg. Wniosek z tego (mocno przecie osadzony w naszej historiografii), e konfesj zaczerpnlimy bezporednio z Rzymu, zwaszcza, e papiee byli w konflikcie z cesarstwem, a Grzegorz VII zmusi Henryka IV, e boso, z mieczem na szyi przyby bagajc o zdjcie kltwy do Canossy. Tyle, e blisko sto lat wczeniej (a tysic przez zburzeniem Warszawy), papie Jan XIII wyznaczony zosta przez cesarza, a w pamitnym dla nas roku 966 Rzymianie uwizili go w Zamku w. Anioa porodku Tybru, a z pomoc pieszy mu z Niemiec Otton I. Skoro papie nie mg, ani nie chcia wystpi przeciwko Ottonowi, a po tej stronie Alp i Renu w rku cesarza byy wszystkie biskupstwa i klasztory, atwo ustali, jak rzeczywicie zachowali si wadcy pastwa, ktre ju wkrtce zaczto nazywa Polonia. Bardziej grone bywa przenoszenie w przd. Francuzi, najechani przez Niemcw tyle razy, w pocztku lat 50 poprzedniego wieku, gdy czogi sowieckie nad ab ju grzay silniki, aby na rozkaz Stalina wznowi marsz na zachd stanowczo protestowali przeciwko uzbrojeniu Niemcw: - jakesz, po tym, co nam zrobili! Druga uwaga: dowiadczenia to nie to samo, co przykady historyczne. Nasze dzieje XVII wieku zdeterminoway najazdy tureckie i szwedzkie. W czasie Potopu wojny objy cae kraj, a skala zniszcze i rozmiar strat byy tak wielkie, e nie odrobiono ich przed upadkiem Pierwszej Rzeczypospolitej; wiele przetrwao i do dzisiaj. Gdyby jednak kto wycign z tego wniosek, e po obleniu Jasnej Gry i rzezi Cecor, trudno o porozumienie pomidzy Polakami a Szwedami i Turkami bo znw mog nam zagrozi, wszyscy dzi byliby zdumieni. Nawet niektrzy historycy maj obecnie kopoty ze zrozumieniem, czemu tolerancyjny, skupiajcy osoby rnych konfesji Sejm wygna Arian; w myl wspczesnych standardw to niedopuszczalne. Z tego tragicznego okresu mona (i trzeba) wyciga wnioski, ale przecie nie takie mieszne. Chociaby tak oglny, e dziesiciolecia pokoju nie powinny nas myli, bo gdy nowe niebezpieczestwo nadejdzie (a kiedy musi), to nie bdziemy do niego przygotowani. Przykad z Turkami i Szwedami ujawnia pewien mechanizm formowania spoecznej wiadomoci. Dziaa regua dwu pokole. Zdarzenia, ktre mocno wbiy si powszechn pami, dominuj w wiadomoci generacji, ktra ya w tej rzeczywistoci, a take przez czas ycia pokolenia nastpnego. Tworzy to naturaln tendencj do odczytywania warunkw naszego czasu przez to, co dziao si i jak byo odbierane w minionym ju okresie. Jednak dowiadcze naley szuka z caej historii, a uniwersalizacja stanw wzgldnie niedawnych, ale ju minionych, bywa szczeglnie niebezpieczna zarwno dla wnioskowania naukowego, jak praktycznej polityki. Zwaszcza, e moe doj do swoistej syntezy, potgujcej niezrozumienia. Patrzc na nasz niedawn przeszo i dostrzegajc j przez okulary wspczesnoci, uzyskujemy bdny obraz (prezentyzm), z ktrego wycigamy wnioski dla zupenie innej obecnej rzeczywistoci (historyzm). W cicym nad nasz wiadomoci XX wieku, obok dwu wojen i jednej pokojowej rewolucji, kolejne pokolenia przeyy cztery okresy, cakowicie odmienne dla Polakw, na
22

dobitk mieszczce si w zupenie innych Europach. W dodatku, specyficzne warunki panujce w kadym z nich ulegay radykalnym zmianom. Przekadowo, okres PRL - mieszczcy si w granicach czasowych dwu pokole: przewaajcego dzisiaj i bezporednio poprzedniego, skada si z piciu cakowicie rnych rzeczywistoci: krwawego wprowadzanie nowego systemu wbrew ogowi; zbrodniczego stalinizmu, otwierajcego jednak szans awansu spoecznego dla rodowisk o sabszej wiadomoci obywatelskiej; wymuszonego zaakceptowania przez wikszo spoeczestwa nieco liberalizowanego ustroju; organizacj buntu przez najbardziej dojrzae rodowiska; masowy sprzeciw wobec zniewolenia, wprowadzanemu w obcym interesie. Warunki, motywacje i zachowania w kadym z nich rniy si od innych zasadniczo; samo ich wrzucenie do wsplnego worka czyni obraz nieczytelnym. Opinie i oceny tego okresu rni si, co zrozumiae. Jeli jednak np. metody dziaania politycznego, sprawdzajce si w okresie stanu wojennego, kto zalecaby dzisiaj, byoby to co najmniej niezrozumiae. Walka z ZSRR o uwolnienie Polski spod sowieckiej hegemonii po dezintegracji tego imperium za staa si anachronizmem. Dzisiaj moemy mie kopoty i mamy rne problemy z Rosj, lecz zupenie innego charakteru i rangi. Odwoujemy si czsto, co jest suszne i zrozumiae, do wielkiej myli przeszoci. Hobbes czy Rousseau, Mill czy Marks nie tylko yli w konkretnym czasie, lecz gosili swoje pogldy dla konkretnego czasu. Moemy je traktowa jako ponadczasowo tylko w takim zakresie, w jakim dadz si dopasowa, albo wywoaj skojarzenia odpowiadajce innym rzeczywistociom. To samo dotyczy doktryn cile politycznych. Koncepcja Dmowskiego, aby zjednoczy ziemie polskie pod berem cara jest jedynie zabytkiem historycznym, ale jej filar znalezienie dla Polski mocarstwowego opiekuna, nie jest przecie wspczesnej polityce cakowicie obca. Nieraz prba rozwinicia historycznej koncepcji, aby wykorzysta j we wspczenie formuowanym programie moe kwestionowa jej najgbsz istot. Pisudski w 1914 r. pragn poprowadzi Polsk przeciwko Rosji - gwnemu zaborcy, a zarazem sojusznikowi Zachodu, a nastpnie przeciwko Niemcom, aby wesprze i pozyska Zachd. Tak pomylana polityka powioda si, umoliwiajc odbudow Rzeczypospolitej. Czy mona dostosowa j do wspczesnych warunkw? Oczywicie, cho wymaga to gbokich modyfikacji: Dzisiaj wystpienie przeciwko Rosji a nastpnie Niemcom, przy przekonywaniu Zachodu, e we wasnym interesie powinien nas w tym wesprze, bdzie jednak wpdzaniem si nas samych w tarapaty, z ktrych z wielkim trudem udao si Polsce wydosta. I bdzie cakowicie przeciwne myli Pisudskiego. S wreszcie idee czy pogldy czsto interesujce jako wiczenie intelektualne, ale kompletnie oderwane od rzeczywistoci. Np. idea integracji europejskiej od Atlantyku do Pacyfiku. Pojawia si jednak tendencja, aby wszystkie pogldy - tylko dlatego e zostay sformuowane, traktowa jako realne moliwoci. To nieporozumienie. Naley rozrni dwie sfery badawcze: (1) odczytanie, analiz samej idei, rda i warunki jej powstania; (2) celowo i realno jej wykorzystania czy zastosowania w naszej rzeczywistoci. Mylenie tych dwu porzdkw moe by dla obu niebezpieczne. Badanie historycznej idei przez pryzmat naszych obecnych nadziei i
23

lkw moe utrudni jej waciwe odczytanie; przystosowywanie idei do warunkw, ktre j odrzucaj, prowadzi moe do bolesnych pomyek. Geopolityka i nie tylko ona, naley do tego drugiego porzdku. Idee, doktryny, pogldy naley zna to niezbdny skadnik wyksztacenia. Weryfikowa je trzeba jednak nie przez analiz poprawnoci rozumowania, tylko przez zgodno z rzeczywistoci, w ktrej mog by wykorzystane. Odnosi si to rwnie, a moe przede wszystkim, do idei i doktryn geopolitycznych. Wyej wspomniaem o kresie podziau mocarstw na morskie i kontynentalne. Mahan nie straci jednak wartoci, trzeba go tylko przetumaczy na warunki nawigacji wok ziemskiej. Trudniejsza sprawa jest z Mackinderem, o wiele bogatszym intelektualnie; nie wszystkie myli, zawarte w jego pracach, potrafilimy dotychczas odczyta. W warunkach obecnej fascynacji Heartlandem, dobrze zada sobie pytanie, czy ten orodek rodzcy ekspansje jest rzeczywicie zjawiskiem ponadczasowym. Inny, mniejszy heartland skandynawski trzykrotnie odznaczy si w dziejach: ekspansj germaska, normask i szwedzk kada coraz sabsza. Wraz z uzyskaniem wysokiego stopnia rozwoju cywilizacyjnego, nadwyek demograficznych nie musi wyrzuca na zewntrz, ostatni bya migracja zarobkowa sprzed stulecia. Czy podobne zjawisko wystpi i kiedy w Heartlandzie rodkowo-azjatyckim? Warto wreszcie przypomnie, e Mackinder heartland dostrzeg rwnie w czarnej Afryce. Dzi to spostrzeenie wydaje si bardziej zrozumiae, ni w jego czasach. 3. Uzalenienie geopolityki od potrzeb polityki Mona zaryzykowa tez, e najwikszym zagroeniem dla geopolityki jest polityka. Przywdcy rnej klasy i rangi, czsto przypadkowo wysunici na czoo, formuuj swoje programy i prowadz dziaania pod wpywem najprzerniejszych, czsto nie w peni uwiadomionych czynnikw. Nieraz z opnieniem odkrywaj prawdy, ktre powinny by czci ich wyposaenia intelektualnego. Wybitny amerykaski geograf polityczny Martin Ira Glassner z przeksem zauway, e George Kennan, twrca koncepcji powstrzymywania ktra wywara tak wielki wpyw na polityk amerykask, mg j znacznie wczeniej sformuowa, gdyby przeczyta ksik Spykmana, wydan w 1944 r. Mona t uwag rozwin: cae tabuny politologw zachodnich uzasadniay i rozwijay doktryn containment, pomijajc cakowicie jej najwikszy brak: pominiecie analizy potencjaowej. Nieznajomo wynikw bada geopolitycznych uzupenia usugowa literatura politologiczna, powielajc bd cicy na dziesicioleciach polityki. Badania geopolityczne, majce na celu uzasadnienie trafnoci jakiej tezy politycznej nie maj nic wsplnego z nauk. Nawet jeli jest to teza absolutnie trafna. S dziaaniem usugowym, mieszczcym si przede wszystkim w propagandzie, majcej wykaza suszno jakie sformuowanych ju pomysw politycznych. Geopolityka moe by pomocna polityce, peniej odkrywajc rzeczywisto, ujawniajc trwajce procesy. Sprowadzona do roli nobliwie wygldajcej reklamy, powoduje jedynie zwikszenie szkd, jakie moe spowodowa niedopasowana do rzeczywistoci i nie rozumiejca jej polityka. Rwnoczenie presja polityczna moe by bardzo silna i to stanowi najwiksze zagroenie dla geopolityki. Przykady chyba s zbyteczne.
24

Aby zachowa cakowit swobod myli i skupi na dowolnie wybranej dziedzinie, powstaj coraz to nowe dyscypliny badawcze. Jedn z nich jest geopolityka, ale naley ona do tej grupy nauk, ktre staraj si integrowa moliwoci i ustalenia bardzo wielu innych, od demografii czy kulturoznawstwa po cybernetyk i teorie gier. Wymaga to rozlegej wiedzy i precyzyjnych metod. Czynnikiem, ktry decyduje o kadej dyscyplinie naukowej jest warsztat badawczy. W przypadku geopolityki pod tymi wzgldami panuje cigle spore zamieszanie. Jest ono gwn przyczyn, e czsto odmawia si jej charakteru naukowego. Z pewnoci nie zasuguj na taki status ludzie, ktrzy powoujc si na geopolityk, czerpi surowiec pozornie intelektualny z marze, chciejstwa, ignorancji, zwykego faszu czy gorliwego wykonywania zlece. O tym naley ustawicznie pamita.

SUMMARY GEOPOLITICS: BENEFITS AND DANGERS It is possible to practice the geopolitics as a study, research method, practice of using political power, journalism, quackery or even fraud. In this article geopolitics was presented as a study, which is a part of political science. Geopolitics researches civilization and political systems on unchanging space. Basic benefit of using geopolitics is deepened evaluation of dynamic reality and variants of its change. Geopolitics is facilitating understanding great space-time processes. Practicing the geopolitics can be also dangerous. For first, can be dangerous to the policy. The best example is German school of geopolitics by Karl Haushofer. Secondly, geopolitics can surrender to different intellectual weaknesses, myths, stereotypes, etc.

25

STANISAW BIELE
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2009, T. 1

GEOPOLITYCZNE MYLENIE O ADZIE MIDZYNARODOWYM

1. Zmiana geopolityczna w stosunkach midzynarodowych Geopolityka przeywa swj renesans i w sferze ontologii, i w sferze poznania. W Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach, wystpuje moda na mylenie oparte na prawach geopolityki. Wczeniej zjawisko to rozpoczo si w Rosji, byo popularne na Zachodzie, od jakiego czasu trafia na polski grunt i spotyka si z duym zainteresowaniem, tak wrd badaczy i studentw, jak politykw czy publicystw. Jako jeden z pierwszych porzdkowaniem polskiej geopolityki zaj si Leszek Moczulski, ktrego fundamentalna praca pt. Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni (Bellona, 1999) zasuguje na szczegln uwag. Inne monumentalne dzieo tego autora pt. Narodziny Midzymorza (Bellona, 2007) pokazuje potencja badawczy, jaki tkwi w studiach geopolitycznych. Na fali popularnoci, pyncej do Polski z Zachodu, dokonano wielu tumacze podrcznikw, uznawanych za klasyczne, np. Geopolityk Carlo Jeana (Ossolineum, 2003) czy Wstp do geopolityki Colina Flinta (PWN, 2008). Mamy te interesujcy przykad oryginalnych bada szczegowych i w polskiej nauce wczeniej niepodejmowanych, a to Marcina F. Gawryckiego Geopolityka w myli i praktyce politycznej Ameryki aciskiej (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2007). Cenn poznawczo jest praca Piotra Eberhardta pt. Twrcy polskiej geopolityki (ARCANA, 2006). Istniejcy dorobek teoretyczny ma walor inspiracyjny do dalszych poszukiwa, sprzyja take dokonywaniu rozmaitych przewartociowa w definiowaniu interesw pastwowych, odnoszcych si przede wszystkim do bezpieczestwa. Mylenie geopolityczne, zwaszcza jeli jego przedmiotem jest sytuacja geopolityczna pastwa redniej wielkoci, jakim jest Polska, wymaga realizmu, liczenia si z midzynarodowymi ukadami si i ywotnymi interesami mocarstw1. Wydaje si, e na tle istniejcej wiedzy i dowiadczenia oraz wyzwa, jakie nios dynamiczne zmiany w rodowisku midzynarodowym, warto obecnie pooy nacisk na przechodzenie od prostych rekonstrukcji tradycyjnych szk naukowych do pogbionej refleksji na temat pozycji i roli pastwa w zmieniajcych si ukadach si na arenie midzynarodowej. Chodzi o to, aby nie wraca cigle do starych teorii, lecz poszukiwa w nich narzdzi geopolitycznych do zrozumienia zmieniajcej si rzeczywistoci midzynarodowej pierwszej poowy XXI wieku.
1

T. Klementewicz, Mdry politolog po szkodzie polityka. O praktycznej funkcji nauki o polityce, w: T. Klementewicz (red.), Trudna sztuka polityki. Szanse, ryzyko, bd, Studia Politologiczne vol. 1, Warszawa 1996, s. 181.

27

Warto akcentowa operacyjne i praktyczne zastosowanie rnych koncepcji geopolitycznych, nie za ich samoistne funkcjonowanie w przestrzeni intelektualnej2. W przypadku Polski takie rozumowanie znajduje uzasadnienie szczeglne. Bdc uczestnikiem zachodnich struktur integracyjnych, zajmuje ona cigle unikalne miejsce na mapie Europy, jest regionalnym centrum oddziaywa politycznych, krajem integrujcym si z Zachodem, ale otwartym na stosunki ze Wschodem i mogcym je istotnie modyfikowa wanie ze wzgldu na swj potencja geopolityczny3. Polska polityka zagraniczna cierpi na mizeri intelektualn w tym wzgldzie, zatem kade przedsiwzicie badawcze zasuguje na poparcie, gdy wzbogaca rodzim myl polityczn, pomaga objania dynamik zmian w stosunkach midzynarodowych oraz poszukiwa adekwatnych i skutecznych metod dziaania4. Po dowiadczeniach XX wieku powszechnie wiadomo, e geopolityka nie jest cudownym panaceum na wyjanianie wszystkich zoonych procesw, zachodzcych w stosunkach midzynarodowych. Na dodatek bywa z ni tak jak z pogod, wszyscy si na ni powouj, ale nikt nie wie dokadnie, na czym polega jej dorane i jednoznaczne oddziaywanie. Z pewnoci nie mona lekceway wpywu czynnika geopolitycznego (geograficznego i pochodnych) na wspczesne przemiany w wiecie, nie powinno si jednak go przecenia. Pozostaje cigle kwesti sporn, czy bardziej licz si geopolityczne fakty, czy geopolityczne konstrukty mylowe. Od dawna przecie wiadomo, e politycy wielu pastw, zwaszcza mocarstw, buduj rne przestrzenie geopolityczne, manipulujc faktami geograficznymi dla celw swoich polityk i strategii5. Zjawisko to stao si modne zwaszcza w ostatnich latach, kiedy nastpuje dekompozycja starych ukadw si i chwieje si rwnowaga midzynarodowa. Z kocem lat osiemdziesitych XX wieku nastpia fundamentalna zmiana geopolityczna w stosunkach midzynarodowych. Zakoczya si konfrontacja Wschd-Zachd, a upadek muru berliskiego znamionowa nie tylko zjednoczenie Niemiec i rozpad bloku wschodniego, ale take reunifikacj kontynentu europejskiego i koniec bipolarnego wiata. Era pozimnowojenna wydawaa si czasem bogiej transformacji. Zatriumfowao mylenie o kocu historii, Zachd radowa si z powodu zwycistwa demokracji i kapitalizmu nad komunizmem, promowano amerykaski model rozwoju, uosobiony w rewolucji internetowej i neoliberalnej wizji gospodarki, dynamizowano procesy integracyjne w Europie, rozniecano nadzieje na demokratyzacj Rosji, skadano deklaracje na temat zbudowania nowego adu midzynarodowego. Po rozpadzie radzieckiego im-

Por. np. A. Sengupta, Heartlands of Eurasia. The Geopolitics of Political Space, Lexington Books, Lanham 2009. Zob. S. Biele (red.), Polska w stosunkach midzynarodowych, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2007. K. astawski, Polska racja stanu po wstpieniu do Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. F. Goembski, Kategoria przestrzeni jako metafora polityki, w: B. Kaczmarek (red.), Metafory polityki, t. 2, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2003, s. 157-171.

28

perium za nastpia dekada wzgldnego spokoju6. Ten stan rzeczy zosta zakcony wstrzsem z 11 wrzenia 2001 roku. Data ta symbolizuje koniec epoki pozimnowojennej i otwiera now kart analizy wiatowej geopolityki. Doszo przede wszystkim do ogromnego rozczarowania now ideologizacj polityki. Radykalny islam sta si najwaniejszym czynnikiem destabilizujcym stosunki midzynarodowe, inspirujc terroryzm, wzrost fundamentalizmu religijnego w wiecie muzumaskim, kadc kres nadziei na pokj midzy Izraelem a Palestyczykami, czy wreszcie prowokujc mylenie na temat starcia cywilizacji7. Innym wyrazistym sygnaem nadejcia nowej epoki by spektakularny wzrost gospodarczy Chin, czego przypiecztowaniem byo przyjcie tego pastwa w 2001 roku do wiatowej Organizacji Handlu (WTO). Zaczto te dostrzega powrt Rosji do roli mocarstwowej, a za ni wschodzcych mocarstw Indii i Brazylii. Ten efekt wzrostu nowych potg zosta wzmocniony przez relatywne osabienie dwu najwikszych orodkw potgi wiata zachodniego USA i Unii Europejskiej. Kompromitacja Stanw Zjednoczonych w Iraku oraz odrzucenie traktatu konstytucyjnego dla Europy wiosn 2005 roku to dwa wane zjawiska, ktrych w badanym procesie nie mona lekceway. Wojna iracka zachwiaa wiarygodno i podwaya presti Stanw Zjednoczonych oraz ich legitymacj dla swobodnych dziaa na wiecie, zwaszcza w rejonie Bliskiego i rodkowego Wschodu. Nadwyrya stosunki transatlantyckie i negatywnie wpyna na postp europejskich procesw integracyjnych. Odrzucenie przez Francuzw i Holendrw traktatu konstytucyjnego byo raczej symptomem, a nie przyczyn kryzysu politycznego projektu integracyjnego, ktry spowodowa, e UE i jej pastwa czonkowskie nie miay zbyt wiele do powiedzenia na temat nowego adu midzynarodowego. Wszystko to zoyo si na kres ery atlantyckiej, ktr cechowao wsplne przywdztwo Ameryki i Europy w systemie stosunkw midzynarodowych8. Z perspektywy historycznej dynamiki rozwoju ycia politycznego zachodzce zmiany nabieraj niesychanego tempa9. W ich wietle wszystkie dywagacje o wiecie trac swoj wiarygodno i warto teoretyczn. Sia militarna miaa odgrywa coraz mniejsz rol na rzecz rozmaitych soft powers10. Okazuje si, e rywalizacja mocarstw nigdy nie zamara, za zdolno do obrony interesw pozostaje nadal podstawowym wyznacznikiem pozycji pastw w stosunkach midzynarodowych11. W tym kontekcie warto podkreli, e nie jest prawdziwa
Nie obyo si, rzecz jasna, bez konfliktw, na przykad na Bakanach, czy aktw przemocy i rzezi plemiennych w Afryce. 7 S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy ksztat adu wiatowego, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, Warszawa 1997. 8 L. Cohen-Tanugi, The Shape of the World to Come. Charting the Geopolitics of a New Century, Columbia University Press, New York 2008, s. 3. 9 T. Bodio, A. Chodubski, O prognostyce w politologii, w: T. Klementewicz (red.), Wspczesne teorie polityki od logiki do retoryki, Studia Politologiczne vol. 8, Warszawa 2004, s. 262. 10 Por. J.S. Nye, Jr., Soft Power. Jak osign sukces w polityce wiatowej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007. 11 Por. J.W. Legro, Rethinking the World. Great Power Strategies and International Order, Cornell University Press, Ithaca and London 2005.
6

29

teza o powrocie polityki siy dopiero w nastpstwie kryzysu gruziskiego 2008 roku, co polskie media podkrelay szczeglnie mocno. Tak jakby wczeniejsze interwencje przeciw Jugosawii czy Irakowi ze strony Stanw Zjednoczonych nie stanowiy jaskrawych wynaturze. W analizach stosunkw midzynarodowych przywraca si znaczenie paradygmatu realistycznego12. Realizm dy do uchwycenia rzeczywistoci tak, jaka jest, a nie tak, jak by powinna13. Kryzysy wywouj nastrj pesymizmu, wiksz wag przywizuje si do antyracjonalizmu i irracjonalizmu ni racjonalizmu14. Obok prawa i wartoci ronie znaczenie siy i interesw. Uznaje si wic, zwaszcza w krgach politologw amerykaskich, e ad midzynarodowy w nadchodzcych dekadach bdzie zaleny od tych, ktrzy dysponuj odpowiedni si i wol jej uycia15. Wikszo mocarstw bdzie okrela ekspansj jako swj cel16. Powrt realizmu politycznego oznacza te wicej szacunku dla pluralizmw, heterogenicznoci kultur i rnych drg rozwojowych. Mocarstwa musz na nowo nauczy si respektu dla siebie i swoich rl midzynarodowych17. Przyjcie realistycznej optyki zmusza do ujrzenia w stosunkach midzynarodowych hierarchii si, obiektywnego porzdku, ktry pozwala odnie poszczeglne role midzynarodowe do zajmowanych przez pastwa pozycji. Pastwa mae i redniej rangi s w takim ujciu wyranie upoledzone, bo w taki czy inny sposb zalene od wielkich potg. To wanie mocarstwa postpuj zgodnie z dyrektywami Realpolitik, za sabsi szukaj pociechy w tradycji idealistycznej18. Zrozumia zatem jest wystpujca w Europie rodkowej obawa przed odrodzeniem si koncertu mocarstw, ktry spowodowaby znan z historii marginalizacj pastw sabszych i mniejszych19.
12

B. Richardson, A New Realism: A Realistic and Principled Foreign Policy, Foreign Affairs 2008, nr 1, s. 142-154. 13 Por. dorobek jednego z prominentnych realistw amerykaskich: K.N. Waltz, Realism and International Politics, Routledge, New York & London 2008. 14 Por. P. Sloterdijk, Du musst dein Leben ndern, ber Religion, Artistik und Anthropotechnik, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 2009. 15 Najwikszym bdem naszej ery jest przekonanie, e liberalny demokratyczny ad zaprowadzimy wycznie dziki triumfowi idei lub e bdzie on wynikiem naturalnego rozwoju czowieka. To iluzja wystarczajco prawdziwa, by by niebezpieczn. R. Kagan, Historys Back, The Weekly Standard, vol. 013, nr 46, 25.08.2008. 16 Proces ten ju si rozpocz. Chiny i Indie nabieraj coraz wikszego znaczenia w swym ssiedztwie, a take poza nim. Rosja zakoczya etap poradzieckiej traumy, na nowo odzyskuje sw potg i staje si coraz bardziej agresywna. Japonia, cho nie zalicza si do si wschodzcych, obecnie mielej artykuuje swoje pogldy i zapatrywania wobec ssiadw. Europa podejmuje intensywne i ukierunkowane dziaania w dziedzinie wymiany handlowej oraz ekonomii. Brazylia i Meksyk coraz czciej zabieraj gos w sprawach dotyczcych caej Ameryki aciskiej. Republika Poudniowej Afryki wydwigna si na pozycj lidera kontynentu afrykaskiego. Wszystkie te kraje podporzdkowuj sobie coraz wiksz przestrze na arenie midzynarodowej, w stopniu wikszym ni dotychczas. F. Zakaria, Koniec hegemonii Ameryki, NADIR Media Lazar, Warszawa 2009, s. 75. 17 J. Winiewski, K. od-Kunia, Mocarstwa wspczesnego wiata. Problem przywdztwa wiatowego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2008, s. 11-40. 18 Por. S. Biele, Deficyt realizmu w polskiej polityce zagranicznej, Stosunki MidzynarodoweInternational Relations 2008, nr 3-4, s. 9-29. 19 Por. List otwarty do prezydenta USA: Zosta z nami, Ameryko, Gazeta Wyborcza z 18-19 lipca

30

Reguy realizmu politycznego nakazuj dostrzega rnice potencjaw i interesw pastw. Cho pastwa s rwne pod wzgldem prawnym, to jednak s rne pod wzgldem materialnym i funkcjonalnym. Dlatego tak wana jest z polskiego punktu widzenia funkcjonalno pastwa redniej wielkoci w systemie midzynarodowym. Trafnie dobrana specjalizacja, wpisanie si w globaln organizacj wiata s warunkiem sine qua non jego przetrwania i pomylnoci20. Pastwom mniejszym i sabszym z trudem przychodzi pogodzi si z istniejc hierarchi rang uczestnikw ycia midzynarodowego, w ktrym zamiast rwnouprawnienia i symetrii wystpuj jaskrawe zjawiska hegemonii, asymetrii i subordynacji21. Realizm zmusza do ostronoci i pokory wobec rzeczywistoci. W stosunkach midzynarodowych tak postaw wymuszaj obecnie nastpujce fakty: schyek potgi Ameryki, ogromna niespjno Europy i wzrost siy Rosji22. Z tej diagnozy Wessa Mitchella z Centrum Analiz Polityki Europejskiej w Waszyngtonie wynika konieczno wikszej powcigliwoci w stosunkach z Rosj. Mimo bezkompromisowej i konfrontacyjnej polityki Moskwy, Europa i Ameryka nie dysponuj skutecznymi, doranymi rodkami nacisku, by zmieni jej polityk na obszarze poradzieckim. Nie s te w stanie bojkotowa pastwa, ktre zajmuje jedn sm powierzchni ziemi, ma najwiksze zoa gazu ziemnego i drugie pod wzgldem wielkoci zasoby ropy naftowej na wiecie, zasiada jako stay czonek Rady Bezpieczestwa ONZ, jest wspdecydentem w wielu midzynarodowych gremiach, od G-8 poczwszy, na Radzie Rosja NATO i G-20 skoczywszy23. Na tym tle postulowanie wyrzucenia Rosji z rozmaitych forw midzynarodowych wiadczy raczej o emocjonalnym zacietrzewieniu, a nie o realistycznej, czy choby zdroworozsdkowej kalkulacji. Naley bowiem pyta o konsekwencje takiej strategii. Z Rosj, podobnie jak i z innymi krnbrnymi pastwami, trzeba i naley rozmawia. Moe nawet konieczne jest uzgodnienie pewnego modus vivendi, polegajcego na wzajemnym uznaniu zakresu odpowiedzialnoci za stabilizowanie adu midzynarodowego na okrelonych obszarach24. Za cen uniknicia nowej zimnej wojny lepiej jest Rosj angaowa ni izolowa25.
2009 roku. P. Grudziski, Pastwo inteligentne. Polska w poszukiwaniu midzynarodowej roli, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2008, s. 17, 19. 21 Unia Europejska jest oryginalnym poszukiwaniem sposobw eliminowania napi pomidzy formalnoprawn a realn pozycj poszczeglnych jej uczestnikw. Zasada spjnoci i solidarnoci jest prb przezwycienia dysproporcji i dysonansw, jakie istniej midzy europejskimi pastwami. Polska jest beneficjentem tej polityki. Zatem powstrzymywanie rozwoju UE, blokowanie systemu podejmowania decyzji jest dziaaniem na wasn szkod. Por. K. astawski, op. cit., s. 75-84. 22 W. Mitchell, Ameryka sabnie, Rosja w ofensywie, Gazeta Wyborcza z 30-31 sierpnia 2008 roku. 23 15 listopada 2008 roku w Waszyngtonie na szczycie G 20 Zachd po raz pierwszy uzna dawne kraje rozwijajce si za rwnorzdnych partnerw (Chiny, Indie, Brazylia, Argentyna). Moe to oznacza koniec dotychczasowej formuy G 8, czyli grupy najbogatszych pastw wiata i Rosji, ktre samodzielnie podejmoway decyzje w imieniu caego wiata. 24 Russias Responsibility in Global Affairs. 141st Bergedorf Round Table, October 24-26, 2008, Moscow, Bergedorfer Gesprchskreis, Krber-Stiftung, Hamburg 2008. 25 Nie izolujmy Rosji. Rozmowa z Jos Manuelem Barrosem, Gazeta Wyborcza z 14 listopada 2008
20

31

W ostatnich latach w polityce wielu pastw przyjto niesuszne zaoenie, jakoby wartoci byy waniejsze ni interesy. Jest prawd, e interesy mog by sprzeczne z wartociami, ale taki dylemat wystpowa zawsze, rna bya tylko skala napi pomidzy nimi. W wikszoci przypadkw, zwaszcza w polityce wielkich potg interesy i wartoci nawzajem si przenikaj. W tym sensie oddzielenie polityki od ideologii jest utopi. Ideologia bdzie istniaa zawsze, dopki istnie bdzie wartociowanie zachowa ludzkich. Trzeba wic szuka kompromisu pomidzy wartociami a interesami. Jeli polityk oprzemy jedynie na wartociach, bdziemy zmuszeni odrzuci kadego, kto tych wartoci nie podziela (Robert Cooper)26. Innym fenomenem jest rozbieno pomidzy realiami a percepcj, postrzeganiem wiata i jego objanianiem. Dotyczy to zarwno caej spoecznoci midzynarodowej, jak i poszczeglnych jej aktorw, zwaszcza wielkich potg. Wobec Stanw Zjednoczonych, Rosji i Chin zastosowano tyle rozmaitych scenariuszy rozwoju sytuacji, e doprawdy trudno zgadn, ktry z nich ma jakiekolwiek szanse spenienia si w przewidywalnej przyszoci27. Istota przeomu geopolitycznego ostatnich lat polega na poderwaniu amerykaskiej hegemonii w wiecie28. Wojna w Iraku i kryzys finansowy zaday powany cios ekonomicznemu prymatowi Ameryki29. Ponadto brak zdecydowanej reakcji USA na rosyjskie zmiany na mapie geopolitycznej w wyniku wojny gruziskiej wiadczy o bezsilnoci globalnego supermocarstwa. Na naszych oczach rodzi si nowy wiat, zwany sieciowym. Stany Zjednoczone bd w nim tylko jednym z wielkich mocarstw, zmuszonym stawi czoo niepewnej przyszoci, na ktr nie bd ju miay decydujcegoo wpywu, ale zachowaj w nim wyran przewag30. Podobne pogldy na ten temat gosz tacy wybitni uczeni jak John Gray31 czy Niall Ferguson. Ich zdaniem, moment amerykaskiego unipolaryzmu dobiega koca. Ta dramatyczna retoryka jest czsto oderwana od rzeczywistoci, albo t rzeczywisto usiuje wyprzedzi. Nie mniej jednak oddaje ducha epoki, powrt do deklinizmu i realistycznego pesymizmu. Zdaniem Nialla Fergusona, jeli moment jednobiegunowy, ktry przyszed po upadku imperium sowieckiego, by przykadem hybris, to kryzys kredytowy jest bardzo amerykask nemezis32.

roku. Czy Unia przetrwa w XXI wieku?. Rozmowa z Robertem Cooperem i Jackiem Saryuszem-Wolskim, Europa. Magazyn Idei Dziennika nr 240, z 8-9 listopada 2008 roku. 27 Por. J. Biaek, A. Oleksiuk, Gospodarka i geopolityka. Dokd zmierza wiat?, Difin, Warszawa 2009; G. Koodko, Wdrujcy wiat, Wydawnictwo Prszyski i S-ka, Warszawa 2008. 28 A.J. Bacevich, The Limits of Power: The End of American Exceptionalism, Metropolitan Books, New York 2008. 29 R.C. Altman, The Great Crash, 2008: A Geopolitical Setback for the West, Foreign Affairs 2009, nr 1, s. 2-14. 30 A.-M. Slaughter, Americas Edge: Power in the Networked Century, Foreign Affairs 2009, nr 1, s. 94-95. 31 J. Gray, Koniec ery amerykaskiej dominacji, Dziennik z 2 padziernika 2008 roku. 32 N. Ferguson, Amerykaska nemezis. Czy kryzys gospodarczy zwiastuje koniec hegemonii, Europa. Magazyn Idei Dziennika nr 224 (38/2008) z 27-28 wrzenia 2008 roku.
26

32

Moda na tzw. deklinizm zacza si ju w latach osiemdziesitych ub. stulecia, obecnie ma znw swoich zwolennikw33. Jeli jednak mona mwi, to raczej o relatywnym, a nie absolutnym spadku potgi USA, a to nie implikuje radykalnego ukrcenia ich wpyww. Faktem jest, e amerykaska marka traci swoj warto, ale to przecie nie oznacza upadku potgi Ameryki. Si i atutem Stanw Zjednoczonych byo zawsze to, e potrafiy co jaki czas na nowo si okreli34. Nie mona przekrela gospodarki amerykaskiej, mimo trapicego j kryzysu. Dowodzi ona cigle niezwykej ywotnoci, dynamiki i innowacyjnoci35. Mimo przyspieszenia wzrostu gospodarczego grupy BRIC (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny)36, gospodarka amerykaska jeszcze przez najblisze dziesiciolecia nie da si zdystansowa i pozostanie najwiksz na wiecie37. Stany Zjednoczone z potgi dominujcej stan si potg koordynujc rozwj wiata, co moe oznacza policentryzacj stosunkw midzynarodowych, ale nie wyeliminowanie ich z gry. wiat pozostanie jedno-wielobiegunowym, z USA jako najsilniejszym mocarstwem, zmniejszajcym wszak dystans do reszty wiata38. Nieadekwatno poj w opisie rzeczywistoci midzynarodowej wida byo wyranie w nastpstwie zamieszania, jakie wywoa kryzys gruziski, kryzys finansowy, a take wygrana demokratycznego kandydata na prezydenta USA. Ogoszono koniec Imperium Americanum, ktre ze wzgldu na wojn i dugi (John Gray) podzielio los innych imperiw, nasta wiat postamerykaski (Ivan Krastev),

33 Wystpuje obecnie wiele skrajnych pogldw, ktre gosz zwolennicy upadku Ameryki. Do jednych z najbardziej aktywnych w tej dziedzinie naley rosyjski politolog Igor Panarin, przewidujcy rozpad Stanw Zjednoczonych w wyniku zaamania gospodarczego i kryzysu moralnego. Nie mona zaprzeczy, e te katastroficzne wizje s jednym z instrumentw psychologicznego i propagandowego oddziaywania Rosji na wiat. Natarczywo w goszeniu wasnej potgi wraz z proroctwami na temat schyku potgi Zachodu USA i Unii Europejskiej, jest moe na krtk met skutecznym rodkiem odwracania uwagi od problemw wewntrznych, na dusz jednak met prowadzi bdzie do kolejnych rozczarowa i konsternacji. Por. P. Kennedy, The Distant Horizon: What Can Big History Tell Us About America, Foreign Affairs 2008, nr 3, s. 126-132. 34 K.A. Kosiski (red.), Stany Zjednoczone: obrona hegemonii w XXI wieku, Wydawnictwo KUL, Lublin 2009. 35 USA nadal pozostaj najbardziej innowacyjn gospodark wiata, generujc kadego roku wicej patentw ni wszystkie pozostae kraje cznie. Kraj ten jest ponadto przesiknity kultur przedsibiorczoci i nowatorstwa, ktre stanowi rdo przewag konkurencyjnych we wspczesnym wiecie. J. Biaek, A. Oleksiuk, op. cit., s. 36, 43. 36 Termin BRIC znany jest od 2001 roku, kiedy gwny ekonomista banku Goldman Sachs utworzy tak grup na papierze, aby analizowa rynki krajw rozwijajcych si. W czerwcu 2009 roku pod kierunkiem Rosji przywdcy czterech pastw spotkali si na szczycie w Jekaterinburgu, deklarujc wol dziaa na rzecz wzmacniania pozycji grupy w stosunku do krajw rozwinitych. Grupa jest niespjna pod wzgldem dynamiki rozwojowej tworzcych j pastw oraz treci ich interesw (rywalizacja midzy Rosj a Chinami w Azji rodkowej czy midzy Chinami a Indiami o wpywy w basenie Oceanu Indyjskiego, a razem z Brazyli w Afryce. 37 G. Friedman, Nastpne 100 lat. Prognoza na XXI wiek. Mocarstwo nad Wis?, AMF Plus Group, Warszawa 2009. 38 Przypuszcza si, e Stany Zjednoczone przestan peni funkcj siy wymuszajcej utrzymanie porzdku, stajc si mediatorem konfliktw i animatorem porozumie. Maj one wystarczajco duo siy, aby dobrze odnale si w nowym wiecie, a nawet utrzyma w nim szczegln pozycj. Por. P. D. Scott, The Road to 9/11: Wealth, Empire, and the Future of America, University of California Press, Berkeley 2008.

33

run pozimnowojenny porzdek midzynarodowy pod wodz USA (Ian Bremmer)39, nastpuje epoka dywergencji, w ktrej rywalizacja przebiega na rnych poziomach i wzdu rozmaitych osi (Robert Kagan)40. Nastaje czas strategicznej korekty, a nawet nowej zimnej wojny. Pogldy te podzielaj tacy badacze, jak Edward Lucas41 czy Siergiej Karaganow42, wskazujc wszak, e stara zimna wojna miaa wyjtkowo ostre podoe ideologiczne, gdy obecnie pomidzy Zachodem a pastwami Wschodu takie rnice praktycznie nie wystpuj. Susznie pyta Francis Fukuyama, jak moemy wkracza w now zimn wojn w sytuacji, gdy zarwno Chiny, jak i Rosja zakceptoway kapitalizm?. Tzw. konsens pekiski, czcy autorytarne rzdy z gospodark rynkow, jest popularny w wielu krajach rozwijajcych si nie bez powodu: zgodnie z tymi zasadami przywdcy pastwowi mog robi interesy i zarabia pienidze, nie wysuchujc poajanek w sprawie demokracji i praw czowieka43. Nastpstwem kryzysu finansowego jest konsolidacja wiata zachodniego, ale take otwarcie si Amerykanw i Europejczykw na takie pastwa, jak Chiny, Indie, Rosja, Brazylia, RPA, Australia, Korea Poudniowa czy Arabia Saudyjska. Na Zachodzie pojawiaj si opinie, e to Stany Zjednoczone, Europa, Japonia i wanie Chiny oraz Rosja powinny bra udzia w rozwizywaniu problemw zwizanych z kryzysem finansowym. Zdaniem Emmanuela Todda, francuskiego filozofa i publicysty, Rosja i Europa maj do odegrania kluczow rol, gdy one same mog ustabilizowa swoj gospodark i poradzi sobie z kryzysem44. Na dusz met nie ma wic znaczenia podzia na pastwa demokratyczne i autorytarne. Jeli wszyscy stoj w obliczu kryzysu finansowego, ktry dowodzi krachu koncepcji neoliberalnej, to dla ratowania kapitalizmu obowizuje solidarno wszystkich kapitalistw, take tych spod znaku autorytarnych45. 2. Geopolityka i globalizacja Dwie kategorie niczym awers i rewers tej samej monety dominuj w objanianiu dzisiejszej rzeczywistoci midzynarodowej: geopolityka i globalizacja. Pierwsza z nich oznacza tradycyjnie zwizki pomidzy potg w czasie i przestrzeni46, gdy druga odnosi si do intensyfikacji powiza ludzi w skali globu poprzez wszelkie formy wymiany47. To wanie globalizacja w ostatnich dekadach
39

I. Bremmer, Burzyciele wiatowego adu, Europa. Magazyn Idei Dziennika z 11-12 padziernika 2008 roku. 40 R. Kagan, Powrt historii i koniec marze, Dom Wydawniczy REBIS, Pozna 2009. 41 E. Lucas, Nowa zimna wojna. Jak Kreml zagraa Rosji i Zachodowi, Dom Wydawniczy REBIS, Pozna 2008. 42 S.A. Karaganow, Nowaja choodnaja wojna, Rossija w gobalnoj politikie 2008, nr 5; por. take: Komientarii Siergieja Karaganowa, Rossija w gobalnoj politikie, http://www.globalaffairs.ru/hot/karaganov/ (8.08.2009). 43 F. Fukuyama, They Can Only Go So Far, The Washington Post, August 24, 2008. 44 Zachd potrzebuje Chin. Wywiad z Emmanuelem Toddem, Dziennik z 20 padziernika 2008 roku. 45 F. Fukuyama, The Fall of America, Inc., Newsweek, Oct. 4, 2008. 46 C. Gallaher et al., Key Concepts in Political Geography, SAGE, London 2009, s. 87-93. 47 P. Marber, Globalization and Its Contents, World Policy Journal 2004-2005, vol. 21, nr 4, s. 2937.

34

staa si najwiksz si sprawcz zmian w wiatowych ukadach si, na dobre i na ze48. Zmiany w komunikacji i wzajemnym oddziaywaniu ludzi na siebie przyczyniaj si do radykalnych przeobrae technologicznych i spoecznych. Sprzyjaj te aktywizacji politycznej spoeczestw, przemianom subiektywnej kondycji ludzkoci, ktr Zbigniew Brzeziski nazywa globalnym przebudzeniem politycznym49. Inn konsekwencj jest pojawienie si globalnych problemw przetrwania50. Wielu badaczy przecenia znaczenie globalizacji albo geopolityki, gdy w rzeczywistoci one nawzajem si warunkuj i uzupeniaj. Geopolityka przypomina stare wzory zachowa w systemie midzynarodowym, oparte na dominacji, konflikcie i subordynacji, dotyka kwestii najwaniejszych z punktu widzenia globalnego podziau si. W tym sensie w jej obiektywie znajduj si procesy zwizane z globalnym rwnowaeniem si, w ktrych najwaniejsz rol odgrywaj faktyczne bd potencjalne wielkie mocarstwa51. Globalizacja natomiast antycypuje rosnce wspzalenoci, dojrzewanie procesw kooperacyjnych i integracyjnych. Przy czym nie jest to zjawisko nowe, mamy jedynie do czynienia z jego intensyfikacj w ostatnich dekadach52. Rewolucja technologiczna doprowadzia do pomniejszenia przestrzeni, zrelatywizowaa jej znaczenie, za dystans fizyczny w stosunkach midzynarodowych uleg znacznemu skrceniu. Rosnce wspzalenoci w dziedzinie gospodarki wpywaj na agodzenie napi geopolitycznych. Najwiksze gospodarki wiata USA, Unii Europejskiej i Chin s ze sob tak mocno powizane, e nikomu nie opaca si wszczyna konfliktu. Wojna pomidzy wielkimi mocarstwami jest nie do pomylenia. Wzrost jednych zaley od siy i prosperity innych53. Mao kto myli obecnie o swojej potdze w kategoriach nowych przestrzeni czy ekspansji terytorialnej. Takie mylenie zorientowane na podbj cudzych ziem stracio jakikolwiek sens. Zastpuje je cay arsena instrumentw ekonomicznych, ktre powoduj, i zglobalizowana gospodarka zapobiega powrotowi do rywalizacji geopolitycznej wedug wzorw znanych z przeszoci. Nowym zjawiskiem w zglobalizowanym wiecie jest internacjonalizacja wszystkich problemw ycia spoecznego. Czy dotyczy to terroryzmu, proliferacji broni jdrowej, chorb zakanych, skaenia rodowiska naturalnego, kryzysw gospodarczych czy braku wody, adnego z tych zagadnie nie mona rozwiza bez wsppracy i koordynacji dziaa wielu pastw. Jeli uwzgldnimy rosnc si
48

S. Miklaszewski, E. Molendowski (red.), Gospodarka wiatowa w warunkach globalizacji i regionalizacji rynkw, Difin, Warszawa 2009. 49 Z. Brzeziski, B. Scowcroft, Ameryka i wiat. Rozmowy o globalnym przebudzeniu politycznym, Wydawnictwo Aha! wiat i My, od 2009, s. 249-250. 50 Ibidem. 51 B. Raj Nayar, The Geopolitics of Globalization. The Consequences for Development, Oxford University Press, Oxford 2008, s. 7 i in. 52 M.M. Weinstein (ed.), Globalization: Whats New?, Columbia University Press, New York 2005. 53 M. Doyle, Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs, Philosophy and Public Affairs 1983, nr 34, cz. I i II, s. 205-235; 323-353; R.N. Rosecrance, The Rise of the Virtual State: Wealth and Poverty in the Coming Century, Basic Books, New York 2000.

35

niepastwowych uczestnikw ycia midzynarodowego, to okae si, e owa koordynacja staje si coraz trudniejsza, a perspektywy porozumienia si w skali globalnej malej54. Na tym tle powstaje pytanie, w jaki sposb globalizacja moe agodzi podziay geopolityczne, ktre przecie nadal si utrzymuj? Jak nowi aktorzy i nowe procesy globalizacyjne wpywaj na zmian ukadu si, dekompozycj starych konstelacji mocarstwowych, uniformizacj wzorcw i wartoci, czy pluralizacj ideologiczn i wiatopogldow rodowiska midzynarodowego?55. Inaczej mwic, jak pod wpywem globalizacji zmienia si interpretacja przestrzeni geograficznej jako przedmiotu podania polityki pastw, zwaszcza wielkich mocarstw56. Geopolityka bya przede wszystkim tworem potg pnocnej hemisfery (Zachodu). Imperia europejskie dominoway na Poudniu, od Ameryki aciskiej i Afryki, po Australi i Oceani. W cigu ostatnich 500 lat zachodnie know-how scalio glob w dosownym sensie57. Oznaczao to, e pod koniec XIX wieku zewntrzna ekspansja zostaa zastpiona przez wewntrzn konsolidacj systemu midzynarodowego. W wieku XX nastpio pknicie Pnocy na dwa przeciwstawne obozy, za na tzw. Poudniu wyoni si Trzeci wiat epoki pokolonialnej58. Wraz z kocem zimnej wojny pojawia si nadzieja, e pastwa pod ku integracji gospodarczej, ktra zastpi rywalizacj geopolityczn59. Okazao si jednak, e pastwa d do integracji gospodarczej i do adaptacji zachodnich instytucji czy wzorw zachowa nie po to, by rezygnowa z walki geopolitycznej, lecz eby j prowadzi jeszcze skuteczniej60. Wielkie mocarstwa, ktre s niewtpliwie filarami procesw globalizacyjnych, promuj wartoci pokoju i dobrobytu, ale jednoczenie nie trac okazji i woli do wkraczania w nowe domeny wpyww, czsto kosztem swoich partnerw czy kontrahentw. To oznacza, i globalizacja jedynie modyfikuje rywalizacj geopolityczn, ale jej nie eliminuje61. Pocztek XXI wieku cechuje rewolucyjna zmiana w pojmowaniu wiatowej geopolityki (podobnie jak jej pochodnych: geostrategii, geoekonomii i geokultury). Kiedy dominowa Zachd nad reszt wiata, teraz rodek cikoci przesuwa si na Wschd i Poudnie. Wraz ze wzrostem nowych pozaeuropejskich potg
54

Zdaniem Brenta Scowcrofta, gdybymy nie mieli ONZ, wiat jaki jest teraz, nie zdoaby si zebra i zgodzi si na jak uyteczn Kart Narodw Zjednoczonych. Z. Brzeziski, B. Scowcroft, op. cit., s. 251; F. Zakaria, op. cit., s. 63-64. 55 B. Krauz-Mozer, P. Borowiec (red.), Globalizacja nieznone podobiestwo?: wiat i jego instytucje w procesie uniformizacji, Wydawnictwo UJ, Krakw 2008. 56 R. Kuniar, Globalizacja, geopolityka i polityka zagraniczna, Sprawy Midzynarodowe 2000, nr 1, s. 17 i nast. 57 A. Toynbee, Civilization on Trial, Oxford University Press, London 1948, s. 23. 58 P. Kownacki, Trzeci wiat a polityczny aspekt globalizacji gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe ASKON, Warszawa 2006. 59 W. Zank (ed.), Clash or Cooperation of Civilizations?: Overlapping Integration and Identities, Ashgate, Burlington 2009. 60 Por. D. Mioszewska, Nowy Porzdek wiata jako polityczna forma globalizacji, Geopolityka. Biuletyn Naukowo-Analityczny Instytutu Geopolityki 2009, nr 1, s. 41-47. 61 Mapping the Global Future, U.S. National Intelligence Council, Washington, D.C. 2005.

36

i relatywnym spadkiem znaczenia USA, inicjatyw w ksztatowaniu systemu midzynarodowego przejmuj Chiny, Indie, Brazylia czy eurazjatycka Rosja62. Nie ulega wtpliwoci, e s one najwaniejszymi beneficjentami globalizacji i przechodzenia na gospodark rynkow. Przy tym tzw. efekt demonstracji oznacza, e pozytywnie oddziauj one na inne kraje Azji i Afryki, oferujc jednoczenie nowe moliwoci (rynki towarowe, finansowe, inwestycyjne) dla najbardziej rozwinitych potg na ziemi63. W kategoriach geopolitycznych jest to najwikszy przeom w czasach nowoytnych, cho w kategoriach ekononomicznych naleaoby spojrze chodniej na ten szok psychologiczny. Mianowicie na dzisiejszy wzrost potg azjatyckich warto spoglda z umiarem, gdy kiedy miay one take znaczcy udzia w wiatowej gospodarce, ale to nie oznaczao, e decydoway o losach wiata. W 1820 roku, u progu rewolucji przemysowej, gospodarka chiska stanowia 30 proc. gospodarki wiatowej, Indie ok. 15 proc., w porwnaniu do 23 proc. udziau Europy i mniej ni 2 proc. Stanw Zjednoczonych. W poowie wieku XX dwa azjatyckie olbrzymy miay zaledwie 8,7 proc. udziau w gospodarce wiatowej, gdy USA sigay 27,3 proc., za Europa 26,3 proc.64 Obecnie swj wzrost zawdziczaj globalizacji, cilej liberalizacji handlu wiatowego. Istot szoku psychologicznego, zwizanego ze zmianami geopolitycznymi dobrze oddaje pojcie Chimeryki, wprowadzone przez Moritza Schularicka i Nialla Fergusona, na oznaczenie zoonych stosunkw pomidzy Chinami i Ameryk. Jeli przyjmiemy, e istnieje co takiego jak Chimeryka, twr ten zajmuje okoo 13 procent powierzchni Ziemi, na jego terytorium zamieszkuje jedna czwarta ludnoci wiata, wytwarzana jest tam mniej wicej jedna trzecia globalnego PKB i wreszcie ta poczona gospodarka wygenerowaa ponad poow globalnego wzrostu gospodarczego w cigu ostatnich szeciu lat65. Kryzys gospodarczy pociga za sob wzmocnienie pozycji Chin kosztem Ameryki66. Oznacza to daleko idce zmiany geopolityczne, polegajce na wielkiej rekonwergencji Wschodu i Zachodu67. Chiny, cigle utrzymujce wysoki wzrost gospodarczy, mogyby nie tylko przecign Ameryk pod wzgldem poziomu PKB (stanie si to prdzej czy pniej, niezalenie od szczegowych prognoz, ktre z natury nie s dokadne), ale take przej inicjatyw na rnych obszarach globu, od Szanghajskiej Organizacji Wsppracy, po Afryk i Ameryk acisk. S to jednak w duej mierze twory dzisiejszej wyobrani Zachodu. Chiny pozostaj bowiem naprawd jednym
62

K. Mahbubani, The New Asian Hemisphere: The Irresistible Shift of Global Power to the East, Public Affairs Press, New York 2008. 63 Na uwag w tym kontekcie zasuguje na przykad afrykaska ekspansja Chin, ktra nieuchronnie musi doprowadzi do tar pomidzy mocarstwami, tradycyjnie prowadzcymi swoje polityki afrykaskie (Wielka Brytania, Francja, USA). F. Zakaria, op. cit., s. 144-146. 64 A. Maddison, The World Economy: A Millennial Perspective, OECD, Paris 2006, cyt. za: L. CohenTanugi, op. cit., s. 6. Do tych danych naley podchodzi z krytycznym dystansem, gdy brak konsolidacji gospodarczej Chin i Indii oraz jako ich potencjau nie czyniy bynajmniej z nich potg wiatowych w XIX wieku. 65 N. Ferguson, Amerykaska nemezis, op. cit. 66 G.J. Ikenberry, The Rise of China and the Future of the West: Can the Liberal System Survive?, Foreign Affairs 2008, nr 1, s. 23-37. 67 D. Scott, The Chinese Century?: The Challenge to Global Order, Palgrave Macmillan, New York 2008.

37

z biedniejszych pastw na wiecie. Ambicje mocarstwowe nie niweluj brakw w dziedzinie socjalnej, technologicznej, wojskowej. Pastwo rodka dy do wyempacypowania si, aby osign pozycj przeciwwac wobec Stanw Zjednoczonych, ale w przewidywalnej perspektywie jest to raczej niemoliwe68. Z takim myleniem koresponduje wizja Azji, jako obszaru permanentnej rywalizacji, podsycanej przez nierozstrzygnite konflikty z przeszoci. Na tym kontynencie nie doszo bowiem ani do symbolicznego zakoczenia II wojny wiatowej (Chiny-Japonia, Japonia-Rosja), ani zimnej wojny (podzia Korei, istnienie odrbnoci Tajwanu). Trway charakter maj spory terytorialne, gbokie rnice ideologiczne oraz ekstremizmy religijne i fundamentalistyczne (Pakistan, Indie, Iran, Afganistan). Wzrost potgi jednego z mocarstw natychmiast wywouje reakcj w postaci poszukiwania zewntrznego protektora, celem przeciwwaenia groby dominacji69. Relacje Japonii, Chin, Pakistanu, Indii, Arabii Saudyjskiej czy Turcji z Ameryk naley rozpatrywa w kategoriach rwnowaenia si70. Azja staje si obszarem rywalizacji trzech potg Chin, Indii i Japonii71, z ktrych kada ma ambicje dominacji regionalnej. W Japonii doszo do pierwszej od wielu lat poraki partii liberalnej, co moe by zapowiedzi emancypacji strategicznej tego pastwa od Ameryki. Tym bardziej wic potrzeba Stanw Zjednoczonych jako arbitra i gwaranta stabilnoci regionalnej72. Dynamiczny wzrost gospodarczy potg azjatyckich wywouje w oczach analitykw i obserwatorw mira azjatyckiego stulecia, ale droga do hegemonii politycznej i gospodarczej Azji jest jeszcze daleka. Przede wszystkim azjatyckiemu kolosowi brakuje geopolitycznej spjnoci i geostrategicznej konsolidacji. W nadchodzcych dziesicioleciach mona oczekiwa postpu w budowaniu spjnoci i znaczenia Azji jako jednego z filarw porzdku midzynarodowego. Nie naley jednak wyolbrzymia azjatyckiej potgi choby z tego powodu, e region ten nie ma wysokiego poziomu jednoci politycznej i raczej nie stanie si tworem podobnym do Unii Europejskiej. Wzrost znaczenia Azji per saldo powinien wszak oznacza wicej szans ni zagroe. Rozwj gospodarczy tego kontynentu nie tylko wydwign setki milionw ludzi z ndzy, ale rwnie zwikszy popyt na zachodnie towary. Wewntrzne pknicia pozwol Stanom Zjednoczonym skutecznie kontrolowa geopolityczne wpywy takich potencjalnych rywali, jak
68

Por. S.W. Mosher, Hegemon: droga Chin do dominacji, Wydawnictwo Sprawy Polityczne, Warszawa 2007; J. Clegg, Chinas Global Strategy: Towards a Multipolar World, Pluto Press, London & New York 2009. 69 Historia Azji obfituje w przykady rywalizacji o prymat i przywdztwo pomidzy najwikszymi potgami. Chiny i Japonia wielokrotnie biy si o Kore, ZSRR sprzymierzy si z Indiami i Wietnamem, aby trzyma w szachu Chiny, a te ostatnie wspieray Pakistan przeciwko Indiom. Najnowsze sukcesy Chin ju popchny ku sobie Japoni i Indie. C. Raja Mohan, The Asian Balance of Power, http://www.india-seminar.com/2000/487/487%20raja%20mohan.htm (16.07.2009). 70 Y. Funabashi, Keeping Up With Asia: America and the New Balance of Power, Foreign Affairs 2008, nr 5, s. 110-125. 71 B. Emmott, Rivals. How the Power Struggle between China, India and Japan Will Shape Our Next Decade, Harcourt, Orlando 2008. 72 D.E. Sanger, The Inheritance: The World Obama Confronts and the Challenges to American Power, Harmony Books, New York 2009.

38

Chiny i Rosja. Mona rwnie mie nadziej, e azjatyckie sukcesy stworz presj konkurencyjn, ktrej Zachd potrzebuje, aby zrobi porzdek we wasnym domu nie ulegajc faszywej propagandzie i histerii73. 3. Struktura systemu midzynarodowego System midzynarodowy mia o wiele czytelniejsz konstrukcj w okresie zimnej wojny. Zachd pozostawa wwczas w otwartej konfrontacji z reimami totalitarnymi, oczywiste byy podziay na swoich i obcych, przyjaci i wrogw74. Inne cywilizacje nie stanowiy zagroenia dla demokratycznego Zachodu. Obecnie adne pastwo nie jest oficjalnie wrogiem innego, dawni adwersarze Zachodu, a dzisiejsi partnerzy wcale jednak nie przyjmuj jego wartoci, potga jest bardziej rozproszona, za pod przykrywk nowych form totalitaryzmu tl si niebezpieczne wyzwania dla wiata wolnoci i demokracji. Wspczesny system midzynarodowy nie jest jednorodny jego struktura nadal ma charakter trjdzielny (tak jak okreli to na pocztku lat pidziesitych XX wieku francuski demograf Alfred Sauvy), cho po rozpadzie drugiego wiata komunistycznego nastpia cakowita dekompozycja, a nawet prbowano zaciera kontury wszelkich podziaw. Na kilkanacie lat zapanowao wraenie unipolarnoci, wydawao si, e hegemonia jednego mocarstwa zdominuje system midzynarodowy. Tymczasem Amerykanom do szybko zacza si wymyka kontrola nad wiatem. W tej sytuacji powracaj stare schematy, gdy brako adekwatnego opisu dla zmieniajcej si rzeczywistoci. Beneficjentami stabilnoci i dobrej koniunktury gospodarczej pozostaway pastwa zachodnie, ktre nale do OECD, i nadal zaliczane s do wiata pierwszego. W kontracie do nich trzeci wiat pozosta biedny i niestabilny, to w nim pojawiao si kilkadziesit jednostek geopolitycznych zagroonych upadkiem75. Pomidzy wiatem dostatku i wiatem biedy plasuje si drugi wiat, ktry podziela wiele charakterystyk typowych dla obu. Znjaduj si w nim pastwa, ktre bd decydowa o rwnowadze midzynarodowej w XXI wieku pomidzy trzema gwnymi orodkami potgi Stanami Zjednoczonymi, Uni Europejsk i Chinami. Naley do nich m.in. Rosja, pastwa latynoskie,
M. Pei, Mira azjatyckiego stulecia, Europa. Magazyn Idei Dziennika nr 275 (28/2009) z 11-12 lipca 2009 roku. 74 B. Koszel, S. Wojciechowski (red.), Zimna wojna (1946-1089) i jej konsekwencje dla adu midzynarodowego, Instytut Zachodni, Pozna 2007; T. Judt, Powojnie: historia Europy od roku 1945, Dom Wydawniczy REBIS, Pozna 2008. 75 Termin trzeci wiat cho nie oddaje obecnie gbokich rnic pord pastw rozwijajcych si, nadal ma znaczenie pejoratywne, powszechnie odbierany jest jako oznaka ponienia i zakorzenionej wadliwoci. A. Heywood, Politologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 36. Kraje sabo rozwinite s z pewnoci uderzajcym przykadem jaskrawych nierwnoci empirycznych w dzisiejszej polityce wiatowej. Wyranie obrazuje to posiadanie przez nie pastwowoci prawnej, odzwierciedlajcej ich czonkostwo w systemie pastw: uwidacznia ono, e ludno pewnych pastw krajw rozwinitych pod kadym waciwie wzgldem cieszy si znacznie lepszymi warunkami ycia ni ludno innych pastw krajw sabo rozwinitych. R. Jackson, G. Srensen, Wprowadzenie do stosunkw midzynarodowych. Teorie i kierunki badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2006, s. 26.
73

39

pastwa ASEAN, Iran, pastwa arabskie. Ich pozycja jest labilna, mog szybko w zalenoci od tempa rozwoju, doczy do wiata pierwszego, bd popa w regres i znale si w wiecie trzecim. Wic ten podzia geopolityczny z efektami globalizacji jako zjawiskami korzystnymi w sensie cywilizacyjnym, mona przyj, e wiat pierwszy to wiat zglobalizowany, wiat drugi czciowo zglobalizowany i wiat trzeci nieobjty jeszcze globalizacj76. Z powysz narracj koresponduje spojrzenie Roberta Coopera, ktry wskazujc na zrnicowanie istniejcego systemu midzynarodowego, dowodzi istnienia stref adu, zagroe i chaosu77. Zgodnie z tym, wiat jest podzielony na trzy strefy pastwa ponowoczesnej bogatej i wysoko rozwinitej Pnocy Europa, Stany Zjednoczone, Kanada (do tej grupy zaliczy te mona Japoni, Australi, Now Zelandi); pastwa nowoczesne w miar dobrze zorganizowane, ktre wkroczyy w epok industrialn (gwnie w Azji, Ameryce aciskiej i czci Afryki do tej kategorii nale nowe globalne mocarstwa Chiny, Indie, Rosja, Brazylia); wreszcie pastwa przednowoczesne, w ktrych nadal przywdcy plemion, klanw i wielkich rodzin stanowi o sposobach sprawowania wadzy, a egzystencja prostych ludzi jest na poziomie ubstwa, wprost niewyobraalnego dla Europejczykw czy Amerykanw78. Jest to zarazem strefa chaosu, konfliktw, nieprzewidywalnego rozwoju79. Robert Cooper utrzymuje te, e z epoki pastw narodowych nastpuje przejcie do epoki kontynentw, przy czym najwiksze potgi USA, Chiny, Rosja czy Indie same w sobie maj wymiar kontynentw. Moe je przeciwway jedynie zjednoczona Europa, w przyszoci by moe take Unia Afrykaska czy Unia Azjatycka80. Kilku amerykaskich badaczy upowszechnia pogld, e powraca epoka podziaw ustrojowych i ideologicznych, epoka konfliktu pomidzy demokracjami a autokracjami. W poszukiwaniu oryginalnoci, Francis Fukuyama i Robert Kagan wskazuj, e Rosja i Chiny, opowiadajc si za kombinacj autorytaryzmu i moder76

P. Khanna, The Second World. Empires and Influence in the New Global Order, Random House, New York 2008, s. XII, XXV-XXVII. 77 R. Cooper, Pkanie granic. Porzdek i chaos w XXI wieku, Media Rodzina, Pozna 2005. 78 Por. A.D. Rotfeld, Dokd zmierza wiat? Determinanty zmian w systemie midzynarodowym, w: A.D. Rotfeld (red.), Dokd zmierza wiat?, PISM, Warszawa 2008, s. 27. 79 Nie brakuje pogldw, e stopie rozwoju kilkudziesiciu pastw, nalecych do tej strefy, zaley od strategii wybranej przez metropolie europejskie w czasach kolonialnych. W zalenoci od warunkw klimatycznych i epidemiologicznych prowadzono albo polityk osiedlania i tworzenia cywilizowanych na wzr europejski instytucji politycznych (Australia, Nowa Zelandia), albo kreowania represyjnych i grabieczych systemw zarzdzania (Afryka, Azja). D. Acemoglu, S. Johnson, J. Robinson, The Colonial Origins of Comparative Development: An Empirical Investigation, American Economic Review 2001, vol. 91, s. 1369-1401. W objanianiu rnic przydaje si take prawo o nierwnomiernym rozwoju spoeczestw i pastw. W jego wietle rne systemy spoeczne, a zatem i pastwa pozostan zawsze na odmiennym poziomie rozwoju, std naiwnoci byoby sdzi, e w krtkim czasie upodobni si do siebie. Por. M. Husson, Niezrwnowaona globalizacja, Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej UW, Warszawa 2006. 80 Czy Unia przetrwa w XXI wieku?. Rozmowa z Robertem Cooperem i Jackiem Saryuszem-Wolskim, Europa. Magazyn Idei Dziennika nr 240, z 8-9 listopada 2008 roku. Por. W.C. Opello, The Nation-State and Global Order: A Historical Introduction to Contemporary Politics, Lynne Rienner Publishers, Boulder & London 2004.

40

nizacji, rzucaj w oczywisty sposb wyzwanie liberalnej demokracji. Po ich stronie opowiada si wielu dyktatorw, choby z Azji rodkowej, ktre w Rosji widz wsparcie, a niekoniecznie grob zniewolenia81. Zatem nowa o podziau przebiega midzy autorytaryzmem a liberaln demokracj, cho sam Fukuyama przyznaje, e ze wzgldu na ogromne zrnicowanie systemw autorytarnych, o ta nie oddaje istoty nowych podziaw82. Nie ma bowiem jednolitego wzorca reimw autorytarnych. S wrd nich zarwno wielkie wschodzce potgi, jak i pastwa upade, zagraajce wiatu nie swoj si, lecz chaosem i bezsilnoci83. Brakuje im te ora ideologicznego, przy pomocy ktrego dawne reimy autorytarne, w istocie totalitarne, (nazistowskie Niemcy, stalinowski Zwizek Radziecki i maoistowskie Chiny) mogy grozi reszcie wiata. S jednak ideologie, ktre mog konkurowa z liberaln demokracj i nakrca wspczesny konflikt zimnowojenny. S to: radykalny islamizm, czyli fundamentalizm islamski, za ktrym stoi Iran pod rzdami ekstremistycznych muw, oraz Rosja i Chiny, napdzane ideologi nacjonalizmu. Przy czym w Rosji nacjonalizm przybiera charakter rewanystowsko-imperialny i stanowi rzeczywist grob dla pastw poradzieckich84, podczas gdy nacjonalizm chiski, dumnie okazywany podczas igrzysk olimpijskich, nie ma jednoznacznego oblicza. Jest to rodzaj nacjonalizmu biurokratycznego, bazujcego na specyfice kulturowej i podkrelajcego suebno reimu wobec celw spoecznych85. Zdaniem Zbigniewa Brzeziskiego, Eurazja pozostaje cigle t wielk szachownic, na ktrej toczy si walka o wiatow hegemoni86. Rzeczywicie wiele wskazuje na to, e po kompromitujcej klsce w Iraku i bez szans na zwycistwo w Afganistanie, USA kieruj swoj uwag na obszar poradziecki, aby powstrzyma Rosj przed wzmocnieniem politycznym i gospodarczym oraz odbudow jej strefy wpyww. Zdaniem Ivana Krasteva, eskalujc napicie w stosunkach z Moskw, Waszyngton nie oddala niebezpieczestwa, e w przestrzeni poradzieckiej wrc graniczne zasieki i strefy wpyww, ale je przyblia87. wiat XXI wieku bdzie ksztatowany pod znakiem walki o wiatow hegemoni, mimo e wielu obserwatorw wskazuje nieuchronny powrt do
81

T. Ambrosio, Authoritarian Backlash: Russian Resistance to Democratization in the Former Soviet Union, Ashgate, Farnham & Burlington 2009. 82 Totalitarne dyktatury XX wieku skoniy nas do ostrego rozgraniczania midzy pastwami demokratycznymi i autorytarnymi. Ten sposb mylenia nam pozosta. Jednak nie wszystkie autokracje musz od razu mie zbiene interesy (podobnie z demokracjami; spjrzmy tylko na cierajce si pogldy USA i Europy w sprawie Iraku). Tak samo fakt, e w danym kraju panuje autorytaryzm, nie determinuje tego, jak bdzie si on zachowywa na arenie midzynarodowej. Jeli nie mamy sta si winiami wyimaginowanej przeszoci, to potrzebujemy duo bardziej zniuansowanej ramy pojciowej, by zrozumie wiat niedemokratyczny. F. Fukuyama, They Can Only Go So Far, The Washington Post, August 24, 2008. 83 Zob. S. Biele, Pastwa upade, w: J. Symonides (red.), Organizacja Narodw Zjednoczonych. Bilans i perspektywy, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 622-639. 84 A.A. Kazancew, Bolszaja igra z nieizwiestnymi prawiami: mirowaja politika i Centralnaja Azja, Izdatielstwo MGIMO-Uniwiersitiet, Moskwa 2008. 85 M. Lanteigne, Chinese Foreign Policy: An Introduction, Routledge, London & New York 2009. 86 Z. Brzeziski, B. Scowcroft, op. cit., s. 191-192. 87 I. Krastev, Potga papierowego tygrysa, Gazeta Wyborcza z 6-7 wrzenia 2008 roku.

41

multipolarnoci. Nastpuj zmiany w geopolitycznym ukadzie si. Sabnie globalna hegemonia Stanw Zjednoczonych88, ale to nie oznacza, e koczy si epoka wielkich imperiw. Do roli nowych potg pretenduj jak ju wczeniej wskazywano Chiny, Indie i Rosja. Unia Europejska staa si potg ekonomiczn, ale osabienie Ameryki osabia te UE, gdy nie bya ona nigdy potg militarn, korzystajc z parasola ochronnego USA89. Obecnie, po administracji Obamy UE spodziewa si odnowienia stosunkw transatlantyckich, w tym wypracowania wsplnej euroatlantyckiej polityki wobec Rosji. UE nie chce ju odgrywa roli siy alternatywnej i przeciwwagi dla USA, raczej szuka moliwoci powrotu do solidarnoci atlantyckiej, ktra pozwoli na konsolidacj Zachodu wobec narastajcych zagroe i wyzwa90. Nadchodzi nowy ad XXI wieku. Tak sdz analitycy systemu gospodarki wiatowej, ktrzy obserwujc zmiany geopolityczne i negatywne skutki globalizacji, wskazuj na nieuchronno zmian spoecznych i gospodarczych. Te za zadecyduj o gbokich zmianach politycznych91. wiat z jednej strony pozostanie oparty na wspzalenoci wielkich potg, ktrym bdzie zaleao na utrzymaniu stabilnej gospodarki i wsplnym zapobieganiu kryzysom, jak pokazuj choby wydarzenia z jesieni 2008 roku. Z drugiej strony jednak autorytarne mocarstwa, bogacc si dziki wkroczeniu na drog kapitalistycznych modernizacji, mog rzuci wyzwanie liberalnemu Zachodowi i podway jego prymat w wiecie. Jeli ekonomiczny racjonalizm nie przeway nad politycznymi namitnociami, to wspzaleno caego systemu sprawi, e ucierpi wszyscy92. Kryzys finansowy oznacza zmiany w postrzeganiu globalizacji93, ktrej wynikiem mia by spadek znaczenia pastwa narodowego i nacjonalizmu jako siy politycznej. Tymczasem wystarczy spojrze na Chiny, Indie i Rosj, aby zobaczy, e etniczny nacjonalizm i religia nadal ksztatuj ycie polityczne oraz e budowane na nich ustroje s alternatyw dla demokracji liberalnej, a nie jej replik94. Pastwo narodowe nie tylko odzyskuje swj wigor, ale staje si jedyn desk ratunku dla przywrcenia stabilnoci systemowej95. Nierwnowano pastw pod wzgldem potgi wystawia na szwank ich samodzielno i niezaleno, zwaszcza w erze intensywnych wspzalenoci. Dlatego im wicej takich niesamodzielnych pastw na wiecie, tym wiksze pole do dziaania maj najsilniejsze mocarstwa o charakterze imperialnym. Na szczcie
88

Jej przyczyn jest nie tylko kryzys ich systemu finansowego, ale take wzrost potgi innych mocarstw. Por. R.C. Altman, Globalization in Retreat, Foreign Affairs 2009, nr 4, s. 2-7. 89 Por. L. Cohen-Tanugi, The End of Europe, Foreign Affairs 2005, nr 6, s. 55-67. 90 J. Stachura, Administracja Baracka Obamy ile przeomu, ile kontynuacji?, Stosunki Midzynarodowe-International Relations 2009, nr 1-2, s. 23-25. 91 P. Della Posta, M. Uvalic, A. Verdun (eds), Globalization, Development and Integration: A European Perspective, Palgrave Macmillan, Basingstoke & New York 2009. 92 F. Fukuyama, They Can Only Go So Far, op. cit. 93 P. Krugman, The Return of Depression Economics and the Crisis of 2008, W.W. Norton & Company, New York-London 2008. 94 I. Krastev, To nie jest koniec Ameryki, Dziennik z 7 padziernika 2008 roku. 95 Por. S. Biele, Pastwa w stanie kryzysu i upadku?, w: J. Symonides, M. Suek (red.), Pastwo w teorii i praktyce stosunkw midzynarodowych, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 45-64.

42

adnemu mocarstwu nie udao si nigdy zawojowa caego wiata96. Faktycznie to Wielka Brytania bya ostatnim imperium, nad ktrym nigdy nie zachodzio soce97. Stany Zjednoczone, mimo globalnej obecnoci wojskowej nie s w stanie narzuca swojej dominacji. wiat faktycznie jest uni-multipolarny (S. Huntington), Ameryka stoi na czele grupy silnych potg regionalnych (wiele mocarstw i jedno supermocarstwo)98. Filozof polityki John Gray utrzymuje z kolei, e wiat nie jest ani jednobiegunowy, ani dwubiegunowy, ani wielobiegunowy. Takie kategorie, jego zdaniem, nie przystaj do opisu wspczesnej rzeczywistoci. Dzi nie mona wykluczy nawet najbardziej zaskakujcego sojuszu, bo znaczna cz z nich ma charakter taktyczny: USA day przykad, powoujc koalicj chtnych, Indie angauj si w przedsiwzicia ze Stanami Zjednoczonymi przeciwko Chinom, rwnoczenie podpisujc ukady z Iranem w zwizku z polityk energetyczn. Jednoczenie, zdaniem Graya, Zachd utraci supremacj. Ju nie dowodzi. A twierdzenie, e zachodnie instytucje su midzynarodowej stabilizacji, po Iraku wywouje najwyej salwy miechu 99. Z powyszym stanowiskiem wspgra opinia Richarda Haassa na temat bezbiegunowoci (nonpolarity), ktry uwaa, e wyaniajcy si porzdek midzynarodowy nie bdzie zdominowany przez jedno, czy kilka pastw, ale raczej dziesitki niepastwowych aktorw, wywierajcych rne rodzaje wpywu (organizacje regionalne i globalne, wielkie korporacje, regiony i jednostki administracyjne wewntrz pastw, miejskie metropolie/megapolis, agencje informacyjne, milicje czy prywatne armie, organizacje religijne, kartele narkotykowe i in.). W wiecie o tak szerokiej dyfuzji wpyww USA pozostan najwikszym pojedynczym orodkiem wpywu, z tendencj do relatywnego osabiania ich pozycji na arenie midzynarodowej100. Mocarstwa zawsze pretendoway do posiadania i forsowania wasnych wizji adu midzynarodowego. Jeli przyj, e taka postawa stanowi kryterium samodzielnoci, to Rosja odzyskuje zdolno kreowania swojej wizji poprzez kontrowanie pomysw amerykaskich. O ile Stany Zjednoczone lansuj uniwersaln demokratyzacj, take przy uyciu siy, o tyle Rosja uwaa, e kade pastwo w ramach suwerennoci ma prawo do wasnego modelu rzdw101. Oznacza to, e Rosjanie stoj na gruncie klasycznych zasad prawa midzynarodowego, jawi si paradoksalnie obrocami status quo, gdy USA stay si
96

Arnold Toynbee wskaza, e kade wielkie imperium cierpiao na mira niemiertelnoci (the mirage of immortality). R. Gilpin, War and Change in World Politics, Cambridge University Press, Cambridge UK 1981, s. 28. 97 N. Ferguson, Imperium. Jak Wielka Brytania zbudowaa nowoczesny wiat, Wydawnictwo Sprawy Polityczne, Warszawa 2007. 98 J. J. Wiatr, Rola USA po okresie hegemonii, Europejski Przegld Prawa i Stosunkw Midzynarodowych 2009, nr 2, s. 37-52; F. Zakaria, op. cit., s. 75. 99 Zachd utraci supremacj. Rozmowa z Johnem Grayem, Europa. Magazyn Idei Dziennika, nr 238 (43/2008) z 25-26 padziernika 2008 roku. 100 R.N. Haass, The Age of Nonpolarity: What Will Follow U.S. Dominance, Foreign Affairs 2008, nr 3, s. 44-56. 101 Zob. S. Biele, Rosja we wspczesnym wiecie, Europejski Przegld Prawa i Stosunkw Midzynarodowych 2009, nr 2, s. 5-26.

43

mocarstwem rewizjonistycznym. W powszechnej opinii kreowanej przez media zachodnie, jest akurat odwrotnie. Wielu obserwatorw sceny midzynarodowej przychyla si do tradycyjnej wizji wyaniajcego si porzdku midzynarodowego, opartego na policentryzmie i interpolarnoci102. Dostrzega si nowe wzory regionalnej rwnowagi si, przewidujc w przyszoci tworzenie rozmaitych konstelacji wzajemnie si przeciwwacych103. W wiecie, ktry nie ma jeszcze nazwy, narastaj procesy odrodkowe i rnicujce nad dorodkowymi i jednoczcymi. Globalizacja wprawdzie si nie cofa, ale coraz bardzie zaczyna przenika si z tradycyjn geopolityk, ktra paradoksalnie dziki niej odywa na naszych oczach. Mamy wic do czynienia z dwiema rwnolegle ksztatujcymi si sferami: sfer integracji gospodarczej i multilateralizmu, ktry mona okreli ponowoczesnym internacjonalizmem, z natury swej pokojow i astrategiczn, oraz sfer konfrontacji pomidzy indywidualnymi (narodowymi) i zbiorowymi (integracyjnymi) orodkami potgi na tle wojny z terroryzmem, wojen domowych, proliferacji broni jdrowej i in. Utrzymanie rwnowagi midzy tymi sferami stanowi najwaniejsze wyzwanie wobec Zachodu, ktry nawet jeli nie jest w stanie zapobiec redystrybucji potgi (nowemu rozdaniu), to powinien zrobi wszystko dla konsolidacji wikszoci pastw w obronie zdobyczy cywilizacji zachodniej104.

G. Grevi, The Interpolar World: A New Scenario, Occasional Paper European Union Institute for Security Studies, June 2009, nr 79; R. Skarzyski, Anarchia i policentryzm. Elementy teorii stosunkw midzynarodowych, Wydawnictwo Wyszej Szkoy Ekonomicznej w Biaymstoku, Biaystok 2006. 103 T.V. Paul, J.J. Wirtz, M. Fortmann (eds), Balance of Power: Theory and Practice in the Twenty-first Century, Stanford University Press, Stanford, CA 2004. 104 S. Gill, Power and Resistence in the New World Order, Palgrave Macmillan, Basingstoke and New York 2008.

102

44

45

SUMMARY

INTERNATIONAL ORDER IN GEOPOLITICAL THOUGHT It is not possible to disregard the influence geopolitical factor on transformation of international reality, similarly it should not overestimate. The popularity geopolitical thought favour growing dynamics of changes in international relations, the decomposition of old systems of strengths and shaping the new policentryzm. The relative sense is falling of United States power and growthing a new great powers, shape of international balance system. The realistic optics forces to see the world hierarchy of strengths the objective order, which permits to bring back the individual international roles to occupy by states position. In explaining today's International Order, geopolitics plaits and is supplement with globalization. The Geopolicy take into account the most important objects from the point of the global balance of might, especially with part of a new powers. During when globalization anticipates the growing correlations as well, as the maturation the cooperative and integration processes. The geopolitical structure of international system has three-phase character, despite that happend the total decomposition of cold-war divisions. The first world make up the the richest states of the West. In contrast to them determine "third world, full of regress and instability, in which exists tens of geopolitical individuals menaced with fall. Between world of wealth and poverty is alocated "second world, which has the same character, typical for both. There are states, which will decide about international balance of strentgh in XXI age among three main sources of power the United States, European Union and China. Also, belong to them Russia, the Latin states, states of ASEAN, Iran and arabian states. Their position is stable, they can, in dependence of development, to join to first world or falling in regress and find in third world. Binding this geopolittical division with effects of globalization as profitable visions, in civilization sense, it is possible to accept, that the first world is globalizated, the second world partly globalizated and the third where globalization is absence.

46

JAKUB POTULSKI
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2009, T. 1

WIENAMIN SIEMIONOW TIEN-SZANSKI

JAKO TWRCA ROSYJSKIEJ SZKOY GEOPOLITYKI Geopolityka, ktra ksztatowaa si na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku, powszechnie utosamiana jest z takimi nazwiskami jak Fryderyk Ratzel, Rudolf Kjellen, Alfred Mahan, Halford Mackinder i Karl Haushofer, ktrzy uznawani s za twrcw tej dyscypliny badawczej. Szczeglne za znaczenie dla ukonstytuowania si geopolityki przypisuje si zwaszcza pracom Mahana, Mackindera i Haushofera gdy uczeni ci starali si analizowa szersze, globalne ukady zoone z wielu pastw, a wic ukady cile geopolityczne. Ich dokonania wyznaczaj klasyczny okres rozwoju dyscypliny i m.in. do dnia dzisiejszego jedn z najbardziej wpywowych teorii geopolitycznych jest koncepcja Heartlandu Brytyjczyka Halforda Mackindera, a jedn z najbardziej znanych i zarazem kontrowersyjnych szk geopolitycznych jest niemiecka Geopolitik, ktrej gwnym przedstawicielem by genera Karl Haushofer. Jednake popularne utosamianie geopolityki z nazwiskami Mahana, Mackindera i Haushofera wydaje si nadmiernym redukcjonizmem badawczym. Nazwiska te s powszechnie znane, ale z punktu widzenia wkadu w rozwj dyscypliny, jak bya geopolityka na szczegln uwag zasuguj take myliciele francuscy i rosyjscy. To we Francji i w Rosji powstaway idee, ktrym geopolityka zawdzicza duo wicej ni niemieckiej Geopolitik, a nawet wicej ni Mackinderowi. Dotyczy to zwaszcza francuskiej szkoy geografii politycznej i jej twrcy Vidala de la Blache, ktrego wkad do geopolityki jest nie do przecenienia i porwnywalny z dokonaniami Ratzla i Kjellena. Koncepcje Vidala de la Blache mimo, i nie zdominoway geopolityki w pocztkowej fazie jej rozwoju okazay si niezwykle wane dla rozwoju myli geopolitycznej. Wspczesny renesans myli geopolitycznej nastpi dziki geografom i uczonym francuskim, takim jak Yves Lacoste, ktrzy w duym stopniu odwoywali si do tradycji Vidala de la Blache i francuskiej szkoy geografii humanistycznej. W klasycznym okresie rozwoju geopolityki, ktry przypada na okres midzywojenny warto zwrci take uwag na dokonania rosyjskich geopolitykw, tym bardziej, i dyscyplina ta przeywa obecnie w Federacji Rosyjskiej niezwyky wrcz renesans popularnoci. Szczeglna rola w rozwoju rosyjskiej geopolityki przypada pracom wybitnego rosyjskiego geografa Wienamina Siemionowa TienSzanskiego, ktrego publikacje zawieraj wiele wartociowych koncepcji i uoglnie geograficznych i historycznych. Spord rosyjskich geografw i historykw to wanie Tien-Szanski pozostawi po sobie jedn z najbardziej rozbudowanych, caociowych i oryginalnych koncepcji geopolitycznych. Wienamin Siemionow Tien-Szanski urodzi si w 21.03(8.04).1870 roku w Petersburgu, zmar 10.02.1942 roku w Leningradzie. Syn znanego podrnika,
47

geografa, demografa i dziaacza pastwowego Piotra Siemionowa TienSzaskiego1. W 1893 r. ukoczy wydzia fizyki i matematyki uniwersytetu Petersburskiego. Od 1893 do 1932 r. pracowa w urzdach i organizacjach statystycznych Rosji i ZSRR, a od 1899 by czonkiem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W latach 1932-1937 by m.in. dyrektorem Centralnego Muzeum Geograficznego, a jako profesor Uniwersytetu Leningradzkiego wykonywa prac dydaktyczn i by wykadowc na wielu wyszych uczelniach ZSRR. Umar w Leningradzie podczas blokady miasta przez Niemcw nie chcc opuci miasta, w ktrym si urodzi2. Swoje zainteresowania badawcze skoncentrowa przede wszystkim na geografii Rosji, m.in. by redaktorem wielotomowego wydawnictwa Rossija. Penoje geograficzeskoje opisanie naszego Otczestwa, ukazujcego si w latach 1899-1914. Jednoczenie wnis znaczcy wkad w rozwj teoretycznych podstaw geografii jako nauki. Podobnie jak i Vidal de la Blache, Tien-Szanski by zwolennikiem nurtu humanistycznego w geografii. Do tradycyjnego determinizmu geograficznego, charakterystycznego dla geografii przeomu dziewitnastego i dwudziestego wieku wnis on take aspekt antropologiczny, wyraajcy si w tym, i uznawa wag ekonomicznej dziaalnoci czowieka w procesie terytorialnego formowania si pastw, a take w tym, e rozwj pastwowo terytorialny by wedug niego rezultatem dziaania si geograficznych, ekonomicznych, ale take i kulturowych. Opracowawszy oryginaln klasyfikacj nauk geograficznych, skoncentrowa si przede wszystkim na geografii czowieka. By on zwolennikiem humanizacji nauk przyrodniczych i wedug niego czowiek winien by m.in. miar dla wszystkich poj geograficznych. Dzieli nauki geograficzne na nieorganiczne i organiczne oraz na syntetyczne, ktre obejmuj w sobie zarwno terytorialny, jak i kulturowy aspekt bada geograficznych (do nauk syntetycznych w obrbie nauk geograficznych zalicza m.in. geografi polityczn)3. Dziki takiemu antropologicznemu podejciu, ktre zakadao e rozwj pastwowo terytorialny by efektem wspistnienia si geograficznych, ekonomicznych i kulturowych, udao si mu opracowa niemao interesujcych teorii wyprzedzajcych rozwj nauk geograficznych i geopolityki. Wnis on znaczcy wkad w rozwj geografii politycznej w Rosji. Jego prace, w ktrych zawar podstawowe zaoenia swoich polityczno geograficznych teorii to: O moguszczestwiennom teritorialnom wadienii primitielno k Rossii (1915), Geograficzeskiej sobraenija o rassielienii czeowieczestwa w Eurazji i prarodinie Sawian (1916), Rajon i strana (1928) zawieraj one niemao oryginalnych geopolitycznych idei, ktre s interesujcym przedmiotem badania naukowego take w dniu dzisiejszym. Przede wszystkim Wienamin Siemionow Tien-Szaski jako pierwszy rosyjski uczony podj si systematycznego opracowania koncepcji rosyjskiej
1

Piotr Siemionow by rosyjskim podrnikiem, ktry bada gry Tien-Szan. W 1906 r. w rocznice pierwszej wyprawy w gry Tiren-Szan, w uznaniu dla zasug rosyjskiego geografa, specjalnym ukazem carskim przyznano mu prawo do uywania tytuy Tien-Szanski. 2 Politiczeskaja mysl w Rossii. Sowar personalij, Moskwa 2001, s.209-210. 3 B.A. Isajew, Geopolityka, Sankt-Peterburg, 2005, s.212.

48

szkoy geopolityki. W pracy O moguszczestwiennom teritorilanom wladenii primitielno k Rosii wyodrbni take zada, ktrymi powinni zajmowa si rosyjscy geografowie polityczni. Wrd najwaniejszych zagadnie rosyjski uczony wymieni takie obszary badawcze, jak: 1) analiza wiatowej roli rosyjskiej kolonizacji w Azji; 2) badanie terytorialnych form rosyjskiego panowania i wskazanie na najbardziej przydatne z nich dla wspczesnego pastwa rosyjskiego; 3) opracowanie koncepcji rosyjskich tzw. baz kolonizacyjnych i sposobu ich wykonania; 4) badanie drg komunikacyjnych Rosji i w ssiednich krajach z punktu widzenia warunkw panowania nad danym terytorium; 5) prace nad praktyczn kartografi Rosji i ssiednich pastw4. Wienamin Siemionow Tien-Szaski przedstawi take wasny geopolityczny model wiata i, zwizan z koncepcj wiatowej supremacji, alternatywn wobec teorii Heartlandu Halforda Mackindera. Teoria Tien-Szaskiego mimo, i nie zrobia tak znaczcej kariery jak Heartland Mackindera rwnie zasuguje na uwag. Rosyjski geograf, podobnie jak i Mackinder, uwaa, i istnieje zwizek pomidzy szerszymi uoglnieniami historycznymi a geograficznymi i dlatego te naley szuka formuy, ktra pozwoli dostrzec rne aspekty wpywu czynnikw geograficznych na histori powszechn i na zachodzce w globalnej przestrzeni procesy polityczne. Analizujc histori wiata wyodrbni on na powierzchni ziemi obszar krytyczny, midzy rwnikiem a 450 pnocnym rwnolenikiem, gdzie pooone s trzy wielkie zatoki oceaniczne: europejskie Morze rdziemne wraz z Morzem Czarnym, Morze Chiskie (Poudniowe i Wschodnie) wraz z Morzem Japoskim oraz Morze Karaibskie wraz z Zatok Meksykask. Uzna on, e wanie nad tymi trzema rdziemnomorskimi morzami i dwoma pwyspami znajdujcymi si midzy nimi (Pwysep Indyjski i Arabski) powstay najsilniejsze i najbardziej oryginalne cywilizacje i pastwa aryjczykw semitw, Mongow Chiczykw oraz Inkw Aztekw, a take najwiksze systemy religijne. Ten obszar peni w teorii Tienszaskiego rol podobn do mackinderowskiego Heartlandu. Tak jak Mackinder twierdzi, i ten kto panuje nad Heartlandem panuje nad wiatem tak Tien Szaski uwaa, i wadc wiata bdzie ten kto bdzie w stanie rzdzi jednoczenie wszystkimi trzema morzami, a trzema wadcami wiata bd te trzy nacje, z ktrych kada zawadnie jednym z tych mrz5. Rywalizacja o geopolityczn dominacj nad wiatem jest zwizana, wedug Tien Szanskiego, z prb opanowania trzech wielkich oceanicznych zatok. Siemionow Tien-Szaski by zwolennikiem teorii potgi kontynentalnej, zakadajcej przewag ziemi nad morzem, tj. tych pastw, ktre opanuj jak najwiksz mas kontynentaln. Gwnym geopolitycznym odkryciem, majcym strategiczne znaczenie dla Rosji stao si opracowanie najefektywniejszego dla Rosji sposobu opanowania kolonizowanej przestrzeni, ktry rosyjski geograf okreli jako kontynentalny model kontroli od morza do morza. Ponadto nie tylko
4

W.P. Siemionow Tien-Szanski, O moguszczestwiennom teritorilanom wladenii primitielno k Rosii, Sankt-Peterburg 1915, s. 32-33. 5 Ibidem, s. 5.

49

opisa i dokona analizy rosyjskiego mocarstwowego panowania nad terytorium, ale zestawi go take z dwoma innymi geopolitycznymi modelami, stosowanymi przez inne nacje piercieniowym obwodowym (ros. ) i punktowym (ros. ). Wieniamin Tien-Szaski zastanawia si w jaki sposb poszczeglne pastwa i nacje prbuj podporzdkowywa sobie i efektywnie kontrolowa zajmowan oraz kolonizowan przestrze. Analizujc procesy historyczne doszed on do wniosku, i w historii ludzkoci mona wyodrbni trzy sposoby, jakimi wielkie mocarstwa staray si zapewni sobie kontrol nad podbitymi obszarami: piercieniowy, punktowy oraz kontynentalny. Z tych trzech historycznie uksztatowanych systemw geopolitycznej kontroli nad przestrzeni pierwszym by system piercieniowy, ktry pojawi si w rejonie Morza rdziemnomorskiego. Najpotniejsza nacja w tym rejonie dya do opanowania wybrzey morskich i budowania na nich ldowych metropolii, ktre swoim usytuowaniem przypominayby piercie, co pozwalao kontrolowa wewntrzn przestrze morsk, nastpnie za swoj wadz rozszerzano w gb opanowanych terytoriw. W piercie swoj wadz zamykali Grecy, Rzymianie, Genuaczycy, Wenecjanie. Model ten stosowali take Szwedzi w rejonie Morza Batyckiego w XVII w., prbowali go zastosowa Francuzi pod wodz Napoleona w XIX w. Model ten powoduje, e wewntrz pastwa jego czci mog si swobodnie midzy sob komunikowa za pomoc drb biegncych po morzu wewntrznym i dziki temu nie ma wielkich rnic w poziomie rozwoju poszczeglnych prowincji i atwo jest ich broni, gdy s one pooone blisko wybrzey co uatwia dostarczenie zaopatrzenia i pomocy wojskowej w sytuacji zagroenia zewntrznego. Rozpad systemu piercieniowego nastpuje wwczas, gdy na ssiednich kontynentach nastpuje wzrost liczby ludnoci, co powoduje jego napr na wybrzea poszukujc tam wyjcia, swoistego okna na wiat6. Drugi z tych systemw punktowy zosta stworzony pniej, poniewa dopiero w epoce wielkich odkry geograficznych. Jego realizacji podejmuj si przede wszystkim pastwa mieszczce si na wyspach i pwyspach i dysponujce siln flot. W tym systemie nacje dokonujce ekspansji na zewntrz tworz porty, punkty strategiczne, bazy wojenne w strategicznie wanych punktach planety. W tym systemie na poszczeglnych kontynentach dy si do opanowania strategicznych punktw na wybrzeu, aby z nich dokona ekspansji w gb ldu. Kolonie wspierane s przez metropolie i zachowuj z ni kontakt za porednictwem floty i regularnych pocze drog morsk. Na drogach morskich midzy metropoli a jej koloniami tworzone s porty i bazy wojskowe dla utrzymania bezpieczestwa szlakw komunikacyjnych. Taki system kontroli nad przestrzeni stosowali Portugalczycy, Hiszpanie, Holendrzy oraz Anglicy7. Efektywno takiego systemu polega gwnie na opanowaniu oceanicznych tras handlowych, ktre jak wskazywa m.in. amerykaski admira Alfred Mahan s najlepsz form transportu. Dla zwolennikw potgi morskiej punktowy model kontroli nad przestrzeni i opanowanie oceanicznych szlakw handlowych jest rdem geopolitycznej przewagi, ale wedug Tien-Szaskiego nie jest to system
6 7

W.P. Siemionow Tien-Szanski, Rajon i strana, Moskwa-Leningrad 1928, s. 160-161. Ibidem, s. 162-163.

50

optymalny, poniewa jego gwnym niebezpieczestwem jest moliwo usamodzielnienia si kolonii i zrzucenia zalenoci metropolii. Achillesow pit tego systemu mog stanowi take bezporednie granice kolonii i umocnionych punktw na wybrzeu z mocarstwami kontynentalnymi, ktre mog dy do przejcia wadzy nad wybrzeami. Z tego te wzgldu tworzone s tzw. pastwa-bufory, ktre maj zabezpiecza przez ekspansj mocarstw kontynentalnych. W XIX w. Anglicy tak stref buforow midzy Indiami a Rosyjskim Turkiestanem uczynili Afganistan. Alternatywny dla punktowego systemu geopolitycznej kontroli nad przestrzeni stanowi kontynentalny model od morza do morza, w ktrej wntrze kontynentu obejmuje obszerne terytorium, dwoma kracami opierajce si o obmywajce jej krace oceany. Taki system pojawia si wwczas, kiedy panujcej wadzy uda si opanowa terytorium od morza do morza. Ca uwaga w tym modelu skierowana jest na ukad i budow wewntrznych drg komunikacyjnych, wodnych i ldowych, uatwiajcych lub utrudniajcych kolonizacj przestrzeni. Przykadem takiego modelu bya m.in. staroytna Persja, a wspczenie USA oraz ZSRR i na przykadzie tych pastw mona wskaza na waciwoci tego typu wadania nad przestrzenia. Model kontynentalny wyrnia si swoj efektywnoci i ma wszelkie naturalne podstawy by sta si systemem trwaym. Jednake, aby takim si sta musi zosta zachowane racjonalne gospodarowanie i zaludnienie przestrzeni, gdy gwn saboci takiego systemu mog by pojawiajce si gbokie rnice w rozwoju i zagospodarowaniu centrum (dobrze rozwinite) i peryferii (ktre w znaczcym stopniu ustpuj centrum i mona je porwna do kolonii). Zazwyczaj ten region, od ktrego rozpoczyna si kolonizacja i polityczne zbieranie ziemi, pod wzgldem zaludnienia i ekonomiki jest znacznie lepiej rozwinity, ni pozostae terytorium pastwa. Model kontynentalny jest efektywny i udaje si go utrzyma, jeeli uda si podnie peryferie do poziomu zaludnienia i rozwoju ekonomicznego centrum kraju. Zwraca take uwag na to, i model kontynentalny moe si rozwija w sposb stabilny kiedy brak jest zagroenia ze strony politycznych ssiadw, jak to miao miejsce w Ameryce Pnocnej, wwczas mona spokojnie przeprowadzi kolonizacj kontynentu a nastpnie zabezpieczy jego rozwj polityczny i gospodarczy8. Historiograficzne uoglnienia powicone rnorodnym sposobom kontroli nad przestrzeni suyy Tien-Szaskiemu do refleksji nad geopolityk pastwa rosyjskiego. Zwraca on szczegln uwag na niedostatki rosyjskiej pastwowoci, pretendujcej do miana potgi kontynentalnej, a zwaszcza na sabo rosyjskiej kolonizacji na wschodzie i trudnoci z kontrol daleko oddalonych obszarw, ktre ssiaduj z pastwami take majcymi pretensje do tych terytoriw. Uwaa on, i jedynym wyjciem dla Rosji, aby wzmocni swoj pastwowo i geopolityczn pozycj w wiecie jest zwikszenie poziomu zaludnienia i poziomu rozwoju gospodarczego geograficznego centrum kraju. Wysun w swoich pracach ide, i aby zapewni Rosji bezpieczestwo i stabilny rozwj naley wydzieli przestrze midzy Wog a Jenisejem, Oceanem Lodowatym o poudniowymi granicami
8

W. Siemionow Tien-Szanski, O moguszczestwiennom territorialnom wadenii primietielno k Rossii, s. 14-16.

51

pastwa i stworzy osobny, kulturowo-ekonomiczny, jednolity obszar Rosyjskiej Eurazji, ktr naley postrzega nie jak peryferie pastwa, ale jak jej rdzenny obszar, tak jak do tej pory bya traktowana przede wszystkim europejska cz pastwa. Powinno to w istotny sposb umocni rosyjski model geopolitycznej kontroli nad przestrzeni od morza do morza9. Tien-Szaski z niepokojem zauwaa, i osobliwoci pastwowoci rosyjskiej jest zbyt due oddalenie geograficznego centrum terytorium do centrum zaludnienia pastwa (ok. 3 000 km). Dlatego te zakada, i elementem rwnomiernego rozwoju pastwa, a take usprawnienia i utrzymania efektywnej kontroli nad rosyjsk przestrzeni powinno by przyblienie politycznego centrum pastwa do jego rzeczywistego centrum geograficznego. Wienamin Siemionow Tien-Szaski uwaa, i mona tego dokona na dwa sposoby. Pierwszym by radykalny sposb, ktry w okresie swoich rzdw zastosowa Piotr Wielki, przenoszc stolic pastwa z Moskwy do ujcia Newy. Dla wspczesnej Rosji waciwe byoby natomiast przeniesienie centrum kraju do Jekatynburga, na Ural. Drugi sposb, mniej radykalny i wedug rosyjskiego uczonego waciwy, mia polega na stworzeniu tzw. baz kolonizacyjnych, ktre stanowiyby enklawy przyspieszonego rozwoju i przyczyniay si do opanowania i zagospodarowania peryferii pastwa. Enklawy te budujc sie kontaktw i szlakw komunikacyjnych przyczyniayby si do integracji terytorium pastwa i jego rwnomiernego zaludnienia i rozwoju kulturowo-ekonomicznego10. Analizujc historyczny rozwj pastwowoci rosyjskiej Tien-Szaski wyodrbni na terytorium europejskiej Rosji cztery historyczne bazy, wok ktrych koncentrowao si osadnictwo i pastwowo rosyjska: 1) kijowskoczernichowsk; 2) nowogrodzko-piotrogrodzk; 3) rodkowowoask; oraz 4) moskiewsk. Dwie pierwsze bazy, pooone zbyt daleko na zachodzie pastwa, byy naraone na ataki zachodnich wrogw pastwa rosyjskiego, ktrzy je niszczyli i tylko ziemia moskiewska i rodkowowoaska, majce dogodne geopolityczne pooenie, rozwijay si rwnomierne bez okresw panowania nad nimi obcych pastw. Dziki tym bazom, dajcymi pastwu moliwo wewntrznego wzmocnienia si, a nastpnie opanowania wybrzey morskich (Batyk i Morze Czarne) Rosja staa si jednym z wielkich mocarstw wiata11. Wyjcie za Ural i kolonizacja Azji Pnocnej spowodoway szybki rozwj terytorialny pastwa. W nowej rzeczywistoci geopolitycznej historyczne stare bazy nie speniay ju, wedug rosyjskiego geografa, swojej roli, jako politycznogospodarcze centra pastwa. Aby w peni rozwin rosyjski system kontroli nad podbijan przestrzeni od morza do morza, wedug rosyjskiego uczonego, konieczne jest stworzenie w azjatyckich ziemiach Rosji czterech analogicznych baz kolonizacyjnych: 1) atajskiej; 2) uralskiej; 3) turkiestaskiej; oraz 4) przybajklaskiej. Uwaa, i do ich rozwoju konieczne jest, aby dotychczasowe centra pastwa zrezygnoway ze swoich monopolistycznych przyzwyczaje w dzianinie handlu i przemysu, tworzc swoje filie, rozwijajc ich
9

I.A. Wasilienko, Geopolitika, Moskwa 2003, s.112. W.P. Siemonow Tien-Szanski, O moguszczestwiennom territorilanom, s. 17-18. 11 Ibidem, s. 18-20.
10

52

samodzielno, tworzc rynki zbytu, na ktre produkowayby azjatyckie centra, dziki czemu ich rozwj nabieraby waciwego tempa. Tien-Szaski uwaa, e wzrost zaludnienia w azjatyckiej czci Rosji plus wzrost zaludnienia w ssiednich pastwach azjatyckich, da w rezultacie realne podstawy dla rozwoju przemysowego azjatyckich centrw Rosji. Podkrela, i tylko budowa baz kolonizacyjnych: uralskiej, atajskiej, przybajkalskiej i turkiestaskiej oraz stworzenie z nich silnych centrw spoeczno-ekonomicznych, pozwoli Rosji zachowa geopolityczn stabilno i zapewni utrzymanie kontroli nad pastwem. Jednoczenie Tien-Szaski wskazywa, i Rosja powinna wystrzega si ustroju federalnego, gdy byby on dla niej ostatecznym pogrzebaniem szans na ochron geopolitycznej dominacji nad opanowanym terytorium. We wspczesnej rosyjskiej literaturze przedmiotu uznaje si, e idee Wienamina Siemionowi Tien-Szaskiego do dnia dzisiejszego nie straciy na swojej aktualnoci, a wspczesna Rosja, stojca w obliczu niebezpieczestwa dalszej dezintegracji terytorialnej, moe wiele skorzysta na pracach rosyjskiego geografa12. Pozycja Wienamina Siemionowi Tien Szanskiego w historii rosyjskiej szkoy geopolityki jest szczeglna. By on uczonym, geografem, ktry chyba w najwikszym stopniu zasuy sobie na miano ojca rosyjskiej szkoy geopolityki. We wczeniejszych pracach rosyjskich uczonych nie brak byo wartociowych uoglnie geopolitycznych. Szczegln rol w upowszechnieniu si mylenia geopolitycznego w Rosji odegrali historycy, tacy jak Siergiusz Soowiow (18201879), Wasyl Kluczewski (1841-1911), a przede wszystkim Lew Miecznikow (1838-1888), ktrych znaczenie polegao na tym, i wszyscy oni tworzyli wielkie syntezy dziejw Rosji, ktre uzyskawszy wielk popularno i poczytno, ksztatoway geopolityczn wyobrani rosyjskiego spoeczestwa. Zawieray one wiele wartociowych uoglnie o charakterze historiograficznym co powoduje, i czsto to wanie rosyjskich historykw ucz si za twrcw rosyjskiej szkoy geopolityki. Jednake prace rosyjskich historykw miay przede wszystkim charakter historiozoficzny i dopiero geograf Wienamin Siemionow Tien-Szaski zapocztkowa systematyczne badania powicone rosyjskiej geografii politycznej. W swoich zainteresowaniach badawczych czy on problematyk globalnej geopolityki (teoria oceanicznych zatok oraz analizy historycznych systemw kontroli nad przestrzeni) z regionalnymi analizami powiconymi zagadnieniom rozwoju pastwowoci rosyjskiej i praktycznymi radami kierowanymi do rosyjskich politykw, w jaki sposb zintegrowa i zagospodarowa terytorium najwikszego pastwa wiata Rosji. Szeroki zakres zainteresowa badawczych rosyjskiego geografa i intelektualne znaczenie teorii Tien-Szaskiego czyni go jednym z najwaniejszych geopolitykw tworzcych w klasycznym okresie rozwoju myli geopolitycznej. Jego geopolityczna wizja wiata, zgodnie z ktr decydujc rol w historii i rozwoju geopolitycznym wiata odgrywa tzw. obszar krytyczny, pooony pomidzy rwnikiem a 45 rwnolenikiem na pkuli pnocnej, stanowi, niesusznie zapomniane, uzupenienie prac Alfreda Mahana i Halforda Mackindera.
12

Por. H.M. Sirota, Osnowy geopolityki, Sankt-Peterburg 2001, s. 49.

53

Jego oryginalna analiza sposobw geopolitycznej kontroli nad przestrzeni take stanowi wany wkad w rozwj myli geopolitycznej, tym bardziej, i suya ona opracowaniu wskaza dla realizacji praktycznej polityki wewntrznej i zagranicznej pastwa rosyjskiego. Szczegowa analiza geopolityczna zaproponowana przez rosyjskiego geografa prowadzia do oceny konkretnej sytuacji geopolitycznej i ukazania okrelonych dziaa konstruktywnych, ktre zapewni Rosji waciwy kierunek rozwoju, tak aby chroni geopolityczn przestrze imperium rosyjskiego. Dlatego te prace Wienamina Siemionowi Tien-Szaskiego sytuuj si obok takich klasykw geopolityki, jak Alfred Mahan, Halford Mackinder, czy te Karl Haushofer i zasuguje on na przywrcenie mu nalenej pozycji jako jednego z prekursorw geopolityki.

SUMMARY Wienamin Siemionow Tien-Szanski as a creator the Russian Gepolitical School The special role in development of Russian geopolicy determines prominent Russian geographers works, Wienamin Siemionow Tien-Szanski (1870-1942), whose publications contain many precious conceptions and geographical or historical generalizations. The Russian geographer considered that exist relationship between wider historical generalizations and geographical. That is why one shold to look for formula, which can perceive variety aspects of influence geographical factors on general history and political processes on global space. Analysing word history, he seperated on ground surface the "critical area, between equator and fortyfifth northern degree parallel, where are placed three great oceanic gulfs: Inland European Sea together with Black Sea, China Sea (South and Eastern) together with Japanese Sea as well as Caribbean Sea with Mexican Gulf.

54

TOMASZ KLIN
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2009, T. 1

WTKI GEOPOLITYCZNE W DOROBKU ROBERTA STARUSZ-HUP

Robert Strausz-Hup urodzi si w Wiedniu 25 marca 1903 roku. Dwuczonowe nazwisko zawdzicza ojcu, ktry by wgierskim ydem oraz matce wywodzcej si od francuskich Hugenotw1. Dziecistwo i modo spdzi w Austro-Wgrzech i Bawarii. W wieku 20 lat wyjecha do Stanw Zjednoczonych w celach zarobkowych. Pocztki byy trudne, pierwsz prac podj w magazynie domu towarowego2. Wykorzystujc znajomo jzykw obcych stopniowo poprawia swoj sytuacj zawodow, pracujc m.in. w instytucjach finansowych. W 1938 roku zaniepokojony ekspansj Niemiec w Europie rozpocz cykl wykadw na temat nadchodzcej wojny, ktrych wysoki poziom umoliwi rozpoczcie mu kariery naukowej na Uniwersytecie Filadelfijskim3. W czasie wojny wsppracowa ze znanym geografem Isiaiah Bowmanem, dziaajc jako naukowiec i ekspert rzdowy4. W 1955 roku zaoy Instytut Bada nad Polityk Zagraniczn (FPRI Foreign Affairs Research Institute) z siedzib w Filadelfii, znany w szczeglnoci z analitycznego kwartalnika Orbis. W nastpnych latach Strausz-Hup prowadzi oywion dziaalno naukow i szerzej: intelektualn, publikujc wiele ksiek i artykuw; czsto sprawowa rwnie funkcj redaktora naukowego prac zbiorowych5. W latach 1969-1989 mia miejsce kolejny etap jego imponujcej kariery peni rozmaite funkcje w dyplomacji amerykaskiej. Pocztkowo planowano mianowa go ambasadorem w Maroku, jednak ze wzgldu na jego proizraelskie sympatie zrezygnowano z tego pomysu, skierowano go natomiast do Sri Lanki6. Nastpnie peni funkcj ambasadora w bardziej istotnych placwkach: w Belgii, Szwecji, przy NATO oraz w Turcji. Pod koniec ycia powrci do Filadelfii; okazjonalnie wygasza wykady oraz publikowa. Zmar 24 lutego 2002 roku. Robert Strausz-Hup przey dwie wojny wiatowe, zimn wojn i pocztek tzw. wojny z terroryzmem. Tak dugie ycie w XX stuleciu uksztatowao wiele jego pogldw i zainteresowa badawczych. Warto podkreli, e mieciy si one w wielu dziedzinach ycia. Strausz-Hup nalea do osb wszechstronnych i oczytanych, znawcw problemw politycznych, ale rwnie
1

H. Sicherman, Robert Strausz-Hup: His Life and Times, (http://www.fpri.org/orbis/4702/sicherman.strauszhupelifeandtimes.html, 28-10-2009). Aczkolwiek w swojej autobiografii StrauszHup podkrela, e jego matka bya Niemk. R. Strausz-Hup, In My Time, New York 1965, s. 1011. 2 Ibidem, s. 68. 3 In Memoriam: Robert Strausz-Hup, Founder of FPRI, (http://www.fpri.org/about/people/strauszhupe.html, 28.10.2009) 4 R. Strausz-Hup, op.cit., s. 188-189, 191. 5 Np. R. Strausz-Hup, H. W. Hazard (red.), The Idea of Colonialism, New York 1958. 6 In Memoriam, op.cit.

55

zagadnie w zakresie kultury i sztuki. W jego pogldach uwidaczniaa si wrogo wobec totalitaryzmw, ktre czsto okrela mianem tyranii. W modoci osobicie dowiadczy prb komunistycznych rewolt w Bawarii, odebranych bardzo negatywnie7. W jego dorobku mona dostrzec pewne analogie odnoszce si do oceny nazizmu i komunizmu. Doda naley, i amerykaski politolog w pracach nienaukowych uywa czsto argumentacji natury moralnej, a niekiedy rwnie ostrego jzyka, np. porwna zmagania USA i ZSRR do walki policjantw i gangsterw8. Robert Strausz-Hup by apologet zachodniej kultury, zdeklarowanym zwolennikiem wieloaspektowej integracji atlantyckiej. Jako imigrant z Europy do USA wyraa pozytywne opinie o obu gwnych filarach cywilizacji zachodniej. Chocia najwaniejsz koncepcj Strausz-Hup stanowia integracja Zachodu, w kilku pracach przedstawi te ostateczny cel polityczno-ideowy amerykaskiego przywdztwa, jakim miao by pastwo wiatowe, powstae w wyniku dobrowolnej federalizacji. Mona pokusi si o nastpujce spostrzeenie: w wielu aspektach (pogldy, zainteresowania badawcze, styl) Robert Strausz-Hup wykazywa podobiestwa do francuskiego intelektualisty Raymonda Arona9 cho uwaga powysza nie jest poparta gruntown analiz porwnawcz. Geopolityka w yciu Roberta Strausz-Hup penia istotn rol. Po pierwsze, by jej zdeklarowanym przeciwnikiem przy czym odnosi si to przede wszystkim do geopolityki niemieckiej. Jego krytyk wczesnej geopolityki naley uzna za rzeteln, opart na argumentacji merytorycznej, cho by moe bazujc take na pewnych uprzedzeniach (o czym w dalszej czci artykuu). Po drugie, StrauszHup w wielu publikacjach odnosi si do znaczenia rodowiska geograficznego dla dziaa politycznych, tworzc tym samym teoretyczne podwaliny do bada geopolitycznych. I po trzecie wanie, amerykaski politolog bada rzeczywisto take metod geopolityczn, w szczeglnoci polityk USA, Rosji/ZSRR i Indii. Mona jeszcze doda, i prowadzc rozwaania nad moliwoci strategii amerykaskiej, prezentowa wasne, preferowane rozwizania, a zatem zalicza si rwnie do kreatorw dziaa geopolitycznych, aczkolwiek sam Strausz-Hup w polemice z publicyst synnego magazynu Science gwatownie si sprzeciwi przypisywaniu mu tworzenia ruchu ideowo-politycznego, ktry mia porednio propagowa prewencyjn wojn nuklearn przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu10. Rozwinicie niniejszego artykuu skada si bdzie z szeciu czci, wedug powyszego schematu: krytyka geopolityki (klasycznej), geograficzne uwarunkowania polityki zagranicznej; cztery kolejne obejmuj badania i rozwaania geopolityczne. W tym miejscu warto take nadmieni, e wkad Roberta Strausz-

7 8

Ibidem; R. Strausz-Hup, op.cit., s. 19-20. Idem, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic World, New YorkEvanstonLondon 1963, s. 269-270. 9 Obaj intelektualici niekiedy wsppracowali, np. Strausz-Hup w redagowanej przez siebie pracy zbiorowej przetumaczy jeden z artykuw francuskiego uczonego: R. Aron, Europe and Air Power, Annals of the American Academy of Political and Social Science vol. 299, Air Power and National Security, Philadelphia 1955, s. 95-101. 10 R. Strausz-Hup, U.S. Strategy (list do redakcji), Science vol. 134, 10 November 1961, s. 15591560.

56

Hup w myl geopolityczn nie zosta na og odebrany jako istotny11. W opracowaniach oglnych na temat geopolityki jego dorobek uwzgldniany by dotychczas rzadko, co odzwierciedla nawet brak prac jego autorstwa w bibliografiach12.

1. KRYTYKA GEOPOLITYKI Robert Strausz-Hup, jak sam uzasadnia w swojej autobiografii, podj si zadania analizy geopolityki niemieckiej, poniewa chcia wnie swj wkad w walk z Hitlerem13. Jednak nie poprzesta wycznie na badaniu nurtu niemieckiego, analizowa take szeroko rozumian genez wczesnej geopolityki, w tym dorobek Mahana i Mackindera. Jak wielu badaczy geopolityki niemieckiej, uwaa j za doktryn, form determinizmu geograficznego14. Wyraa przekonanie o cisym powizaniu nazizmu i geopolityki, ktra miaa stanowi form nazistowskiej strategii. Zauway powizania personalne midzy Geopolitik a wybitnymi ideologami III Rzeszy, takimi jak Alfred Rosenberg i Ewald Banse15. Sam geopolityk niemieck Strausz-Hup nazwa: prawdziwym produktem niemieckiego militarnego kolektywizmu16. Bardziej szczegow ocen odzwierciedla nastpujca opinia: Nazistowska machina wojenna jest instrumentem podboju; Geopolitik jest planem panowania, zaprojektowanym by powiedzie tym, ktrzy dzier ten instrument, co podbija i jak17.

11

Odmienny punkt widzenia przedstawiaj oczywicie osoby powizane z FPRI. Por. np. J. Kurth, History and Geography: A Meditation on Foreign Policy and FPRIS 50th Anniversary, (http://www.fpri.org/enotes/20050916.history.kurth.historygeographyfpri50.html, 29.10.2009). 12 Do tych badaczy, ktrzy wsppracowali w badaniach nad geopolityk jako tak, zaliczy mona przede wszystkim Andrew Gyorgyego. Jako ciekawostk mona poda, e skrytykowa on przetumaczenie przez SH pojcia Wehrgeopolitik na War geopolitics, zarzucajc mu niejasno i zbytni oglno. A. Gyorgy, Geopolitics: The New German Science, BerkeleyLos Angeles 1944, s. 245, przyp. 2. 13 R. Strausz-Hup, In My Time, op.cit., s. 188. 14 Idem, The Balance of Tomorrow. A Reappraisal of Basic Trends in World Politics, Philadelphia 1945, s. 5. 15 Idem, Axis America. Hitler Plans Our Future, New York 1941, s. 26-31, 234-235. Aczkolwiek wydaje si dyskusyjne, czy wrog wobec USA propagand niemieck naley utosamia z geopolityk. 16 Ibidem, s. 21. 17 Idem, Geopolitics: The Struggle for Space and Power, New York 1942, s. 264.

57

Ryc. 1. Porwnanie przez Strausz-Hup rzeczywistej ekspansji niemieckiej z wczeniej publikowan przez Niemcw map sfery wpywu niemieckiego jzyka i kultury rdo: R. Strausz-Hup, Geopolitics, op.cit., s. 229.

Przy wszystkich powyszych ocenach, amerykaski badacz nie deprecjonowa skutecznoci niemieckiej geopolityki, uznajc, e trafnie wpisywaa si ona w logik doktryn wiata oceanicznego/ldowego. Nastawiaa swoich przywdcw na likwidacj baz Imperium Brytyjskiego, czyli przyczkw potgi morskiej, poprzez atak i opanowanie ich otoczenia ldowego. Bya na tyle skuteczna, e w ocenie Strausz-Hup pozwolia wodzi za nos politykw brytyjskich i francuskich w latach poprzedzajcych wybuch II wojny wiatowej18. Wydaje si, e przypisywa on niemieckiej geopolityce nadmierne znaczenie w prowadzeniu planw podboju III Rzeszy; badania wspczesne podwaaj istnienie a tak cisego zwizku19. Jak wspomniano wyej, amerykaski badacz nie poprzesta na analizie myli niemieckiej. Oglnikowo skrytykowa te wspczesnych mu, niewymienionych

18 19

Ibidem, s. 167, 241, 264. T. Klin, Wizje adu midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli geopolitycznej w okresie II wojny wiatowej, Toru 2008, s. 62-63, 224, 228; L. Moczulski, Geopolityka potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2000, s. 19, przyp. 40.

58

z nazwiska, amerykaskich naladowcw geograficznego determinizmu20. Osobny (cho czciowo powizany) wtek stanowia krytyka pogldw geopolitycznych Halforda Johna Mackindera, ktrego okreli mianem teoretyka imperializmu21, co samo w sobie moe by odebrane jako stwierdzenie o zabarwieniu pejoratywnym. Skoncentrowanie si na Heartlandzie i Europie rodkowo-Wschodniej amerykaski badacz tumaczy osobistym punktem widzenia Anglika [ery] Edwardiaskiej22 w ktrym Rosja bya dugotrwaym przeciwnikiem Wielkiej Brytanii w rywalizacji o terytoria i strefy wpyww w Eurazji. Uwaa, e wczenie brakowao przekonujcych dowodw na pierwszorzdne znaczenie Heartlandu. Do pewnego stopnia te podj krytyk Mackindera za promowanie koncepcji pastw buforowych midzy Niemcami a Rosj po I wojnie wiatowej, ktre okazay si zawodne, ale m.in. ze wzgldu na czenie przez decydentw kryteriw etnicznych ze strategicznymi23 bya to zatem tylko czciowa odpowiedzialno Mackindera. Oglnie Robert Strausz-Hup ocenia geopolityk klasyczn jako odmienn od tradycyjnej teorii polityki opartej na potdze, dominujcej w XIX-wiecznej Europie. Z jego punktu widzenia geopolitycy uznawali, e rozpoczynaa si nowa epoka, w ktrej wystpowa miaa niekoczca si walka narodw, a ustanowienie stabilnego adu midzynarodowego byo niemoliwoci24. Ta ocena wydaje si by przesadzona. Prawdopodobnie wynika ona z doboru geopolitykw bez uwzgldnienia niektrych jej przedstawicieli. Np. Strausz-Hup korzysta z prac Nicholasa J. Spykmana, nie zaliczajc go jednake do tej kategorii, a przecie w pracach tego autora wystpoway gwnie kategorii oparte na ukadzie si25.

2. GEOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA DZIAA POLITYCZNYCH Oglne pogldy amerykaskiego politologa na znaczenie geografii w yciu ludzkim mieciy si w nurcie posybilizmu geograficznego. Stwierdzi on, co nastpuje: Historia zaczyna si w danym miejscu z powodu uwarunkowa geograficznych. Lecz wszystko poprzez histori tych uwarunkowa geograficznych moe by pokazane jako podatne [] na modyfikujcy wpyw czowieka. Uwarunkowania geograficzne okrelaj w duym stopniu gdzie historia si tworzy, ale to zawsze czowiek [] j tworzy26. Oznaczao to w praktyce, e np. o kierunku inwazji rozstrzyga czynnik geograficzny, ale ju o tym, czy inwazja w ogle nastpi, decyduj politycy. Uwarunkowania geograficzne nigdy samodzielnie nie determinuj dziaa pastw27. Do rwnie istotnych twierdze
20 21

R. Strausz-Hup, The Balance, op.cit., s. 5. Idem, Axis America, op.cit., s. 22. 22 Idem, Geopolitics, op.cit., s. 154. 23 Ibidem, s. 213, 216. 24 Idem, Some Observations on Herzls Geopolitics, (http://www.fpri.org/enotes/19980305.strauszhupe.herzlgeopolitics.html, 29.10.2009). 25 Zob. np. N. J. Spykman, Americas Strategy in World Politics. The United States and the Balance of Power, New York 1942. 26 R. Strausz-Hup, Geopolitics, op.cit., s. 173. 27 Idem, S. T. Possony, International Relations in the Age of the Conflict between Democracy and

59

naley zaliczy opini o braku staoci wartoci strategicznej jakiejkolwiek lokalizacji28. Warto podkreli, e amerykaski badacz uznawa aspekty fizyczne geografii za bardziej istotne od biologicznych, krytykujc tym samym organiczne teorie w geopolityce klasycznej29. Inn ciekaw, cho uzasadnion tylko szcztkowo tez w tej dziedzinie, stanowia opinia o czciowym uksztatowaniu kultur europejskiej i amerykaskiej przez rodowisko geograficzne, co prowadzio do pewnych odmiennoci30. Korzystajc z innych dzie analitycznych, ktre poruszay problematyk hierarchizacji przestrzeni geograficznych, Robert Strausz-Hup zauway take, e dzieje ludzkoci umiejscowione s zasadniczo pomidzy dwudziestym a szedziesitym stopniem szerokoci geograficznej na pkuli pnocnej. Jego zdaniem, miay tam miejsce najwaniejsze wydarzenia; obszar ten zamieszkuje najwiksza cz mieszkacw Ziemi. Wynikao to, wedug autora, z rozlegej masy ldowej oraz umiarkowanego klimatu31. Jednak moliwoci techniczne czowieka mog spowodowa gruntowne przeobraenia w przestrzeni geograficznej. O ile kiedy wiat podzielony by na trzy wyspy kontynentalne (Ameryk, Eurazjo-Afryk i Australi), to Kanay Sueski i Panamski podzieliy go na pi, przy czym Ameryka Pnocna i Eurazja s w praktyce pwyspami kontynentalnymi, poniewa lody Arktyki blokuj nawigacj na pnocy32.

Dictatorship, New YorkTorontoLondon 1950, s. 42-45. Ibidem, s. 54. 29 Ibidem, s. 57. 30 R. Strausz-Hup, The Estrangement of Western Man, London 1953, s. 9. Cytowane dzieo byo brytyjskim wydaniem wczeniejszej pracy opublikowanej pod innym tytuem: Idem, The Zone of Indifference, New York 1952. 31 Idem, Geopolitics, op.cit., s. 169. 32 Ibidem, s. 176-177.
28

60

Ryc. 2. Powietrzne i morskie linie komunikacyjne na pkuli pnocnej rdo: R. Strausz-Hup, S. T. Possony, International Relations, op.cit., s. 51.

61

Wedug spostrzee amerykaskiego politologa znaczenie przestrzeni pastwa zmieniao si w zalenoci od epoki, przy czym zauwaalna bya tendencja zwikszania si przestrzeni najsilniejszych mocarstw33. W szczeglnoci okres II wojny wiatowej ukaza znaczenie rozlegych przestrzeni. Podczas gdy nowoczesna technologia gwatownie zmienia warto strategicznych lokalizacji na wiecie, to sytuuje wzrastajc wysoko warto zwykej przestronnoci. W tej erze wojny materiaowej, kiedy zdolno produkcyjna przymiewa jakiekolwiek inne wzgldy, due pastwa maj nieskoczenie wicej szans na przetrwanie ni mae. [] Pastwa ze wzgldnie ma przestrzeni, lecz dysponujce wielk zdolnoci produkcyjn np. Holandia i Belgia zostay zmiadone szybk i efektywn maszyn wojenn, poniewa nie byy zdolne do zorganizowania takiej obrony na gboko, eby stawia opr przed totalnym atakiem34. W jednym ze swoich dzie stwierdzi nawet, e optymalna powierzchnia pastwa to 5-10 mln mil2, a liczba ludnoci 150-200 mln35. Tego rodzaju tezy miay swoje (czciowe przynajmniej) uzasadnienie. Szczeglne znaczenie dla stopniowych uatwie w pokonywaniu duych odlegoci, amerykaski uczony upatrywa w rozwoju lotnictwa cywilnego i wojskowego36. Robert Strausz-Hup by zdania, e wspczesne pastwo powinno by due. Stwierdzi wrcz: Stany Zjednoczone i Rosja, uwaane przez wikszo ludzi sto lat temu za zbyt rozlege do efektywnej kontroli, udowodniy, e s wanie prawidowej wielkoci, jak na nowoczesne pastwa37. Tym samym uzna, e wielka przestrze w XX wieku stanowia istotny atrybut potgi. Szczeglnie due znaczenie miay czynniki przestrzenne dla bezpieczestwa USA, ktre w najwikszym stopniu uatwiay obron tego pastwa w wojnach oraz penienie roli globalnego przywdcy38. Na dodatkowe omwienie zasuguje problematyka granic midzypastwowych. W ujciu amerykaskiego badacza pastwo stanowio zorganizowan si, tym samym jego granice miay zawsze wymiar militarny. Nie ujmowao to jednak znaczenia odpowiedniemu tworzeniu granic. Skrytykowa on opieranie si na kryterium etnicznym, poniewa czsto obniao to strategiczn warto granic, utrudniao rozwj gospodarczy oraz grozio niestabilnoci. Z drugiej strony zauway, e kady rodzaj granicy moe by stabilny (przykadem USA-Kanada), natomiast umiejtne wytyczanie granic nie gwarantowao pozytywnych efektw taki pogld przedstawi w kontekcie problemu granic nowej Polski, co, jego zdaniem, nie dawao gwarancji jej przetrwania39. Omawiajc natomiast zagadnienie pastw buforowych jako rozwinicia koncepcji tworzenia odpowiednich granic, Strausz-Hup zauway brak powaniejszych sukcesw w Europie rodkowo-Wschodniej i jedynie pojedyncze w innych regionach wiata.

33 34

Ibidem, s. 181. Ibidem, s. 190. 35 Idem, The Estrangement, op.cit., s. 209. 36 Idem, Geopolitics, op.cit., s. 186-187. 37 Ibidem, s. 190-191. 38 Ibidem, s. 193-194; idem, Axis America, op.cit., s. xii. 39 Idem, Geopolitics, op.cit., s. 213, 240-241.

62

Waciwie w jego opinii tworzenie pastw buforowych (pomijajc, e dokonywane zwykle niekonsekwentnie) nie miao wikszego sensu40. W dorobku amerykaskiego politologa znalazo si rwnie ciekawe dzieko na temat warunkowania dziaa politycznych poprzez mapy, a konkretnie ich percepcji spoecznej i politycznej oraz odbicia w amerykaskiej geostrategii. Wraz ze znanym geografem Richardem E. Harrisonem skrytykowa on stosowane powszechnie od stuleci odwzorowanie Merkatora w mapach wiata, na ktrych odlegoci w pobliu biegunw byy wielokrotnie wiksze ni w rzeczywistoci. Stano to u podstaw zaniedba geostrategicznych traktowania Hawajw jako strefy pomidzy Japoni a Stanami Zjednoczonymi, podczas gdy najkrtsza droga z Ameryki do Azji Wschodniej prowadzia przez Alask i Aleuty41.

3. GEOPOLITYCZNY UKAD SI ANALIZOWANY W OKRESIE II WOJNY WIATOWEJ W sensie moralnym Robert Strausz-Hup uznawa cakowicie win nazistowskich Niemiec za rozpoczcie wojny, a za ich gwny or zinstytucjonalizowan geopolityk42. Jeszcze przed formalnym przystpieniem USA do wojny by przekonany, i obrona demokracji wymusza na Stanach Zjednoczonych, jako najpotniejszego demokratycznego mocarstwa konieczno walki zbrojnej, poniewa nie przetrwayby w faszystowskim porzdku wiatowym43. Natomiast w sensie geostrategicznym ukazywa znaczenie Afryki Pnocnej i Bliskiego Wschodu: Rozstrzygajcymi miejscami tej globalnej wojny nie s Pary i Moskwa, ani nawet Londyn, lecz Dakar, Suez, Bagdad i Karaczi; i to dla Suezu niemieckie armie przeciy Libi i najechay Bakany44. I dalej: Wprawdzie ani Palestyna, ani Syria, ani Mezopotamia dzisiaj nie tworz historii. Lecz ich waga jako strategicznego korytarza ldw pomidzy Europ a Azj nigdy nie bya wiksza ni jest teraz45. Robert Strausz-Hup poczyni take inne ciekawe spostrzeenia. Jak uzna: W obecnej wojnie walczono w Europie o rwnowag si. Ale walczono take przeciwko jednemu wybitnemu czonkowi cywilizacji zachodniej, ktry pogwaci jej podstawowe zasady. To bya przez to nie tylko wojna o potg (power war), lecz rwnie wojna domowa. W wojnie przeciwko Japonii nie walczono z t podwjn implikacj46. Z drugiej strony, okreli II wojn wiatow jako Drug Wojn o Sukcesj Austriack, poniewa to niemieckie aneksje terytoriw uprzednio

40 41

Ibidem, s. 208-213. R. E. Harrison, R. Strausz-Hup, Maps, Strategy, and World Politics, Annual Report Smithsonian Institution 1943, s. 253-258. 42 Np. R. Strausz-Hup, Geopolitics, op.cit., s. 167. 43 Idem, Axis America, op.cit., s. 16. 44 Idem, Geopolitics, op.cit., s. 180. 45 Ibidem. 46 Idem, The Balance, op.cit., s. 272.

63

nalecych do Austro-Wgier spowodoway reakcj innych wielkich mocarstw i w konsekwencji konflikt zbrojny47. Do istotnych wtkw w badaniach geopolitycznych Roberta Strausz-Hup naley zaliczy postrzeganie przez niego strategii pastw Osi; ju od 1938 roku wskazywa na stwarzane przez nie zagroenie dla Stanw Zjednoczonych. Przed atakiem na Pearl Harbor uzna, e niewypowiedziana wojna USANiemcy ju trwaa48. Stanowio to rezultat nazistowskiej koncepcji wojny totalnej, w ktrej traktowano propagand jako jeden z rodzajw broni, mogcej nawet zastpi fizyczn destrukcj wroga49. Strausz-Hup wskazywa, i niemiecki rasizm nie mia wycznie charakteru irracjonalnego stanowi take istotny element w antyamerykaskiej propagandzie. Stany Zjednoczone przedstawiano w niej jako kraj zdominowany przez ydw i masonw, ze wszechobecnymi kapitalistami, sektami. Intencj Niemiec miao by rozbicie USA od rodka, odczenie rasy biaej, skcenie Amerykanw wedug klucza socjalno-ekonomicznego oraz wykorzystanie tej czci obywateli niemieckiego pochodzenia, ktra bdzie podatna na nazistowsk propagand50. cile geopolitycznego elementu w antyamerykaskiej strategii Niemiec Strausz-Hup upatrywa w prbie odcicia Stanw Zjednoczonych od swoich sojusznikw w Ameryce aciskiej51. Abstrahujc od szczegowych metod, za pomoc ktrych mogy to osign (wymiana gospodarcza, propaganda itp.), warto przytoczy nastpujce spostrzeenie amerykaskiego badacza: zauway on analogi pomidzy Lini Maginota, ktra miaa broni Francji przed Niemcami, a Oceanem Atlantyckim, ktry cho stworzony przez natur mia spenia to samo zadanie, bronic USA. Zdaniem Strausz-Hup, w obu tych przypadkach Niemcy chcieli zastosowa podobny sposb ataku: ominicie przeszkody52. Zdawali oni sobie spraw, e inwazja na Ameryk Pnocn nie bya wykonalnym przedsiwziciem53. Robert Strausz-Hup przestrzega zatem przed geopolitycznopropagandow prb zmiany sytuacji przez Niemcy. Oprcz Niemiec i, naladujcych ich w sensie propagandowym, Woch amerykaski politolog zauwaa niebezpieczestwo ze strony Japonii, ktra, czciowo wzorujc si na niemieckiej geopolityce, poszukiwaa strefy wpyww w ramach Wielkiej Azji Wschodniej54. Od momentu oficjalnego przystpienia Stanw Zjednoczonych do II wojny wiatowej Strausz-Hup podj si bada nad zagadnieniem przyszego adu wiatowego. W obiektywnej analizie rozstrzyga miay nastpujce mierzalne czynnik potgi: potencja demograficzny, produkcja przemysowa, ktra stanowia pochodn dostpu do kluczowych surowcw (wgla, rud elaza, ropy naftowej) oraz odpowiedniej organizacji ekonomicznej. Poniewa zagadnienie to szcze-

47 48

Ibidem, s. 261. Idem, Axis America, op.cit., s. xiv. 49 Ibidem, s. 40-41, 196. 50 Ibidem, s. 43-55. 51 Ibidem, s. 170. 52 Ibidem, s. 141-143. 53 Ibidem, s. 197. 54 Ibidem, s. 209-225.

64

gowo omwiono w innym opracowaniu55, w tym miejscu przedstawiony zostanie tylko zarys. W ujciu amerykaskiego badacza II wojna wiatowa ukazaa wielkie znaczenie zasobw ludzkich. Jak udowodniy zestawienia statystyczne, imponujca w 1940 roku liczba onierzy Niemiec bya porwnywalna z iloci onierzy wojsk ldowych USA w 1944 roku56, a w tym samym roku amerykaski sztab generalny mia wikszy personel ni siy zbrojne Austrii sprzed aneksji w 1938 roku57. Dostpne dane biece oraz prognozy demograficzne pokazyway duy potencja ludzki USA i ZSRR, w obu przypadkach szybko rosncy. W tym punkcie analizy Strausz-Hup wystpi z postulatem zmian prawnych, umoliwiajcych ponowne zwikszenie imigracji do USA, co uatwioby temu pastwu rywalizacj demograficzn. Przedmiotem troski amerykaskiego badacza bya mniej korzystna sytuacja w Europie Zachodniej, traktowanej przez niego jako cisy sojusznik USA, podczas gdy Chiny i przysze niepodlege Indie traktowa jako przeludnione, co stanowi miao dla nich rdo powanych problemw58. Rozmieszczenie na wiecie kluczowych dla przemysu surowcw w pewnym sensie pokrywao si z gwnymi orodkami demograficznymi. Najwiksze wczenie dostpne zoa wgla i rud elaza usytuowane byy w USA i ZSRR. Natomiast w Europie zasoby te byy rozmieszczone bardzo nierwno i dostp do nich mogy mie tylko niektre pastwa59. Stao to u podstaw twierdzenia StrauszHup o koniecznoci zjednoczenia Europy Zachodniej60. Trzeci spord najwaniejszych surowcw, czyli rop naftow, posiaday przede wszystkich USA i inne pastwa obu Ameryk, a take region Bliskiego Wschodu oraz Indii Wschodnich. Tym samym Stany Zjednoczone byy w bardzo komfortowej sytuacji, poniewa to raczej Zwizek Radziecki musia wykaza si inicjatyw w pozyskiwaniu tego surowca61. Kto zatem mia w okresie powojennym posiada rozwinity przemys ciki? Przede wszystkich Robert Strausz-Hup dostrzega ogromn przewag USA, co potwierdzay zarwno dane statystyczne, jak rwnie zaoenie o wyszoci organizacji ekonomicznej kapitalizmu nad komunizmem. Potencja przemysowy Europy mg by porwnywalny z amerykaskim, ale musiano go najpierw odbudowa po zniszczeniach wojennych, a poza tym usun bariery polityczne. Bardziej oczywiste byo umacnianie si ZSRR na drugim miejscu w wiecie pod wzgldem przemysu cikiego, cho Strausz-Hup zauwaa niedostatki w innych sektorach gospodarki, zwaszcza w usugach. Natomiast potgi azjatyckie miay w jego przewidywaniach zbyt wiele problemw wewntrznych, aby mc rozbudowa przemys62. Spord pastw europejskich amerykaski politolog dostrzega ewen55 56

T. Klin, op.cit., s. 246-271. Przy czym pamita naley, e siy zbrojne Stanw Zjednoczonych zorientowane zostay w duym stopniu na rozwj (take w sensie ilociowym) lotnictwa i floty. 57 R. Strausz-Hup, The Balance, op.cit., s. 63. 58 Ibidem, s. 41-115. 59 Ibidem, s. 122-132. 60 Ibidem, s. 168. 61 Ibidem, s. 140-150. 62 Ibidem, s. 156-170.

65

tualno czciowego odrodzenia si potgi francuskiej63, przy wzgldnym osabieniu Niemiec.

Ryc. 3. Powojenne rozmieszczenie gwnych orodkw przemysowych rdo: R. Strausz-Hup, The Balance, op.cit., s. 231.

Gwnie na podstawie powyszych przesanek, Robert Strausz-Hup jako jeden z niewielu uczonych w USA jawnie gosi przekonanie o przyszym konflikcie sowiecko-amerykaskim. Opinia publiczna w Stanach Zjednoczonych w okresie II wojny wiatowej nastawiona bya wzgldnie proradziecko, co wicej, nawet gwni przedstawiciele anglosaskiej myli geopolitycznej (Mackinder i Spykman) w tamtym czasie uznawali Niemcy za gwne zagroenie dla USA, take po wojnie64. Strausz-Hup trafnie oceni te stopniow degradacj potgi Imperium Brytyjskiego oraz dwubiegunowy charakter przyszego ukadu si65. Konsekwentnie przestrzega Amerykanw przed pokus demilitaryzacji oraz izolacjonizmu66, ale take wiary w moliwo nieograniczonej hegemonii USA67.
63

C. A. Micaud, R. Strausz-Hup, Toward the New France, [w:] H. Sprout, M. Sprout (red.), Foundations of National Power, Princeton 1945, s. 256-260. 64 T. Klin, op.cit., s. 292-297. Wedug Spykmana, porwnywalnie niebezpieczne byy take Chiny lub zjednoczona Europa. 65 Ibidem, s. 290-292, 294-295. 66 Izolacjonizm i noninterwencjonizm stanowiy obiekty szczeglnie ostrej krytyki Strausz-Hup (biorc pod uwag odleg od zagadnie etycznych dziedzin, w ktrej si mieszcz). R. StrauszHup, S. T. Possony, International Relations, op.cit., s. 311-313. 67 R. Strausz-Hup, The Balance, op.cit., s. 248-249, 254.

66

4. POSTRZEGANIE STRATEGII SOWIECKIEJ I JEJ UWARUNKOWA Przez cztery dekady zagadnienie wrogich wobec USA zamiarw Zwizku Radzieckiego spdzao sen z powiek wielu politologom amerykaskim. Robert Strausz-Hup nalea do jednych z pierwszych, ktrzy przedstawili to zagroenie i prezentowali opinie na temat moliwych przeciwdziaa. Jego zdaniem, Sowieci ledwo wygrali wojn z Niemcami, ale niezalenie od tego jednym z gwnych skutkw II wojny wiatowej byo uzyskanie przez ZSRR statusu drugiego mocarstwa wiatowego68. Mimo tego Strausz-Hup wyraa przekonanie, i w niektrych dziedzinach ZSRR nie mia szans na docignicie Stanw Zjednoczonych. Wielokrotnie podkrela ograniczenia komunizmu w rozwoju gospodarczym. Amerykaski badacz opublikowa tak wiele prac na temat konfrontacji Zachodu z ZSRR, e w pewnym momencie poczu si zobowizany do wytumaczenia: Wielu uwierzyo, e w gbi serca nienawidziem Rosji i rosyjskich rzeczy. Tak nie jest. Zawsze podziwiaem cywilizacj rosyjsk. Nienawidziem sowieckiego [sposobu] sprawowania wadzy69. Warto rozpatrzy ciekawe zagadnienie: komunizm by narzdziem geopolityki, czy te odwrotnie? Strausz-Hup stanowczo preferowa drug interpretacj. Ideologia komunistyczna bya w jego przekonaniu podmiotem dziaa, za geopolityczna ekspansja stanowia rodek jej rozpowszechnienia; podobnie jak ideologia wolnociowa, uobecniona w wiecie zachodnim, stanowia podmiot std wanie niemoliwa do uniknicia sprzeczno na osi WschdZachd70. Strausz-Hup przeprowadzi szczegow analiz geopolityki (rozumianej jako dziaanie pastwa) Rosji i Zwizku Radzieckiego. Jego zdaniem, terytorialne cele obu tych bytw politycznych cechoway si zbienoci; po pierwsze: chodzio o osignicie pewnych granic o charakterze strategicznym, a po wtre: granic rasowo-etnicznych, o ile umacniao to aspekt strategiczny. To pierwsze kryterium byo zatem najistotniejsze. Podstawowy cel Rosji/ZSRR, jak uwaa amerykaski analityk, stanowia obrona obszaru na linii MoskwaCharkw, gdzie znajdoway si gwne orodki szeroko rozumianej cywilizacji rosyjskiej. Udana defensywa zachcaa jednak do dziaa ofensywnych: drugim celem byy obszary potencjalnego zagroenia dla Rosji: Rwnina Pnocnoeuropejska71 oraz Dolina Dunaju. Ich geograficzne uwarunkowania sprzyjay myleniu w kategoriach nie tyle granic, ile raczej stref granicznych72. Jak dobitnie stwierdzi Strausz-Hup, zgodnie
68

Ibidem, s. 267; idem, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted Conflict, New York 1959, s. 44. 69 Remarks by Robert Strausz-Hup at His 95th Birthday Celebration, (http://www.fpri.org/about/people/strausz-hupe95remarks.html, 28.10.2009). 70 R. Strausz-Hup, The New Protracted Conflict, (http://www.fpri.org/enotes/americawar.20020402.strausz-hupe.newprotractedconflict.html, 12.11.2009); idem, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. 268-269. 71 W Polsce znana jako Ni rodkowoeuropejski; okrelenie Pnocnoeuropejska nie jest uzasadnione. 72 R. Strausz-Hup, The Western Frontiers of Russia, [w:] H. W. Weigert, V. Stefansson, R. E. Harrison

67

z wczeniejszymi przewidywaniami Bowmana, ZSRR ponownie zdoby republiki nadbatyckie i Besarabi73. W wymiarze geopolitycznym Stalin kontynuowa po prostu kierunki ekspansji Aleksandra I, co rwnie przewidywali wczeniej znawcy historii rosyjskiej dyplomacji74.

Ryc. 4. Porwnanie terytorium Rosji carskiej i ZSRR rdo: R. Strausz-Hup, The Western Frontiers, op.cit., s. 154.

(red.), New Compass of the World. A Symposium on Political Geography, London 1949, s. 150155. 73 Ibidem, s. 158. 74 Ibidem, s. 159; idem, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted, op.cit., s. 149.

68

Jako zwolennik tezy o immanentnej sprzecznoci systemu midzynarodowego, w ktrym koegzystuj demokracja i komunizm, Robert Strausz-Hup przekonywa, i konflikt w rozumieniu sowieckim ma charakter permanentny. Wszelkie prby jego zagodzenia naleao odczytywa jako przejciowe, taktyczne. Strausz-Hup traktowa je jako zgodne z hasem Lenina Jeden krok wstecz, dwa do przodu, czyli e eskalacja konfliktu miaa miejsce w korzystnej dla Sowietw sytuacji75. Strategi konfrontacji ZSRR z Zachodem amerykaski politolog rozpatrywa na trzech poziomach: globalnym, w ktrym zasadniczym cel stanowio odcicie Stanw Zjednoczonych od ich sojusznikw; europejskim, w obrbie ktrego zamierzano doprowadzi do demilitaryzacji i usunicia amerykaskobrytyjskich si zbrojnych; narodowym, gdzie prbowano zmarginalizowa antykomunistycznie nastawione elity, wzmacniajc podmioty sprzyjajce Sowietom76. Ciekawym aspektem w strategii ZSRR miay by strefy wojny/pokoju, co oznaczao, e w Moskwie decydowano, w ktrym miejscu na wiecie konfrontacja przyjmie bardziej ostry charakter77. Rozpatrujc przestrzennie pola konfrontacji WschdZachd, Strausz-Hup najwicej uwagi powici oczywicie Europie Zachodniej, ktr Sowieci prbowali skci z USA i wewntrznie (m.in. poprzez partie komunistyczne78), a take zdemilitaryzowa, co mg uatwi rozwj ruchu pacyfistycznego79. Oprcz tego istniao niebezpieczestwo czciowego okrenia Europy Zachodniej przez pastwa komunistyczne ZSRR prbowa zintensyfikowa wspprac z pastwami Afryki Pnocnej i Bliskiego Wschodu. Mia tutaj pewn przewag, poniewa wiat postkolonialny myla w kategoriach obrony przed zachodnim imperializmem, a komunizm mg si wydawa atrakcyjn ideologi80. Jak zauway, chocia to nie komunizm stworzy sytuacj rewolucyjn w krajach Trzeciego wiata, Sowieci zamierzali j wykorzysta81. Spord krajw Poudnia Robert Strausz-Hup ze szczeglnym zainteresowaniem traktowa Indie, rozdarte przez konflikt hindusko-muzumaski. Wyrazi przekonanie o moliwoci ingerencji Zwizku Radzieckiego w tym konflikcie, analogicznie jak w przypadku chiskiej wojny domowej. Zwrci te uwag na relatywn blisko geograficzn Indii i ZSRR82, co wydaje si dyskusyjne, z uwagi na charakter uksztatowania

75 76

Ibidem, s. 31-32, 67-68, por. s. 81-82. Ibidem, s. 96-97, por. s. 126. 77 Ibidem, s. 85-87, 116. 78 Ibidem, s. 56-57. 79 Polemice z pacyfizmem amerykaski intelektualista powici kilka osobnych stron swoich rozwaa. Stwierdzi przede wszystkim, e zarzut wspczesnego, wieckiego ruchu pacyfistycznego o absurdalnoci wojny nuklearnej, jest waciwie nietrafny, poniewa wojna zawsze bya absurdalna. Natomiast konieczno zbroje wynikaa z logiki konfrontacji dwustronnej; demilitaryzacja doprowadziaby do poddania si Zwizkowi Radzieckiemu. R. Strausz-Hup, Power and Community, New York 1956, s. 123-126. 80 Idem, Imperialism and Colonialism in the Far East, [w:] B. Ward, T. P. Whitney, R. Strausz-Hup, C. Malik, The Legacy of Imperialism, Pittsburgh 1960, s. 66; por. R. Strausz-Hup, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted, op.cit., s. 26-27. 81 Ibidem, s. 11. 82 R. Strausz-Hup, The Political Geography of the New India, [w:] H. W. Weigert, V. Stefansson, R. E. Harrison (red.), op.cit., s. 306-308.

69

terenu i infrastruktury komunikacyjnej Afganistanu, oddzielajcego terytorium radzieckie od indyjskiego sprzed dekolonizacji. Odrbnym elementem w analizie strategii sowieckiej byy stosowane narzdzia. Przede wszystkim, ZSRR poza wasnymi zasobami dysponowa rwnie Europ Wschodni, ktr Strausz-Hup uznawa za istotn, co uzasadnia du produkcj broni, posiadanymi surowcami oraz wpywami kulturowymi83. Z drugiej jednak strony, w porwnaniu z relacjami USAsojusznicy, Sowieci nie mogli sobie pozwoli na udostpnienie broni nuklearnej swoim satelitom, co czciowo ograniczao ich znaczenie84. Wedug amerykaskiego politologa, Rosjanie byli raczej militarystami, co dodatkowo sprzyjao zbrojeniom Zwizku Radzieckiego i wyjaniao taktyczny charakter okresw odprenia85. W tym miejscu naley zauway, i Robert Strausz-Hup w bardzo podobny sposb charakteryzowa zamierzenia nazistowskich Niemiec i Zwizku Radzieckiego. Oba mocarstwa przez wiele lat unikay bezporedniej konfrontacji, ale miay wrogie zamiary wobec Stanw Zjednoczonych. Stosoway urozmaicone narzdzia walki, dyy do odcicia USA od sojusznikw, rozbicia wewntrznego, zdominowania Europy, a pniej reszty wiata. Mona doszuka si take pewnych rnic: w ocenie Strausz-Hup Sowieci naleeli do racjonalistw, nie pozwoliliby szalecom na uycie broni nuklearnej, co spowodowaoby wiatow hekatomb86. Jeszcze wyraniejszy przykad rnicy midzy nazizmem a radzieckim komunizmem stanowia nastpujca konstatacja: Przynajmniej w sferze operacji psychologicznych komunici s znacznie bardziej totalitarni ni nawet najbardziej radykalni nazici87. Jak wynika z powyszego, amerykaski politolog uznawa ZSRR za bardziej niebezpiecznego przeciwnika ni III Rzesz. Na koniec tej czci artykuu kilka uwag na temat postrzegania przez StrauszHup relacji radziecko-chiskich. Ot publikowa on wikszo swoich antykomunistycznych prac w pierwszym dwudziestoleciu zimnej wojny. Chocia za gwny podmiot wiata komunistycznego uznawa Zwizek Radziecki, docenia rwnie wczesny potencja Chin, jako drugiego mocarstwa bloku wschodniego (czsto uywa okrelenia blok sowiecko-chiski). Do ciekawostek naley nieprecyzyjna prognoza amerykaskiego politologa, ktra dotyczya wewntrznych sprzecznoci Wschodu. Analizujc stosunki ZSRR i Chin przewidywa on wprawdzie przyszy konflikt, poniewa zaludnienie drugiego spord wymienionych mocarstw roso bardzo szybko, dlatego niezagospodarowana radziecka Syberia miaa stanowi akomy ksek, ktrego wodarze radzieccy nie mogli odda bez walki. Strausz-Hup stwierdzi jednak do
83 84

R. Strausz-Hup, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted, op.cit., s. 83. R. Strausz-Hup, W. R. Kintner, S. T. Possony, A Forward Strategy for America, New York 1961, s. 149. 85 R. Strausz-Hup, Power and Community, op.cit., s. 124. 86 Idem, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. 119. Strausz-Hup i jego wsppracownicy bazowali tutaj na przykadzie rozkazu Hitlera o dokonaniu zniszcze w Niemczech w celu zagady narodowej; na szczcie dla Niemcw rozkaz ten by sabotowany. 87 R. Strausz-Hup, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted, op.cit., s. 175, przyp. 1.

70

kategorycznie (w publikacji z 1960 roku), i nie naleao mie zudze, e nastpi to szybko88. Tymczasem ju 9 lat pniej wybuchy walki graniczne w rejonie rzeki Ussuri. Sprzyjay temu coraz silniejsze rozbienoci ideologiczne midzy ZSRR a Chinami.

5. INTEGRACJA ZACHODU I KONTRSTRATEGIA WOBEC ZSRR Robert Strausz-Hup w swoich dzieach z okresu zimnej wojny koncentrowa si na dwch aspektach: procesach zjednoczeniowych w wiecie zachodnim oraz odparciu i wygraniu konfrontacji z blokiem sowiecko-chiskim. Mona postawi interesujce pytanie badawcze: Co uzna za pierwotne? Innymi sowy: Czy amerykaski intelektualista uznawa integracj Zachodu za instrument w antysowieckiej strategii, czy moe odwrotnie: zagroenie ze strony komunizmu traktowa jako asumpt do procesw zjednoczeniowych w wiecie atlantyckim; czy te wreszcie byy to dwie rwnolegle rozpatrywane dziedziny? Strausz-Hup wielokrotnie prezentowa postulat gbokiej integracji wiata zachodniego pod rnymi nazwami: Zachodniej Wsplnoty, Unii Atlantyckiej, Wsplnoty Atlantyckiej. W tej dziedzinie argumentacja amerykaskiego uczonego miaa wieloaspektowy charakter. Wychodzi on mianowicie od zagadnie dalekich od geopolityki: relatywnego upadku kultury zachodniej, powszechnego zwtpienia (braku poczucia sensu) oraz kwestii przetrwania zachodniego ducha i umysowoci89. Stan taki jednake amerykaski politolog wiza do cile z problematyk geopolityczn w jego przekonaniu Europa w sensie kulturowym i geopolitycznym od tysicy lat uczestniczya w walce z Azj (azjatyckoci), a obecny odwrt europejskich wpyww geopolitycznych szed w parze z kulturowym90. Integracja wiata zachodniego powinna obejmowa kilka wymiarw: polityczno-instytucjonalny, kulturowy, militarny i gospodarczy91. Chocia wspczenie brzmi to jak truizm, wszystkie uznane byy przez amerykaskiego uczonego za powizane ze sob, aczkolwiek nie traktowa ich jako tak samo istotnych. Diagnoza dotyczca aspektw ekonomicznych bya nastpujca: USA wytwarzay niemal poow wiatowego produktu, natomiast europejska gospodarka nie zostaa jeszcze odbudowana. Dlatego postulowa przede wszystkim cis integracj ekonomiczn Europy Zachodniej. Ponadto uzna, e kooperacja militarna i ekonomiczna w relacjach transatlantyckich s ze sob cile zwizane92. Natomiast stosunki handlowe z blokiem wschodnim naleao rozwija ostronie. Akceptacj utworzenia globalnej organizacji handlowej warunkowa wieloma

88 89

R. Strausz-Hup, Imperialism and Colonialism, op.cit., s. 63. Idem, The Estrangement, op.cit., s. 6-8. 90 Ibidem, s. 35, 101-102. 91 Amerykaski uczony nie zaprzesta te ostrzega przed lekcewaeniem rywalizacji o wielko populacji. Idem, W. R. Kintner, S. T. Possony, A Forward Strategy, op.cit., s. 2-3. 92 R. Strausz-Hup, The Estrangement, op.cit., s. 304; idem, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. 344.

71

obostrzeniami: m.in. uyciem wymienialnej waluty, unikaniem transferu dbr kapitaowych i zapobieganiu uzalenienia si sabych pastw od ZSRR93. Wicej uwagi powici zagadnieniom kulturowym. W swoich rozwaaniach wyszed z zaoenia: jeli zachodnia kultura ma przetrwa, musi pozosta caoci. A co za tym idzie: Jeeli zachodnia kultura ma pozosta caoci, kulturalny rozwj w Europie i Stanach Zjednoczonych musi raczej zbiega si ni rozchodzi94. Przedmiotem troski amerykaskiego intelektualisty pozostawaa tzw. schizma Europy i Ameryki, ktrej w jego mniemaniu naleao si koniecznie przeciwstawi. Szczegowe rozwaania na ten temat nie s przedmiotem niniejszego artykuu, warto jednak nadmieni, i Strausz-Hup intrygoway relacje pomidzy industrializacj (mechanizacj ycia) a zmianami w duchowoci, objawiajce si spadkiem znaczenia religii w yciu czowieka Zachodu. Co istotne, wyrazi przekonanie o braku bezporedniego zwizku przyczynowego pomidzy tymi dwoma procesami; by natomiast zdania, e problem stanowio kulturowe nieprzystosowanie do mechanizacji ycia (a wic niedostatki w reagowaniu na proces)95. Wedug amerykaskiego uczonego, podstawowe przyczyny problemw Europy tkwiy w niedostatkach moralnych, a nie intelektualnych std wanie Hitler i jego zgubna ideologia96. Zdaniem Roberta Strausz-Hup, Zachd przetrwa tylko dlatego, e Stany Zjednoczone potrafiy skutecznie wcieli si w rol jego obrocy i stranika, co dotyczyo zarwno hitleryzmu, jak i komunizmu97. Przy okazji naley doda, e amerykaskiego politologa nie powinno si zalicza do skrajnych westernocentrystw, poniewa zdawa on sobie spraw z heterogenicznoci kultury zachodniej, m.in. wskaza na istotne aspekty filozofii i nauki, ktre przekazali Saraceni Europie w okresie redniowiecznym, o czym wspczenie si czsto zapomina98. Aspekty polityczno-instytucjonalne, omawiane przez Roberta Strausz-Hup i jego wsppracownikw, dotyczyy gwnie wzmocnienia Organizacji Traktatu Pnocnoatlantyckiego99. Marzenie amerykaskiego intelektualisty, aby stworzy prawdziw federacj atlantyck (Uni Atlantyck)100 nie miay poparcia wrd elit politycznych, ani w opinii publicznej101. Std te jego sugestie odnosiy si do istniejcych ju organizacji midzynarodowych: NATO i OECD. Mimo braku popularnoci tej idei, wyraa przekonanie o stopniowym wyczerpywaniu si formuy integracyjnej NATO, ktrej rozwiniciem moga by Unia Atlantycka102. Ponadto amerykaski uczony przypisywa due znaczenie amerykaskim subom

93 94

R. Strausz-Hup, W. R. Kintner, S. T. Possony, A Forward Strategy, op.cit., s. 178. R. Strausz-Hup, The Estrangement, op.cit., s. 8. 95 Ibidem, s. 102-103, 116. 96 Ibidem, s. 214. 97 Ibidem, s. 147; idem, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted, op.cit., s. 113. 98 R. Strausz-Hup, The Estrangement, op.cit., s. 64-65. 99 Idem, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. 292-301. 100 R. Strausz-Hup, The Estrangement, op.cit., s. 304-305. 101 Idem, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. 286. 102 Ibidem, s. 345.

72

dyplomatycznym, wychodzc z trafnego zaoenia, i USA bez pozyskiwania i utrzymywania wielu sojusznikw nie wygraj zimnej wojny103. Wiele uwagi w swoich rozwaaniach Robert Strausz-Hup powici zagadnieniom kooperacji wojskowej. W antysowieckiej strategii Zachodu (szczegowo omwionej w dalszej czci niniejszego artykuu) naleao skoncentrowa si na odstraszaniu nuklearnym. Aby byo ono maksymalnie skuteczne, amerykaski politolog postulowa przekazanie broni nuklearnej sojusznikom, przede wszystkim do dyspozycji NATO i Unii Zachodnioeuropejskiej104. W ramach tych organizacji naleao utworzy wielonarodowe jednostki wojskowe, wyposaone w bro nuklearn, np. w Belgii moga zosta rozmieszczona jednostka brytyjsko-francusko-belgijska105. Jak wynika z powyszego, Strausz-Hup i jego wsppracownicy z FPRI proponowali daleko posunit proliferacj broni nuklearnej (wynikao to take z przewidywa, w ktrych uzyskanie dostpu do tej broni stanowio trudny do powstrzymania proces historyczny106); w rzeczywistoci jednak wadze gwnych mocarstw zachodnich nigdy si na to nie zdobyy. Podejmujc czysto geopolityczn analiz integracji wiata zachodniego, amerykaski politolog zwrci uwag na kilka istotnych aspektw. Przede wszystkim stwierdzi brak ogranicze geograficznych tworzonej wsplnoty, co pokazywaa zmienno jej granic w tym czasie obejmowaa take pastwa tak odlege, jak: Australia, Nowa Zelandia, a nawet Japonia107. Liczyo si, czy dane pastwo podziela wartoci demokratyczne, praworzdno itp. W przewidywaniach Strausz-Hup, gwne filary wsplnoty stanowi miay: Stany Zjednoczone, Wsplnota Europejska (czyli zasadnicza cz Europy Zachodniej), powizana z brytyjskim Commonwealth108. W pniejszych pracach Strausz-Hup odnosi si do USA i integrujcej si Europy109, poniewa w latach 60. XX w. uwidocznia si coraz mniejsza odrbno Wielkiej Brytanii i jej byych kolonii. Amerykaski intelektualista dokona te ciekawego porwnania historycznego: wiat zachodni w pewnym sensie mg przypomina geopolityczn kalk Imperium Rzymskiego (przysze USA) i Grecji jako jego istotnej pod wieloma wzgldami prowincji (w przyszoci Europa Zachodnia)110. Tego rodzaju stwierdzenia rwnie ewoluoway wraz z powojenn odbudow potgi europejskiej. Robert Strausz-Hup (wraz z innymi autorami z FPRI) wymieni te i pokrtce scharakteryzowa przeciwnikw Wsplnoty Atlantyckiej. Oczywicie na pierwszym miejscu znaleli si komunici, niezalenie od przynalenoci narodowej. W opozycji do projektu stany jednak take niektre pastwa Trzeciego wiata, obawiajc si zachodniej hegemonii. Natomiast w obrbie USA i pastw

103 104

R. Strausz-Hup, W. R. Kintner, S. T. Possony, A Forward Strategy, op.cit., s. 252. R. Strausz-Hup, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. 128, 196-202. 105 Ibidem, s. 228-229. 106 R. Strausz-Hup, W. R. Kintner, S. T. Possony, A Forward Strategy, op.cit., s. 1-2, por. s. 290296. 107 R. Strausz-Hup, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. 177. 108 R. Strausz-Hup, The Estrangement, op.cit., s. 290, 304-305. 109 Np. idem, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. 343. 110 R. Strausz-Hup, The Estrangement, op.cit., s. 294.

73

zachodnioeuropejskich do przeciwnikw naleao zaliczy wszelkiej maci izolacjonistw111. Poza integracj Zachodu, Strausz-Hup zajmowa si w okresie zimnej wojny rwnie zagadnieniem kontrstrategii wobec zagroenia radzieckiego. Miaa by ona konsekwencj postrzeganych zamiarw ZSRR, dlatego te odbywa si moga na wielu polach: ideologicznym, ekonomicznym, (geo)politycznym, cile militarnym. W latach 50. Strausz-Hup dawa wyraz obawom relatywnej saboci dziaa (w stosunku do posiadanej przewagi) Zachodu112. W pniejszych latach prezentowa odmienn opini: wiat zachodni mia znakomit obron, a niekiedy podejmowa prby przejcia inicjatywy113. Niezalenie od oceny sojusznikw europejskich, amerykaski politolog ocenia USA jako podpor Zachodu, nazywajc je fortec Ameryki114 oraz cytadel strzegc zachodniej cywilizacji115. Uwaa te, e naley by wiadomym niebezpieczestw pyncych ze strony komunizmu, jednak przestrzega rwnoczenie przed strachem, ktry mg stanowi zagroenie samo w sobie116. Wedug Roberta Strausz-Hup Zachd mg stopniowo przejmowa inicjatyw ideologiczn. Bankructwem komunizmu radzieckiego okreli on zbrojne stumienie rewolucji wgierskiej z 1956 roku, ktre pokazao absolutny brak dobrowolnoci ustrojowej w bloku wschodnim (chocia propagandowo nie zostao cakiem przegrane)117. Tymczasem naleao nagania fakt bardzo duego znaczenia i rozrostu klasy redniej w USA, co stanowio dowd wyszoci ideologii demokratycznej. Strausz-Hup posun si wrcz do stwierdzenia, i Stany Zjednoczone byy najblisze w historii ideau bezklasowoci118. Efektywn broni ideologiczn mogo zatem by przykadowo zaproponowanie wymiany tysica studentw amerykaskich i radzieckich119. Strausz-Hup optowa za przejciem politycznej inicjatywy przez Stany Zjednoczone. Dotyczyo to przede wszystkim integracji wiata zachodniego, w ktrym, zdaniem amerykaskiego intelektualisty, nie istniaa groba rewolucji komunistycznej, poniewa minimalizowa j rozwj gospodarczy. Poza sam integracj, naleao zatem koncentrowa si na ochronie kontrwywiadowczej, a nie walce propagandowo-politycznej120. Jednak sytuacja w krajach Trzeciego wiata take bya istotna. Jedn z moliwoci stanowio bardziej instrumentalne traktowanie pomocy ekonomicznej, gdzie USA jako donator wymagayby zobowiza sojuszniczych (antyradzieckich) od odbiorcw pomocy121.

111 112

Idem, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. 231. R. Strausz-Hup, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted, op.cit., s. 110-111. 113 R. Strausz-Hup, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. 67-68. 114 Ibidem, m.in. s. 66, 161. 115 R. Strausz-Hup, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted, op.cit., s. 113. 116 R. Strausz-Hup, Power and Community, op.cit., s. 85. 117 Idem, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted, op.cit., s. 135-139. 118 Ibidem, s. 144; R. Strausz-Hup, The Estrangement, op.cit., s. 179-183. 119 Idem, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted, op.cit., s. 134. 120 R. Strausz-Hup, The Estrangement, op.cit., s. 150-151. 121 Idem, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted, op.cit., s. 122.

74

Odpowiedzi Zachodu na zagroenie nuklearne Zwizku Radzieckiego powinno by, jak zaleca Strausz-Hup i jego wsppracownicy, rozproszenie si nuklearnych. Wyrniono dwa aspekty: techniczny i geograficzny. Ten pierwszy dotyczy rnych gowic i rodkw ich przenoszenia (rakiety stacjonarne, na okrtach podwodnych, bomby i rakiety lotnicze itp.); ten drugi za urozmaicenia lokalizacji (oceany, Ameryka Pnocna, Europa Zachodnia, amerykaskie bazy wojskowe w innych czciach wiata itd.). Takie podejcie miaa zmniejszy do minimum zagroenie wojn nuklearn sowieccy stratedzy nie mogliby zagwarantowa, e da si zlikwidowa w pierwszym uderzeniu tak rozproszone jednostki122. Odnonie do zagadnie broni nuklearnej w Europie Zachodniej, o czym wyej, doda naley, e amerykaski politolog dostrzega wiksze znaczenie rejonu geostrategicznego Europy Zachodniej jako caoci, ni pojedynczych pastw, co byo wanym argumentem cile militarnym na rzecz ich integracji123. Z drugiej strony, Robert Strausz-Hup twierdzi, e broni nuklearnej nie naleao przypisywa pierwszestwa wanoci; w jego opinii, konflikty zimnowojenne miay przypomina raczej konflikty z XVI i XVII wieku, kiedy to liczya si dywersja i wymanewrowanie przeciwnika124. W doktrynie wojennej Stanw Zjednoczonych ewentualno wojny jdrowej musiaa oczywicie zosta umieszczona na pierwszym miejscu z powodu gwarancji wzajemnego zniszczenia, jednake w praktyce liczyy si gwnie wojny ograniczone, w ktrych naleao zwikszy amerykask efektywno125. Na koniec tej czci artykuu rozstrzygnicie postawionego wczeniej pytania o zalenoci pomidzy integracj zachodni a antykomunistyczn strategi. Wypada zacz od wypowiedzi samego Strausz-Hup, ktry uzna, e klucz do zachodniej jednoci ley w osigniciu w obrbie Wsplnoty Atlantyckiej konsensu wobec natury zagroenia komunistycznego. Zbawienie ley w tym, co Zachd robi.126 wiadczy to o instrumentalnym traktowaniu integracji wiata zachodniego i pierwotnoci logiki konfrontacji WschdZachd. Z prac amerykaskiego politologa wynika, i zagroenie radzieckie postrzega jako niezwykle grone. Mia to by przeduajcy si konflikt (protracted conflict), dlatego nie liczyy si tylko dziaania tu i teraz, ale dugotrwae procesy, jak wycig technologiczny, rozbudowa instytucjonalna, czy te zacienianie relacji o charakterze wsplnotowym. Naley jednak take zauway, e mimo wszystko Strausz-Hup wielokrotnie w swoich dzieach dokonywa idealizacji Zachodu, podkrelajc kategorie wolnoci, praworzdnoci, uznajc je za wzr dla reszty wiata. Amerykaski intelektualista bez wtpienia apologetyzowa te zachodni kultur. Wszystko to wskazuje, e nawet bez istniejcego zagroenia komunistycznego rwnie postulowaby integracj. Przypuszczenie to mona jeszcze wzmocni, uzupeniajc powysze argumenty o te wtki z ycia Strausz-Hup, ktre miay
122 123

Ibidem, s. 127. R. Strausz-Hup, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. 223-224. 124 R. Strausz-Hup, W. R. Kintner, S. T. Possony, A Forward Strategy, op.cit., s. 6. 125 Ibidem, s. 96-97. 126 R. Strausz-Hup, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. 281.

75

miejsce przed okresem zimnej wojny: wykady i publikacje wskazujce na zagroenie faszystowskie.

6. PRZEOBRAENIA ADU MIDZYNARODOWEGO W OKRESIE ZIMNEJ WOJNY Konsekwencj prozachodnich pogldw Roberta Strausz-Hup byo prognozowanie, take projektowanie adu midzynarodowego o zasigu oglnowiatowym. Mona w tym aspekcie wyrni dwie wizje: realn, ktra dotyczya zjawisk krtko- i rednioterminowych (do pewnego stopnia take dugoterminowych), oraz idealistyczn, ktra moga dotyczy bardzo odlegej przyszoci. Ta ostatnia to wspomniana na pocztku niniejszego artykuu wizja pastwa wiatowego. Strausz-Hup skrtowo opisa drog do osignicia tego celu. Miaa ni by dobrowolna federalizacja, w swojej formie zbliona do modelu amerykaskiego. Tego rodzaju proces nie powinien zosta w aden sposb wymuszony, a Stanom Zjednoczonym nie musiao na nim szczeglnie zalee127. Strausz-Hup w swojej autobiografii z 1965 roku napisa nawet, e w cigu 50 lat pastwo wiatowe zostanie utworzone nieuchronnie128, co okazao si wielk pomyk. Strausz-Hup zauway te, e wielu Amerykanw w poowie XX stulecia chtnie przyjoby realizacj specyficznego imperium wiatowego, jednak nie mogo to by a tak atwe przedsiwzicie, dlatego naleao si skoncentrowa na pierwszej spord wspomnianych wyej wizji129. Co ciekawe, amerykaski intelektualista nie traktowa pastwa wiatowego jako ideau: Utworzenie superrzdu nie rozwie pojedynczego, podstawowego konfliktu. W najlepszym razie dostarczy [oglne] rodki dla rozwiza. [] Nie ma pojedynczego rozwizania odpowiedniego dla wszystkich spraw. Niezalenie od tego, czy rzd wiatowy umoliwiby czy nie umoliwiby rozwizania konfliktw, aden rzd wiatowy nie bdzie prawdopodobnie istnia przez dugi czas ale konflikty pozostan.130 Jak wynika z powyszego, Strausz-Hup nie widzia projektu rzdu wiatowego w kategoriach teleologicznych; nie traktowa go cakiem idealistycznie. Take i w rozwaaniach nad adem midzynarodowym mona dostrzec pewien dualizm w argumentacji amerykaskiego politologa. Apologetyka kultury zachodniej wyznaczaa kierunki podanego rozwoju porzdku wiatowego: wolno i prawo miay by podstawowymi wartociami, ktre powinien uwzgldnia131. Z drugiej strony oczywiste uzasadnienie budowy takiego adu
127

R. Strausz-Hup, The Balance, op.cit., s. 276; idem, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted, op.cit., s. 150. Mona postawi Robertowi Strausz-Hup zarzut dotyczcy wojny secesyjnej, ktra przecie jawnie podwaya dobrowolny charakter amerykaskiego pastwa zwizkowego. 128 R. Strausz-Hup, In My Time, op.cit., s. 268. 129 Idem, The Estrangement, op.cit., s. 294-296. 130 Idem, S. T. Possony, International Relations, op.cit., s. 276. Zob. te rozdzia powicony zagadnieniu w drugim wydaniu tej pracy: idem, International Relations in the Age of the Conflict between Democracy and Dictatorship, New YorkTorontoLondon 1954, s. 745-791. 131 R. Strausz-Hup, W. R. Kintner, J. E. Dougherty, A. J. Cottrell, Protracted, op.cit., s. 150.

76

stanowia opozycja wobec komunizmu, ktry reprezentowa centralistyczne denia wszechobecne w kulturze azjatyckiej132. Oczywicie Strausz-Hup by zdania, e ad midzynarodowy, oparty na zachodnich wartociach, byby najlepszy i jednoczenie uzna budowanie go za swego rodzaju konieczno. Do szczeglnie wartociowych wtkw w badaniach Strausz-Hup naley zaliczy zdiagnozowanie sytuacji midzynarodowej. W jego opinii, podlegaa ona fundamentalnym zmianom: 1) nastpowao osabienie pastw narodowych 2) w wikszym stopniu liczya si wielko przestrzeni danych jednostek geopolitycznych 3) skutkiem obu wojen wiatowych i innych procesw Europa staa si wyranie sabsza w ukadzie si 4) nastpowao rozbudzenie polityczne i spoeczne innych ras i narodw 5) w sensie technicznym wiat sta si zjednoczony, nie posiada barier133. Robert Strausz-Hup nie rozwodzi si szczegowo nad podanym ksztatem adu midzynarodowego. Byo dla niego jasne, e powinien on polega na dobrowolnoci (wolnoci) np. saby sojusznik wielkiego mocarstwa powinien mie moliwo wyboru protektora i praworzdnoci, a zatem take instytucjonalizacji stosunkw midzynarodowych. Dopki istnia silny blok komunistyczny, naleao dy do rwnowagi si134 z potnym, zintegrowanym Zachodem. Po pokonaniu ZSRR mona byo przystpi do budowy pastwa wiatowego. Jak twierdzi Strausz-Hup, Stany Zjednoczone Ameryki dokonyway tworzenia imperium bez imperialnej ideologii, co miao umoliwi im realizacj tego celu135. W tym miejscu warto przytoczy diagnoz Roberta Strausz-Hup na temat dezintegracji Imperium Brytyjskiego: jego zdaniem, do mankamentw tego wielkiego tworu nalea brak imperialistycznej filozofii, co utrudniao utrzymanie imperium136. By to rzadki w dorobku amerykaskiego intelektualisty przykad powanej niekonsekwencji w jego argumentacji. * * * W momencie przeomu w wiatowym adzie midzynarodowym w latach 1989-1991, kiedy Sowieci zrezygnowali z przymusowej strefy wpyww w Europie rodkowo-Wschodniej, Robert Strausz-Hup konsekwentnie zachca do szeroko rozumianego federalizmu, jako metody sprawowania i rozszerzania amerykaskiego przywdztwa wiatowego137. Z drugiej jednak strony przestrzega przed triumfalizmem po upadku ZSRR. Przekonywa, e Rosjanie nie nale do kategorii
132

R. Strausz-Hup, Power and Community, op.cit., s. 84; idem, J. E. Dougherty, W. R. Kintner, Building the Atlantic, op.cit., s. ix. 133 R. Strausz-Hup, Power and Community, op.cit., s. 79. 134 Jak wielu przedstawicieli myli geopolitycznej, Strausz-Hup pisa o rwnowadze, ale mia na myli przewag preferowanego orodka geopolitycznego. 135 Idem, The Estrangement, op.cit., s. 293-294. 136 Ibidem, s. 293. 137 Idem, From Containment toward Federation, [w:] N. H. Wessell (red.), The New Europe: Revolution in East-West Relations, New York 1991, s. 202-209.

77

homo economicus, nie dadz si urobi na amerykask konsumerystyczn mod. W jego przekonaniu nie byo ucieczki przez polityk opart na potdze138. W tym duchu analizowa rwnie konflikt i amerykask interwencj w boniackiej wojnie domowej. W rozwizaniu pokojowym naleao zastosowa cyniczn, dokadn i natychmiastow polityk rwnowagi si z uwzgldnieniem trzech stron konfliktu i lokalnych jednostek interwencyjnych.139 Pod koniec swojego Strausz-Hup opublikowa ostatni artyku, ktry dotyczy sytuacji po zamachach terrorystycznych w USA z 11 wrzenia 2001 roku. Przewidywa on kolejny przeduajcy si konflikt, ktry mg zakoczy si dopiero gdy USA si poddadz albo terroryci i pastwa ich wspierajce zrezygnuj z tej metody walki140. Reasumujc, w dorobku Roberta Strausz-Hup znalazo si wiele wartociowych analiz i ciekawych spostrzee. Spord postulatw (geo)politycznych wikszo zostaa tylko czciowo speniona rzdzcy USA i Europ Zachodni nie byli w stanie urzeczywistni zarwno koncepcji Unii Atlantyckiej, jak i pastwa wiatowego. Mimo to Strausz-Hup przypisuje si niemae zasugi w intelektualnej podbudowie amerykaskiej polityki zagranicznej od II wojny wiatowej, poprzez zimn wojn, a po er pozimnowojenn. Niektrzy (zwaszcza rodowisko FPRI) uznawali Roberta Strausz-Hup za jednego z najwybitniejszych politologw w USA. Za przykad swoistej apologetyki niech posuy ponisza opinia wydawcw jednego z pniejszych dzie amerykaskiego badacza: Robert Strausz-Hup jest Josephem Conradem teorii politycznej i geopolityki141. Wydaje si, e imponujca wieloaspektowo w dorobku Strausz-Hup powinna by rzeczywicie doceniona. W dziedzinie teoretycznego wkadu w geopolityk, jak i w myl geopolityczn, mona go zaliczy do czoowych (cho nie tych najwybitniejszych) przedstawicieli wiata zachodniego. Jego dziea warte s dalszych pogbionych studiw.

SUMMARY GEOPOLITICAL WEFTS IN ROBERT STARUSZ- HUP STIENTIFIC ACHIEVEMENTS In Robert's Starusz-Hup achievements found many precious analyses and interesting observations. He did not describe in detail on desirable shape of International Order. For him it was obvious, that it should be on volnutary (freedom). In opinion Robert's Starusz-Hup, West survived only that United States were able to effectively ptotect this West World as its guard, which concerned both Hitlerism
138

R. Strausz-Hup, Democracy and American Foreign Policy. Reflections on the Legacy of Alexis de Tocqueville, New Brunswick 1995, s. 134-135. 139 Idem, Bosnia: Summing Up, (http://www.unc.edu/depts/diplomat/AD_Issues/amdipl_7/strausz.html), 16.11.2009. 140 Idem, The New Protracted, op.cit. 141 Idem, Democracy and American, op.cit., okadka.

78

and Communism. American political scientist thought that USSR for more dangerous enemy than III Reich. In moment of breakthrough in world International Order in years 1989-1991, Starusz-Hup consistently encouraged to wide-understood federalizm, as method like performing and expanding american world leadership.

79

MARLENA SAWICKA
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2009, T. 1

ROSYJSKA ODPOWIED NA ZACHODNI GLOBALNY PROJEKT

Wspczesna geopolityka, bdca elementem nauk politycznych jest w fazie transformacji. Zwizane jest to ze zoonoci wspczesnego wiata z jednej strony mamy globalizacj, z drugiej coraz bardziej postpujc regionalizacj, ktra wie si z wyanianiem si wiata wielobiegunowego. Jak zauwaa C. Jean znikna prostota zimnowojennego wiata, a wspczesny wiat jest o wiele bardziej zoony. Po okresie zimnej wojny z systemu bipolarnego wyoni si system jednopolarny z niekwestionowanym przywdc Stanami Zjednoczonymi. Istnienie stanu zimnej wojny i atmosfera strachu wobec zagroenia sowieckiego niemale automatycznie nobilitowao Stany Zjednoczone do roli patrona i obrocy wiata zachodniego. Tej pozycji adne z zachodnich pastw nie kwestionowao. Wspczesny wiat wyglda inaczej. Pojawia si przekonanie, e Stany Zjednoczone nie s ju tak silne, a co za tym idzie, pojawia si ch wykorzystania tej sytuacji. Mniejsze potgi i pastwa chcce zmiany midzynarodowego ukadu si i wikszego wpywu na sprawy wiatowe, otrzymay sygna: Ameryka nie jest ju tak potna. Dowodem tego s interwencje w Iraku i w Afganistanie, ktre pokazay wiatu i samym Amerykanom saboci militarne i polityczne USA, podwaajc ich niekwestionowany prymat w wiecie. Konflikt gruzisko-rosyjski rwnie nie pokaza Stanw Zjednoczonych jako silnego mocarstwa wiatowego. Takie kwestie jak: Bliski Wschd, nuklearyzacja Iranu i Korei Pnocnej, fundamentalizm islamski i terroryzm na skal midzynarodow, wci pozostaj nierozwizane. Dziaania USA w tym zakresie charakteryzuj si nieskutecznoci, bezsilnoci i ma wiarygodnoci. Zmniejszya si amerykaska zdolno kreowania wiata, rozwizywania problemw i efektywnego przeciwdziaania wyzwaniom. USA nie s take w stanie same poradzi sobie z rozwizaniem takich problemw wspczesnoci jak: globalne ocieplenie, ochrona rodowiska, rozprzestrzenianie broni masowego raenia, terroryzm, czy upadajce pastwa. Bez wsppracy z innymi i bez stosowania norm i zasad prawa midzynarodowego nie uda si rozwiza adnego z wymienionych problemw. Wynika z tego, e wszyscy, bez wyjtku, musz stan do konkurencji na geopolitycznym polu. Tym samym wielowiekowa zachodnia dominacja (najpierw Europy, pniej USA) stana pod znakiem zapytania. Trzeba jednak podkreli, e tylko USA dysponuj wszystkimi naraz atrybutami supermocarstwowoci. Dysponuj one potencjaem: ekonomicznym, militarnym, technologicznym i politycznym. Konkurenci przewanie tworz swoj potg tylko w niektrych dziedzinach, ale i tak konsekwencj tego s wiksze aspiracje polityczne i ch rewizji wiatowego porzdku.

81

Czy zatem moemy mwi o ukadzie wielobiegunowym, powrocie do stanu rywalizacji mocarstw, wiecie bez biegunw, czasie chaosu, o okresie przejciowym, czy moe w dalszym cigu o jednopolarnej konstelacji geopolitycznej1? Jest to nowy ad, ktry dopiero si formuje, dlatego naley by wiadomym, e kada tak dua zmiana wymaga pewnej rezerwy czasu. Nie stanie si to z dnia na dzie, zwaszcza, e udzia Stanw Zjednoczonych przez ostatni wiek by bardzo stabilny i nie atwo go zakwestionowa. Zarwno w kategorii potgi dyspozycyjnej (ktr mona rozumie jako potg ogln), jak i potgi koordynacyjnej (ktr mona rozumie jako potg wojskow) wrd pastw, USA s niekwestionowanym liderem. Jeeli do rankingu wczymy UE to dysponuje ona wiksz potg ogln, ale potga wojskowa wci pozostaje domen Stanw Zjednoczonych2. Wanie ta transformacja wspczesnego wiata, jak sdzi F. Kiefieli, wie si z obowizkiem nadania filozoficznego sensu geopolityce. Naley nada jej charakter: stosunkw midzy rnymi aktorami wiatowej geopolityki, geostrategii i zarzdzania wiatowymi (przyrodniczymi i socjalnymi) procesami. Nie naley zapomina, e obiektem geopolityki jest caa wiatowa spoeczno, a aktorami wiatowej polityki oprcz pastw s take niepastwowe i ponadnarodowe podmioty, transnarodowe korporacje, pozarzdowe i midzyrzdowe organizacje, jak rwnie geocywilizacje. Wedug E. G. Solowiowa wspczesna geopolityka ciy w kierunku transformacji w kierunku rnorodnoci politycznej filozofii (filozofii stosunkw midzynarodowych lub filozofii polityki zagranicznej) [ ]3. Igor Fiodorowicz Kiefieli uwaa, e w takim zakresie, w jakim filozofia polityczna ma zwizek z naukami politycznymi, podobny stosunek ma filozofia geopolityki do geopolityki. Kluczowymi dla politycznej filozofii s pytania o istot pastwa i wadzy, natomiast w kontekcie filozofii geopolityki jest to poszukiwanie istoty midzypastwowych i wadczych stosunkw (na obszarze nie tylko politycznym, ale take geograficznym, socjalno-kulturowym, geoekonomicznym, czy wirtualnym). Po zakoczeniu zimnej wojny Rosja znalaza si w nowej rzeczywistoci, ju nie bipolarnej, a jednopolarnej, co stawiao przed ni nowe wyzwania oraz potrzeb znalezienia pomysu na sam siebie. W wyniku szerokich dyskusji, ktre trwaj do dnia dzisiejszego, wyksztaciy si dwa zasadnicze podejcia, a zarazem proponowane drogi dla Rosji: atlantyzmu i neoeurazjatyzmu4. Atlantyzm to droga, ktra prowadzi do wczenia pastwa rosyjskiego do europejskiego systemu wartoci, norm i zasad, a w konsekwencji do bliszej wsppracy z Zachodem, co
J. Kiperska, Osabione mocarstwo. Pozycja USA w wiecie po omiu latach prezydentury Georgea W. Busha, [w:] Zeszyty Instytutu Zachodniego 50/2008, Pozna 2008, s. 45-51. 2 M. Suek, Globalny ukad si, s. 16-19. 3 E. G. Soowiow, Geopolityka jako zawd i jak naukowa dyscyplina: kierunki ewolucji geopolitycznej myli wspczesnej Rosji, [w:] Rosyjska nauka stosunw midzynarodowych: nowe kierunki, (red). A. P. Cygankow, Moskwa 2005, s.278; a take Narodowe interesy i gwne polityczne siy wspczesnej Rosji, Moskwa 2004, rozdz. 5. 4 M. Menkiszak, Rosyjskie wizje post-zimnowojennego porzdku midzynarodowego, [w:] Porzdek midzynarodowy u progu XXI wieku, red. R. Kuniar, Warszawa 2005, s. 275-296.
1

82

skutkowaoby wzmocnieniem jej pozycji i zwikszeniem jej wpywu na ksztatowanie adu midzynarodowego. Gwnymi teoretykami podejcia atlantyckiego s: Dmitrij Terenin, Wadimir Baranowski, czy Siergiej Karaganow. Drug drog, ktr moe pj Rosja, jest neoeuroazjatyzm, ktry nawizuje do koncepcji euroazjatyzmu z pocztku XX wieku. Nurt przesiknity jest przewiadczeniem o wyjtkowoci Rosji, jako pastwie czcym polityczne, kulturowe i historyczne tradycje dwch kontynentw. Rosja, zdaniem neoeuroazjatystw, nigdy nie bdzie wczona do Europy i do zachodniego systemu wartoci, ale te nie bdzie pastwem typowo azjatyckim. Gwnymi teoretykami neoeuroazjatyzmu s: Aleksander Soenicyn, Aleksander Dugin, czy Eliz Pozdniakow5. Jak wyglda rola i miejsce Rosji na arenie midzynarodowej z perspektywy samych Rosjan? Trzeba podkreli, e dla kadego Rosjanina, nie ma zadania waniejszego, ni zachowanie geopolitycznego obszaru (przestrzeni) Rosji6. Nazwaabym to wyjciowym pooeniem rosyjskiej wersji globalnego projektu, ktry wywodzi si z zalenoci idea- sia (W. N. Ilin), jako jedynego duchowego poczucia wsplnej, jak i indywidualnej wiadomoci. Inaczej mwic, globalny projekt opiera si na charakterystycznych cechach mentalnoci Rosjan, ktre zwizane s z historyczn pamici, kulturow tradycj, stylem ycia, sposobem duchowego postrzegania rzeczywistoci itd. Nie bd oryginalna stwierdzajc, e tak ide-si powinien by dla Rosji we wspczesnych warunkach euroazjatyzm, skupiajcy w sobie duchowe zaoenia prawosawnego mesjanizmu (Moskwa Trzeci Rzym), sowianofilskie idee o samowystarczalnoci rosyjskiej kultury (A. S. Homiakow, I. W. Kirieiewskij) oraz zasad cywilizacyjnej, czy kulturowej rnorodnoci (N. J. Daniliewskij, N. C. Trubeckij). Argumentem za drog euroazjatyck s pojawiajce si w rosyjskiej idei dwa kluczowe tematy z literackiej, artystycznej i muzycznej twrczoci obrazu Rosji i losu czowieka (L. N. Tostoj, W. M. Wasniecow, N. A. RimskijKorsakow i inni), a take imperatorskie ambicje (gd przestrzeni) na geograficzn przestrze od morza do morza (F. I. Tiuczew, W. P. Siemienow-Tian-Szanskij). W jednym ze swoich wywiadw L. N. Gumiliow, podsumowujc wieloletnie badania, jednoznacznie stwierdzi, e Jeli Rosja ma przetrwa, to tylko jako mocarstwo euroazjatyckie i tylko przez euroazjatyzm7. Nie bd dokadnie analizowa teoretycznych zaoe ruchu euroazjatyckiego i jej twrcw P. N. Sawickiego, N. S. Trubeckiego, G. W. Wiernadskiego i innych8. Zwrc jedynie uwag na to jak formuoway si z geopolitycznego punktu widzenia zadania euroazjatyckiego ruchu, na przeomie 20. i 30. lat XX w., jak zauwaa P. ogowikow, moliwoci patrzenia przez pryzmat geopolityki to niezapeniona luka w rosyjskiej nauce. Euroazjatyzm zrobi ju krok w tym kierunku, ale zrobiono zdecydowanie nie wystarczajco []. Zestawienie danych oglnej i ekonomicznej geografii z danymi historycznego, gospodarczego bytu, etnografii, archeologii, itp.,
5 6

Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007, s. 55-56. I. F. Kiefieli, Filozofia geopolityki, Sankt Petersburg 2007, s. 186. 7 . N. Gumiliow, Rytmy Eurazji: Epoki i cywilizacja, Moskwa 1993, s. 31. 8 I. F. Kiefieli, Przeznaczenie Rosji w globalnej geopolityce, Sankt Petersburg 2004.

83

w rezultacie moe da cakowicie nieznany dotychczas syntetyczny obraz RosjiEurazji (wybrany przeze mnie)9. W rosyjskiej nauce geopolityczne punkty widzenia ewoluoway na przestrzeni XIX do pocztku XX w. i byy przedstawione w pracach K. M. Bera, . I. Miecznikowa, K. I. Arsieniewa, G. W. ominiego, D. A. Miljutina, W. I. amanskiego, D. I. Mendelejewa i innych. Ponadto spojrzenia geopolityczne tych autorw miay rzeczywisty wpyw na formowanie euroazjatyzmu, jako wiatopogldu i prdu naukowego. Ogranicz si jedynie do przytoczenia zdania W. I. amanskiego, ktry idc za zasad geograficznego determinizmu, ktry poprzedza euroazjatycki wiatopogld w centrum, ktrego znajduje si przeznaczenie Rosji, stwierdza: Jeli jest Azja rosyjska i jeli ona odrnia si od nie-rosyjskiej Azji powinna ona by zaliczana do swoistego historyczno-kulturowego typu i to, jedynie, dlatego, pisa on w pracy Trzy wiaty Azjatycko-Europejskiego kontynentu e przy rosyjskiej Azji lub azjatyckiej Rosji jest jeszcze rosyjska Europa lub Rosja europejska []. Nie czc z Rosj przylegajcych do niej ziem sowiaskich i prawosawnych, nie moemy z etnologicznego, i historycznokulturowego, a take politycznego punktu widzenia, przyporzdkowywa ich do jednej z kategorii, powinno si, zatem je oddziela od azjatyckiego i od europejskiego wiata. Od azjatyckiego odrniaj si one [] swoj chrzecijask kultur. Od Europy znaczc cz ich odrnia przynaleno nie do zachodniego, a do wschodniego chrzecijastwa10. Euroazjatyzm jako globalny projekt dla Rosji przyszoci naley rozpatrywa z perspektywy swoistej wiatopogldowej matrycy, na podstawie, ktrej mnoone s mentalne cechy charakteru, wzorca mylowego i przyjtego schematu zachowa, stosunku do przyrody, ssiadw, czy rodowiska przedstawicieli rosyjskiego superetnosu. W zwizku z tym naley zatrzyma si na ciekawej ksice niemieckiego filozofa W. Schubartha Zachd i dusza Wschodu, napisanej w Rydze w 1938 roku, skierowanej wedug zamysu autora do europejskiego czytelnika. Autor zaczyna od stworzonej przez niego nauki o eonach, to jest fragmentach czasu historycznego, ktre posiadaj okrelone archetypowe cechy, ktre formuj odpowiedni typ czowieka harmonijny, bohaterski, ascetyczny, i mesjanistyczny. Na podstawie tej teorii Schubarth porwnuje mentalne cechy Rosjanina i Europejczyka. Jego zdaniem: Rosjanin jest pogodzony ze swoim losem, a Europejczyk przeciwstawia si mu, traktujc go jak wroga. Struktura duchowa Rosjanina opiera si na emocjonalnoci i ekspresywnoci, a Europejczyka na samokontroli. Rosjanin suy czowiekowi, a Europejczyk sprawie. Rosjanin nie zamyka si w schemacie denia do celu za wszelk cen, ale dokada do tego swoje emocje, a Europejczyk myli celowo i skoncentrowany jest na realizacji zadania. Rosjanin utosamia si ze wiatem, wychodzc od my, a Europejczyk wychodzc od ja, ty. Idea Rosjanina to czowiek, ktry jest elementem grupy i jej nieodczn czci, a idea Europejczyka to czowiek ponad grup, a co za tym idzie poza ni.
9

P. ogowikow, Naukowe zadania euroazjatyzmu, [w:] Lata trzydzieste. Utrwalenie euroazjatystw, t. VIII, Pary 1931, s. 56. 10 W. I. amanskij, Trzy wiaty Azjatycko-Europejskiego kontynentu, Sankt Petersburg 1892, s. 16, 22.

84

Wedug Schubartha w XX wieku nastpuje zmierzch wartoci prometejskich, a na horyzoncie pojawia si mesjanistyczny archetyp czowieka. Wielkie wydarzenie, ktre teraz si szykuje ogasza Schubarth to wyrastanie sowiastwa jako wiodcej siy kulturowej. Te historiozoficzne opinie niemieckiego myliciela o mesjanistycznym przeznaczeniu Rosji, ktre zawarte s w jej narodowej idei, mog wywoa zdziwienie u europejskiego czytelnika, lub uczucie wyszoci u rosyjskiego. Sens historii, ktry Schubarth prbowa otworzy przed nami drog przeciwstawienia rosyjskiej i europejskiej mentalnoci, mona wyjani prawem duchowego rozwoju spoeczestwa. Dziaanie tego prawa wywoane jest dwoma czynnikami, okrelajcymi historie ludzkoci. Schubert nazywa je cig wadz ziemi i przemienn wadz eonicznych archetypw. Wspdziaanie i rywalizacja tych dwch przeciwstawnych czynnikw ziemskiego i duchowego, walka pomidzy archetypami, zmieniajcymi si wzajemnie, okrelaj tre losw ludzkiej kultury, jak i trudno jej naukowego wyjanienia. Ludzie z pokolenia na pokolenie okazuj si bezwolnymi wykonawcami prawa duchowego rozwoju, nadajc mu przy tym narodowe formy. Tak wic, Anglicy s powoani by dyktowa warunki wiatu i by trzyma Europ w stanie rwnowagi. Francuzi d do bycia duchowym liderem wiata. Niemcy wahaj si midzy byciem duchowym a politycznym liderem. Jedynie Rosjanie d do uratowania ludzkoci poprzez mesjanizm uosabiajcy si w postaci rosyjskiej idei. Idea ta zauwaa Schubarth ju ponad wiek przejawia si w rosyjskiej historii i tym mocniej, im mniej wiadomie si przejawia. Elastycznie wpisuje si w zmieniajce si polityczne formuy i nauki, nie zmieniajc swojego sensu. Przy dworze carskim rosyjska idea ubiera si w szaty carskiego despotyzmu, u sowianofili w religijno-filozoficzne, u panslawistw w narodowe, u anarchistw i komunistw za w rewolucyjne. Nawet bolszewicy zostali ni przeniknici. Ich idea wiatowej rewolucji to nie ostre zerwanie ze wszystkim, co rosyjskie, czego pewni s sami bolszewicy, a niewiadome przeduenie starej tradycji; to udowadnia, e rosyjska ziemia jest trwalsza od ich wymylonych programw11. W tym punkcie Schubartha dopenia Gumiliow, nazywajc tyche Anglikw, Francuzw i Niemcw podstpnymi eksploatatorami i proponuje szuka sojusznikw. Tak formuuje si euroazjatycka teza brzmica: trzeba szuka nie tylko wrogw ich i tak jest wielu, a trzeba szuka przyjaci to najwaniejsza warto w yciu. I sojusznikw trzeba szuka prawdziwych. Tak wic, Turcy i Mongoowie mog okaza si szczerymi przyjacimi []12. W historiozoficznych rozwaaniach i Schubarth i Gumiljowa obecna jest idea jednoci siy ziemi rosyjskiej i euroazjatyckiej idei budowania sojuszy. Czy te rozwaania ukadaj si w skonkretyzowany, ale jednoczenie trway globalny projekt? Narzucona wiatowej spoecznoci przez USA globalizacja poamerykasku wyranie szereguje wszystkie pastwa i narody, wychodzc z ekonomiczno-centrycznej zasady. Dostatecznie jasno wystpowanie tej zasady wyjani A. I. Neklessa: wczeniej wiatowa gospodarka bya polem, na ktrym
11 12

W. Shubarth, Zachd i dusza Wschodu, Moskwa 2003, s. 29, 24, 241-242. . N. Gumiliow, Rytmy Eurazji: Epoki i cywilizacja, Moskwa 1993, s. 31.

85

wystpoway suwerenne pastwa, teraz przeksztaca si ona w samodzielny podmiot, dziaajcy na polu pastw narodowych 13. Zostawmy z boku dyskusj o tym, co zostanie generaln tendencj wiatowego rozwoju w najbliszej przyszoci Pax Oeconomicana (stosunki gospodarcze jako podstawa wiatowego porzdku), czy Pax Politicana (wiat polityki, sterowany przez elity wadzy). I w tym, i w drugim przypadku na rol wiatowego lidera wci i niezmiennie pretenduje wojenno-polityczna elita USA, przy czym idea amerykaskiego przywdztwa wywodzi si z koncepcji wyzwania i odpowiedzi A. Toynbeeego. <<Wyzwanie>> wynika zakada dla przykadu P. Berger ze wiatowej kultury, gwnie zachodniej i, rozumie si, amerykaskiej, rozprzestrzeniajcej si na caym wiecie na poziomie tak elit, jak i szerokich mas []. Bez cienia wtpliwoci istnieje ju kultura wiatowa, i jest ona sdzc po jej pochodzeniu i treci, amerykaska. To nie jedyny kierunek zmian we wspczesnym wiecie, ale [] to dominujca tendencja, ktra przejawia si i, prawdopodobnie bdzie wystpowa w najbliszej przyszoci14. Projekt zachodni to, wedug S. Amina, ofensywa zbiorowego imperializmu Triady (USA, Europa i Japonia), ktrej wysiki zmierzaj do przeksztacenia reszty wiata do realizacji wasnych celw. Stany Zjednoczone, stojc na czele tej ofensywy, realizuj projekt swojej hegemonii. Jego powodzenie zaley od wprowadzenia militarnej kontroli nad planet . Pierwszym krokiem w kierunku realizacji tych planw byo uderzenie na Bliskim Wschodzie. Cele projektu sigaj jednak o wiele dalej, obejmujc cae poudnie, czyli Azj, Afryk i Ameryk acisk15. Naley zaznaczy, e wydarzenia 11 wrzenia 2001 r. wpyny bezporednio na uksztatowanie strategii Stanw Zjednoczonych, ktra okrelana jest jako strategia Busha. Strategia ta nie bya dziaaniem trafionym i USA nie udao si zbudowa niczego konstruktywnego na fali sympatii i wspczucia pyncego w ich stron w zwizku z atakami. Przeciwnie przez wykorzystanie siowych dziaa, odrzucenie multilateralizmu, wprowadzenie moliwoci przeprowadzania prewencyjnych atakw, odebrana zostaa jako manifestacja amerykaskiej siy, arogancji, i denia do hegemonii16. Interwencja Stanw Zjednoczonych w Iraku, podjta 19 marca 2003 r., bya jedn z najwikszych pomyek USA. Opinia publiczna z niepokojem zacza patrze na Stany Zjednoczone, ktre w perspektywie nie poradziy sobie, ani militarnie, ani ideologicznie. Ponadto zakwestionowano moralne atrybuty pastwa, tzw. mikk wadz, ktra decydowaa o sile amerykaskich wpyww w wiecie. Abu Ghraib i Guantanamo dopeniy negatywny wizerunek i wrd
13

Droga w XXI w: problemy strategiczne i perspektywy rosyjskiej gospodarki, red. D. S. Lwowa, Moskwa 1999, s. 193. 14 P. L. Berger, Kulturowa dynamika globalizacji, [w:] Wiele globalizacji: kulturalne zrnicowanie we wspczesnym wiecie, (red.) P. L. Bergera i S. Huntingtona, Nowy Jork 2000, s. 8-9 15 S. Amin, Wirus liberalizmu. Permanentna wojna i amerykanizacja wiata, Warszawa 2007, s. 106116. 16 J. Kiperska, Osabione mocarstwo. Pozycja USA w wiecie po omiu latach prezydentury Georgea W. Busha, [w:] Zeszyty Instytutu Zachodniego 50/2008, Pozna 2008, s. 7-26.

86

wielu cywilizacji, take wewntrz zachodniej spotkay si z otwart krytyk, a wrcz narastaniem nastrojw o antyamerykaskim zabarwieniu. Druga kadencja Busha to prba odejcia Biaego Domu od obranej wczeniej linii, ktra spowodowaa ocieplenie wok Ameryki, ale nie pozwolia odbudowa jej dawnej pozycji. Wydarzenia te nie wpyny jednak w tak daleko idcym stopniu, aby zakwestionowa prymat cywilizacji zachodniej. Nadal jest to najpotniejsza cywilizacja, cho po dugim okresie dominacji sabnie wraz z popenianymi bdami i ze wzrostem innych cywilizacji. Termin zachodni projekt pojawia si w literaturze spoza krgu cywilizacji zachodniej i ma wydwik pejoratywny. Rwnie w literaturze rosyjskiej uywany jest na okrelenie pewnego programu, systemu wartoci, wzorcw zachowa promowanych przez Zachd, ktry zagraa rnorodnoci kulturowej, a tym samym osabia poczucie przynalenoci do innego niezachodniego krgu kulturowego. W literaturze rosyjskiej po raz pierwszy terminu tego uy rosyjski profesor nauk filozoficznych Igor Fiodorowicz Kiefieli, ktry jest akademickim doradc Rosyjskiej Akademii Rakietowej i Artyleryjskiej oraz czonkiem Akademii Nauk Humanistycznych Rosyjskiej Akademii Kosmonautyki im. K.E. Ciokowskiego. Obecnie stoi na czele Katedry Kulturoznawstwa i Globalistyki Batyckiego Pastwowego Wojskowego Uniwersytetu Technicznego im. D. F. Ustinowa, ktr zaoy w 1989 roku. Ponadto Kiefieli jest czonkiem Naukowo-Metodycznej Rady Kulturologii w Ministerstwie Edukacji Federacji Rosyjskiej. Naley nadmieni, e w 2006 r. prof. uniwersytetu w Piatigorsku S. W. Pieriedierij, na midzynarodowej konferencji w Sankt Petersburgu17, mwi o anty-rosyjskim projekcie Zachodu. Jest to jednak znaczne zawenie zachodniego projektu i cho w obu przypadkach nie jest on procesem pozytywnym, to Pieriedierij spyca go dodatkowo jedynie do wymiaru rosyjskiego. Zatem za twrc terminu zachodni projekt, w takim rozumieniu w jakim przyjmuj za waciwy, uwaam Kiefeliego, ktry uy tego terminu w ksice pt. Filozofia geopolityki. Uwaa on, e zachodni projekt jest atakiem na wszystkie inne kultury, w tym na tzw. rosyjsko. W konsekwencji projekt ten stwarza zagroenie dla pozycji i roli pastwa rosyjskiego na arenie midzynarodowej. Warto zatem zastanowi si nad rosyjskim projektem, jako jednej z odpowiedzi na dane wyzwanie. Odpowied wiatowego systemu na takie wyzwanie jest bardziej zoona i skada si z systemw geocywilizacji, do ktrego nale, oprcz zachodniej, inne geocywilizacje islamska, chiska, hinduistyczna, buddyjska, japoska, prawosawna, afrykaska i latynoamerykaska18. Kada z nich w tej czy innej formie daje swoj odpowied na wyzwanie zachodniej cywilizacji. Przykadowo odpowiedzi Chin jest sterowana globalizacja, ktra czy gospodark planowan i komunistyczn ideologi z orientacj na zachodni kultur. W indyjskim spoeczestwie rozwija si myl
17

Midzynarodowa konferencja: Wyzwania globalizacji XXI wieku, Sankt Petersburg, 14.04.2006 r. 18 S. Huntington, Zderzenie Cywilizacji, Warszawa 1997.

87

o nieuchronnoci i poytecznoci kulturowej globalizacji, lecz razem z tym zauwaa si istnienie w indyjskiej cywilizacji potencjau dla kulturowej emisji. Tulasi Srinivas zauwaa: Aby nacja albo cywilizacja stay si kulturowymi emitorami, powinna istnie w dostatecznym stopniu rozwinita kulturowa samowiadomo. Cywilizacja obowizkowo powinna uwiadomi sobie swj potencja jako kraju- emitora i swoje miejsce w rodowisku innych cywilizacji [] moe pojawi si hierarchia emitorw z pierwotnymi emitorami typu USA, funkcjonujcymi na wiatowym poziomie, i wtrnymi emitorami, funkcjonujcymi w tych czciach wiata, gdzie dominuj w aspekcie kulturowym19. Dla arabsko-muzumaskiej cywilizacji bardziej charakterystyczna jest samoizolacja oraz rewizja zachodniego wiatowego projektu, co znalazo dostatecznie silny wyraz w zderzeniu cywilizacji. Kada geocywilizacja jako kulturowocywilizacyjny typ (wedug Daniliewskiego) to swoiste wzajemnie nieprzeniknite monady. Jedne z nich s mniej podatne na wpyw obcych kultur, inne za przyswajaj je bezkrytycznie. Fundamentalistyczny, muzumaski Wschd jest najmniej ze wszystkich podatny na wpywy Zachodu i realizuje kulturow rewizj zachodniego projektu, nakierowan przeciwko zachodniemu modelowi ycia i systemowi wartoci. Chiska i muzumaska cywilizacja, w wielu aspektach uosabiajce Wschd, proponuj wiatu odejcie od jednopolarnoci i przejcie do wielopolarnoci drog wzmocnienia antyzachodniego militaryzmu. Wiodc rol w tym aspekcie zajmuj Chiny, planowo zwikszajce swoj ekonomiczn i wojenn si i komunikujce jednoczenie denie do osignicia statusu supermocarstwa do 2019 r. (zgodnie z 60-letnim planem). Co prawda, chiska idea rodkowej ziemi (middle earth) moe by rwnie uyta dla przeciwstawienia si systemowi wartoci konsumpcyjnego Zachodu . Cywilizacja prawosawna jest unikalna, w tym przypadku, e w odrnieniu od wschodnich i pozostaych cywilizacji ma ona wsplne z Zachodem greckie jdro (A. S. Panarin). Dlatego prawosawna cywilizacja posiada prawo do immanentnej krytyki zachodniej cywilizacji i zachodniego projektu. W swoim czasie miao to miejsce na polu religijnym, co doprowadzio do przeciwstawienia sobie prawosawia, katolicyzmu, i protestantyzmu (ideologia Moskwa Trzeci Rzym). Teraz ta krytyka powinna suy utrwaleniu rosyjskiego projektu. Na pierwszym etapie jego realizacji (projekt imperialny), zaczynajc od reform Piotra I, Rosja wesza w grono wielkich europejskich mocarstw i sformuowaa twarde kulturowe jdro. Sowiecki projekt, czyli drugi etap, pokaza wiatu jak w historycznie krtkim okresie czasu, nie zwaajc na cikie wojny, ZSRR (Rosja jako gwny element) moe sta si supermocarstwem i moe znaczco wpywa geopolitycznie i kulturowo. A. S. Panarin, twierdzi, e polemika Zachodu ze wszystkimi innymi kulturami, oprcz kultury prawosawnej, nosi jaki marginalny, poboczny charakter. Wanie rosyjska prawosawna kultura doznaa zaszczytu bycia gwnym obiektem zachodniej olimpijskiej nienawici
19

T. Srinivas, Spotkanie z przyszoci. Indyjski wariant kulturowej globalizacji, [w:] Wiele globalizacji: kulturalne zrnicowanie we wspczesnym wiecie, red. P. L. Bergera i S. Huntingtona, Nowy Jork 2000,s. 123-124.

88

[]. Jeeli historia wiata rozwijaaby si bez Rosji, jej dylematy byyby prostsze20. Trzeci, wspczesny etap realizacji rosyjskiego projektu, powinien bez cienia wtpliwoci bazowa na zachowaniu pastwowej niepodzielnoci i zachowaniu geopolitycznego bezpieczestwa Rosji oraz na przyspieszonej dynamice ekonomicznego wzrostu, a take na twrczym rozwoju rodzimej kultury. Jako ideologiczn podstaw rosyjskiego projektu na tym etapie naley rozpatrywa euroazjatyzm, i by moe, jak twierdzi I. Kiefieli, odnowion wspczesnymi realiami wiatowej polityki i globalnej geopolityki, ide komunizmu. Bez wzgldu na to czy mamy wiat jednobiegunowy, czy pocztkow faz wiata wielobiegunowego Rosji potrzebne jest okrelenie swojej roli i miejsca w zoonym wiecie. Jej mocarstwowe aspiracje wymagaj odbudowy jej tosamoci, cho nie gwarantuje jej to w obliczu innych problemw wewntrznych penego sukcesu. *** , , . , , : . . , , . : . . , , . (, , ). ( - , . - , ). , - . , , , .

20

A. S. Panarin, Prawosawna cywilizacja i globalnym wiecie, Moskwa 2003, s. 498-499.

89

 , , , . , , , , . , , .

90

DOROTA MIOSZEWSKA
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2009, T. 1

ANARCHIZACJA ADU GLOBALNEGO W ROZWAANIACH ROBERTA KAPLANA

Bdc mionikiem prawdy, podziwiam czasy staroytne Konfucjusz1 Trzeba si pojawi najpierwszym i z najwiksz si genera Forest B. Nathan2 Robert D. Kaplan jest jednym z amerykaskich analitykw stosunkw midzynarodowych, ktry jest znanym i cenionym publicyst, naukowcem, jak rwnie podrnikiem. Jest byym korespondentem The Atlantic Monthly, jego liczne artykuy i ksiki s bardzo wysoko cenione i tumaczone na wiele jzykw, sprzedaj si w duym nakadzie. Prace autora s owocem ponad 25 lat podry po wiecie3. Dociera on do najgbszych zaktkw wiata takich jak: Bakany, Bliski Wschd, Afryka, Azja rodkowa, a nastpnie opisuje na kanwie swoich rozwaa, zagroenia tych obszarw, zwizane z postpujc anarchi stosunkw midzynarodowych, a zatem i adu globalnego. Regionom tym powica du uwag, ze wzgldu na to, i poprzez toczce si w nich konflikty, jak rwnie inne zagroenia, majce miejsce na arenie midzynarodowej, zmniejsza si stan stabilnoci pomidzy graczami globalnej szachownicy, zwizany z bezpieczestwem i adem midzynarodowym. Lata podry po tych niebezpiecznych zaktkach wiata wyczuliy autora na fakt kruchoci tego adu4. R. Kaplan jest prowokujcym eseist, ktry na podstawie swoich dowiadcze pesymistycznie podchodzi do wiata pozimnowojennego, twierdzi wrcz, i jest on peen anarchii, a cywilizacj od barbarzystwa dzieli tylko cienka linia i od samych uczestnikw tego adu zaley, czy zostanie ona przekroczona5. Poprzez swe liczne felietony pene jasnoci i byskotliwoci, stara si uzmysowi spoecznoci midzynarodowej, jak kruchy jest ad midzynarodowy oraz jak atwo o kolejne niebezpieczestwa, ktre go osabiaj. Dodatkowo zwraca on uwag do
1

Cyt za: R. D. Kaplan, Polityka wojownikw. Dlaczego przywdztwo potrzebuje pogaskich wartoci, Elblg 2008, s. 71. 2 Genera Forest B. Nathan wypowiedzia te sowa w czasie amerykaskiej wojny secesyjnej uycie siy militarnej, nawet w postaci straszaka, jest dla Stanw Zjednoczonych najwaniejsz i najskuteczniejsz broni. 3 Te i inne widomoci z biografii autora mona znale na portalu internetowym: http://www.theatlantic.com /doc/by/robert_d_kaplan (14.10.1009), jak rwnie: http://www.Theglobalist.com/DBV/Autobiography.aspx? Authorld=19 (11.12.2004). 4 R. Potocki, D. Mioszewska, Robert Kaplan, [w:] W. Hadkiewicz, R. Potocki, Twrcy wspczesnej analizy politologicznej. Wybr rde, Zielona Gra 2007, s. 77. 5 Zob. http:// www.Theglobalist.com/DBV/Autobiography.aspx? Authorld=19 (11.12.2004).

91

kontrowersyjnym zaoeniem, i spoeczestwa bezpieczne yjce w hedonizmie i pacyfizmie popadaj w stan dekadencji, a tym samym sprzyjaj rozwojowi tendencji militarystycznych w spoeczestwach ssiadujcych liczy si wic zdobycie wadzy (w szczeglnoci tej militarnej) za wszelk cen i w jakikolwiek sposb po to, by mc dominowa nad innym uczestnikiem globalnej szachownicy. Jednym zdaniem, pastwa yjce w dobrobycie powikszaj swoj potg, co take przyczynia si do zagroenia bezpieczestwa i anarchizacji stosunkw midzynarodowych6. Po zimnej wojnie, a wic znikniciu najwikszego zagroenia dla bezpieczestwa midzynarodowego, czyli ideologii komunistycznej i upadku ogromnej machiny wojskowej, jak by niewtpliwie Zwizek Radziecki wielu analitykw sceny globalnej przewidywao wyonienie si Nowego adu Midzynarodowego, penego rwnowagi si, bezpieczestwa i wzajemnej wsppracy7. Okres ten nazywany jest czsto deregulacj8 gdy wrd licznych przewidywa wyaniajcego si adu globalnego, nadal pozostawao niejasne jaki on waciwie bdzie (okres niepewnoci). Kiedy w krgach badaczy scenariuszy pozimnowojennych panoway optymistyczne nastroje co do biegu wydarze9, to wanie R. Kaplan, cho nie tylko on, twierdzi, e na wiecie pojawi si wiele licznych zagroe, ktre stan si przyczyn konfliktw o wyszej lub niszej skali intensywnoci a wic wiat wcale nie zmierza wedug niego do harmonii i stabilnoci tylko do niebezpieczestwa jakim moe by wanie anarchia10. Ju na wstpie swojej ksiki, ktra mu przyniosa najwiksze uznanie, stwierdza, e w przeciwiestwie do wikszoci teorii goszcych pocztek ery pokoju po upadku Zwizku Radzieckiego, wiat zmierza w przeciwnym kierunku. Wraz ze wzrostem nacjonalizmu oraz poczucia odrbnoci i przynalenoci do szczeglnej grupy etnicznej, wiat zagroony jest wybuchem mniejszych i wikszych konfliktw, ktre stopniowo mog doprowadzi do anarchii11.
6 7

R. Potocki, D. Mioszewska, op.cit., s. 77. R. Scruton, B. Wildstein, Musimy broni kulturowej wsplnoci, Przegld Polityczny 2003, nr 62/63, s. 174; S. Kurtz, Przyszo Historii, Przegld Polityczny 2003, nr 62/63, s. 135-142. 8 R. N. Haass, Rozwany szeryf. Stany Zjednoczone po zimnej wojnie, Warszawa 2004, s. 37. 9 Na pocztku lat 90. XX w. szerokie uznanie zdobyo teza F. Fukuyamy dotyczca koca historii. Dla autora takim kocem miaa sta si demokracja i ustrj kapitalistyczny, wiat peen aktorw globalnych, ktrzy wsppracuj ze sob militarnie, ekonomicznie a take kulturowo, natomiast wszelkie spory rozwizuj w sposb dyplomatyczny, dochodzc do wzajemnego konsensusu. Patrzc na liczne konflikty, zagroenia XXI w., staa si ona nieadekwatna do zastanej postdwubiegunowej rzeczywistoci. Zob. F. Fukuyama, Koniec historii, Pozna 1996. 10 Autor zderzenia cywilizacji przewidywa po zimnej wojnie okres konfliktw pomidzy graczami areny midzynarodowej, co przedstawi w swej synnej ksice: S. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy ksztat adu wiatowego, Warszawa 2003. Teza autora jest zwizana z paradygmatem cywilizacyjnym, opartym o konflikty, wzajemne rozbienoci i zagroenia dla bezpieczestwa midzynarodowego pisali ju o nim tacy filozofowie historii jak: Niemiec Oswald Spengler, Anglik Arnold Toynbee, czy Polak Feliks Koneczny. Dla nich rnice religijne, kulturowe, czy w jakiejkolwiek innej materii doprowadzay do niepewnoci o przyszy ad globalny. Zob. G. Michaowska, Porzdek midzynarodowy w perspektywie paradygmatu cywilizacyjnego, [w:] Porzdek midzynarodowy u progu XXI wieku, red. R. Kuniar, Warszawa 2005, s. 174-195. 11 R. D. Kaplan, The Coming Anarchy. Shattering the Dreams of the Post Cold War, New York 2000,

92

Widok wojen, zamachw stanu, klsk godu i innych nieszcz, ktre od zawsze towarzyszyy ludziom, skoniy autora do szukania wyjanie na kanwie swoich ksiek. Obrazy wyaniajce si z tych licznych artykuw i monografii s pene przemocy i jej naduywania, licznych zagroe dla bezpieczestwa midzynarodowego, co w przyszoci moe spowodowa anarchi adu globalnego. Piszc o rodzcej si anarchii, R. Kaplan odwouje si do przeszoci, by mc zrozumie teraniejszo. Zwraca on uwag, e to wanie spostrzeenia i nauki, ktre odnajdujemy u klasykw: jak np. N. Machiavelli, T. Hobbes, S. Tzu, W. Churchill, nadal stanowi najlepszy przewodnik dla czasw teraniejszych12. Powrt do staroytnoci i pniejszych epok pozwala na wnikliw analiz czasw wspczesnych gdy metody uprawiania polityki, prowadzenia konfliktw, si nie zmieniy13. Ludzie zawsze byli tacy sami, a historia jest niekoczc si opowieci, w ktrej ludzkie spoecznoci cieraj si ze sob z powodu nie dajcych si zaagodzi rnic14. Autor, jako realista w stosunkach midzynarodowych, odwouje si czsto w swych rozwaaniach do uywania siy, przede wszystkim tej militarnej, jednoczenie widzc w niej zagroenie dla anarchizacji stosunkw midzynarodowych. Pewien pesymizm musi istnie, aby mc lepiej zrozumie istniejce zagroenia, ambicje i interesy wielkich mocarstw oraz mc przeciwdziaa nadmiarze tej potgi15. R. Kaplan uwiadamia potencjalnym czytelnikom, e zrozumienie przeszoci ma due znaczenie na rozwj teraniejszoci i przyszoci problemy nadal pozostaj takie same, natomiast skala ich intensywnoci si zmienia. Sia militarna, ekonomia, a take mikka sia wpywaj od staroytnoci na dzieje wiata, w mniejszym lub wikszym znaczeniu, ale ma to cay czas wpyw na stosunki midzynarodowe16. wiat po zimnej wojnie sta si bardziej zoony i skomplikowany, przede wszystkim, zwizane jest to ze wzrostem zagroe i ich skutkami dla stosunkw midzynarodowych, co przedstawia ponisza tabela.

s. xii. R. D. Kaplan, Warrior Politics. Why Leadership Demands a Pagan Ethos, New York 2002 (wyd. polskie: Idem, Polityka wojownikw). 13 Ibidem, s. 41. 14 Ibidem, s. 38-43. 15 Ibidem, s. 26. 16 Ordownikiem uywania soft power, czyli mikkich rodkw oddziaywania politycznego sta si amerykaski uczony Joseph. S. Nye. Natomiast ju od staroytnych mcicieli chiskich zaczto uywa tej siy dyplomacji, by mc osign zwycistwo lub konsensus innymi rodkami ni militarne. Zob. J. S. Nye, Soft Power. The Means to Success in World Politics, New York 2004 (wyd. polskie: Idem, Soft power. Jak osign sukces w polityce wiatowej, Warszawa 2007).
12

93

Tab. 1. Zagroenia dla adu midzynarodowego. Konflikty zbrojne ich skala i intensywno nie ulega spadkowi, wrcz wzrosa. Na wiecie toczy si obecnie ponad 70 konfliktw. Po zakoczeniu zimnej wojny od Bakanw poprzez Afryk, Ameryk Poudniow, a po Timor Wschodni nastpia eksplozja walk etnicznych i religijnych. Od 1990 roku wg danych szacunkowych wybucho okoo stu konfliktw o rnej skali intensywnoci czyli ponad 2 razy wicej ni w poprzednich dziesicioleciach. Wojny pochony ponad 5 milionw ofiar i spowodoway wyniszczenie caych regionw, pozostawiajc dziesitki milionw uchodcw i sierot. rodki, ktrymi dysponuj pastwa s jeszcze bardziej skuteczniejsze i wyniszczajce, ni w okresie zimnej wojny. Coraz wicej pastw jest w stanie nielegalnego posiadania broni atomowej, kraje sabiej rozwinite maj dostp do broni chemicznej, biologicznej oraz czsto s sami przemytnikami broni. To wszystko stwarza niebezpieczestwo dla stabilnoci porzdku midzynarodowego. III sektor (korporacje transnarodowe oraz organizacje pozarzdowe) to sia XXI w. Posiadaj one du wadz w pastwie, czsto majc wiksze zaplecze finansowe ni sami gracze stosunkw midzynarodowych. Ma to swoje pozytywne i negatywne skutki, gdy stwarzaj one zagroenie dla przejcia wadzy w pastwie, ataku wyprzedzajcego itp. Era komputeryzacji (informatyzacji) coraz czciej walki tocz si bez uycia wojska, tylko klawiatury, lub myszy komputerowej. Za pomoc takich uatwie mona wywoa niejeden konflikt paraliujc infrastruktur danego pastwa. Komputery stay si rdem przechwytywania najwaniejszych informacji, mogcych unicestwi cay aparat pastwowy. Dlatego wane jest, aby wsppracowa na rzecz zwikszania stabilnoci adu, ktry dziki takim nowinkom technicznym moe zosta zaburzony. Zagroenia wynikajce z upowszechnienia Internetu wi si take z terroryzmem midzynarodowym, przestpczoci zorganizowan oraz wojn informatyczn wszystkie s przyczynami zaburzenia adu midzynarodowego. Zagroenia asymetryczne obiektem zmasowanego uderzenia (technologii niwelujcych) staje si nie pastwo, lecz jego ludno grupa terrorystyczna (lub inna, atakuje w taki sposb, aby zniszczy ca infrastruktur pastwow, obejmujc najwaniejsze obiekty cywilne). Wykorzystuje ona dogodny moment do takiego uderzenia, gdy w innych warunkach byoby to niemoliwe, ze wzgldu na asymetri obu stron konfliktu jedna z nich jest niewspmiernie sabsza od drugiej. Grupa taka znajduje si w posiadaniu najnowoczeniejszych urzdze informatycznych, zaplecza finansowego oraz nienawici do atakowanego podmiotu. Przykadami takich zagroe by np.: atak na wiee World Trade Center i budynek Pentagonu (2001 r.), atak na madryckie metro (2004 r.), czy Londyn (2005 r). Wzrost pastw upadych i upadajcych oraz walka z pastwami zbjeckimi coraz wiksza bieda oraz zacofanie niektrych regionw prowadzi te pastwa do rozkadu ich infrastruktury pastwowej oraz pomocy z zewntrz.
94

Nie potrafi one poradzi sobie ze swoimi problemami wewntrznymi i w rezultacie staj si jeszcze biedniejsze. Czsto s opanowywane przez rozmaite konflikty i lokalne wojny, co przyczynia si do ich zuboenia. To wanie takie pastwa jak Meksyk, Somalia oraz inne regiony Afryki i Ameryki aciskiej s gwnym zagroeniem dla porzdku midzynarodowego. Pastwo upade charakteryzuje si niestabilnoci granic, brakiem poszanowania porzdku prawnego, chaosem legislacyjnym, niemonoci kontroli caoci terytorium przez rzd, powszechnym zagroeniem dla wszystkich, w szczeglnoci dla obcokrajowcw, licznymi konfliktami o rnym podou, od etnicznych przez religijne i polityczne przez zwyky bandytyzm. To wszystko powoduje dalszy parali struktur wewntrznych danego pastwa. Prb zobiektywizowania i skwantyfikowania analizy pastw dysfunkcyjnych jest tzw. Failed States Index (FSI), przygotowywany corocznie przez waszyngtoski Fund for Peace. Pierwszy raz FSI by przedstawiony na przeomie lipca i sierpnia 2005 w pimie Foreign Policy i bra pod uwag 75 pastw. Corocznie zmienia si ta liczba, a pastwa zaliczane s do sabych, upadajcych i upadych. Pastwa zbjeckie natomiast s zagroeniem, gdy ich autorytarne rzdy oskarane s o nieprzestrzeganie praw czowieka, wspieranie terroryzmu oraz rozbudow arsenau broni masowej zagady. Za takie w 2002 r. administracja amerykaska uznaa Irak, Iran oraz Kore Pnocn. Problem autokracji wzrost pastw o reimie takiego typu doprowadza do pomniejszania si grupy krajw demokratycznych oraz rodzi liczne zagroenia dla adu i stabilnoci porzdku midzynarodowego. R. Kagan (inny amerykaski analityk stosunkw midzynarodowych) zwraca uwag na problem zwizany z Rosj oraz paternalistycznymi Chinami. O ile Chiny rosn w si ekonomiczn i nie s bezporednim zagroeniem dla Stanw Zjednoczonych, chcc z ni wsppracowa na partnerskich zasadach, o tyle Rosja ze sw doktryn eurazjatyck (bycia imperium za kad cen) dy do odbudowy tej wielkiej struktury jak bya, co moe doprowadzi w przyszoci do niekorzystnych konsekwencji dla bezpieczestwa midzynarodowego.
Opracowanie na podstawie: R. D. Kaplan, The Coming Anarchy. Shattering the Dreams of the Post Cold War, New York 2000; R. Kuniar, Polityka i sia. Studia strategiczne zarys problematyki, Warszawa 2005, J. S. Nye, Konflikty midzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009; Spory Konflikty zbrojne Terroryzm. Dysfunkcjonalne czynniki wspczesnych stosunkw midzynarodowych, red. W. Malendowski, Pozna 2006; R. Kagan, The Return of History and the End of Dreams, New York 2008.

Wszystkie one zyskay w epoce pozimnowojennej wiksze znaczenie ni kiedykolwiek indziej. Nie byy one tak zauwaalne, gdy glob ziemski by pogrony innymi konfliktami przede wszystkim opartymi o czynniki militarne. Natomiast w dobie postpujcej globalizacji i komputeryzacji, arena midzynarodowa staa si jeszcze bardziej podatna na wiele zaburze adu midzynarodowego, z ktrymi uczestnicy tego adu musz sobie poradzi co czsto bywa trudne, jeli np. nie znamy atakujcego przeciwnika, jak w przypadku zagroe asymetrycznych. Dlatego tak wanym, staje si wsppraca midzynarodowa oparta o konsensus, prawo midzynarodowe i dyplomacj, coraz wiksze znaczenie nabiera take kultura danego pastwa, wyznawane wartoci. Do twardych
95

czynnikw siy, czyli przede wszystkim potgi wojskowej i zdolnoci jej uycia w okrelonej przestrzeni, dodatkowe znaczenie nabiera pozycja ekonomiczna, w tym walka o surowce, dostp do nich oraz budet zaspokajajcy potrzeby danego gracza areny midzynarodowej. Do tych dwch sektorw dochodzi mikkie oddziaywanie polityczne, czyli zachcanie i wpywanie na innych graczy si swojego autorytetu i dyplomacji. Majc te wszystkie atrybuty siy [potgi pastwa] dany podmiot areny midzynarodowej staje si rozwan potg ktry naduywa jej tylko w razie koniecznoci, zdajc sobie spraw, i jest to najwysza sia powodujca zniszczenia, preferujc take pozostae dwie paszczyzny, co obrazuje poniszy rysunek. Rys. 1. Smart power

SMART POWER HARD POWER SOFT POWER

Opracowanie na podstawie: J. S. Nye, Soft Power. The Means to Success in World Politics, New York 2004, s. 32.

Zarwno hard jak i sof power to dwa sposoby prowadzce do tego samego celu metody s jednak rne (mniej lub bardziej agresywne)17. Patrzc na aren midzynarodow oczami R. Kaplana przewaaj twarde czynniki siy, ideaem za byoby, gdyby gracze wiatowej szachownicy czciej posugiwali si soft power dbajc o bezpieczestwo adu globalnego18. wiat nie jest globaln wiosk, licz si tylko interesy danego uczestnika stosunkw midzynarodowych i tylko wtedy wida selektywn wspprac w danej dziedzinie. Sia oraz sabo to najwaniejsze pojcia XXI wieku i atrybuty mocarstwowoci19. W polityce nie ma miejsca na przyja, tylko ustawiczn walk o wasny, wsko pojty interes20. Uuda globalnej wioski, polega na tym, i coraz wiksze znaczenie na arenie midzynarodowej zdobywaj podmioty niepastwowe,
17 18

Wicej o mikkich i twardych rodkach uycia potgi zob. J. S. Nye, op.cit. R. D. Kaplan, Heres Your Vote; Liberty Can Wait http://www.fareedzakaria.com/books/ dem_nyt.html (11.12.2004); L. Nowak, Makiawelizm po amerykasku http://www.sprawypolityczne.pl /artykul2.php (11.10.2008). 19 R. D. Kaplan, The Revenge of Geography, Foreign Policy Magazine V-VI 2009, s. 4. 20 R. D. Kaplan, The Coming Anarchy, s. 61.

96

brakuje przy tym wsppracy midzynarodowej ktra wystpuje tylko selektywnie. Caa wsplnota midzynarodowa jest odpowiedzialna za bezpieczestwo i mogc nastpi anarchizacj adu globalnego, natomiast globalne zarzdzanie sprawami zwizanymi z bezpieczestwem nie jest dla niektrych podmiotw najwaniejsze, co nie sprzyja bezpieczestwu wiatowemu. Zwizane jest to take z brakiem trzech podstawowych elementw, co przedstawia ponisza tabela. Tab. 2. Elementy wielostronnej wsppracy midzynarodowej Brak sektora, ktry zajmuje si kwestiami socjalnymi, zdrowia, edukacyjnymi, ochron rodowiska czy infrastruktur. Dzisiejszy global governance nie zawiera globalnego mechanizmu cigania podatkw, dziki ktrym mona byoby realizowa tego rodzaju funkcje na skal globaln. Zysk dziaajcych w globalnej skali przedsibiorstw pozostaje w pastwach ich pochodzenia. Nie ma urzdze, ktre daj zudzenie demokracji, czyli poczucie wpywu, wczenia w ksztatowanie rzeczywistoci, ktra dotyczy graczy globalnej szachownicy, czyli brak jakiegokolwiek argumentu sprzyjajcego legitymizacji istniejcego stanu rzeczy. Brak spoiwa duchowego, form wsplnej ideologii, religii czy wizi narodowej, ktre atwiej pozwalaj znosi rachunki krzywd oraz od czasu do czasu odnale si biednym i bogatym w ramach tej samej wsplnoty narodowej, pastwowej, religijnej czy kulturowej.
Opracowanie na podstawie: R. Kuniar, Globalizacja i porzdek midzynarodowy, Sprawy Midzynarodowe 2003, nr 1, s. 29-30.

Dopki pastwa, a w szczeglnoci przywdcy pastwowi nie bd ze sob wsppracowa na zasadach wzajemnych interakcji oraz zrozumienia potrzeb wiat stanie si peen sporw, konfliktw, ktre sprzyjaj zaburzeniu adu globalnego i jego powolnej anarchizacji. Tego rodzaju scenariusz moe si rozwija do czasu tego brakujcego sektora, czyli wsplnego zarzdzania dziaaniami majcymi wpyw na bieg wydarze na arenie midzynarodowej. Mechanizmy tego spoiwa mog realnie wyrwnywa szanse najuboszych, zwizane s z solidarnoci, a nie filantropi, wiksz wraliwoci na potrzeb poczucia godnoci ubogich, respektowania odrbnoci cywilizacyjnych w miejsce kierujcej si chci zysku globalnej homogenizacji kulturowej (pojmowanej jako rozrywka), jakiej formy demokratyzacji rodzcego si globalnego zarzdzania w miejsce podejmowania decyzji dotyczcych caego wiata przez wski krg wtajemniczonych21. Autor peen realizmu, a zarazem sceptycyzmu, poprzez relacje z najbardziej odlegych zaktkw wiata oraz bycie w samym epicentrum konfliktw stara si pokaza, e pomimo braku wsppracy, pewne nadzieje na popraw bezpieczestwa wiata istniej. Selektywna wsppraca, a take wzajemna zaleno od siebie jest czym niezaprzeczalnym pomimo, e podmioty czsto o tym zapominaj. R. Kaplan ma wic nadziej, i poprzez opis i analiz okruciestw wzajemnie sobie wyrzdzanych do cakowitej anarchizacji adu globalnego nie dojdzie, a uczestnicy
21

R. Kuniar, Globalizacja i porzdek midzynarodowy, Sprawy Midzynarodowe 2003, nr 1, s. 33.

97

stosunkw midzynarodowych odnajd konsensus i nie bdzie mia miejsca tzw. rozpad wzajemnych interesw oraz walki o wsplne bezpieczestwo wiatowe22. Ponowoczesny wiat opiera si na wzajemnej wsppracy, przestrzeganiu prawa, dyplomacji gdy same sowa tworz pewnego rodzaju dobro, ktre jest podstaw relacji graczy globalnej szachownicy. wiat przednowoczesny i nowoczesny jest koncepcj R. Coopera23 w ktrej zauwaa on pewnego rodzaju rywalizacj pomidzy mocarstwami, postimperialny chaos oraz naduywanie siy militarnej, jako jedynego narzdzia rozwizywania problemw. Taki by wiat przednowoczesny, nowoczesny natomiast ukazuje ten nowy porzdek na arenie midzynarodowej, ktry zwizany jest z wieloci zagroe, pojawieniem si w wikszej iloci podmiotw pozapastwowych tak wic wzajemna wsppraca oparta o konsensus i dyplomacj powinna stanowi podstaw kadego dziaania. W przeciwnym razie nastpi powrt do czasw anarchii, a wic do przednowoczesnoci i walki o dominacj oraz wpywy. Teza dotyczca pkania granic oparta na wzajemnych korzyciach podmiotw areny midzynarodowej jest pena porzdku, harmonii, a nie anarchii aczkolwiek R. Cooper, tak jak R. Kaplan dostrzega zaburzenia adu globalnego, ktre bez braku wzajemnych dziaa mog doprowadzi do anarchizacji stosunkw midzynarodowych co byoby najgorszym z moliwych scenariuszy. Powracajc do przeszoci mona prognozowa przyszo uwidaczniajc konflikty oraz inne zagroenia na arenie midzynarodowej. Autor The Coming Anarchy przestrzega przez naduywaniem siy militarnej, ktra nie prowadzi do rozwiza problemw, tylko je pogbia24. W kocu postnowoczesno to tylko powrt do historii, gdzie ludzkie namitnoci i motywy dziaania s takie same25 pene kolejnych walk, dominacji oraz stref wpyww ktre od czasu do czasu zastpuje selektywna wsppraca, oparta o wsko pojty interes danego uczestnika stosunkw midzynarodowych. Analizujc zaburzenia mogce prowadzi do anarchii, autor przyglda si i opisuje problemy zwizane z geopolityk czyli ze zmiennym ukadem si w okrelonej przestrzeni, ktra take podlega zmianom. Najwaniejszy dla jego rozwaa jest wanie determinizm geograficzny, a wic sama geografia prowadzi do danych dziaa i tylko w dany sposb np. uywajc hard czy te soft power, mona osign pewne cele natomiast czowiek si temu poddaje, jest jednostk, ktra dziaa w oparciu o reguy zdeterminowane danymi warunkami geograficznymi26. Czsto takie dziaania prowadz do wybuchu kolejnych konfliktw, gdy dochodzi w nich do naduywania siy militarnej. R. Kaplan poprzez wnikliw
22 23

R. D. Kaplan, Polityka wojownikw, s. 177-178. Autor jest jednym z najwyszych rang dyplomatw brytyjskich. Koncepcja dotyczca trzech wiatw przedstawia przednowoczesno-nowoczesno-postnowoczesno, zwizana jest z pkaniem granic pomidzy uczestnikami spoecznoci midzynarodowej. Granice si zacieraj, co ma znaczny wpyw na wzajemne powizania uczestnikw globalnej szachownicy, ktrzy opieraj sw wspprac o mikkie czynniki siy, a nie hard power. R. Cooper przedstawia wzajemne zalenoci oraz swoj interpretacj adu midzynarodowego oraz przestrzega przed powrotem do polityki siy przed czym ostrzega rwnie R. Kaplan. R. Cooper, Pkanie granic. Porzdek i chaos w XXI wieku, Pozna 2005. 24 R. D. Kaplan, The Coming Anarchy, s. 155. 25 R. D. Kaplan, Polityka wojownikw, s. 79-80. 26 R. D. Kaplan, The Revenge of Geography, s. 2.

98

analiz posuni aktorw sceny midzynarodowej daje przykad na to, i pewne posunicia s zbyt pochopne, nieprzemylane i same doprowadzaj do zaburze adu globalnego, tworzc peen niead. Ostrzega Stany Zjednoczone przed nadmiern dominacj, zwraca uwag na biedne i zacofane regiony, gwn przyczyn zaburze, jak np. pastwa Afryki, Ameryki aciskiej. Wskazuje, i Ocean Indyjski, jest rwnie wanym regionem geopolitycznym, jak Ocean Atlantycki i Pacyfik poniewa ma on wpyw na Islam, ChRL oraz Stany Zjednoczone, a wic to wanie na tym obszarze powinni si koncentrowa gracze areny midzynarodowej, a w szczeglnoci USA, jako pastwo zabiegajce o wzajemne powizania i usprawnienie relacji z innymi podmiotami ku polepszeniu bezpieczestwa midzynarodowego27. Autor odwoujc si do teorii geopolityki i jej twrcw, np. Friedricha Ratzela, sir Halforda J. Mackindera czy Karla Haushofera28, ukazuje potgi kontynentalne oraz morskie, jak rwnie odwouje si do odwiecznie rzdzcych globem ziemskim si, ktre czsto nie prowadz do rozwizania konfliktu, tylko go wzmacniaj prowadzc do kolejnych zaburze adu globalnego, a tym samym powolnej anarchii. wiat po zimnej wojnie sta si peen konfliktw, ktre stworzyy z bezpieczestwa midzynarodowego ulotn chwil, o ktr naley walczy, aby trwaa ona jak najduej. ad midzynarodowy peen niepewnoci i kolejnych koncepcji geopolitycznych jest naraony na brak stabilnoci, a nawet postpujc powolnie anarchizacj. Jest on albo unipolarny lub multipolarny. Pierwszy dotyczy pastw, ktre odgrywaj mao istotn rol, natomiast najwaniejszym hegemonem pod wzgldem politycznym, militarnym, a take ekonomicznym s Stany Zjednoczone, ktre dominuj nad reszt wiata. Naley wzi jednak pod uwag kres dominacji Ameryki powolny spadek potgi amerykaskiej na korzy wyaniajcych si nowych aktorw globalnej szachownicy. Wielobiegunowo zakada istnienie jednego mocarstwa globalnego, ktre w znacznym stopniu dominuje nad innymi, mocarstw regionalnych, bdcych najwaniejszymi potgami w regionie, np. Chiny, Rosja, Indie oraz pastw sektorowych, takich jak Polska, Gruzja czy Ukraina ktre s wane pod wzgldem surowcowym, zaopatrzeniowym, na ktrych to obszarach wielkie mocarstwa posiadaj znaczce wpywy, natomiast nie maj one wikszego znaczenia dla geopolityki i bezpieczestwa midzynarodowe, s jakby zmar-

27

28

Obszar Oceanu Indyjskiego rozciga si od Sahary poprzez archipelag Indonezji oraz graniczy ukiem z pastwami islamskimi. Jest on wic regionem strategicznym zarwno pod wzgldem siy militarnej pastw w nim si znajdujcych oraz akwenem morskim, poprzez ktry mona byoby przeprowadzi kolejne rurocigi, przez ktre popynby gaz i ropa. Region ten poprzez liczne wzajemne powizania spoecznoci midzynarodowej, czy Wschd z Zachodem. Zob. R. D. Kaplan, Power Plays in the Indian Ocean, Foreign Affairs III-IV 2009, s. 17-19. Friedrich Ratzel jest twrc geografii politycznej ujmowanej jako darwinowska geografia przestrzeni o ktr naley cay czas walczy, a silniejszy zawsze zwycia. sir Halford J. Mackinder i Karl Haushofer przedstawiaj w swoich rozwaaniach potg kontynentaln w ktrej istniej obszary jak choby Eurazja (Azja, Europa i Afryka), ktre s kluczowe dla panowania nad wiatem, a wic ca mas kontynentaln. S to jedne z najwaniejszych koncepcji geopolitycznych koca XIX i pocztku XX wieku. Zob. C. Jean, Geoplityka, Wrocaw 2003, s. 6074.

99

ginalizowane, a mocarstwa przypominaj sobie o nich przy okazji kolejnych zagroe dla stabilnoci adu midzynarodowego. To wanie te niepozornie, mao liczce si w grze na szachownicy globalnej pastwa, s najwikszym rdem zagroe, a wic i anarchii. Te pesymistyczne wizje R. Kaplana s pene realizmu i walki w nadziei, i uczestnicy stosunkw midzynarodowych, a przede wszystkim ich przywdcy zdadz sobie spraw, i wzajemna wsppraca prowadzi do rozwizywania wanych spraw dotyczcych ich samych nie moe by ona tylko i wycznie oparta o selektywno, gdy w przeciwnym razie nadal zwycia bdzie sia militarna nad konsensus i dyplomacj, tym samym wiat zagroony zostanie kolejnymi zaburzeniami adu, co zmniejszy stan bezpieczestwa midzynarodowego, a tym samym doprowadzi w przyszoci do postpujcej anarchii. Przed tak wizj adu globalnego i stosunkw midzynarodowych przestrzega R. Kaplan, majc nadziej, e wiat poda bdzie inn trajektori. *** Summary The Anarchization of Global Order in Thought of Robert Kaplan Robert Kaplan is one from the most famous on whole world american analysts of international relations. He links the experience 25 years of trips trought the deepest corners of world and work as the columnist also as wars correspondent. He advised many times american administration therefore he connect in his thought practice and theory. The certain authors main is period of hesitancy (turbulency), fears, and also threats which came after cold war and these disorders of international order can cause the anarchization of its in the future which already could notice. International order is full of disarrays, in which safety is only fragile and faint moment, which one should fight it to share it for longer time. The former columnist "The Atlantic Monthly recalling to the past complete of fights and the abuse of military strength, across geopolitical conceptions and be in epicentre of conflicts shows, that it is possible to improve world today, which is plenary of terror and unconventional threats. From the past is necessary to getting on a conclusion for the future, that certain situations never has already place that depend on common willing of actors international arena, which often is deficient.

100

IRENEUSZ BIAKOWSKI
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2009, T. 1

PROFESOR FELIKS KONECZNY JAKO PREKURSOR

NAUKI O CYWILIZACJACH

Koneczny osign to wszystko co osign w cigu ycia, ktre byo burzliwe i tragiczne, a dugie. Osobista historia polskiego myliciela jest obrazem tego, czym jest historia polskiego narodu. Nieposkromiony jest przymiotnikiem jakie sowo Polska wywouje w niepolskich umysach. Arnold Toynbee Feliks Koneczny jest zaliczany przez wiatowej sawy profesorw: Arnolda Toynbee i Antona Hilckmana do czoowych mylicieli dwudziestego wieku. Jego myli zawarte w szeregu dzie s porwnywane z rozwaaniami Oswalda Spenglera i samego A. Toynbee. Niewtpliwie by on prekursorem nauki o cywilizacjach, a jego dorobek naukowy nadal moe stanowi podstaw do rozwaa nad cywilizacjami dla kolejnych pokole badaczy. Kim by jednak Feliks Koneczny i co nam pozostawi po sobie ? Feliks Koneczny rozpocz prac wykadowcy na Uniwersytecie Wileskim 1 padziernika 1919 roku1. Swoj mow habilitacyjn wygosi dnia 20 maja 1920 roku. 20 czerwca roku 1920 F. Koneczny otrzyma habilitacj z dziejw Europy Wschodniej, majc za sob kilkanacie obszernych prac historycznych i dziesitki artykuw2. W tym samym roku, w czerwcu zosta mianowany profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, a w padzierniku tego samego roku profesorem zwyczajnym. 18 stycznia 1921 roku profesor F. Koneczny zosta wybrany prodziekanem Wydziau Humanistycznego. W Wilnie przebywa przez 9 lat. Od samego pocztku pobytu w Wilnie zaangaowa si w walk o przyczenie miasta do Polski, naraajc si nacjonalistom litewskim, ktrzy okrzyknli go ideologiem szowinizmu polskiego3. W 1927 roku F. Koneczny, skoczywszy 65 lat, osign wiek emerytalny. Rada Wydziau Humanistycznego w uznaniu jego zasug wystpia do Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego z wnioskiem o przeduenie mu prawa wykadania o pi lat. Prawdopodobnie jednak sta si on osob niewygodn politycznie dla rzdw sanacyjnej Polski, porwnujc niektre jej metody do dziaa rosyjskich. Zarzuca rzdom sanacyjnym doprowadzenie do rozprzestrzenienia si w Polsce cywilizacji ydowskiej, bizantyjskiej i turaskiej, co mogo
1 2

Por. P. Biliski, Feliks Koneczny, Inicjatywa Wydawnicza ad astra, Warszawa 2001, s. 114. Por. tame, s. 115. 3 Por. tame, s. 121.

101

przyczyni si do zjednania mu wrogw4. W artykule Rozmnoenie bolszewizmu ostrzega przed najgorszym wytworem cywilizacji ydowskiej komunizmem5. Zosta usunity z katedry uniwersyteckiej w padzierniku 1929 roku i przeniesiony na emerytur, mimo wniosku Wydziau i Senatu Akademickiego o przeduenie mu veniam legendi jeszcze na pi lat6. Najwybitniejszym uczniem F. Konecznego z okresu jego dziaalnoci na Uniwersytecie Wileskim by Henryk owmiaski, ktry przej katedr Historii Europy Wschodniej po przejciu Profesora na emerytur. F. Koneczny po powrocie do Krakowa jesieni 1929 roku zamieszka na wzgrzu Salwatora. W tym samym roku powraca do Towarzystwa Sowiaskiego, otrzymujc funkcj staego czonka zarzdu7. W tym okresie stworzy on syntez swych bada O wieloci cywilizacji i O rozwoju moralnoci8. Wadze wczesnej Polski, zaniepokojone rozwojem Towarzystwa Sowiaskiego, w 1937 roku wyday polecenie policji dotyczce inwigilacji jego czonkw, co nie przynioso adnych rezultatw. Towarzystwo Sowiaskie zakoczyo swoj dziaalno po wybuchu drugiej wojny wiatowej. Kolejne lata swojego ycia profesor F. Koneczny spdzi w Krakowie. Nastpne lata to ciki okres okupacji, profesor zostaje pozbawiony czci domu przez hitlerowcw. Wedug niektrych rde, w tym czasie nie cofa si on przed prac konspiracyjn, uczestniczc w zebraniach politycznych i naukowych9. Okres ten by bardzo bolesny dla F. Konecznego, 15 sierpnia 1944, podczas Powstania Warszawskiego, zosta zamordowany przez Niemcw jego starszy syn Czesaw wraz z on Mari. Rok wczeniej w Krakowie zostaje aresztowany za dziaalno konspiracyjn, modszy syn Stanisaw, ktry nastpnie zosta city toporem 23 padziernika 1944 roku w Brandenburgu nad Hawel. Z Profesorem zostaje jego crka Bronisawa i dwaj wnukowie, Jacek i Wiesaw, synowie Stanisawa10. Okres drugiej wojny wiatowej, to dla profesora rwnie okres intensywnej pracy nad dzieami. W roku 1941 profesor ukoczy ksik Pastwo i prawo w cywilizacji aciskiej, Prawa dziejowe, a w listopadzie 1945 roku ukoczy Cywilizacj ydowsk. Kolejn ksik napisan w tym okresie bya Cywilizacja bizantyska11. W 1945 roku, po wkroczeniu Armii Czerwonej do Krakowa, F. Koneczny uda si na Uniwersytet Jagielloski w celu podjcia pracy. Z powodu braku moliwoci nie podj jej jednak, spotykajc si z wieloma nieprzyjemnociami ze strony wadz komunistycznych, ktrych szczerze nienawidzi. Potrzebujc pienidzy na wychowanie wnukw, pod koniec ycia jako sdziwy czowiek,

4 5

Por. tame, s. 143. Tame, s. 143. 6 Por. F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 161. 7 P. Biliski, Feliks Koneczny..., wyd. cyt., s. 105. 8 Por. F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 167. 9 Por. F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 162. 10 Por. Piotr Biliski, Feliks Koneczny..., wyd. cyt., s. 168. 11 Por. tame, s. 170.

102

F. Koneczny pisa mnstwo artykuw do Niedzieli i Tygodnika Warszawskiego12. F. Koneczny zmar w Krakowie 10 lutego 1949 roku majc 87 lat. Jego twrczo naley do dziedziny filozofii historii, dziki jego pracy powstaa nauka porwnawcza cywilizacji. Najwaniejsze jego dziea to: O ad w historii, Polskie Logos i Ethos, O wieloci cywilizacji, Rozwj moralnoci, Koci jako polityczny wychowawca narodw, Pastwo w cywilizacji aciskiej, Prawa dziejowe. F. Koneczny by prekursorem nauki o cywilizacjach i popularyzatorem cywilizacji aciskiej, jednoczenie by rzecznikiem wielkoci narodu polskiego, jako wanego skadnika cywilizacji aciskiej. Zarwno praca naukowa F. Konecznego, jak i jego ycie, ktre si z ni cile wizao, byy czsto nacechowane przeszkodami i przejawami niechci ze strony rnych osb, zdarzay si te przejawy uwielbienia. Pomimo wielu wrogw, cieszy si poparciem i sympati wielu osb, midzy innymi biskupa A. S. Sapieha, Franciszka Stefczyka. Znawcw i propagatorw swojej pracy profesor Koneczny znalaz po mierci poza granicami Polski w osobach Antona Hilckmana i Arnolda Toynbee13. ycie Konecznego byo trudne, usane wzlotami i upadkami, najwaniejsz rzecz jednak byo wywalczenie przez Profesora niezalenoci, jak sam pisa w Dziejach Polski: tylko liche charaktery uginaj si pod przeladowaniem, ludzie zacni nabieraj jeszcze wicej hartu i jeszcze mocniej przywizuj si do swych ideaw. Mona powiedzie o pewnym uporze, walce czy wrcz szlachetnym usposobieniu profesora. Jak pisa J.O. Y Gasset sowo szlachetny jest jednoznaczne z okreleniem w trudzie wypracowany, doskonay14. To denie F. Konecznego w yciu i pracy do celu, pomimo wielu przeciwnoci, jest elementem wyrniajcym profesora z pord wielu wybitnych ludzi. Profesora naley zaliczy do tych, ktrzy stawiali sobie due wymagania, czsto naraajc siebie na wynikajce z tego problemy i niebezpieczestwa, w przeciwiestwie do tych wszystkich, ktrzy przez ycie staraj si pyn biernie, jak boja na fali. Niestety twrczo profesora F. Konecznego bya bardzo czsto niesusznie krytykowana, a jego artykuy byy pomijane milczeniem w prasie naukowej na terenie kraju. Jego twrczo zostaa zaniedbana na powojennym polskim rynku wydawniczym, naley tu nadmieni, e prace F. Konecznego w okresie powojennym zostay wydane w Londynie, w Polsce s oglnie dostpne dopiero od lat dziewidziesitych, a szkoda, bo jak napisa profesor A. Hilckman Feliks Koneczny to jeden z wielkich geniuszw rodu ludzkiego, jeden z tych, ktrzy wsplnemu dorobkowi duchowemu Europy zapewnili trwae zdobycze i ktrego nazwisko nie moe pozosta nieznane i zapomniane!. Obszerna twrczo profesora F. Konecznego budzia i nadal budzi kontrowersje. Jego twrczo zostaa jednak dostrzeona i doceniona zarwno w Polsce, jak i na wiecie. A. Toynbee w przedmowie do wydania ksiki F. Konecznego pisa, jest ono jednym z niezalenych od siebie dzie, powiconych dociekaniu na temat struktury spraw ludzkoci na najszersz skal,
12 13

Por. tame, s. 178. Por. tame, s. 188. 14 J. O. Y Gasset, Bunt mas, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza S.A., Warszawa 2008, s. 67.

103

jakie pojawiy si w rnych czciach wiata Zachodniego w cigu ycia dwch pokole. [...] Koneczny podda roztrzniciu podstawowe kwestie nasuwajce si w studiach nad cywilizacjami i doszed do stanowczych i wartociowych wnioskw15. Profesor by prekursorem nowatorskich opracowa historiozoficznych, ktre nie istniay rwnie w zagranicznym dziejopisarstwie, by prekursorem nowego kierunku w nauce16. Jego prace niosce miae tezy, czsto wywoyway wiele sprzeciww w rodowisku naukowym, wywouj je rwnie obecnie. Mona spotka si z wypowiedziami na temat prac F. Konecznego, e przemawiao przez nie fanatyczne umiowanie cile okrelonych doktryn oraz gboka religijno, tradycjonalizm, rwnie zapatrzenie w papieski Rzym17. Wydaje si, e jest to niesprawiedliwa ocena, rwnie Jacek Koneczny przypomina w dodatku do wydania O ad w historii, e Feliks Koneczny niejednokrotnie krytykowa postaw papiey, np. w odniesieniu do sprawy polskiej, takim przykadem moe by stosunek papieskiego Rzymu do powstania styczniowego18. Jednak przy ocenie dzie dotyczcych historii ojczyzny naley pamita, e F. Koneczny pisa je jako czowiek swojej epoki, katolik. Dlatego mona odnie wraenie, e stanowi one obraz katolickiego spojrzenia na histori Polski19. Pomimo pochlebnej opinii o caoci dzie dotyczcych historii Polski, w ich tekcie mona natrafi na pomyki i niedopatrzenia, gwnie zwizane z datami, w duym stopniu wynikajcymi z utrudnionego dostpu do materiaw rdowych. Naley jednak zwrci uwag na fakt, e jego prace posiadaj niezwyk niezaleno zawartych w nich sdw i wnioskw, miae i ciekawe hipotezy pobudzajce do mylenia i zastanowienia si nad utartymi sdami. Jego dziea ju za ycia profesora doczekay si ideologizacji w rodowiskach narodowych, zwizanych z Romanem Dmowskim20. Naley tu jednak podkreli, e Feliks Koneczny po ustpieniu z funkcji adiunkta w Akademii Umiejtnoci zerwa wszelkie kontakty z konserwatystami krakowskimi, a jego dystans do nacjonalistycznych wypowiedzi Romana Dmowskiego, wyklucza moliwo zaliczenia go do jego zwolennikw21. F. Koneczny jako pierwszy Polak napisa syntez dziejw Rosji, by to owoc jego dugoletnich prac i poszukiwa w archiwach, redagowanie i druk dziea przypad na okres pierwszej wojny, co utrudnio F. Konecznemu dostp do materiaw rdowych. W efekcie w pierwszej czci ksiki ucieka si on do miaych hipotez. W drugiej czci brak jest zbyt daleko idcych hipotez, chocia ksika ta daa po raz pierwszy w historii syntetyczne opracowanie tego tematu. F. Koneczny by wiadomy niedocigni swojej pracy, wynikajcej z braku literatury i moliwoci przeprowadzenia bada, a zaproponowana przez niego periodyzacja dziejw Rosji zostaa podporzdkowana kryterium cywilizacyjnemu22.
15 16

A. Toynbee, [w:] F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 183. Por. tame, s. 39. 17 Por. tame, s. 72. 18 Por. F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 169. 19 Por. P. Biliski, Feliks Koneczny..., wyd. cyt., s. 72. 20 Por. tame, s. 76. 21 Por. tame, s. 95. 22 Por. tame, s. 116.

104

F. Koneczny nie ukrywa niechci do cywilizacji turaskiej i kraju przez ni zdominowanego, dokona swoistego wartociowania dziejw Rosji. Wydarzenia z wczesnych dziejw Rosji byy dla niego pretekstem do oceny wspczesnej mu Rosji, jego koncepcja stanowia przykad walki midzy cywilizacj acisk a turask23. F. Koneczny w swoich dzieach dotyczcych cywilizacji ocenia krytycznie istnienie cywilizacyjnej mieszanki we wspczesnej mu Europie. Denie do tworzenia takiej mieszanki okrela absurdem, uwaajc za niemoliw syntez przeciwnych sobie cywilizacji. Pisa nie mona by cywilizowanym na dwa sposoby, a c dopiero na kilka sposobw24, pisa rwnie, e przez wiek XIX obnaao si coraz wicej i coraz janiej wystpowaa tendencja, by zbroj acisk zawiesi na kokach, a w XX stuleciu coraz goniejsze s woania, e habi si, kto j przywdziewa25. Profesor niewtpliwie nalea do elity intelektualnej, jako jeden z nielicznych wystpowa z odczytami na uniwersyteckich wykadach dla duchowiestwa organizowanych przez KUL, jak rwnie wygasza odczyty o Czterech cywilizacjach w Polsce dla studentw Teologii na Uniwersytecie Jagielloskim. W swoich pracach o cywilizacjach dowodzi, e nie posiadamy dostatecznej wiedzy pozwalajcej zrozumie histori. Przyjmowa on, e cywilizacja, pki jest ywotna, dy do ekspansji; tote gdziekolwiek zetkn si ze sob dwie cywilizacje ywotne, walczy ze sob musz26. W przeciwiestwie do niemieckiego historiozofa Oswalda Spenglera, ktry uwaa, e cywilizacje s jak organizmy, rodz si, rozwijaj, dochodz do szczytu swojego rozwoju, a potem gasn i umieraj, F. Koneczny twierdzi przeciwnie, e s czym niemiertelnym, uznajc wielk rnic miedzy siami duchowymi i moralnymi, a siami fizycznymi i materialnymi27. O. Spengler cile utosamia wzrost cywilizacji z powoln degradacj. Wyranie oddziela on kultur od cywilizacji, uwaajc kultur za okres pocztkowego wzrostu, a cywilizacj za okres przesilenia zmierzajcy ku upadkowi. W swojej teorii O. Spengler wyranie stawia kultur nad cywilizacj28. F. Koneczny w swojej teorii obra natomiast inn drog, zrywajc z oglnie przyjt definicj cywilizacji. Przyj stanowisko, e kultury materialnej nie da si oddzieli od duchowej. Doszed do wniosku, e kultura jako taka jest jedn z nieodcznych cech cywilizacji, ktre odrniaj je od siebie, w swoich rozwaaniach pisa: Tak cywilizacja caa, jako te czci jej, kultura, mog by rwnie duchowe i rwnie materialne, bo cao i cz zawieraj i te i tamte pierwiastki29. F. Koneczny wielokrotnie podkrela, e cywilizacja jest jakby

23 24

Por. tame, s. 121. Tame, s. 144. 25 Tame, s. 144. 26 Tame, s. 155. 27 Por. tame, s. 155. 28 Por. P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego, Dom Wydawniczy Ostoja, Krzeszowice 2004, s. 13. 29 F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 14-15.

105

dwubiegunowa, tak jak czowiek skada si z duszy i ciaa i wie si z ni wszystko co pozostaje w zwizku z czowiekiem, cokolwiek jest ludzkiego30. F. Koneczny wprowadzi jako pierwszy pojcie cywilizacji turaskiej, pisa nastpujco: cywilizacja turaska posiada obozow metod ustroju ycia zbiorowego. Ludy tej cywilizacji gnij, gdy nie wojuj. S to spoecznoci, zmieniajce si czasem w armie, lecz nigdy w spoeczestwo31. Wedug profesora cywilizacja turaska nie wytworzya nigdy adnego odrbnego prawa publicznego, tylko stosowaa rozszerzone prawo prywatne panujcego wadcy. S. Huntington w odniesieniu do tej cywilizacji pisze, e brak w niej indywidualizmu, pluralizmu spoecznego, rozdziau pastwa od kocioa, a wynika to z oddziaywania na t cywilizacj silnych wpyww bizantyjskich i panowania tatarskiego32. F. Koneczny opracowa trzy sposoby, za pomoc ktrych poszukiwa rnic pomidzy cywilizacjami (Rys. 1.). W swojej pracy dowodzi, e cywilizacja aciska, ktra bya w Europie panujc, jest zagroona wraz z jej wartociami duchowymi. Okreli cztery cywilizacje istniejce na terytorium Polski: acisk, ydowsk, bizantysk i turask. Wedug jego oceny Polska powinna dy do panowania cywilizacji aciskiej w Europie rodkowej, co zapewni rozwj spoeczestw z zachowaniem stabilnoci ich egzystencji33. Rys. 1. Rnice midzy cywilizacjami
1. Trjprawa: 2. Czterech czynnikw:

3. Quincunx ,czyli piciu elementw

skadowych cywilizacji:

familijne

opanowania czasu zrnicowania stosunku do prawdy stosunku midzy prawem prywatnym a publicznym rda prawa zrnicowania stosunku do dobra

majtkowe

spadkowe istnienia poczucianarodowego

zrnicowania stosunku do pikna zrnicowania stosunku do zdrowia zrnicowania stosunku do dobrobytu

F. Koneczny w odniesieniu do swojej pracy by wiadomy, e wymaga ona poprawek, rozszerzenia, czsto dawa do zrozumienia, e jest ona pocztkiem,
30 31

Por. F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj, Wydawnictwo Antyk, Warszawa 2002, s. 160. F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 25. 32 Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji..., wyd. cyt., s. 227. 33 Por. P. Biliski, Feliks Koneczny..., wyd. cyt, s. 162.

106

fundamentem do dalszej pracy dla kontynuatorw jego dziea. Pozytywne opinie na temat prac profesora F. Konecznego, mona znale zarwno u A. Hilckmana i A. Toynbee, jak i u innych zachodnich naukowcw, rwnie w rnego rodzaju wydawnictwach naukowych. Przykadem moe by wydany w Brukseli, w sierpniu 1953 roku, VIII Tom Induktywnej Filozofii Historii, w ktrym to moemy przeczyta: Wydaje mi si susznym mwi tu o doktrynie myliciela polskiego, mao dotychczas znanego w krajach zachodnich, ktrego doktryna bardzo oryginalna dotyczy tych samych wielkich problematw, ktre oywiaj mylicieli najbardziej znanych na zachodzie Europy, rnic si bardzo od nich tak w metodzie jak i w wynikach. Chcielibymy mwi o Feliksie Konecznym, profesorze historii Europy Wschodniej na uniwersytecie w Wilnie, ktry prowadzony przez swe badania specjalne (bardzo wane zreszt) doszed do doktryny oglnej historii, zdolnej da powany wkad do problematu z dziedziny filozofii historii. [...] Koneczny odrzuca filozofi historii spekulacyjn i wszelkie a priori historyczne; jego nowa wiedza ma by wiedz indukcyjn, ktra posuguje si starannie metod analityczn, by wykry fakt podstawowy wieloci i rozmaitoci cywilizacji ludzkich. [...] W szczeglnoci adna synteza nie jest moliwa midzy Wschodem i Zachodem, ani teraz, ani nigdy. Odpowied cita moe zbyt cita. Ale warta namysu i studiw nad doktryn Konecznego, ktry w kadym razie jest wielkim mistrzem34. Jest tu midzy innymi mowa o sposobie pracy profesora, ktry w przeciwiestwie do innych historiozofw zajmujcych si analiz cywilizacji, odrzuci metod dedukcyjn wiodc do spekultatywnych teorii dziejw. Profesor uzna t metod za nieprzydatn35. Zarzuca jej, e pomija dowiadczenie i dziki medytacji dochodzi do formu, do ktrych nagina nastpnie ycie rzeczywiste, choby wypadao je zama36. Profesor w swojej pracy Prawa dziejowe pisa, e bez dedukcji nie byoby rozumu ludzkiego, lecz bez indukcji byby on tylko poowiczny37. Profesor F. Koneczny podsumowujc swoj prac w roku 1948, w ktrym to min szedziesity rok jego pracy, oszacowa swj dorobek na 26 tomw, obejmujcych od 300 do 400 stron, ponad 300 artykuw oraz broszury i odbitki. Dokona rwnie podziau tematycznego swoich prac na dziay: historii, cywilizacji, filozofii i rne38. Pogldy, ktre zawar F. Koneczny w swoich pracach, pozyskay sobie najwiksze uznanie poza granicami kraju, gwnie w Anglii i Niemczech. W Anglii zyskay uznanie wybitnego naukowca A. Toynbee, ktry napisa przedmow do wydanej w Londynie pracy O wieloci cywilizacji. F. Konecznego mona uwaa za prekursora twrczoci A. Toynbee, ktry to wielokrotnie wyraa si z uznaniem na temat prac F. Konecznego, midzy innymi piszc: Koneczny podda roztrzniciu podstawowe kwestie nasuwajce si w studiach nad cywilizacjami i doszed do stanowczych i wartociowych
34 35

F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 156. Por. P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego, Dom Wydawniczy Ostoja, Krzeszowice 2004, s. 10. 36 F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 26. 37 Por P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego..., wyd. cyt., s. 11. 38 Por. P. Biliski, Feliks Koneczny..., wyd. cyt., s. 180.

107

wnioskw. Po naszkicowaniu struktury spoeczestwa, rozwaa on i odrzuca tez, e rnice cywilizacji s skutkiem rnic rasy fizycznej. Specjalistyczne studia Konecznego jako historyka, czc si z jego narodow spucizn Polaka, uczyniy go wraliwym na rnice midzy cywilizacjami i to si stao natchnieniem jego studiw nad sum dziejw ludzkoci z punktu widzenia rnolitoci cywilizacji. [...] Jest to take fakt szczliwy, e jeden z tych gosw to jest gos polski, bo Polska ma swoje sowo do powiedzenia dzisiejszemu Zachodowi39. Jednak najwikszym popularyzatorem koncepcji cywilizacji F. Konecznego by niemiecki profesor A. Hilckman, yjcy w latach 1900-1970. By on zaoycielem instytutu bada porwnawczych nad cywilizacjami na uniwersytecie w Moguncji, w swoich wypowiedziach dotyczcych F. Konecznego pisa: Nie waham si uwaa Konecznego, ktrego imi mao jest znane poza tymi, ktrzy mieszkaj w Polsce, za najwybitniejszego przedstawiciela historiozofii40. F. Koneczny jest prekursorem prac nad cywilizacjami, nie tylko w odniesieniu do A. Toynbee czy A. Hilckman ale rwnie dla wielu innych badaczy cywilizacji. Jednym z nich jest autor znanej na wiecie pracy profesor Samuel Huntington, ktry w pracy o wiele mwicym tytule Zderzenie cywilizacji zawar wiele tez przedstawionych znaczenie wczeniej przez F. Konecznego. Jedna z nich mwi o odwiecznym deniu kadej cywilizacji do ekspansji i wyparcia innych, a caa historia jest po prostu walk midzy cywilizacjami41. Podobnie pisali rwnie inni badacze cywilizacji, ktrzy w pewnym sensie byli jego kontynuatorami. A. Toynbee w swoim dziele Studium historii, podkrela istnienie i rozwj odrbnych cywilizacji zaprzeczajc istnieniu pojcia ludzko, jednoczenie uwypuklajc fakt cierania si cywilizacji i walk midzy nimi42. Natomiast S. Huntington pisze w zgodzie z F. Konecznym, e historia ludzkoci to dzieje cywilizacji, ktre rozwijay si historycznie oddziaujc na siebie wzajemnie43. Jest to podtrzymanie tezy profesora, z ktrej wynika jeszcze jeden istotny wniosek, ktry neguje moliwo syntezy midzy cywilizacjami, jak pisa Koneczny: Jak doj do syntezy skoro w kadej cywilizacji inna metoda, inne cechy i zasady? Czy mona za jednym razem pielgnowa rozmaito i wprowadza jednostajno? Tumi rozwj spoeczestwa i przyznawa mu swobod? Krzewi personalizm i tpi go rwnoczenie? Urzdzenie ycia zbiorowego jednoczenie wedug rozmaitych metod jest absurdem44. W swoich pracach twierdzi, e jestemy jeszcze daleko w swoim deniu do zrozumienia historii, jeeli wiemy tylko, e ludy i pastwa walczyy midzy sob. Dla F. Konecznego istot historii jest pojmowanie jej jako walki midzy cywilizacjami45. S. Huntington powieli t koncepcj, dowodzc istnienia konfliktu midzy cywilizacjami, wedug niego konflikty midzy cywilizacjami istniay od
39 40

A. Toynbee, [w:] F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 184. A. Hilckman, Wschd i zachd. Filozofia historii, [w:] F. Koneczny, O ad w historii...,wyd. cyt., s. 58. 41 Por. P. Biliski, Feliks Koneczny, Inicjatywa Wydawnicza ad astra, Warszawa 2001, s. 161. 42 Por. A. Toynbee, Studium historii, PIW Warszawa 2000. 43 Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Muza S.A. ,Warszawa 2005, s. 46. 44 F. Koneczny, Pastwo i prawo, Krakw 1997, s. 7. 45 Por. P. Biliski, Feliks Koneczny..., wyd. cyt., s. 155.

108

zawsze i s obecnie niebezpiecznym wymiarem ksztatujcej si polityki globalnej, przenosi w ten sposb koncepcj F. Konecznego na grunt nam wspczesny46. F. Koneczny w swoim dziele O wieloci cywilizacji napisa, e kada cywilizacja, pki jest ywotna, nie obumierajca, jest zaczepna. Walka trwa, dopki jedna z walczcych cywilizacji nie zostanie unicestwiona; samo zdobycie stanowiska cywilizacji panujcej walki bynajmniej nie koczy47. Profesor w swojej pracy zdefiniowa cywilizacj nastpujco: Cywilizacja jest to metoda ustroju ycia zbiorowego48. Definicja ta zawiera w sobie wszystko, co wie si ze wspyciem ludzi, zawiera ona to, co dotyczy rodziny, prawodawstwa, nauki, sztuki, literatury, czyli ycia politycznego i spoecznego, ycia codziennego po prostu49. F. Koneczny w swoim dziele O wieloci cywilizacyj sformuowa kilka wanych pyta: skd si bierze i z czego powstaje ta rozmaito? dlaczego Japoczyk a Szwed, chocia jednako telefonuj, inaczej myl i dziaaj? Dlaczego wszyscy ludzie nie nale do jednej cywilizacyi? czemu rni si nie tylko szczeblami, ale rodzajami rozmaitych cywilizacyj?50. Profesor formuuje te pytania przypominajc jednoczenie o tym, e pozbylimy si wiary w odzwierciedlanie warunkw ycia czowieka w jego osobowoci oraz ksztatowaniu ducha ludzkiego wycznie przez przyrod. Przeciwnie do Arystotelesa, ktry w swoich dzieach twierdzi, e charakter danej grupy ludzi (jakiej spoecznoci) jest cile zwizany z warunkami geograficznymi, w ktrych przyszo im y i czym s trudniejsze tym cywilizacja jest bardziej zaawansowana. Zdaniem A. Toynbee, ktry pozostaje w zgodzie z F. Konecznym, bodcem popychajcym do rozwoju cywilizacji mog by trudne warunki rodowiska, jednak nie jest to gwnym czynnikiem rozwoju danego zrzeszenia. Przykadem moe by, jak zaznacza A. Toynbee, cywilizacja eskimoska, niewtpliwie zatrzymana w rozwoju51. F. Koneczny wychodzi w swoich badaniach nad cywilizacjami od momentu, w ktrym ludzie zaczynaj si czy w zrzeszenia, poniewa wwczas jest dopiero moliwe powstawanie stosunkw midzyludzkich, z ktrych to nastpnie wyksztaci si metoda ustroju ycia zbiorowego52. Profesor w swoich badaniach chcia unikn bdw popenionych przez innych badaczy, nie chcia podejcia jednostronnego. Analiz cywilizacji dokonywa pod ktem czynnika okrelonego przez siebie samego, ktry obejmowa wszelkie sfery ludzkiego ycia i aktywnoci, czyli piciomianu bytu, quincunxa53. Jak sam pisa: Z ciaa i duszy skada si czowiek, a wszystko cokolwiek jest ludzkiego, musi posiada form i tre, stron zewntrzn i wewntrzn. Penia ycia wymaga obydwch, gdy niedomaganie jednej z nich sprowadza wykolejenie caoci. Istnieje pi kategorii bytu czowieczego. Na stron wewntrzn, duchow skadaj si pojcia dobra
46 47

Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji..., wyd. cyt., s. 7. F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 312-313. 48 Tame, s. 154. 49 Por. P. Biliski, Feliks Koneczny..., wyd. cyt., s. 156. 50 F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 18. 51 Por. A. Toynbee, Studium historii..., wyd. cyt., s. 94. 52 Por. P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego..., wyd. cyt., s. 15. 53 Por. tame, s. 15.

109

(moralnoci) i prawdy (przyrodzonej i nadprzyrodzonej). Na stron cielesn, zewntrzn przypadaj sprawy zdrowia i dobrobytu; nadto istnieje pomost od zewntrz do wewntrz, pojcie pikna, wsplne ciau i duszy. Jest to quincunx czowieczy, obejmujcy wszelkie przejawy bytu, wszelkie moliwoci ycia ludzkiego54. Jego koncepcja opiera si o trjprawo, na ktre skadaj si prawo familijne, majtkowe i spadkowe. Kolejne elementy, o ktre profesor opar swoj koncepcj to cztery czynniki: opanowanie czasu, stosunku midzy prawem prywatnym a publicznym, rda prawa, istnienia poczucia narodowego i ostatecznie dochodzimy do quincunxa, czyli piciu elementw skadowych cywilizacji: zrnicowania stosunku do prawdy, dobra, pikna, zdrowia i dobrobytu (Rys. 1.). F. Koneczny zauwaa rwnie, e zaniedbanie jednego z elementw quincunxa spowoduje obnienie funkcjonalnoci innego elementu, co w konsekwencji prowadzi do upoledzenia caego procesu rozwoju cywilizacji. Na temat tej zalenoci pisa: Stan zdrowia oddziaywa na stan psychiczny; zdrw wznosi si duchem z reguy wyej od chorego i co waniejsza moe duej przebywa na wyynach ducha. A nawzajem wysoki stan psychiczny bywa najsilniejsz dwigni do udwignicia ciaru ndzy fizycznej55. W innym miejscu pisa, e nie mona wypuci z ycia cakowicie obu kategoryj cielesnych, lub obu duchowych56. Dalej susznie zauwaa Profesor, e ycie zbiorowe stoi tym wyej, im wicej obejmuje kategorii ycia oraz im wiksza pomidzy nimi panuje harmonia. Jak wynika z koncepcji profesora, rnorodno zjawisk cywilizacji to podejcie do tych piciu wartoci w codziennym yciu danej spoecznoci. F. Koneczny pisa: Wiadomo, e pord ludzkoci panuj najrozmaitsze sdy i wyobraenia o prawdzie, o moralnoci i piknie, nawet o dobrobycie i (co najwaniejsze) nawet o zdrowiu57. Idc dalej dochodzimy do miejsca, w ktrym moemy stwierdzi, e skoro s takie rnice w zapatrywaniu si na te zagadnienia, to naturalne jest powstawanie zrzesze skupiajcych ludzi majcych wsplne zapatrywanie na quincunxa. Zauwaamy rwnie, e spoecznoci rni si od siebie zapatrywaniem na elementy zawarte w quincunxie, i tak patrzc na pierwsze spoecznoci, moemy stwierdzi, jak pisze F. Koneczny, co nastpuje: Ograniczywszy si do rozniecajcych ogie i hodujcych zwierzta domowe, moemy stwierdzi, jako moment rniczkowania ycia zbiorowego zaczyna si od zrniczkowania ustroju rodowego i trjprawa. To s dwie sprawy fundamentalne wszelkiego rozwoju historycznego; na tych fundamentach opiera si istotnie wszystko a wszystko, cokolwiek jest ludzkiego58. S. Huntington poda za koncepcj Konecznego, piszc e kultura i tosamo kulturowa, bdce jednoczenie tosamoci danej cywilizacji, ksztatuje wzorzec spjnoci i dezintegracji w wiecie, opiera on w ten sposb spjno cywilizacji na wspmiernoci zrzesze w niej funkcjonujcych59.
54 55

F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 12. F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 162. 56 Tame, s. 165. 57 Tame, s. 160. 58 Tame, s. 160. 59 Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji..., wyd. cyt., s. 15.

110

F. Koneczny zawzi grup cywilizacji do siedmiu: aciskiej, bizantyskiej, arabskiej, ydowskiej, bramiskiej, turaskiej i chiskiej. Z tym zaoeniem zgadza si A. Toynbee, ktry w swoim dziele pisze: Jednake krytycy, choby nawet akceptowali nasze odpowiedzi na te zarzuty, mog zatrzyma si w tym miejscu i zaprzeczy, jakoby owych dwadziecia jeden cywilizacji dao si ze sob porwna, a to z tej racji, e nie s one sobie wspczesne. Siedem z nich nadal yje; czternacie ju wygaso60. Mniejsza ilo cywilizacji, ni mona byo si spodziewa, jest efektem cisego powizania midzy gaziami prawa oraz wspmiernoci midzy quincunxem a prawem61. Zrzeszenie ludzkie wraz ze swoim rozwojem powiksza ilo sfer ludzkiego ycia regulowanych przez prawo. Jest to efekt powstawania nowego rodzaju stosunkw midzyludzkich w rozwijajcej si spoecznoci62. W ten sposb dochodzimy do powstawania zrnicowanych zrzesze, nastpnie do narodw i cywilizacji. Istotnym elementem rozwoju zrzeszenia, a w konsekwencji cywilizacji, jest oczywicie etyka, co podkreli F. Koneczny w swojej pracy piszc etyka polega na dobrowolnym spenianiu obowizkw, na poddawaniu si im bez przymusu z zewntrz63. F. Koneczny zwraca uwag na wyprowadzenie prawa z etyki, nie etyki z prawa co czsto ma miejsce we wspczesnej Europie i prowadzi w konsekwencji do podwjnej moralnoci. Zgodnie z definicj, co nie jest prawem zabronione, to jest dozwolone, jednak czy zawsze etyczne? Mona w tym miejscu zacytowa Alasdair MacIntyre, ktry tak pisze: Pojcia moralne ulegaj oczywicie zmianom wraz ze zmianami ycia spoecznego. Z rozmysem nie napisaem: dlatego, e ycie spoeczne si zmienia, poniewa mogoby to nasuwa przypuszczenie, e ycie spoeczne to jedna rzecz, a moralno to co innego i e zachodzi pomidzy nimi jedynie zewntrzny, przygodny zwizek. Jest to oczywicie nieprawda. Pojcia moralne s ucielenione w formach ycia spoecznego i s po czci elementami tych form64. F. Koneczny uwypukli w swojej pracy rnice ustrojowe midzy zrzeszeniami ludzkimi, poczwszy od ustroju rodowego, przez pozostae elementy trjprawa. W swoim dziele pisa: Ujwszy w ten sposb prawida quincunxa czowieczestwa a powoujc si w tem wycznie na dowiadczenie historyczne, a zatem na indukcj widzimy, jako kategorye ycia mog si ukada w najrozmaitsze stosunki i szeregi i proporcye. Wiadomo, e pord ludzkoci panuj najrozmaitsze sdy i wyobraenia o prawdzie, o moralnoci i piknie, nawet o dobrobycie i (co ciekawsze!) nawet o zdrowiu. Na ten fakt powoujc si, posuniemy si teraz o jedno ogniwo dalej w pamie naszych roztrzsa65. Wynika z tego, e ludzkoci nie naley traktowa jako caoci, trzeba rozrnia zrnicowane zrzeszenia ludzkie tworzce odrbne cywilizacje obejmujce ca ludzko66. Jak pisze profesor: Ludzko nie istnieje ani historycznie, ani
60 61

A. Toynbee, Studium historii..., wyd. cyt., s. 54. Por. P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego..., wyd. cyt., s. 24. 62 Por. P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego..., wyd. cyt., s. 19. 63 F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 166. 64 A. MacIntyre, Krtka historia etyki, PWN, Warszawa 2002, s. 29. 65 F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 165. 66 Por. tame, s. 159.

111

socjologicznie; ona istnie moe tylko w chrzecijaskiej mioci bliniego i w misjach. Poza tym jest to tylko wyraenie literackie, pikne lecz fantazyjne. Stanowczo nie istnieje nic takiego, co by mogo stopi wszystkie cywilizacje67. Znowu mona odwoa si do S. Huntingtona, ktry nawizuje do koncepcji F. Konecznego piszc, e ludzie okrelaj si w kategoriach pochodzenia, religii, jzyka, historii, wartoci, obyczajw i instytucji, czyli elementw cywilizacji68. Jak dalej pisze, ludzie mieli od zawsze skonnoci do dzielenia si na nas i tamtych, na nasz grup i obc grup69. Zgodnie z A. Toynbee jest to tzw. pastwo parafialne. S. Huntington podobnie jak F. Koneczny odrzuca paradygmat jednego harmonijnego wiata, piszc, e jest on zbyt odlegy od rzeczywistoci70. F. Koneczny w procesie opracowywania swojej koncepcji cywilizacji nie omin kwestii rasy, swojej pracy zdecydowanie odrzuci on wpyw rasy na rozwj cywilizacji piszc: Gdyby cywilizacja stanowia spraw przyrodnicz, byaby zawisa od rasy, lecz tak wcale nie jest. W tej samej rasie moe by cywilizacji wicej; np. rasa semicka mieci w sobie cywilizacj ydowsk, arabsk i turask; w tej samej za cywilizacji moe si mieci ras kilka, jak np. w aciskiej rasa: nordycka, rdziemnomorska, dynarska, nadwilaska, a nawet laponoidalna. O hierarchii ras przy tym nie ma co mwi; z licznych pomyek naukowych bya to podobno najmniej rozumna. Rwnie wichrowate linie stanowi jzyk a cywilizacja. Ten sam jzyk moe suy dwom cywilizacjom71. Wedug F. Konecznego zdecydowanie mona odrzuci teori Maxa Muellera, ktry doszukiwa si w powinowactwie jzykowym pokrewiestwa ras. Jak napisa F. Koneczny: Wszake rasa jest spraw zoologiczn, a jzyk spoeczn! atwo te stwierdzono, jako nieraz rasy odmienne mwi tym samym jzykiem, lub podobnym, a ludzie teje rasy rozmaitemi. Ani te teraniejsze terytoria jzykowe nie s identyczne z terytoriami antropologicznemi72. S. Huntington w swoim dziele napisa, e rasy nie s tosame z cywilizacjami, ludzie z tej samej rasy mog by w rnych cywilizacjach, a cywilizacja moe zawiera rne rasy73. S. Huntington po raz kolejny w swojej pracy odnosi si do koncepcji F. Konecznego. Cywilizacje mona powiedzie to rnice umysu, polegajce na odmiennym postrzeganiu otaczajcego nas wiata i zachodzcych w nim zdarze, wynikajce tylko i wycznie z rnic uwarunkowa spoecznych i kulturowych, mogce obejmowa jednoczenie rne rasy. F. Koneczny pisa: To pewne, e niema staego stosunku midzy ras a cywilizacy. Wystarczy te prymitywna zgoa znajomo historyi, by si zoryentowa, jako w jednej cywilizacyi mog by rozmaite rasy i w jednej rasie rozmaite cywilizacye74. Profesor odrzuca rwnie powizanie jzyka z cywilizacj, susznie zauwaajc, e wwczas cywilizacji byoby tyle ile jest
67 68

F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 20. Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji..., wyd. cyt., s. 18. 69 Por. tame, s. 29. 70 Por. tame, s. 29. 71 F. Koneczny, O ad w historii..., wyd. cyt., s. 16. 72 F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 207. 73 Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji..., wyd. cyt., s. 50. 74 F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 217

112

jzykw na wiecie, tak nie jest75. Cywilizacye tworz si, ukadaj i rniczkuj nie wedug jzykw. Rodzaje cywilizacyj nie zale od rodzajw jzykw, lecz tylko szczeble w kadym rodzaju. Jakkolwiek jzyk jest pierwiastkiem duchowym, jednake nie stanowi o rodzajach cywilizacyj76. Arnold Toynbee take odrzuca teori rasy jako nonika cywilizacji, okrelajc np. teorie hrabiego Gobineau o blond bestii nonsensem i zabawn teori77. Zdaniem F. Konecznego: niezaleno cywilizacji od rasy stanowi cenny przyczynek do problemu wyszoci ducha nad matery78, mona odnie si w tym miejscu do sw Fryderyka Nietzsche, ktry pisa kady typ ludzki wzmacnia si i potnieje w dugiej walce z tymi samymi niepomylnymi warunkami, tworzc zrzeszenia opierajce si na wsplnych zasadach funkcjonowania bez wzgldu na ras79. Zgodnie z zaoeniami F. Konecznego naley przyj, e rozwj zrzeszenia jest spowodowany wspmiernoci prawa obowizujc na danym terenie. Kolejn istotnym warunkiem jest dobrowolne uznanie zasad, nie tylko przez wprowadzone prawo, lecz rwnie na podstawie przekona etycznych, z ktrych wynika prawo, przekona wspmiernych dla zrzeszenia, w innym przypadku takie zrzeszenie wynikajce z narzucenia prawa si rozpadnie80. Trzeba podkreli pewn dwukierunkowo, zrzeszenie moe przekazywa swoje zasady ustroju innym zrzeszeniom lub nabiera w siebie nowoci, jak pisa F. Koneczny, jeeli nie s one wspmierne z zasadami obowizujcymi w danym ustroju, wszystko zacznie si rozprzga81. Dopiero Rzymianie ujednolicili prawo, wytworzyli wiksze zrzeszenie. Rozwijajc swoj cywilizacj narzucali czsto przemoc rzymskie trjprawo innym spoecznociom. Jedna czsto wielko Rzymu przycigaa zrzeszenia ludzkie o niszym rozwoju ustroju spoecznego promieniujc swoj jednoci trjprawa. Bya to ewidentna ekspansja cywilizacyjna przycigajca podbite zrzeszenia ludzkie. W odwrotnym przypadku mogo by nastpi przejcie ustroju od podbitej cywilizacji, co miao wielokrotnie miejsce w historii. F. Koneczny uj to nastpujco: Bywao, e ekspanzya rasowa dokonywaa si w stosunku odwrotnym do cywilizacyjnej. Nieraz rasa zwyciska w ekspanzyi kurczya rwnoczenie sw cywilizacy, a nawet zatracaa j, przyjmujc now od zwycionych. Sabsi fizycznie dokonuj natenczas ekspanzyi cywilizacyjnej82. A. Toynbee zaamanie si cywilizacji widzi przez trzy czynniki. Po pierwsze brak twrczej siy w spoeczestwie, siy walczcej o etyk i wartoci moralne, a w konsekwencji, po drugie wycofanie si czci spoeczestwa z ycia dla odrzucenia od siebie koniecznoci zmagania si z trudnociami oraz po trzecie ostateczna utrata spoecznej jednoci przez rozharmonizowanie si wartoci w spoeczestwie. Najczciej jest to efekt walki i oddziaywania innej cywilizacji. F. Koneczny pisa, e jeeli w bezporednim ssiedztwie znajduj si zrzeszenia o sprzecznych
75 76

Por. tame, s. 272. Tame, s. 275. 77 Por. A. Toynbee, Studium historii..., wyd. cyt., s. 62. 78 Tame, s. 241. 79 F. Nietzsche, Dusza dostojna, Rkodzielnia Arhat, Wrocaw 2001, s. 38. 80 F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 179. 81 Por. F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 181. 82 F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 229.

113

metodach quincunxa i trjprawa, dochodzi midzy nimi do walki. Natomiast ssiedztwo zrzesze o tych samych metodach lub, o metodach zblionych, czsto prowadzi do czenia si w wiksze zrzeszenia83. Niemniej jednak cywilizacja sabsza, lub bdca w fazie zaamania bdzie podatna na oddziaywanie innych cywilizacji, a w szczeglnoci cywilizacji dziaajcych wewntrz niej. S. Huntington w swojej pracy odnosi si do koncepcji cierania si cywilizacji, wysuwajc wnioski oparte o wspczesne nam wydarzenia, w ktrych daje do zrozumienia, e w ramach poszczeglnych cywilizacji bd wybuchay konflikty etniczne (Jugosawia, Francja). Moe to doprowadzi do eskalacji konfliktu midzy cywilizacjami, bo inne pastwa bd spieszyy krajom pokrewnym cywilizacyjnie z pomoc84. W ten sposb cile nawizuje do koncepcji F. Konecznego. Wracamy wic do odrzucenia pojcia ludzkoci, jako cznej cywilizacji. Ludzko jest z definicji zbiorem w wysokim stopniu zrnicowanych zrzesze, co wyklucza istnienie jednoci ludzkoci zarwno z historycznego jak i socjologicznego punktu widzenia. Zgodnie z koncepcj F. Konecznego mona zada pytanie: jakie mamy cywilizacje, natomiast musimy pamita o czasie, do ktrego w historii to pytanie si odnosi. Z historii jasno wynika, e kada epoka ma swoje cywilizacje, niektre historyczne cywilizacje istniej do dzisiaj, a inne zupenie zaniky. Trzeba rwnie pamita, e liczba cywilizacji nie jest jak sta i rni si w zalenoci do badanego czasookresu85. Mona dalej zauway pewn zaleno, wiksza liczba cywilizacji wystpowaa w prymitywniejszych okresach ludzkoci. W miar jak wzrasta obszar ludzkoci objty wyszym szczeblem rozwoju liczba cywilizacji si zmniejsza86. Zgodnie z F. Konecznym typy cywilizacji mona okreli przez religi, s cywilizacje opierajce si wycznie na religii, ktre okrelamy jako sakralne oraz cywilizacje trudniejsze do przeanalizowania, cywilizacje tzw. niesakralne87. Jak w dalszych rozwaaniach zauwaa profesor jednym z punktw rnicych te cywilizacje jest prawo. W cywilizacjach sakralnych generalnie rozstrzygaj wite ksigi, kapani i uczeni w pimie. W cywilizacjach nie sakralnych dopiero Rzymianie oddzielili prawodawstwo od sakralnoci i udoskonalili je, prawu uchwalonemu przez zrzeszenia obywatelskie podlegali rwno wszyscy obywatele88. F. Koneczny podkrela w swoich rozwaaniach znaczenie katolicyzmu jako nonika warto cywilizacji aciskiej i jako wychowawcy narodw. S. Huntington w swojej pracy pozostaje w zgodzie z koncepcj profesora Konecznego, podkrelajc e pod wzgldem historycznym najwaniejsz cech cywilizacji zachodniej jest katolicyzm i protestantyzm, ktre to wanie byy nonikami cywilizacji rzymskiej, utrwalajc j przez wieki na terenie Europy89. Jeeli chodzi o nard w cywilizacji, Profesor widzi to w sposb nastpujcy, gdzie pastwo oparte jest na spoeczestwie tam stanowi to spoeczestwo
83 84

Por. F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 175. Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji..., wyd. cyt., s. 20. 85 Por. F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 324. 86 Por. tame, s. 324. 87 Por. tame, s. 334. 88 Por. tame, s. 343. 89 Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji..., wyd. cyt., s. 100.

114

podstaw pastwa oraz narodu. S to nadbudowy spoeczestwa; mianowicie pastwo jest nadbudow prawn, nard za etyczn90. F. Koneczny zaoy rwnie, e gdzie panuje brak etyki to zostaje tam osabione poczucie narodowe. Im bardziej kto boi si etyki w yciu publicznem, tem niej ceni idee narodowe91. Przynaleno narodowa nie jest narzucona z gry, jest raczej wytworzona przez czowieka, wytworzona na pewnym wysokim stopniu kultury. Jak pisa Koneczny narodowo jest wcieleniem ideaw ycia bo jest wytworem pracy, nabytkiem rozwoju, wiadectwem udoskonalenia, do ktrego doszo si cikim trudem pokole wrd walk, blw, zawodw, ale te z myl przewodni, majc wie do coraz wikszego udoskonalenia tego materiau etnologicznego, ktry historya zebraa w nard przez dostojestwo pracy kulturalnej92. Nard musi cay nalee bez najmniejszych zastrzee do tej samej cywilizacyi. Zrzeszenie narodowe jest zrzeszeniem cywilizacyjnym93, nard nie moe by cywilizowany na dwa sposoby. Nard w przeciwiestwie do pastwa jest zrzeszeniem dobrowolnym. Doskonaym przykadem jest nasz nard, bylimy w historii przymusowymi obywatelami pruskimi, rosyjskimi, pozostalimy jednak jako nard Polakami, dobrowolnie. Siedzib narodu jest ojczyzna, bdca zwartym terytorium, dane terytorium wie si z histori narodu. Podsumowujc, sowami F. Konecznego, mona to napisa nastpujco: nard jest to zrzeszenie cywilizacyjne, posiadajce ojczyzn i jzyk ojczysty94. W tym miejscu naley zada sobie pytanie, szczeglnie w dzisiejszych czasach, czy moe istnie zrzeszenie ponadnarodowe? Wedug Feliksa Konecznego jest to ogromne nieporozumienie, majce w historii Europy wiele przykadw, generalnie sprowadzao si to do zrzesze ponadpastwowych. Czsto mieszane s pojcia pastwa i narodu, jak pisze F. Koneczny, co wprowadza zamieszanie. Wedug profesora dopki, dopty nie usunie si tych nieporozumie nie stworzy si skutecznie zrzeszenia ponadpastwowego, skadajcego si z wielu narodw. Czsto wrcz tak zwany nacjonalizm postrzegany jest negatywnie, jako co zego, uniemoliwiajcego tworzenie ponadnarodowych zrzesze. Jest to bdna interpretacja historii i rzeczywistoci, idea narodowa podnoszc na piedesta wartoci narodowe, takie jak: jzyk, historia, tradycja, szanuje zarwno swoj odrbno, jak i odrbnoci innych narodw95. Tym samym nie chce niszczy innych narodw. Tylko narody o silnych korzeniach w tradycji, znajce swoj odrbno i warto a przez to warto odrbnoci innych narodw, s gotowe do prowadzenia dialogu midzykulturowego i ewentualnego tworzenia zrzeszenia ponadpastwowego. Z pracy profesora wynika, e cywilizacje s niezgodne w swoim funkcjonowaniu, wynika to z rnicy pogldw we wszystkich piciu kategoriach bytu. Cywilizacje w odmienny sposb widz dobro i zo, pikno i brzydot, prawd i fasz, co jest zaprzeczeniem moliwoci wytworzenia
90 91

F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj..., wyd. cyt., s. 349. Tame, s. 349. 92 Tame, s. 350. 93 Tame, s. 353. 94 F. Koneczny, O wieloci cywilizacyj...., wyd. cyt., s. 354. 95 Por. P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego..., wyd. cyt., s. 56.

115

syntezy96. Cywilizacje walcz ze sob. Kada stara si kad wyprzedzi. Zrozumienie przeciwstawnoci walk midzy cywilizacjami stanowi zasadnicz tez Konecznego. Waciwym kluczem historii wiata wedug Konecznego jest tylko jedno jedyne prawo historii, w sensie wszystko ogarniajcej wypowiedzi o historycznych faktach, a brzmi: Kada cywilizacja, pki jest ywotn, dy do ekspansji; to te gdziekolwiek zetkn si z sob dwie cywilizacje ywotne, walczy z sob musz97. Ma to odniesienie do czasw nam wspczesnych, jak napisa S. Huntington gwne sprawy rozgrywajce si na arenie midzynarodowej dotycz rnic midzy cywilizacjami98. Profesor porwnujc rne cywilizacje, bdc w najwyszym stopniu zwolennikiem cywilizacji aciskiej, wykaza zagroenie jakie nios wzajemne ich oddziaywania, ktre wynikaj z zasadniczych rnic wystpujcych midzy nimi. Jednak nigdy nie pozwoli sobie na lekcewace wypowiedzi na ich temat. Wrcz przeciwnie, stara si podkreli wag ich potencjau i siy99. Za F. Konecznym i A. Toynbee podkrela to rwnie Samuel P. Huntington w swoim dziele Zderzenie cywilizacji. Zarwno wedug F. Konecznego, jak i A. Toynbee, stworzenie systemu ponadpastwowego w Europie bdzie trudne gwnie z powodu rnorodnoci kulturowej narodw, ktre czsto bdc w tej samej cywilizacji opieraj si o swoj odrbno i tradycje narodowe. Duy wpyw na tak sytuacj ma silna tosamo narodowa wrd wikszej czci spoecznoci europejskiej. Natomiast ewentualne naciski i denia antynarodowe w efekcie mog doprowadzi, jak pisa F. Koneczny, do problemw tosamoci spoecznej i upadku cywilizacji. Moliwe jest raczej zrzeszenie ponadpastwowe wielu europejskich pastw narodowych. Wedug profesora A. Toynbee, najcenniejsz zdobycz pastwowoci jest zawadnicie sercami obywateli, a nie wywieranie naciskw czy to przez aparat prawny, czy militarny100. Jest to tym prostsze, moim zdaniem, im bardziej dane pastwo jest narodowe, szanujce swoje a przez to i innych tradycje, musi wic by to pastwo demokratyczne, opierajce swoj pastwowo na tradycji i etyce. Jak zauway S. Huntington, spoeczestwa zjednoczone przez ideologi (jak Zwizek Radziecki czy Jugosawia), podzielone jednak przez cywilizacje albo si rozpady, albo przeywaj silne napicia. Natomiast pastwa o wsplnych korzeniach cywilizacyjnych, o czym pisa F. Koneczny, rozwijaj wspprac polityczn i gospodarcz, czsto czc si w zrzeszenia ponadpastwowe101. S. Huntington rwnie odrzuca moliwo trwaego istnienia cywilizacji uniwersalnej, piszc, e ludzko dzieli si na podgrupy od plemion przez narody a do cywilizacji, w oczywisty sposb nawizujc do koncepcji F. Konecznego102. S. Huntington cytuje w swojej pracy trafn wypowied Vaclava Havla, potwierdzajc wczeniejsz myl: yjemy dzi w jednej cywilizacji globalnej, ktra stanowi tylko
96 97

Por. F. Koneczny, O ad w historii, Michalineum..., wyd. cyt., s. 45. Tame, s. 141. 98 S. Huntington, Zderzenie cywilizacji..., wyd. cyt., s. 24. 99 Por. P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego..., wyd. cyt., s. 37. 100 Por. Tame, s. 313. 101 Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji..., wyd. cyt., s. 22. 102 Por. tame, s. 78.

116

cienk warstewk pokrywajc lub skrywajc ca rnorodno kultur, ludw, wiatw religii, tradycji historycznych i postaw uksztatowanych przez histori. Wszystkie one w pewnym sensie znajduj si pod spodem103. W odniesieniu do wartoci etycznych, poruszanych wczeniej, naley te zwrci szczegln uwag na skonnoci czowieka XX i XXI wieku we wiar w wszechmoc przypadku, jak pisa A. Toynbee, co miao ju miejsce przed II Wojn wiatow, a wynikao ze wzgldnego spokoju i oparcia funkcjonowania spoeczestw na wierze w moc korzyci wasnej, co doprowadzio do dysfunkcji spoecznych i politycznych wczesnych spoeczestw, w konsekwencji do tragedii jak by okres wojny104. Mona w tym miejscu zacytowa fragment A. Toynbee z jego dziea Studium historii. Poczucie bezadu jest pasywn namiastk tego poczucia stylu, ktre rozwija si pari passu wraz ze wzrastaniem cywilizacji. Ten stan mentalny skutkuje praktycznie w akcie wasnowolnego poddania si zachodzcym przemianom; w procesie spoecznej dezintegracji identyczne usposobienie objawia si w kadej dziedzinie ycia spoecznego: w religii i literaturze, jzyku i sztuce, jak rwnie w szerszej i bardziej nieokrelonej sferze obyczajw i manier105. Oto co rwnie zagraa cywilizacji zachodniej w obecnych czasach, rwnie w opinii F. Konecznego. W sposb precyzyjny opisuje to w ksice Bunt mas J. O. Y Gasset, ktry midzy innymi pisze: Europa przeywa obecnie najciszy kryzys, jaki moe spotka spoeczestwo, nard i kultur. Historia zna ju takie wypadki. Znane s take charakterystyczne rysy i konsekwencje takich kryzysw. Maj one te w historii swoj nazw. Zw si: buntem mas106. A. Toynbee pisze dalej, w zgodzie ze swoim prekursorem Feliksem Konecznym, e wygaszanie wiary oraz negowanie etyki katolickiej jako fundamentu rozwoju cywilizacji aciskiej osigno wysokie natenie w zachodniej spoecznoci, co mona uzna za grob dla zdrowia duchowego, a nawet dla egzystencji zachodniej cywilizacji. Jednak atwo jest postawi diagnoz, natomiast trudniej przepisa lekarstwo, obecnie bdzie coraz trudniej wypeni prnie duchow, poniewa wiary i idcej z ni w parze moralnoci i etyki, nie mona przecie ubra w opakowanie jakiego towaru. Zgodnie z koncepcj Feliksa Konecznego, S. Huntington czy Z. Brzeziski pisali w swoich pracach, e wkraczamy lub moe ju wkroczylimy w epok, w ktrej bdzie wzrastao oddziaywanie na siebie odrbnych cywilizacji. Jest moliwa ich rywalizacja, koegzystencja, gwnie midzy cywilizacjami o wspmiernych zasadach107. Koegzystencja moe przerodzi si we wzajemne dostosowanie, natomiast rywalizacja midzy cywilizacjami moe przerodzi si w tzw. wojny na pograniczu cywilizacji, ktre to podsycane przez pastwa z tego samego krgu cywilizacyjnego co pastwa bdce w konflikcie, mog przerodzi si w konflikt midzy cywilizacjami o zasigu oglnowiatowym. Jak napisa S. Huntington zgodnie z koncepcj F. Konecznego, w pierwszych latach XXI wieku bdziemy
103 104

Tame, s. 78. Por. A. Toynbee, Studium historii..., wyd. cyt., s. 388. 105 Tame, s. 397. 106 J. O. Y Gasset, Bunt mas,wyd. cyt., s. 7 107 Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji..., wyd. cyt., s. 145.

117

wic prawdopodobnie wiadkami dalszego odradzania si niezachodniej potgi i kultury, a take konfliktw midzy Zachodem a narodami nalecymi do innych krgw kulturowych, a take midzy niezachodnimi cywilizacjami108. Patrzc na zmieniajcy si wok nas wiat i niezmiennie trafne koncepcje profesora Feliksa Konecznego, czsto powtarzane przez pniejszych badaczy cywilizacji, mona zacytowa myl F. Nietzsche, ktra trafnie ujmuje zapomnienie jakim obdarzylimy swojego rodaka. Jednoczenie dedykujc j tym wszystkim, ktrzy odrzucaj koncepcje F. Konecznego, w konsekwencji A. Toynbee, A. Hilckmana, S. Huntingtona, ktrych to niewtpliwie wyprzedzi w swoich rozwaaniach, jako twrca bada nad cywilizacjami. wiato najdalszej gwiazdy dochodzi do ludzi najpniej; a zanim dojdzie, ludzie przecz, jakoby tam gwiazdy istniay. Ile stuleci potrzebuje jaki duch aby zosta pojtym?109.

SUMMARY PROFESSOR FELIKS KONECZNY AS A PRECUSOR CIVILIZATIONS SCIENCES F. Koneczny in work "Plurality of Cyvilizations formulated several important questions, like: "from where and from what does variety comes? Why does Japanese or Swede, both telephone in the same way, but think and operate differently?, Why don't all people belong to one cywilization? Whyt do they differ not only laddedr, but also genders various cywilizations?. The professor comparing these different civilizations, being in the highest degree, the follower of the Latin, showed threat, which their its influence from mutual differences between them. Only nations from strong roots in tradition, knowing their distinction and value and by this also, value of distinction different nations, they are ready to lead dialogue among civilizations and the possible creating of super-nation association. F. Koneczny in process of working in his cyvilizations conception did not avoid the matter of race. In work, he decide reject the influence of race on cyvilizations development.

108 109

Tame, s. 193. F. Nietzsche, Dusza dostojna..., wyd. cyt., s. 73.

118

JAROSAW GRYZ
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2009, T. 1

GEOPOLITYCZNE ASPEKTY POLITYKI ENERGETYCZNEJ FEDERACJI ROSYJSKIEJ

Wraz z odbudow autorytarnych struktur rosyjskiej pastwowoci pojawia si kwestia zwikszania wpywu Federacji Rosyjskiej w stosunkach midzynarodowych. Jego istota zacza si wyraa przejciem od geopolityki do geoekonomiki z uwzgldnieniem celw wynikajcych z tej pierwszej, tj. odzyskania wpyww i znaczenia, ktrymi cieszy si Zwizek Radziecki. Celem niniejszego artykuu jest przyblienie geopolitycznych aspektw polityki energetycznej Federacji Rosyjskiej w odniesieniu do: - Podstaw rosyjskiej polityki energetycznej, konstytuujcych realizacj jej celw politycznych, gospodarczych i geostrategicznych; - Uwarunkowa realizacji rosyjskiej polityki energetycznej na obszarach: Azji rodkowej, Bliskiego Wschodu, Afryki i Europa; W rezultacie, przyblienie w zarysie tej problematyki. Podstawy rosyjskiej polityki energetycznej Polityka energetyczna Federacji Rosyjskiej stanowi wyraz adaptacji zarwno do uwarunkowa rodowiska midzynarodowego, jak i do wykorzystania dominujcego wpywu wystpujcych w nim czynnikw gospodarczych i ekonomicznych1. Znaczenie Federacji Rosyjskiej na rynku energetycznym mona identyfikowa poprzez pryzmat posiadania zasobw energetycznych i ich dostaw do finalnego odbiorcy (tj. konsumenta)2. Dla Rosjan odgrywanie roli pierwszoplanowego dostawcy paliw pynnych do pastw ssiadujcych z Federacj Rosyjsk kreuje okrelony imperatyw polityczny, wynikajcy z rosyjskiej mentalnoci oraz podejcia do rzeczywistoci spoecznej. Imperatyw ten wyraa si w deniu Federacji Rosyjskiej do:

1 Podstawy rosyjskiej polityki energetycznej zostay po rozpadzie ZSRR ustanowione w 1992 r. w ramach Strategii rozwoju energetycznego Federacji Rosyjskiej. W grudniu 1994 r. rzd zatwierdzi Strategi rozwoju energetycznego Federacji Rosyjskiej (gwne zaoenia). Nastpnie, w maju 1995 r., prezydent FR wyda dekret pod nazw Gwne wytyczne dla polityki energetycznej i restrukturyzacji przemysu paliwowego i energetycznego Federacji Rosyjskiej na lata do 2010 r., rzd za w padzierniku zaaprobowa Gwne wytyczne dla strategii energetycznej Federacji Rosyjskiej. Zmiany strategii dokonano po dojciu do wadzy W. Putina. 23 listopada 2000 r. rzd przyj gwne zaoenia strategii energetycznej Rosji do roku 2020. W maju 2002 r. Ministerstwo Energii FR wydao do nich zaoenia.wykonawcze. W oparciu o zapisy tych dwch dokumentw zostaa przygotowana Strategia energetyczna Federacji Rosyjskiej do 2020 r., zaaprobowana i przyjta przez rzd 28 sierpnia 2003 r. 2 Aktualnie szacuje si, e Federacja Rosyjska posiada najwiksze na wiecie zasoby gazu ziemnego, drugie na wiecie zasoby wgla i sme na wiecie zasoby ropy naftowej. Country Analysis Brief. Russia, Energy Information Administration (rdo: http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Russia/Full.html, dostp 10.06.2008).

119

- Uzyskania przez Rosj decydujcej lub penej kontroli dostaw surowcw energetycznych do pastw ssiadujcych, a take do pastw bdcych ich importerami; - Przejcia powanej czci udziaw lub penej kontroli dystrybutorw energii w pastwach ssiadujcych oraz w innych pastwach, pooonych czsto na odlegych od Rosji kontynentach; - Decydujcego lub penego uzalenienia pastw ssiadujcych oraz pastw bdcych importerami surowcw energetycznych od rosyjskiego czynnika energetycznego. Dziaania Rosji w sektorze energetycznym s wynikiem zaplanowanej strategii rzdum zmierzajcej do zwikszenia jej znaczenia na arenie midzynarodowej3. Koncepcj t wyraa projekt dokumentu Strategia energetyczna Federacji Rosyjskiej do 2030 r., ktry zosta opracowany na zlecenie Ministerstwa Przemysu i Energetyki FR przez najwaniejsze rosyjskie orodki badawcze, zajmujce si energetyk4. Dokument ten zakada rozbudow i unowoczenienie rosyjskiej gospodarki poprzez wykorzystanie rde energii. Sektor energetyczny traktowany jest jako koo zamachowe rosyjskiego postpu cywilizacyjnego, a take narzdzie polityki midzynarodowej. Jest to istotny determinant rosyjskiego sposobu mylenia o przyszoci Federacji Rosyjskiej5. W obowizujcym dokumencie Strategia energetyczna Rosji do 2020 r. skoncentrowano si na trzech kluczowych kwestiach: reformie sektora energetycznego, umocnieniu rosyjskiego eksportu oraz zapewnieniu przez eksport
3

RUSSIA/US/EU: 'Security Thinking' Fuels Energy Dilemma, Oxford Analytica, Thursday, September 21 2006. 4 Jego publikacja miaa miejsce w 2007 r., w celu przeprowadzenia konsultacji spoecznych. Samo przyjcie miao nastpi w 2008 r., lecz nie dokonano tego do chwili obecnej. 5 Obecnie szacuje si, e Rosja jest po Arabii Saudyjskiej drugim na wiecie producentem ropy naftowej. Jej zasoby oceniane s na 112 mld baryek, z czego 60 mld to zoa w peni udokumentowane. Rosjanie s wiadomi, e nie mog konkurowa z takimi krajami jak Arabia Saudyjska czy Kuwejt i od kilku lat intensywnie robi wszystko, aby zwikszy wydobycie. Analitycy szacuj, e tylko w latach 1996-2003 uruchomiono w Rosji produkcj z prawie 80 pl naftowych Syberii o zasobach ponad 2,5 mln baryek, a wiele nowych czeka na zainstalowanie urzdze wydobywczych i zapewnienie transportu. Jeszcze nie tak dawno wielu ekspertw uwaao, e Syberia jest swego rodzaju tratw posadowion na kolosalnym basenie ropononym. By moe to prawda, ale jak dotd zoa syberyjskie, cho wielkie, s jednak znacznie mniej bogate i czsto trudniej dostpne w porwnaniu z zasobami Bliskiego Wschodu. Wyrubowana produkcja ropy rosyjskiej moe niepokoi kraje zrzeszone w OPEC, jako e zmieni by to mogo struktur cen za ten surowiec na rynkach wiatowych. Zdaniem niektrych ekspertw, wielko rosyjskiego wydobycia w nieodlegej przyszoci wyniesie 12 mln bpd. Powanym problemem s jednak wysokie koszty wydobycia ze z pnocno-wschodniej Syberii i terenw arktycznych. Aktualnie szacuje si, e Federacja Rosyjska posiada najwiksze na wiecie zasoby gazu ziemnego, drugie na wiecie zasoby wgla i sme na wiecie zasoby ropy naftowej. Istotnym elementem wiadczcym o kondycji rosyjskiego sektora energetycznego jest zgodnie ze Strategi 2030 prognoza wydobycia do 2030 r. na Wschodniej Syberii i Dalekim Wschodzie 73-80 mld m szec. gazu na rok (nie ma natomiast prognozy eksportu gazu w region Azji i Pacyfiku, ktry wedle aktualnego dokumentu ju w 2020 r. powinien sign 80 mld m szec.). G. Milewska, Atrakcyjna rosyjska ropa, Przegld techniczny, 9 /2006; Country Analysis Brief. Russia, Energy Information Administration (rdo: http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Russia/Full.html, dostp 10.06.2008).

120

surowcw energetycznych bezpieczestwa ekonomicznego pastwa. Jak stwierdza M. Gobiewska, w koncepcji aktualizowanej strategii energetycznej przesunito punkty cikoci. W centrum uwagi znalazy si: reforma caej gospodarki, uzyskanie wpywu na midzynarodowe rynki surowcw energetycznych (ceny ropy zostan w perspektywie 2030 r. istotnym zewntrznym czynnikiem, oddziaujcym na gospodark) oraz zapewnienie krtko- i dugoterminowego bezpieczestwa energetycznego pastwa jako efektu realizacji dwu pierwszych priorytetw6. Istotnym elementem wiadczcym o kondycji rosyjskiego sektora energetycznego jest zgodnie ze Strategi 2030 prognoza wydobycia do 2030 r. na Wschodniej Syberii i Dalekim Wschodzie 73-80 mld m szec. gazu na rok (nie ma natomiast prognozy eksportu gazu w region Azji i Pacyfiku, ktry wedle aktualnego dokumentu ju w 2020 r. powinien sign 80 mld m szec.)7. Dokument ten nie rozwija natomiast z zaoenia dwch powizanych wzajemnie tematw: 1. Uruchomienia nowych z gazowych na Wschodniej Syberii i Dalekim Wschodzie Rosji; 2. Rosyjskiej ekspansji energetycznej w Azji Pnocno- i Poudniowo-wschodniej. Jako priorytet infrastrukturalny wpisano jedynie do projektu budow gazocigu Ataj do Chin. Wynika to moe de facto z niepewnoci, co do rozwoju nowych obszarw wydobycia i umocnienia pozycji Rosji w regionie Azji i Pacyfiku gdy dotyczy rozwoju gospodarczego odlegych regionw i wprost integralnoci terytorialnej Federacji Rosyjskiej. Uwarunkowania rosyjskiej polityki energetycznej Rozpatrujc geopolityczny kontekst polityki energetycznej Federacji Rosyjskiej naley podkreli, i suy ona realizacji interesw, ktre umoliwi jej utrzymanie dominujcej pozycji w stosunkach midzynarodowych, tak w skali globu, jak i poszczeglnych jego obszarw. Rosyjska polityka energetyczna peni przy tym funkcj narzdzia, ktre wykorzystywane do realizacji celw geostrategicznych poprzez cele geoekonomiczne. Suy przy tym do budowy i utrzymania wpywu politycznego: na obszarach byego imperium radzieckiego; w Europie, w ramach i poprzez Uni Europejsk;
6

Celem reformy rosyjskiej gospodarki ma by obnienie jej energochonnoci (rozwj gazi nie energochonnych) i optymalizacja bilansu surowcw pierwotnych (obecnie zdominowanego przez gaz), a przez to zmiana roli energetyki oraz wraliwoci gospodarki na jej wyniki ekonomiczne (uzalenione z kolei od eksportu). Aktualny projekt strategii 2030 stanowi kontynuacj obowizujcej polityki energetycznej, za zmiana akcentw wynika z dostosowania celw do moliwoci, jakie daje aktualna sytuacja w gospodarce, kierunkw realnie prowadzonej polityki i poziomu zagroe bezpieczestwa energetycznego. Dostosowanie obejmuje trzy bloki zagadnie: tendencje w energetyce i gospodarce Rosji, zwizane z sytuacj na rynkach zagranicznych (cena ropy, cena kontraktowa eksportowanego gazu), wzrost strategicznej aktywnoci i efektywnoci na rynkach zagranicznych i w stosunku do zagranicznych graczy (w obszarze gazu: dziaania Gazpromu), a take brak niezbdnej restrukturyzacji energetyki Rosji. Op. Cit. M. Gobiewska, Ratunek dla flagowego okrtu: strategia energetyczna Rosji do 2030 r., Instytut Studiw Energetycznych (serwis internetowy, dostp 4.06.2008). Obecnie Transneft buduje ropocig ze wschodniej Syberii do Oceanu Spokojnego. Jego oddanie do uytku planowane jest w latach 2015-2017.

121

 na obszarach Azji rodkowej i Dalekiego Wschodu; na innych kontynentach, tj. w Arktyce, Afryce, Ameryce Poudniowej i Pnocnej. Rozpatrujc kontekst rosyjskiej polityki energetycznej i jej znaczenie dla poszczeglnych obszarw globu, z uwagi na rozlego tematu, skoncentrowano si tylko na dwch z wyej wymienionych: na Azji rodkowej oraz na kontynencie europejskim, a konkretnie na jego czci tworzcej Uni Europejsk. Zostao to podyktowane zwizkiem midzy polityk energetyczn Federacji Rosyjskiej realizowan w Azji rodkowej a jej implikacjami dla Unii Europejskiej i tworzcych j pastw. Azja rodkowa, Bliski Wschd, Afryka i Europa w polityce energetycznej Federacji Rosyjskiej Federacja Rosyjska podja szereg dziaa w sektorze energetycznym, skoncentrowanych na obszarze Wsplnoty Niepodlegych Pastw (ze szczeglnym uwzgldnieniem pastw Azji rodkowej: Azerbejdan, Kazachstan, Turkmenistan), Europy (Biaoru, Ukraina), Europy rodkowej i Wschodniej (wobec pastw byego bloku wschodniego), oraz Europy Zachodniej (Unii Europejskiej) i Stanw Zjednoczonych8. Na kadym z tych obszarw i wobec kadego z pooonych tam pastw rosyjska polityka, w tym energetyczna, przybiera inn posta, specyficzn do uwarunkowa, w ktrych przychodzi j realizowa: w przypadku pastw WNP pooonych w Azji rodkowej wyraa denie do przywrcenia zalenoci od rosyjskich koncernw energetycznych (Gazprom, ukoil, Rosneft, inne) polegajcej na rosyjskim porednictwie w dostawach do innych czci wiata;9
8

Wymienione powyej obszary dziaa s pochodn rosyjskiego podejcia do oceny poszczeglnych pastw i organizacji midzynarodowych. Szerzej M. Kaczmarski, Rosyjski rewizjonizm wobec Zachodu, maszynopis, Warszawa 2009. 9 Ju prawie dwa miesice Aszchabad jest pozbawiony dochodw z eksportu gazu. Surowiec przesta pyn 9 kwietnia, kiedy eksplozja rozerwaa tu przed granic z Uzbekistanem gwny eksportowy gazocig z Turkmenistanu. O sprowokowanie awarii turkmeskie ministerstwo spraw zagranicznych oskaryo Gazprom, ktry nagle wstrzyma odbir surowca. - Nage wstrzymanie przepywu gazu wywouje tzw. efekt bomby prniowej. System powinien by przygotowywany do wyczenia przez trzy dni, a Rosjanie zrobili to przez dob - tumaczy w pitek dziennikarzom w Paryu Odek Odekow, szef turkmeskiego pastwowego instytut geologicznego. Doda, e Aszchabad natychmiast naprawi rozerwan rur, ale do tej pory nie puszczono ni gazu. - Z powodu wstrzymania transportu gazu musielimy wstrzyma wydobycie ze 195 z - mwi Odekow, cytowany przez agencj Ria Nowosti. A to znaczy, e sytuacja jest krytyczna. Bo nage wstrzymanie eksploatacji z gazu moe doprowadzi do ich zniszczenia. Turkmeskich zarzutw Moskwa nie komentuje. () Aszchabad moe wysya surowiec tylko rurami z czasw ZSRR, ktre kontroluje Gazprom. Rosyjski koncern wykorzystuje monopol na transport, by handlowa turkmeskim gazem w Europie na wasny rachunek. Do bezporednich dostaw z Turkmenistanu Rosjanie nie chc dopuci, bo to byby koniec ich gazowego monopolu w Europie. Wstrzymanie teraz eksportu turkmeskiego gazu jest na rk Gazpromowi - uwaa Michai Korczemkin, szef firmy analitycznej East European Gas Analysis. Na pocztku roku ceny rosyjskiego gazu byy najwysze w Europie i eksport Gazpromu spad a o poow. Koncern musia o jedn pit ograniczy wasne wydobycie. Zastpujc w eksporcie turkmeski surowiec wasnym gazem, Rosjanie mog zwikszy swoje dochody o 800 mln dol. miesicznie. A Turkmenistan z powodu blokady traci 1 mld dol. miesicznie - powiedzia Korczemkin agencji Reuters. Analitycy zwracali

122

 w przypadku pastw Europy Poudniowej i Wschodniej przejcie caoci infrastruktury energetycznej zwizanej z gazem i rop; w przypadku pastw byego bloku wschodniego rosyjska polityka energetyczna wyraa osignicie podobnych celw. W przypadku pastw Europy Zachodniej, przede wszystkim Niemiec, Francji, Woch wspudzia w zyskach pyncych z eksploatacji i dostaw surowcw oraz wsplne przedsiwzicia wobec pastw trzecich; w przypadku Stanw Zjednoczonych rosyjska polityka zagraniczna ukierunkowana zostaa na wygrywanie rni midzy nimi, a ich zachodnioeuropejskimi sojusznikami na tle konfliktu w Iraku i porednio w Afganistanie. Pozostae pastwa zachodnioeuropejskie (np. Norwegia) stay si obiektem zabiegw na rzecz pozyskania przez rosyjskie koncerny wiedzy i umiejtnoci, technologii, do eksploatacji z pooonych w trudno dostpnych terenach podbiegunowych i na Syberii. Wanym determinantem rosyjskiej polityki energetycznej, kilkakrotnie wymienianym w projekcie Strategii energetycznej Rosji do 2020 r., jest obecna niepewno Federacji Rosyjskiej, co do perspektyw wydobycia i dystrybucji surowcw energetycznych z pastw Azji rodkowej do pastw Unii Europejskiej. Do 2015 r. Azerbejdan zamierza zwikszy wydobycie gazu do 47.5 mld m. sze., tj. trzy razy wicej ni w 2006 r. W 2007 r. wyprodukuje 27.4 mld m. sze. Oznacza to, e Azerbejdan bdzie dysponowa wystarczajc iloci surowca do napenienia dwch gazocigw (NABUCCO, ktry przez Turcj i Bakany dotrze do Austrii oraz Posejdona, ktry przez Adriatyk dotrze z Grecji do Woch). Pojawienie si kaspijskiej konkurencji oznacza moe podwaenie rosyjskiego monopolu w Europie rodkowej i Poudniowej. By temu zapobiec Gazprom zdecydowa si na zmian polityki wobec Baku. W 2006 r. koncern da od Azerbejdanu bardzo wysokiej ceny za swj surowiec, co spowodowao wstrzymanie jego zakupw przez stron azersk i opnio eksport gazu do Europy. W efekcie Azerowie, dziki inwestycjom, uniezalenili swoje wydobycie od Rosji, co sprawio, e Gazprom zadeklarowa zakup bkitnego paliwa po cenie rynkowej. Dziki temu rozwizaniu Rosjanie uzyskaliby wasny surowiec do zapenienia gazocigu South Stream. W zamian za szybkie i pewne zyski Azerbejdan odstpiby od konkurencji z Federacj Rosyjsk. Podobnie dla Gazpromu/Federacji Rosyjskiej rzecz wyglda z Turkmeni, ktra porozumiaa si w sprawie transportu swojego gazu do Unii Europejskiej przez terytorium Azerbejdanu (10 mld m.sze.). Jak stwierdza A. Kubik, gra toczy si o wysok stawk. Gaz z Azerbejdanu to fundament budowy gazocigu Nabucco i bez gazu z Azerbejdanu ten projekt nie zostanie zrealizowany. Wwczas rozwiej si szanse dostaw do Europy surowca z Turkmenii, Egiptu i innych rde na Bliskim
uwag, e do eksplozji gazocigu doszo tydzie po fiasku rozmw o gazowej wsppracy Aszchabadu z Moskw. Rosja chciaa sobie zapewni wyczno na dostawy z nowych z Yolotan, ktre uchodz za jedne z najwikszych na wiecie. Turkmenistan nie tylko odmwi, ale take ogosi midzynarodowy przetarg na budow rury, ktra pozwoli wysya gaz z tych z na Zachd. Gazprom blokuje turkmeski gaz do Europy, serwis gospodarczy Gazety Wyborczej, 2009-05-31.

123

Wschodzie. Jeli gaz z Azerbejdanu wykupi Gazprom nic nie podway monopolu Rosjan w Europie.10
Projekty / kryteria Pastwa uczestniczce

Nabucco
Turcja Bugaria, Rumunia, Wgry, Austria, Niemcy,

South Stream
Rosja Bugaria, 1) Grecja, Wochy 2) Serbia, Rumunia, Wgry, Austria, Sowenia 12

Nord Stream
Rosja, Niemcy, Holandia

Amber
Rosja, Estonia, otwa, Litwa, Polska, Niemcy

Blue Stream
Rosja, Wochy, Turcja

White Stream
Turkmenistan, Azerbejdan, Gruzja, Ukraina, Polska, UE

Cena (miliardy USD) Rok powstania (planowany) Zdolno transportu (miliardy m3) Dugo w kilometrach Pastwo eksporter

7,4

10

3,2

10-15

2012 2013

2013

2010 2013

2003

2013-2015

26 32

30

27,5 55

16

15 20

3300

900

1200

1213

960

Azerbejdan i pastwa Azji rodkowej

Rosja i pastwa Azji rodkowa

Rosja

Rosja

Rosja i pastwa Azji rodkowej

Turkmenistan, Azerbejdan

Tabela 1. Szlaki przesyu surowcw energetycznych z Azji rodkowej. W odpowiedzi na inwestycje tych pastw i podejmowane przez nie dziaania Federacja Rosyjska podja ofensyw dyplomatyczn, ktrej celem jest odstpienie przez pastwa Azji rodkowej od samodzielnych (tj. bez udziau Rosji) przedsiwzi. Dotyczy to przede wszystkim kontroli szlakw transportowych (patrz tabela 1). Oferowane przez rosyjskie przedsibiorstwa energetyczne (aktualnie Gazprom) warunki finansowe dla azerbejdaskich, czy turkmeskich producentw mog ich skoni do odstpienia od polityki energetycznej, ktr prowadziy w ostatnich latach. Po wojnie w Gruzji Moskwa rozpocza ofensyw o przejcie kontroli nad Caspian Pipeline Consortium (CPC) gwnym ropocigiem do eksportu ropy naftowej z Kazachstanu. [] Dugi na 1,5 tys. km CPC czy pola naftowe w Kazachstanie z portowym terminalem w Noworosyjsku nad Morzem Czarnym. To jedyny ropocig na terenie Rosji, ktrego nie kontroluje Transnieft, monopolista w eksporcie rosyjskiej ropy rurami. W kaspijski ropocig zainwestoway gwnie amerykaskie koncerny Chevron i ExxonMobil, aby pompowa nim surowiec ze swoich wielkich pl naftowych w Kazachstanie. Na budow takiego niezalenego ropocigu Moskwa zezwolia za prezydentury Borysa Jelcyna. Ekipie Putina niezalena rura
10

Szerzej A. Kubik, Azerbejdan ma morze gazu dla Europy, Gazeta Wyborcza, 6.06.2008.

124

z Kazachstanu zawsze staa oci w gardle. () Rura CPC pompuje teraz ok. 32 mln ton surowca rocznie () ale z pl w Kazachstanie pynie coraz wicej surowca i zachodnie koncerny chciayby rozbudowa kaspijsk rur, bo inaczej nie uda si wyeksportowa kazachskiego "czarnego zota". Jednak Rosja przez kilka lat systematycznie blokowaa nowe inwestycje, krok za krokiem zwikszajc wpyw na zarzdzanie rur. Najpierw Rosjanie domagali si, aby na czele CPC stan meneder z Transnieftu, ktry nie wyda ani grosza na rur. W 2006 r. zachodnie koncerny zgodziy si na to, ale zgody na rozbudow ropocigu nie dostay. Potem Moskwa zadaa, aby zachodnie koncerny obniyy z 12 do 6 proc. oprocentowanie 5 mld dol. poyczek, za ktre wybudowano rur, i jednoczenie o 50 proc. podniosy opaty za transport ropy. Po latach bojw o utrzymanie swoich zyskw zachodni nafciarze dali za wygran i przyjli warunki Rosji. Wtedy Transnieft ogosi, e i tak nie zgodzi si na rozbudow kaspijskiej rury, dopki nie powstanie kontrolowany przez Rosjan ropocig przez Bugari i Grecj. Rura przez Bakany pozwoli Rosjanom mie w garci handel rop wywoon przez Morze Czarne z Rosji i Kazachstanu. Opnienia z rozbudow CPC stay si problemem take dla Astany, bo nie mona zwiksza wydobycia kazachskiej ropy, jeli nie ma jak jej wyeksportowa. Wiosn tego roku Kazachstan obieca Rosji, e bdzie dostarcza co rok 17 mln ton surowca do nowego ropocigu przez Bakany - byle usun bariery dla rozbudowy CPC. Ale i to nie wystarczyo. W poowie roku Oman, ktry ma 7 proc. udziaw CPC, ogosi, e sprzeda je Rosjanom lub Kazachom. Kilka dni temu po wizycie prezydenta Rosji Dmitrija Miedwiediewa w Kazachstanie klamka zapada. Rosyjski minister energetyki Siergiej Szmatko zapowiedzia, e w cigu miesica Moskwa chce zakoczy targi z Omanem. Po tej transakcji Rosja bdzie miaa 31 proc. udziaw CPC - do, by blokowa strategiczne decyzje w tej firmie. Dodatkowe szanse na zwikszenie wpyww Rosji na eksport kazachskiej ropy da brytyjski koncern BP, ktry porednio ma 6,6 proc. udziaw CPC. Brytyjczycy uwaali, e na rozbudow CPC trzeba zacign nowe kredyty, i nie chcieli dokada do interesu z wasnej kieszeni. Kiedy Rosjanie zagrozili bankructwem CPC, BP spucio z tonu i zapowiedziao, e albo sprzeda swoje udziay w kaspijskim ropocigu, albo odda je w zarzd ukoilowi. Efekt bdzie podobny rosyjska strona bdzie kontrolowa co najmniej poow udziaw kaspijskiego ropocigu, decydujc o powodzeniu inwestycji zachodnich nafciarzy w Kazachstanie i tempie rozwoju kazachskiej brany naftowej11. Jeli tak si stanie to Federacja Rosyjska umownie domknie sw polityk energetyczn na obszarze postradzieckim i pozostanie jedynym producentem i dostawc paliw pynnych. Jeli jej si to nie uda to cao przedsiwzi politycznych opartych na geoekonomicznym rachunku moe przynie mniej spodziewanych korzyci. Naley w tym miejscu podkreli, jeden z determinantw okrelajcych rosyjsk polityk energetyczn na obszarze Azji rodkowej. Jest nim casus iraskiego gazu i jego transportu do Unii Europejskiej, jako potencjalnego odbiorcy surowca. W tym aspekcie mona podkreli niezwykle korzystn w odniesieniu do rosyjskich interesw sytuacj, w ktrej Iran jest izolowany. Stan ten zwiksza
11

Op. Cit. A. Kubik, Rosja przejmie rur z Kazachstanu, serwis gospodarczy Gazety Wyborczej, 2008-09-24.

125

rol Federacji Rosyjskiej w regionie Azji rodkowej m.in. z uwagi na jej stosunki z Iranem. Pastwo to jest gwnym partnerem politycznym, gospodarczym i wojskowym Rosji na rodkowym Wschodzie. Federacja Rosyjska faktycznie sprzyja rozwojowi wojskowego programu nuklearnego Iranu oraz rozwojowi technologii rakietowych. Dostarcza rwnie Teheranowi uzbrojenie konwencjonalne12. Mona zatem oczekiwa, e w dalszej perspektywie Rosja bdzie dziaa na rzecz przeduania kryzysu wok Iranu, co nie pozwoli na polepszenie relacji Teheranu z pastwami zachodnimi. Izolacja Iranu wobec Zachodu polepsza pozycj przetargow Moskwy, jako dostawcy surowcw energetycznych, podczas gdy w przypadku normalizacji jego relacji ze wiatem zachodnim, Iran staby si powanym konkurentem w dziedzinie energetyki. Ponadto Moskwa straciaby moliwo przedstawiania si w roli porednika midzy Iranem i Zachodem13. Jednym z elementw umacniania pozycji Gazpromu w pastwach Azji rodkowej jest koncepcja utworzenia kartelu gazowego. W dniu 28.04.2008 r. w Teheranie odbyo si posiedzenie Forum Pastw Eksporterw Gazu (Gas Exporting Countries Forum, GECF) ktre miao zainicjowa jego powstanie. Jednak jego rezultat, a waciwie brak, skania do wyprowadzenia nastpujcych wnioskw: 1. Federacja Rosyjska odroczya decyzj o powstaniu kartelu, co ma zwizek z niepowodzeniem prb utworzenia w ramach Wsplnoty Niepodlegych Pastw regionalnego kartelu pastw produkujcych i transportujcych surowce energetyczne; 2. Federacji Rosyjskiej moe nie zalee na powoaniu organizacji, ktra mogaby ogranicza swobod jej polityki eksportowej i w ktrej nie miaaby decydujcego gosu; 3. Wszystkie inicjatywy Rosji w sprawie utworzenia kartelu gazowego mog by pozorowanymi dziaaniami, majcymi umocni pozycj federacji w relacjach z pastwami Unii Europejskiej, uzalenionymi od rosyjskich dostaw gazu14. Specyficzn rol w rosyjskiej polityce energetycznej odgrywa Kaukaz oraz inne regiony przylege do kontynentu europejskiego, przede wszystkim Bliski Wschd i Afryka Pnocna. Odnoszc si do Kaukazu, a przede wszystkim casusu Gruzji, naley podkreli, e jest to aktualnie jedyny niezaleny od Rosyjskiego szlak ldowy, czcy pastwa Azji Centralnej, zasobne w surowce energetyczne, z pastwami pooonymi na wschodzie i w centrum kontynentu europejskiego. Przywrcenie rosyjskiej kontroli nad t drog komunikacji stanowi obecnie jeden z priorytetw polityki zagranicznej. Odnoszc si do Bliskiego Wschodu w aspekcie polityki energetycznej Federacji Rosyjskiej naley podkreli, i opanowanie kaukaskich szlakw ldowych wyeliminuje niezalene od czynnika rosyjskiego dostawy gazu, np z Iranu, czy te potencjalnie ropy naftowej i gazu ziemnego z Egiptu. Naley w tym
12

13

14

Tydzie na Wschodzie, Biuletyn analityczny Rosja Kaukaz Azja Centralna, Orodek Studiw Wschodnich im. Marka Karpia, nr 16, 11.07.2007, s. 2 Wizyta prezydenta Rosji w Iranie, Tydzie na Wschodzie, Biuletyn analityczny Rosja Kaukaz Azja Centralna, Orodek Studiw Wschodnich im. Marka Karpia, nr 16, 11.07.2007, s. 2-3. Wnioski za Biuletyn OSW, Orodek Studiw Wschodnich im. Marka Karpia, nr 16 (50), 07.0514.05.2008, s.12.

126

miejscu podkreli, e szlaki transportu surowcw energetycznych biegnce przez Turcj nie maj takiego znaczenia. Wynika to z trzech przyczyn.: - Pierwszej, w sytuacji, gdy Rosja uzyska dostp do rde zaopatrzenia w surowce energetyczne bdzie w znacznej czci kontrolowa ich poda (wyjtkiem w regionie Azji rodkowej pozostaje Iran); - Drugiej, wynikajcej ze specyfiki rosyjsko tureckich relacji. Wyraaj one aktualnie tendencj do zachowania status quo w regionie, tj. stabilno istniejcych rozwiza, preferujcych wspprac tych dwch pastw, nie za ich rywalizacj (dziaania pastw trzecich w regionie traktowane s bardzo niechtnie, jeli nie wrogo). Przyczyn tego stanu rzeczy jest przede wszystkim czynnik kurdyjski. Moliwo utworzenia samodzielnego pastwa kurdyjskiego jest paradoksalnie elementem spajajcym obecn tureck polityk z rosyjsk. Wynika to z faktu, e Turcja potrzebuje w regionie silnego sojusznika, ktry bdzie si porusza w ramach swoich stref wpyww, nie dokonujc przy tym nowego ich podziau (to moe bowiem skutkowa zmianami terytorialnymi samej Turcji. W przypadku rosyjsko tureckiej rywalizacji stron poszkodowan niewtpliwie byaby Turcja). Uderzenie Stanw Zjednoczonych na Irak w 2003 r. podwayo t tureck pewno i nakazao ostrono w stosunku do amerykaskiego partnera. Z tej perspektywy, autorytarna, borykajca si na Kaukazie z konfliktem czeczeskim Rosja, jest blisza Turcji, ktra ma podobny problem z Kurdami. - Trzeciej, wynikajcej z faktu, e w aktualnym stanie rzeczy rosyjska polityka energetyczna, musi uwzgldnia Turcj w ostatecznym bilansie podziau zyskw (choby z tytuu istniejcych i potencjalnych szlakw transportu surowcw energetycznych przez ten kraj). Na tym tle tradycyjnie dobre kontakty Rosji z pastwami arabskimi, poparte rosyjskimi kontraktami zbrojeniowymi, mog zredefiniowa w nieodlegej perspektywie czasu rol regionu w zaopatrzeniu np. pastw Unii Europejskiej w dostawy ropy naftowej i gazu ziemnego z tego regionu wiata. Niebagateln rol w tym kontekcie odgrywa konflikt izraelsko palestyski, jako czynnik polaryzujcy postawy polityczne spoecznoci pastw arabskich i ich elit politycznych. Odnoszc si do pastw Afryki Pnocnej w aspekcie rosyjskiej polityki energetycznej naley podkreli, i rosyjskie koncerny energetyczne w zamian za wspudzia w wydobyciu i przesyle surowcw: ropy naftowej i gazu ziemnego podejmuj zobowizania inwestycyjne, tak jak ma to miejsce w Algierii oraz Libii. Podobnie rzecz moe wyglda w przypadku eksploatacji egipskich z tych surowcw. Na tym tle naley podkreli wspzaleno midzy rosyjskimi dziaaniami i sposobami ich prowadzenia wobec pastw Unii Europejskiej. Uzyskiwaniu wpywu towarzyszy promocja wsppracy dwustronnej z Rosj. Ma to szczeglne znaczenie w przypadku elit gospodarczych, przede wszystkim pastw Europy Zachodniej, jak i politycznych (casus Gerharda Schrdera, Silvio Berlusconiego). Rozpatrujc dziaania Federacji Rosyjskiej na tej paszczynie naley wskaza na ich nastpujce elementy. Po pierwsze, wzajemnie si uzupeniajce, tworzce stay element synergii, dziaania rosyjskich przedsibiorstw energetycznych: Gazpromu i ukoilu na terenie pastw Unii. Dziki ich aktywnoci zawieranie s dugoterminowe
127

kontrakty, ktre tworz trwa wi midzy rosyjskim dostawc a europejskim odbiorc. Po drugie, denie do uzyskania przez rosyjskie koncerny energetyczne prawa do bezporedniej sprzeday na rynkach pastw kontrahentw (porozumienia m.in. z Austri, Francj, Wochami). Towarzyszy temu umacnianie i zwikszanie rosyjskiego monopolu na rynkach pastw Unii Europejskiej poprzez udzia w infrastrukturze (sieci przesyowej i dystrybucyjnej, w systemie przechowywania gazu budowa podziemnych zbiornikw w Austrii, dzierawa zbiornikw w Niemczech, plany ich budowy na Wgrzech, w Rumunii, Turcji, Belgii), ktry poczony z prawem bezporedniej sprzeday na rynkach detalicznych (m.in. na Wgrzech, w Niemczech, Austrii, Bugarii) tworzy dogodne warunki dla wzmacniania wpywu gospodarczego15. Na tym tle, jedn z form dziaalnoci jest tworzenie firm z prawami do operowania na obszarze pastw europejskich, podlegych rosyjskim koncernom energetycznym (m.in. Gazprom Marketing&Trading w Wielkiej Brytanii, Wingas-Europa spka z BASF i innymi firmami) oraz spek dystrybucyjno handlowych z przedsibiorstwami energetycznymi (m.in. Central Energy Italia Gas Holding AG, CEIGH, spka z ENI). Po trzecie, przeciwdziaanie moliwoci powstania niezalenych od rosyjskich szlakw transportu surowcw energetycznych (Odessa Brody, Nabucco). Na tym tle szczegln rol odgrywa budowa gazocigu pnocnego Nord Stream, portu przeadunkowego ropy naftowej Ust uga oraz rozbudowa gazo i ropocigw do tego miejsca, ktre Federacja Rosyjska traktuje w sposb priorytetowy16. Po czwarte, wsplna sprzeda surowcw energetycznych, energii do pastw trzecich z udziaem firm europejskich (m.in. z Eletricite de France). Wymienione dziaania potwierdzaj wielowymiarowo, zoono, kompleksowo a zarazem efektywno rosyjskiej polityki energetycznej realizowanej na obszarze Unii Europejskiej, lecz bez jej udziau. W kontekcie ekspansji rosyjskich firm energetycznych, w tym przede wszystkim Gazpromu, przeomem by rok 2006, w ktrym de facto podwaono wchodzce od 1 lipca 2007 r. zasady Komisji Europejskiej, ograniczajce praktyki monopolistyczne. Udzia Gazpromu w europejskim sektorze gazowym, tj. transporcie, dystrybucji i handlu gazem pogbia trudnoci Komisji Europejskiej
Symptomatyczne dla tego kierunku rosyjskich dziaa byy zapowiedzi rzdu Federacji Rosyjskiej w sprawie bezporednich dostaw ropy naftowej do Czech. W tygodniku "Euro" V. Bartuska, specjalny przedstawiciel ds. bezpieczestwa energetycznego w czeskim ministerstwie spraw zagranicznych. Oferta ma na celu wyeliminowanie firmy, ktra poredniczy w dostawach rosyjskiej ropy do Czech. Bartuska nie ujawni nazwy tego porednika i szczegw rosyjskiej propozycji. Stwierdzi tylko, e jest to oferta "bezprecedensowa", jakiej dotd nie zoono innym pastwom. Tego typu dziaanie eliminuje pozycj Orlenu, ktry kontroluje wikszo czeskich rafinerii. Podobne dziaania byy podejmowane wobec Polski. Rosja kilkukrotnie proponowaa Polsce traktat o dostawach i tranzycie ropy naftowej. Nasz rzd odrzuca t ofert, bo byaby sprzeczna z prawem UE. Rosja oferuje Czechom rop. Konsternacja w PKN Orlen, rdo: Serwis Gospodarczy Gazety Wyborczej, 2008-09-11. 16 K. Rokiciski, Budowa rurocigu pnocnego w wietle bezpieczestwa regionu batyckiego i Rzeczypospolitej Polskiej, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej, Rok XLVIII NR 4 (171) 2007, s. 112-113.
15

128

w egzekwowaniu praw unii na tym rynku17. Na tym tle, zasady wsppracy, w formule uwzgldniajcej rwny dostp jednej strony do rynku energetycznego drugiej strony, ktre zostay zawarte w dokumencie pod nazw Karta Energetyczna, ulegy rwnie podwaeniu18. Naley przy tym podkreli, e jest on sprzeczny z zasadami rosyjskiej polityki energetycznej, gdy w wymiarze praktycznym zakada m.in. zniesienie monopolu Gazpromu na dostawy gazu z Rosji i z krajw Azji rodkowej. Podobnie rzecz wyglda z przyjt przez Uni Europejsk strategi bezpieczestwa energetycznego, ktr dziaania Federacji Rosyjskiej podwaaj. Jej drugi priorytet zakada solidarno energetyczn pastw europejskich poprzez wzajemn pomoc w sytuacji kryzysu. Identyfikuje take dziaania, ktre powinny temu zapobiec19. Zapisy te stopniowo staj si iluzoryczne. Rezultatem tak wielowymiarowej i zoonej polityki energetycznej Federacji Rosyjskiej jest uzyskanie uprzywilejowanego miejsca dostawcy i nadzorcy przepywu surowcw energetycznych do pastw pooonych na kontynencie europejskim, w tym przede wszystkim Unii Europejskiej. Umoliwioby to stae oddziaywanie Federacji Rosyjskiej na rozwj gospodarczy wsplnoty, a take jej finansw. Dziki temu cele gospodarcze i finansowe wspgrayby w sposb naturalny z politycznymi, tworzc moliwo przyporzdkowywania rosyjskim interesom interesw pastw tworzcych Uni Europejsk. Na tym tle znaczenie Federacji Rosyjskiej na rynku energetycznym mona identyfikowa poprzez pryzmat posiadania zasobw energetycznych i ich dostaw do finalnego odbiorcy (tj. konsumenta). Dla Rosji odgrywanie roli pierwszoplanowego dostawcy paliw pynnych do pastw Unii Europejskiej kreuje okrelony imperatyw polityczny, wynikajcy z rosyjskiej mentalnoci oraz podejcia do rzeczywistoci spoecznej. Imperatyw ten wyraa si w deniu Federacji Rosyjskiej do: 1. Uzyskania przez Rosj decydujcej lub penej kontroli dostaw surowcw energetycznych do Unii Europejskiej; 2. Przejcia powanej czci udziaw lub penej kontroli dystrybutorw energii w pastwach Unii Europejskiej; 3. Decydujcego lub penego uzalenienia pastw Unii Europejskiej od rosyjskiego czynnika energetycznego. Rosyjski wpyw poprzez polityk energetyczn (np. zaopatrywania w surowce energetyczne) na Uni Europejsk i pastwa j tworzce moe stworzy przy tym sytuacj dwubiegunow. Z jednej strony wystpowa moe Rosja, z drugiej instytucje Unii Europejskiej realizujce de facto ten sam, tj. rosyjski kierunek dziaania politycznego. Kierunek ten oznacza odwrcenie negatywnych z rosyjskiego punktu widzenia zmian na Ukrainie, na Kaukazie i w Azji

Gazprom w Europie 2006 przyspieszenie ekspansji, Orodek Studiw Wschodnich, Warszawa, luty 2007, s. 1 i kolejne. 18 Dokument ten stanowi wyraz wsplnego podejcia pastw Unii do kwestii bezpieczestwa energetycznego z uwzgldnieniem interesw drugiej strony (potencjalnego kontrahenta). L. Kovaovsk, European Unions Energy (In)security Dependence on Russia, Defence&Strategy, 2/2007, s. 7-9. 19 Green Paper on A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy, 2006/03/08, COM (2006)105.

17

129

rodkowej. Konsekwencjami dla pastw Unii Europejskiej, porednimi i bezporednimi, byoby: - utrwalenie w zalenoci od Federacji Rosyjskiej pastw Azji rodkowej zasobnych w surowce energetyczne; - uczynienie niecelowymi przedsiwzi zwikszajcych poziom bezpieczestwa energetycznego Polski oraz pozostaych pastw regionu Europy rodkowej i Wschodniej; - uzalenienie od rosyjskiego wpywu ekonomicznego, a nastpnie politycznego Ukrainy; - odizolowanie i marginalizacja Gruzji oraz innych pastw Kaukazu, ktre zdecydowayby si na suwerenne decyzje nie uwzgldniajce interesw Federacji Rosyjskiej; - zwikszenie rosyjskiego oddziaywania na pastwa Azji rodkowej, a tym samym wzmocnienie pozycji Federacji Rosyjskiej na Dalekim Wschodzie w relacjach z Chinami i innymi pastwami regionu; - dalsze zwikszanie rosyjskiego oddziaywania na pastwa Unii Europejskiej (przede wszystkim wiodce: Niemcy, Francj, Wochy, porednio na Wielk Brytani). Dziaania rosyjskiej polityki, ich wystpowanie, chronologia i sekwencja czasowa, wskazuj, e realizacja zarysowanego kierunku ma ju miejsce. wiadcz o tym dziaania Federacji Rosyjskiej wobec pastw Unii Europejskiej, pastw Azji rodkowej, czy Polski oraz pastw Europy rodkowej i Wschodniej i Kaukazu. Wymagaj one przy tym dobrej koordynacji, elastycznoci i pragmatyzmu ze strony rosyjskiej dyplomacji. Ta konstatacja odnosi si do szeregu rosyjskich dziaa i zabiegw dyplomatycznych, podejmowanych w nieodlegej przeszoci, obecnie oraz w najbliszej przyszoci, ktre niewtpliwie s i bd zoone. Dotycz bowiem z jednej strony sfery decydentw politycznych, ich zaplecza, z drugiej za decydentw gospodarczych oraz lobby przemysowego. Podsumowanie Wspczesne stosunki gospodarcze s jednym z elementw ksztatujcych rodowisko bezpieczestwa midzynarodowego. Nabieraj one szczeglnego znaczenia, gdy generuj wspzalenoci mogce prowadzi do ograniczenia suwerennoci jednych pastw przez inne. Zwykle w drodze ksztatowania polityki danego podmiotu, bd ich grupy jako rezultatu swoistego uzalenienia ekonomicznego. Konstatacja ta dotyczy zarwno pastw wysoko uprzemysowionych, jak i pastw bdcych ich zapleczem. Generowany w stosunkach gospodarczych wpyw nie jest przy tym stay. Wpyw ten moe ulec zmianie na korzy strony sabszej ekonomicznie, lecz posiadajcej wystarczajc strategi i wol dziaania, rodki, by dokona zmiany istniejcych wspzalenoci na przysz zaleno. Naley przy tym podkreli, e relacje wspzalenych i zalenych gospodarczo pastw s przy tym trudne do okrelenia, gdy bywaj osadzone w kontekcie politycznym, spoecznym i kulturowym, a niekiedy rwnie cywilizacyjnym i historycznym. Ta sytuacja sprawia, e wspczesne stosunki gos-

130

podarcze s nie tylko asymetryczne, lecz stanowi take paszczyzn kreowania asymetrycznych wspzalenoci20.

SUMMARY GEOPOLITICAL ASPECTS OF RUSSIAN FEDERATION ENERGETISTIC POLICY Considering geopolitical contest of Russian Federation, should underline, that it serves achieving ones affairs, which make it possible dominant position in foreign affairs, in globle scale, as in Russian indyvidual regions. The Russian energetistic policy is certain like function full tool, which used to realization of geostrategical aims, through geoeconomical goals. The result so multidimensional energetistic policy Russian Federation is getting the privilegent place of supplier and supervisor of flow energetistic materials on states laid on European continent, in the first of all European Union. This would make possible the permanent influence Russian Federation on economic development and also its finances.

20

Asymetria i asymetryczno s pojciami okrelajcymi rnorodne formy dysproporcji, zrnicowania i dysharmonii, ktre w sposb naturalny lub zamierzony wystpuj w otoczeniu przeciwstawianych sobie rzeczywistoci. Dotycz one zarwno ich sfery materialnej, gwnie gospodarczej, ekonomicznej, naukowej, technicznej, informacyjnej i militarnej, jak i sfery duchowej obejmujcej aspekty kulturowe, religijne, etyczne i inne. Wzajemna symetria czynnikw opisujcych wielowymiarowy ukad porwnywanych ze sob zalenoci minimalizuje, w okrelonym przedziale ufnoci, moliwo generowania zagroe oraz stabilizuje wzgldnie trwa rwnowag ich zmian. J. Pawowski (red.), Pojcie, istota oraz tendencje rozwojowe zagroe asymetrycznych, studium teoretyczne, Warszawa AON, 2002, s. 35.

131

ANDRZEJ PISKOZUB ARTUR ROLAND KOZOWSKI MARTA KNOCH

PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2009, T. 1

ZMARNOWANA SZANSA WYZWOLENIA CAEGO TERYTORIUM DAWNEJ RZECZYPOSPOLITEJ

U SCHYKU PIERWSZEJ WOJNY WIATOWEJ Rzeczpospolita Obojga Narodw (1569-1795) bya pastwem historycznym o rozmiarach blisko miliona kilometrw kwadratowych. W jej granicach mieciy si ziemie ojczyste piciu narodw europejskich, ktre w XX wieku uformoway tutaj wasne, odrbne pastwa narodowe: Polakw, Ukraicw, Biaorusinw, Litwinw i otyszy. Bezporednio przed jej rozbiorami, w 1771 roku, obszar Rzeczpospolitej Obojga Narodw wynosi 733,5 tys.km2. Byo to tylko trzy czwarte maksymalnego jej zasigu, szacowanego w XVII wieku zanim pomniejszyy go straty terytorialne na rzecz Szwecji w Inflantach i carstwa moskiewskiego na Zadnieprzu na 990 tys.km2. Uksztatowana na tym obszarze wsplnota kulturowa staa si istotnym nonikiem integrujcym spoeczestwo wok wartoci cywilizacji zachodniej. Swym rozmiarem Rzeczpospolita Obojga Narodw zbliona bya do cesarstwa Karola Wielkiego, ktrego terytorium pokrywao si z terytorium zalkowym dzisiejszej Unii Europejskiej owej Szstki, ktra p wieku temu podpisaa Traktat Rzymski, tworzc fundament odbudowujcej si, po piciu wiekach dezintegracji, europejskiej wsplnoty kulturowej z czasw redniowiecza. Trzy rozbiory Rzeczypospolitej nie rozbiory Polski, jak to z uporem wmawiaa nam historiografia polska XX wieku zniszczyy t wieloetniczn i wielowyznaniow ojczyzn, ktrej formalny pocztek daa 1 lipca 1569 roku Unia Lubelska, a faktyczny ju w 1501 roku ugoda w Mielniku, postanawiajca i odtd Krlestwo Polskie i Wielkie Ksistwo Litewskie bd rzdzone przez jednego wsplnego monarch. Rzeczpospolita Obojga Narodw bya trzeci faz rozwoju pastwowoci, zapocztkowan przez Ksistwo Polskie, istniejce od schyku X do schyku XIII wieku, kontynuowan przez powstae u schyku XIII wieku Krlestwo Polskie, a dokoczon w XVI wieku przez Rzeczpospolit Obojga Narodw. Susznie podkrela si, e pastwowo ta wypracowaa kolejno trzy jej fundamenty: samorzdno regionaln, uksztatowan w wiekach XII-XIII, kiedy Ksistwo Polskie rozpado si na samodzielne dzielnice, wolno osobist, rozwinit w XV wieku w Krlestwie Polskim, wreszcie uni ponadpastwow, urzeczywistnion w XVI wieku w Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Tych wszystkich, ktrzy dzi strasz spoeczestwo polskie utrat suwerennoci w nastpstwie przystpienia Polski w 2004 roku do Unii Europejskiej, naley zapyta, czy w 1569 roku utracio sw suwerenno Krlestwo Polskie, przystpujc do Unii Lubelskiej , chocia ju w tym roku, a nie dopiero z ostatnim rozbiorem z 1795 roku, pastwo polskie zniko z mapy Europy, zastpione wtedy przez unijne pastwo, noszce nazw Rzeczypospolitej Obojga Narodw?
133

Twrc Ksistwa Polskiego w ostatniej dekadzie X wieku, by Bolesaw Chrobry, syn Mieszka I i jego czeskiej ony Dobrawy. Mieszko w 966 roku wprowadzi chrzecijastwo do swego Pastwa Gnienieskiego (Civitas Schignesne, jak je nazywa Dagome Iudex, dokument sporzdzony przed mierci Mieszka I w roku 992). Dobrawa zmara w 973 roku, wkrtce po tym polubi Mieszko niemieck ksiniczk Od, z ktr mia kolejnych synw. Dagome Iudex by w istocie testamentem Mieszka I, oddajcym Pastwo Gnienieskie pod opiek Stolicy Apostolskiej. Testament ten przeznacza to pastwo dla Ody i jej synw, a pomija cakowicie niewymienianego w tym dokumencie pierworodnego syna Bolesawa, ktry po osigniciu wieku uprawniajcego do sprawowania rzdw, zosta wadc Pastwa Krakowskiego (Ciwitas Cracoa) w IX wieku podlegego Pastwu Wielkomorawskiemu, ktre ju wtedy zapocztkowao jego chrystianizacj . Po mierci ojca Bolesaw nie uzna postanowie Dagome Iudex, opanowa Pastwo Gnienieskie a Od i jej synw odesa do Cesarstwa. Poczonemu w ten sposb pastwu nada nazw: Polska (po acinie Polonia). Ksistwo Polskie dzielio si, podobnie jak pniej Krlestwo Polskie, na dwie prowincje: na pnocy Wielkopolsk, wyonion z Pastwa Gnienieskiego, na poudniu Maopolsk, wyonion z Pastwa Krakowskiego. Wspczesna integracja Europy w cigu pwiecza 1957-2007 powikszya liczb jej pastw czonkowskich z szeciu do dwudziestu siedmiu; integracja redniowieczna, liczc od roku 800 dopiero w wiek i dwie trzecie nastpnego o klasyczny cykl sekularny Fernanda Braudela pniej ogarna Polsk; dwa wieki, nim obja Wgry i Skandynawi; pi wiekw mino, nim pogastwo ustpio z poudniowych i wschodnich obrzey Batyku a blisko sze wiekw, nim Litwa jako ostatnia w Europie enklawa pogastwa w Europie, przyja w 1386 roku chrzest w obrzdku aciskim. Tak znaczne odstpy czasu uzasadniaj ide Europy dwch prdkoci rnicujc starsz, Ma Europ na zachodzie od Modszej Europy (to tytu ksiki Jerzego Koczowskiego1) na wschodzie. Modsza Europa, to okrelenie waciwsze ni podzia Europy na dwa puca, przez Jana Pawa II: polskiemu papieowi chodzio bowiem o zrnicowanie redniowiecznej Europy na katolick i prawosawn, podczas gdy w ujciu Koczowskiego jest to zrnicowanie wewntrzne, w obrbie Europy, ongi jednolicie rzymskokatolickiej. Losem historycznym Modszej Europy byo doganianie Zachodu, zmniejszanie tej wyjciowej cezury pomidzy startem jednej i drugiej czci Europy. Obserwowa ten proces mona na wielu przykadach dajmy na to, na rozwoju sieci miast lokowanych na prawie zachodnim w XIII, XIV, XV i dalszych stuleciach. Najwymowniej proces ten ilustruje adaptacja w Europie rodkowoWschodniej kolejnych stylw architektury zachodniej. Styl karoliski z oczywistych wzgldw nie wchodzi tu w rachub, tak daleko ku wschodowi nie siga. Styl romaski pojawi si wraz z odrodzeniem witego Cesarstwa Rzymskiego w X wieku. W Rzeszy skoczy si w XII wieku: lata 1200-1500 s tam wyznaczane jako epoka gotyku. Tymczasem w Polsce przewaajca liczba
1 J. Koczowski, Modsza Europa. Europa rodkowo-Wschodnia w krgu cywilizacji chrzecijaskiej redniowiecza, PIW Warszawa 1998.

134

budowli romaskich powstaa w XIII wieku, a wic z sekularnym opnieniem. Ich zasig ku wschodowi pokazuje Mapa rozmieszczenia budowli romaskich w Polsce w albumie Zygmunta wiechowskiego Sztuka romaska w Polsce2 : koczyy si one na linii Wisy i Popradu. Rzymski geograf z I wieku n.e., Pomponiusz Mela, uznawa Wis za granic Europy z Azj. W dwanacie wiekw po nim, tak wanie rol Wisa penia: wschodniej granicy cywilizacji europejskiej. Doprowadzenie cywilizacji Zachodu do tej granicy byo zasug ksit piastowskich z epoki podziaw dzielnicowych Polski. 26 czerwca 1295 roku koronacja ksicia wielkopolskiego Przemysa II w Gnienie powoaa do ycia Krlestwo Polskie. Istniao ono dokadnie piset lat, zlikwidowane przez zaborcw w 1795 roku, wraz z ostatnim rozbiorem pastwa. Te pi wiekw przeksztacio ca Europ rodkowo-Wschodni we wsplnot kulturow zamieszkujcych ten obszar grup etnicznych. Podwaliny pod t wsplnot pooone zostay w XIV wieku, w pierwszym stuleciu istnienia Krlestwa Polskiego. Pierwsze dziesiciolecie jego istnienia zupenie tej wielkiej zmiany nie zapowiadao, przeciwnie, wydarzenia biegy w zupenie innym kierunku. W rok po koronacji krl Przemys zosta zamordowany a kres bezkrlewiu, jakie po jego mierci nastpio, pooyo wydanie jego crki, Reiczki, za Wacawa II krla Czech. Jako krl Czech i Polski obj on w 1300 roku tron polski. Nie unia polsko-litewska, ale unia czesko-polska rozpocza wiek XIV; nie trwaa dugo: Wacaw II zmar w roku 1305 a jego nastpca, Wacaw III, zosta w rok pniej zamordowany. Na nim wygasa czeska dynastia Przemylidw i zapanowao kolejne bezkrlewie, tym razem trwajce lat czternacie. Czeska Korona w. Wacawa przesza na Jana Luksemburczyka i on to, jako sukcesor Przemylidw, pretendowa do objcia rwnie tronu polskiego. O tron ten walczy z nim Wadysaw okietek z linii Piastw kujawskich, a wreszcie w Krakowie, w roku 1320 , koronowany zosta na krla Polski. Wadysaw okietek (podobnie jak Bolesaw Chrobry), zosta przereklamowany przez nowoytn nacjonalistyczn historiografi polsk. Sukces jego, jako zjednoczyciela pastwa by zgoa poowiczny. Pochodzi z jednego z tych drobnych ksistw piastowskich w dawnej dzielnicy senioralnej i owa historiografia chwali go za to, e swych krewniakw z owych ksistewek zmediatyzowa, czyli mwic polszczyzn dzisiejsz, rozstawi po ktach. Natomiast z czterech gwnych dzielnic piastowskich, opanowa tylko te dwie, w ktrych linie wadcw piastowskich wczeniej wygasy: Maopolsk (ta linia wygasa w 1279 roku, ze mierci bezpotomnego Bolesawa Wstydliwego) i Wielkopolsk (ta linia wygasa w 1296 roku z zamordowaniem krla Przemysa). Na lsku i na Mazowszu panoway rozgazione linie tamtejszych Piastw, majce przed sob dug przyszo na Mazowszu do 1526, na lsku do 1675 roku. Obie one, po koronacji okietka, nie chciay mie nic wsplnego z owym krlem krakowskim, kontynuujc zaleno lenn od czeskiej Korony w. Wacawa. Gdy okietek podj wojn z Pastwem Zakonnym (jedyny to Piast walczcy z Krzyakami!), stworzyo ono przeciwko niemu koalicj, obejmujc Czechy, lsk i Mazowsze. Rwnie w XV wieku, ju za Jagiellonw lscy Piastowie walczyli po stronie
2 Z. wiechowski, Sztuka romaska w Polsce, ARKADY 1982 , s. 273.

135

krzyackiej, zarwno pod Grunwaldem w roku 1410, jak i podczas wojny trzynastoletniej 1454-1466. Syn okietka, Kazimierz Wielki (wielkim nieporozumieniem nazwa ten jego przydomek Stanisaw Mackiewicz-Cat3), wycign wnioski z tego rewolucyjnego zerwania z rodem Piastw. Stawiajc na Realpolitik, poniecha awanturniczej polityki swego ojca: w traktacie wyszehradzkim (1335) uzyska kompromis z krlem czeskim, uznajc jego zwierzchnictwo lenne nad lskiem a otrzymujc wzamian zwierzchno lenn Krlestwa Polskiego nad Mazowszem; na zasadzie dziedziczenia obj wadz nad Rusi Czerwon (1340); traktatem kaliskim (1343) zakoczy konflikt z Pastwem Zakonnym, zrzekajc si na jego rzecz Pomorza Gdaskiego a otrzymujc wzamian Kujawy i ziemi dobrzysk, zajte przez Pastwo Zakonne podczas wojny z okietkiem. Dla przeamania izolacji swego pastwa, podj polityk zblienia z Wgrami, potrzebn i z tej przyczyny, i oba pastwa rywalizoway o posiadanie Rusi Czerwonej. Wesza ona na pewien czas w posiadanie wgierskie ju na przeomie XII i XIII wieku: wadca wgierski, Andrzej II przyj wwczas, w 1215 roku, tytu Rex Galiciae et Lodomeriae (w XVIII wieku tytu ten wykorzystali, wadajcy wtedy Wgrami Habsburgowie, dla uzasadnienia swego udziau w I rozbiorze Rzeczpospolitej). Elbieta, siostra bezpotomnego Kazimierza, bya on krla wgierskiego, wic on testamentem przekaza tron polski swemu siostrzecowi, Ludwikowi Wgierskiemu. Tak doszo do unii wgiersko-polskiej: oba trony zczy on w latach 1370-1384, co nie przeszkadzao, e na czas swego panowania odczy on Ru Czerwon od Polski i przyczy do Wgier. Po jego mierci oba trony zostay rozdzielone pomidzy jego niezamne crki, Mari i Jadwig. Otworzyo to drog do najwaniejszego wydarzenia w pisetletnich dziejach Krlestwa Polskiego: do unii polskolitewskiej. Rwnolegym do kariery politycznej Wadysawa okietka w Polsce (13061333) byo panowanie Giedymina na Litwie (1315-1341). Skonsolidowa on pastwowo Litwy, poszerzy jej granice od strony Rusi Kijowskiej i zaoy dynasti, ktra przez blisko dwa wieki (1386-1572) zasiadaa na tronie Krlestwa Polskiego. Syn Giedymina, Olgierd (1345-1377) niepomiernie poszerzy terytorium Litwy, czynic z niej pastwo wiksze od kadego z dzisiejszych pastw Europy. Uwolni on Ru Kijowsk od jarzma tatarskiego, wczajc w granice Litwy cae dorzecze Dniepru (503 tys.km2 tyle co dzisiejsza Hiszpania, prawie tyle, co dzisiejsza Francja). Do tego doda trzeba prawie cae dorzecze Niemna i fragmenty dorzeczy Dwiny i Wisy: obszar szeciokrotnie wikszy od Polski Wadysawa okietka (106 tys.km2), trzykrotnie wikszy od Polski Kazimierzowskiej (208 tys.km2). To Litwa, a nie Polska, bya w tej czci Europy pastwem, sigajcym od morza, do morza: od mudzi nad Batykiem po Pola Oczakowskie nad Morzem Czarnym (utracone na rzecz Turcji dopiero w roku 1525, tym samym, w ktrym zsekularyzowane Pastwo Zakonne stao si poprzez hod pruski wieckim lennem Krlestwa Polskiego). Do pozycji mocarstwa europejskiego brakowao Litwie tylko jednej rzeczy: legitymizmu w Europie. Bya bowiem ostatnim tu pastwem,
3 S. Mackiewicz-Cat, Herezje i prawdy, IW PAX, Warszawa 1962, s. 126.

136

rzdzonym przez pogan (aczkolwiek przewaajc wikszo jego mieszkacw stanowili chrzecijanie obrzdku wschodniego) i z tej racji pozostawaa w Europie pastwem poza prawem, od strony zachodniej systematycznie nkanym najazdami przez Pastwo Zakonne. W roku 1377 wadz nad tym pastwem przej Jagieo syn Olgierda a wnuk Giedymina. Od niego to dynasti Giedyminowiczw nazwano w Polsce dynasti Jagiellonw (co tak, jakby dynasti Piastw nazywa od pierwszego jej chrzecijaskiego wadcy Mieszkow). Pami historyczna przetrwaa w Wielkim Ksistwie Litewskim: Stanisaw Mackiewicz-Cat wspomina, jak to premierujc na uchodctwie rzdowi polskiemu w Londynie, na posiedzeniu Rady Ministrw zawoa: To dom Giedymina stworzy to pastwo!4 Mia tu na myli Polsk, ktra dopiero poprzez uni z Litw, zyskaa wysok rang wrd pastw europejskich. Ukad w Krewie, zawarty w 1385 roku, zobowizywa Jagie do chrystianizacji Litwy w obrzdku zachodnim i do trwaego poczenia Wielkiego Ksistwa Litewskiego uni z Krlestwem Polskim. Na tych warunkach zosta Jagieo obrany krlem Polski i mem Jadwigi. O trwaoci tej unii przesdzi fakt olbrzymich korzyci, wyniesionych z niej przez obydwa czce si pastwa: Polska urastaa dziki niej do potgi, przewyszajcej kadego z jej ssiadw, Litwa wchodzia do Europy, przyjmujc jej wartoci cywilizacyjne; jedyn przegran tego ukadu staa si krlowa Jadwiga, dla ktrej lub z Jagie by maestwem z rozsdku, a nie z mioci, ktremu poddaa si dla dobra sprawy. Po 420 latach powtrzy si scenariusz z czasu chrztu Polski: wtedy chrystianizacj kraju poprzedzio maestwo Mieszka z chrzecijask ksiniczk czesk, teraz chrystianizacj Litwy poprzedzio maestwo Jagiey z chrzecijask krlow Polski. Mieszko manewrem tym zwiksza swobod ruchw w stosunku do witego Cesarstwa Rzymskiego, Jagieo decyzj sw pozbawia Pastwo Zakonne podstaw do najazdw na Litw pod pretekstem jej chrystianizowania. W X wieku cywilizacja Zachodu ogarna Polsk, teraz Polska poniosa t cywilizacj ku wschodowi, na Ru Czerwon i do Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Map dokumentujca pierwszy etap ekspansji tam tej cywilizacji, przedstawia Zasig budownictwa gotyckiego na wschodzie Europy (od Batyku do Karpat). Autorem mapy jest Oskar Sosnowski, ktry przedstawi j w swej ksice z 1935 roku5. Architektura gotycka, powstajca tam z opnieniem w stosunku do Zachodu, ogarna wschodnie krace dorzecza Wisy i stamtd rozgazia si dwoma ramionami dalej ku wschodowi: poudniowym w dorzeczu Dniestru a po Kamieniec Podolski i pnocnym na cae dorzecze Niemna. Pierwsze z nich byo zwizane z inkorporacj Rusi Czerwonej do Krlestwa Polskiego, drugie z chrystianizacj Litwy w obrzdku rzymsko-katolickim. Ten zasig gotyku na wschodzie Europy dotar zatem do granic zamieszkanego przez ludno prawosawn dorzecza Dniepru, wkraczajc w to dorzecze jedynie wskim pasmem na pograniczu Rusi Czerwonej z Woyniem.

4 Ibidem, s. 112. 5 O. Sosnowski, Uwagi o gotyckim budownictwie drzewnym w Polsce, Biuletyn Historii Sztuki i Kultury III, Warszawa 1935, s.21.

137

Nastpny etap ekspansji architektury europejskiej ku wschodowi, wyznaczyy budowle barokowe Rzeczpospolitej Obojga Narodw, zapocztkowane w XVII wieku i kontynuowane w wieku nastpnym, a po rok 1763. Ta architektura ogarna prawobrzen cz dorzecza Dniepru a jej wschodnia granica pokrywaa si praktycznie z przedrozbiorow granic wschodni Rzeczypospolitej. Kocioy barokowe wyznaczaj tam rozprzestrzenianie si wyznania rzymsko-katolickiego ale zarazem nale do szerszego zjawiska, jakim byo integrowanie si tamtejszego spoeczestwa (midzy innymi, poprzez kocieln uni brzesk, czc prawosawie z katolicyzmem), w wieloetniczn i wielokulturow wsplnot cywilizacyjn Europy rodkowo-Wschodniej; przez wieki przedrozbiorowe integracja ta coraz silniej spajaa wzajemnie mieszkacw tej czci Europy, zczonych uni polsko-litewsk. Pierwszy etap tej integracji zapocztkowa w 1385 roku ukad w Krewie, drugi w 1501 roku ugoda w Mielniku, trzeci w 1569 roku Unia Lubelska, perspektywy czwartego, nakrelia w 1791 roku Konstytucja Trzeciego Maja. Ukad w Krewie wystarcza dla trwaoci unii polsko-litewskiej przez blisko dwa wieki, kiedy zczonymi pastwami wada dom Giedymina. Ostatni jego przedstawiciel, Zygmunt August, wobec perspektywy nieuchronnego koca dynastii, zabezpieczy dalsz trwao zwizku obu pastw, poprzez Uni Lubelsk, stanowic e Krlestwo Polskie i Wielkie Ksistwo Litewskie tworz jeden nierozdzielny organizm, posiadajcy jednego krla, wybieranego na wsplnym sejmie. Tak powstaa Rzeczpospolita Obojga Narodw: narodw nie w pniejszym znaczeniu odrbnych grup etnicznych; wwczas jeszcze termin nard rozumiano w znaczeniu mieszkacy pastwa, bez wzgldu na to, jakimi macierzystymi jzykami oni wadali. Po dokonanych w Unii Lubelskiej nowych rozgraniczeniach Krlestwa Polskiego i Wielkiego Ksistwa Litewskiego, w pierwszym znalazy si ziemie macierzyste Polakw i Ukraicw, w drugim ziemie macierzyste Litwinw i Biaorusinw. Owe ziemie macierzyste nie byy klatkami, strefami osiedlenia, ograniczajcymi swobod ruchw ich mieszkacw (wyjwszy tych, ktrzy byli glebae adscripti). W nastpstwie rozmaitych decyzji yciowych, przemieszczali si oni w obu zjednoczonych pastwach, poprzez midzyetniczne maestwa integrowali si we wsplnot kulturow jednej Rzeczypospolitej, nie dzielcej si na swoich i obcych, na nard dominujcy i na mniejszoci narodowe. Nie mia adnego istotnego znaczenia fakt, i Radziwiowie byli z pochodzenia Litwinami, Sapiehowie Biaorusinami a Winiowieccy Ukraicami. Wielkie powstanie 1648 roku zainicjowa szlachcic Bohdan Chmielnicki a tumi je knia Jarema Winiowiecki, obaj pochodzenia ukraiskiego; a Micha Korybut Winiowiecki, syn owego Jaremy, zosta po Janie Kazimierzu wybrany kolejnym krlem Rzeczpospolitej Obojga Narodw. Profesor Askenazy napisa na pocztku XX wieku rzecz obrazoburcz dla wspczesnych mu polskich nacjonalistw, mianowicie, e rodzina Kociuszkw z etnicznego punktu widzenia, bya jednak bardziej biaorusk, ni polsk. Spr o to, do jakiego narodu przynalea Mikoaj Kopernik, wywoali nacjonalici polscy i niemieccy w XIX wieku; za ycia Kopernika byoby to absurdem. Urodzi si w 1473 roku w Toruniu, w siedem lat po zawarciu pokoju, przyznajcego to miasto Krlestwu Polskiemu. Bdc etnicznym Niemcem, jako poddany krla polskiego by wedle wczesnego prawa
138

Polakiem. Tak samo jak Daniel Chodowiecki, etnicznie niemiecki XVIII-wieczny gdaszczanin (niech nie wprowadza w bd jego sowiaskie nazwisko!), w pisanym po niemiecku licie do przyjaciela informowa go z dum: wiedz Pan, iem Polak; z dum, gdy jako Prusak (poddany krla pruskiego) nie posiadaby tych rozlegych przywilejw, ktre posiada jako mieszczanin gdaski poddany krla polskiego. Za Jagiey, w 1413 roku, bojarowie litewscy wyznania katolickiego zostali prawnie zrwnani ze szlacht polsk, przyjci przez ni do polskich herbw, co oznaczao tyle, co przyjcie do poszczeglnych polskich rodw. Tene Jagieo, aktem z 1432 roku, rozcign te same prawa i przywileje na bojarw ruskich wyznania prawosawnego. Nic dziwnego, e ju w pnym redniowieczu zacza si ksztatowa bariera cywilizacyjna, rnicujca jednolit wczeniej Sowiaszczyzn Wschodni, po obu stronach granicy midzy Wielkim Ksistwem Litewskim a Wielkim Ksistwem Moskiewskim, na Ukraicw i Biaorusinw, yjcych po jej zachodniej i Moskali, yjcych po jej wschodniej stronie. Swobody szlacheckie w Rzeczpospolitej Obojga Narodw i kontrastujcy z nimi autokratyzm carski w Moskwie, zrodziy przysowie: musi to na Rusi, u nas jak kto chce. Dzieje Rzeczpospolitej Obojga Narodw zdeterminowao opnienie cywilizacyjne Modszej Europy w stosunku do zachodniej czci kontynentu. W tamtej, dzieje nowoytne przebiegay w sekwencji trzech cykli sekularnych o odmiennym typie pastwowoci. W wieku XVI tamta cz Europy podzielia si na pastwa wyznaniowe, z ich krwawymi konfliktami; pokj westfalski (1648) zakoczy t epok i odtd przez ptora wieku zdominoway Europ monarchie dynastyczne; rewolucja francuska (1789) zakwestionowaa ich legitymizm i odtd Europa zacza si przeksztaca w pastwa narodowe; fina drugiej wojny wiatowej (1945), uwiadomi zachodniej Europie, e to pastwa narodowe spowodoway jego katastrof i odtd pastwa te zaczy si integrowa, widzc w integracji europejskiej odbudow jej dawnej jednoci, utraconej z kocem redniowiecza. Rzeczpospolita Obojga Narodw przechodzia przez te fazy rozwojowe z sekularnym opnieniem w stosunku do zachodu Europy. Gdy tam szalay krwawe konflikty wyznaniowe, tutaj w XVI wieku, przeywano spniony koniec redniowiecza, w aurze XV-wiecznego italskiego humanizmu. Gdy na Zachodzie szalaa paryska noc w. Bartomieja (1572), czy rze Antwerpii (1576), w Rzeczpospolitej zawizywano midzywyznaniow zgod sandomiersk (1570). Dopiero pniej zacza tu dochodzi do gosu katolicka kontrreformacja. Jej dzieem bya wyznaniowa unia brzeska (1596), ktra przez nastpne p wieku konfliktowaa Ukrain, rozdart midzy unitw i dyzunitw, a doszo do wielkiego powstania, w nastpstwie ktrego zadnieprzaska Ukraina odpada od Rzeczpospolitej. Rok 1647 by to dziwny rok tym zdaniem rozpoczyna si Trylogia Sienkiewicza. W tym samym czasie, kiedy Zachd zakopywa topory bojowe wojen wyznaniowych, zdominoway one w Rzeczpospolitej ca drug poow XVII wieku. Wszelkie znamiona wojny wyznaniowej nosio powstanie Chmielnickiego, po nim przysza kolej na zmagania z lutrami szwedzkimi z pnocy, ze schizmatykami moskiewskimi ze wschodu, z bisurmanami ottomaskimi z poudnia. Tylko zachodnia granica Rzeczpospolitej z Cesarstwem bya spokojn,
139

kontynuujc sw wielowiekow rol granicy pokoju. Zagroona, przez napierajcych z tylu stron innowiercw, Rzeczpospolita przeksztacaa si w pastwo fundamentalizmu katolickiego. Dawniejsz tolerancj religijn zastpiono wygnaniem Arian, stworzeniem stereotypu Polaka-katolika i ten stan rzeczy utrzyma si a do epoki rozbiorowej, omieszajc Rzeczpospolit w oczach Zachodu, przeywajcego rwnolegle swe XVIII-wieczne Owiecenie. Dopiero pierwszy rozbir Rzeczpospolitej z 1772 roku, spowodowa zarazem szok po tym, co si stao, ale i ozdrowiecz reakcj, woajc o ustrojow modernizacj pastwa na wzr zachodni. Stao si to zadaniem Sejmu Czteroletniego (1788-1792) i znalazo swj wyraz w Konstytucji Trzeciego Maja, przeksztacajcej Rzeczpospolit Obojga Narodw w pastwo dynastyczne, z dziedziczn monarchi. Konstytucja ta nigdy nie wesza w ycie, gdy po jej uchwaleniu carska Rosja w dwch dalszych, szybko po sobie nastpujcych rozbiorach (1793-95) pooya kres istnieniu Rzeczpospolitej Obojga Narodw. Postawmy jednak hipotetyczne pytanie: a co by byo, gdyby do tej katastrofy pastwa nie doszo, gdyby Rzeczpospolita istniaa nadal, zreformowana przez Konstytucj 1791 roku? Mielibymy monarchi dynastyczn, powsta z opnieniem ptora wieku w stosunku do zachodu Europy, akurat wtedy, gdy rewolucja francuska odesza od takiej formy pastwowoci i goszc wojn ludw przeciwko krlom, emancypowaa owe ludy, czyli narody w ich wspczesnym, etnicznym rozumieniu, do roli twrcw pastw narodowych. Co w takiej Europie narodw staoby si z Rzeczpospolit Obojga Narodw, pokaza wiek XX, gdy epoka porozbiorowa dobiega kresu, a yjce w jej granicach grupy etniczne zdy ju opta demon nacjonalizmu. Ale zanim to nastpio, trwa ponad stuletni, porozbiorowy cykl sekularny, podczas ktrego patrioci dawnej Rzeczpospolitej o rnej przynalenoci etnicznej nie tylko starzy Polacy - yli nadziej jej odbudowy jako pastwa o granicach przedrozbiorowych. Z jakimi realiami geopolitycznymi owe pokolenia porozbiorowe miay do czynienia? Argumentw liczbowych dla odpowiedzi na to pytanie dostarcza Tabela I , pokazujca, e mielimy do czynienia z dwoma, zasadniczo rnymi podziaami ziem Rzeczypospolitej pomidzy zaborcw tym, dokonanym w rozbiorach 17721795, i tym drugim, dokonanym dwadziecia lat pniej po wojnach napoleoskich, na Kongresie Wiedeskim w 1815 roku.

140

Tabela 1. Podzia Rzeczpospolitej Obojga Narodw pomidzy zaborcami Rozbiory 1772-1795 Zaborca Rosja Prusy Austria Razem Zabr w tys.km2 463,2 141,3 128,9 733,5 Udzia w % 63,1 19,3 17,6 100 Kongres Wiedeski 1815 Zabr w tys.km2 599,3 55,7 78,5 733,5 Udzia w % 81,7 7,6 10,7 100

rdo: A. Piskozub, Wsplnota cywilizacyjna mieszkacw Europy rodkowo-Wschodniej, [w:] P. Eberhardt (red.), Prace Geograficzne 218, Problematyka geopolityczna Ziem polskich, Wydawnictwo Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk: Warszawa 2008, s. 195.

W rozbiorach 1772-1795 zagarna Rosja niespena dwie trzecie, Prusy niespena jedn pit, a Austria ponad jedn szst, terytorium Rzeczpospolitej. Udzia Rosji by tu najwikszy, ale nie tak miadcy jak po Kongresie Wiedeskim. Rosja w 1795 roku dotara zaledwie do granicy w XX wieku nazwanej lini Curzona, przekraczajc wtedy obecn wschodni granic Polski tylko na obszarze Puszczy Biaowieskiej. W podziale, jaki w 1815 roku Kongres Wiedeski narzuci na cae nastpne stulecie, udzia Rosji wzrs do 81,7 %, czyli do piciu sidmych, zabr austriacki zmala do jednej dziesitej a zabr pruski do mniej ni jednej dwunastej, terytorium Rzeczpospolitej Obojga Narodw. Mona wprawdzie dowodzi, e lwi cz tych nowych nabytkw rosyjskich 127 tys.km2) stanowio tzw. Krlestwo Polskie, jedynie na zasadzie unii personalnej powizane z caratem; ale to tak, jak dowodzi, e pojataska Polska Ludowa bya pastwem cakowicie niepodlegym. Po powstaniu listopadowym, autonomia tego tworu zostaa zasadniczo uszczuplona, a po powstaniu styczniowym, cakowicie zniesiona: ow Kongreswk zamieniono wtedy na osiem guberni rosyjskich. U schyku epoki porozbiorowej przemieszane byy midzy sob grupy etniczne, ktrych wsplnym domem ojczystym bya Rzeczpospolita Obojga Narodw. Kady z nich mia swoj core area stref rdzeniow w ktrej jego przedstawiciele stanowili wikszo mieszkacw. Dla Polakw owa core area to zachodnia cz Galicji, Kongreswka i Poznaskie; dla Ukraicw gubernie kijowska, podolska i woyska oraz wschodnia cz Galicji; dla Biaorusinw gubernie mohylewska i miska; dla Litwinw gubernia kowieska; dla otyszy gubernia kurlandzka. To tylko bardzo niedokadny zarys miejsc kde domov muj; gdyby statystyki te przedstawi w przekroju bardziej drobnoziarnistych jednostek terytorialnych: nie wedug prowincji czy guberni, ale w przekroju powiatw, wwczas zarysowana tutaj core area zostaaby mocno zmodyfikowana i ucilona. Obraz jej ulegby dalszym zmianom, gdyby przedstawia wczesne zrnicowania etniczne w przekroju poszczeglnych miejscowoci i gmin. Okazaoby si wwczas, jak taka
141

core area bya w rzeczywistoci podziurawiona, niby ser szwajcarski, enklawami i eksklawami, w ktrych wikszo absolutn posiadali przedstawiciele innych narodowoci. Niestety caa ta narodowociowo tak bardzo zrnicowana mozaika narodowociowa Europy rodkowo-Wschodniej, zostaa brutalnie zniszczona w cigu zaledwie jednej trzeciej czci XX wieku w latach pomidzy kocem pierwszej wojny wiatowej a pmetkiem minionego stulecia. Winnym tego dziea zniszczenia tradycji narodowociowych Rzeczypospolitej Obojga Narodw by nacjonalizm, ktry w tej czci Europy pojawi si na schyku XIX wieku, blisko z sekularnym opnieniem w stosunku do europejskiego Zachodu. W pocztkach XX wieku, idee nacjonalistyczne na terytorium dawnej Rzeczpospolitej ujawniy si jako znaczca sia odrodkowa wobec dawnej jednej i niepodzielnej Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Wyzwolenie Stanisawa Wyspiaskiego (1902) chciao dla Polakw mie to, co maj inni takie same polskie pastwo narodowe, jak tamte, na Zachodzie; Ukraina, jako pastwo narodowe, byo celem organizatorw ukraiskiego Piemontu w Galicji; Litwa, jako pastwo narodowe, marzeniem odrodzicieli jzyka litewskiego nad Niemnem. Wszystko to byy potencjalne zagroenia przyszociowe, groce rozerwaniem na czci ziem dawnej Rzeczpospolitej jakoby postawu czerwonego sukna. Do czasu pierwszej wojny wiatowej, Realpolitik sprowadzaa si do pojmowania pastwa jako caoci, w jego granicach przedrozbiorowych. Traktowanie wszystkich trzech zaborcw rwnorzdnie i jednoczesna walka przeciwko nim wszystkim, byaby taktyk samobjcy. Wczeniej, trzy wielkie zrywy niepodlegociowe: insurekcja kociuszkowska 1794, powstanie listopadowe 1830, powstanie styczniowe 1863, skierowane przeciwko jednemu tylko zaborcy rosyjskiemu, koczyy si klskami, bez wsparcia zewntrznego i to wsparcia z najbliszego ssiedztwa, a nie z oddali, jak w roku 1939. Koniunktura polityczna z pocztkw XX wieku, rozdzielajca zaborcw Rzeczpospolitej pomidzy dwa obozy: Niemcy z Austro-Wgrami po jednej, Rosj po drugiej stronie, stawiaa pytanie: gdy dojdzie do wojny pomidzy nimi, po czyjej stronie stan i przeciwko komu walczy? Dla Realpolitik odpowied bya jednoznaczna: przeciwko najwikszemu i najgroniejszemu z zaborcw czyli Rosji. Wadysaw Studnicki by tym politykiem polskim, ktry ow Realpolitik dogbnie przemyla i przedstawi w Sprawie polskiej, wydanej w roku 1910; Jzef Pisudski by tym, ktry t polityk realizowa podczas pierwszej wojny wiatowej, ju w tygodniu wojn t rozpoczynajcym, wyruszajc w gb Kongreswki ze swym Legionem wwczas tylko symboliczn, w 1916 roku ju realnie armie pastw centralnych wspomagajc, polsk si zbrojn. Kto ma wtpliwoci, przeciwko komu armia ta wtedy maszerowaa, niech zwrci uwag na t zwrotk popularnej piosenki legionowej O mj rozmarynie ktr skrztnie opuszczano i starannie skrywano w epoce Polski Ludowej: Dadz mi medalik z Matk Bosk ,/ Dadz mi medalik z Matk Bosk, / Aebym nie paka, / Aebym nie paka, / Tam pod Moskw. Studnicki za swe pogldy i dziaalno polityczn, przez nacjonalistw polskich pitnowany w epoce midzywojennej jako germanofil, taki da im odpr w 1932 roku w Wyznaniu germanofila polskiego: Mwi z podniesionym czoem: Jestem
142

germanofilem polskim. Czy znajdzie si polityk, ktry bdc moskalofilem, powie to o sobie? Moskalofilstwo bowiem, to przystosowanie si do niewoli, do jarzma rosyjskiego; germanofilstwo natomiast u Polaka, pochodzcego z zaboru rosyjskiego, ktry obejmowa 80% naszego terytorium historycznego, byo dnoci do wyzwolenia politycznego Polski, do bytu samodzielnego. Kto realnie ujmowa spraw polsk, ten zrozumia, e tylko opancerzona pi niemiecka zdolna bya do rozbicia Rosji, do oderwania od niej tak olbrzymich poaci kraju polskiego, e o wcieleniu, o asymilacji nie mogo by mowy, e wic musiaa nastpi prawnopastwowa odrbno Polski; jeeli nawet na razie nie mogaby powsta Polska, posiadajca wszystkie swe dzielnice, to w kadym razie posiadaaby orodek krystalizacyjny, ktry staby si socem i magnesem wszystkich jej dzielnic6. Na ksztat odradzajcej si z okresu rozbiorw Rzeczypospolitej miao wpyw wiele czynnikw, spord ktrych decydujce znaczenie miay uwarunkowania geopolityczne oraz biecy rozkad etniczny. O delimitacji granic Rzeczypospolitej zadecydowano podczas pertraktacji traktatw pokojowych w Wersalu 1919 r. oraz w Rydze 1921 r. Na uwag zasuguj take wczeniejsze akty prawne wydobywajce pastwo polskie z okresu rozbiorw, czyli Akt Dwch Cesarzy 5 listopada 1916 r., jak i Traktat Brzeski7 z marca 1918 r. przyczyniajcy si do odtworzenia zachodniej granicy Rosji w jej zasigu kulturowym i etnicznym. Ustalona w Traktacie Wersalskim granica zachodnia Rzeczypospolitej nawizywaa do linii granicznej uksztatowanej w zachodnim obszarze Polski ju w XIV wieku. W oglnym zarysie granica ta bya ju w zasadzie niezmienn a do rozbiorw Rzeczpospolitej. Linia ta przetrwaa z niewielkimi zmianami okoo 600 lat, co uczynio j jedn z najbardziej stabilnych granic w tej czci Europy. Ostateczne okrzepnicie granicy zachodniej miao miejsce za czasw Kazimierza Wielkiego. Na caej dugoci linii granicznej moemy wyrni pi odcinkw8, gdzie dochodzio do przesuni tej granicy, bd w jedn, bd w drug stron. Byy to zmiany o charakterze lokalnym, dotyczce poszczeglnych gmin, co najwyej powiatw. Jednake zawsze korekty owe dokonywane byy drog pokojowych porozumie, nigdy manu militari. Granica zachodnia Krlestwa Polskiego sprowadzaa si do strefy, ktra oddzielaa dorzecze Wisy i Warty, pozostajce w Krlestwie Polskim, od reszty dorzecza Odry oraz dorzeczy maych rzek pomorskich, uchodzcych bezporednio do Batyku: tamte obszary pozostaway w granicach Cesarstwa (Mapa 1). Poprzez t granic ssiadoway ze sob trzy pary dzielnic, rozmieszczone po obu jej stronach: 1. na poudniu, Maopolska w Krlestwie Polskim i lsk w Cesarstwie,
6 W. Studnicki, Wyznanie germanofila polskiego, (w:) Pisma Wybrane, tom III, Wyd. Adam Marszaek, Toru 2000, s.19. 7 Geopolityczne znaczenie granicy pokoju brzeskiego omawia: A. Kozowski, Rosja wyparta z Europy. Geopolityka granicy pokoju brzeskiego 1918 r., Wyd. Adam Marszaek, Toru 2000. 8 Zmiany delimitacji granic w obszarze poszczeglnych pieciu pograniczy: maopolsko-lskiego, wielkopolsko-lskiego, wielkopolsko-brandenburskiego, wielkopolsko-pomorskiego, pruskopomorskiego szczegowo przedstawia M. Knoch, wite Rzymskie Cesarstwo (962-1806) i dawna Polska (966-1795). Osiem wiekw dobrego ssiedztwa, Wyd. A. Marszaek, Toru 2004 r.

143

2. porodku, Wielkopolska w Krlestwie Polskim i Brandenburgia w Cesarstwie, 3. na pnocy, Prusy Krlewskie w Krlestwie Polskim i Pomorze w Cesarstwie. Po pierwszej wojnie wiatowej, gdy nastpia odbudowa pastwa, to wanie przywrcenie granicy przedrozbiorowej stao si aspiracj Polski na Konferencji Wersalskiej. Wschodni obszar Rzeczypospolitej uzyska sw restytucj w delimitacji granica brzeskiej, ktra nawizywaa do nieco krtszych ni zachodnia granica odniesie czasowych, ale tylko z uwagi, i uksztatowaa si ona na pograniczu litewsko-moskiewskim na pocztku XVI wieku wraz z rozwojem terytorialnym Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego. Wczeniej ziemie na wschd od Litwy przez dwa i p stulecia uzalenione byy od Mongow. Ostateczny ksztat odrodzonej Rzeczypospolitej w jej wschodnim obszarze, w oparciu o Traktat Ryski 1921 r., stanowi regres w stosunku do granicy brzeskiej. Na uwag zasuguje przy tym fakt, i granica brzeska znajdowaa nie tylko uzasadnienie historyczne, ale i potwierdzenie w przyszym jej odrodzeniu ju po rozpadzie Zwizku Sowieckiego w 1991 r., kiedy to Federacja Rosyjska w swym zachodnim zasigu nawizaa do zasigu wspomnianej granicy brzeskiej. Mapa 1: Zachodnia rubie dorzecza Warty

rdo: M. Knoch, wite Rzymskie Cesarstwo (962-1806) i dawna Polska (966-1795). Osiem wiekw dobrego ssiedztwa, Wyd. A. Marszaek, Toru 2004 r., s. 51.

144

Traktaty pokojowe wersalski i ryski determinujce obszar II Rzeczypospolitej znalazy si w ogniu krytyki. Wersalski jako zarzewie napi prowadzcych w konsekwencji do nowego wielkiego konfliktu, ryski jako analogiczne rdo wani i rywalizacji pomidzy walczcymi niedawno stronami, tj. Polsk i Rosj Sowieck. Jeszcze przed podpisaniem traktatu w Wersalu, w marcu 1919 r., prorocze sowa pady z ust samego Lloyda Georgea. Przestroga jego brzmiaa: Nie mog wyobrazi sobie pewniejszej przyczyny przyszej wojny nad t, e Niemcy, ktrzy okazali si bezsprzecznie jednym z najywotniejszych i najpotniejszych narodw wiata, mieliby by otoczeni szeregiem maych pastw, z ktrych wiele nigdy dotd nie potrafio stworzy wasnych trwaych rzdw, a kade zawieraoby w swoich granicach due iloci Niemcw domagajcych si poczenia z macierz. Propozycja delegacji polskiej, aby 2.100.000 Niemcw odda pod rzdy narodu o innej religii, narodu, ktry nigdy na przestrzeni caej swej historii nie wykaza zdolnoci do utworzenia trwaego, wasnego rzdu, musi, moim zdaniem wczeniej czy pniej doprowadzi do nowej wojny na wschodzie Europy9. Ostrzeenie zostao cakowicie zbagatelizowane przez twrcw adu wersalskiego. Ten sam Lloyd George, ktry trafnie przewidywa fatalne skutki osabiania Niemiec po pierwszej wojnie wiatowej, sprzyja takiemu wytyczeniu granicy wschodniej Polski, ktra sprowadzaby j do okrojonego obszaru jej zasigu etnicznego, rodzcego nowe konflikty. Traktat Ryski koczy wojn polsko-bolszewick 19191920, w ktrej Rzeczypospolita Polska obronia si przed naporem rosyjskim, ratujc tym samym Europ przed bolszewizmem. Wydawaoby si, i Polska jako strona zwyciska zabezpieczy swoje interesy w naleyty sposb. Tymczasem, gdyby ograniczy si do oceny minionej wojny tylko na podstawie koczcego j traktatu pokojowego, mona by odnie wraenie, i to Rosja sowiecka bya stron zwycisk. W pertraktacjach ryskich stary si po stronie polskiej dwie zasadniczo odmienne koncepcje uoenia stosunkw ze swym wschodnim ssiadem. Z jednej strony wystpowaa koncepcja endecji Romana Dmowskiego, goszca program inkorporacyjny, sprowadzajcy si do odbudowy pastwa o zasigu zabezpieczajcym hegemoni w nim narodu polskiego. Alternatywn bya federacyjna koncepcja Jzefa Pisudskiego, sprzyjajca autonomii narodw tworzcych przed rozbiorami I Rzeczypospolit. Delegacja polskiego sejmu na pertraktacje pokojowe poczynia szereg niezrozumiaych ustpstw w stosunku do strony rosyjskiej. Koncentrujc si w wikszym stopniu na zakoczeniu wojny zrezygnowaa wywalczenie trwaego pokoju. Nacjonalici polscy sabotowali plany Pisudskiego, zapewnienia take im niezalenoci od Rosji. Jzef Pisudski uwaa spraw Ukrainy i spraw Biaorusi za podstawowe cele polskiej polityki wschodniej, narodowcy odwrotnie za cel polskiej polityki wschodniej uznawali rozbir ziem ukraiskich i biaoruskich pomidzy Polsk a Rosj (obojtnie carsk, sowieck, czy jeszcze inn). Wojn bolszewick wygra Pisudski, ale koczcy t wojn traktat ryski wynegocjowali
9 J.F.C. Fuller, Druga Wojna wiatowa 1939-1945, Biblioteka Wiedzy Wojskowej, Warszawa 1958, s. 26.

145

wrodzy Pisudskiemu narodowcy. Stanisaw Mackiewicz-Cat tak przedstawia postanowienia i nastpstwa tego traktatu: Ziemie wschodnie dawnej Rzeczypospolitej podzielono pomidzy Sowietami a Polsk w ten sposb, e bolszewicy otrzymali wikszo tych ziem, my mniejszo. Na swoich ziemiach bolszewicy, oczywicie zorganizowali pastwa bolszewickie, ktre dajc Ukraicom i Biaorusinom wszelk zreszt swobod uywalnoci ich jzykw, uniemoliwiy im propagowanie aspiracyj narodowych. Kade haso narodowo-ukraiskie byo przeladowane tam z energi, si i okruciestwem na ktre nigdyby nie sta byo pastwo polskie. W ten sposb ukraiskie czy te biaoruskie hasa narodowe mogy ju teraz rozbrzmiewa i dziaa tylko na naszem terytorjum, czyli ewentualny rozwj nacjonalizmu ukraiskiego, albo biaoruskiego, nie zmieniaby ju w niczem statutu terrytorjalnego Rosji sowieckiej, natomiast uderzaby w Polsk. Nacjonalizm ukraiski czy te biaoruski nie mg ju teraz by uyty do rozczonkowania Rosji, mg osabia tylko Polsk10. Podsumowaniem tego wywodu jest jego zdanie kocowe: Polska otrzymaa tyle Ukraicw i Biaorusinw ile moga ich strawi oto byo zwycistwo programu Dmowskiego i Grabskiego11. Strawi, czyli anektowa tereny o ludnoci etnicznie mieszanej na wschodzie dawnej Rzeczpospolitej; nawet takie, na jakich ludno polska stanowi ewidentn mniejszo, byle nie przekroczy punktu krytycznego, poza ktrym Polacy spadliby w ludnoci wasnego pastwa narodowego do rangi mniejszoci a rzeczywiste mniejszoci narodowe cznie, miayby wikszo. Wybrano bezpieczny wariant Polski na dwie trzecie polskiej. Rosjanie doskonale radzili sobie na polu dyplomacji i negocjacji posugujc si kwestiami biaorusk i ukraisk do realizacji wasnych celw, a zwaszcza niepodanego odrodzenia Ukrainy petlurowskiej. Moskwa gotowa bya dla sprawy ukraiskiej odda pod wpywy polskie ca Biaoru a do bramy Smoleskiej12. Sowieci skonni byli zgodzi si na lini Poock-Bobrujsk-Mozyrz-Rwne, po polskiej stronie pozostaby Misk i wikszo obszarw Biaorusi. Polska delegacja bdca pod naciskiem Stanisawa Grabskiego postanowia nie skorzysta z propozycji rosyjskich i cofn granice Polski w rejonie Biaorusi o okoo sto kilometrw na zachd. Samoograniczenie delegacji polskiej oznaczao porzucenie geograficznego zasigu przedrozbiorowej Rzeczypospolitej w jej obszarze wschodnim. Jerzy ojek przypomina czym kierowa si Grabski: W broszurze w jzyku francuskim pt. La Frontiere Polono-Sovietique, opublikowanej w 1943 roku w Londynie, Stanisaw Grabski ujawni szczerze swoje motywy z 1920 roku. Ot przyczenie dalszych obszarw Biaorusi, okoo 120.000 km2 z ludnoci w znacznej czci prawosawn (chocia pamitajc tradycje dawnej Rzeczypospolitej), zmuszaoby do realizacji na pnocno-wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej doktryny nie inkorporacyjnej i polonizacyjnej, ale przeciwnie federacyjnej, z pozostawieniem narodowi biaoruskiemu w granicach
10 S. Mackiewicz (Cat), Historja Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 wrzenia 1939 r., Wyd. KURS, Wrocaw 1986, s.129. 11 Ibidem. 12 J. Dbski, Pokj ryski wspomnienia, pertraktacje, tajne ukady z Joffem, listy, Warszaw 1931, s. 105.

146

Rzeczypospolitej znacznej autonomii i swobody rozwijania swojej kultury. Doktryna endecji zakadaa jednak, e jzykowo-kulturowego przymusowego ujednolicenia pastwa polskiego trzeba i mona dokona tylko wwczas, jeeli w granicach pastwa znajdzie si ogem nie wicej ni jedna trzecia mniejszoci narodowych13. Charakterystyczny jest przebieg linii Dmowskiego, postulowanej jako podana granica Polski na zachodzie i na wschodzie kraju. Na zachodzie przebiegaa ona w strefie przedrozbiorowej granicy Rzeczpospolitej z Rzesz, miejscami nawet j przekraczajc: ale tutaj chodzio o ludno polsk, osiad na tym pograniczu. Na wschodzie linia Dmowskiego biega rwnolegle do midzywojennej granicy polsko-sowieckiej, o kilkadziesit kilometrw poza ni: tam z gry oddawano bolszewikom wikszo ukraiskiej i biaoruskiej ludnoci z obszaru dawnej Rzeczpospolitej, ale take sporo ludnoci polskiej, pomidzy tamt ludnoci od wiekw osiadej. Ju przed drug wojn wiatow tamtejsza ludno polska jako pierwszy nard ukarany zostaa poddana brutalnym stalinowskim represjom, rozstrzeliwana, albo wywoona do azjatyckiej czci czerwonego imperium. O tej polskiej ludnoci (z terenu Ukrainy, ale podobnie byo i na Biaorusi) napisano: Odkd w traktacie ryskim Polska opucia wociastwo polskie na Ukrainie, w aden sposb nie zabezpieczajc jego narodowych interesw, znikli oni ze wiadomoci narodu. II Rzeczpospolita godnie poprzedzaa PRL w swej obojtnoci na los sowieckich Polakw po zakoczeniu repatriacji lat dwudziestych14. Porzucajc koncepcj federacyjn Polska dokonaa zdumiewajcego aktu rozbioru dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodw przekrelajc tym samym dorobek wsplnego dziedzictwa kulturowego na rzecz koniunkturalnej mody na pastwa etniczne. Idc Rosji na tak daleko idce ustpstwa terytorialne w Traktacie Ryskim delegacja polska wykazaa si jednoczenie ignorancj co do prawa narodw do samostanowienia. Chtnie z niego korzystajc, gdy idzie o odzyskanie niepodlegoci przez Polakw, odmwili jej innym grupom etnicznym tworzcym Rzeczpospolit Obojga Narodw. Z perspektywy scalajcej przed rozbiorami unii, czcej ludno wyznajc rne religie i skadajcej si z kilku narodw Rzeczypospolitej, nie zdali Polacy egzaminu doprowadzenia do jej odrodzenie jak nie w terenie, to chocia w idei pastwa rwnych z rwnymi. Triumfowaa idea pastwa narodowego, z ktrej to perspektywy polsko-rosyjskie porozumienie w Rydze oznaczao natomiast rozbir efemerycznie tylko zaistniaych pod ochron Pokoju Brzeskiego Biaorusi i Ukrainy. Wte podstawy miaa te wiara o moliwoci unarodowienia jednej trzeciej spoeczestwa, zwaszcza biorc pod uwag wzrost wiadomoci narodowej coraz szerszych grup spoecznych. Pewne natomiast byy konflikty wynikajce z tak fatalnego podziau narodw biaoruskiego i ukraiskiego rozparcelowanych pomidzy pastwo polskie i rosyjskie. Mieczysaw Pruszyski pisze: Osignity kompromis polega na tym, e Polska przestanie si interesowa Ukrain i przekreli swj ukad z Petlur, a Rosja
13 J. ojek, Idea federacyjna Jzefa Pisudskiego, Libertas nr 6, Pary 1986, s. 59. 14 T.A. Olszaski, Zarys historii Ukrainy w XX wieku, Warszawa 1990, s.208.

147

przestanie si interesowa Galicj Wschodni oraz Litw i przekreli zawarty z ni sojusz przeciw Polsce15. W tym wietle kompromis ten mona uzna za absurdalny, gdy waga Litwy nieprzychylnej Polsce i Ukrainy potencjalnej sojuszniczki w przypadku utrzymania jej niezalenoci od Rosji, jest nieporwnywalna. Sw polityk lat dwudziestych XX wieku Rosjanie umiejtnie rozgrywali sprzyjanie autonomii narodowociowej przycigajc sympati Biaorusinw i Ukraicw zamieszkujcych Rzeczypospolit. Co prawda czar i to w tragiczny sposb prys wraz z nastaniem rzdw Stalina, nie zmienia to jednak faktu, e Polska przegraa w Traktacie Ryskim moliwo geograficznej i kulturowej odbudowy tradycji przedrozbiorowej w jej obszarze wschodnim. T mona byo uzyska jedynie restytuujc granic brzesk. To co osignito w 1918 r. we wschodnim obszarze przedrozbiorowej Rzeczypospolitej cile wie si z dziaaniami wojennymi I wojny wiatowej i strategi strony niemieckiej, sprzyjajcej odrodzeniom narodowym w tej czci Europy. Jednym z celw Niemcw byo zbudowanie zwizku politycznogospodarczego Mitteleuropy16. Zasadniczym krokiem w tym kierunku by ogoszony przez cesarzy Niemiec i Austro-Wgier Akt 5 listopada 1916 r. przekrelajcy rozbiory Rzeczpospolitej i stanowicy by z ziem polskich utworzy pastwo samodzielne z dziedziczn monarchi i konstytucyjnym ustrojem czyli to, co zapowiadaa Konstytucja Trzeciego Maja. Akt dwch cesarzy przywraca zatem Krlestwo Polskie tworzc now sytuacj od jego ogoszenia jakiekolwiek propozycje Rosji lub Zachodu nie mogy oferowa polskiemu narodowi mniej ni niepodlego. Mapa 2: Polska w 1916 roku z atlasu historycznego Penguina

rdo: A. Kozowski, Rosja wyparta z Europy. Geopolityka granicy pokoju brzeskiego 1918 roku, Wyd. A. Marszaek, Toru 2000. s. 89. 15 M. Pruszyski, Dramat Pisudskiego. Wojna 1920, Warszaw 1994, s. 276. 16 Szerzej o naumannowskiej koncepcji jednoci gospodarczej i politycznej rodkowej Europy w: J. Pajewski, Mitteleuropa. Studia z dziejw imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny wiatowej, Pozna 1959; A. Piskozub, Rozmylania o Mitteleuropie, [w:] Swoistoci cywilizacyjne, kwestie narodowociowe i polonijne, Toru 1997; I. Goworowska-Puchala, Mitelleuropa. Rdze starego kontynentu, Toru 1996.

148

Dwaj cesarze postanawiajc o odrodzeniu Polski jej ostateczny wschodni zasig pozostawiali kwesti otwart do dalszego rozstrzygnicia, zdajc sobie spraw z tego, jakie konflikty narodowociowe (polsko-ukraiskie, polsko-litewskie itd.) delimitacja granic pastwowych na Kresach by wywoa. Przeciwko Aktowi zaprotestowaa Rosja, goszc i narusza to jej prawa i stwarza na jej terytorium fakty dokonane jeszcze przed konferencj pokojow. Rosj poparli jej sojusznicy Anglia, Francja i Wochy. Przeciwko Aktowi Dwch Cesarzy protestowali take Polacy z krgw politycznych zwizanych z koalicj wysyajc tzw. protest lozaski. Podpisania protestu odmwili m.in. Henryk Sienkiewicz i Szymon Askenazy. Na uwag zasuguje jednak fakt, i w tym czasie to do Niemcw naleaa inicjatywa w sprawie polskiej, gdy to ich wojska stacjonoway, a mona by rzec, e i broniy, dopiero co ogoszonej suwerennoci polskiej i to wbrew wczesnej opinii mocarstw. Mapa 2 pokazuje kadubowy zasig terytorialny obszaru Polski przy odoeniu na pniej sprawy wschodniej granicy tego pastwa. Bya to nowa wersja koncepcji Polski etnograficznej zapocztkowanej o stulecie wczeniej przez napoleoskie Ksistwo Warszawskie (Mapa 3). Tamto jednak sigao na zachodzie dalej a do przedrozbiorowej granicy z witym Cesarstwem Rzymskim; natomiast wschodnia granica pozostawaa w obu przypadkach w tej samej strefie, ktr od 1920 roku nazywano lini Curzona. Mapa 3: Napoleoskie Ksistwo Warszawskie - pierwsza koncepcja Polski etnograficznej

rdo: Knoch, op. cit., s. 67.

149

Proklamowanie narodowego pastwa polskiego byo pierwszym krokiem geopolitycznej reorganizacji terytorium dawnej Rzeczypospolitej. Kolejnym spodziewanym krokiem mogo by powstanie pod ochron Niemiec narodowej Litwy, jako strefy buforowej osaniajcej Prusy Wschodnie przed Rosj. W kontekcie granic etnicznych, rozstrzygnicie to mona okreli mianem maego rozwizania wschodniego. Opierajc si na wczesnej linii frontu nie dawao bowiem suwerennego statusu narodom biaoruskiemu, ukraiskiemu, otewskiemu i estoskiemu. To waciwe rozwizanie mogo zosta wprowadzone w ycie dopiero po odtworzeniu geograficznej tradycji wschodniego obszaru Rzeczypospolitej i odepchniciu Rosji do jej granic etnicznych. Przeduajca si wojna wpywaa destrukcyjnie na zwarto armii oraz instytucji pastwa rosyjskiego. le wyszkolona i pochodzca z masowego poboru armia rosyjska odstawaa od niemieckiej machiny wojennej. Efektem organizacyjnej strony uzupeniania skadu wojska rosyjskiego byo wcielanie do armii mczyzn pracujcych na roli co doprowadzio do sytuacji, e poowa gospodarstw zostaa bez gwnych ywicieli. Za sytuacja gospodarcza, towarzyszca cigncej si bez rozstrzygnicia wojnie, osabiaa wadz carsk, doprowadzajc w 1917 roku Rosj do dwch rewolucji: antycarskiej marcowej, a po niej bolszewickiej padziernikowej. Rosyjski Rzd Tymczasowy odnis si do kwestii polskiej w manifecie z 17 marca piszc co nastpuje: Nard rosyjski, ktry zrzuci jarzmo, przyznaje take polskiemu, bratniemu narodowi pene prawo stanowienia o swoim losie wedug wasnej woli rzd za rosyjski, wierny wsplnym planom walki przeciwko wiatu germaskiemu chciwemu walki, dopomoe do utworzenia niezawisego pastwa polskiego ze wszystkich terytoriw, w ktrych Polacy tworz wikszo17. Rzd Tymczasowy Kiereskiego nie dysponowa opisanymi ziemiami, tak jak to byo w przypadku Aktu Dwch Cesarzy z 5 listopada 1916 r., niemniej jednak podnosi polski temat pozostawiajc go swym rosyjskim sojusznikom. Sprawa polska stawaa si dostrzegalna przez wszystkich istotnych graczy wczesnej polityki midzynarodowej. Rewolucja bolszewicka przyniosa do wadzy w Rosji now ekip otwarcie kontestujc dalsze uczestnictwo w wojnie. Najpilniejsz spraw dla bolszewikw byo zaprowadzenie porzdku w kraju i utrwalenie zdobytej wadzy. Wzywali wszystkie pastwa do rokowa pokojowych. Na apel pozytywnie odpowiedziay wycznie pastwa centralne dostrzegajc w tym szans na wielkie rozwizanie wschodnie. Warunki tymczasowego rozejmu podpisano 5 grudnia, a 22-go rozpoczto pertraktacje pokojowe. Po stronie pastw centralnych w negocjacjach wystpoway Niemcy, AustroWgry, Turcja i Bugaria. Jednoczenie z negocjacjami z Rosj pertraktowano porozumienie z przedstawicielami Ukrainy. Tych ostatnich w Brzeciu reprezentoway dwie delegacje: jedna uznawana tylko przez Sowiety Rada Komisarzy Ludowych i druga uznana w kocu przez obie strony Ukraiska Centralna Rada (UCR) zaoona 17 marca 1917 roku przez ukraiskich
17 W. Kumaniecki, Zbir najwaniejszych dokumentw do powstania pastwa polskiego, Krakw 1920, s. 66.

150

narodowcw pod przewodnictwem Mychaja Hruszewskiego wraz z Woodymirem Wynnyczenko i Symonem Petlur. Pastwa centralne przyjmoway oglnie prawo narodw do samostanowienia popierajc pokj bez zaborw i kontrybucji. Niemcy wyraziy ponadto gotowo oswobodzenia zajtych przez nich pozycji z chwil zawarcia pokoju i zakoczenia demobilizacji armii rosyjskiej. Rzd rosyjski mia uzna wol narodw zamieszkujcych Polsk, Litw, Kurlandi oraz cz Inflant i Estonii do wyczenia z Rosyjskiej Federacji i ich denia do niepodlegoci. Wano oferty pastw centralnych bya warunkowana o ile do 4 stycznia 1918 do pertraktacji pokojowych przystan pastwa koalicji. Rosjanie liczc na wybuch wiatowej rewolucji grali na czas i udali si na konsultacje do Petersburga. Jednoczenie mimo trwajcych rokowa pokojowych kontynuowali dziaania wojenne przeciwko Ukrainie. Ofensywa sowiecka wpyna na przywdcw UCR do zaapelowania do pastw centralnych o prawo do samodzielnych negocjacji. 12 stycznia pastwa centralne poinformoway delegacj rosyjsk o uznaniu przez nie pastwa ukraiskiego i o prowadzonych z delegacj ukraisk odrbnych pertraktacjach. Mimo, i Trocki uzna prawo UCR do prowadzenia negocjacji pokojowych, to Joffe tak to podsumowa: Rola delegacji Centralnej Rady podczas brzeskich pertraktacji bya haniebn rol zdrajcw sprawy rewolucji i pokoju demokratycznego18. Delegacji rosyjskiej nie udao si namwi UCR aby, podobnie jak Rada Komisarzy Ludowych, wystpowaa jako cz delegacji rosyjskiej. Czwrprzymierze podpisao 9. lutego traktat pokojowy z Ukrain. Ukraina zobowizywaa si do dostarczenia Austrii i Niemcom znacznych dostaw ywnoci. Austria i Niemcy natomiast zobowizyway si do udzielenia Ukrainie pomocy wojskowej. Granice Ukrainy miay by wytyczone pniej, chocia, co wzbudzio najwicej kontrowersji w Polsce, wytyczono jej zachodni granic. Przyczono do niej Chemszczyzn i cz Podlasia a take Polesie, po linii Tarnogrd Bigoraj Szczebrzeszyn Krasnystaw Puchaczw Radzy Midzyrzec Sarnaki Mielnik Kamieniec Litewski Pruana jez. Wygonowskie. Tajna klauzula do traktatu przewidywaa podzia Galicji na dwa kraje koronne i utworzenie we wschodniej czci w poczeniu z Bukowin autonomii ukraiskiej. Gdy sprawa ta wysza na jaw, parlamentarzyci wiedescy sprzeciwili si podziaowi Galicji, a Austria jako jedyna spord pastw centralnych nie ratyfikowaa tego traktatu19. Niewtpliwie gdyby doszo do utrwalenia si tak wytyczonej zachodniej granicy Polski, prowadzioby to do konfliktu polsko-ukraiskiego, ktry przy mediacji niemieckiej, musiaby zosta polubownie rozstrzygnity, o ile koncepcja Mitteleuropy miaa by zrealizowana. W rwnoczesnych rokowaniach z Rosj Niemcy domagay si prawa do ustalenia losu tych krajw w bezporednich porozumieniach Niemiec i AustroWgier z odnonymi narodami. Trocki odpowiedzia synnym ni miru ni wojny co w aden sposb nie rozwizywao problemu, a zmuszao Niemcw do
18 S. Wojstomski, Traktat brzeski a Polska. Sprawa polska w pertraktacjach pokojowych w Brzeciu Litewskim pomidzy Czwrprzymierzem a Rosj Sowieck i Ukrain, Londyn 1969, s. 52. 19 A. Chojnowski, Ukraina, Wyd. Trio, Warszawa 1997, ss. 35-36

151

przeniesienia rokowa na front. Ofensywa wojsk niemieckich i austriackich posuwaa si szybko. Niemcy wystosowali ultimatum domagajce wycofania si si rosyjskich z Finlandii i Ukrainy, a armia miaa zosta zdemobilizowana. Lenin przysta na niemieckie dania i 3 marca 1918 r. w Brzeciu Litewskim zosta podpisany traktat pokojowy. W artykule 3 Traktatu strony porozumienia pokojowego przyznay, i obszar na zachd od uzgodnionej linii granicznej, terytorium wczeniej nalecego do Rosji, zostanie na zawsze wyczony spod rosyjskiego panowania. Dokadna delimitacja linii granicznej zostanie wyznaczona przez komisj rosyjsko-niemieck. Rosja wyrzeka si jakichkolwiek roszcze w stosunku do opisanego terytorium bez wzgldu na to, e wczeniej znajdowao si ono w obszarze pastwa rosyjskiego. Rosja rezygnuje z wywierania jakichkolwiek wpyww na sprawy wewntrzne tego terytorium. O przyszym statusie opisanego obszaru zadecyduj Austro-Wgry i Niemcy w bezporednich ustaleniach z zamieszkujcymi go narodami20. Pomidzy styczniem a marcem 1918 r., pod ochron niemieckiej okupacji, niepodlego ogosiy: Ukraina 22 stycznia21, Litwa 16 lutego, Estonia 24 lutego, otwa 23 marca, Biaoru 25 marca. Obrazu niemieckiego oddziaywania na wypieranie Rosji ku jej granicy etnicznej dopeniaj postanowiona o niepodlegoci Polski 5 listopada 1916 i Finlandii 5 grudnia 1917. Mapa 4: Etapy powstawania granicy Pokoju Brzeskiego XII 1917 IV 1918

rdo: Kozowski, op.cit., s.80 na podstawie: J.W. Wheeler-Bennett, The Forgotten Peace. BrestLitovsk.March 1918, New York 1938.

Tekst Traktatu pokojowego zamieszczony jest w wersji anglojzycznej w: http://net.lib.byu.edu/~rdh7/wwi/1918/brestlitovsk.html, z dnia 02.04.2008 21 Ukraiska Centralna Rada ogosia IV Uniwersa proklamujcy niepodlego Ukrainy 25 stycznia 1918 r. datujc go na 22 stycznia tego roku.

20

152

Ofensywa austro-niemiecka trwaa jeszcze po podpisaniu traktatu pokojowego wypeniajc prni militarn na Wschodzie. Do koca kwietnia armie centralne zajy cae terytorium Ukrainy, sigajc nawet dalej, do linii Rostw nad DonemMilerowo-Rwienki-Biaogrd-Rylsk-Klice, od tego miejsca a do Narwy biega linia wytyczona 3 marca. Tak wytyczona granica brzeska pokrya si z etniczn granic Rosji. Utrwalenie si rozstrzygni granicznych roku 1918 stanowioby odtworzenie geograficznego zachodniego zasigu Rosji sprzed doby rozbiorw. Odtworzenie si tej granicy miao nastpi dopiero kilkadziesit lat pniej wraz z upadkiem ZSRR w 1991 r. i pastwowoci Federacji Rosyjskiej. Trwanie, a w zasadzie krucho granicy brzeskiej roku 1918, spowodowaa kapitulacja Niemiec na zachodnim froncie I wojny wiatowej. Zwyciscy na Wschodzie, zostali Niemcy pokonani na Zachodzie. Odwrt armii pastw centralnych zapowiada pojawienie si chaosu na obszarze byej Rzeczypospolitej. Wycofanie si pastw niemieckich wobec saboci organizacyjnej czynnikw biaoruskich i ukraiskich nie rokowao trwaoci dopiero co odzyskanej niepodlegoci. Skorzysta z tego postanowili bolszewicy, dostrzegajc nadziej na rozlanie si zawieruchy rewolucyjnej, poprzez militarne zwrcenie si przeciw odradzajcym si pastwom w nowej geopolitycznej rzeczywistoci doby powojennej. W tych okolicznociach doszo do wojny polsko-bolszewickiej, w ktrej to Polska wraz z pastwami nadbatyckimi obronia sw niepodlego, natomiast straciy j Biaoru i Ukraina, w wyniku wspomnianych ustale Traktatu Ryskiego. Granica brzeska w swej delimitacji nawizywaa do historycznych relacji oddziaywania Moskwy w obszarze wpyww Zachodu. Ju od czasw zrzucenia jarzma mongolskiego (1237-1480) Moskwa dya do podboju obszaru lecego na zachd od linii granicy brzeskiej. Pierwsze dwa wieki ssiedztwa litewskomoskiewskiego (1499-1700) to nieustanne prby zmiany geopolitycznego status quo. Liczne wojny litewsko-moskiewskie czy te polsko-moskiewskie ksztatuj granic, doskonale pokrywajc si geograficznie z granic brzesk z 1918 r. Jej pierwsza wyrana delimitacja pojawia si w 1514 r., po tym jak Rosjanie, pod wodz Wasyla III, zdobyli ziemi smolesk. Dodajc do tego wczeniejsze wcielenie Republiki Pskowskiej na pograniczu z Inflantami (1510), a odzwierciedlajce dzisiejsz granic rosyjsko-estosk, zarysowuje si wwczas wyksztacenie si takiej strefy granicznej, ktra stanowi pierwowzr pniejszej o 400 lat granicy brzeskiej, jak i wspczesnej nam strefy granicy Rosji z Estoni, otw, Biaorusi, a take do pewnego stopnia z Ukrain. Trwa zmian stanowiy jedynie straty na rzecz Moskwy we wschodniej czci dorzecza Dniepru, zrekompensowane z czasem, ekspansj narodu ukraiskiego na wschd. Rosyjska ekspansja w kierunku europejskim kontynuowana bya przez kolejnych wadcw Moskwy. Przybraa ona na sile w wieku XVIII wraz z dojciem do wadzy Piotra I, a nastpnie Katarzyny II. Jak pisze Micha oaski: Za panowania Katarzyny II zostay rozstrzygnite: kwestia polska, kwestia ukraiska i kwestia krymska22. Kwesti polsk rozwizano wraz z kolejnymi rozbiorami Rzeczypospolitej Obojga Narodw, kwesti ukraisk poprzez
22 M. oaski, Ekspansja na wszystkich azymutach, Wydawnictwo Wyzwolenie 1987, s. 26.

153

ostateczne zniesienie hetmaszczyzny wraz z likwidacj w 1775 r. Siczy Zaporoskiej, kwesti krymsk po klskach Turcji w wojnach z Rosj (1768-1774 oraz 1787-1792) kiedy to cae pnocne wybrzee Morza Czarnego wraz z Krymem znalazo si w rkach Rosji. Odbicie opisanych rosyjskich zdobyczy nastpio dopiero z zawarciem Pokoju Brzeskiego, w ktrym Rosja wycofaa si do granic z 1771 roku. Pokj Brzeski z 3 marca 1918 r. stanowi tym samym odtworzenie wschodniej granicy Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Obraz powrotu do geograficznej przestrzeni przedrozbiorowej Rzeczypospolitej dopeni Traktat Wersalski (19191920) restytuujcy jej granic zachodni. Pastwa zachodnie, ktrym wojna z Niemcami zupenie przysonia oglnoeuropejsk donioso podpisanego w Brzeciu ukadu pokojowego, wykazay si cakowit ignorancj. Brytyjski premier Lloyd George okreli to porozumienie mianem haniebnego traktatu23, francuscy politycy za uwaali traktat brzeski za postpek niecny i niewybaczalny24. Natomiast osignicie przez pastwa centralne linii etnicznej granicy Rosji, z perspektywy brytyjskiego premiera byo niczym wicej jak ugrzniciem w bocie. Lloyd George tak to przedstawia: Niemcy, ktrzy zajli tylko stosunkowo nieznaczn cz Rosji, znajdowali si ju niedaleko Petrogradu i nie mieli przed sob waciwie adnych wojsk nie byli jednak w stanie ani i na Petrograd, ani wycofa wojska, aby uratowa sytuacj na Zachodzie. Razem z Austriakami mieli tam prawie milionow armi, ktra ugrzza w tym bocie; wikszoci tych ludzi nie zdoali jeszcze do tej chwili wydosta z powrotem25. Lloyd George ignorowa fakt, i osignity przez wojska pastw centralnych zasig, sprowadza Rosj do jej etnicznych granic przedrozbiorowych. Pokj Brzeski ocenia wycznie z perspektywy rwnowagi si na kontynencie i z obaw przed wzrostem roli Niemiec. Taki pokj by dla brytyjskiego premiera, podobnie jak dla jego zachodnich sojusznikw, haniebny. Uyty epitet tumaczy mona jedynie tym, i uderza on w brytyjskiego sojusznika, czyli w Rosj. Nie zwaano przy tym na odradzajce si narody. Sprawiedliwo dziejow zamierzano zrekompensowa sobie w Wersalu. Narzucony Niemcom w duchu rewanyzmu Traktat Wersalski obnaya historia, wskazujc na jego postanowienia, jako fundament wybuchu drugiej wojny wiatowej. Przez cae midzywojenne dwudziestolecie z rnych krajw wiata nie szczdzono Traktatowi Wersalskiemu sw krytyki. Na koniec, takie oto epitafium wystawi mu genera Fuller: Co do tego, e Hitler wywoa wojn 1939-1945 roku nie moe by najmniejszej wtpliwoci, nie mona mie rwnie adnej wtpliwoci co do tego, kto i co wywoao pojawienie si Hitlera. Przyczyn t by Clemenceau, przez nikogo nie kontrolowany, a wszystko kontrolujcy przewodniczcy Konferencji Pokojowej oraz jego dzieo Traktat Wersalski. Tak oto doszo do tego, e o wicie 1 wrzenia 1939

23 D.L. George, Prawda o traktacie wersalskim, t.1, Tow. Wydawnicze Rj, Warszawa 1939 r., s. 344. 24 Ibidem, s. 290. 25 Ibidem, s. 293.

154

roku ponownie zagrzmiay dziaa tym razem dla uczczenia pogrzebu Drugiego Traktatu Wersalskiego i narodzin Drugiej Wojny wiatowej26. W przeciwiestwie do tylu oburzajcych i maostkowych rozstrzygni Traktatu Wersalskiego, jedno byo niekwestionowan napraw krzywdy dziejowej zadanej Polsce poprzez jej rozbiory. Zachodnia granica dawnej Rzeczpospolitej staa si znowu zachodni granic odbudowanego z niewoli pastwa polskiego. Oceniajc postanowienia terytorialne traktatu wersalskiego dotyczce Polski naley pamita o dwch rzeczach: Polskie Legiony walczyy po stronie pastw centralnych a Polska od ponad wieku bya nieobecna na mapie Europy. Ustalenie zachodniej granicy Polski stao si tym samym jedn z trudniejszych kwestii, ktr miano rozstrzygn na konferencji pokojowej. Podczas gdy polska delegacja optowaa za lini zblion do przebiegu przedrozbiorowej granicy z Cesarstwem, genera Foch stworzy niedorzeczn wizj, wedug ktrej, granica ta przebiegaaby wzdu linii, czcej Gdask z Toruniem. Oznaczaoby to oddanie Polsce Prus Wschodnich z ich przewaajc ludnoci niemieck, podczas gdy Niemcy otrzymayby Pomorze Gdaskie z ludnoci polsk i kaszubsk. Lloyd George nie kry, i rzdowi angielskiemu nie spodobaa si propozycja Focha: nie chcemy w Europie adnych nowych Alzacji i Lotaryngii, ani na wschodzie, ani na zachodzie. Clemenceau odpowiedzia, e take tego nie chce, e mia tego w yciu dosy.27 Optymalnym rozwizaniem dla pastw koalicyjnych byo stworzenie z Polski bariery oddzielajcej bolszewick Rosj od Niemiec. Anglicy postrzegali Polsk jako stref wpyww Francji, zatem w ich interesie nie leao tworzenie silnego i rozlegego pastwa polskiego. Mimo nieprzychylnych polskim aspiracjom wypowiedzi, zachodnia granica wytyczona w Wersalu bya tak bliska w jej przebiegu do przedrozbiorowej granicy Rzeczpospolitej Obojga Narodw z Cesarstwem, e mona miao nazwa to niebywaym politycznym sukcesem. Najtrudniejszym problemem by przebieg tej granicy na pograniczu grnolskim. W kocu podjto decyzj o zarzdzeniu tam plebiscytu. Oto w jaki sposb wydarzenia te opisuje przedwojenny podrcznik: Za spraw Anglii i Lloyd Georgea odraczano cigle plebiscyt, ale wreszcie wobec rosncego wzburzenia umysw na lsku postanowiono go przeprowadzi 20 marca 1921 roku. Za spraw Anglii dopuszczono do gosowania emigrantw lskich, tj. ludzi na Grnym lsku urodzonych, choby nawet tam od szeregu lat nie mieszkali. Wzio ich udzia ponad 200.000 z Niemiec, a ledwo kilkanacie tysicy z Polski. Ostatecznie gosowao za Polsk okoo 3/7 gmin, ale ponad poow gosw uzyskali Niemcy. Koalicja postanowia jednak ju poprzednio, e rozstrzygnicie nastpi gminami, to te nie mona byo uwzgldni dania Niemcw, aby im odda cay kraj na podstawie uzyskanej oglnej wikszoci.28. Autor podrcznika susznie zwraca uwag na pozytywne strony plebiscytowego rozwizania: Ostateczne orzeczenie Ligi (padziernik 1921) przyznao Polsce 1/3 terytorium plebiscytowego,
26 Ibidem, ss.32-33. 27 Ibidem, ss.260-261. 28 A. Lewicki, Zarys historii Polski, wyd. IX, Nakad Gebethnera i Wolfa, Warszawa 1923, ss. 479480.

155

w czem mieci si jednak cz wanego okrgu grniczego z Katowicami i Mysowicami. Rozstrzygnicie nie jest tedy dla nas cakiem niekorzystne, cho niestety okoo miliona Polakw pozostao pod pruskim rzdem29. Wadysaw Pobg-Malinowski przedstawi statystyk, z ktrej wynika, e dziki plebiscytowi Polska zyskaa tereny atrakcyjne przede wszystkim pod wzgldem jakociowym a nie ilociowym. Podkrela on, e Polska otrzymaa w nastpstwie tego plebiscytu 76% grnolskich kopal wgla,50% koksowni i przemys grnolski przetwarzajcy 97% rudy elaza, 82% rudy cynku, 71% rudy oowiu, 50% siarki30. Z kolei sytuacja na lsku Cieszyskim nie rozwina si pomylnie dla Polski: Przechodzia ta sprawa rne fazy. Ziemia ta dostaa si pod tymczasowy zarzd komisji koalicyjnej, ktra nie umiaa czy nie chciaa powstrzyma rnych naduy czeskich. Wpywy czeskie na koalicj byy bardzo silne, ulega im nawet Francja, ktra uwaaa Czechw za swych bardzo pewnych sprzymierzecw. Czesi skorzystali z tego bardzo zrcznie, dc do opanowania bogactw grniczych kraju; chodzio im te o opanowanie linii kolejowej bogumisko-koszyckiej, rzekomo dla nich bardzo wanej. Ostatecznie nie zarzdzono nawet plebiscytu, ktry przy bardzo silnym poczuciu narodowym tamtejszej ludnoci musiaby wypa dla nas bardzo dobrze, lecz Rada Najwysza sama rzecz rozstrzygna. Spotkaa nas tu krzywda, gdy przyznano nam mniej jak poow kraju i to bez okolic grniczych. Czesi dostali nawet dworzec kolejowy w Cieszynie (bez miasta) i ca lini kolejow koszyckobogumisk, ze spornych obszarw orawskich i spiskich dostalimy ledwo par gmin31. Przykadem podobnych nieznacznych korekt historycznych jest niemieckojzyczne pogranicze Wgier z Austri tzw. Burgenland. Obszar ten zosta po pierwszej wojnie wiatowej, zgodnie z zasad samostanowienia narodw, przekazany Austrii. Powierzchnia Burgenlandu wynosia 3.966 km. Saldo odchyle w obie strony historycznej granicy Krlestwa Polskiego z Cesarstwem wynosio mniej, bo zaledwie 2.890 km. Traktat Wersalski pozostawi w Niemczech zachodnie obrzea Wielkopolski i Prus Krlewskich z miastami powiatowymi Wschow, Babimostem, Midzyrzeczem, Skwierzyn, Pi, Waczem, Zotowem i Czuchowem. By to obszar 7695 km, z ktrego w republice weimarskiej ustanowiono szcztkow Grenzmark Posen-Westpreussen (Marchi Graniczn Poznaskie Prusy Zachodnie) ze stolic w Pile. To bya strata terytorialna w stosunku do przedrozbiorowego stanu posiadania. Przeciwwayy j, aczkolwiek nie rwnowayy zyski terytorialne pastwa polskiego na pograniczu lskim. Postpujc od poudnia przedstawiay si one jak nastpuje: na lsku austriackim pozyskaa Polska w stosunku do stanu przedrozbiorowego 1009 km z miastami powiatowymi Bielskiem i Cieszynem; na lsku Grnym w nastpstwie plebiscytu z 1921 roku 3213 km z miastami powiatowymi Rybnikiem, Pszczyn, Katowicami, Tarnowskimi Grami i
29 Ibidem, s.480. 30W. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, T.II 1919-1939, wyd. Graf, Gdask 1990, ss. 564-571. 31 A. Lewicki, op. cit., ss. 477-478.

156

Lublicem; na pograniczu dolnolskim Traktat Wersalski przyzna Polsce 501 km na zachd od Kpna i na poudnie od Rawicza i Leszna. W sumie pozyskaa midzywojenna Polska z dawnej dzielnicy lskiej 4723 km terytoriw, ktre od XIV wieku naleay do Cesarstwa. Straty terytorialne przewayy nad zyskami: per saldo na zachodnim pograniczu midzywojenne terytorium polskie zostao uszczuplone o 2972 km w stosunku do stanu przedrozbiorowego. W stosunku do caego terytorium pastwa polskiego bya to zmiana ilociowo nieznaczna: strata rwnaa si wielkoci 0,76 % terytorium Polski midzywojennej i 0,95 % terytorium Polski wspczesnej32. Te zmiany granicy przedrozbiorowej w jedn i w drug stron wyniky z tego, e w wytyczaniu granic pastwowych po pierwszej wojnie wiatowej priorytet dawano na og aczkolwiek nie wszdzie nie poszanowaniu dawnych caoci terytorialnych, lecz stosunkom etnicznym na pograniczu. W rezultacie, pas dawnego pogranicza Wielkopolski i Prus Krlewskich, o wyranej przewadze ludnoci niemieckiej, przyznano Niemcom a pas dawnego pogranicza lskiego o wyranej przewadze ludnoci polskiej, przekazano Polsce. Byy to zmiany zupenie nieporwnywalne z ogromnymi ubytkami terytorium przedrozbiorowej Rzeczypospolitej na wschodzie i na pnocy. Jakociowo terytorium, jakie Polska wwczas uzyskaa na lsku, byo nieporwnanie wartociowsze od terytorium utraconego na rzecz Grenzmark Posen-Westpreussen. Czy mona byo w Wersalu uzyska jeszcze wicej? Na pytanie to odpowiada Erik von Kuehnelt-Leddihn w swej ksice lepy tor. Ideologia i polityka lewicy 1789-1984 (przekad polski 2007), opublikowanej kiedy od Traktatu Wersalskiego upyny dwie trzecie wieku. Dwie trzecie XX wieku, znaczone straszliwymi dla Europy wydarzeniami, ktrych zarzewiem by w fatalny dyktat z Wersalu. O granicy polsko-niemieckiej, wytyczonej w Wersalu, tak pisa: Jeli chodzi o wschodni granic Niemiec, to krzywda ludnoci niemieckiej nie bya a tak wielka, jak skutki propagandy. Pomijajc Grny lsk, inne obszary (Poznaskie i Prusy Zachodnie) zostay przyczone do Prus wskutek rozbiorw Polski. I to bya ogromna niesprawiedliwo, rwnie gorszca jak obrabowanie nieprzytomnego... Prawdopodobnie byoby nawet lepiej, gdyby cae pruskie terytorium [to znaczy: cay zabr pruski] przyczono do Polski, bo cho w Polsce wzrosaby liczebno Niemcw, to jednoczenie utworzyaby si pewna rwnowaga33.

32 M. Knoch, op. cit., ss.69-71. 33 E. von Kuehnelt-Leddihn, lepy tor. Ideologia i polityka lewicy 1789-1984, Wyd. Wektory 2007, s. 292.

157

Mapa 5: Porwnanie zachodniej granicy przedrozbiorowej i midzywojennej.

rdo: Knoch, op. cit. , s. 70.

Kuehnelt-Leddihn protestuje tu przeciwko podziaom historycznych regionw Europy. A tego dokonano, zostawiajc przy Niemczech zachodnie pogranicze Wielkopolski i Prus Krlewskich, w postaci kadubowej Grenzmark PosenWestpreussen. Podobne stanowisko zajmuje w sprawie Grnego lska, piszc: Podzia Grnego lska by tragiczn pomyk, proponujc alternatyw: C jednak powinno si byo zrobi? Nie dzieli Grnego lska i stworzy z niego niemiecko-polskie kondominium34. Gdyby w Wersalu trzymano si dokadnie takiej zasady, zachodnia granica odrodzonej z zaborw Polski byaby identyczna z przedrozbiorow zachodni granic Rzeczpospolitej Obojga Narodw. Nie byoby midzywojennego konfliktogennego syndromu poncej granicy, w nastpstwie jej wytyczenia z pogwaceniem wszelkich tradycji historycznych. Na wschd od tej przedrozbiorowej granicy pozostay jednak jeszcze nadbatyckie pokrzyackie resztwki. Dla Polski najdotkliwsz z nich byo utworzone w Wersalu Wolne Miasto Gdask. W tej kwestii, wobec przedrozbiorowej przynalenoci Gdaska do Rzeczpospolitej, stanowisko Kuehnelt-Leddihna jest jednoznaczne: Stworzenie nowego Wolnego Miasta Gdaska ukazao poowiczno rozwiza dyktatu wersalskiego i stao si kolejnym zarzewiem przyszych konfliktw! (...). Najmdrzejszym wyjciem byoby zignorowanie elementu narodowego i oddanie Gdaska Polsce z przyczyn historycznych. Jednak im wiksza bya mniejszo niemiecka, tym bardziej trzeba j byo bra po uwag. Dla nacjonalizmu etnicznego
34 Ibidem, s. 293.

158

argumentem s liczby i statystyki, wic choby z tylko z tego wzgldu jest on bliskim krewnym rwnie populistycznej demokracji i harmonijnie czy si z ni, a skutkiem tego mariau jest narodowa demokracja nowotwr zerajcy Europ od poowy XIX stulecia. (Pniej nacjonalizm zawar zgodny zwizek maeski z rwnie populistycznym socjalizmem)35. Na wschd od Gdaska pozostawiono przy Niemczech rozlegy historyczny region Prus Wschodnich. W czasach przedkrzyackich bya to kraina Batw, taka sama jak dzisiejsza Litwa czy otwa. Kuehnelt-Leddihn mwic, e prawdopodobnie byoby lepiej, gdyby cae terytorium pruskie przyczono do Polski, przez owo cae terytorium pruskie obok Poznaskiego i Prus Zachodnich rozumia take i Prusy Wschodnie. Skoro jednak ten ostatni region pozostawiono w Niemczech, to: Mona oczywicie aowa, e wskutek zwrotu terenw zagrabionych podczas pierwszego i drugiego rozbioru Prusy Wschodnie zostay oddzielone terytorialnie od Niemiec, ale Amerykanin te musi jecha na Alask przez Kanad (chyba, e wybierze si tam drog morsk)36. W okresie midzywojennym powstaway rne koncepcje dotyczce zmiany terytorialnego i politycznego statusu Prus Wschodnich, a do wysuwanego podczas drugiej wojny wiatowej projektu cakowitego ich podziau pomidzy Polsk i Litw. Koncepcje te i projekty rodziy si poza spoecznoci niemieck, zamieszkujc wtedy Prusy Wschodnie, lecz, jak podkrela Kuehnelt-Leddihn: Istniay te wyjtki, na przykad grupa modych konserwatystw z Krlewca, ktra w latach midzywojennych zastanawiaa si nad uni polsko-prusk. Byy to jednak wyjtki od reguy37. Jako konserwatywny libera Kuehnelt-Leddihn konsekwentnie opowiada si za stosowaniem na pograniczu polsko-niemieckim tej samej zasady, jak w traktatach koczcych pierwsz wojn wiatow przyjto dla pogranicza czeskoniemieckiego: prymatu granic historycznych nad etnicznymi. Zasady tej przestrzegano dla Czech, zostawiajc w ich granicach kilkumilionow spoeczno Niemcw sudeckich. Byy to jednak rozstrzygnicia wyjtkowe. Generalnie bowiem stosowano w tych traktatach zasad odwrotn: prymatu granic etnicznych nad granicami historycznymi. Kady gatunek etnicznych zwierzt w osobnej narodowej klatce to si wydawao lekarstwem, stabilizujcym rwnowag polityczn i pokojowy ad w Europie. Co z tego wyniko, powszechnie wiadomo. Konserwatywny libera broni trwaoci regionw historycznych Europy, patrzc na t spraw niejako z tamtego brzegu: z pozycji pastwa dynastycznego, ktrego ostatnim reliktem byo cesarstwo Habsburgw, napierane przez pastwa narodowe, rade owe historyczne regiony powiartowa wedug ich zrnicowania etnicznego. Neolibera, z epoki postnacjonalistycznej, wraca w integrujcej si Europie do idei regionw historycznych, gdy tylko w takiej Europie Regionw widzi sposb na pokojowy rozwj wieloetnicznych spoecznoci tych regionw a w konsekwencji na spjny i harmonijny rozwj caej wsplnoty europejskiej. Std wspczesne zainteresowanie regionami historycznymi naszej Europy rodkowo-Wschodniej nie tylko na jej zachodnim, niemieckim pograniczu, ale
35 Ibidem, ss. 305-306. 36 Ibidem, s. 292. 37 Ibidem, s. 303.

159

take na jej pograniczu wschodnim, rosyjskim. Rwnie tam granica pokoju brzeskiego w szczegach jej przebiegu odchylaa si od przebiegu podziaw historycznych, co pniej weryfikowao samo ycie: dla przykadu Pskw znalaz si tam po niemieckiej a Witebsk po rosyjskiej stronie granicy brzeskiej. W pniejszych dostosowaniach, granica biaorusko-rosyjska staa si tu niemal identyczn z wschodni granic przedrozbiorow Rzeczypospolitej z Rosj. Jedynie poudniowa granica dawnej Rzeczypospolitej zostaa po pierwszej wojnie wiatowej odtworzona z dokadnoci nieomal idealn jako granica pastwowa polsko-czechosowacka. Rozpad monarchii habsburskiej w 1918 roku na pastwa narodowe oznacza koniec istnienia zaboru austriackiego, ktrego terytorium odtd stao si przedmiotem wzajemnych roszcze terytorialnych Polakw i Ukraicw, wspmieszkacw dawnej wieloetnicznej Rzeczypospolitej, ktrzy w XX wieku utworzyli swe odrbne pastwa narodowe.

SUMMARY WASTED CHANCE OF LIBERATION WHOLE TERRITORY LONG POLISH REPUBLIC AT DECLINE FIRST WORLD WAR The whole ethnicties diverse nationalistic mosaic of Middle-Eastern Europe, has been brutally destroyed in only just one-third part XX age roughly in years between the end first World War and the halfway point of past century. Guilty of this destruction result nationalistic traditions of Republic Both Nations, was nationalism, which in this part of Europe appeared on decline XIX age, near with seclular delay in relation to West European. Abandoning federational conception, Poland executed astounding act of partition long Republic Both Nations, crossing out in the same way work of common cultural heritage on economic fashion situation at ethnic states.

160

JAROSAW TOMASIEWICZ
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2009, T. 1

STRATEGIA OPORU NIEKIEROWANEGO

W WOJNIE ASYMETRYCZNEJ Wspczesne organizacje terrorystyczne sw dziaalno opieraj coraz czciej na strategii Oporu Niekierowanego (Leaderless Resistance). W tej strategii nie istnieje centralny orodek dyspozycyjny a komrki organizacyjne stanowi luno powizan sie o penej autonomii w zakresie tak planowania jak wykonawstwa. Taka struktura zapewnia sieci terrorystycznej du elastyczno i odporno na ciosy pastwa. Strategia Oporu Niekierowanego (ON) moe by stosowana dziki wykorzystaniu mediw stanowicych nie tylko "system nerwowy" ale te "kociec" organizacji. Organizacje stosujce ON zarwno tworz wasny system komunikacji i propagandy jak i wykorzystuj media komercyjne dla swoich celw. Niniejszy tekst analizuje koncepcj ON i jej genez, struktur organizacji stosujcych ON oraz sposoby wykorzystania mediw przez te organizacje na przykadzie ruchw faszystowskich, anarchistycznych, islamistycznych i "single issue". 1. Koncepcja Oporu Niekierowanego O roli mediw w fenomenie terroryzmu nie trzeba nikogo przekonywa. Bez rodkw masowego przekazu, bez moliwoci wpywania na opini publiczn terroryzm jest jak to uj Benjamin Netaniahu drzewem padajcym w pustym lesie. Ale w coraz szerzej stosowanej wspczenie strategii Oporu Niekierowanego (Leaderless Resistance) znaczenie rodkw komunikacji ronie jeszcze bardziej - s ju nie tylko narzdziem terrorystw, ale stanowi wrcz kociec caego zjawiska. Strategi oporu niekierowanego na przestrzeni wiekw ywioowo realizoway niezliczone ruchawki, partyzantki, guerille. Z reguy ponosiy klsk, ulegajc przeciwnikowi kierowanemu jednolit wol, dziaajcemu planowo. Wspczenie sytuacja jednak si odwrcia. Teraz organizacja scentralizowana okazuje si by ociaym mamutem, nie potraficym poradzi sobie ze stadem atakujcych go szczurw. Klasyczny model organizacji terrorystycznej reprezentuje Irlandzka Armia Republikaska. Na jej czele stoi 12-osobowe Kierownictwo Armii i 7-osobowa Rada. Tym organom podlega Kwatera Gwna w Dublinie oraz Dowdztwa Poudniowe i Pnocne, te za kieruj dziaaniami zorganizowanych terytorialnie brygad (a wczeniej take batalionw). Podstawowymi komrkami IRA s 4osobowe Jednostki Suby Czynnej. Oprcz struktury militarnej ruch republikaski ma te sw legaln nadbudow w postaci partii politycznej Sinn Fein oraz rozlicznych organizacji spoecznych takich jak Ruch Kobiet (Cumann na mBann) czy Ochotnicy Irlandzcy (Fianna Eireann). Ze wzgldu na legalne formy
161

dziaalnoci Sinn Fein kierownictwo ruchu skada si z dwch autonomicznych cho cile wsppracujcych czci1. Ten schemat prboway naladowa te inne organizacje terrorystyczne. Wyrni moemy trzy niezalenie od siebie dziaajce piony: front pracy masowej (zajmujcy si dziaalnoci propagandow i werbowaniem ochotnikw), front logistyczny (organizujcy niezbdn infrastruktur) i front militarny (prowadzcy walk zbrojn). Tak zorganizowane byy np. woskie ultralewicowe Czerwone Brygady2. Nawet te grupy terrorystyczne, ktre (jak niemiecka Frakcja Czerwonej Armii) ze wzgldu na niewielk liczebno nie mogy stworzy tak rozbudowanej struktury, dziaay w podobny sposb. Wyrni moemy tu trzy koncentryczne krgi: twardy rdze czynnych terrorystw (penicy rwnoczenie rol bojwki i kierownictwa), pracujcych w tle aktywistw, ktrzy odpowiedzialni byli za zaplecze logistyczne, oraz sympatykw, bdcych zarazem rezerwuarem nowych bojownikw3. Z perspektywy ostatnich dwudziestu lat moemy powiedzie, e ten typ organizacji terrorystycznej si przey. Jest zbyt ociay, zbyt atwy do spenetrowania przez suby specjalne. Poza ETA i IRA adna wiksza grupa terrorystyczna w Europie ani w Ameryce Pnocnej si nie ostaa. Rozwj technologii pozwala dzi pastwu skutecznie przeciwdziaa zagroeniom ze strony wywrotowcw. System ECHELON, biometryczne metody identyfikacji osb czy wszechobecna telewizja przemysowa to tylko niektre narzdzia w rkach aparatu wadzy4. Dobitnym przykadem ich efektywnoci byo byskawiczne rozgromienie przez wosk policj "nowych" Czerwonych Brygad (BR-PCC) w 2003 r. Policyjni informatycy potrafili odczyta z komputerw skonfiskowanych terrorystom wykasowane pliki zawierajce schemat organizacji, szczegowe instrukcje, ca sporzdzan z icie biurokratyczn pedanteri dokumentacj BR-PCC5. Modus operandi skuteczny w latach 70. okaza si anachroniczny w dobie elektroniki. Dlatego wspczesne podziemie antysystemowe poszo drog, ktr ju szedziesit lat temu wskazywaa intuicja Georgea Orwella. W swej powieci Rok 1984 tak opisa zasady funkcjonowania ruchw wywrotowych w pastwie supertotalitarnym: Czonkowie Braterstwa nie maj moliwoci rozpoznawania si wzajemnie, a poszczeglny bojownik zna zazwyczaj tylko kilku towarzyszy. Sam Goldstein, gdyby wpad w rce Policji Myli nie mgby wyjawi penej listy czonkw Braterstwa, ani nie mgby udzieli informacji, ktra umoliwiaby skonstruowanie takiej listy. Lista czonkw Braterstwa w ogle nie istnieje. Z tych wanie przyczyn Braterstwa nie mona w ogle zlikwidowa, bo nie jest ono
1

J. Tomasiewicz, Terroryzm na tle przemocy politycznej (Zarys encyklopedyczny), Katowice 2000, s. 134-140; C.H., IRA - struktura organizacyjna /w:/ Komandos nr 9 (1996); Brendan O'Brien, IRA, Warszawa 2001, s. 138-140. 2 J. Tomasiewicz, Terroryzm..., s. 122. 3 M. Tomczak, Terroryzm w RFN i Berlinie Zachodnim. rda, strategie i konsekwencje dziaalnoci terrorystycznych ugrupowa skrajnej lewicy, Pozna 1986, s. 67-69. 4 Zob. np. R. F. Hahn II, B. Jezior, Urban Warfare and the Urban Warfighter of 2025 /w:/ Parameters, Summer 1999; J. Jeffrey, B. Zapping, Electronic Mind Control /w:/ New Dawn no. 59-60; S. Bryce, Warrior of the 21 century /w:/ New Dawn no. 59. 5 M. Jdrysik, Ostatnia podr Desdemony /w:/ Gazeta Wyborcza z 20-21 XI 2003 r.

162

organizacj w dosownym tego sowa znaczeniu. Jedyn nasz spjni jest idea, ktra jest niezniszczalna!6. Za twrc strategii Oporu Niekierowanego uchodzi pk Amoss. Ulius Louis Amoss (1875-1961) to posta niezwykle barwna: pukownik lotnictwa, w czasie II wojny wiatowej oficer Office of Strategic Services, w 1948 r. zaoy International Services of Information bdc najwiksz prywatn agencj wywiadowcz na wiecie (7000 agentw), zamieszan pono w takie akcje jak prba wywiezienia syna Stalina z ZSRR czy... zabjstwo Johna F. Kennedy'ego7. W ramach kampanii antycastrystowskiej pk Robert K. Brown (pniejszy zaoyciel magazynu "Soldier of Fortune") wyda ksik gen. Alberto Bayo - oficera hiszpaskiej armii republikaskiej, ktry szkoli w Meksyku partyzantw Castro - pt. "150 Questions for a Guerrilla"8. Praca ta miaa zawiera artyku Amossa zatytuowany wanie "Leaderless Resistance" a powicony "prawidowej strategii prowadzenia oporu przeciwko Castro na Kubie i poza ni"9. W swym artykule Amoss mia te opisywa strategi ruchu oporu w przypadku sowieckiej okupacji Stanw Zjednoczonych - jego zdecentralizowana forma wyraaa nastroje amerykaskiej ultraprawicy wierzcej w komunistyczny spisek sigajcy szczytw wadzy w USA10. Poniewa komunici nie zdobyli wadzy nad Ameryk projekt Amossa spocz w otchaniach bibliotek. Po dwudziestu latach otrzepa z kurzu t koncepcj Louis Beam (dziaacz skrajnej prawicy, od 1968 r. zwizany z Ku Klux Klanem, od 1981 r. z ruchem Aryan Nations) publikujc w maju 1983 r. esej Leaderless Resistance11. Opr Niekierowany jest dzieckiem koniecznoci, czytamy w artykule. Beam wyszed z zaoenia, e zmieniajca si sytuacja zmusza do zmiany taktyki. Wspczenie wrogiem mia by ju nie komunizm a rzd federalny: Komunizm dzisiaj nie zagraa nikomu w USA, podczas gdy federalna tyrania zagraa wszystkim". Dlatego trzeba wzi pod uwag, e najpotniejszy rzd na Ziemi zniszczy kadego, kto stanowi realne zagroenie dla jego wadzy. Legalne metody dziaania bd skutecznie kontrolowane i gdy pojawi si realne zagroenie paraliowane przez wadze (w 1987 r. Departament Sprawiedliwoci zapowiedzia, e w kadej grupie wywrotowej bdzie przynajmniej jeden informator).
6 7

G. Orwell, Rok 1984, Warszawa 1984, s. 144-145. Amoss, Ulius L., 1895-1961. "Subject guide to Conservative and Libertarian materials, in Manuscript collections" /w:/ http://libweb.uoregon.edu/speccoll/guides/conservative.html. 8 Brown, Robert K. (ed.): 150 Questions for A Guerrilla By General Alberto Bayo. Cypress Printing Company, Boulder, Colorado, 1963; zob. Carlos R. Arango: Insurgent Counterintellingence, http://www.cia.gov/csi/kent_csi/docs/v12ila05p_0001.htm. 9 Beam w swoim artykule twierdzi, e Amoss napisa "Leaderless Resistance" 17 kwietnia 1962 r., podczas gdy zmar on 9 listopada 1961 r. Louis Beam, Leaderless resistance, WAR. White Aryan Resistance, Vol. 11, No. 3 (August 1992). 10 Mentalno amerykaskich ultrasw z lat 50. i 60. w interesujcy cho bez wtpienia tendencyjny sposb ukazywa Wiesaw Grnicki, Giaur wrd Jankesw, Warszawa 1963, s. 81-93. 11 Simson L. Garfinkel, Leaderless resistance today, First Monday, vol. 8, no. 3 (March 2003). Powszechnie znana jest pniejsza wersja artykuu, opublikowana w "The Seditionist", no. 12 (February 1992). O Beamie zob. Jeffrey Kaplan (ed.), Encyclopedia of White Power. A Sourcebook on the Radical Racist Right. Altamira, 2000, s. 17-23.

163

Wydaje si, e wpyw na Beama wywara nie tylko teoria Amossa, ale te praktyka aktywnego od 1971 r. prawicowo-anarchistycznego ruchu Posse Comitatus, a zwaszcza aktywno rasistowskiego seryjnego mordercy Josepha Paula Franklina, ktry w latach 1977-1980 mia dokona 20 zabjstw. Lider amerykaskich nazistw James Mason apoteozowa wwczas samotnego wilka: "[...] System przeprowadzi dwudniow konferencj z udziaem policji z caego dokadnie kraju, by dyskutowa co u diaba zrobi z jednym czowiekiem: Josephem Franklinem. A co, gdyby w caych Stanach Zjednoczonych dziaao teraz trzech, szeciu albo TUZIN Josephw Franklinw?12. Jeszcze w 1983 r. pojawiy si pierwsze komrki zbrojnego oporu: Silent Brotherhood (potocznie znane jako Order) oraz Covenant, Sword, and Arm of the Lord13. Nie bdc w stanie stworzy masowego ruchu, wyalienowani prawicowi ekstremici rozpoczli walk z nadziej, e ich przykad pocignie innych w ten sposb niewiadomie powtrzyli zaoenia anarchistycznej teorii propagandy przez czyn. Rwnolegle poczo rodzi si podziemie antyaborcyjne: Army of God za swj pocztek uznaje rok 1982, gdy Don Benny Anderson, Matthew Moore, Wayne Moore porwali lekarza dokonujcego aborcji14. W 1990 r. byy czonek American Nazi Party Richard Kelly Hoskins opublikowa ksik Vigilantes of Christendom', w ktrej przywoywa posta hebrajskiego kapana Phineasa karzcego mierci maestwa mieszane. Sze lat pniej pod nazw Phineas Priests objawili si zamachowcy tacy jak Buford Furrow czy Eric Rudolph wierzcy, e powoane bezporednio przez Boga jednostki winny niezalenie od siebie prowadzi walk zbrojn15. W rzeczywistoci koncepcje Amossa i Beama cho najbardziej znane byy tylko jednym ze rde teorii ON16. Niezalenie od skrajnej prawicy w tym kierunku poday inne ruchy Arquilla i Ronfeldt wymieniaj obok amerykaskich Christian Patriots take zapatystw, Hamas czy triady; zwracaj
12

13

14

15

16

J. Mason: An American Revolutionary Hero w: SIEGE Vol. X, No. 11 (November 1981). O Posse Comitatus szerzej zob. J. Tomasiewicz: Midzy faszyzmem a anarchizmem - nowe idee dla Nowej Ery, Pyskowice 2000, s. 22-24. O Franklinie: Malcolm Gladwell, Damaged /w:/ New Yorker z 24 II 1997 r. Garfinkel, op. cit.; Tomasiewicz, Terroryzm..., op.cit., s. 199. Warto jednak zauway, e zdaniem Metzgera Order nie realizowa waciwie strategii ON: "Rekrutowali za duo ludzi a ich celami nie byli prawi [waciwi - J.T.] ludzie. Nie dziaali te jako Samotne Wilki [...]. Tom Metzger Wywiad 17 Maja 2005 r. /w:/ Blood & Honour Poland http://www.bhpoland.org/strona/pl_tm_wywiad.htm. Jacek Posuszny, Armia Boga. Antyaborcyjny "opr bez przywdztwa" /w:/ Krzysztod Liedel, Joanna Marszaek-Kawa, Szymon Wudarski (red.), Polityczne metody zwalczanie terroryzmu, Toru 2006, s. 220. J. Thomas, New Face of Terror Crimes: 'Lone Wolf' Weaned on Hate /w:/ New York Times z 16 VIII 1999 r. Szerzej: Danny Wayne Davis, Al-Qaeda and The Phineas Priesthood Terrorist Groups With a Common Enemy and Similar Justifications for Terror Tactics. Mps pracy doktorskiej, Texas A&M University, December 2003, s. 92-129. Naley te pamita, e wbrew rozpowszechnionej opinii taktyka Oporu Niekierowanego nie zostaa zaakceptowana przez cae rasistowskie podziemie: o ile Tom Metzger z White Aryan Resistance sta si jej ordownikiem, to Eric Hollyoak (Resistance Rec.) i William Pierce (National Alliance) poddali ON krytyce Por. Tom Metzger, Begin With Lone Wolves w: The Insurgent (WAR) http://www.resist.com/; Fallacy of Leaderless Resistance /w:/ Resistance Magazine, No. 10 (Winter 2000).

164

ponadto uwag, e analogiczna ewolucja struktur organizacyjnych zachodzi w wiecie biznesu17. Radykalni ekologici w 1972 r. opublikowali ksik Ecotage!, w ktrej gosili: Si ruchu jest, e nie ma formalnej struktury i nie moe zosta powstrzymany przez wyeliminowanie przywdcw. Chocia nie jest oparty sztywnych reguach, to jednoczy go filozofia szacunku dla ycia18. W RFN w 1973 r. powstao lewackie ugrupowanie terrorystyczne Revolutionre Zellen, ktre skadao si z omiu rwnorzdnych, skoordynowanych poziomo komrek (co miao je zabezpieczy przed inwigilacj policji)19. Strategia ON wykorzystywana jest take przez islamistw wedug Zaniniego i Edwardsa terroryci z Bliskiego Wschodu s w awangardzie innowacji technologicznych i organizacyjnych20. Hamas [...] ma lun struktur skadajc si z elementw dziaajcych tajnie oraz innych, pracujcych jawnie poprzez meczety i instytucje opieki spoecznej dla rekrutowania czonkw, zbierania funduszy, organizowania dziaa i rozpowszechniania propagandy; Al-Kaida to sie stosunkowo autonomicznych grup: Cho bin Laden finansuje Al-Kaid [...] i kieruje niektrymi operacjami, nie odgrywa roli bezporednio kierujcego i kontrolujcego wszystkich aktywistw"21. W tym przypadku doszukiwa si mona raczej rodzimych rde ich taktyki. Odwoam si tu do teorii cywilizacji zapomnianego polskiego historiozofa Feliksa Konecznego, ktry okazuje si by prekursorem Samuela Huntingtona. Jego zdaniem rnice midzy cywilizacjami wynikaj z religii. Rozwijajc t myl moemy skonstatowa brak tego, co nazywamy kocioem, w wiecie islamu. Nie zna on jednolitej, scentralizowanej organizacji religijnej tam kady meczet jest autonomicznym zrzeszeniem wiernych. Te wzorce organizacyjne przenoszone s w ycie wieckie. Tam gdzie chrzecijanie tworz zwarte organizacje - muzumanie dziaaj w sieci niezalenych od siebie komrek (egipscy fundamentalici nazywali takie grupy ankuda - winne grono)22. Przyjrzyjmy si klasycznej ju koncepcji Beama. Jego zdaniem realny opr mona prowadzi jedynie schodzc do podziemia. Aktywici uksztatowani przez legalne organizacje powinni indywidualnie podj decyzj o rozpoczciu walki wszelkimi dostpnymi rodkami: Trudno przewidzie co uczyni inni [...].
17

John Arquilla, David Ronfeldt (ed.), Networks and Netwars: The Future of Terror, Crime, and Militancy. RAND: National Defense Research Institute, 2001, s. 6, 30. 18 J. Tomasiewicz, Przemoc w ruchu ekologicznym: od obywatelskiego nieposuszestwa do terroryzmu (przypadek Earth Liberation Front) /w:/ Krakowskie Studia Midzynarodowe nr 1 (2004). 19 Tomczak, op. cit., s. 66, 70. 20 Michele Zanini, Sean J.A. Edwards, The Networking of Terror in the Information Age /w:/ Arquilla, Ronfeldt (ed.), op. cit., s. 29. 21 Zanini, Edwards, op. cit., s. 33-34. Milton Bearden, byy rezydent CIA w Pakistanie, powiedzia: Nie jestem przekonany, czy al Kaidzie bliej jest do zhierarchizowanej struktury Microsoftu, czy te raczej jest to organizacja zbudowana jak sie niezalenych fanclubw Elvisa Presleya, porozrzucanych po wiecie i powizanych jedynie znajomociami i wsplnymi zainteresowaniami. 22 J. Tomasiewicz: Czy bestia znowu uderzy? /w:/ Komandos. Militarny Magazyn Specjalny, nr 10 (2002); Feliks Koneczny, O wieloci cywilizacyj, Krakw 1935, s. 257; Francis Robinson (red.), Historia wiata islamu, Warszawa 2001, s. 219-221; Jerzy Zdanowski, Bracia Muzumanie i inni, Szczecin 1986, s. 142.

165

Wystarczy wiedzie, co si samemu uczyni. Tworzenie scentralizowanej organizacji wedug modelu piramidy prowadzi w lepy zauek. Ten system organizacji piramida jest nie tylko bezuyteczny ale te skrajnie niebezpieczny dla uczestnikw ruchu oporu wykorzystujcych go przeciw tyranii pastwa", gdy policyjni informatorzy lub prowokatorzy z atwoci rozbijaj organizacj od wewntrz. Model piramidy jest anachroniczny zwaszcza w spoeczestwach rozwinitych technologicznie, gdzie elektroniczne rodki wywiadowcze mog ledzi acuch rozkazw. Zamiast jednoci organizacji Beam proponuje jedno celw. Ostatni rzecz, jakiej federalne gupki mogyby chcie [...] to tysic rnych maych komrek wystpujcych przeciw nim. [...] Taka sytuacja jest wywiadowczym koszmarem dla rzdu chccego wiedzie wszystko co moliwe o tych, ktrzy wystpuj przeciw niemu. Alternatyw dla piramidy jest system komrek wystpujcy w dwch wariantach: gwiazdy i acucha23. Pierwszy wykorzystyway komunistyczne siatki szpiegowskie: Posiadaj liczne niezalene komrki dziaajce w cakowitej izolacji od siebie i nic o sobie nie wiedzce, ale koordynowane przez centralne kierownictwo. Saboci tego modelu jest fakt, e usunicie jednostki centralnej dezorganizuje grup. Dlatego Beam skania si do drugiego wzorca, stosowanego przez komitety korespondencji z czasw Rewolucji Amerykaskiej: Kady komitet by tajn komrk dziaajc cakowicie niezalenie od innych komrek. Informacje byy przekazywane od komitetu do komitetu [...], co pozwalao na koordynacj dziaa mimo ubogich rodkw komunikacji. W wersji proponowanej przez Beama System organizacyjny opiera si na strukturze komrkowej, lecz nie ma centralnej kontroli ani zarzdzania [] wszystkie jednostki [individuals] i komrki operuj niezalenie od siebie, i nigdy nie zgaszaj si do centrali czy pojedynczego przywdcy po instrukcje czy rozkazy. Warunkiem funkcjonowania takiej struktury jest, e [] uczestniczcy przez komrki-widma [phantom cells] czy indywidualne akcje w programie Oporu Niekierowanego musz dokadnie wiedzie co i jak robi. W tym celu [] wszystkie zaangaowane [w ruch J. T.] osoby maj ten sam wiatopogld, s zaznajomione z t sam filozofi, i generalnie reaguj w taki sam sposb w podobnych sytuacjach. By to osign rodki rozpowszechniania informacji takie jak gazety, ulotki, komputery itp., ktre s dostpne dla wszystkich, pozwalaj planowa odpowied [na dziaania rzdu J. T.] w wielu wariantach. Nikt nie potrzebuje nikomu wydawa rozkazu. Idealici powicajcy si sprawie wolnoci bd dziaali kiedy uznaj, e czas dojrza, albo kiedy otrzymaj sygna od swych poprzednikw" (Beam przewiduje tu efekt naladownictwa). W ten sposb w ruchu znajd si tylko autentyczni aktywici a nie pozerzy czy karierowicze. W praktyce te zasady realizuje np. White Aryan Resistance: The Insurgent (WAR) jest SIECI wysoce zmotywowanych biaych rasistw. Kada osoba jest swym wasnym liderem. WAR propaguje koncepcj taktyczn Samotnego Wilka, opart o jednostki i mae komrki"24. Podobnie wyglda modus operandi
23 24

Terminologia wg Arquilla, Ronfeldt (ed.), op. cit., s. 8-9. The Insurgent (WAR) http://www.resist.com/.

166

antyaborcyjnej Army of God. Badacz zjawiska napisa: [...] AOG nie funkcjonuje czy moe lepiej: nie istnieje w taki sam sposb, jak inne [...] organizacje terrorystyczne [...] Nie ma przywdcw, hierarchii organizacyjnej, jej czonkw nie wie [...] nic poza chci wsparcia idei obrony ycia nienarodzonych za pomoc wszelkich dostpnych rodkw". Wedug Posusznego na AOG skadaj cztery elementy: idea, marka, zasady dziaania ujte w AOG Manual, ludzie realizujcy te zasady25. Sie jako struktura organizacyjna jest elastyczna, atwo przystosowuje si do zmian zachodzcych w otoczeniu. Dziki temu pozostaje odporna na ciosy: mona zniszczy jednorazowo tylko cz sieci. Zarazem, jak podkrela Garfinkel, dziaania Oporu Niekierowanego nie s chaotyczne: Cho nieskoordynowany, Opr Niekierowany wspiera wsplny polityczny cel: to jest przemoc wedug planu. Z reguy ten plan stworzony jest przez polityczn rozpraw lub inny dokument okrelajcy cele, dania i kategorie obiektw ataku26. Jest to moliwe dziki stosowaniu taktyki rjki (swarming): w okrelonym momencie niewielkie jednostki atakuj z rnych kierunkw, po czym znw si rozpraszaj27. Spoiwem Oporu Niekierowanego jest jednak nie organizacja a ideologia. Strategia Oporu Niekierowanego polega, ujmujc spraw najprociej, na rozsiewaniu ideologii i czekaniu, gdy zaraone ni jednostki dokonaj zamachw. Dla prowadzenia walki niezbdny jest plan strategiczny, okrelajcy cel perspektywiczny, kierunki dziaa pozwalajcych na osignicie tego celu, kategorie potencjalnych obiektw ataku oraz zasady organizacyjne. Licznymi przykadami dysponuje tu zarwno ruch antyaborcyjny jak i neonazistowski. W pierwszym przypadku mamy Army of God Manual (odkryty podczas przeszukania posesji Rachelle Shannon w sierpniu 1993 r.), Abortion Buster's Manual Kevina Sherlocka i Firestorm: A Guerilla Strategy for a Pro-Life America Marka Crutchera28. W drugim np. "The National Socialist Political Soldiers Handbook" (http://www.skrewdriver.net/handbook.htm) czy B&H Field Manual" (http://www.skrewdriver.net/fmintro.html). Spory rozgos zyska sobie plan strategiczny wywoania wojny rasowej, opublikowany w 1995 r. przez brytyjsk grup White Wolves. W 15-stronnicowej broszurze mona byo przeczyta: Zasadniczy kierunek naszego ataku musi by skierowany na samych imigrantw, na czarne i azjatyckie getta. Jeli bdziemy to czyni regularnie, efektywnie i brutalnie, obcy odpowiedz atakujc przypadkowych biaych, zmuszajc ich do odgrodzenia si i samoobrony. To rozpocznie spiral przemocy, ktra zmusi establishment do zajcia si problemem rasowym. [] Brytyjczycy bd walczy ale nie wtedy, gdy zaoferujemy im tylko mikk opcj wyborcz. MUSIMY skierowa ich we waciwym kierunku przedsibiorc niezbdne dziaania rozpoczynajce spiral przemocy, ktra ostatecznie zmusi ich choby wbrew ich chci do walki. Zwyci jeli nie bd
25 26

Posuszny, op. cit., s. 223. Garfinkel, op. cit. 27 Arquilla, Ronfeldt (ed.), op. cit., s. 12. Literack wizj zastosowania taktyki "rjki" w odniesieniu do regularnych dziaa wojennych przedstawi Konrad T. Lewandowski w opowiadaniu "Noteka 2015". Konrad T. Lewandowski, Noteka 2015, Warszawa 2001. 28 Posuszny, op. cit., s. 220-221.

167

mieli innego wyjcia [by walczy J. T.] ale inicjatywa musi wyj od nas. W dzisiejszej Brytanii jest tuzin Belfastw i setka Londonderry, ktre tylko czekaj na iskr". I dalej: Oznacza to kreowanie napicia i terroru w stosunkach pomidzy wsplnotami etnicznymi, oraz uszkadzanie lub niszczenie ich wasnoci i domw przy pomocy bomb zapalajcych i/lub materiaw wybuchowych. Czci tego bdzie atakowanie jednostek (i zabijanie niektrych z nich) Dwuetapowym celem jest pchnicie mniejszoci [ethnics] do atakowania Aryjczykw (a przez to wspieranie aryjskiej reakcji [backlash] rasowej wiadomoci wrd zwykych Aryjczykw), oraz zastraszenie mniejszoci, by zachci je do pozostawania w swych obszarach etnicznych lub opuszczenia naszej ziemi". Dokument koczy si: "Nie wierzymy, abymy mogli sami wygra wojn rasow, ale moemy j rozpocz!"29. Broszura nawoywaa, by tworzy komrki liczce po 2-3 osoby i zawieraa instrukcj produkcji bomb. Specyfik ekstremizmu islamskiego s fatwy, czyli dokumenty stanowice teologiczne uzasadnienie dziaalnoci ruchu np. wojna Al-Kaidy z Zachodem zostaa proklamowana w fatwie wydanej przez bin Ladena w 1998 r.30. Rol teologii w islamskim ekstremizmie unaocznia polemika midzy salafickimi liderami Muhammedem Al-Maqdisim i Abu Musa'ab Al-Zarqawim na temat stosunku do irackich szyitw31. Sayyid Qutb szuka dla oparcia dla swych teorii a w dzieach redniowiecznego teologa Ibn Taymiyya'i32! 2. Struktura Oporu Niekierowanego Grupy stosujce ON s z reguy skadowymi szerszego dziaajcego legalnie! ruchu spoecznego: islamskiego, ekologicznego, antyaborcyjnego, rasistowskiego, anarchistycznego. Bez wzgldu na wszelkie zaprzeczenia ekstremici pozostaj w symbiozie z gwnym nurtem: pierwsi naganiaj spraw podczas gdy drudzy zdobywaj dla niej sympatykw obiektywnie rzecz biorc dziaania obu frakcji wzajemnie si uzupeniaj33. Niejako z natury rzeczy wystpowa bd wic w ugrupowaniu tego typu dwa skrzyda: legalne, prowadzce propagand, i podziemne, przeprowadzajce akcje terrorystyczne. Istot struktury staje si specjalizacja, podzia rl poszczeglne zadania wykonywane s przez niezalene od siebie ogniwa.

29 30

David Myatt - Theoretician of terror /w:/ London Bomber. Searchlight Special Issue (2000). Christopher M. Blanchard, Al Qaeda: Statements and Evolving Ideology, Congressional Research Service, 2006. Szerzej: Shmuel Bar, Jihad Ideology in Light of Contemporary Fatwas. Washington 2006. 31 Zob. szerzej Nibras Kazimi, A Virulent Ideology in Mutation: Zarqawi Upstages Maqdisi /w:/ Current Trends in Islamist Ideology (Volume 2), Hudson Institute, Washington 2005. 32 Christopher Henzel, The Origins of al Qaeda's Ideology: Implications for US Strategy /w:/ Parameters (Spring 2005). 33 Cho oczywistoci s konflikty wewntrz ruchu: ekstremici zarzuca bd umiarkowanym oportunizm czy wrcz zdrad, podczas gdy umiarkowani oskar radykaw o kompromitowanie sprawy.

168

A - ideolog

B - propagatorzy

C - sympatycy

Dziaania nielegalne

Rys. 1. Odwrcona piramida struktura organizacyjna Oporu Niekierowanego A. twrca ideologii, B. propagatorzy, C. sympatycy dziaajcy legalnie, D. wywiad, E. szkolenie, F. informacja o akcjach, G. pomoc winiom, H. finansowanie, I. akcje terrorystyczne 2.1. Skrzydo podziemne Skrzydo podziemne skada si z komrek pierwszej linii" (przeprowadzajcych akcje terrorystyczne). Nie ma tu centralnego kierownictwa ani nawet orodka koordynujcego, nie ma formalnego czonkostwa, nie ma jednolitego systemu komunikacji wewntrznej. Z reguy zamachowiec to osobowo socjopatyczna, ktra ulega infekcji ekstremistyczn ideologi na skutek zbiegu okolicznoci34. Inspiracj do dziaania podsuny mu media, instrukta znalaz w internecie, by go wcieli w ycie wystarczyy oglnie dostpne rodki. Amerykascy eksperci od zwalczania terroryzmu na podstawie takich prawicowych terrorystw jak Timothy McVeigh skonstruowali New Offender Model zgodnie z ktrym "[] sprawca liczy sobie od 18 do 35 lat; jest biay; ma dowiadczenie wojskowe po opuszczeniu armii w niedobrych okolicznociach; od modych lat otrzymywa ekstremistyczn indoktrynacj; uwaa si za obiekt wrogiego zainteresowania wadz na dugo zanim wadze go dostrzegy; posiada

34

Por. z charakterystyk sprawcw zamachu w Madrycie 11 marca 2004 r. Zuzanna Jakubowska, Madryt 11 marca. Warszawa 2005, s. 184.

169

autodestrukcyjne skonnoci ktre przetwarza w akceptowaln wizj mczestwa35. Podstaw dziaania jest cise przestrzeganie zasad konspiracji. Beam zaleca prawicowym ekstremistom kamufla pozwalajcy na uczestniczenie w gwnym nurcie ycia publicznego. Dlatego Tom Metzger mwi: [...] nie nosimy kart [legitymacji J. T.], ani nie ubieramy mundurw! Dziaamy potajemnie, albo jako oddzia samotnych wilkw. Nasze dziaania nie odbywaj si poprzez jak cis hierarchi. [...] Wikszo naszych spotka odbywa si w cztery oczy. Nie organizujemy wikszych spotka, [...]36. Take islamici stosuj taktyk wtopienia si w to. Na fundamentalistycznej stronie www.ek-ls.org w listopadzie 2007 r. opublikowano zalecenia dla samotnych wilkw Al-Kaidy dziaajcych w USA takie jak doskonaa znajomo potocznego jzyka, wygld nie kojarzcy si z mieszkacami Bliskiego Wschodu (sugerowano podawanie si za Latynosa), posugiwanie si faszywym dowodem tosamoci i zamieszkanie w dzielnicy zasiedlonej przez cudzoziemcw lub Afroamerykanw (ale wolnej od elementw kryminalnych)37. Ekoterroryci przestrzegaj, by nie zwraca na siebie uwagi i ukrywa swe rzeczywiste pogldy (np. nie powinno si trzyma w widocznym miejscu literatury o ekotau); naley te unika naruszania przepisw, dlatego nie wolno im zaywa narkotykw38. Radykalni aktywici nie powinni nalee do oficjalnych organizacji ani uczestniczy w publicznych spotkaniach z powodu infiltracji policji. Komrki powstaj spontanicznie, oddolnie. Rzecznik ELF, Craig Rosebraugh, w video Igniting Revolution: Introduction to Earth Liberation Front poucza: nie ma realnej szansy dziaania w ju istniejcej komrce, jeli chcesz dziaa bierz inicjatyw w swoje rce, stwrz wasn komrk39. Tworz je sympatycy ruchu dziaajcy w pojedynk lub w maych grupach (2-6 osb), skupiajcych przyjaci znajcych si od dawna i majcych wsplne pogldy. Komrki te s z zaoenia tak mae, jak to moliwe, nawet jednoosobowe, dlatego trudno rozgraniczy midzy dziaaniami samotnych wilkw a Oporem Niekierowanym. Wymaga to od uczestnikw wszechstronnoci np. islamskim indywidualnym terrorystom zalecana jest rozlega wiedza na temat komputerw i ich bezpiecznego uywania, znajomo technik ledzenia, umiejtno posugiwania si karabinami z tumikiem, materiaami wybuchowymi i rodkami zapalajcymi40. Komrki maj czsto charakter efemeryczny nie s strukturami lecz operacjami. W ruchu animalistycznym zasad jest, e kady czowiek bdcy wegetarianinem lub weganinem i przeprowadzajcy bezporednie akcje zgodnie z zasadami ALF ma prawo uwaa si za cz ALF41. Wystarczy, jeli kady
35 36

/za:/ Nick Lowles: Policing terror /w:/ London Bomber. Searchlight Special Issue (2000). Metzger, op. cit. 37 The 'Lone Wolf' Theory and John Allen Muhammad /w:/ MEMRI Special Dispatch Series No. 1772 (November 21, 2007) 38 Zob. Tomasiewicz, Przemoc..., op. cit. 39 Ibidem. 40 The 'Lone..., op. cit. 41 Zob. Tomasiewicz, Przemoc..., op. cit.

170

uczestnik przeprowadzi akcj raz w yciu nawet jeli byo to dziaanie pod wpywem przejciowego impulsu to ta akcja i tak bdzie dowodem ywotnoci idei i wzorem do naladowania. Komrki wystpuj pod rnymi nazwami. Gary R. Perlstein z Portland State University, autor Perspectives of Terrorism, odnotowa: Wielokrotnie te grupy [ekstremici ekologiczni J. T.] s odpryskami gwnego nurtu ruchu ekologicznego, ale zmieniaj nazw, przez co wydaj si by nieznan organizacj. Podobn technik zastosowali Palestyczycy kiedy zaatakowali izraelskich sportowcw na igrzyskach olimpijskich nazwa grupy bya waciwie nazw dla tamtej misji42. Ci sami ludzie uywaj rnych nazw dla dziaa legalnych i podziemnych. Np. animalici Darren Thurston i David Barbarash podejrzewani byli o przynaleno do rwnoczenie! Earth First!, Animal Liberation Front, Justice Department, Militant Direct Action Task Force i by moe David Organization43. Grupy dziaaj niezalenie od siebie, kontaktuj si ze sob sporadycznie, nieraz w ogle nie wiedz o sobie nawzajem. Wedle zasady samodzielnoci komrka (a) sama si finansuje, (b) sama ustala cele i terminy atakw, (c) sama si szkoli, (d) sama wykonuje rodki potrzebne do ataku i oczywicie (e) sama przeprowadza atak. Np. neonazista David Copeland sporzdza bomby z pproduktw (materiay wybuchowe, alarm zegarowy, 6-calowe gwodzie) nabywanych w oglnie dostpnych sklepach a ekoterroryci Craig Marshall i Jeffrey Luers wytwarzali bomby zapalajce z materiaw takich jak dzbanki na mleko, gbki i benzyna44. Dziki temu ruchy ON mog zrezygnowa z wizi charakterystycznych dla tradycyjnych organizacji takich jak finansowanie, szkolenie, rozkazy, rekrutacja, zaopatrzenie wizi potrzebnych nie dla przeprowadzania akcji lecz dla podtrzymana istnienia organizacji a atwych do spenetrowania przez policj. Midzy komrkami zasadzie nie ma dwustronnej bezporedniej komunikacji - komunikuj si one za pomoc rodkw masowego przekazu (co utrudnia infiltracj przez agentw). Kada komrka ponosi odpowiedzialno tylko za swoje akcje, nawet wic rozpracowawszy j nie mona doj po nitce do kbka. Jak zauway detektyw Bob Holland z Eugene ELF ALF nie mona zinfiltrowa jak np. mafii, bo nikt nie moe poleci kandydata45. By jednak taka samodzielno bya moliwa, komrka terrorystyczna musi korzysta z usug wiadczonych przez inne grupy. Istota ON polega bowiem na daleko posunitej decentralizacji struktury, decentralizacji, ktra przejawia si nie tylko w samodzielnoci komrek ale te powtrzmy ich specjalizacji. Np. samodzielne szkolenie i wytwarzanie broni jest moliwe tylko wtedy, gdy komrka ma dostp do materiaw instruktaowych. Mona je pozyskiwa zamawiajc poczt dla faszywego odbiorcy na skrytk pocztow lub cudzy adres (niezaangaowanego w podziemie przyjaciela), jednak wygodniej jest znale te informacje w internecie, korzystajc wszake z oglnodostpnych czy w
Ibidem. Ibidem. 44 Nick Hopkins, Sarah Hall: Festering hate that turned quiet son into a murderer /w:/ The Guardian z 1 VII 2000 r.; Kate Taylor, Nick Lowles: Killer ideas /w:/ London Bomber. Searchlight Special Issue (2000). 45 Tomasiewicz, Przemoc..., op. cit.
43 42

171

bibliotece, na uczelni lub w cyber-caffe. Ale generalnie dziaalno skrzyda podziemnego jest moliwa dziki rnorakiej pomocy wiadczonej przez skrzydo jawne. 2.2. Skrzydo jawne Skrzydo "nadziemne" ON - cho dziaa czsto na pograniczu prawa skrupulatnie wykorzystuje zalety legalnoci i na og nie ukrywa swej tosamoci. Peni funkcj zaplecza logistycznego jego zadaniem jest uatwianie przeprowadzenia akcji zwaszcza poprzez utrzymywanie przepywu informacji. Dziaalno jawna polega wic na (a) okrelania celu strategicznego46, (b) wskazywaniu obiektw ataku (co poprzedzone jest nieraz zbieraniem informacji o nieprzyjacielu), (c) zapewnianiu wiedzy niezbdnej do przeprowadzenia akcji (instrukta), (d) informowaniu o akcjach w celu propagandowego ich zdyskontowania, (e) udzielaniu pomocy winiom, (f) zbieraniu pienidzy na swoj dziaalno. By mc spenia sw karkoomn rol skrzydo jawne musi odegnywa si od jakichkolwiek bezporednich kontaktw z komrkami "pierwszej linii" czy nawet od pochwalania przestpstw i przemocy. Powoujc si na zasady wolnoci sowa i domniemania niewinnoci rzecznicy ON wypieraj si odpowiedzialnoci za akcje, twierdz e tylko rozpowszechniaj anonimowe komunikaty otrzymane od autonomicznych komrek47. Ekologiczni ekstremici z ELF zastrzegaj si: "Strona EarthLiberationFront.com i domena earthliberationfront.com istniej w interesie wolnoci sowa, wolnoci informacji, w interesie publicznym. Informacje zawarte na stronie EarthLiberationFront.com i domenie earthliberationfront.com nie maj na celu zachcanie kogokolwiek do czynienia czegokolwiek nielegalnego. Strona EarthLiberationFront.com i domena earthliberationfront.com rozpowszechniaj wszelkie informacje jedynie w celach edukacyjnych i badawczych. Informacje, pogldy i opinie zawarte w informacjach na stronie EarthLiberationFront.com i domenie earthliberationfront.com nie s pogldami i opiniami waciciela [...] ani osb uczestniczcych w jej tworzeniu (contributors)"48. Na islamistycznym forum Ekhlaas.org (http://ekhlaas.org/forum, www.al-ekhlaas.net/forum) mona przeczyta, e Posty czonkw nie s cenzurowane i nie wyraaj pogldw Alekhlaas"; identyczny zapis znajduje si na forum Al-Boraq (http://www.alboraq.info/). Autor strony powiconej domowej produkcji materiaw wybuchowych pisze: Te pliki i wszystko na tej stronie s przeznaczone wycznie dla celw prywatnych i nie powinny by w ogle przegldane. [...] Autor nie ponosi absolutnie adnej odpowiedzialnoci za czyny odwiedzajcych t stron"49. Na antyaborcyjnej stronie Jay's Killer Web Site, prezentujcej dane lekarzy dokonujcych aborcji, znajdziemy nawet apel: Nalegamy, by odwiedzajcy nasz stron powstrzymali si od jakichkolwiek agresywnych zachowa wobec osb i organizacji tu odnotowanych50.
46 47

Co opisalimy powyej. Garfinkel, op. cit. 48 "EarthLiberationFront.com Disclaimer /w:/ Earth Liberation Front.com, http://www.earthliberationfront.com (8 I 2003). 49 Disclaimer /w:/ Making your own explosives http://www.wantsomfet.tk/. 50 Disclaimer /w:/ Jay's Killer Web Site http://forerunner.com/fyi/disclaimer.html.

172

2.2.1. Komrka wywiadu Wikszo ugrupowa ON dysponuje komrkami zajmujcymi zbieraniem i publikowaniem informacji o przeciwniku. Animalistyczna organizacja Stop Huntingdon Animal Cruelty prowadzi stron SHAC Targets poczon ze stronami opisujcymi kadego z omiu czonkw kierownictwa korporacji Huntingdona: na kadej znajduje si fotografia, biografia, wykaz firm z ktrymi wsppracuje wraz z adresami i zachta, by wywiera na nich nacisk51. Na antyaborcyjnej stronie Jay's Killer Web Site znajdziemy szczegowe dane aborcjonistw: zdjcie, pe, data urodzenia, ukoczona szkoa, numer dyplomu, numer licencji lekarskiej, adres domowy, nazwy i adresy miejsc pracy52. Szeroki rozgos zdobya sobie neonazistowska komrka Redwatch, utworzona w Wielkiej Brytanii ale posiadajce swe odpowiedniki w Niemczech, Holandii, Nowej Zelandii i Polsce53. Na stronie polskiego oddziau Redwatch mona przeczyta: Celem Redwatch Polska jest zbieranie wszelkich moliwych informacji (zdjcia, adresy, nr telefonw, nr tablic rejestracyjnych samochodw etc.) na temat osb trudnicych si dziaalnoci antyfaszystowsk, antyrasistowsk, kolorowych imigrantw, dziaaczy lewackich stowarzysze i wszelkiego rodzaju sympatykw i aktywistw szeroko rozumianego lobby homoseksualnego oraz pedofili"54. Efektem tych dziaa byo publikowanie takich np. charakterystyk: Maciej Dowhyluk ps. Chirurg lat ok. 30 , wzrost 185-190 cm , charakterystyczna brdka ok. 2cm, ubiera si przecitnie (nie jak punk, lewak czy inny pomiot), moe by grony w starciu, gwny szef warszawskiej antify dusze przetuszczone wosy, mieszka w okolicach ul. Tamka, bywa na squatach za granic55. Lewackim odpowiednikiem Redwatch s strony takie jak Nazi Watch Canada (http://naziwatchcanada.blogspot.com/) czy Nazi Watch USA (http://naziwatchusa.blogspot.com/). Nieco odmienne modus operandi przejli ultralewicowi przeciwnicy faszyzmu w Wielkiej Brytanii. Tamtejsza grupa Faschwatch (http://fashwatch.org/) apeluje o przekazywanie informacji na temat prawicowcw bezporednio lokalnym komrkom Anti-Fascist Action ale ich nie publikuje. Niekiedy jednak take na stronach zwizanych z lewic mona znale szczegowe informacje na temat nazistw np. z brytyjskiego Bradford56.
51 52

HLS Senior Personnel, /w:/ SHAC Targets http://www.shac.net/TARGETS/personel.html (6 I 2003). zob. np. Abortionist Himagiri Ravi http://forerunner.com/fyi/killer/ravi/index.html. Wicej http://forerunner.com/fyi/killer/index.html. 53 Redwatch UK www.redwatch.org.uk, Redwatch Netherland http://www.aktiefront.org/rwindex.html, Redwatch Deutschland http://www.redwatch-deutschland.de.vu/, Redwatch New Zealand http://www.redwatchnz.blogspot.com/. Podobny charakter ma niemiecka Anti-Antifa http://www.anti-antifa.net/ 54 Redwatch Polska http://www.redwatch.info/sites/redwatch.htm. 55 Ibidem. 56 Np. The Appleyards of Drighlington http://www.1in12.go-legend.net/publications/fascists/background.html.

173

2.2.2. Komrka techniczna Wiedza techniczna niezbdna do przeprowadzania zamachw ma charakter neutralny ideologicznie, dlatego moe by swobodnie wymieniania midzy ekstremistami spod rnych znakw (nie wspominajc ju o pospolitych kryminalistach czy socjopatach). Dlatego terroryci ON czsto korzystaj z oglnodostpnych, pozbawionych ideologicznego zabarwienia poradnikw. Czsto jednak ekstremistyczne ugrupowania samodzielnie rozwijaj techniczny know-how. Najdalej w tym zakresie posunli si fundamentalici muzumascy, opracowujcy i rozpowszechniajcy instrukcje dotyczce niszczenia amerykaskich czogw Abrams, konstruowania bezzaogowych maszyn latajcych, a nawet Sekrety Mudahedinw pierwszy muzumaski program komputerowy chronicego wymian w internecie57. Badaniami technicznymi zajmuje si tu specjalna komrka wydajca magazyn Al-Mujahid Al-Taqni (Technik Mudahedin), ktrego pierwszy numer ukaza si 28 listopada 2006 r. a drugi 13 marca 2007 r.58 Niejako podsumowaniem ich wysikw w dziedzinie techniki by 118-stronnicowy tekst The Comprehensive Security Encyclopedia, opublikowany 1 kwietnia 2007 r. przez Jihad Media Brigade a zawierajcy 10 rozdziaw powiconych np. bezpieczestwu internetowemu, bezpiecznym rozmowom telefonicznym, bezpiecznych sposobw przechowywania broni i materiaw wybuchowych, technikom szpiegowskim czy oszukiwaniu wykrywaczy kamstwa59. Take ruch ekologistyczny dysponuje bogat literatur fachow powicon taktyce ekotau. Ju w 1970 r. ukaza si pierwszy podrcznik z tej dziedziny (Tool Earth Kit), dwa lata pniej kolejny Ecotage!, zredagowany przez Sama Love i Davida Obsta. W 1985 r. Dave Foreman i Bill Haywood (pseudonim) opublikowali Ecodefense: A Field Guide to Monkeywrenching, opisujc tam np. szpikowanie drzew, niszczenie sprztu i drg, utrudnianie polowa, blokowanie zamkw, robienie bomb dymnych, propagand, kryptografi i unikanie schwytania. Kolejn pozycj bya Paula Watsona Earthforce! An Earth Warriors Guide to Strategy z 1993 r. Na skrajnej prawicy znale moemy opublikowany w internecie przez Aryan Resistance Movement w listopadzie 1997 r. Practical Guide to Aryan Revolution, autorstwa Davida Myatta60. Publikacja zawieraa takie rozdziay jak
57

Islamic Website Posts Instructions for Destroying U.S. Tanks /w:/ Islamist Websites Monitor Project No. 60 (February 6, 2007); Mujahideen Discuss the Construction of Unmanned Aerial Vehicles (UAVs) /w:/ Islamist Websites Monitor No. 19 (November 7, 2006); Andrew Cochran, Internet Security Company Cracks Special Jihadist Software /w:/ Counterterrorism Blog http://counterterrorismblog.org/2007/01/internet_security_company_crac.php. 58 Islamist Website Presents First Issue of Technical Mujahid Magazine /w:/ Islamist Websites Monitor No. 29 (December 1, 2006); Release of Second Issue of Al-Mujahid Al-Taqni ("The Technical Mujahid") E-Magazine /w:/ Islamist Websites Monitor No. 76 (March 16, 2007). 59 The Comprehensive Security Encyclopedia /w:/ Islamist Websites Monitor No. 82 (April 13, 2007). 60 John R. Vacca: Computer Forensics: Computer Crime Scene Investigation, Charles River Media, 2005, s. 330, 420.

174

Metody skrytej akcji bezporedniej, Ucieczka i unikanie, Zabjstwa, Terror bombowy, Sabota, Wojna rasowa, Jak stworzy sytuacj rewolucyjn, Reguy bitwy regulacje dotyczce zachowania onierza Aryjskiej Armii Wyzwoleczej61. Nowa wersja tego dokumentu zatytuowana A Practical Guide to The Strategy and Tactics of Revolution jest wci dostpna w internecie62. 2.2.3. Komrka propagandowa Strukturami stanowicymi cznik midzy stosujcym Opr Niekierowany podziemiem a mediami i spoeczestwem s nadziemne przybudwki ruchu, jak najcilej odseparowane od grup uderzeniowych63. Najlepiej rozwin te organy radykalny ruch ekologiczny, ktry swj sukces zawdziczaj w duej mierze rzecznikom prasowym takim jak Craig Rosebrough czy Leslie James Pickering. Oficjaln reprezentacj ruchu jest North American Earth Liberation Front Press Office. ELF-PO jest, wedug ich wasnych sw, legalnym serwisem informacyjnym powiconym wyjanianiu politycznych i spoecznych motyww akcji bezporednich ELF64. Jego dziaalno polega na otrzymywaniu komunikatw od ELF i przekazywaniu ich mediom. Rzecznik Frontu otrzymuje anonimowe sprawozdania o akcjach. Od niego zaley, ktre zostan autoryzowane: zasad jest, e ELF-ALF nie przyznaj si do akcji niepopularnych (sugerujc, e s one dzieem zakamuflowanych wrogw ruchu). Dotyczy to szczeglnie aktw przemocy. ALF podkrela: Jakakolwiek akcja z uyciem przemocy przeciwko czowiekowi lub zwierzciu nie jest akcj ALF, a osoba, biorca udzia w takiej akcji, nie jest czonkiem ALF65. ELF-PO jest trudne do spenetrowania: tosamo obecnego rzecznika pozostaje nieznana (komunikuje si z mediami poczt elektroniczn), domena ELF zostaa wprawdzie zarejestrowana na znanego aktywist Darrena Thurstona, ale pozostaje on nieuchwytny (skrytka pocztowa, telefon i email nie dziaaj)66. Natomiast ekstremici islamscy tworz wyspecjalizowane struktury dla prowadzenia wojny medialnej. W przypadku Al-Kaidy by to na pocztku lat 90. "Komitet Medialny" (Al-Qaeda Media Committee), kierowany przez Khalida Shaikha Mohammeda, ktry publikowa "Nashrat al Akhbar" w Hyatabad koo Peszawaru. Obecnie medialnym ramieniem Al-Kaidy jest Global Islamic Media Front (http://www.gimf.22web.net/, http:/gimf-taseer3.notlong.com), ktry w
61

David Michaels: Neo-Nazi terrorism /w:/ Institute for Counter-Terrorism http://www.ict.org.il/articles/neonazi_terrorism.htm. Ten sam zapewne dokument zosta opublikowany przez francusk grup Charlemagne Hammer Skins, kierowan przez Herv Guttuso, przyjaciela Sargenta i wsppracownika NSM. 62 A Practical Guide to The Strategy and Tactics of Revolution /w:/ Patrimedia http://www.patrimedia.com/index.php?option=com_content&task=view&id=409&Itemid=284. 63 Zauwamy, e w podobny sposb funkcjonuj baskijscy separatyci i irlandzcy irredentyci podziemne organizacje IRA i ETA dysponuj legalnym zapleczem (Herri Batasuna, Sinn Fein) propagujcym ich cele, werbujcym kandydatw i zbierajcym rodki. 64 Media Information /w:/ Earth Liberation Fromt.com http://www.earthliberationfront.com/media/ (10 I 2003). 65 Tomasiewicz, Przemoc..., op. cit. W konsekwencji, jak widzimy, ta sama osoba w zalenoci od rodzaju akcji moe by uwaana za czonka Frontu lub nie! 66 Garfinkel, op. cit.

175

sierpniu 2006 r. obwieci: "Ludzie dihadu, musicie rozpocz wojn medialn, ktra bdzie prowadzona rwnolegle do wojny militarnej"67. Z Al-Kaid zwizana jest te wydawnictwo multimedialne As-Sahab (Fundacja Islamskich Publikacji Medialnych)68. Iracka odnoga Al-Kaidy komunikuje si poprzez Jihad Media Battalion i Dar Al-Tibyan, za organem Ministerstwa Informacji Islamskiego Pastwa Iraku jest Centrum Informacyjne al-Fajr69. 2.2.4. Komrka pomocy Wszystkie ugrupowania ekstremistyczne rozwiny te struktury udzielajce pomocy uwizionym aktywistom. Animalistyczne ALF Supporters Group do swych celw zaliczaj: 1. wspieranie uwizionych aktywistw, 2. poparcie i obrona ALF, 3. uwiadamianie spoeczestwu koniecznoci prowadzenia akcji bezporednich i racjonalne ich uzasadnianie, 4. zapewnianie forum komunikacji przez biuletyn, 5. zbirka pienidzy na rzecz dziaalnoci ALF-SG. Podobny charakter ma ekologistyczna Earth Liberation Prisoners Support Network70. Niemieccy goszyci stworzyli Rote Hilfe e.V. (http://www.rotehilfe.de/), anarchici midzynarodow sie Anarchist Black Cross Network (http://www.anarchistblackcross.org/). Analogiczne grupy funkcjonuj na skrajnej prawicy: Hilfsorganisation fr nationale politische Gefangene und deren Angehrige e.V. w Niemczech, White Nationalist Prisoners Aid w Wielkiej Brytanii, Akcja Wizie w Polsce71. Libaski Hezbollah zorganizowa Socjalne Stowarzyszenie Mczennikw (Al-Shahid) udzielajce pomocy rodzinom zamachowcw samobjcw)72. Przy braku wyspecjalizowanych struktur legalne organizacje ekstremistyczne informuj w swoich publikacjach o "winiach sprawy", czy to goszczc ich autorskie strony internetowe (jak w przypadku antyaborcyjnej aktywistki Shelley Shannon), czy to przynajmniej publikujc ich adresy (na stronie WAR znajdziemy adresy dziewiciu winiw)73. 2.2.5. Komrka finansowa Konieczno przestrzegania zasad konspiracji sprawia, e stosunkowo sabo rozwinite jest finansowanie Oporu Niekierowanego przez skrzydo jawne. Tu
67

/za:/ Global Islamic Media Front /w;/ Global Security http://www.globalsecurity.org/security/profiles/global_islamic_media_front.htm. 68 As-Sahab: The Rise of New Media through Al-Qaeda's Eyes /w:/ The Layalina Review on public diplomacy and Arab media, Vol. III No. 2 (May-June 2007); Hacking wars, heightened encryption latest threats from Islamic extremists: analyst /w:/ CBC News (November 14, 2007). http://www.cbc.ca/world/story/2007/11/14/hacker-threat.html. 69 Daniel Kimmage, Kathleen Ridolfo, Iraqi Insurgent Media: The War of Images and Ideas. Radio Free Europe - Radio Liberty, June 2007, s. 43-44. 70 Tomasiewicz, Przemoc..., op. cit. 71 Verfassungsschutzbericht 2004, Berlin 2005, s.58; White Nationalist Prisoners Aid http://www.freewebs.com/wnpaid/index.htm; Akcja Wizie http://www.bhpoland.org/strona/pl_akcja_wiezien.htm. 72 Al-Shahid Social Association http://www.shahid.org.lb/. 73 Posuszny, op. cit., s. 221; Contact POWs http://www.resist.com/. Zob. te np. "antyimperialistyczn" stron Kersplebedeb Political Prisoner/Prisoner of War Page http://www.kersplebedeb.com/mystuff/powpp.html.

176

znowu prym wiod organizacje islamistyczne. Religijny nakaz dotowania dobroczynnoci (zakat i sadaqah) sprzyjaj rozkwitowi muzumaskich organizacji charytatywnych, ktre reprezentuj jedn pit wszystkich organizacji zajmujcych si pomoc humanitarn w wiecie. Wedle oceny CIA jedna trzecia pienidzy wydawanych przez te organizacje wspiera grupy zbrojne lub osoby powizane z takimi ugrupowaniami. Organizacje takie jak Hamas czy Hezbollah wspierane s nieomal oficjalnie jako ruchy wyzwolenia narodowego tworzce zarazem rozbudowan infrastruktur socjaln74. Np. organizacyjn wypustk Hamasu bya majca siedzib w Teksasie Holy Land Foundation for Relief and Development, zamknita w grudniu 2001 r. W samym tylko w 2000 r. zebraa 13 mln dolarw, ktre trafiy na konta Hamasu poprzez organizacje takie jak Stowarzyszenie Muzumaskiej Modziey Hebronu75. Rwnie Council on American-Islamic Relations (CAIR) wspiera Islamskie Stowarzyszenie Palestyny bdce przybudwk Hamasu (wspzaoyciel CAIR Omar Ahmed zakada te ISP). Nawet ekstremici z Al-Kaidy maj swj udzia w pomocy islamskich organizacji charytatywnych. Aktywista Al-Kaidy w Poudniowo-Wschodniej Azji Omar alFarouq powiedzia, e dziaalno Al-Kaidy w tym regionie finansowana jest przez Islamsk Fundacj al-Haramain76. Przekazywanie tych rodkw moliwe jest dziki nieformalnemu systemowi transferu funduszy zwanemu hawala - wedug wadz amerykaskich wanie tymi kanaami Al-Kaida przesaa do Dubaju miliony dolarw po zamachu 11 wrzenia 2001 r.77 Rwnie w przypadku niektrych innych ruchw ON mamy do czynienia z finansowaniem przez organizacje legalne. Wedug Richarda Bermana z Center for Consumer Freedom ekologiczna organizacja People for the Ethical Treatment of Animals udzielaa finansowego wsparcia Rodneyowi Coronado i Joshowi Harperowi (skazanym za stosowanie przemocy), a sum 1500 USD wspara sam ELF78. Na rzecz IRA zbiera fundusze w USA organizacja NORAID, skupiajca 20 tysicy czonkw79. 2.3. Ruch spoeczny Faktycznym skadnikiem ON s te sympatycy sprawy, w imieniu ktrej Opr Niekierowany jest prowadzony (wartoci religijnych, ochrony rodowiska, praw zwierzt itd.). Wachlarz proponowanych im dziaa jest bardzo szeroki: od
74

Robert Looney, The Mirage of Terrorist Financing: The Case of Islamic Charities /w:/ Strategic Insights, Volume V, Issue 3 (March 2006). 75 Robert Looney, The Mirage of Terrorist Financing: The Case of Islamic Charities /w:/ Strategic Insights, Volume V, Issue 3 (March 2006); Matthew Levitt: Hamas Blood Money: Mixing Good Works and Terror is No Formula for Peace /w:/ Peace Watch no. 418 (May 5, 2003); Matthew Levitt: Special Report: Subversion from Within Saudi Funding of Islamic Extremist Groups in the United States /w:/ PolicyWatch No. 790 (October 2, 2003). 76 Matthew Levitt: Special Report: Subversion from Within Saudi Funding of Islamic Extremist Groups in the United States /w:/ PolicyWatch No. 790 (October 2, 2003). 77 N.S. Jamwal, Hawala - The Invisible Financing System of Terrorism /w:/ Strategic Analysis Vol. XXVI No. 2 (April-June 2002); Robert E. Looney, Following the Terrorist Informal Money Trail: The Hawala Financial Mechanism /w:/ Strategic Insights, Volume I, Issue 9 (November 2002). 78 Tomasiewicz, Przemoc..., op. cit. 79 W.G., Fundusze IRA /w:/ Komandos nr 3 (1996).

177

przekazywania wiedzy na temat ideologii i przedmiotu zainteresowa ruchu, przez przekonywanie opinii publicznej i organizowanie sympatykw, po udzia w akcjach takich jak demonstracje, lobbing, nieposuszestwo obywatelskie czy nawet sabota. Wytyczne ALF przestrzegay jednak przed zraaniem potencjalnych zwolennikw: Ludzie, ktrzy przyjd pierwszy raz na spotkania grupy AR [Animal Rights] musz by pewni, e nie wi si z ekstremistami, i nie bd zmuszeni do ekstremalnych dziaa80. Ci sympatycy mog nie mie adnych kontaktw z ktrymkolwiek ze skrzyde ON, ba - mog nawet by szczerze przeciwni stosowaniu terroryzmu. Propagujc jednak wspln z terrorystami ideologi utrwalaj motywacj pchajc ekstremistw do akcji sprzecznych z prawem. O ile czynni sympatycy ON, zaangaowani w dziaalno skrzyda jawnego, stanowi jak gdyby drugi krg ruchu, o tyle krgiem trzecim s legalne organizacje, ktre same nie angauj si w przemoc i sabota. Wedug Beama organizacje te peni uyteczn rol szerzc propagand i szkolc nowicjuszy. Musz jednak unika kontaktu z mediami, usuwa malkontentw, dba o jako aktywistw, wreszcie stosowa kamufla wtapiajc si w mainstreamowe ("koszerne") organizacje prawicy81. Nieprzypadkowo David Copeland by w latach 1997-1998 aktywnym czonkiem rasistowskiej acz odegnujcej si od przemocy British National Party (m.in. bra udzia w ataku na lewicow ksigarni "Politico" i w starciach z czonkami Anti-Nazi League), potem zwiza si z kilkunastoosobow grupk ekstremistw National Socialist Movement82. W ruchu antyaborcyjnym umiarkowane organizacje nieraz usprawiedliwiaj dziaania radykaw, czego przykadem moe by deklaracja dziaa obronnych podpisana przez liderw ruchu Pro-Life w obronie pierwszego antyaborcyjnego mordercy Michaela Griffina83. Legalne ugrupowania ekologiczne postrzegaj ekoterroryzm jako wartociow bro84, a bojownikw ELF jako bohaterw. Czsto usprawiedliwiaj akcje sabotaowe (np. PETA wzio w obron atak na laboratorium Texas Tech University w Lubbock w lipcu 1989 r.) za bardzo rzadko je potpiaj85. Udzielaj im wsparcia na rne sposoby np. strona ELF jest umieszczona na serwerze legalnej EnviroLink Networks86. Dochodzi do spontanicznego lub zorganizowanego podziau zada, np. podczas akcji nad Creek Fall w marcu 1998 r. mainstreamowe grupy ekologiczne pozway Forest Service do sdu, a radykaowie zablokowali drog do wyrbu.
Tomasiewicz, Przemoc..., op. cit. Beam, op. cit. 82 Taylor, Lowles: op. cit. Wedug innych rde do BNP wstpi ju w maju 1997 r. a opuci j po czterech miesicach. Hopkins, Hall: op. cit. 83 Posuszny, op. cit., s. 219. 84 Ingrid Newkirk z PETA powiedziaa: Nasza taktyka nonviolent nie jest tak skuteczna. Latami prosimy grzecznie i nic nie dostajemy. Kto grozi i to skutkuje. Za: Michael Satchell, Terrorize people, save animals, US News and World Report z 8 IV 2002 r. 85 Oczywicie znaczca cz ruchu ekologicznego i praw zwierzt odcina si od dziaa ekstremistw, np. Coalition for Sonoran Desert Protection i Arizona League of Conservation Voters potpiy podpalenia budowanych domw w Phoenix i Tucson. Tomasiewicz, Przemoc..., op. cit. 86 Garfinkel, op. cit.
81 80

178

Granica midzy tymi krgami jest zreszt pynna. Grup, ktra 31 marca 1997 r. wypucia 1500 norek z farmy w pobliu Windsor (Ontario), tworzyli czonkowie legalnych organizacji Humanitarians for Animal Rights Education i Animals Deserve Adequate Protection Too, w tym Pat Dodson, zaoyciel i prezydent HARE. Za zaplecze ELF uwaana jest Earth First!, ALF ma zwizki z People for the Ethical Treatment of Animals, SHAC wsppracowaa z Physicians Committee for Responsible Medicine. Faktycznym przywdc ruchu ON jest autor lub osoba publiczna, ktra okrelia cele polityczne i kategorie obiektw ataku ale nie bierze udziau w planowaniu czy wykonywaniu aktw przemocy. Takim przywdc duchowym dla Hamasu by szejk Ahmed Jassin, dla Jamaah Islamiyah Abu Bakar Baasyir, dla animalistw Peter Singer, dla woskich neofaszystw Julius Evola87. aden z nich nie by zaangaowany bezporednio w akcje terrorystyczne natomiast zapewnia im teoretyczne uzasadnienie. Twrca idei moe te pozostawa anonimowy: ultradykalny manifest Declaration of War: Killing People, to Save Animals & the Environment podpisana zostaa pseudonimem Screaming Wolf88. 3. Funkcje mediw w Oporze Niekierowanym Analiza struktury ON potwierdza tez o skrajnej decentralizacji ruchu: skada si on z komrek niepowizanych wiziami organizacyjnymi, nie utrzymujcych bezporednich kontaktw. Jak wobec tego komunikuj si one, co jest spoiwem caego ruchu? Media. Terroryci wykorzystuj media na trzech niejako poziomach: (a) kanay informacji i propagandy ugrupowania terrorystycznego, (b) wewntrzny system komunikacji ruchu spoecznego, w imieniu ktrego wystpuj terroryci (propaguje ideologi ekstremistyczn), (c) komercyjne rodki masowego przekazu, ktre w pogoni za sensacj naganiaj akcje terrorystw. Wykorzystywanie cudzych rodkw masowego moliwe jest tylko w warunkach ustroju liberalnodemokratycznego gwarantujcego wolno sowa i pluralizm mediw. Niezbdnym warunkiem medialnej ofensywy terrorystw wydaje si te rozwinita infrastruktura technologiczna obraz komputera w jaskini bin Ladena ma tu wymiar wrcz symboliczny. Szeroki dostp do faksw, telefonw komrkowych, poczty elektronicznej etc. faktycznie uniemoliwia kontrolowanie przepywu informacji. Jak zauway Garfinkel: [...] wiele problemw tkwicych w
87

88

Adam Krawczyk, Terroryzm ugrupowa fundamentalistycznych na obszarze Izraela w drugiej poowie XX wieku, mps pracy doktorskiej, Uniwersytet lski, 2007, s. 193 i n.; Tomasiewicz, Przemoc..., op. cit.; Tomasiewicz, Terroryzm..., op. cit., s. 94, 117; Angel M. Rabasa, Radical Islamist Ideologies in Southeast Asia /w:/ Hillel Fradkin, Husain Haqqani, Eric Brown (ed.), Current Trends in Islamist Ideology (Volume 1), Hudson Institute, Washington 2005, s. 32. Screaming Wolf, Declaration of War: Killing People, to Save Animals & the Environment, Grass Valley 1991, Patrick Henry Press. Wydawcy - Sidney i Tanya Singer - twierdz, e dostali anonimowy tekst. Jego autor natomiast zastrzega si, e tylko opisuje pogldy pewnej grupy osb, z ktrymi nie do koca si utosamia. Natomiast zdaniem Center for the Defense of Free Enterprise (Centrum Obrony Wolnej Przedsibiorczoci) rzeczywistymi autorami ksiki s wanie Singerowie, ukrywajcy si za pseudonimem Screaming Wolf. Ecoterrorist Instruction Manuals, Center for the Defense of Free Enterprise, http://www.cdfe.org/instructions.htm.

179

klasycznej koncepcji Oporu Niekierowanego moe by rozwizana dziki nowoczesnym technologiom komunikacyjnym89. Wprawdzie wedug autorw Arquilli i Ronfeldta taktyka wojny sieciowej moe si oby bez zaawansowanych technologii90, zwrmy jednak uwag, e w spoeczestwie zacofanym technologicznie Opr Niekierowany przestaje by efektywny: model "all-channel" grozi dekonspiracj, przy modelu acucha rozbicie jednego ogniwa dezorganizuje struktur. Dlatego nie mona przeceni wpywu nowych technologii na ewolucj struktur organizacyjnych. Nowoczesne technologie pozwalaj na: (a) redukcj czasu przesyania komunikatu co uatwia komunikacj rozproszonych terytorialnie grup; (b) redukcj kosztw co pozwala na decentralizacj (dotd koszty redukowano przez centralizacj struktur); (c) poszerzenie zakresu i zoonoci komunikatu co pozwala na spaszczenie struktury91. Szczegln rol w tym systemie odgrywa internet92. Internet zastosowany w przypadku ON daje autonomicznym komrkom (nawet jednoosobowym) moliwo wymiany informacji i utwierdzania si w przekonaniach. Internet zawiera zarwno materiay propagandowe terrorystw jak instrukcje techniczne. Osoby korzystajce z ich mona zidentyfikowa ale znaczna cz to osoby przypadkowe, zwykli ciekawscy, czy wreszcie badacze zjawiska. Nie jest moliwe pisze Garfinkel dowiedzie si, dlaczego kto szuka tego dokumentu, co zamierza z nim zrobi czy te jaki wpyw na jej psychik w dokument wywrze93. Co wicej, zamknicie strony nic nie da bo terroryci mog wysya komunikaty wprost do mediw albo komunikowa si na forach internetowych. Wadze nie s w stanie sprawowa efektywnej kontroli nad internetem, co pozwala na wykorzystywanie tego medium przez ruchy opozycyjne. Z jednej strony czyni tak demokratyczna opozycja w ChRL, z drugiej amerykascy nazici, ktrzy ju w 1995 r. wystartowali ze stronami Stormfront White Nationalist Resource i Cyber Hate (potem Aryan Crusader's Library)94. Nic wic dziwnego, o ile w 1998 r. 12 spord 30 najgroniejszych organizacji terrorystycznych dysponowao swoimi stronami internetowymi, to rok pniej miay je ju wszystkie. Do 2001 r. Al-Kaida dysponowaa jedn stron internetow (www.alneda.com) pi lat pniej byo ich ju okoo 5095. Centrum Informacyjne Al-Fajr (organ propagandy Islamskiego Pastwa Iraku) ogosio: Internet oferuje niepowtarzaln okazj [...] dla mudahedinw, by przerwa
89 90

Garfinkel, op. cit. Arquilla, Ronfeldt (ed.), op. cit., s. 11. 91 Zanini, Edwards, op. cit., s. 35 92 O rosncej randze internetu zob. Audrey Kurth Cronin, Cyber-Mobilization: The New Leve en Masse /w:/ Parameters, Summer 2006, oraz Gary R. Bunt, Islam In The Digital Age: E-Jihad, Online Fatwas and Cyber Islamic Environments, Pluto Press, 2003. 93 Garfinkel, op. cit.. Garfinkel podaje przykad strony Williama Meyersa www.iiipublishing.com zawierajcej tekst sugerujcy uycie przemocy. Mona go znale szukajc w internecie takich fraz jak "environmentalists and violence," "nonviolence and federal building," czy "McGovern for President and Earth First". 94 Michael S. Chase, James C. Mulvenon, You've Got Dissent! Chinese Dissident Use of the Internet and Beijing's Counter-Strategies, Rand, 2002; Internet Recruiting /w:/ Encyclopedia..., op. cit., s. 141144. 95 Bruce Hoffman, The Use of the Internet By Islamic Extremists, Santa Monica 2006, s. 4, 6.

180

oblenie ze strony mediw krzyowcw i ich poplecznikw w krajach muzumaskich i uy [internetu J. T.] dla dihadu i zwycistwa wiary96. W rezultacie tradycyjne, drukowane publikacje (ksiki, periodyki, ulotki) straciy na znaczeniu terroryci koncentruj si na mediach elektronicznych. Jedna tylko grupa SHAC dysponuje m.in. stronami www.shac.net, www.shacusa.net, www.shacgermany.net, www.shacpt.net i www.huntingdonsucks.com97. Wasne strony internetowe posiada wiele organizacji typowo terrorystycznych, np. odwoujc si tylko do frontu irackiego Islamska Armia Iraku (Islamic Army in Iraq http://www.iaisite.org/), Brygady Salahaldin Al-Ayoubi - Front Islamskiego Oporu Irackiego (Al Jabha Al-Islamiyya l'il-Muqawama Al'Iraqiyya http://www.jaami.info/), Brygady Rewolucji 1920 (Kata'ib Thawrat AlIshrin http://www.ribataliraq.com/) czy internetowy periodyk Gos Dihadu (Sawt Al-Jihad http://www.sawtaljihad.org/). Jeszcze liczniejsze s strony organizacji ekstremistycznych, ktre nie prowadz walki zbrojnej lecz sympatyzuj z terrorystami przykadami niech bd strona Dorbeen.com, prowadzona przez rezydujcego w Oslo zwizanego z Ansar al Islam mu Krekara, czy zwizana z Omarem Bakri Mohammedem brytyjska strona Alghurabaa, znana z rozpowszechniania video Let's mock 7/7 & 9/11 Victims i fatwy przeciwko duskim karykaturzystom Mahometa98. Na szerok skal wykorzystywane s te blogi (np. La jihad de cuarta generacin http://07dolcefarniente.blogspot.com/ czy Ultima hora Jihad http://jihad-e-informacion.blogspot.com/) a zwaszcza fora internetowe by poda gar przykadw: Ekhlaas.org (http://ekhlaas.org/forum, www.al-ekhlaas.net/forum, www.alekhlaas.org/forum/), ktre w listopadzie 2007 r. odnotowao 15.031.138 wej, Shmo5alislam.com ze specjaln sekcj dla niearabskojzycznych bojownikw (Forum Mujahideen Message http://www.shmo5alislam.com/vb/), Al-Boraq, znane z zamieszczenia poradnika "How to make his son terrorist" ((http://www.alboraq.info/, www.al-boraq.com), Al-Hesbah (http://www.alhesbah.org/v, http://al-hesbah.org/v), Arrahmah (http://www.arrahmah.info/forum/) czy El-Shouraa (http://www.elshouraa.ws/vb). W internecie toczy si wszake zacita walka o portale i domeny. wiadcz o tym pobojowiska w postaci niedziaajcych stron i przejtych domen ekstremistw99. Na coraz szerz skal wykorzystywane s te inne formy przekazu: radio (przykadem moe by nazistowskie Radio Blood and Honour www.radio.bloodandhonour.com) i telewizja. Libaski Hezbollah posiada legaln stacj telewizyjn Al-Manar (www.almanar.com.lb), iracka ga Al-Kaidy od 21
96

Islamist Website Presents First Issue of Technical Mujahid Magazine /w:/ Islamist Websites Monitor No. 29 (December 1, 2006). 97 Garfinkel, op. cit. 98 Adrian Morgan, Norway: Islamist Krekar exploits the system /w:/ Daily Estimate (October 15, 2007) http://www.dailyestimate.com/article.asp?idcategory=35&idSub=185&idArticle=11477; British Islamist Website Shut Down /w:/ The Java Report July 19, 2006 http://mypetjawa.mu.nu/archives/183978.php. 99 Zob. np. www.alnusra.net, http://www.fatahislam.com/, www.ekhlaas.cc. Przykadem walk w internecie moe by te "zdobycie" przez izraelskich hackerw strony Hamasu w 2002 r.: osoby odwiedzajce j 21 kwietnia byy automatycznie przekierowywane do pornograficznej strony "Hot Motel Horny Sex Sluts". Islamic Site Goes Hard Core...Porn /w:/ ABC News abcnews.go.com/International/story?id=81413&page=1.

181

wrzenia 2005 r. udostpnia w internecie (poprzez fora takie jak al-Tajdeed www.tajdeed.org.uk) cotygodniowy telewizyjny serwis informacyjny "Sawt AlKhalifa" (Gos Kalifatu)100. Przyjrzyjmy si wielorakim funkcjom, jakie w Oporze Niekierowanym speniaj media. Zanini i Edwards odnotowuj trzy: (a) zarzdzanie i propaganda (a wic oddziaywanie na opini publiczn, rekrutacja czonkw, zbieranie funduszy); (b) przeprowadzanie atakw wirtualnych, (c) wykorzystywanie przy atakach fizycznych101. Sprbujmy uszczegowi ten schemat wyrniajc nastpujce funkcje: 1. komunikacja wewntrzna; 2. propaganda: 2.1. zewntrzna - urabianie opinii publicznej (lobbing), - rekrutacja, 2.2. wewntrzna - indoktrynacja (utrwalanie przekona), - motywowanie do przeprowadzenia ataku, 3. instrukta techniczny; 4. ataki fizyczne: 4.1. nawoywanie do zamachw, 4.2. koordynacja, 4.3. informowanie o akcjach w celu: - dotarcia z przekazem do adresata w postaci wadz i/lub opinii publicznej, - propagandowego wykorzystania ataku dla inspiracji sympatykw i rekrutacji nowych, 5. groby; 6. ataki wirtualne; 7. zdobywanie rodkw finansowych. Rys. 2. "3 x I": relacje midzy skrzydem jawnym a komrkami podziemnymi w ON

100

Stephen Ulph, Al-Qaeda TV, Via the Web /w:/ Terrorism Focus, Vol. 2, No. 18 (October 4, 2005). Zob. te Nick Grace: Al Qaeda Distributes Third Edition of Voice of the Caliphate w: Clandestine Radio http://www.clandestineradio.com/crw/news.php?id=267&stn=737&news=721, October 14, 2005. 101 Zanini, Edwards, op. cit., s. 41.

182

SKRZYDO JAWNE

I 1

I 2

I 3

I 1

I 2

I 3

KP1

KP2

KP - komrka podziemna, I1 - inspiracja ideologiczna i taktyczna, I2 - instrukta, I3 - informacja o akcji 3.1. Komunikacja wewntrzna O zaletach internetu jako niezastpionego rodka komunikacji wewntrznej w ugrupowaniach ON ju wspominalimy. Nieprzypadkowo Beam ju w poowie lat 80. prowadzi komputerowe BBS (Bulletin Board Sites), przenoszc w opinii Anti-Defamation League amerykask prawic z epoki kserokopiarek do epoki komputerw102. W nastpnej dekadzie pioniersk rol odegra Milton John Kleim, autor dokumentu zatytuowanego On Tactics and Strategy for USENET i twrca Aryan News Agency (1993) jego ladami poszli m.in. Harold Covington i Ernst Zuendel, tworzc listy mailingowe takie jak NSNet czy Zgram103. Terroryci mog zarwno anonimowo publikowa w sieci, jak i znajdowa te publikacje choby przy uyciu wyszukiwarki. Mog te wymienia informacje i pogldy, ustala wsplne stanowisko czy podejmowa decyzje poprzez poczt elektroniczn, listy pocztowe, fora internetowe i czaty (np. Hamas uywa czatw i emaili do planowania i koordynowania operacji104. Wprawdzie wie si to z ryzykiem podgldu poczty elektronicznej i podsuchu telefonii (np. program Carnivore) ale terroryci i tu korzystaj z nowoczesnych zabezpiecze takich jak remailer, anonimizacja czy steganografia. W rezultacie francuska policja nie potrafia odkodowa plikw z komputerw ETA a suby wywiadowcze Izraela kodw Hamasu105.
102 103

Encyclopedia..., op. cit., s. 20. Encyclopedia..., op. cit., s. 142-143; Milton John Kleim, On Tactics and Strategy for USENET /w:/ Nazi-Propaganda im Internet http://www.burks.de/tactic.html. 104 Zanini, Edwards, op. cit., s. 37; Dorothy E. Denning, Activism, Hacktivism, and Cyberterrorism: The Internet as a Tool for Influencing Foreign Policy /w:/ Arquilla, Ronfeldt (ed.), op. cit., s. 243250, 253-256. 105 Agnieszka Bgda-Brzeziska, Marcin F. Gawrycki, Cyberterroryzm i problemy bezpieczestwa informacyjnego we wspczesnym wiecie, Warszawa 2003, s. 117-120. Np. ALF w USA uywa programu PGP do kodowania poczty. Zanini, Edwards, op. cit., s. 37-39.

183

3.2. Propaganda Spord zada propagandy logicznie pierwszym jest urabianie opinii publicznej, prezentowanie racji terrorystw, zdobywanie im przychylnoci spoeczestwa. Mona to robi na trzy sposoby: (a) prowadzc lobbing u politykw (jak np. Partia Pracujcych Kurdystanu, Tamilskie Tygrysy czy irascy Mudahedini Ludowi), (b) docierajc do oficjalnych mediw (co udaje si czsto aktywistom ruchu ochrony rodowiska czy praw zwierzt), (c) przekonujc bezporednio internautw np. na forach czy w komentarzach internetowych (szczegowy instrukta takiego trollingu zosta zaprezentowany na stronie Infoterror)106. Propaganda moe te suy ekonomicznemu osabieniu przeciwnika poprzez kampanie bojkotu107. Niektre z osb przekonanych o susznoci sprawy da si zwerbowa w szeregi ugrupowania terrorystycznego108, gdy za taka jednostka znajdzie si w krgu oddziaywania ruchu jej przekonania trzeba utrwali. Paleta rodkw jest tu bardzo szeroka. Z jednej strony znajdziemy tu zarwno powane dziea bdce wykadni ekstremistycznej ideologii dla nazistw bd ksiki takie jak The Nazi Assasin. The Testament of Political Soldier Joe Owensa (http://www.racewartodoorwar.com/), "The Turner Diaries" Williama Pierce'a (http://www.skrewdriver.net/turnerintro.html) czy "The Way Forward" (http://www.skrewdriver.net/twf1.html) a dla islamistw np. "Book Of A Mujahiddeen" Szamila Basajewa czy... "The Desire of the Souls for the Women of Paradise"109. Z drugiej strony dostrzegamy te bardziej subtelne rodki indoktrynacji. Muzyka typu RAC (Rock Against Communism) i NSBM (National Socialist Black Metal) stanowi bardzo istotny segment propagandy neonazistowskiej110. Elementem ofensywy propagandowej ekstremistw s te gry komputerowe. Na stronie grupy White Aryan Resistance http://www.resist.com/ w dziale Racist Games mona znale 24 gry komputerowe takie jak "SA Mann", "KZ Manager", Nigger Hunt, Nazi Wolf 3D czy "Kill Em All", natomiast islamici dysponuj gr Night of Bush Capturing111. I wreszcie ostatni etap: propaganda ma pchn przekonanego zwolennika do dziaania (pamitajmy, e - inaczej ni w tradycyjnych organizacjach - nastpuje
106

INFOTERROR http://www.infoterror.com/internet_activism/how_to_troll/; Garfinkel, op. cit.; Zanini, Edwards, op. cit., s. 44; Denning, op. cit., s. 256, 260-263. 107 Mujahideen Call to Boycott "American" and "Zionist" Companies in Iraq /w:/ Islamist Websites Monitor No. 15 (October 27, 2006). 108 Media opisyway choby przypadek Mohammeda Irfana Raja'y, siedemnastolatka z Essex, ktry zosta zwerbowany przez internet. Shiraz Maher, Internet spreads terror in Britain /w:/ Daily Telegraph z 07 XI 2007 r. Zob. te Grayna Opiska, Bojownikw islamskich rekrutuj w Hiszpanii /w:/ Money.pl - portal finansowy nr 1 http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/bojownikow;islamskich;rekrutuja;w;hiszpanii,144,0,278416.html. 109 Book Of a Mujahiddeen by Abdallah Shamil Abu Idris (Shamil Basaev) /w:/ http://www.geocities.com/relajihad/book_of_a_mujahiddeen.pdf; New Book Describes the Virgins of Paradise /w:/ Islamist Websites Monitor No. 47 (January 12, 2007). 110 Zjawisku temu zosta powicony numer 256 brytyjskiego miesicznika antyfaszystowskiego "The Searchlight" (October 1996). 111 British Official Calls for Investigation of Al Qaeda Video Game /w:/ Game Politics http://gamepolitics.livejournal.com/tag/global+islamic+media+front.

184

to nie wskutek odgrnego rozkazu ale samodzielnej decyzji jednostki). Tu nie ma jednego wzorca, "zapalnikiem" mog by bardzo rne bodce. Dwa sposoby motywowania wydaj si by jednak najbardziej rozpowszechnione. Pierwsza to dokumentowanie zbrodni przeciwnika: np. syngaleskich przez Liberation Tigers of Tamil Eelam, izraelskich i amerykaskich przez islamistw czy dokonywanych na biaych w przypadku neonazistw112. Druga to podsuwanie wzorcw w postaci "bohaterw (a zwaszcza mczennikw) sprawy" - ruch antyaborcyjny czyni to Anti-Abortion Heroes of the Faith (strony internetowe Paula Hilla, Erica Rudolpha i Shelley Shannon), neonazici przez takie teksty jak "The Gordon Kahl Story" czy "The Government Killed Billy Wright!"113. 3.3. Instrukta Wiedz potrzebn do prowadzenia wszelkich form walki atwa znale w internecie. Takie poradniki niekiedy publikowane s stronach zwizanych z terrorystami np. na stronie ALF znajdziemy "Sabotage Handbook" (http://www.animalliberationfront.com/ALFront/SabotageHandbook/SabotageHandbook.h tm). Na stronach internetowych ekologicznych radykaw mona znale te takie publikacje jak "The Politics and Practicalities of Arson", "Setting Fires With Electrical Times" czy "If an Agent Knocks", przepisy na zapalniki z aluminium i siarki bd na napalm domowej roboty114. Prawicowi ekstremici na swoich stronach internetowych opublikowali wydany przez PGP Corporation podrcznik "An Introduction to Cryptography" (http://solargeneral.com/library/IntroToCryptography.pdf). a na stronie Aryan Nations program steganograficzny Camera/Shy (http://www.aryan-nations.org/links.htm). Na islamistycznych forach pojawiaj si teksty dotyczce technik hackingu (Minbar ahl al-Sunna wal-Jamaa www.minbarislam.com/forum) czy zasad bezpiecznego komunikowania si przez telefon (Muntadiyat al-Farouq www.al-farouq/vb)115. Nie jest to jednak potrzebne, gdy informacje pomocne terrorystom znajduj si na stronach z terroryzmem niezwizanych, np. 180-stronnicowy podrcznik dihadu ("Military Studies in the Jihad Against the Tyrants") znajduje si na stronie The Smoking Gun (http://www.thesmokinggun.com/archive/jihadmanual.html) razem z takimi dokumentami jak "Paris Hilton", "Underclass Hero?" czy "Bud Bundy Bud Bust", za "The Anarchist's Cookbook" (zawierajcy
Sri Lankan State Terrorism /w:/ Tamil Eelam Home Page http://www.eelam.com/2006/blackjuly.html; The War against Islam http://www.ummah.com/waragainstislam/; Media-Suppressed Anti-White Crimes /w:/ Rense.com http://www.rense.com/politics5/antiwhite.htm; Le racisme anti-blanc http://www.racismeantiblanc.bizland.com/. 113 The Authorized Paul Hill Website http://www.armyofgod.com/Paulhillindex.html; Eric Rudolph's Homepage http://www.armyofgod.com/EricRudolphHomepage.html; Shelley Shannon Soldier in the Army of God http://www.armyofgod.com/shelleyselect.html; The Gordon Kahl Story /w:/ Blood and Honour - Combat 18 http://www.skrewdriver.net/kahl2.html; The Government Killed Billy Wright! /w:/ tame http://www.skrewdriver.net/billy1.html. 114 Tomasiewicz, Przemoc..., op. cit.; ELF Manual /w:/ Earth Liberation Front http://www.earthliberationfront.com/library/elf_manual300.pdf. 115 Jeffrey Pool, Technology and Security Discussions on the Jihadist Forums: Producing a More Savvy Next Generation /w:/ Spotlight on Terror, Volume 3, Issue 10 (October 11, 2005).
112

185

rozdziay w rodzaju "Chemical Fire Bottle", "Carbon-Tet Explosive", "Calcium Carbide Bomb" czy "Electronic Terrorism") na powiconej komiksom stronie http://home.scarlet.be/comicstrip/anarcook/indanarcook.html. W internecie znajdziemy wiele apolitycznych (!) stron wyspecjalizowanych w tematyce militarnej i paramilitarnej. Na stronie Bellum Magistre Vivae (http://www.bellum.nu/literature.html) znajduj si 22 prace teoretykw wojny partyzanckiej, np. Carlosa Marighelli. Instrukta dla dowdcw mona przeprowadzi na podstawie ktrego ze 147 poradnikw znajdujcych si na stronie Combat Leaders Guide (http://www.armystudyguide.com/content/Leadersbook_information/Combat_Leaders_Guide/index.shtml). Problematyk strzeleck zajmuj si liczne czasopisma, by wymieni "Gun Digest" (http://www.gundigestmagazine.com/), "On Target" (http://www.ontargetmagazine.com/), "Guns and Ammo" (http://www.gunsandammomag.com/), "Guns Magazine" (http://www.gunsmagazine.com/), "Shotgun News" http://www.shotgunnews.com/) czy "Combat Handguns" (http://www.combathandguns.com/). Mona korzysta z wydawnictw specjalizujcych si w tej tematyce: dzia "Books & Training Manuals" Delta Press Ltd. zawiera 118 podrcznikw (http://www.deltaforce.com/catalog/allbooks-ss8.html) a dzia Silencers - 19 poradnikw dotyczcych domowego wyrobu tumikw; Emergency, Survival, Camping And Preparedness Equipment (http://www.escapeco.com/weapons_ books.htm) oferuje takie ksiki jak "Guerrilla Gunsmithing" Ragnara Bensona czy "Homemade Ammo - How to Make It, Reload It, & Cache It" Duncana Longa. Podrczniki dotyczce obsugi broni palnej znajdziemy na hobbystycznych stronach takich jak Biggerhammer.com (http://www.biggerhammer.net/manuals/) czy Swedish Arctic Rangers (zawierajca US Sniper Training Field Manual: http://home.swipnet.se/sniper/sniper/sniper.htm) albo na stronach wytwrni uzbrojenia typu ArmaLite Inc. (http://www.armalite.com/Categories.aspx? Category=f496c10b-e8db-474f-9202-7fde98a0551f). Materiaom wybuchowym powicone takie strony jak Fort Liberty Explosives (http://www.fortliberty.org/military-library/explosives.shtml) i Making Your Own Explosives (http://www.wantsomfet.tk/). Wiedz i ekwipunek niezbdne dla przetrwania w trudnych warunkach oferuj liczne strony zwizane z szeroko rozgazionym w USA ruchem survivalistycznym, np. Underground Shelter Resources and Survival Database (http://www.earthmountainview.com/shelters.html), skdind polecana przez rasistw z Aryan Nations. Strona Infiltration (http://www.infiltration.org/) prezentuje wedle wasnego owiadczenia praktyk i teori eksploracji miejskich rejonw nie przeznaczonych dla publicznego uytku. Otwarcie instruuj w zakresie sabotau strony Ozymandias' Sabotage Handbook (http://reachoutpub.com/osh/index.html) i Sabotage Handbook (http://sabotage.org/handbook/). 3.4. Atak W przypadku atakw fizycznych media odgrywaj kluczow rol w strategii Oporu Niekierowanego. Wykorzystywane s (zwaszcza internet) do publikowania apeli o przeprowadzenie zamachw (np. na stronie www.ekhlaas.cc we wrzeniu 2007 r. wzywano do zamachw samobjczych w Danii) jak rwnie
186

do ich koordynowania (przy pomocy czatw i poczty elektronicznej swe operacje koordynuje zarwno Hamas jak SHAC, swj czat ma te Combat 18)116. Jak powiedzia specjalista od spraw bezpieczestwa Ned Moran: [islamici - J. T.] "Uywaj internetu do organizowania akcji, majcych miejsce w prawdziwym wiecie; na przykad strategi bombardowania, porwania, czy podoenia samochodu puapki"117. Przede wszystkim jednak media su realizacji idei "propagandy czynem". Ze wzgldu na totaln decentralizacj struktury i brak bezporedniej komunikacji midzy poszczeglnymi komrkami ruchu ataki nie s przeprowadzane na rozkaz centrali, lecz decyzj o nich podejmuj same komrki. By moliwe byo zastosowanie taktyki "rjki" terroryci wykorzystuj efekt naladownictwa, gdy po pierwszym ataku nastpuj fala kolejnych (np. Davida Copelanda do dziaania pchna informacja o zamachu w Atlancie). W ten sposb powstaje sprzenie zwrotne: informacja o ataku jest zarazem inspiracj dla kolejnych. Trzeba tu zwrci uwag, e media z samej swej istoty podejmuj gr terrorystw: pisz o udanych akcjach, ktre zachcaj do naladownictwa, przemilczaj natomiast nieudane. Rozumiejc wag przepywu informacji terroryci staraj si dziaa nieomal w wietle reflektorw, realizujc liczne materiay prezentujce ich dziaalno. Przykadem moe by pgodzinny film Jihad Academy, w reyserii (!) Mousslima Mouwaheeda, opublikowany 22 stycznia 2006 r. przez GIMF. Ten przedstawiajcy jeden dzie z ycia tych, ktrzy walcz za spraw Boga obraz pokazywa akcje snajperw, ostrza rakietowy i modzierzowy, detonowanie bomb itp.118 Takich produkcji jest wicej: tylko na stronie http://bloghi.com/tagsearch/Video znale mona 153 nagrania video prezentujce islamskich terrorystw119.
Terrorist Website Hosted in Minnesota Calls for Suicide Attacks in Denmark /w:/ Today.com (September 2, 2007), http://www.today.com/view/terrorist-website-hosted-in-minnesota-calls-forsuicide-attacks-in-denmark/id-285456/; Zanini, Edwards, op. cit., s. 37; Garfinkel, op. cit.; http://www.skrewdriver.net/chat.html. 117 Hacking wars, heightened encryption latest threats from Islamic extremists: analyst /w:/ CBC News, November 14, 2007 http://www.cbc.ca/world/story/2007/11/14/hacker-threat.html. 118 Jihad Academy http://www.archive.org/details/Jihad-Academy. 119 A oto przykady produkcji Jihad Media Batallion http://www.sendspace.com/file/i4jffg; http://upfile.com/download/ff6fe4674648/milaf.rar.html; http://www.fileflyer.com/view/ZWRtkAl; http://www.zshare.net/download/milaf-rar.html; http://www.megaupload.com/?d=RZH2MN8D; http://www.MegaShare.com/129793; http://www.sharelor.com/v/6565564/file.rar.html; http://uploadpalace.com/en/download.php?id=599F79F71; http://www.uploadpower.com/en/download.php?id=F1F0BEE91; http://www.uploadshare.ru/download.php?id=841D8E391; http://www.vietsharing.us/?d=EE754D45; http://www.fileforge.com/file/664/file.rar.html; http://anonserv.com/file/50/file-rar.html; http://ezyfile.net/download.php?id=7FDC53781; http://www.axifile.com/?9138476; http://www.savefile.com/files/555259;
116

187

Materiay te publikowane s na tworzonych przez terrorystw lub ich sympatykw stronach internetowych takich jak Islamic Iraqi Resistance Videos (http://www.geocities.com/iir_videos/videos.html). Duy rozgos uzyskaa te strona "Snajpera z Bagdadu" (http://jubaonline.org), ktra zawiera filmy o szkoleniu i akcjach, blog http://juba-online.blogspot.com/, apel o wsparcie poprzez modlitw i dystrybucj filmw, oraz linki do podobnych stron. Niektre z tych stron poda moemy tu przykady takie jak Electronic Intifada (http://electronicintifada.net/) czy al-Aqsa Intifada (http://alaqsaintifada.org/) w Palestynie, Electronic Lebanon (http://electroniclebanon.net/), Electronic Iraq (http://electroniciraq.net/news/) i Al-Basrah (http://www.albasrah.net/index.php) w Iraku - s codziennie aktualizowanymi portalami informacyjnymi. Jeszcze czciej jednak materiay propagandowe publikowane s na oglnostpnych forach internetowych np. InfoVlad.Net Clearinghouse 2.0 (http://clearinghouse.infovlad.net/archive/index.php?f-2.html). Rozwj techniki przynosi te nowe formy zamachw atak cyberterrorystyczny. Zaliczy moemy tu m.in. "wirtualne sit-in" i blokady stron, email bombing, hacking (wamania i przejmowanie kontroli nad komputerami), niszczenie systemw komputerowych przy pomocy wirusw itd.120 Pocztek takim dziaaniom daa w 1995 r. grupa Strano Network protestujca przeciw francuskiej polityce nuklearnej, w nastpnym roku "internetowe Czarne Tygrysy" LTTE zaatakoway emailami misje dyplomatyczne Sri Lanki, w kwietniu 1998 r. sympatycy meksykaskich zapatystw przeprowadzili netstrike na stron prezydenta Meksyku a rok pniej, w czasie wojny o Kosowo, pojawio si pojcie yugospam, gdy jeden (!) serbski internauta zablokowa stron NATO wysyajc 2000 emaili dziennie121. Przypuszcza mona, e te formy walki bd zyskiway na znaczeniu. W sieci znajduje si obecnie okoo 6 tysicy aktywnych cyberterrorystw a na witrynie Al Fajr Media Center pojawiy si informacje o rekrutacji nowych internetowych mudahedinw, ktrzy mieliby wzi udzia w batalii hackingu122. Aresztowany w Londynie Tunezyjczyk Younis Tsouli napisa 60stronnicowego podrcznika hackingu dla islamskich cyberterrorystw123. W 2005 r. na islamistycznym forum al-Farouq (www.al-farouq.com/vb) pojawia si sekcja majca stanowi zalek hackerskiej biblioteki a w przyszoci Jaish al-Hacker al-Islami (Islamskiej Armii Hackerw)124. Propalestyska grupa hackerska Unity opracowaa czteroetapowy plan wojny internetowej przeciw Izraelowi, ktrej celem

http://www.mytempdir.com/1255222. 120 Zanini, Edwards, op. cit., s. 44; Denning, op. cit., s. 248-249, 263-284; Bgda-Brzeziska, Gawrycki, op. cit., s. 144-157. 121 Bgda-Brzeziska, Gawrycki, op. cit., s. 104; Zanini, Edwards, op. cit., s. 44; Denning, op. cit., s. 248-249, 269; Micha Bogusz, Ejrcitio Zapatista de Liberacin Nacional wirtualna partyzantka, mps. Podobny charakter ma prowadzona przez SHAC akcja blokady telefonw bojkotowanych firm, polegajca na nieustannym wywoywaniu ich numerw. Garfinkel, op. cit. 122 Hacking..., op. cit. 123 Internet spreads..., op. cit. 124 Jeffrey Pool, New Forum Postings Call for Intensified Electronic Jihad against Government Websites /w:/ Spotlight on Terror, Volume 3, Issue 8 (August 29, 2005).

188

miao by "doprowadzenie do straty milionw dolarw w wyniku przerwanych transakcji"125. Jako szczegln form ataku przy uyciu mediw naley te traktowa groby zamachu, ktre dezorganizuj funkcjonowanie struktur przeciwnika i zadaj mu straty finansowe. Przykadem mog tu by pogrki Animal Rights Militia o zatruciu sodyczy Mars Bars (Wielka Brytania, 1984 r.) i Cold Buster (Kanada, 1992 r.) oraz indyczego misa w sklepach Safeway i Save-On-Foods (Vancouver, 1994 r.)126. Podobn taktyk stosuj te ekstremici prawicowi: Charlemagne Hammerskins grozili mierci swoim przeciwnikom na stronie internetowej bratniej organizacji brytyjskiej127. Wspomnijmy wreszcie, e granica midzy wojn medialn a walk zbrojn jest pynna: wielu islamskich informatykw walczy te z broni w rku jak Abu 'Abdallah Al-Maqdisi, webmaster irackiej strony Al-Nusra Al-Jihadiyya, ktry zgin w sierpniu 2007 r. w pnocnym Libanie128. 3.5. Finansowanie Przejdmy na koniec do omwienia sposobw finansowania terroryzmu przy pomocy mediw. Za porednictwem internetu fundusze zbieraa zarwno pakistaska Laskar-e-Taiba jak palestyski Hamas129. Na stronie Qassam.net znajdowaa si proba o datki na zakup broni oraz instrukcja postpowania. Osoba chcca wesprze dihad wysyaa email informujc o swoim zamiarze, po czym poczt zwrotn otrzymywaa numer konta i nazwisko waciciela (przy czym dane zmieniay si co 48-72 godziny). Darczyca mg wybra cel, na ktry maj by przeznaczone jego pienidze130. Hizb al-Tahrir zbiera fundusze za porednictwem niemieckiej strony www.explizit-islam.de, specjalizujcej si w anonimowym transferze pienidzy. Czeczescy separatyci publikuj w internecie (np. na stronie Amina.com) numery rachunkw, na ktre ich sympatycy mog wpaca datki131. Ostatnio pojawi si nowy pomys na finansowanie dihadu: zakadanie fikcyjnych internetowych sklepw detalicznych, ktrych adresy byyby rozpowszechniane wrd sympatykw dihadu przez wewntrzne listy mailingowe. Na ich konto wpacano by pienidze (sugerowano tu internetowy serwis CashU) cho wpacajcy nie otrzymywaliby w zamian adnych towarw132. ***

125 126

Bgda-Brzeziska, Gawrycki, op. cit., s. 173. Tomasiewicz, Przemoc..., op. cit. 127 Vacca, op. cit., s. 330. 128 Webmaster of Jihadist Site "Al-Nusra Al-Jihadiyya" Killed in Nahr Al-Bared, Islamist Websites Monitor No. 133 (August 29, 2007). O wspprac z terrorystami oskarony te zosta w Hiszpanii dziennikarz telewizji al-Jazeera, Taysir Allouni. Ulph, op. cit. 129 Zanini, Edwards, op. cit., s. 38. 130 Bgda-Brzeziska, Gawrycki, op. cit., s. 113. 131 Timothy L. Thomas, Al Qaeda and the Internet: The Danger of Cyberplanning /w:/ Parameters (Spring 2003). 132 Islamists Propose Ways to Transfer Funds to Islamic State of Iraq /w:/ Islamist Websites Monitor No. 84 (April 12, 2007).

189

O ile tradycyjne organizacje terrorystyczne moglibymy porwna do rzemiosa, gdzie jedna osoba sprawuje kontrol nad caym wytwarzaniem, o tyle w przypadku ON mamy do czynienia z manufaktur, w ktrej proces produkcyjny zosta rozbity na odrbne czynnoci przypisane poszczeglnym osobom. Struktura powiza Oporu Niekierowanego ukryta jest, jak widzimy, w przestrzeni wirtualnej, z ktrej wyania si by dokonywa zamachw w wiecie realnym. Dlatego zwalczanie ugrupowa stosujcych ON jest niezwykle trudne. W przypadku dziaa defensywnych sugerowa naley monitorowanie kanaw informacji ruchw ekstremistycznych. Natomiast jedyne efektywne dziaanie ofensywne moe polega na wpuszczeniu do sieci ideologicznego wirusa. SUMMARY THE LEADERLESS STRATEGY OF RESISTANCE IN ASIMETRIC WAR Present terroristic organizations base its activity for more often on Leaderless Resistance. It in this strategy does not exist disposable organizational central and organisational sections are loose connected system with full autonomy, in range of planning and so exexuting. Such structure assures the terroristic web large elasticity and resistance from state blow. In proposal version by Beam, organizational system is based on cellular structure, but there is no central control or management; all individuals and sections operate seperatley between ones, and never answer to head office or individual leader for instructions or orders. The web as organizational structure is elastic, adapts easily to chances in surrounding. Thanks to it is resistants on blows. The central point bases on distant structure decentralization, in this way, that manifests not only in independent sections but also in their specialisation.

190

LESZEK SYKULSKI
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2009, T. 1

GEOPOLITYKA AKADEMICKA W POLSCE ZARYS STANU BADA

I PERSPEKTYW ROZWOJU Geopolityka jako wyodrbniona dziedzina bada rozpocza swj rozwj od drugiej poowy XIX wieku, jednak podwaliny pod swj autonomiczny byt zdobywaa od pocztku XIX stulecia. Na pocztku bya swego rodzaju odrbnym podejciem badawczym uwzgldniajcym w stopniu o wiele wikszym ni dotychczasowe paradygmaty rol rodowiska geograficznego w badaniach relacji midzynarodowych. Wprowadzia take nacisk na spojrzenie procesualne, czyli rozpatrywanie rzeczywistoci politycznej w kategoriach procesw, czyli stosowanie pryzmatu dugookresowego w badaniach (nierzadko nawet multisekularnego) oraz przedstawianie rzeczywistoci politycznej w kategoriach nieustannej rywalizacji o wpywy zachodzcej midzy orodkami siy. Zanim przejdziemy do nakrelenia stanu obecnego polskiej geopolityki, warto pochyli si przez chwil nad jej genez, co pozwoli lepiej zrozumie niektre uwarunkowania jej rozwoju. Geopolityka polska wyrosa z intelektualnego sporu przeomu XIX i XX wieku toczonego przez wybitnych polskich geografw, a jednoczenie geopolitykw: Eugeniusza Romera i Wacawa Nakowskiego oraz ich adherentw. Polemika, o ktrej mowa, dotyczya geopolitycznej charakterystyki ziem polskich. Symbolicznie za ojca polskiej geopolityki uwaany jest Eugeniusz Romer, z uwagi na fundamentalny dorobek w tej dziedzinie i zapocztkowanie hydrograficznej szkoy geopolityki polskiej. Pamita jednak naley, e prekursorami geopolityki na ziemiach polskich, oprcz dwch ww. geografw, byli take m.in. Andrzej Rehman, Wincenty Pol i, posta dzi ju niemal niestety cakowicie zapomniana, Oskar ebrowski. To wanie ten ostatni badacz sta si prekursorem geopolityki na ziemiach polskich. W swojej pracy pt. Polska oglny zarys przyczyn wzrostu i upadku dawnego pastwa polskiego, wydanej w 1847 r., stworzy pierwsz polsk koncepcj geopolityczn. ebrowski przypisywa gwne znaczenie w rozwoju pastw i procesw politycznych czynnikom geograficznym. By prekursorem paradygmatu deterministycznego w polskiej nauce. Uku pojcie obszaru naturalnego, poprzez ktry rozumia naturalnie wyodrbnion krain geograficzn. Uwaa, e te pastwa, ktrych granice pokrywaj si z granicami obszaru naturalnego osigaj wiksz potg. Opierajc si na swoich analizach geopolitycznych dowodzi, e Polska osigaa apogeum swojej potgi, kiedy opieraa swoje granice bd na Odrze, bd na Dnieprze. Za naturalne granice Polski uznawa na pnocy wybrzee Batyku, na poudniu ujcie Dunaju i wybrzee Morza Czarnego, na zachodzie Odr, na poudniu pasmo Karpat i na wschodzie Dniepr i Dwin. Ksika ebrowskiego bya jedn z tych pozycji naukowych, ktre staray si wytumaczy przyczyny upadku I Rzeczypospolitej

191

czynnikami geoprzestrzennymi, przy czym bya pierwsz, ktra wprowadzia geopolityczny styl mylowy1. Wacaw Nakowski2 wysun tez o przejciowym charakterze terytorium Polski. W swoich gwnych pracach3 argumentowa, i ziemie polskie maj charakter przejciowy w dwch znaczeniach: komunikacyjnym i klasyfikacyjnym. Nakowski pisa, e terytorium Polski to obszar, na ktrym cechy zachodnioeuropejskie przechodz w cechy wschodnioeuropejskie. Autor okrela terytorium Polski jako typ krainowy, zawierajcy cechy dwch typw ssiednich: zachodnio- i wschodnioeuropejskiego. Okrela przy tym ziemie polskie jako wrota z Europy Zachodniej do Wschodniej. Oprcz tego Nakowski przypisywa przejciowo obszaru polskiego znaczeniu religijnemu, etnograficznemu oraz ekonomicznemu, wskazujc na znaczce rnice w rozwarstwieniu ekonomicznym ziem zachodnich i wschodnich, inn struktur narodowociow oraz wyznaniow ludnoci ze wschodu i zachodu. Zasig geopolitycznych granic Polski Wacaw Nakowski wyznaczy na zachodzie na linii Odry i Nysy uyckiej, na wschodzie za na linii Dwina, Dniepr, lub na linii idcej od Jeziora Pejpus rzek Wielik i Dnieprem; od Zatoki Fiskiej do Zatoki Odeskiej4. Na twrczo geograficzn i geopolityczn Nakowskiego duy wpyw miay pogldy Karla Rittera5. Z ostr ripost odpowiedzia Nakowskiemu Eugeniusz Romer. Nie by on co prawda pierwszym badaczem, ktry posugiwa si na ziemiach polskich paradygmatem geopolitycznym, ale jego wpyw na rozwj rodzimej geopolityki by kluczowy, std czsto, symbolicznie nazywany bywa ojcem geopolityki polskiej. Pierwsz geopolityczn publikacj Eugeniusza Romera bya praca Rola rzek w historii i geografii narodw wydana w 1901 r.6 Dzieo to, po dzi fundamentalne, zapocztkowao hydrograficzn szko geopolityki polskiej, przypisujc kluczowe znaczenie rzekom, dorzeczom i akwenom wodnym w rozwoju orodkw siy. Publikacj, ktra daa Romerowi znacznie wikszy rozgos i nalene miejsce w
O. ebrowski, Polska oglny zarys przyczyn wzrostu i upadku dawnego pastwa polskiego, Pary 1847. Por. F. Bujak, Oskar ebrowski i jego pogld na dzieje Polski, Lww 1936. O czynnikach geograficznych w rozbiorach Polski zob. np. E. Romer, Przyczyny upadku Polski. Warunki geograficzne, Warszawa 1918. 2 Zob. D. Jdrzejczyk, Myl geograficzna Wacawa Nakowskiego, Warszawa 1999; B. Olszewicz (red.), Wacaw Nakowski. W pidziesit rocznic zgonu (1911-1961), Warszawa 1962. 3 W. Nakowski, Geograficzny rzut oka na dawn Polsk, Warszawa 1887; W. Nakowski, Terytorium Polski historycznej jako indywidualno geograficzna, Warszawa 1912; W. Nakowski, Materiay do geografii ziem dawnej Polski, Warszawa 1913; zob. take: W. Nakowski, Charakter przejciowy ziem historycznej Polski. Odczyt wygoszony 17 marca [1910] w Sali Muzeum Przemysu i Rolnictwa [Sprawozdanie], Spoeczestwo 1910, nr 4, s. 142; W. Nakowski, Czy terytorium dawnej Rzeczypospolitej Polskiej jest krain przejciow i po ktrej stronie kordonu zamieszkuje geograficzne nieuctwo, Ogniwo 1903, s. 417-419, 444-445, 467-469; W. Nakowski, Polska jako kraina przejciowa, Ziemia 1910, nr 1, s. 642-643, 657-659, 705-707, 722-723; W. Nakowski, Przejciowy charakter Polski i jego wpyw na Polakw, Wolne Sowo 1911, nr 119, s. 8-11. 4 W. Nakowski, Terytorium Polski, s. 8-9, 20-33; W. Nakowski, Materiay, s. 148-149. 5 Wacaw Nakowski, s. 65. Zob. take: W. Nakowski, Granice polityczne ze stanowiska geograficzno-naukowego, Prawda 1893, nr 4, s. 446-448; tene, Natura i sia, Prawda 1893, nr 13, s. 476-478, 507-510, 530-531; W. Nakowski, Jak powstaj narody?, Prawda 1894, nr 14, s. 411413; W. Nakowski, Ziemia i czowiek. Szkice i studia geograficzne, Warszawa 1901; 6 E. Romer, Rola rzek w historii i geografii narodw, Lww 1901.
1

192

historii geopolityki polskiej bya praca Przyrodzone podstawy Polski historycznej, wydana w 1912 r. Twrca podstaw geopolityki polskiej podj tutaj polemik z Wacawem Nakowskim i zwolennikami jego teorii7 odrzucajc cakowicie jego tez o przejciowym charakterze ziem polskich. Romer dowid, i obszar Polski ma fizyczne uzasadnienie w rodowisku geograficznym. Swoje teorie geopolityczne Romer rozwin najpeniej tu przed wybuchem II wojny wiatowej w klasycznym dziele polskiej geopolityki, ksice Ziemia i Pastwo. Kilka uwag geopolitycznych8. Swoje teorie geopolityczne Romer rozwin najpeniej tu przed wybuchem II wojny wiatowej w klasycznym dziele polskiej geopolityki, ksice Ziemia i Pastwo. Kilka uwag geopolitycznych, opublikowanej we Lwowie w 1939 r. Teza Eugeniusza Romera traktowaa obszar Polski jako pomost pomidzy Morzem Batyckim a Morzem Czarnym. Swoj teori Romer argumentowa tezami opartymi o hydrografi. Wskazywa, i polski system hydrograficzny jest zbieny z przebiegiem pomostu batycko-czarnomorskiego. Romer dowodzi, e o integralnoci terytorium Polski decyduje przede wszystkim system rzeczny, ktry stanowi naturaln granic. Pisa m.in. i historyczny brak wielkiej ekspansji Polski w kierunku zachodnim by zdeterminowany przyrodniczo. Od ujcia Nysy uyckiej i skrtu Odry ku pnocy Odra nie otrzymuje z lewego brzegu adnego dopywu, nie liczc nieznacznych wd ciekowych. Std linia Odry Nysy bya naturaln granic obszaru polskiego. Romer obali teori Nakowskiego o porednictwie cywilizacyjnym Polski midzy Wschodem i Zachodem, argumentujc, i granica midzy Polsk a Rosj bya na tyle silna, e stanowia zapor wobec jakiejkolwiek wymiany kulturalnej. Pisa, e przyczyna rozbienoci ustrojw politycznych Polski i Rosji wynikaa z przeciwiestwa form niowych. Ni Polski nie zlewa si z Niem Rosyjskim, poniewa w swojej rwnolenikowej osi jest lekko wklsy. Natomiast pyta rosyjska jest w rodkowej czci lekko wypuka. Te czynniki geomorfologiczne miay zdaniem Romera olbrzymi wpyw zarwno na przyrod jak i np. na klimat, co za tym idzie na formy osadnictwa i procesy budowy orodkw siy. W kwestii geopolitycznych granic obszaru polskiego koncepcja Romera nie odbiegaa znacznie od wizji Nakowskiego9. W okresie II Rzeczpospolitej geopolitycy polscy zajmowali si gwnie ocenami geopolitycznego pooenia Polski, geopolitycznymi uzasadnieniami jej terytorium oraz odpieraniem atakw niemieckiej propagandy, odbierajcej pastwu polskiemu
Zob. np. E. Hanslik, Krainy przejciowe, Ziemia 1910, s. 113-115, 130-131; L. Sawicki, Geograficzne pooenie Polski, Ziemia 1911, s. 20-23; W. Wakar, Dwie teorie, Ziemia 1913, s. 300-301, 415-419. Wbrew temu co pisze Piotr Eberhardt koncepcja tranzytowoci ziem polskich Wodzimierza Wakara, nie jest w peni rozbiena z tez Nakowskiego (zob. P. Eberhardt, Polska i jej granice. Z historii polskiej geografii politycznej, Lublin 2004, s. 54-55; P. Eberhardt, Twrcy polskiej geopolityki, Krakw 2006, s. 84-85. Por. W. Nakowski, Terytorium Polski, s. 9; W. Wakar, Dwie teorie, s. 418. 8 E. Romer, Ziemia i pastwo. Kilka zagadnie geopolitycznych, Lww-Warszawa 1939. 9 E. Romer, Przyrodzone podstawy Polski historycznej, Lww 1912, s. 41-52; E. Romer, Czy Polska jest krain przejciow?, Ziemia 1910, 241-243; E. Romer, Ziemia i pastwo, s. 34-53; E. Romer, Czy Polska bya do roku 1939 krain przejciow?, Przegld Geograficzny 1946, t. XX, s. 1-9. Zob. take: E. Romer, Przyczyny upadku Polski. Warunki geograficzne, Warszawa 1918; E. Romer, Polen und die natrliche Gliederung Europeas, Geopolitische Erwgungen, Wien 1929; E. Romer, Poland. The Land and the State, The Geographical Review 1917, t. VI, s. 6-25;
7

193

prawo do istnienia. Tym badaczem, ktry podj badania analizy sytuacji geopolitycznej nie tylko Polski, ale take caej Europy by m.in. Wadysaw Gilbert Studnicki10. Na wyjtkowe pooenie Polski w Europie wskazywa Micha Janiszewski tworzc teori geograficznego prawa kontrastw11. Przywoywa on przykady innych krajw, w skad ktrych wchodziy terytoria kontrastowe (np. rdziemnomorskie poudnie i atlantyck pnoc Francji), tworzc analogi do Polski, skadajcej si z rnicych si ziem zachodnich i wschodnich. Uwaa, i stanowi to geograficzne uzasadnienie dla terytorium pastwa polskiego12. Innym przykadem takiego uzasadnienia byy prace Jerzego Smoleskiego13. Ciekawe rozwaania dotyczce obszaru odrodzonego pastwa zawieray take prace Stanisawa Lencewicza14, Wadysawa Semkowicza15 i Stanisawa Pawowskiego16. W tym samym okresie Zygmunt Wojciechowski w swoich badaniach wyodrbni obszar macierzysty Polski. Jego zachodnia granica przebiegaa rzekami Odr i Bobrem, wczajc wyspy Wolin i Uznam. Wschodnia natomiast oparta bya na Bugu i Wieprzu, nie wczajc Grodw Czerwieskich, ani obszarw zamieszkanych w redniowieczu przez Prusw17. W okresie midzywojennym zaczy rwnie powstawa pierwsze prace z zakresu geostrategii. Wymieni tutaj naley szczeglnie Romana Umiastowskiego18. Okres II wojny wiatowej to czas, w ktrym powstao szereg prac traktujcych nie tylko o problematyce zasigu polskiego terytorium, ale o wiatowym ukadzie si. Bardzo ciekawe analizy geopolityczne zawieray prace Ignacego Matuszewskiego19 oraz Jerzego Niezbrzyckiego, piszcego pod pseudonimem Ryszard Wraga20. Po zakoczeniu II wojny wiatowej, w drugiej poowie lat czterdziestych, powstaway prace o charakterze geopolitycznym, poruszajce
W. Studnicki, Daleki Wschd w polityce wiatowej, Warszawa 1930. M. Janiszewski, Polska w obliczu Europy, Warszawa 1935. 12 Ibidem, s. 53. 13 J. Smoleski, Geopolityczne bariery nadbatyckie, Jantar 1937, z. 3, s. 144-150; J. Smoleski, Morze i Pomorze, Pozna 1932; J. Smoleski, Przyrodzony obszar Polski i jego granice w wietle nowoczesnych pogldw, Przegld Geograficzny 1926, t. VI, s. 33-44; J. Smoleski, W sprawie ewolucji geografii politycznej, Przegld Geograficzny 1931, nr 11. 14 S. Lencewicz, Geografia Polski, Warszawa 1937. 15 W. Semkowicz, Rola czynnikw geograficznych w rozwoju dziejowym Polski, Ziemia 1927, s. 236-245. 16 S. Pawowski, Polska wspczesna, Warszawa-Lww 1936; Zob. take: S. Pawowski, Geografia Polski, Lww 1917. 17 Z. Wojciechowski, Dwa orodki pastwowotwrcze w Polsce na przestrzeni dziejw i ich zasig geograficzny, Lww 1937; Rozwj terytorialny Prus w stosunku do ziem macierzystych Polski, [w:] wiatopogld morski, pod red. J. Borowika, Toru 1934, s. 93-134. Zob. take: Z. Wojciechowski, Polska-Niemcy. Dziesi wiekw zmagania, Pozna 1945; Z. Wojciechowski, Polityczne znaczenie Odry w czasach historycznych, Przegld Zachodni 1947, nr 9, s. 719-731. 18 R. Umiastowski, Terytorium Polski pod wzgldem wojskowym, Warszawa 1921; R. Umiastowski, Granice polityczne, naturalne i obronne w czasach pokoju i wojny, Krakw 1925. 19 I. Matuszewski, Did Britain Guarantee Polands Frontiers?, Edinburgh 1945; I. Matuszewski, Granice zachodnie, New York 1943; I. Matuszewski, Haba albo chwaa. Artykuy o polityce Rosji, Tel-Aviv 1944; I. Matuszewski, O co walczymy, New York 1942. Zob. S. Cenckiewicz, Ignacy Matuszewski jako geopolityk, Arcana 2001, nr 38, s. 172-189. 20 R. Wraga [J. Niezbrzycki], Sowiety gro Europie, Warszawa 1935; R. Wraga [J. Niezbrzycki], Geopolityka, Strategia i Granice, Rzym 1945.
11 10

194

problematyk granic nowej Polski. Warto tutaj wymieni przede wszystkim badaczy takich jak Maria Kieczewska, uczennica Eugeniusza Romera (napisaa pod jego okiem habilitacj z geografii)21 czy Stanisaw Leszczycki22. W okresie PRL-u geopolityka znalaza si na cenzurowanym. Sama nazwa dyscypliny staa si politycznie niepoprawna, a jeli ju si pojawiaa, to w jednoznacznie negatywnym wietle. Nie may wpyw na to miay takie publikacje jak paszkwil na geopolityk autorstwa Jakuba Litwina, gony artyku Mieczysawa Fleszara w Przegldzie Geograficznym, ostrzegajcy wrcz przed geopolityk (notabene przyczyni si do paraliu bada w zakresie geografii politycznej), czy kolportowana w Polsce ksika Jurija Siemionowa pod bardzo wymownym tytuem Faszystowska geopolityka na usugach amerykaskiego imperializmu23. W schykowym okresie PRL-u pewne szkody na wizerunku geopolityki poczynia jednostronna ksika Anny Wolff-Powskiej dotyczcej geopolityki niemieckiej. Autorka przedstawia geopolityk wycznie w jednym z jej nurtw doktrynie przypisujc jej prawie wycznie negatywne cechy24. Okres PRL-u nie by jednake okresem cakowicie jaowym jeli chodzi o badania geopolityczne. Z waniejszych publikacji zawierajcych analizy geopolityczne naley wymieni przede wszystkim prace autorstwa Andrzeja Piskozuba, bdce chlubn kontynuacj tradycji rozwaa nad charakterem geopolitycznym ziem polskich i wpisujce si w hydrograficzn szko geopolityki polskiej25. Wrd badaczy stosunkw midzynarodowych nie brakowao osb dostrzegajcych pozytywny dorobek geopolityki i jego znaczenie w analizie rzeczywistoci midzynarodowej26 Anatema jak okryta zostaa geopolityka odbia si rykoszetem na geografii politycznej, ktrej rozwj przez kilkadziesit lat by mocno ograniczony. Nie pozostao to bez echa w relacjach geografia polityczna geopolityka. Jzef Barbag, geograf specjalizujcy si w geografii politycznej, w swoim znanym, wielokrotnie wznawianym podrczniku27 pisa w latach siedemdziesitych o szkodliwoci geopolityki, ktrej nie zawaha si okreli nawet mianem choroby (!)28. Brak zrozumienia tego, i geopolityka nie jest synonimem geografii politycznej, lecz
M. Kieczewska, A. Grodek, Odra-Nisa najlepsza granica Polski, Pozna-Warszawa 1945; M. Kieczewska, L. Gluck, Z. Kaczmarczyk, O lewy brzeg Odry, Pozna 1946; M. Kieczewska, O podstawy geograficzne Polski, Pozna 1946. 22 S. Leszczyki, Geograficzne podstawy Polski wspczesnej, Pozna 1946. 23 J. Litwin, Szkice krytyczne o determinizmie geograficznym i geopolityce, Warszawa 1956; M. Fleszar, W sprawie bada nad geografi polityczn w Polsce, Przegld Geograficzny 1958, t. XXX, s. 97-110; . , , 1952. 24 A. Wolff-Powska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Pozna 1979. 25 A. Piskozub, Dziedzictwo polskiej przestrzeni, Wrocaw 1987; A. Piskozub, Gniazdo Ora Biaego, Warszawa 1968; A. Piskozub, Kierunek rok dwutysiczny, Warszawa 1976; A. Piskozub, Ksztaty polskiej przestrzeni, Warszawa 1970. 26 Zob. np. K. Iwaczuk, Geopolityczny wyznacznik polityki zagranicznej, [w:] Determinanty polityki zagranicznej i midzynarodowej (z problematyki funkcji wyjaniajcej i dydaktycznej nauki stosunkw midzynarodowych). Materiay z I Krajowej Konferencji Zakadw Stosunkw Midzynarodowych Szk Wyszych, Warszawa 1981. 27 J. Barbag, Geografia polityczna oglna, Warszawa 1978. 28 Ibidem, s. 12, 15.
21

195

samodzieln interdyscyplinarn nauk, pokutuje w geografii do dzi. Jest to dobrze widoczne we wspczesnych podrcznikach do geografii politycznej, ktre bd to odbieraj geopolityce racje samodzielnego istnienia, bd to deformuj jej znaczenie29. Geopolityka polska po 1989 r. rozpocza powolny, lecz zdaje si konsekwentny marsz ku nie tylko odrodzeniu swojego potencjau, jakim dysponowaa przez kilkadziesit lat przed wybuchem II wojny wiatowej, ale take wywalczeniu sobie trwaego miejsca w wiecie nauki polskiej. Okres rozwoju geopolityki polskiej w pierwszym dwudziestoleciu III RP moemy podzieli na dwa w miar rwne pod wzgldem chronologicznym okresy: 1989-1999 i 1999-2009. Pierwszy etap stanowi z jednej strony cezur dziejw politycznych (od sejmu kontraktowego do przystpienia Polski do NATO), ktra jest istotna z punktu widzenia rozwoju polskiej myli geopolitycznej, a z drugiej strony stanowi wyodrbniony okres rozwoju podstaw naukowych odrodzonej geopolityki. Etap zamyka si publikacj fundamentalnej dzi monografii autorstwa Leszka Moczulskiego30. W okresie tym kluczowe znaczenie w rozwoju myli geopolitycznej mia dyskurs dotyczcy charakteru globalnych przemian geopolitycznych po rozpadzie ZSRS, okrelenia regionu geopolitycznego, ktrego elementem skadowym jest Polska oraz oceny pooenia geostrategicznego naszego kraju, co rzutowao na opinie w sprawie przystpienia do okrelonego sojuszu polityczno-wojskowego. Etap drugi to czas intensywnej integracji europejskiej Polski. Okres ten zamyka si ratyfikacj Traktatu Lizboskiego. W tym czasie kluczowymi aspektami bada i analiz geopolitycznych byy przemiany globalizacyjne, problematyka cywilizacyjna, integracja europejska i moliwe jej formy oraz alternatywy. Do nestorw polskiej geopolityki zalicza si dzi m.in. Piotra Eberhardta31, Roberta Leszka Moczulskiego (uywa tylko drugiego imienia)32, Andrzeja Piskozuba33, Juliana Skrzypa34. W zakresie eksplanacji procesw geopolitycznych przy uyciu paradygmatu geopolitycznego jednym z prekursorw w III RP by Jan Szczepaski35. W pocztkach III RP problematyk z zakresu ontologii geopolityki (gwnie problemy semantyczne) rozpoczli opisywa m.in. Jerzy Ciechaski (praca ta stanowi jedn z pierwszych w III Rzeczypospolitej powicon
Zob. S. Otok, Geografia polityczna. Geopolityka pastwo ekopolityka, Warszawa 1996; Z. Rykiel, Podstawy geografii politycznej, Warszawa 2004. Zbigniew Rykiel poszatkowa nawet geopolityk na cztery (!) osobne dyscypliny, tworzc zupenie nieupowanion tautologi geopolityka polityczna (ibidem, s. 23, 31-33). 30 L. Moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999. 31 Zob. np. P. Eberhardt, Polska i jej granice. Z historii polskiej geografii politycznej, Lublin 2004; P. Eberhardt, Twrcy polskiej geopolityki, Krakw 2006. 32 Zob. np. L. Moczulski, Europa Ojczyzn 2004: geopolityka, gospodarka, cywilizacja, Warszawa 2003. 33 Zob. np. A. Piskozub, Elementy nauki o cywilizacji, Gdask 1992; A. Piskozub, Polska w cywilizacji zachodniej. Elementy nauki o cywilizacji II, Gdask 1995; A. Piskozub, Czasoprzestrze cywilizacyjna, Toru 2003. 34 Zob. np. Skrzyp J., Wojskowo-geograficzna charakterystyka Federacji Rosyjskiej cz europejska, Warszawa 1997. Skrzyp Julian, rodkowoeuropejski region strategiczny jako element przestrzeni euroatlantyckiej, Warszawa 2001. 35 J. Szczepaski, Polska wobec wyzwa przyszoci, Warszawa 1989, s. 168.
29

196

geopolityce), Andrzej Czajowski czy Jan Wiktor Tkaczyski36. Pismem, ktre walnie przyczynio si do rehabilitacji geopolityki w rodowiskach naukowych i politycznych by w tym czasie wrocawski Staczyk, pod redakcj Tomasza Gabisia. Czasopismo to pirem swojego naczelnego i takich publicystw jak np. Andrzej Manica, Andrzej Fiderkiewicz czy Artur awniczak przyblia czytelnikom istot nauki geopolitycznej bez ideologicznych uprzedze37 . Okres po przystpieniu Polski do NATO i ksice Leszka Moczulskiego rozpocz systematyczny przyrost prac z zakresu szeroko rozumianej geopolityki. Przystpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. zintensyfikowao ten proces. Jedyn z pierwszych reakcji na monografi Leszka. Moczulskiego by artyku Romana Kuniara38. Badacz ten sta si zreszt po 1999 r. najbardziej znanym przeciwnikiem stosowania geopolityki jako paradygamtu, bd nawet tylko teorii wyjaniajcej procesy polityki midzynarodowej39. To dziwi, z uwagi na fakt, e sam posugiwa si pojciem geostrategii w kontekcie paradygmatu geopolitycznego40. Po 1999 r. jednym z bardzo wanych obszarw rozwoju geopolityki stay si studia z zakresu pomiarw potencjau jednostek geopolitycznych. Gwnym badaczem z tego obszaru jest Mirosaw Suek, ktry nie tylko wprowadzi do nauki pojcia potgonomii i potgometrii, lecz take szeroko przyblia dorobek midzynarodowy w tym zakresie oraz wysun model autorski41. Wrd autorw
J. Ciechaski, Teoria geopolityki a realia Europy Wschodniej, Sprawy Midzynarodowe, 1991, T. XLIV, nr 2, s. 77-80; A. Czajowski, Geopolityka, [w:] A.W. Jaboski, L. Sobkowiak (red.), Studia z teorii polityki, t. II, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, t. II, Wrocaw 1998, s. 97-112. T. Kobzdej, Myl geopolityczna: Nauka czy ideologia?, Spoeczestwo i Polityka 2005, nr 1, s. 146156; W. ugowski, Metafilozofia geopolityki: przyrodniczo-naukowe komponenty mitologii politycznej, Zagadnienia Naukoznawstwa 2008, t. 44, nr 3-4, s. 285-302; J. W. Tkaczyski, Geopolityka: Od determinizmu geograficznego do yczeniowego mylenia o polityce, Arcana 1998, nr 6, s. 91-105. Jednym z nielicznych wyjtkw s prace np. Leszka Moczulskiego i Mirosawa Suka, zob. m.in. L. Moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i w przestrzeni, Warszawa 1999; L. Moczulski, Przeobraenia geopolityki i problem potencjau geopolitycznego, Racja Stanu 2007, nr 2(2), s. 7-23; 37 Zob. np. T. Gabi, Powrt geopolityki, Staczyk 1995, nr 1, s. 11-23; A. Manica, wiat kolisty i zwycistwo w historii Sir Halforda McKindera, Staczyk, 1995, nr 1, s. 2436; A. Fiderkiewicz, Podboje Stalina, Staczyk, 1995, nr 1, s. 39-40; A. awniczak, Praktyczna geopolityka egzotyczna, Staczyk, 1995, nr 1, s. 41-48. 38 R. Kuniar, Globalizacja, geopolityka i polityka zagraniczna, Sprawy Midzynarodowe 2000, nr 1, s. 5-28. 39 Roman Kuniar niejako zainaugurowa swoj systematyczn krytyk geopolityki artykuem publicystycznym, w ktrym odrodzenie bada geopolitycznych nazwa powrotem Frankensteina, zob. R. Kuniar, Nowa geopolityka, czyli powrt Frankensteina, Tygodnik Powszechny 1999, nr 49. 40 Zob. R. Kuniar, Geostrategiczne uwarunkowania bezpieczestwa Polski, Sprawy Midzynarodowe 1993, nr 1, s. 9-28. wiadczy o tym odwoywanie si do sensu pojcia geostrategii uywanego przez Zbigniewa Brzeziskiego w Planie gry. Jak wiadomo, Z. Brzeziski uwaa i uywa pojcie geostrategy w jego klasycznym rozumieniu, czyli jako substytut semantyczny pojcia geopolityka. Por. L. Moczulski, Geopolityka, s. 41 M. Suek, Potgonomia i potgometria, Kielce 2001; M. Suek, Metody i techniki bada stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2004; M. Suek, Badanie i pomiar potgi pastw prba odpowiedzi na informacyjne potrzeby decydentw, [w:] Stosunki midzynarodowe w XXI wieku (Ksiga jubileuszowa z okazji XXX-lecia Instytutu Stosunkw Midzynarodowych UW), Warszawa 2006, s. 281-308; M. Suek, Modelowanie i pomiar potgi w stosunkach midzynarodowych, Stosunki Midzynarodowe 2003, nr 3-4, s. 69-95; M. Suek, Paradygmat cyklu siy Charlesa F. Dorana a
36

197

analiz geopolitycznych trzeba wymieni Janusza Mondrego42 oraz Marcina Rociszewskiego43. Na osobn uwag zasuguj prace przybliajce dzieje Prekursorem bada geopolityki oraz publikacje popularyzatorskie44. geopolitycznych koncentrujcych si na problematyce globalnej hegemonii i tranzycji potg sta si Andrzej Gaganek. Czerpic szeroko z dorobku myli i nauki zachodniej (m.in. Modelski, Wallerstein, Gilpin) rozpocz implementacj nowych kierunkw badawczych na gruncie polskim45. Dorobek Gaganka sytuowa si w nurcie klasycznej geopolityki, akcentujcej aspekty konfrontatywne w stosunkach midzynarodowych. Posugiwa si elementami paradygmatu deterministycznego (nurt teorii determinizmu historycznego), w zakresie badania logiki historii przejawiajcej si w tworzeniu nowej hegemonii jako skutku wojny globalnej46. Osobne zagadnienie w geopolityce polskiej stanowi okrelenie roli i miejsca Polski w Europie po przemianach geopolitycznych zapocztkowanych w 1989 r., zamykajce si czsto w dylemacie geopolitycznym Polska midzy Wschodem a Zachodem47. W tym obszarze bardzo wanym tematem badawczym sta si problem definicji i konceptualizacji regionu geopolitycznego, ktrego czci jest
pozimnowojenny ad midzynarodowy, [w:] Porzdek midzynarodowy u progu XXI wieku, pod red. R. Kuniara, Warszawa 2005, s. 572-588; M. Suek, Postrzeganie potgi pastw przez wybrane grupy eksperckie, Stosunki Midzynarodowe 2007, nr 1-2, s. 121-140; M. Suek, Paradygmat cyklu siy Charlesa F. Dorana a pozimnowojenny ad midzynarodowy, [w:] R. Kuniar (red.), Porzdek midzynarodowy u progu XXI wieku, pod red. R. Kuniara, Warszawa 2005, s. 572-588. 42 J. Mondry, Powrt geopolityki, Elblg 2004; J. Mondry, W objciach geopolityki, Londyn 2000. 43 M. Rociszewski, La place de Varsovie dans les nouvelles conditions geopolitiques, [w:] Christian Vandermotten (ed.), Planification et strategies de developpement dans les capitales Europeennes, Editions de l'Universite de Bruxelles, Bruxelles 1994, s. 263-265; M. Rociszewski, The eastern border of Poland. An attempt of geopolitical reflection, [w:] Jerzy Kitowski, Zbigniew Zioo (ed.), Changes of the socio-economic structures in frontier regions, [b.w.], Warszawa 1995; M. Rociszewski, Deutschland als Nachbar Polens - ein Abriss der geopolitischen Rahmenbedingungen, [w:] Ekkehard Buchhofer, Bronisaw Kortus (Hrsg.), Deutschland und Polen. Geographie einer Nachbarschaft im neuen Europa, Verlag Moritz Diesterweg, Frankfurt/Main1994, s.77-86. 44 S. Cenckiewicz, Geopolityka polska, Arcana 2000, nr 32; S. Cenckiewicz, Z dziejw realizmu, czyli geopolityka w Polsce, Niepodlego 1996, t. XLVI; T. Gabi, Powrt geopolityki, Staczyk 1995, nr 1. 45 Zob. m.in. A. Gaganek, Hegemonia Stanw Zjednoczonych a teorie zmiany, Studia Midzynarodowe 1991, nr 7-8, s. 105-116; A. Gaganek, Teorie wojny globalnej, [w:] Z.J. Pietra, M. Piera (red.), Spoeczno midzynarodowa wobec problemw globalnych, Warszawa-Lublin 1989, s. 303-319; A. Gaganek, Zmiana w globalnym systemie midzynarodowym. Supercykle i wojna hegemoniczna, Pozna 1992. 46 Zob. np. A. Gaganek, Hegemonia, s. 114. 47 S. Biele, Polands Chances and Possibilities in Shaping a New Political Order in Europe, [w:] Z. J. Pietra, M. Pietra (eds), Transnational Future of Europe, Lublin 1992, s. 498-508; S. Biele, Batycka strefa bezpieczestwa regionalnego, [w:] S. Biele (red.), Regiony graniczne. Wspzalenoci i wsppraca, Warszawa 1993, s. 143-155; M. Rociszewski, Polska w Europie. Wspczesne dylematy i uwarunkowania geopolityczne, Geografia w Szkole 1992, nr 3, s. 131-138; B. Rychowski, Transformacja geopolityczna w rodkowej strefie Europy, [w:] S. Biele (red.), Regiony graniczne wspzalenoci i wsppraca, Warszawa 1993, s. 57-72; E. SkotnickaIllasiewicz, Moe tu Wschd, a moe tu Zachd?, Studia Europejskie 2000 nr 2, s. 11-20; M. Marczewska-Rytko (red.), Polska midzy Zachodem a Wschodem w dobie integracji europejskiej, Lublin 2001, s. 35-45; R. Zenderowski, Europa rodkowa jako ucieczka przed Wschodem czy pomost midzy Wschodem i Zachodem?, [w:] R. Zenderowski (red.), Europa rodkowa: wsplnota czy zbiorowo?, Ossolineum, Wrocaw-Warszawa-Krakw 2004, s. 36-48.

198

Polska. Spr ten by i jest do dzi jednym z najwaniejszych problemw badawczych polskiej geopolityki. Problem regionalizacji nie dotyczy tylko sporu o zaklasyfikowanie Polski kolejno do: Europy rodkowej48, Europy rodkowoWschodniej49 czy Europy Wschodniej50. Dotyczy on take innych konceptualizacji regionalnych jak np. Europa Batycka51 czy Midzymorze52. Ciekaw problematyk, podejmowan przez badaczy zajmujcych si geopolityk pozostaje, podobnie jak przez cay okres rozwoju geopolityki, problematyka granic53. Wanym obszarem bada geopolitycznych w okresie III Rzeczypospolitej jest ksztat adu midzynarodowego i okrelenie w nim miejsca Polski. Istotnym
Zob. np. T.G. Ash., Mitteleuropa?, Res Publica 1990 nr 1, s. 20-33; B. Barbier, Mitteleuropa. Definicja geograficzna, Przegld Geograficzny 1991, nr 3-4, s. 231-243; K. Brzechczyn, Odrbno historyczna Europy rodkowej: studium metodologiczne, Pozna 1998; T. Kisielewski, Europa rodkowa zakres pojcia, Lublin 1991; Z. Lach, Europa rodkowa jako region geostrategiczny sprawozdanie z konferencji naukowej, Biuletyn AON, Warszawa 2001; M. Rociszewski, Europa rodkowa i jej specyfika przestrzenna, Przegld Geograficzny 1992, nr 1-2, s. 3-11; A. Podraza, Europa rodkowa. Zarys przestrzenny i historia regionu, Prace Komisji rodkowoeuropejskiej 1993 nr 1, s. 23-34; A. W. Jaboski, Idea Europy rodkowej i prby jej realizacji po 1989 r., [w:] R. Gelles, M.S. Wolaski (red.), Studia Historyczne i Politologiczne, Wrocaw 1997, s. 415-426; K. Harasimiuk, Z historii koncepcji geopolitycznych dotyczcych Europy rodkowej, Annales Universitatis Mariae Curiae-Skodowska 2002, sectio B, vol. LVII, 2, s. 21-37. 49 M. Beylin (red.), Raport o stanie Europy rodkowo-Wschodniej 1991, Warszawa 1992; A. Czarnocki, Europa rodkowa. Europa rodkowowschodnia: geopolityczne a historyczno-kulturowe rozumienie poj, Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska. Sectio K: Politologia 1994 nr 1, s. 23-35; M. Buchowski, I. Kobon, Od Mitteleuropy do Europy rodkowej: zarys dziejw idei, Sprawy Narodowociowe 2001 z. 19, s. 11-32. 50 Zob. np. S. Biele, Polska a perspektywy Europy rodkowej i Wschodniej, Studia Europejskie 1998, nr 3, s. 63-84; M. Jakubowski, M. Rociszewski, Polska a Europa rodkowa i Wschodnia. Poszukiwanie wsplnej drogi (wprowadzenie), [w:] M. Jakubowski (red.), Polska i jej ssiedzi wobec przemian cywilizacyjnych i geopolitycznych, Geopolitical Studies 1998, vol. 4, s. 59; A. Z. Kamiski, Geopolityka Europy rodkowo-Wschodniej, Obz 1998 nr 34, s. 31-56. 51 Zob. np. A. Piskozub, Europa Batycka na drodze ku europejskiej integracji, [w:] Cz. Ciesielski (red.), Ku wsplnocie Europy Batyckiej. Materiay konferencji naukowej [w Gdasku] z 29 listopada 1994 r., Marpress, Gdask 1995, s. 7-19; J. Zaleski, Miejsce Polski w Europie Batyckiej, Ku wsplnocie Europy Batyckiej. Materiay konferencji naukowej [w Gdasku] z 29 listopada 1994 r., Gdask 1994, s. 21-26; M. Pacuk (red.), Europa Batycka. Rozwj koncepcji. Opracowanie dedykowane Profesorowi Jerzemu Zaleskiemu w pidziesiciolecie pracy naukowej, Gdask 2001. 52 Zob. np. T. Szczepaski, Midzymorze. Polityka rodkowoeuropejska KPN, Warszawa 1993. A. Czarnocki, Pojcie Europa rodkowo-Wschodnia, [w:] Historia Polityka Stosunki Midzynarodowe, Warszawa 1994, s. 45-53; P. Okulewicz, Koncepcja Midzymorza w myli i praktyce politycznej obozu Jzefa Pisudskiego w latach 1918-26, Pozna 2001; M. Rociszewski, Geopolityczny wymiar Pomostu batycko-czarnomorskiego, Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 2000, nr 63, s. 69-87. 53 Zob. np. P. Eberhardt, Potential regions of frontier cooperation in the area of eastern frontier, [w:] J. Kitowski, Z. Zioo (ed.), Changes of the socio-economic structures in frontier regions, [b.w.], Warszawa 1995, s.32; P. Eberhardt, Polish eastern border changes in 1939-1945, [w:] M. Rociszewski, M. Jakubowski (ed.), Polish eastern border. Past and present problems, PAN IGiPZ, Warsaw 1995, s. 33-51; T. Komornicki, Granice Polski. Analiza zmian przenikalnoci w latach 1990 1996, Warszawa 1999; M. Rociszewski, The eastern border of Poland. An attempt of geopolitical reflection, [w:] J. Kitowski, Z. Zioo (ed.), Changes of the socio-economic structures in frontier regions, [b.w.], Warszawa 1995, s. 74; M. Jakubowski (red.), Strategiczne znaczenie polskiej granicy wschodniej i polskiego pogranicza wschodniego, PAN IGiPZ, Warsaw 1997. J. Wendt, M. Raczyski, Granice Polski w XX wieku, [w:] Kwartalnik Geograficzny 1999, nr 3 (11), s. 14-25.
48

199

aspektem tych rozwaa jest problematyka integracji europejskiej54. Badania z zakresu przemian geokulturowych wiata prowadzi m.in. Franciszek Goembski55. Badania w zakresie problematyki cywilizacyjnej kontynuuje Andrzej Piskozub, jego uczniowie i wsppracownicy skupieni wok funkcjonujcej w Uniwersytecie Gdaskim w latach 1992-2002 Katedry Nauki o Cywilizacji56. Ciekawym obszarem badawczym s studia nad rosyjsk myl geopolityczn57. Oczywicie przez cay okres po 1989 r. prowadzone byy i s badania nad klasyczn myl geopolityczn, a od niedawna take nad nowymi kierunkami jej rozwoju, jak np. geopolityka krytyczna58. Najwaniejsze badania z zakresu geostrategii prowadzone s w Akademii Obrony Narodowej. Czoowymi badaczami z tego obszaru s w Polsce: Zbigniew Lach, Andrzej aszczuk i Julian Skrzyp59.
54 Zob. np. S. Biele, Polska a nowy ad polityczny w Europie, Sprawy Midzynarodowe 1991, nr 2, s. 23-34; J. Wendt, Wspczesne zmiany geopolityczne w Europie rodkowej, [w]: Kwartalnik Geograficzny 1997, nr 1, s. 5-11; K. Bachman, Geopolityczne miejsce Polski i integracja Polski z Uni Europejsk, Geopolitical Studies 1998, vol. 4, pp. 3356; J. Brya, Strefy wpyww w stosunkach midzynarodowych. Aspekty teoretyczne i praktyczne na przykadzie supermocarstw, Pozna 2002; W. S. Budkin, Stosunki Ukrainy z NATO jako nowy aspekt ukraiskopolskiej wsppracy strategicznej, Geopolitical Studies 1998, vol. 4, pp. 127137; R. Kuniar, Globalizacja, geopolityka i polityka zagraniczna, Sprawy Midzynarodowe 2000, nr 1, s. 5-28; Z. Lach, J. Skrzyp, A. aszczuk, Analiza przestrzeni euroatlantyckiej NATO ujcie geograficzne wyniki bada, AON, Warszawa 2000; Z. Lach, E. Sobczyski, Przestrze euroatlantycka jako przedmiot bada geograficznych, [w:] Analiza przestrzeni euroatlantyckiej NATO - ujcie geograficzne, AON, Warszawa, 2000, s. 5-39; P. ossowski, Geopolityczne dylematy stosunkw Polski i pastw batyckich, [w:] P. Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, Warszawa 2008, s.105-120; A. Piskozub, wiat i Europa na progu XXI wieku, [w:] Z bada nad transportem i polityk gospodarcz, Uniwersytet Szczeciski 2007, s. 575-589); J. Potulski, Polskie stereotypy a geopolityczne interesy Polski, [w:] (red.) E. Polak, M. Malinowski, Polska wobec wspczesnych wyzwa globalnych i regionalnych, Gdask 2007. 55 Zob. np. F. Goembski, Geokulturowy model w badaniach stosunkw midzynarodowych, Stosunki Midzynarodowe 2009, t. 40, nr 3-4, s. 33-50; F. Goembski, Geokulturowe zaoenia stosunkw midzy Rosj a Zachodem, S. Filipowicz (red.), Historia i geopolityka - Rosja na progu XXI stulecia (Studia Politologiczne 2000, vol. 4), s. 96-113. 56 Zob. np. A. Piskozub, Rzeki w dziejach cywilizacji, Toru 2001; J. Bohdanowicz, M. Dzicielski, Zarys geografii historycznej i politycznej cywilizacji. Podstawy metodologiczne, Gdask 1996; http://www.ymagomundi.eu/. 57 Zob. np. R. Bcker, Midzywojenny eurazjatyzm. Od intelektualnej kontrakulturacji do totalitaryzmu?, d 2000; I. Massaka, Eurazjatyzm. Z dziejw rosyjskiego misjonizmu, Wrocaw 2001; L. Sykulski, Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neoeurazjanizmu we wspczesnej Rosji, [w:] T. Nodzyski (red.), Midzy histori, literatur a polityk, Czstochowa 2009, s. 147-166. 58 S. Cenckiewicz, Ignacy Matuszewski jako geopolityk, Arcana 2001, nr 38, s. 172-189; A. Danek, Myl geopolityczna Wacawa Mejbauma, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 72-98; R. Domke, John Halford Mackinder (1861-1947): zarys biografii naukowej, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 33-41; T. Klin, Wizje adu midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli geopolitycznej w okresie II wojny wiatowej, Toru 2008; J. Macaa, Blok kontynentalny Karla Haushofera, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 49-62; J. Macaa, Nieco zapomniany Karl Haushofer, Geopolityka 2008, nr 1, s. 71-84; A. Wolff-Powska, E. Schulz (red.), Przestrze i polityka. Z dziejw niemieckiej myli politycznej XIX i XX wieku, Pozna 2000. 59 Zob. mp. Lach Z., aszczuk A., Skrzyp J., Wojskowo-geograficzna charakterystyka Niemiec (Republika Federalna Niemiec), AON, Warszawa 2000. Skrzyp J., Lach Z., aszczuk A., Geografia wojenna RP i krajw ociennych synteza wynikw bada, AON, Warszawa 2000; Lach Z., Skrzyp J., aszczuk A., Geografia bezpieczestwa pastw regionu rodkowoeuropejskiego, MON Szt. Gen. WP, Warszawa 2001. Lach Z., Skrzyp J. aszczuk A., Odporno ukadu polskiej przestrzeni na zakcenia

200

Instytucjonalizacja geopolityki w Polsce przybraa form trjstopniow, ktra obejmuje rodowiska skupione wok akademickich komrek organizacyjnych (katedr, zakadw), organizacji pozarzdowych i rzdowych oraz wok specjalistycznych czasopism. Poniej sprbujemy po krtce przedstawi wybijajce si instytucje i rodowiska podejmujce problematyk geopolityki akademickiej na terenie naszego kraju. Wrd komrek organizacyjnych w szkoach wyszych, ktre zajmuj si geopolityk trzeba wymieni przede wszystkim Katedr Geopolityki na Uniwersytecie Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie, kierowan przez prof. Radosawa Zenderowskiego60, Katedr Strategii i Geostrategii (kierownik: prof. pk Dariusz Kozerawski) wraz z Zakadem Geografii i Geostrategii (funkcjonujcym w latach 2001-2008 jako Zakad Geografii), kierowanym przez pk. dr. Zbigniewa Lacha61 oraz Zakad Studiw nad Geopolityk na Uniwersytecie Wrocawskim, kierowany przez prof. Tadeusza Marczaka62. Oprcz ww. jednostek organizacyjnych istnieje szereg katedr i zakadw prowadzcych dziaalno naukowo-dydaktyczn z zakresu szeroko rozumianej geopolityki w ramach nauk politycznych i geograficznych. Wrd organizacji pozarzdowych zajmujcych si geopolityk w pierwszej kolejnoci naley wymieni organizacj co prawda najmodsz, lecz chyba najwaniejsz, tj. Polskie Towarzystwo Geopolityczne. PTG zostao powoane do ycia 23 padziernika 2008 r. podczas I Zjazdu Geopolitykw Polskich w Zielonej Grze i od pocztku zgodnie z zamierzeniem jego twrcw jest szerokim forum wymiany podgldw i dorobku badawczego miedzy polskimi geopolitykami. Obecnie skupia ponad 100 badaczy z caej Polski63. Do pozostaych organizacji, ktrych dziaalno obejmuje prowadzenie bada i analiz z zakresu szeroko rozumianej geopolityki akademickiej, moemy zaliczy m.in. stowarzyszenie Instytut Geopolityki (Czstochowa)64, Dolnolski Orodek Studiw Strategicznych (Wrocaw)65, Orodek Myli Politycznej (Krakw)66, Europejskie Centrum Analiz Geopolitycznych (Szczecin)67, Klub Jagielloski (Krakw)68. Wrd organizacji rzdowych badania geopolityczne podejmowane s sporadycznie w Polskim

zewntrzne przestrzenne i terytorialne uwarunkowania obronnoci i bezpieczestwa pastwa ekspertyza, [w:] Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033, t. IV, Warszawa 2008. 60 http://www.politologia.wnhis.uksw.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=54:kate dra-geopolityki-&catid=35:struktura-instytutu-politologii-uksw&Itemid=53 61 http://strona.aon.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=382&Itemid=136 62 http://www.ism.uni.wroc.pl/?q=zaklad_sng 63 Dane Zarzdu Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego z 4 grudnia 2009 r. 64 http://www.geopolityka.org.pl. 65 http://www.doss.wroclaw.pl. 66 http://www.omp.org.pl. 67 http://www.ecag.org.pl. 68 http://www.kj.org.pl.

201

Instytucie Spraw Midzynarodowych69, Instytucie Zachodnim70 i Krajowej Szkole Administracji Publicznej71. Czasopisma podejmujce problematyk geopolityczn moemy podzieli zasadniczo na trzy kategorie: czasopisma naukowe, gdzie problematyka geopolityczna jest tematem dominujcym, czasopisma prezentujce okrelone idee, koncepcje i doktryny geopolityczne nie zawsze profilowane naukowo oraz czasopisma naukowe z zakresu przede wszystkim stosunkw midzynarodowych, nauk o polityce i nauk geograficznych, gdzie problematyka geopolityczna nie jest tematem dominujcym, bd po prostu wystpuje tam marginalnie. Do pierwszej kategorii pism zaliczy moemy np. czasopismo Geopolitical Studies (redaktor naczelny: Marcin Rociszewski), wydawane w latach 1997-2001 przez Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk (ukazywao si nieregularnie, rednio raz w roku); pismo to zostao od 2001 r. zastpione przez rocznik Geopolitical & Economic Research on Central & Eastern Europe wydawany do 2004 r. przez Wysz Szko Ekonomiczn w Biaymstoku; procznik Racja Stanu (redaktor naczelny: Tadeusz Marczak), wydawany od 2006 r. przez Instytut Studiw Midzynarodowych Uniwersytetu Wrocawskiego; kwartalnik Wrocawski Przegld Midzynarodowy (redaktor naczelny: Aneta Kazanecka), wydawany od 2007 r. przez Dolnolski Orodek Studiw Strategicznych; biuletyn Geopolityka (redaktor naczelny: Robert Potocki) wydawany w latach 2008-2009 przez stowarzyszenie Instytut Geopolityki (wychodzi nieregularnie, ukazay si trzy numery) i od tego roku rocznik Przegld Geopolityczny wydawany take przez stowarzyszenie Instytut Geopolityki. Do drugiej kategorii zaliczy moemy np. pisma: Staczyk, Obz, czy ABC. Adriatyk, Batyk, Morze Czarne. Do ostatniej kategorii czasopism nale m.in. Stosunki Midzynarodowe, Studia Midzynarodowe czy Gdaskie Studia Midzynarodowe. Jak wyda z powyej zarysowanego szkicu polska geopolityk posiada duy potencja, jednake najsabszym jej punktem by dotd brak trwalszych form instytucjonalnych. Obecne prby stworzenia takich fundamentw na czele z Polskim Towarzystwem Geopolitycznym dobrze wr na przyszo. Przed polsk geopolityk zarysowuje si bowiem szereg ciekawych wyzwa intelektualnych. S to z jednej strony potrzeby dostarczenia nowoczesnych syntez geopolityki i pozycji leksykograficznych72, rozwinicia bada z zakresu teorii i metodologii73, a take
http://www.pism.pl. http://www.iz.poznan.pl. 71 http://www.ksap.gov.pl. Zob. zwaszcza prac zbiorow wydan przez KSAP: K. Szczerski (red.), Podmiotowo geopolityczna. Studia nad polsk polityk zagraniczn, Warszawa 2009. 72 Do najwaniejszych syntez, monografii i publikacji leksykograficznych wydanych dotychczas po 1989 r. mona zaliczy: M. Baczwarow, A. Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce: terminologia, PWN, Warszawa-d 2002; P. Bartosiewicz, Geografia polityczna i geopolityka, Chem 2008; C. Flint, Wstp do geopolityki, Warszawa 2008; C. Jean, Geopolityka, Wrocaw 2003; Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007; L. Moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999; L. Sykulski, Geopolityka. Sownik terminologiczny, Warszawa 2008. 73 Przykadowe wspczesne prace w zakresu tej tematyki: G. Cimek, Znaczenie geopolityki w
70 69

202

wprowadzenia do Polski rozwinitych metod obrazowania geopolitycznego. Z drugiej strony wyzwaniem s wspczesne procesy globalizacyjne i przemiany adu midzynarodowego. Geopolityka polska na pewno podejmie prb naukowej eksplanacji i pewnie take prognozy globalnych procesw geopolitycznych.

SUMMARY GEOPOLITICS IN POLAND THE OUTLINE OF RESEARCH AREA AND PERSPECTIVE OF DEVELOPMENT The article is a draft describe of development of Polish theoretical geopolitics from 19th century to 2009. Author commence the series of concepts from Eugeniusz Romer and idea of Intermarium to ideas of European integration in the beginning of 21st century. In the end author concludes that geopolitics as a study has an interesting perspective of development. The main areas of geopolitical researching will be theory and methodology, cartography, modeling and predicting geopolitical processes.

warunkach procesu globalizacji, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej, 2009, nr 3, s. 113-132; L. Moczulski, Przeobraenia geopolityki i problem potencjau geopolitycznego, Racja Stanu 2007, nr 2(2), s. 7-23; J. Potulski, O statusie badawczym wspczesnej geopolityki, Gdaskie Studia Midzynarodowe 2008, vol. 6, nr 1-2, s. 24-31; L. Sykulski, Rozumowanie abducyjne a proces badawczy w geopolityce przyczynek do epistemologii geopolityki, [w:] R. Domke (red.), Midzy histori a geopolityk, Czstochowa 2009, s. 169-186; L. Sykulski, Geopolityka akademicka midzy nauk a paradygmatem. Spr wok semiotyki geopolitycznej, [w:] R. Domke (red.), Midzy histori a geopolityk, Czstochowa 2009, s. 23-31; K. Szczerski, Analiza neogeopolityczna (neo-geo), [w:] K. Szczerski (red.), Podmiotowo geopolityczna. Studia nad polsk polityk zagraniczn, Warszawa 2009, s. 7-58.

203

II. MATERIAY
JOHN HALFORD MACKINDER
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2009, T. 1

DEMOKRATYCZNE IDEAY A RZECZYWISTO

(ROZDZIA III)
Oddajemy do rk czytelnika przekad i opracowanie trzeciego rozdziau wybitnego dziea J. H. Mackindera Democratic Ideals and Reality z 1919 roku (poprzednie dwa wraz z przedmow ukazay si w proczniku Geopolityka nr 2(3)/2009). Rozdzia o tyle wany, i traktuje na temat rozwoju potgi morskiej na przestrzeni dziejw, prezentujc geopolityczn koncepcj Lewiatana, mocarstwa rzdzcego na morzach i oceanach. w tekst stanie si integraln caoci przekadu i opracowania tekstu wybitnego Anglika, ktry autor planuje odda do druku jeszcze w biecym roku. Autor w peni zdaje sobie spraw z niedoskonaoci tumaczenia, wynikajcej m.in. z wieloznacznoci niektrych poj, ktre stosuj J. H. Mackinder. Oryginalna numeracja stron pierwszego londyskiego wydania znajduje si w nawiasach kwadratowych, za przypisy twrcy Democratic... opatrzone s dopiskiem: (przyp. autora). Mapy zostan zamieszczone w ostatecznym tumaczeniu caego dziea. Autor pragnie podzikowa Pani Mgr Zofii Arndt za uwagi o charakterze stylistycznym, ktre niewtpliwie przyczyni si do lepszego odbioru tego przekadu.

[38] III Punkt widzenia czowieka morza A potem Bg rzek: <<Niechaj zbior si wody [...] w jedno miejsce[...]>>1. Realia fizyczne geografii w duej mierze pozostay niezmienione przez pidziesit, czy szedziesit wiekw zapisanej historii ludzkoci. Lasy zostay wycite, bagna wysuszone, a pustynie ulegy poszerzeniu, lecz kontury ldu i wody oraz linie gr i rzek nie zmieniy si poza pewnymi szczegami. Jednake wpyw czynnikw geograficznych na dziaalno czowieka zalea nie tylko od realiw, jakie obecnie znamy i jakie byy, lecz w wikszym nawet stopniu od tego, co ludzie wyobraali sobie w zwizku z nimi. Ocean by jeden poprzez wieki, lecz z punktu widzenia efektywnych dziaa ludzkich istniay dwa oceany, zachodni i wschodni,
1

W oryginale And God said, Let the waters be gatherd togather in one place. Autor cytuje skrcony fragment z Biblii. Por. Ksiga Rodzaju 1:9, Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, red. K. Dynarski, M. Przyby, Pozna 2002, s. 24.

205

dopki Przyldek Dobrej Nadziei nie zosta opynity przed zaledwie czterystu laty. Stao si wic tak, e admira Mahan2 w kocowych latach ostatniego stulecia [39] wci mg opiera swoj teori w odniesieniu do potgi morskiej na tekcie z pierwszego rozdziau Ksigi Rodzaju. Ocean pozostawa przez cay czas jednym oceanem, lecz praktyczny sens wielkich przestrzeni a do niedawna nie zosta cakowicie zrozumiany, by moe dopiero teraz bdc pojmowanym w caoci. Kade stulecie posiada sw wasn perspektyw geograficzn. Cigle yj ludzie, chocia nie w wieku poborowym3, ktrzy byli uczeni z mapy wiata, na ktrej prawie cay obszar Afryki by pusty. Wreszcie, w poprzednim roku, genera Smuts4 mg skierowa uwag Krlewskiego Towarzystwa Geograficznego na niemieckie ambicje panowania nad wiatem z nowo odkrytych obszarw Afryki rodkowej, korzystnych pod wzgldem strategicznym5. Jednake perspektywa geograficzna dwudziestego wieku rni si od tej z poprzednich stuleci, o wiele bardziej ni tylko wymiarem. Nasza wiedza geograficzna w zarysie jest obecnie kompletna. Ostatnio zdobylimy biegun pnocny6 i stwierdzilimy, e ley on porodku gbokiego morza oraz biegun poudniowy7, odnajdujc go na rozlegej rwninie. Wraz z tymi decydujcymi odkryciami ksiga pionierw zostaa zamknita. Ani wielka, yzna nowa ziemia, ani wane obszary grskie, ani rzeka o kluczowym znaczeniu, nie mog ju sta si nagrod za ryzykown wypraw. Co wicej, [40] mapa wiata zostaa zaledwie naszkicowana zanim roszczenia co do wasnoci politycznej caego suchego ldu zostay ustalone. Kiedy mylimy o fizycznych, ekonomicznych, wojskowych, czy politycznych powizaniach obiektw na powierzchni globu, to po raz pierwszy mamy teraz do czynienia z systemem zamknitym. To co poznane, nie bdzie ju tak jak dawniej znane tylko w poowie, czy te nieznane w ogle. Nie istnieje ju elastyczno ekspansji politycznej na ziemiach poza granicami8. Kady szok, kada katastrofa, czy przepenienie, jest teraz odczuwalne nawet na antypodach i moe w rzeczy samej z nich powrci, tak jak fale powietrza wywodzce si z erupcji wulkanu Krakatoa w

Alfred Thayer Mahan (1840-1914) admira amerykaski, historyk, jeden z gwnych twrcw tzw. geopolityki klasycznej. Jego najwaniejszym dzieem byo Interes Ameryki w potdze morskiej (1898). Zob. szerzej w: T. Klin, Wizje adu midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli geopolitycznej w okresie II wojny wiatowej, Toru 2008, s. 105-106. 3 W oryginale though past the age of military service. 4 Jan Smuts (1870-1950) polityk, filozof i wojskowy poudniowoafrykaski, premier Zwizku Poudniowej Afryki w latach 1919-1924 oraz 1939-1948, podczas obu wojen wiatowych suy w armii brytyjskiej w stopniu marszaka polnego. 5 W oryginale vantage-ground. 6 Pierwsza udokumentowana ekspedycja naukowa na biegun pnocny odbya si 6 kwietnia 1909 roku. Amerykaski inynier wojskowy Robert Edwin Peary, jego pracownik Matthew Henson oraz czterech Eskimosw (Ootah, Seegloo, Egingway i Ooqueah) wyruszyli, aby zdoby biegun. Do niedawna uwaano, e odnieli sukces, jednak w roku 1996 zostaa przeprowadzona dokadna analiza nowo odkrytych zapiskw Perryego. Wykazaa ona, e ekipie badawczej zabrako 32 km do postawienia stopy na biegunie. 7 Pierwszym czowiekiem, ktry dotar do bieguna poudniowego by norweski badacza polarny Roald Amundsen 14 grudnia 1911 roku. Drugim by oficer brytyjskiej marynarki wojennej Robert Falcon Scott, ktry dokona tego 18 stycznia 1912 roku. 8 W oryginale beyond the Pale.

206

roku 18839, ktre rozprzestrzeniy si promienicie nad planet, dopki nie zbiegy si w punkcie na przeciwlegej pkuli, a wtedy rozeszy si znw, by spotka si jeszcze raz nad Krakatoa, siedliskiem ich narodzin. Kada dziaalno ludzkoci bdzie odtd odbija si i powraca w taki sam sposb dookoa wiata. W ostatecznym rozrachunku to byo powodem, dla ktrego kade znaczce pastwo zostao wcignite w obecn wojn, o ile przetrwao wystarczajco dugo10. Jednake po dzi dzie wizerunek realiw geograficznych jest koloryzowany przez nasze wyobraenia z przeszoci dla praktycznych celw. Innymi sowy, ludzkie spoeczestwo jest [41] cigle zalene od realiw geograficznych nie takich jakimi s, ale w duej mierze takimi, jakimi zostay przyswojone podczas nauki historii. Umieszczenie ich w dwudziestowiecznej, prawdziwej, kompletnej, a wic i oderwanej, perspektywie wymaga nie lada wysiku. Ta wojna dowiadczya nas gwatownie, lecz cigle jest wielu naszych obywateli, ktrzy nie spogldaj na barwny, zachodni, pierwszy plan, lecz tylko na bardzo niewyrane wschodnie to. Zatem eby zda sobie spraw, gdzie teraz si znajdujemy, warto przez chwil krtko rozway etapy przez ktre przebrnlimy. Niech wolno nam bdzie zacz od poszczeglnych faz punktu widzenia czowieka morza. * * * * * Wyobracie sobie du jasnobrzow pustyni, pooon kilkaset stp ponad poziomem morza. Wyobracie sobie dolin ze stromymi skalistymi zboczami, zanurzon w tej pustynnej rwninie oraz pitro doliny wyoonej pasmem czarnej ziemi, w ktrej wntrzu pnocne wiatry utworzyy srebrzyst rzek, zdatn do eglugi na odcinku piciuset mil. Rzek t jest Nil, pyncy z miejsca, gdzie granitowe skay Assuanu przeamuj jego spawno przez pierwsz katarakt, a do miejsca gdzie jego wody dziel si u ujcia delty. Od jednej do drugiej krawdzi pustyni poprzez [42] dolin istnieje w linii prostej dystans jakich dziesiciu, czy dwudziestu mil. Stacie na jednym skraju majc za sob pustyni; skaliste zejcie opada od waszych stp do pasma rwniny poniej i dalej, ponad powodziami czasu letniego, lub rosnc zieleni czasu zimowego11, czy zocistymi zboami wiosny stoicie twarz do przeciwlegej ciany kamieni, wznoszcej si na drugiej pustyni. Przerwy w tych kamiennych frontach zostay wyrzebione12 dawno temu w jaskiniowe witynie i grobowce, a wystpy skalne13 w ogromne podobizny krlw
Eksplozja wulkanu na wyspie Krakatau (Indonezja) miaa miejsce 27 sierpnia 1883 roku i bya jedn z najwikszych odnotowanych erupcji wulkanu w dziejach ludzkoci. 2/3 wyspy znikno z powierzchni ziemi, a na jej pozostaej czci (Rakata) ycie zostao cakowicie zniszczone. Fala tsunami o wysokoci do 40 metrw i prdkoci ponad 700 km/h zmya miejscowe wioski na pobliskim ldzie i obiega poow Ziemi, zanim zupenie zanika. Fala sejsmiczna obiega Ziemi 7 razy. Zgino 36 417 ludzi 32 tys. wskutek tsunami, a 4 000 od popiow. Gazy uwolnione do atmosfery sprawiy, e przez okoo 3 lata Soce widziane z Ziemi miao zabarwienie zielone, a Ksiyc niebieskie. Ocenia si, e wybuch mia si ok. 200 megaton trotylu i w sumie wyrzuci z siebie 46 km pyw, ktre w sumie pokryy 70% powierzchni globu. 10 W oryginale if it lasted, as it did last, long enough. 11 W oryginale the green of the growing winter-time. 12 W oryginale were carved. 13 W oryginale salients.
9

207

i bogw. Egipt, w tym dugim zatopionym pasie, by ucywilizowany w staroytnoci ze wzgldu na wszystkie te podstawowe korzyci fizyczne, poczone ze sob dla pracujcych nad nimi ludzi. Z jednej strony znajdowaa si yzna gleba, obfita w wod oraz silne promienie soneczne, std urodzajno dla wsparcia populacji [43] w dostatku. Z drugiej strony znajdowaa si agodna droga wodna liczca sze, lub mniej mil, do kadego pola w kraju. Pojawi si rwnie czynnik motywujcy do eglugi, odkd prd rzeczny nis statki na pnoc, a wschodnie wiatry znane nad oceanem jako pasaty prowadziy je z powrotem na poudnie. Urodzaj oraz linie komunikacyjne potencja demograficzny i warunki do jego organizacji, stanowi podstawowe skadniki dla krlestwa. Zostalimy poproszeni o zobrazowanie wczesnych warunkw Egiptu takimi jakie byy, bdc w posiadaniu acucha plemion, walczcych ze sob za pomoc flot wielkich wojennych kanoe, tak jak pniejsze plemiona walczyy na rzece Kongo w naszych czasach. Niektre z tych plemion pokonay swoich ssiadw, utrzymujc wadanie nad dusz czci doliny, obszerniejszej podstawie materialnej dla ich potencjau demograficznego i na tej podstawie organizowali przysze podboje. W kocu [44] caa dugo doliny zostaa objta jednym wadaniem, a krlowie caego Egiptu ustanowili swoj stolic w Tebach. Pnoc i Poudnie przewozio odziami na Nilu swoich administratorw posacw i urzdnikw. Na wschodzie i zachodzie znajdowaa si silna obrona pusty, a na pnocnym odcinku botnisty pas naokoo brzegu delty, skierowany przeciwko piratom morskim14. Teraz skierujmy swoj uwag na Wielkie Morze, Morze rdziemne. Mamy tam zasadniczo takie same skadniki fizyczne jak w Egipcie, lecz na wiksz skal i tworzymy na ich bazie nie tyle krlestwo, co Imperium Rzymskie. Dwa tysice mil na zachd od wybrzea fenickiego ley szeroka droga wodna do jej ujcia w Gibraltarze, a po drugiej stronie znajduj si yzne wybrzea z zimowymi deszczami i nasonecznionym zboem. Lecz istnieje rozrnienie pomidzy mieszkacami wzdu brzegw Nilu, a tymi wzdu brzegw rdziemnomorskich. Warunki ludzkiej aktywnoci s wzgldnie jednakowe we wszystkich czciach Egiptu. Kade z poszczeglnych plemion posiada swoich rolnikw i swoich eglarzy. Lecz rejsy przez Morze rdziemne ulegy specjalizacji. Niektrzy byli zadowoleni ze [45] swoich pl i nawigacji na rodzimych rzekach, lecz inni powicali wikszo swojej energii na eglug morsk i handel zagraniczny. Na przykad mieszkali obok siebie pozostajcy w domu, uprawiajcy zboe Egipcjanie oraz akncy przygd Fenicjanie. Dalszy i lepiej zachowany rezultat tej organizacji by potrzebny do zespawania15 wszystkich krlestw obszaru rdziemnomorskiego w jeden organizm polityczny. Nowoczesne badania wyjaniy cakowicie, e wiodcy wycig eglarski staroytnoci zawsze wywodzi si ze skrawka akwenu pomidzy Europ a Azj, ktry znany jest rwnie jako Morze Egejskie oraz Archipelag, Wadca Mrz Grekw. eglarze z tego morza mogli si pojawi, aby nauczy Fenicjan handlu w dniach, kiedy sowo Grek nie byo jeszcze wypowiadane na wyspach i
14 15

Zobacz Zmierzch Historii, profesora J. L. Myresa. (przyp. autora) W oryginale to weld.

208

wybrzeach16. Dla naszych obecnych celw w najgbszym interesie naley odnotowa, nawizujc zarwno do wskazwek mitologii, jak i do obecnych wykopalisk, e centrum cywilizacji w protogreckim wiecie Morza Egejskiego znajdowao si na wyspie Krecie. Czy bya ona pierwsz baz potgi morskiej? Czy eglarze z tego domu ktrzy podrowali17 eglujc na pnoc, widzieli wybrzee wschodzcego soca ze swej prawej strony, a zachodzcego soca z lewej i jedne nazwali Azj, a drugie Europ? Czy wywodzi si to z Krety, e [46] lud morski osiedli si wok innych brzegw egejskiej Morskiej-Izby, formujc do dnia dzisiejszego przybrzen warstw18 greckiej populacji, w zderzeniu z odmienn ras kilka mil w gbi ldu? Jest tyle wysp w archipelagu, ktrych nazwy stay si, tak jak delta Egiptu, jednymi z powszechnie stosowanych terminw w geografii. Lecz Kreta jest najbardziej znanym i najbardziej owocnym z nich. Czy mamy tutaj do czynienia z pierwszym przykadem znaczenia wikszej bazy dla potgi morskiej? Potencja demograficzny19 morza musi by gdzie odywiany przez urodzajno ldu oraz inne rwnie wane kwestie takie jak bezpieczestwo domu i energi ludu to potga bdzie kontrolowa morze, bazujc na wikszych surowcach. Nastpna faza egejskiego rozwoju udziela nam najwyraniej tej samej lekcji. Plemiona jedzieckie posugujce si mow hellesk przybyy z pnocy na pwysep, ktry tworzy obecnie kontynentaln Grecj i zasiedliy go, hellenizujc poprzednich mieszkacw. Tamci Hellenowie posuwali si w kocowej krawdzi pwyspu Peloponez, w znikomy sposb poczonego z kontynentem Przesmykiem Korynckim. Stamtd, organizujc potg morsk na wzgldnie sporej bazie pwyspu, jedno z plemion helleskich, Dorowie, podbio Kret, mniejsz, lecz cakowicie wyspiarsk baz. [48] Przeminy wieki, podczas ktrych Grecy opywali poudniowe przyldki Peloponezu kierujc si na Morze Joskie oraz kolonizowali wzdu brzegw tego morza. Tak wic pwysep sta si cytadel porodku wiata greckiego. Wzdu zewntrznych brzegw bliniaczych wd, egejskich i joskich, kolonici greccy byli naraeni na atak z tyu. Jedynie porodku pwyspu byli wzgldnie, jednak jak pokazuj nastpstwa, rwnie nie cakowicie bezpieczni. Do wschodnich, zewntrznych wybrzey Morza Egejskiego przybyli Persowie z gbi ldu, kierujc si przeciwko greckim miastom pooonym nad morzem. Flota ateska niosa pomoc z cytadeli na pwyspie przestraszonemu ludowi nad wod i pojawi si wsplny wtek pomidzy potg morsk a ldow. Perski rajd morski zosta pokonany pod Maratonem20 i wtedy Persowie uciekli si do oczywistej strategii zdezorientowanej potgi ldowej. Pod dowdztwem Kserksesa przemaszerowali naokoo, przerzucajc most z okrtw nad Dardanelami i wkraczajc na pwysep od pnocy, z planem niszczenia gniazda, z ktrego wyoniy si osy, co ich udliy, po czym nieuchwytne odleciay. Perski wysiek
16

W oryginale the Isles of the Gentiles. J. H. Mackinder posuguje si terminem biblijnym. Por. Ksiega Rodzaju, 10:5, Pismo wite..., s. 31. 17 W oryginale fare who. 18 W oryginale coastal veneer. 19 W oryginale The man-power. 20 Bitwa pod Maratonem miaa miejsce w 490 r. p.n.e.

209

poszed na marne i zosta przeznaczony dla p-greckich, p-barbarzyskich Macedoczykw, usytuowanych u rda greckiego pwyspu, aby [49] zakoczy pierwsz faz potgi morskiej przez podbj pooonej na poudnie od nich greckiej bazy morskiej, a potem wkraczajc do Azji i poprzez Syri do Egiptu, niszczc po drodze fenicki Tyr. W ten sposb utworzyli oni ze wschodniego Morza rdziemnego morze zamknite, pozbawiajc zarwno Grekw, jak i Fenicjan ich baz. Gdy zostao to zrobione macedoski krl Aleksander mg beztrosko naciera w gb Azji waciwej. Moemy mwi o mobilnoci okrtw oraz o dugim ramieniu21 floty, lecz mimo wszystko potga morska jest gwnie kwesti odpowiednich baz, wydajnych i bezpiecznych. Koniec obydwu by taki sam. Bez ochrony marynarki handel porusza si bezpiecznie drog wodn, poniewa wszystkie brzegi byy dzierone przez jedn i t sam potg ldow. * * * * *

Teraz przeniemy si na zachd Morza rdziemnego. Rzym zaczyna jako ufortyfikowana osada na wzgrzu, pord ktrej znajdowa si most i nabrzee rzeczne. Ta pooona na wzgrzu osada portowa bya cytadel oraz rynkiem niewielkiego ludu rolnikw, ktrzy uprawiali Lacjum, szeroki ld, czy raczej rwnin, pomidzy Apeninami a morzem. [50] Ojciec Tyber suy celom eglugi jedynie jako strumyk, spawny dla niewielkiej siy morskiej tamtych czasw, ktrego dzielio kilka mil od wybrzea, lecz byo to wystarczajco, aby da Rzymowi przewag nad rywalami, osadami wieczcymi ssiednie Wzgrza Albaskie i Etruskie. Rzym, tak jak Londyn, posiada most a przede wszystkim port. Bazujc na urodzajnoci Lacjum, Rzymianie wydostali si znad Tybru i wczyli do ruchu wok [51] wybrzey zachodniego Morza rdziemnego. Wkrtce przystpili do wspzawodnictwa z Kartagiczykami, ktrzy bazowali na yznoci doliny Mejerdeh na przeciwlegym przyldku Afryki. Nastpstwem tego bya pierwsza wojna punicka22, w wyniku ktrej Rzymianie zwycisko utrzymali morze. Od tamtej pory kontynuowali poszerzanie swojej bazy poprzez aneksj caej pwyspowej czci Italii, a po rzek Rubikon. W drugiej wojnie punickiej23 Kartagiski dowdca Hannibal24 usiowa obej potg morsk Rzymu poprzez marsz dookoa niej, tak jak uczynili to
W oryginale the long arm of the fleet. Pierwsza wojna punicka (264-241 p.n.e) toczya si midzy Kartagin i Rzymem. Dziaania wojenne prowadzono pocztkowo wycznie na terenie Sycylii, gdzie Kartagiczycy dominowali nad zachodni czci wyspy, za wschodnia i poudniowa znajdoway si pod kontrol Syrakuz. W pniejszym okresie do walk doszo take na macierzystych terytoriach Kartaginy w Afryce Pnocnej. Wojna zakoczya si klsk Kartaginy, ktra zrzeka si swych posiadoci na Sycylii na rzecz Rzymu. Sycylia staa si tym samym pierwsz koloni Republiki. 23 Druga wojna punicka (218-201 p.n.e.) toczya si midzy Kartagin i Rzymem. Prowadzona bya na Pwyspie Apeniskim, Iberyjskim, na Sycylii i w Afryce Pnocnej. Po zwyciskiej wojnie Rzym zagarn posiadoci Kartaginy w Hiszpanii. 24 Hannibal (247-183 p.n.e.) kartagiski wdz z rodu Barkidw. Podczas II wojny punickiej przeprawi si ze swoj armi z Hiszpanii przez Alpy do Italii. W 201 r. p.n.e. Scypion Afrykaski pokona Hannibala w bitwie pod Zam (202 r. p.n.e.)
22 21

210

Kserkses i Aleksander wobec potg morskich, ktre im si sprzeciwiay. Poprowadzi on swoj armi przez zachodnie cieniny25 z Afryki do Hiszpanii i wtedy wtargn przez poudniow Gali do Woch. Zosta pokonany, a Rzym przyczy rdziemnomorskie wybrzea Galii i Hiszpanii. Zdobywajc sam Kartagin w trzeciej wojnie punickiej, uczyni z zachodniej czci Morza rdziemnego morze zamknite, aby wszystkie brzegi dzierone byy przez jedn i t sam potg ldow. Pozostao teraz zadanie ujednolicenia kontroli nad zachodnim i wschodnim basenem Morza rdziemnego, poczonych ze sob Cienin Sycylijsk i Cienin Messysk. Legiony rzymskie przeszy przez Macedoni a stamtd [54] do Azji, lecz rnica pomidzy aciskim zachodem a greckim wschodem pozostaa, co stao si widoczne, kiedy prowadzona bya wojna domowa pomidzy rzymskimi gubernatorami Zachodu i Wschodu, Cezarem i Antoniuszem. Podczas bitwy morskiej pod Akcjum26, jednej z decydujcych bitew w historii wiata, zachodnia flota Cezara zniszczya wschodni flot Antoniusza. Od tamtej pory przez pi stuleci cae Morze rdziemne pozostawao morzem zamknitym i w konsekwencji mylimy o Imperium Rzymskim gwnie jako potdze ldowej. adna flota nie bya ju potrzebna, zachowano kilka okrtw policyjnych, aby utrzyma cakowit kontrol nad arteri drogi wodnej Morza rdziemnego, tak jak niegdy krlowie Egiptu wiczyli27 na swojej drodze wodnej, na Nilu. Raz jeszcze potga ldowa zniszczya cykl wspzawodnictwa na wodach, poprzez pozbawienie potgi morskiej jej baz. Prawd jest, e miaa miejsce decydujca bitwa morska pod Akcjum i wtedy flota Cezara wygraa nagrod wszystkich gwnych zwyciskich flot, kontrol nad caym morzem. Ale ta kontrola nie zostaa pniej utrzymana nad morzem, lecz nad ldem przez utrzymywanie wybrzey. * * * * * [55] Kiedy Rzym zakoczy organizowanie swojej potgi wok Morza rdziemnego, rozpocz dug epok przejciow, podczas ktrej rozwj oceaniczny zachodniej cywilizacji by stopniowo przygotowywany. Zmiany rozpoczy si wraz z systemem drogowym Rzymu, zbudowanym dla wikszej mobilnoci maszerujcych legionw. Po zakoczeniu wojen punickich cztery romaskojzyczne28 prowincje otaczay zachodnie Morze rdziemne Italia, poudniowa Galia, wschodnia i poudniowa Hiszpania oraz kartagiska Afryka. Zewntrzna granica prowincji afrykaskiej bya chroniona przez pustyni Sahar, a Italia miaa za sob adriatyck fos. Lecz w Galii i w Hiszpanii Rzym znalaz sobie niewygodne ssiedztwo niezalenych plemion celtyckich. Tak wanie prezentuje si znajomy dylemat imperium; posun si dalej i zaegna zagroenie, bd umocni si29 i odci je, lecz pozostawi w spokoju. Wci mny lud obra
25 26

W oryginale narrows. Bitwa morska pod Akcjum miaa miejsce w 31 r. p.n.e. 27 W oryginale exercised. 28 W oryginale Latin-speaking. 29 W oryginale to entrench.

211

dawny kurs i granica oraz drogi cigny si do oceanu, wzdu tysicy mil przyczka30 pomidzy Przyldkiem St. Vincent a ujciami Renu. W konsekwencji aciska cz imperium zacza bazowa na dwch cechach geografii fizycznej: z jednej strony znajdowao si Morze aciskie31 zachodnie Morze rdziemne; a z drugiej znajdowa si [56] Pwysep aciski32, pomidzy Morzem rdziemnym a oceanem33. Juliusz Cezar dotar do Zatoki Biskajskiej i zbudowa flot, za pomoc ktrej pokona flot bretoskich Wenedw34. Potem, [57] ze wzgldu na fakt, e brytyjscy Celtowie udzielali pomocy swoim galijskim krewnym, przekroczy Kana i rozgromi ich w ich bazie na wyspie. Sto lat pniej Rzymianie podbili ca nizinn i bardziej urodzajn35 cz Brytanii, eliminujc przez to ryzyko powstania potgi morskiej na wybrzeu galijskim. W ten sposb Kana rwnie sta si morzem zamknitym, kontrolowanym przez potg morsk. [58] Po czterech stuleciach potga ldowa Rzymu osaba, a morza z kadej strony Pwyspu aciskiego wkrtce przestay by zamknite. Wikingowie wyprawiali si na Morze Pnocne ze swych fiordw i poprzez Kana i Cienin Gibraltarsk, zapuszczali si nawet w zakamarki36 Morza rdziemnego, pokrywajc swoj potg morsk cay wielki pwysep. Zawadnli wyjciowymi bazami na wyspach Brytanii i Sycylii, a nawet uszczknli37 nizinne obrzea Normandii i poudniowej Italii. W tym samym czasie saracescy nomadowie przybyli z Arabii i przejli od imperium Kartagin, Egipt, i Syri prowincje, mona powiedzie, poudniowordziemnomorskie. Potem rzucili swoje floty na wod i zajli cz Sycylii oraz cz Hiszpanii na zamorskie bazy. W ten sposb Morze rdziemne przestao by gwn arteri imperium i stao si przedni fos oddzielajc chrzecijastwo od islamu. Ale wiksza potga morska Saracenw umoliwia im utrzymanie Hiszpanii, tyle e na pnocnych wodach, tak jak wczeniej wiksza potga Rzymu umoliwia jej utrzymanie Kartaginy, tyle e na wodach poudniowych. Przez tysic lat aciskie chrzecijastwo zostao w ten sposb uwizione na Pwyspie aciskim [59] i na swoim przedueniu38 na wyspie Brytanii. Pitnacie setek mil na pnocny wschd, mierzc w linii prostej, cignc39 oceanicznym
30 31

W oryginale frontage. W oryginale the Latin Sea. 32 W oryginale the Latin Peninsula. 33 Nie wiem czy te nazwy, Morze aciskie i Pwysep aciski, byy ju uywane. Dla mnie zdaj si one suy krystalizacji wanych uoglnie i proponuj odtd ich uywa. (przyp. autora) 34 Wenedowie (Wenetowie) w staroytnoci wystpowali w kilku krajach Europy: w Bretanii i Walii oraz w pnocnych Woszech. W Bretanii znajduje si region Vannes, po bretosku Bro-Wened czyli kraj Wenetw. Bretania i Polska powinowactw romantyczne, Gazeta Bretoska nr 11, listopad 2006, s. 9; http://www.dombretanii.org.pl/user_files/pl/fckeditor/file/gazeta%20bretonska11.pdf 35 W oryginale the lower and more fruitful. 36 W oryginale into recesses. 37 W oryginale nibbled. 38 W oryginale appendant. 39 W oryginale trends.

212

wybrzeem od witego Przyldka staroytnych do cienin Kopenhagi i pitnacie setek mil na wschd, mierzonych w ten sam sposb, ley krte rdziemnomorskie wybrzee od witego Przyldka do cienin Konstantynopola. Mniejszy pwysep wysunity w kierunku gwnego pwyspu przy kadej cieninie, Skandynawia z jednej strony i Azja Mniejsza z Drugiej; a za tymi przeszkodami ldowymi tak uformowane opasane ldem40 baseny, Morze Batyckie i Czarne. Jeeli rozway Brytani jako rwnowac Itali, symetria odlegego koca41 gwnego pwyspu jest taka, e mona pooy na ni krzy aciski z gow w Niemczech, ramionami w Brytanii i Italii, stopami w Hiszpanii, a centrum we Francji, wyznaczajc w ten sposb imperium kocielne piciu narodw, ktre, chocia przesunite na pnoc, byo redniowiecznym spadkobierc cesarzy rzymskich. Jednake w odniesieniu do Wschodu, gdzie Batyk i Morze Czarne pierwsze zaczy okrela pwyspowy charakter Europy, linia brzegowa jest mniej ksztatna, dla wystajcego na poudnie Pwyspu Bakaskiego, ostatecznie przytwierdzonego do historycznego, maego pwyspu greckiego. Czy nie jest kuszce spekulowanie co by si [60] stao, gdyby Rzym nie zaprzesta podbojw na wschd od Renu? Kt moe stwierdzi, czy pojedyncza wielka potga morska, cakowicie zlatynizowana a po Morze Czarne i Batyk, nie bdzie panowa nad wiatem ze swojej bazy na pwyspie? Lecz Klasyczny Rzym by przede wszystkim42 rdziemnomorsk a nie pwyspow potg. Granica RenDunaj musi by traktowana jako oddalenie penetracji od wybrzey Morza rdziemnego, bardziej ni niepene osignicia polityczne pwyspu. Byo to ponowne otwarcie mrz z jednej strony, ktre jako pierwsze objo Europ w sensie pwyspowym. Reakcja musiaa by zorganizowana, w przeciwnym wypadku naciski z pnocy i poudnia mogy zniszczy chrzecijastwo. Tak wic Karol Wielki43 utworzy imperium wok rzeki Ren, w poowie acisko- a w poowie niemieckojzyczne, lecz w sensie kocielnym cakowicie aciskie. Pniej z tego imperium jako bazy, podejmowane byy krucjaty44. Widziane w wikszej skali, z perspektywy czasu i z punktu widzenia czowieka morza, krucjaty, jeeli koczyy si sukcesem, mogy ponownie wywoa efekt zamykania si Morza rdziemnego. Dugie serie tych wojen,
W oryginale landgirt. W oryginale the distal end. 42 W oryginale primarly. 43 Karol Wielki (ac. Carolus Magnus , fr. Charlemagne, niem. Karl der Groe) (742(747?) 814) krl Frankw i Longobardw, od 25 grudnia 800 roku cesarz Imperium Rzymskiego. Najwybitniejszy wadca redniowiecznej Europy. Wnuk Karola Mota. W okresie rzdw Karola Wielkiego podzia wiata na rzymski oraz barbarzyski zosta zastpiony podziaem na wiat chrzecijaski (cywilizowany) i pogaski (barbarzyski). Cay chrzecijaski Zachd czu si oblegany i nieustannie nkany przez rozmaitych pogaskich wrogw. Zagroenie to pomogo mieszkacom pastwa karoliskiego w wyrobieniu poczucia wasnej tosamoci. To wanie w tym czasie na kartach jednej z kronik, relacjonujcych walki Karola z Arabami, mieszkacw monarchii karoliskiej nazwano Europenses (Europejczycy). Karol Wielki zosta pochowany w Akwizgranie. Jego imperium rozpado si wkrtce po jego mierci w IX wieku. 44 Wyprawy krzyowe czna nazwa wszystkich krucjat prowadzonych od XI do XIII w. w celu odbicia, a nastpnie obrony miejsc zwizanych z religi chrzecijask w Palestynie. Uczestnikw wypraw krzyowych nazywa si krzyowcami.
41 40

213

cigncych si ponad dwa stulecia, obieray dwa kierunki. Z jednej strony, floty byy wysyane z [62] Wenecji i Genui do Jaffy i Akry na wybrzeu syryjskim; z drugiej za, armie maszeroway przez Wgry, wzdu synnej bramy morawskiej i doliny Maricy, i poprzez Konstantynopol i Azj Mniejsz do Syrii. Istnieje oczywiste porwnanie pomidzy tymi ldowymi kampaniami krzyowcw ktrzy wyruszali naokoo z niemieckiej bazy, a na tyy Morza rdziemnego, a podobn kampani Aleksandra z jego macedoskiej bazy. Wiele dobrych paraleli mona rwnie nakreli pomidzy w poowie greckimi Macedoczykami, a w poowie aciskimi Niemcami. Nie by Grekiem penej krwi, ale spjrzmy na Macedoczyka jako pewnego rodzaju bastarda! Lecz jego pozycja w zasadniczym rdzeniu45 pwyspu greckiego umoliwiaa mu podbj greckiej bazy morskiej, tak jak pozycja Niemca w zasadniczym rdzeniu wielkiego pwyspu aciskiego zawsze czynia go niebezpiecznym dla baz Morza aciskiego po drugiej stronie Renu i Alp. Ludy cywilizacji aciskiej zostay w ten sposb zahartowane przez zim wiekw zwan redniowieczem, podczas ktrej byy oblegane w swojej ojczynie przez muzumanw i poniosy klsk w przerwaniu okrenia w trakcie wypraw krzyowych. Dopiero w pitnastym wieku dzieje dojrzay do wielkiego ryzykownego przedsiwzicia na oceanie, ktre polegao na uczynieniu [63] wiata europejskim. Warto zatrzyma si na chwil, aby rozway dalej unikalne rodowisko, w ktrym zachodni wysiek46 naszej ludzkiej rasy rozwija inicjatyw i wytrwao, co dao jej przywdztwo w nowoczesnym wiecie. Europa jest jedynie niewielkim rogiem wielkiej wyspy, ktra zawiera w sobie rwnie Azj i Afryk, ale kolebka ldowa Europejczykw stanowia jedynie poow Europy Pwysep aciski oraz przynalene pwyspy i wyspy skupione dookoa niego. Obszerne pustynie leay na poudniu, mogy by przekroczone jedynie w jakie trzy miesice na grzbiecie wielbda, w ten sposb czarnoskrzy ludzie byli chronieni przed biaymi. Dziewiczy ocean lea na zachodzie, a na pnocy znajdowa si zamarznity ocean. Na pnocnym-wschodzie znajdoway si niekoczce si lasy sosnowe, a rzeki pyny rwnie do pokrytych lodem uj Morza Arktycznego, bd do oddzielonych od oceanu wd rdldowych, takich jak Morze Kaspijskie. Jedynie na poudniowym-wschodzie znajdoway si przejezdne szlaki-oazy prowadzce do wiata zewntrznego, lecz te pozostaway od sidmego do dziewitnastego wieku, bardziej lub mniej cakowicie, zamknite przez Arabw i Turkw. W kadym bd razie europejski system drg wodnych by oddzielony Przesmykiem Sueskim od Oceanu Indyjskiego. Zatem z punktu widzenia czowieka morza Europa bya w miar [65] sprecyzowan koncepcj, pomimo tego, e czowiek ldu mg myle o niej, jako o wtapiajcej si w Azj. By to odrbny wiat, lecz i bez tego wiata istnia wystarczajco obfity urodzaj, a jego naturalne cieki wodne zaopatryway wsplnot narodw. Drogi wodne przeznaczone byy, z odgazieniami i skrzyowaniami, dla eglarzy, nie podrujcych na zewntrz po dalekich morzach, wci eglujcych pomidzy wybrzeem a horyzontem, tak jak przebywali swoja drog pomidzy dwoma brzegami rzek. Jednake w czasach
45 46

W oryginale in the broad root. W oryginale strain.

214

wzgldnie pozbawionych drg, opartych na podupadajcym rzymskim systemie drogowym, eglarze uczszczali wieloma gwnymi rzekami47, ktre teraz opucilimy, jako nie warte dalszej nawigacji. Byy dwie szczliwe okolicznoci w odniesieniu do redniowiecznej oblonej Europy. Z jednej strony, niewierni nie dysponowali niewyczerpanymi zasobami ludzkimi, bazujcymi w suchych i w p suchych pustyniach i stepach oraz na porwnywalnie maych obszarach oazach. Z drugiej strony, Pwysep aciski nie by powanie zagroony wzdu swoich oceanicznych granic. Dla Normanw, chocia dzikich i okrutnych w czasie gdy pozostawali poganami, zasoby ludzkie bazoway na dolinach fiordw, nawet mniej rozlegych i mniej urodzajnych ni oazy. Gdziekolwiek si osiedlali w Anglii, Normandii, na Sycylii, czy [66] w Rosji ich niewielka liczebno wkrtce zostaa wchonita przez starsze populacje. W ten sposb caa defensywna sia Europy moga by rzucona przeciwko poudniowo-wschodniemu zagroeniu. Lecz kiedy europejska cywilizacja osigna impet, znalaza energi do wykorzystania na oceanicznym froncie, bowiem Wenecja i Austria wystarczay dla dalszej walki przeciwko Turkom. Po bezowocnych prbach Normanw, aby sforsowa drog przez pnocny ld Grenlandii, Portugalczycy podjli si odnalezienia drogi morskiej do Indii dookoa wybrzey Afryki. Zostali zainspirowani do nowego przedsiwzicia przez przywdztwo Ksicia Henryka eglarza48, w poowie Anglika, w poowie Portugalczyka. Na pierwszy rzut oka wydawao si dziwnym, e piloci morscy49 tacy jak Kolumb50, ktrzy spdzili swoje ycie na przybrzenych wojaach, czsto podrujc z Wenecji do Brytanii, tak dugo musieli zwleka z odkrywaniem poudnia, odkd wydostali si z Cieniny Gibraltarskiej. Wci wydaje si dziwnym, e kiedy w kocu przygotowali si do odkrywania wybrzea Afryki, zajo im dwa pokolenia prawie corocznych wypraw, zanim Da Gamma51 wyznaczy drog na Ocean Indyjski. Przyczyna ich trudnoci miaa charakter fizyczny. Przez tysice mil, od szerokoci geograficznej Wysp Kanaryjskich do tej z Wysp Zielonego Przyldka, [67] afrykaskie wybrzee jest such pustyni, poniewa suchy pasat bezustannie owiewa ziemi. Mogo by wzgldnie atwo
47 48

W oryginale many of the head-waters of the rivers. Henryk eglarz, port. Dom Henrique o Navegador (1394-1460) infant, trzeci syn krla Portugalii Jana I Dobrego i Filipy Lancaster. Uwaany za twrc portugalskiego imperium kolonialnego. By protektorem eglarzy i odkrywcw. Z jego inicjatywy podjto wiele wypraw eglarskich, gwnie wzdu zachodniego wybrzea Afryki. 49 W oryginale pilots. 50 Krzysztof Kolumb, kat. Cristfor Colom, w. Cristoforo Colombo, hiszp. Cristbal Coln (14511506) eglarz i nawigator. Kapitan wyprawy, ktra pyna na trzech okrtach Santa Mara, Nia i Pinta pod flag Kastylii w poszukiwaniu zachodniej drogi morskiej do Indii. Jako pierwsza wyprawa w historii nowoytnych odkry geograficznych pokonaa zwrotnikowy Ocean Atlantycki i 12 padziernika 1492 roku dotara do Indii Zachodnich (Antyli) u wybrzey Ameryki kontynentu nieznanego w wczesnej Europie. Za dokonania zosta mianowany admiraem i pierwszym namiestnikiem hiszpaskich kolonii w Ameryce rodkowej, organizator i kapitan czterech odkrywczych wypraw transatlantyckich z Hiszpanii do Ameryki. 51 Vasco da Gama (1469-1524), odkrywca portugalski, jako pierwszy dotar drog morsk z Europy do Indii (1498) umoliwiajc Europejczykom swobodny handel z Indiami.

215

eglowa na poudnie na tej jednostajnej bryzie, ale w jaki sposb podr powrotna moga by zakoczona przez statki, ktre nie mogy eglowa pod wiatr, tak jak nowoczesne aglowce i nadal nie pozwala sobie ani na eglowanie na penym oceanie naprzeciw wiatru, ani na wci mczcy kurs drogi do domu, oddaleni od wybrzea, bez zaopatrzenia w wie ywno i wod, w czasie gdy plaga szkorbutu nie bya jeszcze opanowana? Odkd Portugalczycy odnaleli drog oceaniczn na morza indyjskie, stali si gotowi do przeciwstawienia si arabskim dau52. Europa zaatakowaa swoich przeciwnikw od tyu. Poeglowaa naokoo ldu, tak jak Kserkses, Aleksander, Hannibal i Krzyowcy maszerowali naokoo na drug stron morza. Od tamtego czasu, a do otwarcia Kanau Sueskiego w 1869 roku ludzie morza Europy kontynuowali, zwikszajc nawet ilo podry, okranie Przyldka i eglujc na pnoc Oceanu Wschodniego, a po Chiny i Japoni. Jedynie statek Vega, szwedzkiego barona Nordenskiold53, a do dnia dzisiejszego utworzy przejcie wok pnocnej Azji podczas niezwykle ryzykownej, dwuletniej wyprawy nie opywajc Potrjnego Kontynentu, [68] powrci do domu przez Kana Sueski. A do ostatniego stulecia nie bya podejmowana wyprawa do Indii naokoo ldu, za wyjtkiem przygodowej. Handel z Indiami by prowadzony wybrzeami bez wtpienia wyran drog54 z punktu do punktu naokoo wielkiego poudniowego przyldka, ktrego brzegi byy europejskie i afrykaskie z jednej strony oraz afrykaskie i azjatyckie z drugiej. Z punktu widzenia ruchu do Indii wiat stanowi ogromny przyldek, wystajcy na poudnie pomidzy Brytani a Japoni. Tak jak uprzednio aciskie przyldki, ten wiatowy Przyldek by otoczony55 przez potg morsk: wszystkie jego wybrzea byy otwarte dla handlu morskiego, bd na atak ze strony morza. Ludzie morza naturalnie wybierali dla swoich lokalnych baz handlowych, lub wojennych mae wyspy lece na zewntrz wybrzea kontynentalnego, takie jak Mombasa, Bombaj, Singapur i Hong-Kong, bd mae pwyspy, takie jak Przyldek Dobrej Nadziei i Aden, poniewa te pozycje oferoway schronienie dla ich statkw oraz bezpieczestwo skadw. Kiedy wyrastay na wiksze [69] i silniejsze, nieopodal ujcia drg wodnych wielkich rzek do produktywnych i gsto zaludnionych terytoriw handlowych lokowali takie miasta handlowe, jak Kalkuta, czy Szanghaj. Ludzie morza Europy, dziki swojej wielkiej mobilnoci, uzyskali zatem przewag na jakie cztery stulecia nad ludmi ldu Afryki i Azji.
Dau (dwa) tradycyjny arabski statek aglowy, z jednym lub kilkoma aglami. Pierwotnie uywany by u wybrzey Pwyspu Arabskiego, Indii i wschodniej Afryki. Due dau mog mie okoo trzydziestu osb zaogi, na mniejszych liczy ona zazwyczaj 12 osb. Czsto nazwa jest zapisywana w sposb zaczerpnity z angielskiego jako dhow. 53 Baron Adolf Erik Nordenskild, znany take jako A. E. Nordenskioeld (1832-1901) geolog, mineralog i podrnik, czonek znanej skandynawskiej rodziny naukowcw. Znany jest gwnie ze swojej wyprawy na statku Vega w 1878 roku. Opyn Azj od pnocy, przepyn przez Cienin Beringa. Sta si pierwszym czowiekiem, ktry pokona Przejcie Pnocno-Wschodnie ze wschodu na zachd (w przeciwnym kierunku wczeniej dokona tego Vitus Bering, cho by moe przed Beringiem dokona tego Siemion Dieniew). Podr rozpocza si w Karlskronie, mimo trudnoci, zwizanych m.in. z niskimi temperaturami, ukoczono j w lecie 1880 roku. 54 W oryginale in a bold way. 55 W oryginale was enveloped.
52

216

Oddalenie nadcigajcego niebezpieczestwa przez wiat chrzecijaski, w zwizku ze wzgldn saboci islamu, byo bez wtpienia jednym z powodw rozpadu redniowiecznej Europy u schyku redniowiecza. Ju w 1493 roku papie narysowa swoja synn lini poprzez ocean, od bieguna do bieguna, w celu uchronienia hiszpaskich i portugalskich ludzi morza od wani56. Jako rezultat tego rozpadu wyonio si pi konkurujcych ze sob potg oceanicznych Portugalia, Hiszpania, Francja, Dania oraz Anglia w miejsce jednej potgi, ktra, bez wtpienia, moga by idealn dla Krzyowcw. Zatem rezultat tysica lat okresu przejciowego od staroytnych do nowoytnych warunkw potgi morskiej, prowadzi do porwnania57 pomidzy pwyspami greckim i aciskim, kadym ze swoj przynalen wysp. Pwysep grecki i wyspiarska Kreta antycypoway w swoich relacjach pwysep aciski i wysp Brytani. Pod rzdami Dorw [70] wiksze zasoby z gbi pwyspu byy eksploatowane dla podbojw Krety, a w pniejszym czasie rywalizacja Sparty z Atenami uchronia od penej eksploatacji pwyspu, jako bazy morskiej. Tak wic w przypadku wikszego pwyspu i wikszej wyspy, Brytania zostaa podbita i utrzymana przez Rzym od strony pwyspu. Lecz kiedy redniowiecze dobiego koca, kilka rywalizujcych baz morskich zajmowao Pwysep aciski, kada z nich otwarta na atak z tyu od strony ldu, tak jak Ateny i Sparta byy otwarte na macedosk inwazj. Z tych aciskich baz morskich, jedna, Wenecja, skierowana bya w stron islamu, podczas gdy pozostae, zwalczajce si nawzajem, kciy si o panowanie nad oceanem. Tak wiec w kocu mniejsza brytyjska baza wyspiarska staa si domem potgi, ktra wzrastaa i obejmowaa wikszy pwysep. Prawd jest e w obrbie samej Wielkiej Brytanii nie byo unii realnej58, a do osiemnastego wieku59, lecz fakty geografii fizycznej determinoway, e zawsze powinien znajdowa si przewaajcy lud angielski na poudniu wyspy, czy jako wrg, czy partner dla ludw szkockiego i walijskiego. Od czasw normaskich, pki nie nastpia przewaga nowoczesnego przemysu nad zoami wgla, [71] angielski nard by niemale wyjtkowo prosty w swojej strukturze. Wanie dlatego histori Anglii mona byo uzna za epick opowie, zanim jej bieg nie poczy si z biegiem historii Szkocji i Irlandii. Jedna yzna rwnina pomidzy grami na zachodzie i pnocy oraz niewielkimi morzami na wschodzie i poudniu, lud rolnikw, jeden krl, jeden parlament, spawna rzeka, jedno wielkie miasto dla rynku centralnego i port to byy elementy, na ktrych Anglia zostaa zbudowana, ktre ostrzegay wieccymi latarniami60 na wzgrzach od Plymouth po Berwich56

W 1494 roku zosta podpisany ukad w Tordesillas, ktry ustali podzia wiata midzy Portugali a Hiszpani. Linia podziau, okrelona przez papiea Aleksandra VI, przebiegaa wzdu tzw. poudnika papieskiego w odlegoci 2000 km na zachd od Wysp Zielonego Przyldka. Znaczna cz terytoriw, ktre podlegay podziaowi, nie bya nawet znana Europejczykom. Wytyczona ugoda w Tordesillas wskazaa rywalizujcym ze sob pastwom kierunek odkry geograficznych. Traktat w Saragossie z 1529 roku przedua lini demarkacyjn na drug pkul (145 stopni d. geogr. wsch.). 57 W oryginale is such as to prompt a comparison. 58 W oryginale effective unity. 59 W 1707 roku dotychczasowa unia personalna czca Angli ze Szkocj zostaa przeksztacona w uni realn. Powstao wwczas Krlestwo Wielkiej Brytanii. 60 W oryginale warning beacons blazed.

217

on-Tweed, w t noc za panowania Elbiety61, kiedy hiszpaska armada wpyna na Kana62. W mniejszej skali Lacjum, Tyber, miasto, senat i lud rzymski prezentoway kiedy podobn jedno i podobn si sprawcz63. Prawdziw historyczna baz brytyjskiej potgi morskiej bya nasza rwnina angielska yzna i odizolowana. Wgiel i elazo, dookoa granic niziny, doszy do tego w pniejszych czasach. Biaa bandera Krlewskiej Marynarki Wojennej jest, z pewn historyczn sprawiedliwoci, flag w. Jerzego, zwizan z elementem symbolizujcym podzia na poszczeglne kraje Zjednoczonego Krlestwa64. Kada charakterystyka potgi morskiej moga by studiowana w historii brytyjskiej w cigu ostatnich trzech stuleci, lecz baza macierzysta, [72] wydajna i bezpieczna, jest jedyn nieodzown rzecz, do ktrej wszystkie inne rzeczy zostay dodane. Mwi nam, e powinnimy codziennie dzikowa Bogu za nasz Kana, lecz kiedy spogldam poza wielkie plony tej angielskiej rwniny w tym krytycznym 1918 roku, zdaje mi si, e nasze dzikczynienie jako ludu morskiego powinno by [73] niemniejsze dla naszej urodzajnej ziemi. Wyspiarska Kreta musiaa podda si65 Dorom z wielkiego pwyspu. Czterokrotnie w cigu ostatnich trzech stuleci podejmowane byy starania zniszczenia brytyjskiej potgi morskiej od strony rubiey na wybrzeach przeciwlegego pwyspu ze strony Hiszpanii, Holandii oraz dwukrotnie ze strony Francji. Wreszcie, po Trafalgarze66, brytyjska potga morska definitywnie oskrzydlia67 Pwysep aciski, bdc w posiadaniu dodatkowych baz w Gibraltarze, na Malcie i Helgolandzie. Kontynentalna linia brzegowa staa si skuteczn granic brytyjsk, pomimo wrogich korsarzy i Brytania moga z atwoci przygotowywa z niej wojn na morzach. Podja wic pwyspowe kampanie w Hiszpanii, ldujc armiami w Niderlandach, wspierajc sojusznikw

61

Elbieta I Tudor lub Elbieta Wielka (1533-1603) krlowa Anglii (panowaa od 1558 do mierci w 1603), crka Henryka VIII i jego drugiej ony Anny Boleyn. Ostatnia z rodu Tudorw. Po zwycistwie nad flot hiszpask w 1588 roku, otworzya drog do dominacji Anglii na morzu, co dao pocztek szybkiemu rozwojowi handlu, rzemiosa i eglugi. Za jej panowania doszo do reaktywowania i skonsolidowania kocioa anglikaskiego. Czasy jej rzdw nazywane s er elbietask. 62 Hiszpaska Wielka Armada wpyna na Kana La Manche pod koniec lipca 1588 roku. 63 W oryginale executive strenght. 64 W oryginale with a difference for the minor partners. 65 W oryginale had to yield. 66 Bitwa pod Trafalgarem 21 X 1805 roku flota brytyjska dowodzona przez adm. Horatio Nelsona odniosa wielkie zwycistwo nad poczon flot franc.-hiszp. adm. Villeneuvea i Graviny. Zwycistwo to oznaczao kres planw Napoleona I stworzenia imperium kolonialnego i przesdzio na cae dziesiciolecia o dominacji Brytyjczykw na morzach. Zob. szerzej w: R. Bielecki, Encyklopedia wojen napoleoskich, Warszawa 2002, s. 552-554. 67 W oryginale enveloped.

218

wojskowych. Antycypowaa nawet Gallipoli68 przez odcignicie swojej armii w Walcheren i La Corunii69. Kiedy Wojny Napoleoskie dobiegy koca, brytyjska potga morska obejmowaa, prawie bez wspzawodnictwa, ten wielki wiatowy przyldek, ktry wystpuje z szeregu70 w kierunku przyldka Dobrej Nadziei, pomidzy Brytani a Japoni. Brytyjskie statki handlowe na morzu byy czci Brytyjskiego Imperium. Kapita brytyjski inwestowany za granic71 w obcych krajach by czci brytyjskich surowcw, kontrolowanych z [74] Londynu i wykorzystywanych dla zachowania potgi na morzach. Bya to dumna i lukratywna pozycja, a zdawaa si na tyle bezpieczna, e lud rodkowo-wiktoriaski72 traktowa prawie jako naturalny porzdek rzeczy, e wyspiarska Brytania powinna panowa na morzach. By moe bylimy nie zupenie popularnym ludem dla reszty wiata; nasza pozycja za Kanaem postrzegana bya jako niesprawiedliwa przewaga. Lecz okrty wojenne nie mogy przepywa przez gry i poczwszy od francuskich wojen Plantagenetw73 nie dylimy do tego, aby kontynuowa europejskie podboje. Tak wic, podsumowujc, moemy mie nadziej, e werdykt zagranicznych historykw na nasz dziewitnastowieczn Brytani, bdzie przypomina synny werdykt ucznia, ktry opisa swojego dyrektora jako besti, ale tylko besti. By moe najbardziej nietypowym rezultatem brytyjskiej potgi morskiej bya jej pozycja na Oceanie Indyjskim za czasw przedwojennej generacji. Brytyjskie panowanie74 w Indiach zaleao od morskiego zaopatrzenia, w kocu na wszystkich wodach pomidzy Przyldkiem Dobrej Nadziei, Indiami a Australi nie byo nie-brytyjskiego pancernika, czy nawet krownika pierwszej klasy. W rezultacie Ocean Indyjski sta si morzem zamknitym. Brytania bya w
Bitwa o Gallipoli 25.04.1915-09.01.1916, w zamierzeniu aliantw bya pocztkiem wikszej operacji majcej za zadanie zdobycie Stambuu od strony ldu i morza i wyeliminowanie z wojny Imperium Osmaskiego. Operacja ta zakoczya si fiaskiem pastw Ententy. cznie straty obu stron wyniosy 131.000 zabitych i 262.000 rannych. Zob. szerzej J. Pajewski, Pierwsza wojna wiatowa 1914-1918, Warszawa 2005, s. 254-264. 69 Bitwa pod La Coru 16 stycznia 1809 r. to starcie w trakcie tzw. ekspedycji Moorea pomidzy czci francuskiej armii okupacyjnej pod dowdztwem marszaka Soulta a brytyjskim korpusem ekspedycyjnym Sir Johna Moorea. Bitwa zakoczya si wynikiem nierozstrzygnitym. Po jej zakoczeniu Brytyjczycy wycofali si na okrty stacjonujce w porcie La Coruna i opucili Hiszpani. Ewakuacja przebiega w miar sprawnie i wikszo armii zostaa uratowana. Wielu spord tych onierzy walczyo pniej pod Wellingtonem, rwnie wielu stracono podczas niefortunnej wyprawy na Walcheren. 70 W oryginale which stands forward. 71 W oryginale ventured abroad. 72 W oryginale mid-Victorian folk. 73 Plantageneci boczna linia Andegawenw, wywodzi si od hrabiego Gotfryda V Plantageneta (starszego syna Fulka V) i Matyldy angielskiej (crki krla Henryka I). Ich potomkowie panowali w Anglii od 1154 do 1485 roku. Nazw wzili od przydomka Gotfryda V. Za czasw Henryka II signa szczytu swej potgi. W jej rku poza wadztwem na wyspie znajdowaa si caa zachodnia Francja. Ryszard hrabia Kornwalii w latach 1257-1272 by krlem niemieckim (faktycznie nie rzdzi). Po wyganiciu dynastii Kapetyngw (1328 r.) do tronu francuskiego zgosi pretensje Edward III. Obok skomplikowanej kwestii lenn angielskich we Francji stao si to pocztkiem tzw. wojny stuletniej (1337-1453), w wyniku ktrej Anglia stracia wikszo swoich posiadoci na kontynencie. 74 W oryginale The British Raj.
68

219

posiadaniu, bd ochraniaa wikszo wybrzey, a pozostae granice znajdoway si albo na wyspach, tak jak duskie Indie Wschodnie, albo na terytoriach takich jak portugalski Mozambik i niemiecka Afryka Wschodnia, ktre, chocia kontynentalne, pozostaway niedostpne w istniejcych warunkach drog ldow z Europy. Za wyjtkiem75 Zatoki Perskiej nie mogo by adnej bazy dla potgi morskiej rywala, ktra wizaaby bezpieczestwo z potrzeb surowcw. elazn zasad swojej polityki uczynia Brytania to, e adna baza morska nie moga by utworzona ani na tureckich, ani na perskich brzegach Zatoki Perskiej. Istnieje powierzchownie uderzajce podobiestwo pomidzy zamknitym Morzem rdziemnym Rzymian, z legionami wzdu granicy na Renie, a zamknitym Oceanem Indyjskim, z armi brytyjsk na pnocno-zachodniej granicy Indii. Rnica dotyczy faktu, e zamkniecie Morza rdziemnego zaleao od legionw, za zamknicie Mrz Indyjskich byo utrzymywane przez dugie rami potgi morskiej samej w sobie z jej macierzystej bazy. * * * * * W uprzednim pobienym przegldzie zmiennoci potgi morskiej, nie zatrzymalimy si, aby rozway oklepany76 temat samotnego panowania na morzach. Kady teraz zdaje sobie spraw, e wskutek cigoci oceanu i mobilnoci okrtw, rozstrzygajca bitwa [76] na morzu posiada natychmiastowe i dalekosine skutki. Cezar pokona Antoniusza pod Akcjum i jego rozkazy byy bezzwocznie wykonywane na kadym brzegu Morza rdziemnego. Brytania odniosa swe decydujce zwycistwo pod Trafalgarem i moga odmawia wstpu na cay ocean flotom swoich przeciwnikw, moga transportowa swoje armie na jakiekolwiek wybrzee chciaa oraz znw je przemieszcza, moga dostarcza zaopatrzenie do metropolii z zagranicznych rde oraz moga wywiera presj w negocjacjach na jakiekolwiek problematyczne pastwo posiadajce wybrzee77. Nasze zagadnienie pozostaje tutaj w zwizku z relacj pomidzy bazami potgi morskiej a bazami potgi ldowej. W dalszej perspektywie jest to zagadnienie fundamentalne. Istniay floty wojenne kanu na Nilu i Nil pozostawa zamknity w stosunku do ich konfliktu z pojedyncz potg ldow, kontrolujc jej bazy zaopatrzeniowe na caej dugoci Egiptu. Kreteska baza wyspiarska zostaa zdobyta przez wiksz greck baz pwyspow. Macedoska potga ldowa zamkna wschodnie Morze rdziemne dla okrtw wojennych Grekw i Fenicjan przez pozbawianie ich czciowo ich baz. Hannibal uderzy od strony ldu na pwyspow baz rzymskiej potgi morskiej i baza ta zostaa uratowana dziki zwycistwu na ldzie. Cezar zdoby panowanie nad Morzem rdziemnym poprzez zwycistwo na wodach i wtedy Rzym utrzyma nad nim [77] kontrol, poprzez obron jego granic ldowych78. W redniowieczu aciskie chrzecijastwo bronio si na morzu ze swojej bazy na pwyspie. Lecz w czasach nowoytnych, ze
75 76

W oryginale Save in. W oryginale well-worn. 77 W oryginale had a seafront. 78 W oryginale land frontiers.

220

wzgldu na wspzawodniczce pastwa, ktre wyrosy na tym pwyspie i istnienie tam kilku baz potgi morskiej, cae byo naraone na atak ze strony ldu, panowanie na morzach przeszo do potgi, ktra bya mniej szeroko rozoona, za to na wyspie na szczcie urodzajnej w pokady wgla. W tak rozlokowanej potdze morskiej brytyjscy poszukiwacze przygd stworzyli zamorskie imperium kolonialne, plantacje, skady i protektoraty oraz stworzyli, za pomoc przeznaczonych do ataku od strony morza79 armii, lokalne potgi ldowe w Indiach i Egipcie. Na tyle imponujce byy rezultaty brytyjskiej potgi morskiej, e by moe istniaa tendencja do lekcewaenia ostrzee historii i do traktowania potgi morskiej w oglnoci jako posiadajcej, ze wzgldu na jedno oceanu, nieuchronnie ostatnie sowo w rywalizacji z potg ldow. * * * * * Jeszcze nigdy potga morska nie odegraa tak wielkiej roli, jak w ostatniej wojnie oraz w wydarzeniach, ktre do niej doprowadziy. Wydarzenia te zaczy si jakie dwadziecia lat temu trzema wielkimi zwycistwami, odniesionymi przez brytyjska flot bez jednego wystrzau. Pierwszym bya Manila na [78] Pacyfiku80, kiedy niemiecki dywizjon straszy interwencj, aby broni hiszpaskiego, ktry zosta pokonany przez amerykaski dywizjon, podczas gdy brytyjski sta po stronie Amerykanw. Bez nadmiernego podkrelania tego pojedynczego incydentu, moe to by odebrane jako typowe relacje potg podczas wojny pomidzy Hiszpani a Ameryk81, ktra to wojna daa Ameryce oddzielne zdobycze, obie na Atlantyku i Pacyfiku i doprowadzia j do podjcia budowy Kanau Panamskiego82, w celu uzyskania korzyci z wyspiarskoci dla uaktywnienia83 swoich okrtw wojennych. By to wic pierwszy krok podjty ku pojednaniu brytyjskich i amerykaskich serc. Ponadto w odniesieniu do Ameryki Poudniowej bya stosowana doktryna Monroego84.
W oryginale sea-borne. Prawdopodobnie chodzi o bitw morsk pod Manil, ktra miaa miejsce w 1898 r. pomidzy flot amerykaska a hiszpask podczas wojny pomidzy tymi pastwami. Zwycistwo odniosa strona amerykaska. 81 Wojna amerykasko-hiszpaska trwaa od 25 kwietnia do 12 sierpnia 1898. Przyczynami byy tendencje ekspansjonistyczne polityki amerykaskiej, interesy ekonomiczne, strategiczne oraz propaganda prowojenna w USA. Wojna toczya si na dwch oddalonych teatrach dziaa. Bezporednim celem ataku amerykaskiego stay si kolonie hiszpaskie, przede wszystkim Kuba i Filipiny, gdzie wysadzono desanty wojsk amerykaskich, wspieranych przy tym przez antyhiszpask partyzantk. Rezultatem wojny byo przejcie przez Stany Zjednoczone kontroli nad koloniami Hiszpanii na Karaibach i Pacyfiku. Stany Zjednoczone uzyskay Filipiny, Portoryko i Guam. Kuba otrzymaa ograniczon niepodlego i znalaza si w amerykaskiej strefie wpyww. 82 Budow Kanau Panamskiego zainicjowa w 1879 Francuz Ferdinand Marie De Lesseps (budowniczy Kanau Sueskiego). Kierowa on francuskim przedsibiorstwem, ktre w latach 1881-89 prowadzio tu prac, przerwan bankructwem firmy (tzw. afera panamska). W 1903 Amerykanie wydzierawili od nowo powstaego pastwa Panamy teren pod kana i w latach 1904-1914 ukoczyli budow kanau. 83 W oryginale mobilisation. 84 Doktryna Monroego doktryna w polityce Stanw Zjednoczonych, autorstwa sekretarza stanu Johna Quincyego Adamsa, ktr w 1823 r. przedstawi prezydent James Monroe. Gosia, i
80 79

221

Kolejne ze zwycistw brytyjskiej floty miao miejsce, kiedy utrzymaa ona ocean podczas wojny poudniowoafrykaskiej85, jako yciowej konsekwencji dla utrzymania brytyjskiego panowania w Indiach. Trzecim byo, kiedy utrzymaa piercie dookoa wojny rosyjsko-japoskiej86, zachowujc dodatkowo otwarte drzwi do Chin. We wszystkich trzech przypadkach interwencji brytyjskiej floty historia moga potoczy si zupenie inaczej. Niemniej jednak i by moe w konsekwencji wzrost potgi niemieckiej floty pod kolejnymi Prawami Morskimi87, [79] prowadzi do wycofania si brytyjskich dywizjonw z Dalekiego Wschodu i z Morza rdziemnego oraz do wspdziaania na tych akwenach z japosk i francusk potg morsk. Wielka Wojna sama w sobie zacza si w starym stylu i a do 1917 r. nie byy widoczne adne symptomy nowej rzeczywistoci. W pierwszych dniach konfliktu flota brytyjska przeja kontrol nad oceanem, zamykajc przy pomocy floty francuskiej cay pwyspowy teatr dziaa wojennych na ldzie. Niemieckie oddziay byy izolowane w koloniach, niemiecka egluga handlowa przepdzana z mrz, brytyjski korpus ekspedycyjny zosta przetransportowany przez Kana88 bez utraty jednego czowieka, czy konia, a brytyjskie i francuskie zaopatrzenie byo bezpiecznie dostarczane. Jednym sowem terytoria Brytanii i Francji stay si jednoci na potrzeby celw wojennych, a ich wsplna granica znajdowaa si w zasigu ostrzau niemieckiego wybrzea co stanowio niema rekompensat za tymczasow, cho gboko opakiwan utrat gwnych departamentw francuskich. Po bitwie nad Marn89 prawdziwa mapa wojenna Europy ukazywaa francusko-brytyjski front biegncy od wybrzey norweskich, duskich, niemieckich, holenderskich i belgijskich na dystansie trzech mil w [80] przypadku neutralnych wybrzey a potem biegncy jak sinusoida poprzez Belgi i Francj, a do granicy z Jur Szwajcarsk. W zachodniej czci tej granicy, czy ldowej, czy te morskiej, dwa mocarstwa mogy przygotowa sw obron przeciwko wrogowi.

kontynent amerykaski nie moe podlega dalszej kolonizacji ani ekspansji politycznej ze strony Europy, w zamian za zapowiadaa, e Stany Zjednoczone nie bd ingeroway w sprawy pastw europejskich i ich kolonii. Doktryna ta staa si fundamentem amerykaskiej polityki izolacjonizmu (haso Ameryka dla Amerykanw). 85 Prawdopodobnie chodzi o wojny burskie prowadzone przez Wielk Brytani przeciwko Burom w latach 1880-1881 i 1899-1902 w celu opanowania bogatych z diamentw i zota w republikach burskich (Transwalu i Oranii). 86 Wojna rosyjsko-japoska (1904-1905) wojna pomidzy Imperium Rosyjskim a Imperium Japonii toczona na Dalekim Wschodzie, zakoczona Traktatem z Portsmouth i zwycistwem Japonii, ktra dziki temu awansowaa do grona wiatowych potg. Japoska armia o stosunkowo maym dowiadczeniu bojowym uzyskaa druzgocce zwycistwo nad siami Rosji, co byo duym zaskoczeniem dla wielu obserwatorw konfliktu. Poniajcy szereg klsk armii rosyjskiej w ogromnym stopniu przyczyni si do niezadowolenia spoecznego w Rosji i by gwn przyczyn Rewolucji w 1905. 87 W oryginale Navy Laws. 88 Chodzi o Kana La Manche. 89 Pierwsza bitwa nad Marn (cud nad Marn) 5-9 wrzenia 1914 r., kilkudniowa bitwa I wojny wiatowej pomidzy wojskami francusko-angielskimi a wojskami niemieckimi. Bitwa, ktra powstrzymaa dalszy marsz Niemcw na zachd. Plan wojny byskawicznej Alfreda von Schlieffena nie powid si, a tym samym nie udao si Niemcom wyeliminowa z wojny Francji.

222

Dziewi miesicy pniej Wochy omieliy si przystpi do aliantw90, gwnie z tego powodu, e ich porty pozostaway otwarte na potg morsk aliantw. Na froncie wschodnim rwnie utrzymywa si stary styl dziaa wojennych. Potga morska dzielia si tam na dwie zwalczajce si siy, a zewntrzna z tych dwch, jednake pomimo swojego niepasujacego do reszty caratu91, bya stowarzyszona z potg morsk demokratycznego zachodu. W skrcie, rozmieszczenie si przypominao w oglny sposb to ze stulecia wczeniej, kiedy brytyjska potga morska wspieraa Portugalczykw i Hiszpanw na Pwyspie oraz bya stowarzyszona z autokracjami wschodnich potg ldowych. Napoleon walczy na dwa fronty, ktre z dzisiejszego punktu widzenia powinnimy okreli jako zachodni i wschodni. Jednake w 1917 r. nadesza wielka zmiana w zwizku z przystpieniem Stanw Zjednoczonych do wojny92, upadkiem rosyjskiego caratu93 oraz dalszym upadkiem rosyjskiej siy militarnej. wiatowa strategia rywalizacji ulega cakowitej zmianie. Walczylimy odtd, i sta nas aby to powiedzie, bez krzywdzenia kogokolwiek spord naszych sprzymierzecw, aby uczyni wiat bezpiecznym [81] miejscem dla demokracji. Tyle co si tyczy idealizmu. Lecz rwnie wane jest to, e powinnimy pamita o nowym obliczu rzeczywistoci. Walczylimy pniej, pod koniec wojny, w rwnym pojedynku pomidzy potg ldow a potg morsk ta druga odniosa zwycistwo nad t pierwsz. Zwyciylimy, lecz gdyby zwyciyy Niemcy ustabilizowayby sw potg morsk na szerszej bazie, wikszej ni kiedykolwiek w historii i, w rzeczy samej, na najszerszej moliwej. Poczony kontynent Europy, Azji i Afryki jest teraz faktycznie, a nie jedynie teoretycznie, wysp. Teraz, i znowu eby nie zapomnie, niechaj pozwoli nam to, co za tym idzie, nazywa Wysp wiata94. Jednym z powodw dlaczego ludzie morza nie doszli dawno temu95 do uoglnienia zawartego w wyraeniu Wyspa wiata jest to, e nie mogli przedsiwzi podry dookoa niej. Pokrywa lodowa, szeroka na dwa tysice mil, . , , unoszca si na morzu polarnym, z jednym kracem na mielinie na pyciznach pnocy Azji. Zatem dla wsplnych celw nawigacyjnych kontynent nie jest wysp. Ludzie morza ostatnich czterech stuleci traktowali go jako ogromny przyldek, rozcigajcy si na poudnie od mglistej pnocy, tak jak grski szczyt moe
Wochy byy czonkiem Trjprzymierza, lecz po wybuchu Wielkiej Wojny nie przyczyy si do niej po stronie pastw centralnych. Uznay, e poniewa w wojnie przeciw Niemcom udzia wzia Wielka Brytania oraz e to Niemcy wypowiedziay wojn Francji, to Wochy nie obowizuje casus foederis. Rzeczywistym powodem byy woskie apetyty na niektre prowincje austriackie m.in. Trydent, Triest, Rijek i Dalmacj. Austriacy w zamian za przystpienie do wojny po ich stronie byli skonni to niewielkich ustpstw granicznych, ale to Ententa w tajnych rokowaniach zaproponowaa wicej. 23 maja 19 15 roku Wosi rozpoczli dziaania wojenne przeciwko Austro-Wgrom. 91 W oryginale notwithstanding its incongruous Czardom. 92 W pierwszych latach I wojny wiatowej prezydent Wilson przestrzega zasady nieinterweniowania w konflikt europejski i prbowa pogodzi zwanione strony, jednak gdy Niemcy ogosiy nieograniczon wojn podwodn, USA wypowiedziay im wojn 6 kwietnia 1917 roku. 93 Carat upad w Rosji w wyniku rewolucja lutowej, ktra wybucha 3 marca 1917 roku. Rewolucja spowodowaa utworzenie si dwuwadzy w Rosji, zakoczonej przez rewolucj padziernikow. 94 W oryginale World Island. 95 W oryginale did not long ago rise.
90

223

wyrosn spord chmur z ich ukrytych pokadw. Nawet w ostatnim stuleciu, poczwszy od otwarcia [82] Kanau Sueskiego, wschodnia egluga wci odbywa si naokoo przyldka, aczkolwiek z wierzchokiem w Singapurze w miejsce Cape Town. Ogrom tego faktu spowodowa, e ludzie myl o kontynencie jak gdyby o rnicym si od innych wysp, nie tylko w sensie rozmiaru. Mwimy o jego czciach jako o Europie, Azji i Afryce w dokadnie ten sam sposb, w jaki mwimy o czciach oceanu, jako Atlantyku, Pacyfiku i Indyjskim. W teorii nawet staroytni Grecy traktowali go jako wyspiarski, wreszcie mwic o nim jako o wiecie. Dzisiejsi uczniowie myl o nim jako o Starym wiecie, w odrnieniu od gwnej pary pwyspw, ktre razem tworz Nowy wiat. Ludzie morza mwi o nim po prostu jako o Kontynencie, cigncym si ldzie96. Pozwlmy sobie rozway na chwil proporcje i relacje tej nowo uwiadomionej Wielkiej Wyspy97. Jest umieszczona tak, jakby znajdowaa si na krawdzi ziemi w odniesieniu do bieguna pnocnego. Mierzc od bieguna do bieguna wzdu rodkowego poudnika Azji, najpierw mamy tysic mil morza pokrytego lodem, a po pnocne wybrzea Syberii, pniej pi tysicy mil ldu do [83] poudniowego punktu Indii, a stamtd siedem tysicy mil morzem, a do antarktycznej pokrywy lodowej na ldzie. Lecz mierzc wzdu poudnika Zatoki Bengalskiej lub Morza Arabskiego, Azja posiada tylko jakie trzy i pl tysica mil wzdu. Z Parya do Wadywostoku jest sze tysicy mil, a z Parya do Przyldka Dobrej Nadziei ta sama odlego; lecz te pomiary dokonywane s na globie o dwudziestoszeciotysicznym obwodzie. Gdyby nie byo przeszkody lodowej dla opywania jej dookoa praktyczni ludzie morza ju dawno temu okrelaliby Wielk Wysp tym mianem. Dla nich stanowi ona jedynie niewiele wicej ni jedn pit wielkoci ich oceanu. Wyspa wiata koczy si w punktach na pnocnym-wschodzie i poudniowym-wschodzie. W bezchmurny dzie mona zobaczy z pnocnowschodniego przyldka poprzez Cienin Beringa pocztek dugiej pary pwyspw, kady mierzcy okoo jedn dwudziest szst globu, ktre zwiemy Amerykami. Powierzchownie istnieje bez wtpienia pewne podobiestwo symetrii w Starym i Nowym wiecie. Kady skada si z dwch pwyspw, Afryki i Eurazji w jednym przypadku oraz Pnocnej i Poudniowej Ameryki w drugim. Lecz nie ma prawdziwych podobiestw miedzy nimi. Pnocne i pnocnowschodnie brzegi Afryki przez prawie cztery tysice [84] mil s tak blisko zwizane z przeciwlegymi brzegami Europy i Azji, e Sahara stanowi o wiele bardziej skuteczn przerw w cigoci spoecznej, ni Morze rdziemne. W czasach powietrznej nawigacji, ktre nadchodz, potga morska bdzie uywa drogi wodnej Morza rdziemnego i Czerwonego jedynie tolerujc potg ldow. Dla potgi powietrznej stanowi ona przede wszystkim rami potgi ldowej, now kawaleri ldowo-morsk, kiedy w gr wchodzi wycig z potg morsk.
96 97

W oryginale the continuous land. Byoby nieporozumieniem usiowa zaprezentowa stwierdzenia, ktre odnosz si do mapy. Mog by one jedynie wartociowe na globusie. Dlatego s ilustrowane za pomoc diagramw; zobacz ryc. 12 i 13. (przyp. autora)

224

Lecz Pnocna i Poudniowa Ameryka, cienko poczone w Panamie, s dla praktycznych celw bardziej wyspiarskie, ni pwyspowe w odniesieniu do samych siebie. Poudniowa Ameryka ley nie tylko na poudnie, lecz w zasadzie rwnie na wschd od Ameryki Pnocnej; oba ldy znajduj si w szyku szeregowym98, jak powiedzieliby onierze i w ten oto sposb szeroki ocean otacza Poudniow Ameryk, za wyjtkiem niewielkiej czci jej konturw. Podobna relacja zachodzi midzy Ameryk Pnocna a Azj, poniewa rozciga si ona w gb oceanu do Cieniny Beringa w ten sposb, e, jak mona zobaczy na globusie, najkrtsza droga z Pekinu do Nowego Jorku prowadzi przez Cienin Beringa, co moe ktrego dnia mie znaczenie dla podrujcego kolej, bd drog lotnicz. Trzeci z nowych kontynentw, Australia, ley tysic mil od poudniowo-wschodniego [85] punktu w Azji i stanowi jedynie jedn szedziesit pit powierzchni globu. Tak wic te trzy tak zwane nowe kontynenty znajduj si w punkcie obszaru zaledwie satelitw starego kontynentu. Jest jeden ocean okrywajcy dziewi dwunastych globu; jest jeden kontynent Wyspa wiata pokrywajcy dwie dwunaste globu oraz jest wiele mniejszych wysp, na dowd czego Ameryka Pnocna i Ameryka Poudniowa stanowi dla efektywnych celw dwie, ktre razem pokrywaj pozosta jedna dwunast. Termin Nowy wiat sugeruje teraz, e moemy postrzega rzeczywisto, a nie jedynie procesy historyczne, w niewaciwej perspektywie. Prawda postrzegana z szerokiej perspektywy jest taka, e na wielkim wiatowym Przyldku, rozcigajcym si na poudnie, a do Przyldka Dobrej Nadziei oraz w pnocnoamerykaskiej bazie morskiej mamy wreszcie, na ogromn skal, trzeci kontrast pwyspu i wyspy ustawione obok pwyspu greckiego i Krety oraz Pwyspu aciskiego i Wielkiej Brytanii. Lecz istnieje tutaj zdecydowana rnica, taka e wiatowy Przyldek, zjednoczony przez nowoczesne komunikacje ldowe, jest w rzecz samej Wysp wiata, posiadajc potencjalnie obydwie korzyci z wyspiarskoci i nieporwnywalnie wielkich zasobw. Przewodzcy Amerykanie od czasu do czasu mog [87] doceni fakt, e ich kraj nie jest ju oddalony od wiata i Prezydent Wilson99 poprowadzi cay swj nard wok tej wizji, kiedy zaaprobowali oni wczenie ich do wojny. Lecz Ameryka Pnocna nie jest ju nawet kontynentem; w dwudziestym stuleciu kurczy si do bycia wysp. Amerykanie myleli o swoich trzech milionach mil kwadratowych jako o odpowiedniku caej Europy. Stwierdzili, e ktrego dnia powstan Stany Zjednoczone Europy, jako siostra dla Stanw Zjednoczonych Ameryki. Obecnie, chocia nie wszyscy oni mog zdawa sobie z tego spraw, musz przesta myle o Europie w oderwani od Azji i Afryki. Stary wiat sta si wysp, lub innymi sowy jednostk, bez porwnania najwiksz geograficzn caoci100 na naszym globie.

98 99

W oryginale in echelon. Thomas Woodrow Wilson (1856-1924) dwudziesty smy prezydent USA (1913-1921). Dnia 2 kwietnia 1917 roku poprosi Kongres o wypowiedzenie wojny Niemcom. 100 W oryginale unit.

225

Istnieje niezwyke podobiestwo pomidzy krtk histori Ameryki, a dug histori Anglii. Oba kraje maj ju za sob t sam seri etapw: kolonialnego, kontynentalnego i wyspiarskiego. Siedliska Anglw i Sasw wzdu wschodniego i poudniowego wybrzea Brytanii czsto byy uwaane jako antycypujce trzynacie kolonii angielskich wzdu wschodnich wybrzey Ameryki. Nie zawsze pamita si o tym, e w historii Anglii istnia kontynentalny etap, porwnywany z [88] tym Lincolna101 w Ameryce. Wojny Alfreda Wielkiego102 i Wilhelma Zdobywcy103 toczyy si w niemaym stopniu pomidzy walczcymi czciami Anglii. Od czasw interwencji Normanw Anglia nie bya efektywnie wyspiarsk, a do czasw Elbiety, poniewa a do wtedy nie bya wolna od zagroenia ze strony Szkocji oraz zjednoczona i odtd jedna104 w swoich relacjach z ssiadujcym kontynentem. Ameryka jest dzisiaj caoci, ludno Ameryki rozstrzygna si swoje wewntrzne rnice i jest wyspiarska, poniewa wydarzenia s istotne dla Amerykanw do zdania sobie sprawy, e ich tak zwany kontynent ley na tym samym globie co Kontynent. Zobrazujmy na mapie wiata t wojn tak jak walczono na jej frontach w roku 1918. Nie ma wtpliwoci co do tego, e toczya si wojna pomidzy ludami Wyspy a ludami Kontynentu. Toczya si walka na Kontynencie, przede wszystkim wzdu frontu lecego bliej ldu obszaru pwyspowej Francji. Z jednej strony zaangaowana bya Brytania, Kanada, Stany Zjednoczone, Brazylia, Australia, Nowa Zelandia i Japonia wszystkie wyspiarskie. Francja i Wochy byy pwyspowe, lecz nawet z t przewag nie uczestniczyy w wojnie do koca, nie bdc wsparciem dla ludw wyspiarskich105. Indie i Chiny tak dugo jak Chiny uczestniczyy w [89] wojnie na froncie mandurskim mog by traktowane jako zaawansowane strae brytyjskiej, amerykaskiej i japoskiej potgi morskiej. Holenderska Jawa bya jedyn wysp z wiksz populacj, ktra nie naleaa do Ententy i nawet ona nie staa po stronie ludw Kontynentu. Nie mona niedocenia znaczenia jednoci ludw wyspiarskich. Upadek Rosji wyklarowa nasz wizj rzeczywistoci, kiedy rewolucja rosyjska rozjania ideay, o ktre walczylimy. Jeeli rozwaymy populacj na kuli ziemskiej to fakty jawi si w tej samej perspektywie. Wicej ni czternacie szesnastych caej ludzkoci yjcej na Wielkim Kontynencie oraz prawie jedna szesnasta wicej na rwnowacych je, pobliskich Wyspach Brytyjskich i Japoskich. Nawet dzisiaj, po czterech stuleciach emigracji, jedynie okoo jedna szesnasta yje na mniejszych kontynentach. Nie ma odpowiedniego czasu, aby w powanym stopniu zmieni te proporcje. Jeeli
101 102

Abraham Lincoln (1809-1865) 16. prezydent Stanw Zjednoczonych (1860-1865). Alfred Wielki (849-899) syn Aethelwulfa, szsty krl Wesseksu. Jeden z najwybitniejszych krlw wczesnej historii Anglii. Panowa od 871 roku w mao sprzyjajcych okolicznociach przejmujc wadz po swoim bracie, Aethelredzie I, ktry zgin z rk Duczykw pustoszcych kraj. Pomimo tego, e wojna doprowadzia rolnictwo do upadku zdoa skonsolidowa grup maych pastewek w pastwo zdolne stawi im silny opr zbrojny. 103 Wilhelm I Zdobywca (William the Conqueror, Guillaume le Conqurant) (ok. 1028-1087) krl Anglii i ksi Normandii. By nielubnym synem ksicia Normandii Roberta I Wspaniaego, zwanego rwnie Robertem Diabem. 104 W oryginale and therefore a unit. 105 W oryginale the Islanders.

226

rodkowy-zachd Ameryki Pnocnej przybdzie obecnie ze wsparciem, powiedzmy, kolejnych stu milionw ludzi, to prawdopodobne jest, e wntrze Azji bdzie w tym samym czasie posiada dwiecie milionw wicej ni teraz i jeeli tropikalne czci Ameryki Poudniowej mog wykarmi sto milionw wicej, to tropikalne czci Afryki i Indii prawdopodobnie nie dadz rady wesprze [91] kolejnych dwustu milionw. Same lasy Kongo, podporzdkowane rolnictwu, bd mogy utrzymywa jakie czterysta milionw dusz, jeeli ich zaludnienie, z tak sam gstoci, jak na Jawie i jawajsk populacj, bdzie nadal wzrasta. Poza tym czy mamy jakiekolwiek prawo, aby przypuszcza, e posiadajc swj klimat i histori wntrze Azji nie bdzie w stanie wyywi populacji tak prnej, jak ta w Europie, Ameryce Pnocnej, czy Japonii? A co jeeli Wielki Kontynent, caa wiatowa Wyspa, lub jej wiksza cz, stanie si w przyszoci jedn i zjednoczon baz potgi morskiej? Czy inne bazy wyspiarskie bd odbudowane, jeeli chodzi o okrty a pozbawione zag106, jeeli chodzi o ludzi morza? Ich floty bd bez wtpienia walczy z caym bohaterstwem zrodzonym z ich historii, lecz koniec bdzie wiadomy. Nawet w obecnej wojnie wyspiarska Ameryka musiaa przyby z pomoc wyspiarskiej Brytanii, nie dlatego, e brytyjska flota nie potrafia utrzyma mrz przez jaki czas, lecz eby nie umoliwi Niemcom budowania i obsadzania107 baz w czasie pokoju, czy raczej rozejmu, tak e Brytania w sposb nieunikniony byaby kilka lat pniej odbudowana, lecz pozbawiona zag . Kapitulacja niemieckiej floty w Firth of Fourth108 jest olniewajcym wydarzeniem, lecz jeeli spojrzymy z dalszej perspektywy z caa powag, czy nie moemy wci liczy si z moliwoci, [92], e znaczna cz Wielkiego Kontynentu moe ktrego dnia zosta zjednoczona pod jednym wpywem i e niezwyciona potga morska bdzie na tym bazowa? Czy nie moglimy zetkn si z tym niebezpieczestwem w obecnej wojnie, a jednak odsun si i podj prb wieej kolonizacji w przyszoci?109 Czy nie powinnimy dostrzec tego, e jest to wielki, szczytowy ad dla wiatowej wolnoci, tak dalece jak rozpatrywana jest strategia i wystpi przeciwko temu w naszym nowym systemie politycznym? Spjrzmy na t kwesti z punktu widzenia czowieka ldu.

TUMACZENIE I OPRACOWANIE: RADOSAW DOMKE

106 107

W oryginale outmanned. W oryginale manning. 108 Firth of Forth (gael. Linne Foirthe) zatoka Morza Pnocnego w Szkocji. 109 W oryginale and yet leave by our settlement the opening for a fresh attempt in the future?

227

BIBLIOGRAFIA BIECA GEOPOLITYKI POLSKIEJ (WYBR)

ROK 2008
1. Baski Jerzy, Polska i Europa rodkowo-Wschodnia w koncepcjach podziau Europy, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s. 121-134. Baraska Andelika, O Pary-Berlin-Moskwa w rozwaaniach Henri de Groussovrea, Geopolityka 2008, nr 1, s. 50-61. Bartosiewicz Piotr, Geografia polityczna i geopolityka, Wydawnictwo Wyszej Szkoy Stosunkw Midzynarodowych i Komunikacji Spoecznej w Chemie, Chem 2008. Biele Stanisaw, Polityka zagraniczna Rosji, wspred. z Maciejem Rasiem, Difin, Warszawa 2008, s. 218. Biele Stanisaw, Identyfikacja Rosji w stosunkach midzynarodowych, [w:] Stanisaw Biele, Maciej Ra (red.), Polityka zagraniczna Rosji, Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa 2008, s. 13-46. Biele Stanisaw, Rosja w okresie prezydentury Wadimira Putina, wspred. z Alicj Stpie-Kuczysk, Wydawnictwo Adam Marszaek, d-WarszawaToru 2008, s. 400. Biele Stanisaw, Powrt Rosji do gry wielkomocarstwowej, [w:] Alicja StpieKuczyska, Stanisaw Biele (red.), Rosja w okresie prezydentury Wadimira Putina, Wydawnictwo Adam Marszaek, d-Warszawa-Toru 2008, s. 229-256. Biele Stanisaw, Deficyt realizmu w polskiej polityce zagranicznej, Stosunki Midzynarodowe-International Relations 2008, nr 3-4, s. 9-30. Blacksell Mark, Geografia polityczna, PWN, Warszawa 2008.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10. Domke Sylwia, Domke Radosaw, Podstawy polskiej granicy zachodniej w ukadach poczdamskich, Geopolityka 2008, nr 1, s. 114-123. 11. Domke Radosaw, Sykulski Leszek, Instytut Geopolityki: informator, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2008. 12. Eberhardt Piotr, Projekty aneksyjne Cesarstwa Niemieckiego wobec ziem polskich podczas I wojny wiatowej, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s.135-150. 13. Eberhardt Piotr, Projekty aneksyjne Cesarstwa Rosyjskiego wobec ziem polskich podczas I wojny wiatowej, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s.151-162.

229

14. Eberhardt Piotr (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008. 15. Flint Colin, Wstp do geopolityki, PWN, Warszawa 2008. 16. Furmaski Piotr, Indywidualno geograficzna Polski w koncepcjach Eugeniusza Romera, Geopolityka 2008, nr 1, s. 85-103. 17. Janiak Anna, Winiewski Remigiusz, Neokonserwatywny nard: USA wobec problemu wojny, Geopolityka 2008, nr 1, s. 34-49. 18. Jdrzejczyk Dobiesaw, U rde polskiej myli geopolitycznej, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s.15-28. 19. Kazanecki Wojciech, rda energii jako problem badawczy w geopolityce francuskiej. Zarys tematyki, Racja Stanu. Studia i materiay, Nr 1 (3) 2008, Wrocaw 2008, ss. 151-159. 20. Kazanecki Wojciech, Ksztatowanie si narodu we francuskiej myli geopolitycznej zarys zagadnienia, [w:] Europa narodw, pod red. G. Tokarza, Wrocaw 2008, s. 67-77. 21. Kazanecki Wojciech, Wiek XXI a metody analizy przestrzeni midzynarodowej: geopolityka czy geoekonomia? [w:] Z bada nad geografi polityczn i gospodarcz, pod red. T. Dbowskiego i M. Sienkiewicza, Wrocaw 2008, s. 1132. 22. Kazanecki Wojciech, Is Geopolitics a Good Method of Explaining World Events? Case Study of French Foreign Policy in the 21st Century, 2nd Global International Studies Conference: What keeps us apart, what keeps us together? International Order, Justice, Values, Ljubljana, Sowenia, 23-26.07.2008. Artyku dostpny w wersji on-line. 23. Klin Tomasz, Geopolityka: spr Geopolityka 2008, nr 1, s. 5-16. definicyjny we wspczesnej Polsce,

24. Klin Tomasz, Wizje adu midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli geopolitycznej w okresie II wojny wiatowej, Wydawnictwo Adama Marszaek, Toru 2008. 25. Kowalski Mariusz, Wileszczyzna jako problem geopolityczny w XX wieku, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s. 267-298. 26. Kozowski Artur Roland, Rok 1918 niezapomniany pokj brzeski, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s. 163-186.

230

27. Kozowski Artur Roland, Belarus in the context of stages of transformations occuring in European states, [w:] Annus Albaruthenicus 2008, God biearuski 2008, pod. red. J. Tomaszewskiego, A. Mironowicza, R. Radzika, Wydawnictwo Villa Sokrates, Biaystok 2008. 28. Lach Z., Skrzyp J., Geostrategiczne pooenie Polski przed i po transformacji ustrojowej, AON, Warszawa 2008. 29. Lach Zbigniew, Skrzyp Julian, aszczuk Andrzej, Ocena zagroe bezpieczestwa pastwa zasady teoretyczne, AON, Warszawa 2008. 30. Lach Zbigniew, Skrzyp Julian, aszczuk Andrzej, Odporno ukadu polskiej przestrzeni na zakcenia zewntrzne przestrzenne i terytorialne uwarunkowania obronnoci i bezpieczestwa pastwa ekspertyza, [w:] Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033, t. IV, MRR, Warszawa 2008. 31. ossowski Piotr, Geopolityczne dylematy stosunkw Polski i pastw batyckich, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s.105-120. 32. ugowski Wodzimierz, Metafilozofia geopolityki: przyrodniczo-naukowe komponenty mitologii politycznej, Zagadnienia Naukoznawstwa 2008, t. 44, nr 34, s. 285-302. 33. Macaa Jarosaw, Nieco zapomniany Karl Haushofer, Geopolityka 2008, nr 1, s. 71-84. 34. Madejski Dawid, Spojrzenie z gry: Geopolityka jako nauka pomocnicza historii, Geopolityka 2008, nr 1, s. 124-140. 35. Miszczuk Andrzej, Wpyw uwarunkowa geopolitycznych na ewolucj podziau terytorialnego Polski w XX wieku, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s. 297-318. 36. Moczulski Leszek, Polska pomidzy Niemcami a Rosj mit geopolityczny a rzeczywisto, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s. 55-84. 37. Mrz M., Strategiczne partnerstwo polsko-ukraiskie w wizji politycznej Bohdana Osadczuka [w:] Ze studiw polsko-ukraiskich, red. M. S. Wolaski i . Leszczenko, Wrocaw 2008, s. 91-101. 38. Nowak Andrzej, History and geopolitics : a contest for Eastern Europe, Polish Institute of International Affairs, Warsaw 2008. 39. Otremba Tomasz, Punkty zwrotne dziejw Polski XX wieku, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s. 85-104.

231

40. Ozierski Przemysaw, Geoekonomia Rosji: strategia rurocigowa trzech mrz, Geopolityka 2008, nr 1, s. 62-70. 41. Paka E., Strategia bezpieczestwa Republiki Sowackiej w nowej sytuacji geopolitycznej, [w:] T. Dbowski, M. Sienkiewicz (red.), Z bada nad geografi polityczn i gospodarcz, Arboretum, Wrocaw 2008, s. 99-118. 42. Piskozub Andrzej, Wsplnota cywilizacyjna mieszkacw Europy rodkowowschodniej, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s.187-216. 43. Piskozub Andrzej, Jakiej monografii Odry nam potrzeba? Przesanki metodologiczne monografii wielkiej batyckiej rzeki, [w:] Odra-Oder. Panorama europejskiej rzeki, Viadrina 2008, s.55-68. 44. Piskozub Andrzej, Miejsce dalekie a sercu tak bliskie. Nostalgia za regionem gniazdowym przodkw, [w:] Stosunki polsko-ukraiskie. Historia i pami, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2008, s. 263-279. 45. Potocki Robert, Wajda Marcin, Atlantyzm w geopolityce Roberta Kagana, Geopolityka 2008, nr 1, s. 17-33. 46. Potulski Jakub, O statusie badawczym wspczesnej geopolityki, Gdaskie Studia Midzynarodowe 2008, vol. 6, nr 1-2, s. 47. Potulski Jakub, Spoeczno-kulturowy kontekst aktywnoci midzynarodowej Federacji Rosyjskiej, Gdask 2008. 48. Saganowski Konrad, Zagrzejewska-Fiedorowicz Magdalena, uber Piotr (red.), Ekspertyzy do koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju 2008-2033, T. 3, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008. 49. Skrzyp Julian, Lach Zbigniew, Geostrategiczne pooenie Polski przed i po transformacji ustrojowej, AON-WKO, Warszawa 2008. 50. Sobczyski Marek, Zmienno funkcji granic midzynarodowych na ziemiach polskich od czasw Rzeczypospolitej szlacheckiej do przystpienia Polski do ukadu z Schengen, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s. 29-54. 51. Sykulski Leszek, Geostrategiczne zagroenia dla Polski w kontekcie geografii wojennej, Geopolityka 2008, nr 1, s. 104-113. 52. Tokarz Grzegorz, Przestrze a czowiek-ujcie socjobiologiczne, [w:] T. Dbowski , M. Sienkiewicz (red.), Z bada nad geografi polityczn i gospodarcz, Wrocaw 2008, s. 33-43. 53. Tokarz Grzegorz, Przywdztwo polityczne a socjobiologia. Relacje i zalenoci, [w:] J. Sielskiego i M. Czerwiskiego (red.), Partie polityczne-przywdztwo partyjne, Toru 2008, s. 35-42. 232

54. Tokarz Grzegorz, Geopolityczne uwarunkowania polskiej polityki zagranicznej wobec Ukrainy [w:] M. Wolaskiego i . Leszczenko (red.), Ze studiw polskoukraiskich, Wrocaw 2008, s. 119-128. 55. Tokarz Grzegorz, Uwarunkowania geopolityczne polityki III Rzeczpospolitej wobec krajw Wsplnoty Niepodlegych Pastw, [w:] W. Baluk (red.) Polityka zagraniczna i bezpieczestwa krajw Wsplnoty Niepodlegych pastw, Wrocaw 2008, s. 441- 452. 56. Tokarz Grzegorz, Polska Szlachecka. Analiza geopolityczna, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocaw 2008. 57. Tokarz Grzegorz, Uwarunkowania geopolityczne polityki zagranicznej Kazachstanu, [w:] W. Baluk, Z. J. Winnicki (red.), Badania wschodnie. Polityka wewntrzna i midzynarodowa, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocaw 2008, s. 249-264. 58. Wendt Jan, Geografia polityczna w ksztatowaniu si obrazu przestrzeni polskiej, [w:] M. Kulesza (red.), Czas i przestrze w naukach geograficznych, WU, d 2008, s. 9-32. 59. Wcawowicz Grzegorz, Geopolityczne wymiary w ksztatowaniu koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, [w:] Piotr Eberhardt (red.), Z problematyki geopolitycznej ziem polskich, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s. 319334. 60. Winiewski Janusz, od-Kunia Katarzyna, Mocarstwa wspczesnego wiata problem przywdztwa wiatowego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2008. 61. Wyciszkiewicz Ernest, Geopolityka rurocigw: wspzaleno energetyczna a stosunki midzypastwowe na obszarze postsowieckim, PISM, Warszawa 2008.
(OPRAC. LESZEK SYKULSKI)

233

III. RECENZJE Brian W. Blouet, Geopolitics and Globalization in the Twentieth Century, Reaktion Books, London 2001, ss. 204.
Publikacja pt. Geopolitics and Globalization in the Twentieth Century (Geopolityka i Globalizacja w XX wieku) zostaa wydana w Londynie w 2001 roku w wydawnictwie Reaktion Books. Naley ona do serii wydawniczej pt. Globalities, nad ktr piecz naukow sprawuje Jeremy Black, znany brytyjski historyk, profesor na Uniwersytecie Exeter. Stanowi ona jedn z wielu wartociowych naukowo pozycji ksikowych wydanych w tej serii, obok takich tytuw jak m.in: The Global Financial System 17502000 (Larry Allen, wyd. 2001), Mining in World History (Martin Lynch, wyd. 2003), Monarchies 10002000 (W. M. Spellman, wyd. 2001) czy Why Wars Happen (Jeremy Black, wyd. 1998). Ide przywiecajc powstaniu serii jest reinterpretacja historii wiata poprzez przyjcie multidyscyplinarnego paradygmatu poznawczego: prba spojrzenia na kluczowe wydarzenia oraz dugookresowe procesy zachodzce w skali wiata oczyma wspczesnego politologa, specjalisty z zakresu teorii stosunkw midzynarodowych, geografii, ekonomii, historii, psychologii, demografii oraz innych nauk humanistycznych i spoecznych. Sigajc po poszczeglne pozycje z serii Globalities, czytelnik zyskuje moliwo wszechstronnego ogldu interesujcego go przedmiotu, ale przede wszystkim zostaje skutecznie zachcony do pogbiania swojej wiedzy na dany temat. Autor recenzowanej pozycji Brian W. Blouet (ur. 1936) jest profesorem College of William and Mary in Virginia w Williamsburg (USA). Od wiosny 2000 roku zatrudniony jest na Uniwersytecie w Oxford jako visiting professor. Przedmiotem jego bada jest geografia oraz edukacja midzynarodowa. Jedn z waniejszych monografii opublikowanych przez tego autora jest ksika pt. Halford MacKinder: A Biography, wydana w 1987 roku przez Texas A&M University Press. Wspominam t pozycj m.in. dlatego, e w recenzowanej ksice zauwaalny jest wyrany wpyw zainteresowa badawczych autora myl geopolityczn Mackindera. Ksika skada si z omiu rozdziaw: Imperializm, Globalization, Geopolitics (rozdzia 1.), The Geopolitics of the First Word War, 1914-19 (rozdzia 2.), Who Rules East Europe Commands the Heartland (rozdzia 3.), The Collapse of Word Order (rozdzia 4.), The New Order of 1942 (rozdzia 5.), Planning the Postwar World (rozdzia 6.), The Cold War and the Triumph of Geopolitics (rozdzia 7.), Globalization and the Death of Geopolitics? (rozdzia 8.). Publikacja posiada uyteczny indeks miejsc, nazwisk oraz wanych wydarze, uatwiajcy jej lektur. W tekcie znajduj si ponadto: mapy, zestawienia tabelaryczne oraz rysunki. Podzia treci na wspomniane wyej rozdziay ma charakter ukadu chronologicznego obejmujcego okres okoo 150 lat od poowy XIX wieku do koca wieku XX. W ramach poszczeglnych rozdziaw autor zastanawia si nad interakcj (a cilej walk) zachodzc midzy dwoma kluczowymi procesami, wymienionymi w tytule ksiki.
235

Z jednej strony jest to geopolityka, a cilej pewien sposb postrzegania wiata w kategoriach imperialnych stref wpyww, denia do terytorialnej ekspansji i zapewnienia sobie wycznych praw do okrelonej przestrzeni geograficznej, do szlakw komunikacyjnych, surowcw naturalnych, potencjau przemysowego. Autor jednoznacznie stwierdza, e w paradygmat ma niemieckie korzenie (Geopolitik) i znajduje swoj kulminacj w rasistowskiej ideologii Lebensraum. Ojcem chrzestnym tego paradygmatu jest Friedrich Ratzel (s. 7, 177). Wspomniana dewiza przywiecaa i nadal przywieca bardzo wyranie jednemu z globalnych graczy, jakim by ZSRR, a obecnie Rosja (s. 8). Z drugiej strony procesem przeciwstawnym do geopolityki rozumianej w kategoriach (neo)realistycznego paradygmatu balance of power, nieustannej walki o dominacj i gry o sumie zero, jest globalizacja. Jest ona rozumiana przez autora zarwno jako ideologia, jak i proces spoeczny, polityczny, ekonomiczny i kulturowy. Globalizacja jako ideologia stanowi wyraz liberalnej koncepcji wolnoci handlu, przepywu usug, towarw, ludzi i idei. To take, zauwaa autor, wolno wypowiedzi, stowarzysze, wolno prasy, wolno religii, wolno prezentowania rnic. Globalizacja to wiara w to, e na wolnym rynku mniej lub bardziej korzystaj wszyscy, e gra wolnorynkowa stanowi gr o sumie dodatniej. Globalizacja posiada nie tylko wymiar ekonomiczny, ale take spoeczny, polityczny i kulturowy. Globalizacja, zauwaa Blouet, to zachodnia koncepcja, a cilej anglo-holendersko-amerykaska. To koncepcja, ktra zrodzia si w wiecie morza i wolnoci eglugi. Najpierw zadomowia si w Holandii, by nastpnie wyznacza kierunek polityki Wielkiej Brytanii (najbardziej, zdaniem autora, zglobalizowanego pastwa koca XIX wieku) oraz Stanw Zjednoczonych (s. 12, 17, 21-22, 173). W recenzowanej ksice autor stawia zbyt jak sdz optymistyczn tez o kocu geopolityki i tryumfie globalizacji, wpisujc si w ten sposb w neoliberalny nurt lat 90. ub. wieku, w ktrym odnajdujemy choby gon ksik Francisa Fukuyamy pt. The End of History and the Last Man, wydan w 1992 roku. Teza ta, mwica o tryumfie liberalnej zasady wolnego handlu, przyspieszonym rozwoju gospodarczym w skali praktycznie caego wiata i obalaniu kolejnych barier dla rozwoju wolnego rynku w skali globalnej, nie zostaa jednak na szczcie pozostawiona bez pewnych zastrzee, stanowicych jednoczenie grone memento. Ot w ostatnim akapicie Blouet stwierdza, e istnieje powszechne (faszywe) przekonanie, i w ustabilizowanej demokracji niemoliwy jest powrt do geopolityki. Szerokie spektrum grup interesu tworzy ma bowiem wystarczajce zabezpieczenie przed skrajn polityk. Niemniej jednak pisze autor demokracje take mog zawodzi, czego przykadem ma by protekcjonistyczna polityka Stanw Zjednoczonych z lat 30. XX wieku, ktra rozpowszechniajc model polityki izolacjonizmu gospodarczego, de facto poprzez wojny celne utorowaa drog do II wojny wiatowej (s. 178). Naley aowa, e tak niewiele miejsca powica Blouet potencjalnemu scenariuszowi powrotu do geopolityki. Szkoda, bo jak si okazuje, w dobie pogbiajcego si od 2008 roku kryzysu gospodarczego, warto byoby ten wtek rozwin i rozbudowa o bardziej pogbione prognozy, zaspokajajc ciekawo czytelnika. Z drugiej jednak strony,
236

uwany czytelnik w praktycznie caej pracy znajdzie pewne analogie do obecnego kryzysu i jego politycznych efektw w skali globalnej. Ksika pt. Geopolitics and Globalization in the Twentieth Century stanowi niezwykle wartociowe opracowanie naukowe. Powodw jest kilka. Autorowi na niespena dwustu stronach udao si uporzdkowa poszczeglne wydarzenia oraz procesy spoeczne, ekonomiczne, polityczne, demograficzne i inne, przy uyciu precyzyjnie zdefiniowanego paradygmatu, jakim jest logika konfrontacji geopolityki i globalizacji. W rezultacie na wiele znanych przecie faktw historycznych wspczesny czytelnik moe spojrze z innej, bardzo interesujcej i intelektualnie, zapadniajcej do dalszych poszukiwa perspektywy. Jasny, chronologiczny ukad treci zapewne pozwoli wielu czytelnikom (przyzwyczajonych do takiego ujcia) na atwiejsze zrozumienie refleksji autora. Recenzowana publikacja nie jest przegadana, nie znajdziemy w niej wielu tasiemcowych dygresji, czy bombardowania danymi statystycznymi pozostawionymi bez odpowiedniego komentarza. Przeciwnie ksik czyta si wyjtkowo dobrze z uwagi zarwno na wyjtkowo przystpny sposb formuowania myli, jak i na interesujc tre. W ramach niewielkiej objtociowo publikacji autorowi udao si wskaza na naprawd wiele interesujcych wydarze i procesw, wyjaniajc ich genez oraz geopolityczne znaczenie. Ksika napisana co prawda przez specjalist z zakresu geografii politycznej, ma niewiele wsplnego z opisem waciwym wycznie dla tej dyscypliny. Autor w analizie o charakterze bezsprzecznie geopolitycznym, podejmuje bowiem bardzo udan prb signicia po narzdzia badawcze waciwe: politologii, historii, ekonomii oraz demografii. Analizujc np. przyczyny i konsekwencje wojen wiatowych, zanikania oraz rozwoju gospodarki wolnorynkowej w skali wiata, Brian W. Blouet, postrzega owe zjawiska wielowymiarowo, nie ograniczajc si do wyboru jednego z aspektw i jego absolutyzacji. Ksika stanowi bardzo interesujcy wkad do analiz przyczyn i okolicznoci powstania Wsplnot Europejskich i Unii Europejskiej. Autor stawia bowiem tez, e organizacje te powstay na fundamentach stworzonych zarwno przez Hitlera, jak i prezydentw USA: Roosvelta oraz Trumana. Hitlerowi zaleao bowiem na zintegrowaniu Europy Zachodniej z gospodark niemieck (przed wojn stopie wzajemnych zalenoci ekonomicznych by niewielki, w przeciwiestwie do Europy rodkowo-Wschodniej, bdcej pod silnym wpywem ekonomicznym Niemiec). Z kolei Stanom Zjednoczonym przywiecaa po wojnie idea stworzenia jak najwikszej strefy wolnego rynku w Europie, majcej by gwnym partnerem handlowym USA (s. 13, 113). To tylko jeden z wielu przykadw przykuwajcych uwag czytelnika, odnoszcych si do idei integracji europejskiej po II wojnie wiatowej w ujciu geopolitycznym. Brian W. Blouet wiele uwagi powica geopolitycznemu znaczeniu Europy Wschodniej (tutaj: pastwa pooone midzy Niemcami a Rosj). Wida wyranie efekty wieloletnich bada nad koncepcj geopolityczn MacKindera, ktr w ramach niniejszej ksiki, Blouet konfrontuje z koncepcjami takich mylicieli jak: Isaiah Bowman, Karl Haushoffer czy Richard Coudenhove-Kalergi (s. 46-68). Dla polskiego czytelnika refleksje dotyczce geostrategicznej pozycji Europy Wschodniej, zawarte w rozdziale trzecim (Who Rulet East Europe Commands the
237

Heartland), ale take w niewiele mniejszym stopniu w pozostaych rozdziaach, oka si bardzo interesujce. Tym bardziej, e autor stawia Polsk w centrum uwagi, gdy analizuje poszczeglne scenariusze geopolitycznej gry we wspomnianym regionie. Podkrelajc istotne walory recenzowanej publikacji, nie mog nie zgosi kilku zastrzee, ktre w niczym nie podwaaj jej naukowej wartoci i wysokich walorw dydaktycznych. Oto one (w kolejnoci miejsca w ksice, nie wedug wagi merytorycznej): Niektre mapy umieszczone w tekcie ksiki, ktre czyni lektur bardziej zrozumia i atrakcyjn, s niezbyt precyzyjne lub zawieraj niewielkie, na szczcie, bdy. Na mapie nr 6 s. 49 widnieje nazwa pastwa Jugosawia uywana formalnie od 1929 roku, podczas gdy mapa ma ilustrowa polityczne granice pastw w roku 1922. Na mapie nr 8 s. 85, brakuje dwch jednostek administracyjnych: Protektoratu Czech i Moraw oraz Generalnego Gubernatorstwa (byy to jednak jednostki niesuwerenne, wic w ostatecznoci mona ich nie uwzgldnia), a ponadto (prawdopodobnie z uwagi na skal mapy) zapomniano zaznaczy tereny sowackiego zaboru polskiej czci Spisza i Orawy. Generalnie, zwaywszy na wspczesne moliwoci graficzne, podane byoby uczynienie poszczeglnych map bardziej czytelnymi. Na stronie 79 znajdujemy informacj nastpujcej treci: Jednake w czerwcu 1941 roku, brytyjscy amacze kodw rozszyfrowali kod Enigmy uywany przez U-booty operujce na Atlantyku. Doskonale wiadomo natomiast, e sukces brytyjskich kryptologw z Bletchley Park byby niemoliwy (co wspczenie przyznaj ju skdind niechtnie sami Brytyjczycy), bez wczeniejszych bada nad kodami Enigmy prowadzonych przez trzech polskich kryptologw: Mariana Rejewskiego, Henryka Zygalskiego i Jerzego Ryckiego. Nie chodzi tutaj o jak megalomani narodow, ale o uznanie podstawowych faktw historycznych i nieprzypisywanie caoci zasug jednemu wywiadowi. Na stronie 116 znajduje si nastpujce zdanie Wielka Brytania wyruszya na wojn po tym, jak Polska zostaa napadnita w 1939 roku. Wiemy tymczasem, e chodzio wwczas jedynie o formalne wypowiedzenie wojny, ktremu nie towarzyszya praktycznie adna akcja militarna, ktrej celem byaby pomoc napadnitemu sojusznikowi. Poniewa jednak trudno jednoznacznie ustali zakres czasowy wyraenia po tym, jak (czy chodzi o natychmiastow reakcj czy te reakcj np. po upywie roku), ograniczam si do zasygnalizowania niepokoju zwizanego z tym, e przecitny czytelnik moe zrozumie, i Wielka Brytania pospieszya Polsce z rzeczywist pomoc we wrzeniu 1939 roku. Na stronie 130 autor uywa okrelenia Polski korytarz w odniesieniu do czci Pomorza (Wojewdztwo Pomorskie) nalecego przed II wojn wiatow do Polski. Problem polega na tym, e nazwa ta stanowi de facto wytwr nazistowskiej propagandy, kwestionujcej prawa Polski do tego terytorium. W moim przekonaniu, w literaturze fachowej wspomnian nazw powinno si opatrzy cudzysowem. Na stronie 134 autor wymienia kryzysy, ktre wstrzsay wiatem w okresie tzw. zimnej wojny. Niestety pomija niebagatelne znaczenie Solidarnoci jako wielomilionowego ruchu spoecznego, ktrego nazwa wywoywaa niepokj wrd
238

przywdcw prawie kadego komunistycznego pastwa w latach 80. ub. wieku. Ostatecznie wprowadzenie stanu wojennego w Polsce skutkowao duo wikszym napiciem w relacjach radziecko-amerykaskich ni wymieniona przez autora Praska Wiosna (1968) czy Powstanie Wgierskie w 1956 roku (przy caym szacunku dla obydwu antytotalitarnych zryww w Europie rodkowej) . Na stronie 134 widnieje informacja, e Polska utracia swoje wschodnie terytoria na rzecz Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Autor zapomnia doda, e take na rzecz Biaoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej oraz Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Na stronie 136 autor stwierdza, e Wgry i Czechosowacja dokonay wymiany etnicznej ludnoci. Jest to stwierdzenie prawdziwe, ale nie zaszkodzioby zaznaczy, e skala owej wymiany bya raczej symboliczna, zwaszcza w zestawieniu z wysiedleniem Niemcw (byo to kilkadziesit tysicy osb po kadej ze stron). Zdecydowana wikszo sowackich Wgrw pozostaa bowiem na terytorium Czechosowacji. Na stronie 136 znajduje si informacja, e Bukowina z poow miliona mieszkacw zostaa wczona do Ukrainy. Jest to stwierdzenie tylko w poowie prawdziwe, gdy w rzeczywistoci chodzi jedynie o pnocn cz Bukowiny ze stolic w Czerniowcach, podczas gdy poudniowa ze stolic w Suczawie pozostaa w Rumunii (przed II wojn wiatow do Rumunii naleaa caa Bukowina, ktra przed I wojn wiatow bya prowincj austriack). Na stronie 151 czytamy, e Jugosawia podobnie jak wszystkie pastwa bloku wschodniego (wymienione w tekcie) odrzucia w 1947 roku pod presj ZSRR ofert udziau w Planie Marshalla. Jest to stwierdzenie prawdziwe, przy czym naleaoby jednoczenie odnotowa, e w 1950 roku rzd jugosowiaski zmieni zdanie i przyj 150 mln dolarw pomocy amerykaskiej w ramach tego planu. Wymienione powyej zastrzeenia oraz uzupenienia maj bardzo rny ciar gatunkowy i naley powtrzy nie wpywaj na bardzo pozytywn ocen recenzowanej publikacji. Reasumujc, jestem przekonany, e recenzowana pozycja stanowi istotne wzbogacenie literatury z zakresu geopolityki. Nie sdz, aeby zwabiony atrakcyjnym tytuem czytelnik mg cho przez chwil odczuwa znuenie t pasjonujc lektur, ktrej gwn zalet jest syntetyczne ujcie szerokiej problematyki, a jednoczenie wyjtkowo sprawny i wcigajcy styl narracji. RADOSAW ZENDEROWSKI

239

240

Krzysztof Szczerski (red.), Podmiotowo geopolityczna. Studia nad polsk polityk zagraniczn, Krajowa Szkoa Adaminsitracji Publicznej, Warszawa 2009, ss. 306.
Nakadem Krajowej Szkoy Administracji Publicznej ukazaa si praca zbiorowa, bdca owocem prac modych badaczy z krakowskiego Klubu Jagielloskiego. Publikacja powicona jest statusowi i obecnoci Polski w wymiarze globalnym (s. 5). Zakres przedmiotowy oraz poziom artykuw s bardzo zrnicowane. To co najciekawsze dla badaczy i analitykw zajmujcych si geopolityk to wkad tej publikacji w upowszechniania paradygmatu geopolitycznego. Publikacj otwiera nieszablonowy, autorski wykad redaktora naukowego ksiki, Krzysztofa Szczerskiego, zatytuowany Analiza neogeopolityczna (neogeo). Ten najobszerniejszy tekst omawianej ksiki (obejmujcy ponad 50 stron) wskazuje wyranie, i w XXI wieku podejcie geopolityczne nie tylko nie tylko nie stracio na aktualnoci, lecz mamy do czynienia z jego renesansem. Autor konstatuje, i musimy ponownie nauczy si zapomnianych ju poj z klasycznego sownika realizmu midzynarodowego, takich jak: strefa wpywu, mocarstwo, rdze i peryferia, zasoby strategiczne, przewaga, uzalenienie, interwencja, sojusznik (s. 12). Jake to odmienne spojrzenie od innych gosw, syszalnych take w murach fundatora omawianej ksiki. Przypomnijmy dla kontrastu fragment przemwienia Adam Rotfelda w KSAP, bdcy symptomatycznym dla rodowisk krytykujcych posugiwanie si geopolityk jako narzdziem nadawczym i analitycznym. Odwoywanie si do geopolityki stao si nawet modne rwnie w Polsce. Tylko niewielu z tych analitykw, ktrzy uywaj tego terminu i odwouj si do koncepcji geopolityki, ma wiadomo, e w istocie rzeczy by to termin wprowadzony przez niemieckiego badacza Naumana przed I wojn wiatow, jako uzasadnienie ekspansji Niemiec na Wschodzie. Odwoywanie si do geopolityki dzi jest po prostu zaprzeczaniem rzeczywistoci, poniewa geopolityka stracia na znaczeniu: dawniej gry, rzeki, morza byy naturaln przeszkod granic, ktra chronia pastwa. Byy to przeszkody nie do przebycia. Dzisiaj te przeszkody straciy na znaczeniu. Mwienie o geopolityce w XXI wieku jest wiadectwem pewnej bezradnoci badaczy oraz tych politykw, ktrzy nie umiej sformuowa adekwatnej odpowiedzi na to, co jest rzeczywicie nowe1. Jako kluczowy moment odrodzenia si geopolityki jako podstawowego paradygmatu analizy stosunkw midzynarodowych K. Szczerski wskazuje rok 2008, a konkretnie dat 8 sierpnia, czyli pocztek wojny rosyjsko-gruziskiej. Odrodzon matryc analizy polityki wiatowej nazywa paradygmatem neogeopolitycznym, czsto zastpujc te nazw abrewiacj neo-geo, co moe budzi pewne wtpliwoci natury semantyczno-estetycznej, jednak nie narusza w niczym istoty rzeczy, a wanie desygnaty tego pojcia s osi wywodu krakowskiego naukowca. Paradygmat neogeopolityczny zadaniem K. Szczerskiego,
1

http://www.ksap.gov.pl/ksap/file/wystapienia/20080903_Rotfeld.pdf [12.11.2009] 241

nie oznacza prostego rozumienia w kategoriach geografii politycznej czy biernego uznania wynikajcego z niej determinizmu okrelajcego strategi dziaa na arenie midzynarodowej. Wspczesna polityka globalna w wikszym stopniu opiera si bowiem na geografii wyobraonej zmiennej, poddanej grze interesw, dyskursywnej i politycznie ustanawianej rwnowadze si, potencjaw i sojuszy (s. 13). Autor ciekawie definiuje istot potencjau geopolitycznego czy prawida dobrej praktyki w polityce zagranicznej (s. 20-23). Wartym odnotowania elementem artykuu K. Szczerskiego jest wybr postaw geopolitycznych wystpujcych w geopolityce polskiej po 1989 r. Znajdziemy tu zarwno autorsk periodyzacj, jak i konkretne przykady opierajce si na cytatach autorw (s.47-58). K. Szczerski susznie zauwaa, e w dzisiejszych czasach nie mona ogranicza horyzontw politycznych pastw tylko i wycznie przestrzeni geograficzn, obejmowa musi take subiektywne wyobraenia spoeczestw dotyczce polityki i przestrzeni i tzw. kody geopolityczne. Jest to cakowicie zbiene z postulatami szkoy tzw. geopolityki krytycznej, praktykowanej od ponad dwudziestu lat na Zachodzie. Krzysztof Szczerski niestety nie odwouje si w adnym miejscu swojej publikacji do takich klasykw nowej geopolityki jak John Agnew, Klaus Dodds, Colin Flint, Leslie Hepple, Virginia Mamadouth, Gearid Tuathail czy Peter Taylor. Co wicej, w ogle nie wspomina w swoim tekcie o takim nurcie bada, mona zatem odnie mylne wraenie, e praca ta jest prekursorska pod wzgldem samych zaoe. Samo datowanie narodzin nowego paradygmatu (8.08.2008) jest kompletnym nieporozumieniem. Podejcie badawcze, ktre K. Szczerski charakteryzuje w swoim artykule na Zachodzie nazywane mianem nowej geopolityki czy geopolityki krytycznej, przeywa swj rozkwit od pocztku lat 90. ubiegego wieku i tzw. wojna sierpniowa nie wpyna w aden zasadniczy sposb na jego podoe teoretyczne czy metodyczne. W omawianym tomie na wyrnienie zasuguje artyku Baeja Sajduka pt. Tradycyjne metody analizy polityki zagranicznej (s. 59-86). Tekst wyszczeglnia modele analizy historycznej, poziomy, struktury i podmioty analizy i oglne uwarunkowania polityki zagranicznej. W zakresie analiz szczegowych autor szerzej omawia matryc SWOT i tabel decyzyjn. Pozosta cz ksiki zajmuje 13 studiw przypadkw, obejmujcych m.in. problematyk militarn, polityk energetyczn, gospodarcz czy mark Polski i umiejscowienie Polski w midzynarodowych rankingach. To co najbardziej razi w ksice to bardzo skpe odwoywanie si do literatury geopolitycznej (z wyjtkiem tekstu B. Sajduka). Brak jest jakichkolwiek odwoa choby do fundamentalnych prac Marcina Rociszewskiego, Stanisawa Bielenia, czy klasycznej ju monografii Leszka Moczulskiego. Mimo wielu zastrzee warto sign po omawian pozycj, poniewa stanowi ona swego rodzaju wyom w podejciu do paradygmatu geopolitycznego przez cz kierownictwa instytucji rzdowych. Po okresie kilkudziesiciu lat nie tylko ignorowania, ale czasem nawet zwalczania geopolitycznego stylu mylowego przez instytucje rzdowe (w czym przodowa np. Polski Instytut Spraw Midzynarodowych pod przewodnictwem Romana Kuniara), mamy do czynienia z pierwsz jaskk, ktra co prawdy
242

wiosny nie czyni, ale daje jakie nadzieje na zmian optyki przynajmniej czci instytucji pastwowych i odejcie przez polskie orodki decyzyjne od mylenia antykwarycznego na rzecz podejcia neorealistycznego. Zapoznanie si z ksik jest tym atwiejsze, e zostaa zamieszona w wersji elektronicznej na stronie KSAP2. LESZEK SYKULSKI

http://www.ksap.gov.pl/ksap/file/publikacje/5_podmiotowosc.pdf. 243

IV. SPRAWOZDANIA RELACJA Z II ZJAZDU GEOPOLITYKW POLSKICH (WARSZAWA, 23-24.10.2009 R.)

W dniach 23-24 padziernika 2009 r. w Warszawie, w murach Akademii Obrony Narodowej, odby si II Zjazd Geopolitykw Polskich. Organizatorem konferencji by Instytut Geopolityki a wsporganizatorami: Akademia Obrony Narodowej i Polskie Towarzystwo Geopolityczne. W Zjedzie wzio udzia cznie 117 uczestnikw, reprezentujcych m.in. Akademi Obrony Narodowej, Polsk Akademi Nauk, Uniwersytet Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdaski, Uniwersytet Jagielloski, Uniwersytet lski, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Wrocawski, Dolnolski Orodek Studiw Strategicznych, Dom Kaukaski, Europejskie Centrum Analiz Geopolitycznych, Fundacj im. Kazimierza Puaskiego, Fundacj Odysseum, Instytut Geopolityki i Polskie Towarzystwo Geopolityczne. Stoiska patronackie podczas konferencji wystawiy: Wydawnictwo Naukowe PWN, Dom Wydawniczy Bellona, Wydawnictwo Adam Marszaek, Wydzia Wydawniczy Akademii Obrony Narodowej, Drukarnia Remigraf, Drukarnia Ars Libri. Obrady zainauguroway wykady prof. dra hab. Juliana Skrzypa (AON) Geopolityka wczoraj, dzisiaj i jutro oraz dra hab. Leszka Moczulskiego (PAN) Geopolityka: zalety i niebezpieczestwa. W pierwszym dniu Zjazdu odbya si take debata pt. Geopolityka a bezpieczestwo Pastwa Polskiego (jej moderatorem by pk prof. dr hab. Dariusz Kozerawski). Na czci nieoficjalnej konferencji w kasynie oficerskim odbya si dyskusja o przyszoci polskiej geopolityki akademickiej, robocze omwienie planw wydawniczych oraz organizacyjnych na 2010 r. Zostao take wybrane miejsce III Zjazdu Geopolitykw Polskich Wrocaw. W drugim dniu konferencji obrady toczyy si w trzech sekcjach tematycznych. Sekcja myli geopolitycznej (moderator: dr Robert Potocki): Prof. dr hab. Tadeusz MARCZAK Projekt Wielkiej Eurazji w dawnej i obecnej myli geopolitycznej. Dr hab. Jarosaw GRYZ Geopolityczne aspekty polityki energetycznej Federacji Rosyjskiej. Hijran ALIYEVA Wspczesna polityka informacyjna Rosji wobec pastw regionu poradzieckiego. Dr Valentin MIHAYLOV Pastwa i narody bakaskie w wiadomoci geopolitycznej Rosji. Rosja w wiadomoci geopolitycznej pastw i narodw bakaskich. Marlena SAWICKA Rosyjska odpowied na zachodni globalny projekt. Kornel SAWISKI Zwizek Radziecki w myli geopolitycznej Jeana Thiriarta w latach 1964-1968. Dominik JANKOWSKI Powrt Mackindera (o wspczesnej rywalizacji geopolitycznej na obszarze Azji Centralnej).
245

Dr Tomasz KLIN Wtki geopolityczne u Roberta Strausz-Hupego. Dr Robert POTOCKI Paleogeopolityka Patricka Buchanana. Dorota MIOSZEWSKA Anarchizacja adu globalnego w rozwaaniach Roberta Kaplana. Ryszard SURMACZ Polska odrbno cywilizacyjna na przestrzeni wiekw. Ireneusz BIAKOWSKI Profesor Feliks Koneczny jako prekursor nauki o cywilizacjach. Adam DANEK Stanisaw Bukowiecki jako geopolityk. Kamil GLINKA Miejsce i rola Polski w Europie po roku 1989 w myli Wadysawa Bartoszewskiego. Sekcja metodologii geopolityki (moderator: Leszek Sykulski): Prof. dr hab. Jarosaw MACAA Czym jest geopolityka? Spory definicyjne wok pojcia geopolityki. Prof. dr hab. Jan WENDT Wybrane problemy bada w geopolityce i geostrategii. Prof. dr hab. Franciszek GOEMBSKI Przestrze jako podstawowa kategoria geopolityki. Zaoenia hermeneutyczne i epistemologiczne. Dr Grzegorz TOKARZ Biologiczne determinanty geopolityki. Prof. dr hab. Mirosaw SUEK Rywalizacja geopolityczna jako gra o sumie zerowej. Pk dr Zbigniew LACH Analiza geopolityczna potencjau kryzysowego Afryki. Grzegorz ROSSA Czasokres trwania imperiw w perspektywie analizy historyczno-matematycznej. Dr Wojciech KAZANECKI Geopolityka krytyczna skuteczna metoda wyjaniania w XXI wieku? Dawid MADEJSKI Wprowadzenie do dydaktyki geopolityki. Wiesaw Piotr OLCZYK Nowy paradygmat naukowy w geopolityce. Piotr PIEKOWSKI Spoeczna percepcja bezpieczestwa jako czynnik geopolityczny. Leszek SYKULSKI Wspczesne wzowe problemy ontologii i epistemologii geopolityki. Sekcja geostrategii (moderator: pk dr Ryszard Niedwiecki): Prof. dr hab. Stanisaw BIELE Nowa dynamika geopolitycznej fragmentacji porzdku midzynarodowego. Prof. dr hab. Jzef MARCZAK Geopolityczne i geostrategiczne determinanty tworzenia bezpieczestwa narodowego Polski w XXI w. Pk dr Ryszard NIEDWIECKI Gwne trendy w globalnym systemie geostrategicznym na pocztku XXI wieku. Pk dr hab. Andrzej CZUPRYSKI Rola Si Zbrojnych w geopolityce pastwa. Prof. dr hab. Piotr EBERHARDT Ksztat terytorialny Polski wedug mapy rosyjskiej (1914) i sowieckiej (1944).
246

Dr Radosaw DOMKE Pooenie geopolityczne Rzeczypospolitej w latach 1918-1939 oraz 1989-2009. Prba porwnania. Janusz KOWALCZYK Granica polsko-ukraiska w XX wieku. Przemysaw OZIERSKI Misja NATO w Afganistanie w kontekcie geopolitycznych uwarunkowa regionu. Piotr GRACZYK Arktyka i geopolityka. Obszar Arktyki w perspektywie wybranych koncepcji geopolitycznych i geostrategicznych. Witold MICHAOWSKI Geopolityczne znaczenie Syberii. Przemysaw ADAMSKI Strategiczne znaczenie obszarw grskich w konfliktach zbrojnych przeomu XX/ XXI wieku. Por. rez. Marcin WASZCZUK Wspczesne uwarunkowania geopolitycznie a rozwj bezpieczestwa pastwa w oparciu o potencja obronny ruchu strzeleckiego.

W czasie Zjazdu zostay wybrane nowe wadze Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. Prezesem Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego zosta dr Radosaw DOMKE. Wiceprezesami zostali wybrani: dr hab. Leszek MOCZULSKI i prof. dr hab. Julian SKRZYP. W skad Zarzdu PTG weszli take: prof. dr hab. Tadeusz MARCZAK, prof. dr hab. Mirosaw SUEK, dr Grzegorz TOKARZ i Leszek SYKULSKI (sekretarz). Godno honorowego prezesa PTG zostaa przyznana dr hab. Leszkowi MOCZULSKIEMU. W skad Komisji Rewizyjnej PTG weszli: Dorota MIOSZEWSKA, dr Wojciech KAZANECKI (przewodniczcy), dr Tomasz KLIN. W drugim dniu obrad odbya si take dyskusja panelowa pt. Ontologia i epistemologia paradygmatu geopolitycznego. Perspektywy rozwoju obszaru badawczego teorii i metodologii geopolityki (moderatorem by dr Radosaw Domke). Podczas konferencji poruszono szereg temtw zwizanych z instytucjonalizacj geopolityki akademickiej w Polsce. Mwiono m.in. o planach uruchomienia studiw podyplomowych i specjalistycznych kursw z geopolityki oraz o szczegowych planach wydawniczych na najblisze dwa lata.

MARCIN SABO, LESZEK SYKULSKI

247

248

NOTY O AUTORACH
STANISAW BIELE doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, specjalno: stosunki midzynarodowe. Zatrudniony w Instytucie Stosunkw Midzynarodowych Wydziau Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1984-1987 i 2002-2008 zastpca dyrektora Instytutu, w latach 1993-1999 i od 2008 - prodziekan Wydziau Dziennikarstwa i Nauk Politycznych. Od 1999 roku redaktor naczelny czasopisma Stosunki Midzynarodowe-International Relations. Dziedziny zainteresowa badawczych: interesy narodowe i polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej; problemy tosamoci w stosunkach midzynarodowych; polityka wschodnia Polski; procesy negocjacyjne w stosunkach midzynarodowych. Autor monografii, artykuw naukowych i rozdziaw w pracach zbiorowych. Waniejsze publikacje z ostatnich lat: Polityka w stosunkach midzynarodowych, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010, s. 285; Stosunki Rosji z Uni Europejsk. Otnoszenija Rossiji z Jewrosojuzom, wspred., Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 314; Polityka zagraniczna Rosji, wspred., Difin, Warszawa 2008, s. 218. RADOSAW DOMKE doktor; absolwent Instytutu Historii UZ; prezes Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego, wiceprezes Instytutu Geopolityki, zastpca redaktora naczelnego Przegldu Geopolitycznego; autor ponad 30 publikacji z zakresu historii najnowszej i geopolityki; obecnie przygotowuje prac powicon Halfordowi Mackinderowi. JAROSAW GRYZ doktor habilitowany, pracownik naukowo-dydaktyczny Akademii Obrony Narodowej. Autor licznych artykuw zamieszczonych w Przegldzie Europejskim, Strategic Impact, Zeszytach Naukowych AON oraz prac powiconych problematyce bezpieczestwa i stosunkw midzynarodowych, w tym m.in. monografii: Proces instytucjonalizacji stosunkw transatlantyckich (Warszawa 2004), wraz z A. Dawidczykiem i S. Koziejem Zarzdzanie strategiczne bezpieczestwem. Teoria - praktyka dydaktyka (d 2006), wraz z W. Kitlerem redaktor Systemu reagowania kryzysowego (Toru 2007). Ponadto, redaktor naukowy monografii: Bezpieczestwo w stosunkach transatlantyckich (Toru 2008) oraz Systemu reagowania kryzysowego Unii Europejskiej. Struktura - charakter obszary (Toru 2009). TOMASZ KLIN doktor, pracownik Instytutu Politologii UZ; czonek Rady Naukowej Geopolityki; autor ponad 15 publikacji; ostatnio opublikowa rozpraw: Wizje adu midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli geopolitycznej w okresie II wojny wiatowej (Toru 2008). MARTA KNOCH magister, absolwentka politologii Uniwersytetu Gdaskiego zainteresowania naukowe: przemiany cywilizacyjne. ARTUR ROLAND KOZOWSKI (ur. 1972) doktor; adiunkt w Wyszej Szkole Bankowej w Gdasku. Specjalno naukowa: geopolityka Europy rodkowo-Wschodniej. DOROTA MIOSZEWSKA absolwentka Instytutu Politologii UZ; doktorantka na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM, gdzie przygotowuje rozpraw powicon idei imperium w amerykaskiej myli neokonserwatywnej; autorka ponad 15 publikacji; obecnie przygotowuje do druku rozpraw: Trjpaszczyznowa szachownica: Segmentaryzacja wielkiej polityki w rozwaaniach Josepha Nyea. ANDRZEJ JZEF ROMAN PISKOZUB (ur. 1933) profesor zwyczajny, doktor habilitowany. Specjalno naukowa: geografia historyczna oraz historia i geografia 249

cywilizacji. Zaoyciel i kierownik Katedry Nauki o Cywilizacji na Uniwersytecie Gdaskim (1992-2002). Doctor honoris causa Uniwersytetu Szczeciskiego (1999). Emerytowany profesor Instytutu Historii Uniwersytetu Gdaskiego (2003). ROBERT POTOCKI doktor, pracownik Instytutu Politologii UZ, redaktor naczelny Geopolityki i kierownik Komisji Bada Wschodnich IG, ostatnio opublikowa: Polsk Bibliografi Pomaraczowej Rewolucji (Czstochowa 2008) oraz Wojn sierpniowa (Czstochowa 2008); MARLENA SAWICKA absolwentka stosunkw midzynarodowych na Uniwersytecie Warszawskim; przez p roku studiowaa na Pastwowym Uniwersytecie w Sankt Petersburgu; specjalizuje si w problematyce polityki midzynarodowej na obszarze WNP i w rosyjskiej myli politycznej. MARCIN SABO geopolityk, historyk, geolog, podrnik, amator astronomii (jest uczestnikiem kilku midzynarodowych przedsiwzi obserwacyjnych). Czonek zarzdu Instytutu Geopolityki, w ktrym kieruje Sekcj Astropolitki i Astrostrategii. Czoenk redakcji Przegladu Geopolitycznego. LESZEK SYKULSKI redaktor naczelny Przegldu Geopolitycznego, prezes Instytutu Geopolityki, sekretarz Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. JAROSAW TOMASIEWICZ doktor nauk humanistycznych, adiunkt na Uniwersytecie lskim, specjalizuje si w problematyce terroryzmu i ekstremizmu politycznego, autor m.in. Midzy faszyzmem a anarchizmem - nowe idee dla Nowej Ery (2000), Terroryzm na tle przemocy politycznej (zarys encyklopedyczny) (2000), Ugrupowania neoendeckie w Trzeciej Rzeczypospolitej (2004), Zo w imi Dobra. Zjawisko przemocy w polityce (2009). RADOSAW ZENDEROWSKI prof. nadzw., doktor habilitowany, ur. 1974 r. w Cieszynie (woj. lskie), Z-ca Dyrektora Instytutu Politologii na Uniwersytecie Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie, kierownik Katedry Teorii Pastwa i Polityki Midzynarodowej, czonek Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych.

250

INFORMACJE DLA AUTORW

1. W Przegldzie Geopolitycznym (dalej: PG) publikowane s jedynie oryginalne artykuy, materiay, recenzje i sprawozdania z zakresu szeroko rozumianej geopolityki. Przez pojcie geopolityki redakcja PG rozumie przede wszystkim: (a) interdyscyplinarn nauk, (b) paradygmat badawczy z pogranicza nauk spoecznych i przyrodnicznych, (c) teori wyjaniania stosunkw midzynarodowych (tzw. realizm geopolityczny), (d) doktryn polityczn. 2. Proponowana publikacja przechodzi dwa etapy recenzji: recenzj wewntrzredakcyjn oraz recenzj zewntrzn, przeprowadzan przez samodzielnego pracownika naukowego. Recenzja zewntrzna nie dotyczy materiaw zamwionych przez Instytut Geopolityki. 3. Objto artykuu nie powinna przekracza jednego arkusza wydawniczego (ok. 40 tys. znakw ze spacjami, tj. ok. 22 stron maszynopisu). Recenzja nie powinna obejmowa wicej ni 15 tys. znakw ze spacjami (ok. 8 stron maszynopisu). Redakcja PG (dalej: redakcja) zastrzega sobie prawo do skracania oraz adjustacji tekstw. 4. Redakcja przyjmuje materiay do publikacji w jzykach: polskim, rosyjskim, angielskim, francuskim, niemieckim oraz hiszpaskim. Kady tekst powinien zawiera krtkie podsumowanie w jzyku angielskim, lub polskim w przypadku materiaw obcojzycznych (75-150 wyrazw). W przypadku przekadw na jzyk polski redakcja prosi o doczenie materiau oryginalnego. 6. Proponowane teksty powinny by sporzdzaone w powszechnie dostpnych edytorach tekstw typu Microsoft Word lub OpenOffice. Mona je nadsya drog elektroniczn na adres e-mailowy redakcji (podany na stronie redakcyjnej) lub na adres Instytutu Geopolityki. Materiay do publikacji powinny spenia ponisze kryteria: a) Wielko czcionki tekstu: 12 pkt, czcionka przypisw: 10 pkt, interlinia: 1,5 wiersza, wszystkie marginesy: 2,5 cm; b) Na pierwszej stronie powinno znale si imi i nazwisko autora (autorw), oraz peny wyrodkowany tytu, ktry powinien by wyboldowany i mie wielko 14 pkt.; wszystkie rdtytuy w tekcie powinny by pogrubione i wyjustowane do lewej strony oraz mie wielko 12 pkt; c) Akapity i wszelkiego rodzaju przypisy poiwnny mie wcicie o szer. 0,5 cm; d) Cytaty powinny zaczyna si w dolnej i koczy w grnej frakcji tekstu; e) Zaczone do tekstu mapy powinny by sporzdzone wycznie w kolorystyce czarno-biaej lub odcieniach szaroci. f) Standartowy przypis powinien zawiera nastpujce dane: inicja imienia, nazwisko autora, tytu i ewentualnie peny podtytu pracy, miejsce i rok wydania, numer strony. W przypisach bibliograficznych nie stosujemy adnych wyrnie w postaci pogrubienia, kursywy, itp.; w przypadku periodykw naukowych zaczynamy jak wyej jeli chodzi o tytu, nastpnie podajemy rok wydania, numer tomu, numer czasopisma, stron; w przypadku artykuw z prac zbiorowych zaczynamy notk bibliograficzn tak jak wyej, po czym postpujemy wg schematu: [w:] tytu: redakcja, miejsce i data wydania, strona; w przypadku odnonie przypisw internetowych zaczynamy standardowo podajc inicja imienia, nazwisko autora, tytu i ewentualnie

251

peny podtytu pracy, po czym podajemy, po przecinku w nawiasach typu < > peny adres internetowy z podaniem daty korzystania z e-sieci, g) Pozycje bibliograficzne pisane cyrylic piszemy wycznie w oryginale. Autorw prosi si o niedokonywanie samodzielnej transkrypcji ani transliteracji. h) W przypadku powtarzajcych si pozycji bibliograficznych wprowadzamy oglnie znane skrtowce w wersji aciskiej: Idem, Ibidem, op.cit., passim.6. Na kocu tekstu naley zaczy krtk not o autorze. 8. Instytut Geopolityki jako prywatna instytucja naukowo-badawcza nie identyfikuje si z adnym ugrupowaniem politycznym, ani z adn szko lub ide geopolityczn. Wszelkie materiay prezentowane na amach PG, o ile nie zaznaczono tego wczeniej, nie s mog by utosamiane z pogldami redakcji, ani te nie reprezentuj oficjalnego stanowiska stowarzyszenia Instytut Geopolityki. REDAKCJA PRZEGLDU GEOPOLITYCZNEGO

252

253

254