Kognitywne podstawy jzyka i jzykoznawstwa REDAKCJA Elbieta Tabakowska Krakw Tytu oryginau Cognitive.

Exploration of Language and Linguistics EuroPillProject (Socrates for Youth, Montoyerstraat 70, B-1040 Brussels, Contract no. 34969) Ksika dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Copyright for the Polish edition by Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIYERSITAS, Krakw 2001 Copyright for the Polish translation by Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIYVERSITAS, Krakw 2001 ISBN 83-7052-635-7 TAiWPN UNIYERSITAS Projekt okadki Ewa Gray SPIS TRECI 1 Przedmowa .............................. 11 : Rozdzia 1: Kognitywne podstawy jzyka: jzyk i myl .... 15 1.1. Wprowadzenie: systemy znakw ................ 16 1.2. Zasady strukturyzacji w jzyku ................. 20 1.2.1. Zasada indeksowoci w jzyku ............. 20 1.2.2. Zasada ikonicznoci w jzyku . ............. 24 1.2.3. Zasada symbolicznoci w jzyku ............ 30 1.3. Kategorie jzykowe a kategorie pojciowe ........... 32 1.3.1. Kategorie pojciowe ................... 32 1.3.2. Kategorie leksykalne .................. 36 1.3.3. Kategorie gramatyczne ................. 38 1.4. Podsumowanie .......................... 40 1.5. Zalecana lektura ......................... 42 1.6. wiczenia i zadania ....................... 42 Rozdzia 2: Co zawieraj sowa: leksykoogia .......... 45 2.1. Wprowadzenie: sowa, znaczenia i pojcia ........... 45 2.2. Od sw do znacze: semazjologia ............... 48 2.2.1. Wyrazisto: prototypowe znaczenia sw i prototypowe desygnaty ...................... 51 2.2.2. Relacje midzy znaczeniami wyrazw: sieci radialne . 53 2.2.3. Nieostro kategorii pojciowych i znacze wyrazw . 57 2.3. Od poj do sw: onomazjologia ................ 59 2.3.1. Wyrazisto w obrbie domeny pojciowej: terminy poziomu podstawowego ........ 60 2.3.2. Poczenia w obrbie domen pojciowych ....... 63 2.3.2.1. Taksonomie hierarchiczne .......... 63 2.3.2.2. Metafora i metonimia ............. 64 2.3.3. Nieostro w domenach pojciowych: problemy taksonomiczne ......................... 66 2.4. Wnioski: wspzalenoci midzy semazjologia i onomazjologia 68 2.5. Podsumowanie .......................... 69 2.6. Zalecana lektura . . 2.7. wiczenia i zadania

Rozdzia 3: Wewntrzna struktura wyrazu: morfologia . . . 3.1. Wprowadzenie: jednostki analizy morfologicznej ...... 3.1.1. Morfemy gwne i afiksy ............... 3.1.2. Sowotwrstwo a nadawanie nazw .......... 3.2. Kompozycja .......................... 3.2.1. Struktura wyrazw zoonych ............ 3.2.2. Porwnanie zoe i konstrukcji skadniowych . . . 3.2.3. Rola zoe i zestawie w procesie nazywania rzeczy 3.3. Derywacja ........................... 3.3.1. Morfemy sowotwrcze i morfemy fleksyjne ..... 3.3.2. Skd si bior afiksy? Gramatykalizacja ...... 3.3.3. Znaczenie i produktywno afiksw ......... 3.3.4. Rodzaje afiksw .................... 3.4. Rnorodno procesw sowotwrczych ........... 3.5. Fleksja ............................. 3.6. Wnioski: morfologia, leksykologia i skadnia ......... 3.7. Podsumowanie ......................... 3.8. Zalecana lektura ........................ 3.9. wiczenia i zadania ...................... Rozdzia 4: czenie treci informacyjnych: skadnia .... 4.1. Wprowadzenie: skadnia i gramatyka ............ 4.2. Schematy zdarze i semantyczne role ich uczestnikw . . . 4.2.1. Schemat bycie" .................... 4.2.2. Schemat wydarzenie" ................ 4.2.3. Schemat dziaanie" .................. 4.2.4. Schemat doznawanie" ................ 4.2.5. Schemat posiadanie" ................. 4.2.6. Schemat przemieszczanie" .............. 4.2.7. Schemat przekazywanie" .............. 4.3. Hierarchiczna i linearna struktura zdania .......... 4.3.1. Hierarchiczny porzdek skadnikw zdania ..... 4.3.2. Podstawowe schematy zdaniowe ........... 4.4. Osadzanie zdarze w kontekcie pragmatycznym: elementy kotwiczce w zdaniu . 4.4.1. Funkcja komunikacyjna: powiadamianie, pytanie, rozkazywanie ........................ 4.4.2. Stosunek mwicego do komunikatu jzykowego: mo-dalno .......................... 4.4.3. Czas aktu mownego: kategoria czasu gramatycznego . 4.4.4. Relacje midzy zdarzeniami: aspekt dokonany .... 4.4.5. Przebieg zdarzenia: aspekt niedokonany ....... 4.4.6. Kotwiczenie zdarze: synteza ............. Podsumowanie .......................... Zalecana lektura ......................... wiczenia i zadania ....................... Rozdzia 5: Dwiki jzyka: fonetyka i fonologia ........ Wprowadzenie: fonetyka i fonologia .............. 5.1.1. Pisownia a wymowa ................... 5.1.2. Symbole fonetyczne ................... Jak powstaj dwiki mowy ................... 5.2.1. Fonacja ..........................

5.2.2. Artykulacja ....................... Spgoski ............................ 5.3.1. Miejsca artykulacji ................... 5.3.2. Sposb artykulacji .................... 5.3.3. Artykulacje dodatkowe ................. Samogoski ............................ 5.4.1. Samogoski podstawowe ................ 5.4.2. Samogoski polskie ................... 5.4.3. Dyftongi jzyka polskiego ................ Fonemy i allofony; transkrypcja fonemiczna .......... 5.5.1. Definicje ......................... 5.5.2. Wariancja fakultatywna i dystrybucja komplementarna 5.5.3. Zasady transkrypcji ................... Wiksze jednostki fonologiczne ................. 5.6.1. Sylaba .......................... 5.6.2. Akcent, ton, intonacja .................. Dwiki w kontekcie ...................... 5.7.1. Epenteza ......................... 5.7.2. Elizja ........................... 5.7.3. Asymilacja ...... 5.7.4. Redukcja samogosek 5.7.5. Procesy zoone . . . Podsumowanie ........ Zalecana lektura ....... 5.10. wiczenia i zadania Rozdzia 6: Jzyk, kultura i znaczenie: semantyka midzykul-turowa ..................-. 6.1. Wprowadzenie: relatywizm jzykowy a uniwersalizm . .... 6.1.1. Relatywizm jzykowy i kulturowy ........... 6.1.2. Elementarne jednostki semantyczne jako klucz do porwna midzykulturowych......... 6.2. Wyrazy uwarunkowane kulturowo ............... 6.3. Kulturowe uwarunkowania w gramatyce ........... 6.4. Skrypty kulturowe ........................ 6.5. Wnioski: jzyk, kultura i myl ................. 6.6. Podsumowanie ................... 6.7. Zalecana lektura ......................... 6.8. wiczenia i zadania ....................... Rozdzia 7: Dziaanie za pomoc sw: pragmatyka ...... 7.1. Wprowadzenie: co to jest pragmatyka? ............. 7.1.1. Intencja komunikacyjna i akty mowy ......... 7.1.2. Kognitywna klasyfikacja aktw mowy ......... 7.2. Konstytutywne akty mowy a warunki fortunnoci ...... 7.2.1. Podkategorie konstytutywnych aktw mowy ..... 7.2.2. Warunki fortunnoci .................. 7.3. Informatywne akty mowy a zasada kooperacji......... 7.3.1. Presupozycje konwersacyjne i konwencjonalne .... 7.3.2. Zasada kooperacji i maksymy konwersacyjne ..... 7.3.3. Implikatury konwersacyjne i konwencjonalne .... 7.4. Obligatywne akty mowy a zasada grzecznoci .........

7.4.1. Rnica pomidzy pytaniami, ktre s zadawane w celu uzyskania informacji a dyrektywnymi aktami mowy 7.4.2. Grzeczno: uznanie autonomii rozmwcy ....... 7.5. Wnioski: zalenoci pomidzy struktur zdania i typem aktu mowy ....................... 7.6. Podsumowanie . . . 7.7. Zalecana lektura . . 7.8. wiczenia i zadania Rozdzia 8: Struktura wypowiedzi: lingwistyka tekstu .... 8.1. Wprowadzenie: komunikacja, tekst i lingwistyka tekstu . . . 8.2. Funkcja przedstawieniowa tekstu ............... 8.3. Spjno waciwa (koherencja) a spjno formalna (kohezja) 8.4. Spjno referencyjna ...................... 8.5. Spjno relacyjna ........................ 8.6. Przegld relacji koherencji ................... 8.7. Podsumowanie .......................... 8.8. Zalecana lektura ......................... 8.9. wiczenia i zadania ....................... Rozdzia 9: Jzyk w czasie: jzykoznawstwo historyczne . 9.1. Wprowadzenie: zmiana jzykowa a zrnicowanie jzyka Metody stosowane w jzykoznawstwie historycznym . . , Typologia zmian jzykowych ............... 9.3.1. Zmiany wewntrz sieci radialnej .......... 9.3.2. Zmiany z przesuniciem do innej sieci radialnej , 9.33. Zmiany w schematach ............... 9.3.4. Zmiana analogiczna ................. Przyczyny i przewidywalno zmiany ........... Podsumowanie ....................... Zalecana lektura ....................... wiczenia i zadania ..................... 9.4. 9.5. 9.6. 9.7. Rozdzia 10: Porwnywanie jzykw: socjologia jzyka, typologia jzykw i jzykoznawstwo kontrastywne . . . . . 10.1. Wprowadzenie: porwnywanie jzykw ............ 10.1.1. Jaki jest cel porwnywania jzykw? ......... 10.1.2. Okrelenie liczby jzykw ................ 10.1.3. Jzykoznawcze kryteria okrelajce podzia na jzyki i dialekty ......................... 10.1.4. Socjologiczny status jzykw .............. 10.2. Typologia jzykw ........................ 10.2.1. Pokrewiestwo genetyczne jako podstawa typologii . 10.2.2. Uniwersalia jzykowe jako podstawa typologii .... 320 10.3. Jzykoznawstwo kontrastywne ......... 325 10.3.1. Jzykoznawstwo kontrastywne czyli porwnawcze . . 326 10.3.2. Metodologiczne aspekty jzykoznawstwa kontrastywnego 330 10.3.3. Kontrastowanie fraz werbalnych ............ 333 10.4. Podsumowanie ..............-...- 33^ 10.5. Zalecana lektura ................. 338

10.6. wiczenia i zadania ............... Bibliografia . . . Indeks rzeczowy przedmowa Jzyk jest jednym z najbardziej skomplikowanych sposobw przekazywania myli. Niniejsza ksika przyjmuje przede wszystkim tak wanie perspektyw: pokaemy w niej, w jaki sposb jzyk suy wyraaniu myli. Takie podejcie znane jest w jzykoznawstwie jako podejcie kognitywne. Zgodnie z tym stanowiskiem jzyk stanowi element aparatu poznawczego czowieka, na ktry skadaj si take zdolno postrzegania i kategoryzowania, emocje, procesy abstrakcji i rozumowania. Wszystkie te zdolnoci poznawcze wspdziaaj z jzykiem i ulegaj jego wpywom. Wobec tego badanie jzyka staje si w pewnym sensie badaniem sposobw wymiany myli w procesie komunikacji midzy ludmi. Ksika powstaa w ramach sponsorowanego przez Uni Europejsk projektu EUROPILL, ktrego celem byo przygotowanie podrcznika umoliwiajcego uniformizacj kursw uniwersyteckich w krajach Unii Europejskiej. Wersja oryginalna (angielska) oraz kolejne wersje jzykowe (francuska, hiszpaska, niemiecka, woska, holenderska, grecka, a obecnie polska) powstay przy wydatnej pomocy Biura Programu SOCRATES przy Unii Europejskiej; program nie tylko wspiera wymiany studentw midzy uczelniami Europy, ale take stwarza warunki dla dalszego rozwoju takich wymian. Autorzy niniejszej ksiki reprezentuj wiele jzykw i wiele kultur. Poniej podano w porzdku alfabetycznym ich nazwiska i uniwersytety, na ktrych pracuj: De Caluwe, Johan (Gandawa, Belgia) Dirven, Ren (Duisburg, Niemcy) Geeraertes, Dirk (Leuven, Belgia) Goddard, Cliff (Metz, Australia) Grondelaers, Stefan (Leuven, Belgia) Prings, Ralf (Giessen, Niemcy) Radden, Giinter (Hamburg, Niemcy) 12 przedmowa 13 Serniclaes, Willy (Bruksela, Belgia) Soffritti, Marcello (Bolonia, Wochy) Spooren, Wilbert (Tilburg, Holandia) Taylor, John (Otago, Nowa Zelandia) Vazquez-Orta, Ignacio (Saragossa, Hiszpania) Yerspoor, Marjolijn (Groningen, Holandia) Wierzbicka, Anna (Cranberra, Australia) Winters, Margaret (Carbondale, 111., USA) Jak wida z tej listy, niniejsza ksika jest owocem intensywnej,] zbiorowej, midzynarodowej wsppracy. Kady z rozdziaw zosta na-1 pisany przez jednego lub dwch autorw. Dwie pierwsze wersje zostay J drobiazgowo przedyskutowane przez cay zesp, a nastpnie ponownie opracowane przez oryginalnych autorw (ktrych nazwiska umieszczo-l no na pierwszym miejscu). Wydawcy tomu poddali poszczeglne partie] tekstu dalszym przerbkom - w mniejszym lub wikszym stopniu -l starajc si utrzyma jednolity styl i spjno treciow caoci. We j wszystkich stadiach pracy nad ksik korzystano obficie z bogatych] dowiadcze pedagogicznych profesora Giintera Raddena, a take z je-j go trafnych intuicji i zamiowania do porzdku. Poszczeglne rozdziay] zostay napisane przez nastpujcych autorw:

Rozdzia 1: Ren Dirven i Giinter Radden (Elbieta Tabakowska)! Rozdzia 2: Dirk Geeraerts, Stefan Grondelaers, Ren Dirven| i Marjolijn Yerspoor (Grzegorz Szpila) Rozdzia 3: Johan De Caluwe, Ren Dirven i Marjolijn Yerspoor | (EwaWillim) Rozdzia 4: Marjolijn Yerspoor, Ren Dirven, Giinter Radden j (EwaWillim) Rozdzia 5: John Taylor, Willy Serniclaes (Janina Ozga) Rozdzia 6: Cliff Goddard i Anna Wierzbicka (Wadysaw Chopicki)| Rozdzia 7: Ignacio Vazquez-Orta, Ren Dirven, Ralf Pringsfj Wilbert Spooren, Marjolijn Yerpoor (Jerzy witek) Rozdzia 8: Wilbert Spooren (Andrzej Pawelec) Rozdzia 9: Margaret Winters, Ren Dirven (Jerzy Krzyszpie) Rozdzia 10: Marcello Soffritti, Ren Dirven (Marta Dbrowska) W nawiasach podano nazwiska autorw polskich wersji poszcz-1 glnych rozdziaw: zespou pracownikw Instytutu Filologii Angiel-j skiej Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie, ktrych praca czsto] wykraczaa daleko poza obowizki tumacza. Wprowadzili oni do tekstu wiele nowych przykadw i wicze, dostosowujc je do wiedzy i potrzeb polskiego czytelnika. Cao sprawdzia pod wzgldem merytorycznym i ujednolicia od strony stylistycznej dr Justyna Winiarska z Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Jagielloskiego. Rysunki wykona ukasz Tabakowski. W ten sposb liczba autorw ksiki wzrosa, a sam projekt - zgodnie z zamierzeniami jego twrcw - wzbogaci si o jeszcze jeden jzyk i o jeszcze jedn kultur. Wersja polska nie mogaby powsta, gdyby nie ofiarna praca Ulrike Kauzner (Bolonia) i Ralfa Pringsa (Giessen), ktrzy penili funkcje koordynatorw podczas pracy nad oryginaln wersj ksiki. Wszystkim, ktrzy nie szczdzili czasu i trudu, wsppracujc przy realizacji kolejnych etapw projektu, pragniemy w tym miejscu wyrazi nasze serdeczne podzikowania. Ren Dirven i Marjolijn Yerspoor (redaktorzy wersji angielskiej) Elbieta Tabakowska (redaktor wersji polskiej) Lista symboli i konwencji: - terminy naukowe zostay w tekcie wyrnione tustym drukiem. - obce wyrazy i zwroty przytaczane w tekcie, podobnie jak cytowane przykady, wyrniono kursyw, dodatkowo wyrniajc w nich tustym drukiem omawiane fragmenty - metafory pojciowe, zgodnie z przyjt konwencj, pisane s WERSALIKAMI - znaczenia obcojzycznych sw oraz tre przytaczanych poj podano w cudzysowach - zdania uznane za niepoprawne lub niegramatyczne oznaczono gwiazdk: * - formy zrekonstruowane oznaczono - zgodnie z przyjt konwencj-gwiazdk: * ~ zdania o wtpliwym statusie semantyczno-gramatycznym oznaczono pytajnikiem transkrypcj fonemiczn ujto w nawiasy ukone: /.../ transkrypcj fonetyczn ujto w nawiasy kwadratowe: [ ] ~ w tekcie ksiki uywa si nastpujcych skrtw: P - podmiot, O - orzeczenie, D dopenienie, V - samogoska, C - spgoska. ! Rozdzia l Kognitywne podstawy jzyka: jzyk i myl Niniejszy rozdzia zawiera wstpne wiadomoci o niektrych pod: stawowych aspektach jzyka i wiedzy o jzyku. Najpierw przyjrzymy si jzykowi jako systemowi komunikacji. Jak wszystkie takie syste| my> Jzyk posuguje si znakami. Analizowaniem znakw zajmuje si semiotyka, ktra bada werbalne i niewerbalne systemy komunikacji uywane przez istoty ludzkie; przedmiotem jej bada s take systemy komunikacji w wiecie zwierzt.

Semiotyka wyrnia trzy typy znakw: indeksy, ikony i symbole. S one odbiciem trzech odmiennych zasad strukturyzacji, rzdzcych poczeniami formy i treci. Jzyk ludzki wyrnia si spord innych systemw komunikacji tym, e wykorzystuje wszystkie trzy zasady strukturyzacji; uywane w nim znaki s jednak przede wszyst| kim znakami symbolicznymi. W dalszej czci rozdziau przyjrzymy si cechom jzyka, ktre nie tylko umoliwiaj komunikacj, ale take stanowi odbicie wiata ludzkich poj. wiat ten obejmuje, midzy innymi, kategorie pojcio-we, ktre stanowi system o wiele bogatszy od systemu znakw jzykowych. Bardzo wiele kategorii pojciowych - cho z pewnoci nie j Wszystkie - daje pocztek kategoriom jzykowym. Kategorie jzyko-We z kolei nie tylko umoliwiaj nam porozumiewanie si, ale take Wrzucaj okrelony sposb pojmowania otaczajcego nas wiata. 16 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK I MYfi l Wprowadzenie: systemy znakw 17 1.1. Wprowadzenie: systemy znakw Ludzie s istotami spoecznymi i pragn si nawzajem informc wa o tym, co si dzieje w ich umysach; o tym, co widz, w co wierz co wiedz i czuj, co chcieliby robi i co robi w danym momencie. Ce ten mona osign na rne sposoby. Dajemy wyraz naszemu zdzi| wieniu unoszc brwi, rysujemy domi w powietrzu ksztaty kobiece go ciaa, wyraamy myli sowami. Wszystkie te rodki wyrazu s dla nas znakami" czego. W najszerszym znaczeniu, znak mom zdefiniowa jako okrelon form, ktra reprezentuje co innego" co, co rozumiemy jako jej znaczenie. Tak na przykad uniesieni^ brwi jest rozumiane jako znak zdziwienia, podczas gdy wycierani^ nosa nie jest na og uwaane za znak", chocia moe nabra takie funkcji, jeli zostanie zamierzone na przykad jako wyraz protest Powysze trzy przykady reprezentuj trzy moliwe typy znakw znaki indeksowe, ikoniczne i symboliczne. Znak indeksowy, czyli indeks, wskazuje na co, co znajduje w jego bezporedniej bliskoci, zgodnie z etymologi aciskiego w} razu index - palec wskazujcy". Najbardziej oczywistym przykal dem takiego znaku jest ustawiony na poboczu drogi drogowskaj wskazujcy kierunek i nazw najbliszej miejscowoci - na przykaq Mylenice. Jego znaczenie mona przedstawi nastpujco: eby sil dosta do Mylenic, naley jecha w tym kierunku". Ale wyraz twarzjl - na przykad uniesienie czy zmarszczenie brwi - to te znak inde ksowy, poniewa wskazuje" na stan emocjonalny osoby: zdziwieni^ lub gniew. Znak ikoniczny, czyli ikona (od greckiego wyrazu eikon - obraz" jest to wizualny, fonetyczny lub jaki inny podlegajcy percepcji wij zerunek oznaczanego przedmiotu. Znak ikoniczny jest podobny przedmiotu, ktry reprezentuje. Na przykad znak drogowy ustawie ny w pobliu szkoy i ostrzegajcy kierowcw, e powinni uwaa n^ przechodzce przez drog dzieci, przedstawia dwjk dzieci przekra czajcych jezdni po pasach. Obraz ten oczywicie tylko w oglnych zarysach przedstawia rzeczywisty stan rzeczy, poniewa w jakimj okrelonym momencie przez ulic moe przebiega tylko jedno dziec ko albo wiksza grupa dzieci; mimo to, jego oglne znaczenie jes oczywiste. Pojcie zagroenia, jakie stwarzaj dla kierowcy wybiegs iace na jezdni zwierzta, take przedstawiane jest za pomoc znakw ikonicznych wizerunkw krowy czy jelenia. Ciarwki, samochody, traktory, motocykle i rowery, cieki rowerowe, mosty, spadaI iace kamienie, zakrty na drodze, serpentyny wszystko to te zazwyczaj przedstawia si w postaci ikon. Wspomniany powyej gest rk rysujcych w powietrzu wizerunek kobiety lub

odwzorowanie za pomoc ruchu palca cigu spiralnych schodw to oczywicie take znaki ikoniczne. W odrnieniu od znakw indeksowych i ikonicznych, znak symboliczny, czyli symbol, nie opiera si na naturalnym zwizku midzy form a reprezentowanym obiektem; wi ta jest jedynie konwencjonalna. Przykadem takiego symbolu jest znak drogowy przedstawia| jacy odwrcony do gry nogami" trjkt; u jego podstaw nie tkwi aden naturalny zwizek midzy form i znaczeniem ustp pierwszestwa". Zwizek ten jest czysto konwencjonalny. To samo mona powiedzie o emblematach wojskowych, o symbolu amerykaskiego dolara ($), o niemal wszystkich flagach pastwowych, i oczywicie take o wikszoci znakw jzykowych. Nie ma adnego naturalnego zwizku midzy form wyrazu zdziwienie" a jego znaczeniem. Termin symboliczny" w takim sensie, w jakim si go uywa w jzykoznawstwie oznacza, e - na mocy powszechnego porozumienia - ludzie zgodzili si" kojarzy okrelon form z okrelonym znaczeniem. To znaczenie przymiotnika symboliczny" wywodzi si od pierwotnego znaczenia greckiego wyrazu symbolem: by to znak rozpoznawczy", uywany midzy dwojgiem znajomych lub przyjaci - na przykad przeamany na dwie powki piercie, ktry pozwala dwojgu ludziom rozpozna si nawzajem po dugiej nieobecnoci, jeli te powki do siebie pasoway i day si z powrotem poczy w jedn cao. Dwie powki piercienia s nierozczne - podobnie jak irma wyrazu i jego znaczenie. Dyscyplin naukow zajmujc si badaniem systemw wszelkich typw znakw jest semiotyka (od greckiego wyrazu semeioticos ~ "dotyczcy znaku"). Jzyk ludzki jest oczywicie najbardziej zoo-nym z takich systemw, ale semiotyka zajmuje si take innymi for-mami zachowa komunikacyjnych ludzi i innych stworze: bada gesty, stroje, odlego midzy rozmwcami, sytuacje, w ktrych zwierz szczerzy zby, itd. Zwierzt^i take posuguj si bardzo zoonymi 18 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l , ^prowadzenie: systemy znakw 19 systemami znakw. Na przykad pszczoy porozumiewaj si mi sob za pomoc skomplikowanych ukadw tanecznych, informujjj w ten sposb inne pszczoy o kierunku i odlegoci, w jakiej znajduje i rdo nektaru oraz o jego jakoci; mapy uywaj systemu zoonej z dziewiciu rodzajw okrzykw, za pomoc ktrych potrafi przekazj wa sobie informacj o niebezpieczestwie: informuj inne maj o tym, w jakiej odlegoci znajduje si rdo zagroenia i jak due je niebezpieczestwo. Wiadomo, e wieloryby porozumiewaj si za moc caego systemu pieni, cho biologom jeszcze nie udao si tych k| munikatw rozszyfrowa. Wszystkie te systemy komunikacji skada si niemal wycznie ze znakw indeksowych. Tak wic pszczoa mo si porozumie z inn pszczo co do rda nektaru znajdujcego w pobliu, natomiast nie potrafi wyrazi swojego przekonania, e rdo moe si kiedy w przyszoci okaza obfitsze. Co wicej, nawti sama indeksowo znakw tego Jzyka" jest ograniczona do wymiar poziomego. Przeprowadzony w Pizie eksperyment wykaza, pszczoy znajdujce si u stp Krzywej Wiey nie potrafiy poinfoij mowa koleanek o obecnoci miodu, ktry umieszczono na szczycik Wszystkie trzy typy znakw s zrnicowane pod wzgldem st pnia abstrakcji. Znaki indeksowe s najbardziej prymitywne" i ma j najbardziej ograniczony zasig, poniewa s ograniczone do tui i teraz". Mimo to ludzie powszechnie ich uywaj; skada si z nic jzyk ciaa, jzyk znakw drogowych, a take niektre inne system] znakw i inne obszary komunikacji - na przykad reklama. Sam| produkty s najczciej zbyt prozaiczne, aby

przycign konsumer tw - musz si kojarzy z czym bardziej atrakcyjnym. Na przyka papierosy Marlboro kojarzone s na zasadzie zwizku indeksowegjj z penym przygd yciem amerykaskiego kowboja. Znaki ikoniczne s bardziej zoone, poniewa aby je zrozumie trzeba rozpozna okrelone podobiestwo. Obserwator musi sobil uwiadomi ikoniczny zwizek podobiestwa. Obraz moe by dof podobny do obiektu - tak jak to si dzieje w przypadku wizerunkowi witych postaci bdcych przedmiotem kultu w religii prawosa\ nej - ale moe te by do abstrakcyjny -jak na przykad schems tyczne sylwetki mczyzn i kobiet na drzwiach toalety albo sylwett samochodw czy samolotw przedstawione na znakach drogowych Ikony nie wystpuj prawdopodobnie w wiecie zwierzt. Znaki symboliczne s wyczn domen istot ludzkich. Potrzeby l komunikacyjne ludzi wykraczaj poza konieczno wskazywania na l rzedmioty czy tworzenia ich wizerunkw; ludzie chc take mwi l o rzeczach bardziej abstrakcyjnych - o przeszych i przyszych wyda-1 rzeniach, o obiektach, ktre s od nich znacznie oddalone, o swojej nadziei na wiatowy pokj, itd. To za mona osign jedynie za pomoc symboli, ktre ludzie na caym wiecie stworzyli na potrzeby komunikowania innym ludziom tego wszystkiego, o czym myl. Najbardziej zoonym systemem znakw symbolicznych jest jzyk naturalny we wszystkich swoich formach. Form najbardziej uniwersaln jest jzyk mwiony; na pewnym etapie rozwoju cywilizacyjnego i intelektualnego pojawia si pisana forma jzyka. Ludzie nie-syszcy wypracowali na wasne potrzeby systemy jzykw migo-| wych, ktre opieraj si gwnie na konwencjonalnych poczeniach gestw i znacze. Trzy typy znakw przedstawiono w tabeli l, ktra ukazuje take oglne zasady czenia ze sob form i znacze. Tabela 1. Zwizki lece u podstaw trzech typw znakw Indeksy Ikony Symbole powizanie powizanie powizanie formy ze znaczeniem formy ze znaczeniem formy ze znaczeniem oparte na przylegoci oparte na podobiestwie oparte na konwencji Znaki indeksowe s odbiciem bardziej oglnej zasady, w myl ktrej obiekty przylegajce do siebie - w sensie dosownym lub w przenoni - mog si nawzajem zastpowa. Tak na przykad ludzie maj siln tendencj do kojarzenia dziea sztuki z artyst, ktry je wykona, i wobec tego moemy powiedzie: Chciabym obejrze Malczew-skiego. Znaki ikoniczne s odbiciem oglniejszej zasady, w myl kto20 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l MYJB j 2 7asady^trukturyzacji w jzyku 21 rej wizerunek obiektu moe zastpi sam obiekt. Rolnicy od stule| wprowadzaj t zasad w ycie, ustawiajc na polach strachy wrble, ktre ptaki bior za swoich prawdziwych wrogw. Natomiaijj znaki symboliczne pozwalaj umysowi czowieka wyj poza ograr czenia, jakie narzucaj mu zasady przylegoci i podobiestwa; ki nim umys moe ustanawia zwizki symboliczne midzy dowoln| form i dowolnym znaczeniem. I wobec tego ra moe si sta sj blem mioci, a sowa - symbolem mdroci. Te trzy zasady zasadj indeksowoci, ikonicznoci i symbolicznoci - le u podstaw str kturyzacji jzyka, ktr zajmiemy si w nastpnym podrozdziale. 1.2. Zasady strukturyzacji w jzyku Jak ju powiedzielimy, istniej trzy typy znakw: indeksowej ikoniczne i symboliczne. Jzyk ma niemal w caoci charakter symj boliczny, poniewa stosunek midzy wyrazami i znaczeniami wyra zw nie jest oparty na przylegoci lub podobiestwie (moe z wyjt kiem sw naladujcych odgosy wydawane przez zwierzta), \ec\ na konwencji. Ale w zoonym

systemie symboli, ktry nazywamy j^ zykiem, moemy take dostrzec dziaanie zasad ikonicznoci i sym| bolicznoci. Istniej na przykad takie sowa, ktrych wyczn funt cj jest wskazywanie". Niektre typy zda wykazuj ikoniczne po dobiestwo" do stanw rzeczy, jakie opisuj. Ponadto, wybrane niej gdy w sposb arbitralny formy wyrazw (symbole) mona ze sobg zestawia, tworzc nowe wyrazy, ktrych znaczenie jest wyrani^ dostrzegalne; uywajc terminologii jzykoznawczej powiemy, e one semantycznie przezroczyste. 1.2.1. Zasada indeksowoci w jzyku Dziki zasadzie indeksowoci posiadamy umiejtno wskazyl wania" obiektw, ktre znajduj si w polu naszego zainteresowania] A poniewa uwaamy siebie samych za centrum wszechwiata, nz wszystko co nas otacza patrzymy z wasnego punktu widzenia. egocentryczny sposb widzenia wiata znajduje odbicie take w sj sobie, w jaki uywamyjzyka. Kiedy o czym mwimy, nasza pozycj^ w przestrzeni i czasie suy jako punkt odniesienia, wzgldem kti go sytuujemy w czasie i w przestrzeni inne przedmioty. O miejscu, w ktrym si znajdujemy mwimy tu"; o czasie, w ktrym si znajdujmy mwimy teraz". Jeli powiem Nasz ssiad jest tu teraz, mj suchacz bdzie wiedzia, e tu" odnosi si do miejsca, w ktrym : wanie si znajduj, a teraz" - do czasu, w ktrym formuuj ten komunikat. Pozostanie to prawd nawet w przypadku midzymiastowej czy midzypastwowej rozmowy telefonicznej: w dalszym cigu bdzie mowa o miejscu i czasie okrelanym z pozycji mwicego, a nie z pozycji suchacza. O miejscach innych od tych, w ktrych si znajdujemy, mwimy tam" lub jeli s znacznie oddalone od nas na przykad hen". Podobnie o czasie innym ni ten, w ktrym si znajdujemy, mwimy wtedy", co moe si odnosi zarwno do przeszoci, jak w zdaniu Wtedy si pobrali, jak i do przyszoci, jak w zdaniu Wtedy bd mieli dzieci. Takie wyrazy jak tu, tam, teraz, wtedy, dzi, jutro, ten, tamten, przyj i odej, podobnie jak zaimki osobowe ja, ty, on czy my nazywamy wyraeniami deiktycznymi. Wyraenia deiktyczne (od greckiego wyrazu deiktikos, wskazujcy") odnosz komunikat do mwicego ,ja" (ego), ktre narzuca wiatu swoj wasn perspektyw. Interpretacja wyrae deiktycznych zaley od sytuacji, w ktrej zostay uyte. Bez znajomoci kontekstu sytuacyjnego apel o przyczenie si do manifestacji wypisany na ulotce znalezionej w pocigu, Wielka manifestacja jutro o dziesitej. Wszyscy si tu spotykamy!, znaczy naprawd niewiele. Ego jest take centrum deiktycznym" pozwalajcym zlokalizowa obiekty w przestrzeni, jak na przykad w zdaniu Ten dom jest przede mn. W ten sposb bywaj lokalizowane nawet przedmioty znacznie przewyszajce ego rozmiarami. Mwic, na przykad, e Paac Kultury znajduje si dokadnie przede mn, autor wypowiedzi udaje, e to on, a nie gigantyczna budowla, jest staym punktem od-niesienia w wiecie. Ale patrzc na wiat, mwicy moe take przy-J3c perspektyw suchacza. Robi to regularnie na przykad prze-wodnicy wycieczek, kiedy mwi: Zbliamy si do Wawelu; gwne WeJcie na zamek maj pastwo po lewej stronie. Ego suy take jako punkt odniesienia przy sytuowaniu jednych Przedmiotw wzgldem innych. Kiedy kto mwi: Rower jest za drzeern, ten kto kreli wyimaginowan lini prowadzc od niego do 22 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK I MY; drzewa, a nastpnie sytuuje rower za drzewem; ilustruje to rys. li Kiedy mwicy przechodzi na drug stron ulicy, zmienia si taki jego orientacja deiktyczna: rower jest teraz przed drzewem, co pokj uje rys. Ib. Drzewa rni si od wytworw ludzkich rk - takiii jak budynki czy samochody ktre ze wzgldu na swj charakt maj waciwy dla siebie i

dajcy si atwo wyrni przd" i ty Wobec tego pooenie roweru wzgldem, na przykad, samochodu i ulega zmianie wraz ze zmian perspektywy mwicego - ilustruj| rys. Ic, d. Rys. 1. Orientacja deiktyczna (a, b) i waciwa (c, d) a. rower za drzewem b. rower przed drzewem c. rower za samochodem d. rower przed samochodem Bez wzgldu na to, gdzie stanie mwicy w przypadku przedsta| wionym na rys. Ic, rower zawsze bdzie za samochodem, poniewe mylimy o tej wanie czci samochodu jako o jego tyle". Orientacja waciwa, ktr przyznajemy obiektom bdcym wy-j tworami naszych rk - takim jak na przykad samochd -jest sweg rodzaju rozszerzeniem sposobu pojmowania naszego wasnego i samochd ma przd" tam, gdzie znajduje si przd kierowcy; podot nie jest z lew i praw stron samochodu oraz z jego tyem. Nasz^ ciao ma przd i ty, gr i d, praw i lew stron, i dokadnie w tal lt2. Zasady s trukturyzacji w jzyku 23 sam sposb mwimy o swoich koszulach, krzesach, samochodach, domach i innych przedmiotach: przyznajemy im prawo do posiada-|nja wasnych, im waciwych, przodw i tyw, gry i dou, prawej i lewej strony. Na poziomie bardziej oglnym przenosimy wasn egocentryczn orientacj na istot ludzk jako tak. Psychiczna blisko, jak odczuwamy wobec innych ludzi, kae nam przyjmowa perspektyw antropocentryczn (od greckiego wyrazu anthropos - czowiek"). j Antropocentryczna perspektywa wobec wiata wynika z faktu, e jestemy najbardziej zainteresowani istotami ludzkimi podobnymi do nas samych: ich dziaaniami, ich mylami, ich przeyciami, ruchami ich ciaa, przedmiotami, ktre do nich nale, itd. My - ludzie zawsze zajmujemy we wszelkich opisach zdarze pozycj uprzywilejowan. Jeli w jakim zdarzeniu bierze udzia istota ludzka, to najczciej ona wanie bdzie wymieniona na pierwszym miejscu, jako podmiot zdania. Ten normalny sposb mwienia o zdarzeniach i stanach ilustruj nastpujce przykady, w ktrych wyrazy okrelajce istoty ludzkie peni funkcje podmiotw: (1) a. Ona naprawd zna ten wiersz na pami. b. Marek yczy sobie, eby mu dola troch mleka do kawy. c. Zgubiem soczewki kontaktowe. Tylko jeli chcemy szczeglnie podkreli wag jakiego przedmiotu, w przedmiot zostaje wyniesiony do rangi podmiotu zdania. Tak wic nauczyciel, ktry pragnie stworzy dystans midzy sob a swoimi uczniami, powie: Na jutro te zadania maj by rozwizane; natomiast poniewa nie wydaje si prawdopodobne, aby kto chcia stwarza dystans w stosunku do samego siebie, raczej nie powiemy: Te zadania zostay przeze mnie rozwizane. Na innych obszarach gramatyki take przyznaje si istotom ludzkim szczeglnie uprzywilejowan pozycj. Wiele jzykw ma osobne zaimki odnoszce si do istot pci eskiej i mskiej oraz trzeci za-lmek, bezpciowy", ktry jest zarezerwowany dla pozostaych przedmiotw odniesienia (np. angielskie h i she w opozycji do it), osobne aimki pytajne dla osb i rzeczy (np. polskie kto i co) czy rne sposo-y Wyraania stosunku posiadania, w zalenoci od tego, czy posiaem jest istota ludzka (np. angielskie the man's coat - paszcz

24 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l M^J Zasady struktury zacj i w jzyku ' ""Hf-^^^^B -^" _-- 25 tego pana"), czy te nie (the roofofthe house - dach tego domu",; nie *the house's roof). Mniej oczywiste przypadki antropocentryzmu ilustruj nastp| jce przykady: (2) a. Dom zosta spldrowany (= Kto spldrowa dom) b. Wom zosta zagrzybiony (=? Kto zagrzybi dom) c. *Dom zosta zawalony (ale: Dom si zawali) Powysze trzy zdania wykazuj wyran gradacj pod wzgldeij stopnia poprawnoci: strona bierna z czasownikiem dokonanym sta" jest cakowicie poprawna w (2)a, natomiast wydaje si mnie poprawna w zdaniu (2)b (co zostao zaznaczone za pomoc pytajnik i cakowicie niepoprawna w zdaniu (2)c (co oznaczylimy gwiazdk| Ocena ta wyranie zaley od tego, jaki stopie udziau w opisyws nych zdarzeniach jestemy skonni przypisa istotom ludzkim. 1.2.2. Zasada ikonicznoci w jzyku Zasada ikonicznoci pozwala nam dostrzega podobiestwo dzy form jzykow a przedmiotem, z ktrym ta forma jest kojarzc na. Ikoniczno moe si przejawia jako jedna z trzech zasad nisze go rzdu: moe dotyczy porzdku sekwencyjnego, dystansu lub ilo| ci. Zasada porzdku sekwencyjnego dotyczy zarwno zdarze ZE chodzcych w czasie, jak i elementw skadowych konstrukcji jzj kowych. W swojej najprostszej formie, zasada ikonicznoci decydujlf na przykad o kolejnoci zda skadowych w obrbie zdania zoone go - przykadem moe tu by historyczne owiadczenie Juliusza C zara Veni, mdi, vici, przyszedem, zobaczyem, zwyciyem", lul wspczesny slogan reklamowy Wstp, obejrzyj, kup". Odwrceni| porzdku pozbawioby takie wypowiedzi sensu, cho w innych kor tekstach zmiana szyku jest oczywicie zupenie moliwa. Zmieniaj liniowy porzdek zda skadowych w przykadzie (3)a, automatycz nie otrzymujemy inny porzdek zdarze ((3)b): (3) a. Edyta wysza za m i urodzia dziecko. b. Edyta urodzia dziecko i wysza za m. Sam spjnik i" nie mwi nam nic o sekwencji zdarze; ich rzeczy-isty porzdek odzwierciedla dopiero liniowy ukad obu zda skadowych. Ale gdybymy zamiast spjnika i" wybrali jaki spjnik wyraajcy relacj czasow - na przykad zanim" lub po tym jak" to moglibymy cae zdarzenie przedstawi albo w sposb ikoniczny (4), tak aby porzdek liniowy odpowiada porzdkowi zdarze, albo te zrezygnowa z ikonicznoci (5) i zbudowa konstrukcj, w ktrej brak byoby ikonicznego zwizku: (4) a. Edyta wysza za m zanim urodzia dziecko. b. Edyta po tym jak urodzia dziecko wysza za m. (5) a. Zanim Edyta urodzia dziecko, wysza za m. b. Edyta urodzia dziecko po tym jak wysza za m. Ten typ ikonicznoci pojawia si take w obrbie struktury zdania. Na przykad dwa podane poniej zdania skadaj si z tych samych wyrazw, ale przekazuj rne znaczenia: (6) a. Kelner poda nam zimn zup. b. Kelner poda nam zup zimn. W zdaniu (6)a zupa zapewne miaa by zimna z zaoenia (chodnik?); na tak interpretacj wskazuje pozycja przymiotnika charakteryzujcego, ktry w jzyku polskim normalnie pojawia si przed rzeczownikiem. Natomiast zmieniona pozycja tego samego przymiotnika (nadal w tej samej funkcji, w odrnieniu od funkcji gatunkujcej, np. woda mineralna, kiedy regu jest wanie pozycja po okrelanym rzeczowniku) sugeruje, e zupa dopiero zrobia si zimna (prawdopodobnie na skutek nagannej opieszaoci kelnera). Zasada ikonicznoci okrela te porzdek elementw w wyrae-niach binarnych", odzwierciedlajcych sekwencj czasow: \'> a. teraz albo nigdy, dzie i noc, wczeniej czy pniej, rano i wieczorem, pocztek i koniec

b. zaatw spraw i egnaj, jedz i pij, bierz i jedz, nic doda nic uj, przyczyny i skutki, itp. . Wszystkie tego typu wyraenia maj stay szyk: z reguy nie po-lerny *nigdy albo teraz czy *koniec i pocztek - chyba e zaley nam a szczeglnych efektach komunikacyjnych, ktre zamierzamy 26 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l 1.2. Zasady strukturyzacji w jzyku 27 osign zwracajc szczegln uwag suchacza na dane wyraeni| Wyraenia podane w pierwszej grupie ((7)a) odnosz si do sekwet cji wycznie czasowych, podczas gdy wyraenia nalece do drugil grupy ((7)b) opisuj serie zdarze, ktre rutynowo nastpuj po s| bie w tej samej kolejnoci, w jakiej zostay wymienione. Dalszych przykadw tego typu ikonicznoci dostarcza szyk g^ nych elementw zdania: podmiotu, orzeczenia i dopenienia. .. wszystkich niemal jzykach wiata podmiot wystpuje w poy przed dopenieniem. Trzy podstawowe elementy zdania - podmi( (P), orzeczenie (O) i dopenienie (D) - mog teoretycznie wystp: w szeciu rnych konfiguracjach: POD, PDO, OPD, DPO, DO i ODP. Pierwsze trzy formuy odpowiadaj trzem najpowszechnii uywanym wariantom szyku (uwaga: w poniszych przykada zdania polskie s dosownymi tumaczeniami zda zaczerpnityc z innych jzykw): (8) a. POD: The lawyer wrote the letter. Adwokat napisa pismo, b. PDO: (Er weiss, dass) derAnwalt den Brief schrieb. On wie, e adwokat pismo napisa, c. OPD: (Endlich) schrieb derAnwalt den Brief. Wreszcie napisa adwokat pismo. Jzyk angielski i jzyki romaskie maj sztywny szyk wyraz w zdaniu i dopuszczaj tylko kombinacj POD. Natomiast jzyki ni miecki i niderlandzki oraz jzyki skandynawskie wykorzystuj taki e dwie inne moliwoci: oprcz szyku POD w zdaniach gwnyc ((8)a), wystpuje take szyk PDO w zdaniach podrzdnych ((8) i szyk OPD po okreleniach przyswkowych ((8)c). Jzyk polski wykazuje jeszcze mniej ogranicze; dopuszcza wszys kie moliwe ukady, cho niektre wystpuj czciej ni inne: (9) a. POD: Adwokat napisa pismo. b. PDO: Adwokat pismo napisa (, ale go nie wysa), c. OPD: Napisa adwokat pismo. d. DPO: Pismo adwokat napisa (, ale go nie wysa), e. DOP: Pismo napisa adwokat (, a nie prokurator), f. ODP: Napisa pismo adwokat. przewaga wystpowania podmiotu w pozycji przed dopenieniem wjelu jzykach wiata motywowana jest sposobem naszego postrzegania wewntrznej struktury zdarze. Zdarzenia s najczciej opisami dziaa, ktre polegaj na oddziaywaniu jednego obiektu na inny obiekt. Obiekt dziaajcy wyraany jest w formie podmiotu zdania, a samo dziaanie poprzedza swj skutek, ktrym jest zmiana stanu obiektu stanowicego przedmiot dziaania. Efektem istnienia zasady dystansu jest fakt, e elementy, ktre znajduj si w pobliu siebie w sensie pojciowym, maj tendencj do wystpowania obok siebie take w strukturze wyrae jzykowych, natomiast te, ktre pojmujemy jako od siebie oddalone, s take odlege w sensie jzykowym. Mona w ten sposb wyjani kontrast gramatyczny, jaki pojawia si w nastpujcych dwch zdaniach: (10) a. Wikszo opowiedziaa si za wczeniejszymi wyborami b. Wikszo ankietowanych opowiedziao si za wczeniejszymi wyborami.

W zdaniu (10)a rzeczownik w liczbie pojedynczej (wikszo") zgadza si w liczbie i rodzaju z nastpujcym bezporednio po nim czasownikiem. Natomiast w zdaniu (10)b rzeczownik wikszo" znalaz si w pewnej odlegoci od czasownika, ktry teraz - pod wpywem bliskoci dopeniacza liczby mnogiej ankietowanych" -przybiera form nieosobow, wyraajc w jzyku polskim nieokre-lono co do liczby. W jzyku angielskim analogiczny kontrast pojawia si z jeszcze wiksz ostroci: ^1) a. A noisy group icas hanging around the bar. Haaliwa grupa krcia si koo baru. b. A group of noisy youngsters were hanging around the bar. * Grupa haaliwych modych ludzi krcili si wok baru. Uycie czasownika w liczbie mnogiej po wyraeniach z niektry-! kwantyfikatorami - np. a number ofstudents (pewna liczba stu6ntw"); a lot ofpeople (wielu ludzi") - jest dzi w jzyku angiel^In norm gramatyczn. ^asada dystansu wyjania take pewne warianty strukturalne kaniach podrzdnych wystpujcych po orzeczeniu zdania gw-80. Jzyk angielski ma na przykad trzy moliwoci tworzenia 28 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK j zda podrzdnych: za pomoc bezokolicznika bez czstki to ((lii bezokolicznika z czstk to oraz zdania podrzdnego ze spjni that (e"): (12) a. I mad Mary leave. Kazaem Marii odej, b. I encouraged Mary to leaue. Zachcaem Mari do odejcia, c. I hoped that Mary would leaue. Miaem nadziej, e Maria odejdzie. W zdaniu (12)a podmiot (/ - ,ja") wywiera bezporedni wpyw inn osob (Mary - Mari") i wobec tego odlego midzy obyd\ ma czasownikami zostaa zredukowana do minimum. W zdf (12)b dziaanie podmiotu mogo jedynie wywrze jaki pore wpyw na Mari i wobec tego zwiksza si dystans midzy czasowi karni. Natomiast w (10)c takiego wpywu nie ma wcale i wobec tejj dystans midzy czasownikami jest najwikszy. Analogiczne zjav sko wystpuje take - cho mniej wyrazicie i systematycznie - w jl zyku polskim, na co wskazuj polskie odpowiedniki przykad^ (12)a-c. Jako ostatni przykad ikonicznego dystansu rozwamy nastpi jce dwa zdania: (13) a. Romeo wysta swojej dziewczynie walentynk. b. Romeo wysa do swojej dziewczyny walentynk. Mniejsza odlego midzy orzeczeniem i dopenieniem w zdai-(13)a sugeruje, e dziewczyna Romea rzeczywicie dostaa wysa przez niego walentynk, natomiast wiksza odlego midzy obiei czciami zdania w przykadzie (13)b pozostawia pewn wtpliwe co do tego, czy adresatka istotnie otrzymaa przesyk. Kontrast jest take wyranie widoczny na przykad w jzyku angielskim, mo e interpretacji znacze nie wspomagaj dodatkowo znaczei przypadkw (w (13)a celownik, wyznaczajcy najblisze otoczenia odbiorcy przedmiotu wyraonego dopenieniem bliszym, a w (13)bj dopeniacz, wyraajcy jedynie niesprecyzowany punkt odniesii ni"): 1.2. Zasady strukturyzacji w jzyku 29 4) a Romeo sent his girlfriend a valentine card (por. (13)a) b Romeo sent a ualentine card to his girlfriend (por. (13)b)

Ikoniczno oparta na zasadzie ilociowej przejawia si jako tendencja do zaznaczania proporcjonalnego stosunku iloci" formy do iloci" znaczenia; im wicej formy, tym wicej znaczenia i odwrotI nie: im mniej formy, tym mniej znaczenia. Na przykad wyduajc samogosk u w zdaniu Mwi nudno i strasznie duuugo, ikonicznie wyraamy pojcie, e przemwienie istotnie trwao strasznie dugo". T sam zasad stosuj mae dzieci, ktre na przykad pojcie mnoI goci wyraaj przez kilkakrotne powtrzenie odpowiedniego sowa: Popatrz tatusiu drzewo, drugie drzewo i jeszcze drugie drzewo. Strategi t wykorzystuje w sposb systematyczny wiele jzykw: l na przykad w jzyku zulu cow-cow oznacza krowy", wil-wil (od anI gielskiego wheel-wheel") to w jzyku tok pisin rower", w jzyku afrikaans plek-plek (od angielskiego place-place") oznacza tu i wdzie, w rnych miejscach", itd. Tego rodzaju ikoniczne powtrzenie nosi nazw reduplikacji. Nie jest to oczywicie zbyt oszczdna metoda wyraania pojcia wiksza ilo". Wiele jzykw wypracowao sobie wobec tego inne, bardziej skuteczne, symboliczne sposoby wyraI ania znaczenia mnogoci. Zasada ikonicznoci ilociowej uwidocznia si take w werbalj nych strategiach grzecznociowych, zgodnie z zasad ,jeli chcesz by grzeczny, powiedz troch wicej". Na przykad coraz wiksza dugo podanych poniej wypowiedzi odpowiada coraz wikszemu szacunkowi mwicego w stosunku do odbiorcy komunikatu: |(!5) a. Nie pali. b. Prosz nie pali. c- Uprasza si podrnych o niepalenie. d- Uprasza si podrnych o powstrzymanie si odpalenia tytoniu na pokadzie samolotu. e- Uprzejmie prosimy P. T. klientw o ograniczenie palenia cygar i fajek przy stolikach, poniewa dym moe przeszkadza innym naszym gociom. Dzikujemy Pastwu za przychylenie si do naszej proby. (Napis w eleganckiej restauracji) 30 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l My Zasady strukturyzacji w jzyku 31 Uywanie takich skomplikowanych dugich fraz moe te wij czy o wielkiej wadze, jak mwicy przywizuje do treci swojej powiedzi: (16) a. Miaem wielki zaszczyt pozna go osobicie. b. Moim zdaniem nie jest nieuzasadnione zaoenie, i... Przeciwko takiej pretensjonalnoci stylu i przeciwko pustosj wiu" stale wystpuj krytycy literaccy i jzykowi puryci. AngielS odpowiednik zdania (16)b pojawia si w eseju Orwella (Politj a jzyk angielski") jako przykad jzykowego naduycia; Or twierdzi zreszt, e atwiej wyprodukowa zdanie tego rodzaju powiedzie Myl. Zasada ilociowa kae nam jednak take wyraa mniejsz ile znaczenia za pomoc mniejszej iloci formy. Dotyczy to oczywicie 1 czci informacji, ktra zostaje uznana za redundantn. Tak wic l dziemy uywa raczej form mniej wyrazistych (np. (17)a.) ni dziej wyrazistych (np. (17)b): (17) a. Karol ma czerwon kurtk. Jego dziewczyna te. b. Karol ma czerwon kurtk i jego dziewczyna ma czerwon' kurtk. Modulant te" w zdaniu (17)a zastpuje ca grup orzeczeni ktra mogaby si pojawi po podmiocie wyraonym zwrotem Je| dziewczyna". Wiele zjawisk syntaktycznych - uycie zaimkw, redi: cja penych zda -jest wynikiem dziaania zasady ikonicznoci ii ciowej. Z kolei, jeli redundantne zdania (np. jak w (17)b) jednak \ pojawi w wypowiedzi, to bd one

wprawdzie wyraa to samo zni czenie, co wersja krtsza, ale znaczenie to zostanie wzbogacone o elj menty emfazy czy ironii lub nabierze negatywnego zabarwienia. 1.2.3. Zasada symbolicznoci w jzyku Zasada symbolicznoci dotyczy konwencjonalnego czenia foi i znacze; uwidocznia si ona regularnie w sownictwie kadego jj zyka. Na przykad pojcie domu" wyraa polski i rosyjski wyra dom, angielski wyraz house, niemiecki wyraz Haus, holenderski wj raz huis, woski lub hiszpaski wyraz casa, francuski wyraz maisor ' ki wyraz talo, itd. W adnej z tych form nie ma oczywicie nic, co ,rzesdzaoby o tym, e nadaje si ona do wyraania takiego wanie lojcia. Co wicej, moe si zdarzy, e w jakim innym jzyku kada nich bdzie znaczy co zupenie innego. Na przykad niderlandzJe sowo kaas, ktre fonetycznie przypomina woskie casa, znaczy ser", natomiast niemiecki wyraz Dom nie znaczy dom", lecz kocio katedralny". Jest to jeden z powodw, dla ktrych zwizek po-idzy form i znaczeniem znakw symbolicznych zosta nazwany irbitralnym. Nazw t wprowadzi twrca wspczesnego jzyko-inawstwa, Ferdinand de Saussure. Czsto znaki, ktre niegdy wy-azyway znaczcy zwizek formy z treci, z biegiem czasu nabiera- charakteru znakw arbitralnych. Na przykad telefony rzadko ju laj tarcz do wykrcania" numerw; dzi naciska si guziki z od-owiednimi cyframi, a suchawek najczciej ju si nie odwiesza", iecz si je kadzie". Mimo to nie zastanawiamy si wcale nad tymi mianami i dalej mwimy, e kto wykrci numer" lub odwiesi iuchawk". O ile pojcie arbitralnoci z pewnoci ma zastosowanie w odnie-ieniu do wikszoci prostych sw w jzyku, o tyle jest ono sprzeczne jz nasz tendencj do dopatrywania si znaczenia we wszystkich for-Imach. Jeli si przyjrze nowym sowom w jakim jzyku oraz star-izym wyrazom, ktre z czasem nabray nowych znacze, wida, e ikszo z nich jest motywowana. Nowe sowa i wyraenia s w zajadzie tworzone z istniejcego ju w jzyku materiau i jako takie s dla nas znaczce. Tak na przykad uywany od niedawna w argonie komputerowym zwrot gara na mysz (przytwierdzony do obudowy monitora zabudowany uchwyt, w ktrym umieszcza si mysz, jeli [nie jest ona w danym momencie uywana") zosta utworzony przez analogi do istniejcego wczeniej zwrotu gara (na pojazd). Zoony znak gara na pojazd skada si z poczenia dwch elementw skadowych, z ktrych kady jest sam w sobie znakiem cakowicie lub czciowo arbitralnym. Natomiast poczenie obu tych elementw arbitralne nie jest, poniewa daje w efekcie cakowicie przezroczyste znaczenie. Pierwotne znaczenia wyrazw gara i mysz ulegy rozszerzeniu; oznaczaj one obecnie okrelone akcesoria komputerowe. Nowo powstay zwrot gara na mysz jest zoonym znakiem symbolicz-nyni, poniewa zwizek midzy form i znaczeniem powsta tylko na 32 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK 11 Kategorie jzykowe a kategorie pojciowe 33 zasadzie konwencji. Nie jest to jednak znak arbitralny, poniewa j czenie formy z treci jest motywowane. Jako termin przyj ety w j zykoznawstwie, motywacja oznaczai stepowanie niearbitralnych zwizkw midzy form a-znaczeni^ wyrae jzykowych. Jest to mechanizm dziaajcy zarwno u wicych, jak i u suchaczy. Celem suchajcego jest odnalezienie i su wyrae jzykowych - zwaszcza jeli te wyraenia s dla nie nowe. W niektrych przypadkach bdzie si tego sensu usilnie szukiwa, tworzc ludowe etymologie". Na przykad nazw Czs\ chowa wywodzono od tego, e rzekomo miejscowo ta si czs| chowa" - za lasami i wzgrzami - przed oczyma nadchodzcego pis grzyma. (Dzi wiadomo, e w gruncie rzeczy nazwa ta pochodzi zdrobnienia Czestoch, urobionego od staropolskiego imienia Czesi staw).

W tym samym duchu tumaczy Cyprian Norwid pochodzer wyrazu pikno: U Polakw okrelnik 'pikno' dwa nosi brzmier i rozwija si w trzecie. Zoony jest on albowiem z wyrazw 'pies i 'jk', a zamienia si jakby w trzeci wyraz 'poijkno' i jakoby n^ boleci tryumf'znaczcy'". Hiszpasko-karaibski wyraz o niejasr etymologii hamaca (wiszce ko") zosta zapoyczony do jzj angielskiego, gdzie otrzyma form hammock; jzyk niderland2 przeksztaci go w semantycznie przezroczysty zrost hangmat (v szcy dywan"), ktry z kolei sta si rdem dla niemieckiego Ha gematte. 1.3. Kategorie jzykowe a kategorie pojciowe 1.3.1. Kategorie pojciowe W dotychczasowych rozwaaniach semiotycznych skupilimy i na zwizku formy i znaczenia znakw realizowanych jako wyraer jzykowe. Poniewa jzyk istnieje nie w sownikach lecz w umysa^ jego uytkownikw, aby zrozumie jego natur, naley przyjrze : take strukturze wiata poj oraz sposobom, w jakie ten wiat n\ daje ksztat znakom. Jzyk obejmuje jedynie cz wiata poj, JE istnieje - lub jaki mgby istnie - w ludzkich umysach. Termin pojcie naley rozumie jako czyje wyobraenie o czym j _cojstnieje wijswiecie". Mwic dokadniej, pojcia mog si odnosi |est o poszczeglnych bytw - na przykad moe to by moje wyobrae-o matce - albo do caych zbiorw bytw; takim oglnym pojciem na przykad pojcie Jarzyny". Pojcie tego typu ma wasn we-ntrzn struktur, poniewa zawieraj si w nim takie przedmio-jak marchewka, cebula, kapusta itd., natomiast nie obejmuje ta-ich obiektw, jak jabka czy gruszki. P_ojec.iaJJttre.. dokonuj po-ziau rzeczywistoci na^en.sjowrj?.J?dn,Qtki,l nosz nazw kategorii. ategoria jjpjciowa ujmuje dany zbir elementw jako cao. Po-itrzegajc jaki przedmiot, z reguy automatycznie przyporzdkowu-emy go do okrelonej kategorii. Tak na przykad syszc jak melo-, automatycznie klasyfikujemy j jako nalec do muzyki rocko-ej, klasycznej itd. wiat nie jest zatem dla nas jak obiektywn eczywistoci, ktra istnieje sama w sobie i sama dla siebie, ale za-sze zostaje , uksztatowany w- wyniku podejmowanego przez nas irocesu kategoryzacji, czyli przez sposb postrzegania, wiedz, poitawy - krtko mwic, przez nasze ludzkie dowiadczenie. Nie zna-:zy to, e tworzymy na wasny uytek jak subiektywn rzeezywi- .J to: jako wsplnota, zgadzamy si co do naszych wsplnych, inter-ubiektywnych dowiadcze. Te kategorie pojciowe, ktre trafiaj do jzyka, s kategoriami jzykowymi, czyli znakami jzykowymi. Wszelki caociowy obraz zyka jako systemu znakw musi zatem uwzgldnia take czowieka, ry odgrywa rol konceptualizatora" oraz wiat, jakiego w czowiek owiadcza. "Wzajemne zwizki midzy konceptualizatorem, kategoiami pojciowymi i znakami jzykowymi ukazano na rys. 2. Jak wynika z rys. 2, znaki s odzwierciedleniem kategorii pojcio-ych, ktrych kor eni tkwi w umyle konceptualizatora i jego do-wiadczeniach w kontakcie ze wiatem. Taki model wiata poj wiata jzyka wyjania take, dlaczego rni ludzie odmiennie kategoryzuj te same przedmioty i dlaczego zdarza si, e nawet ta osoba przyporzdkowuje dany przedmiot raz do jednej katego-ii a raz do innej. Kto powie, e kieliszek, z ktrego upito poow wi-a> nie jest ju peny, kto inny natomiast - e ten sam kieliszek nie 'st jeszcze pusty. Taki wybr spord rnych moliwoci nazywa si ;nstrukcj. Sens tego pojcia staje si bardziej oczywisty, jeli po-'wnamy ze sob nazwy tego samego przedmiotu w rnych jzy-:ach. Na przykad to, co Anglik opisuje jako but dla konia" (horse34 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l Rys. 2. Model wiata poj

konceptualizator l wiat bdcy przedmiotem dowiadczenia l pojcia / kategorie myli pojcia w jzyku 4 znaki forma znaczenie shoe), Francuz widzi jako elazo dla konia" (/er a cheval), Niemieq jako elazo do kopyta" (Hufeisen), a Polak -jako co, co zostao w kute i umocowane od spodu" (podkowa). Wszystkie te znaki s moti wowane: Anglik i Francuz dostrzegaj relacj midzy caym zwierz ciem i czym, co je ochrania; Niemiec odnosi ten przedmiot do odj wiedniej czci ciaa konia, Polak wreszcie - do charakteru nazyw nego przedmiotu i do jego umiejscowienia. Ponadto jzyki francusl i niemiecki bezporednio nazywaj materia, z ktrego przedmiot z sta zrobiony; jzyk polski czyni to tylko porednio, zwracajc uwal na sposb jego wykonania, jzyk angielski wreszcie przyjmuje antrf pocentryczny punkt widzenia. Przykady odmiennych sposobw ko1 struowania tego samego pojcia ukazano na rys. 3. Rys. 3. Odmienne sposoby konstruowania pojcia podkowa" horseshoe fer a cheval Hufeisen podkov KategoejW^^^________ Tako kolejne przykady wszechobecnego zjawiska rnic w konstruowaniu sceny mog posuy pojcia fortepian" i trotuar". An-S' Iski wyraz grand piano zwraca uwag na rozmiary instrumentu, f ancuskie piano d ueue (pianino z ogonem") i niemieckie Flugel ( skrzydo") skupiaj si na metaforycznym podobiestwie instru- mentu do zwierzcia lub ptaka, za polski wyraz fortepian - na ro-dzaiu wydobywanych z niego dwikw (mocnolub-cicho"). Podobnie angielski wyraz pavement (pochodzcy od aciskiego pavimen-tum ubita podoga") wysuwa na pierwszy plan waciwoci obiektu, podczas gdy francuski wyraz trottoir (utworzony od czasownika trotter - biec, kusowa") - podobnie jak zapoyczony od niego polski wyraz trotuar i jego rodzimy odpowiednik chodnik - skupiaj si na jego funkcji. Natomiast niemiecki wyraz Burgersteig (cz drogi przeznaczona dla mieszczan") zwraca nasz uwag przede wszystkim na uytkownikw okrelonego obiektu. Dotychczas przygldalimy si odpowiednikom kategorii pojciowych, ktre pojawiaj si w postaci wyrazw, czyli kategorii leksykalnych. Kategorie .nojciowe mog si jednak przejawia take w postaci kategorii gramatycznych. W podanych poniej przykadach rnice w wyraaniuTnniej wicej tej samej myli wynikaj z zastosowania odmiennych kategorii gramatycznych: (18) a. Kto powiedzia, e ludzkie ycie ma by odwane? b. Kto powiedzia, e czowiek ma y odwanie? c. Kto powiedzia, e ycie ma by odwanie przeyte? - _V ^aw^a gje ^a gama k& We wszystkich trzech ^^^^^ w postaci dwch ksykalna ycie, zostaa ona jednak jkons czasowmk (w rnych klas wyrazw: jako rzeczowmk (w^ jako zarowno (18)b), lub - we fragmencie w^rsza Sz^n Hasy ^ rzeczownik, jak i czasownik (*^^e przykady ilustruj zw s kategoriami gramatycznym; i. ro y strukturze zdamakaz-jeszcze jeden wanyfakt dotyczcy jzyKa. czn da kategoria leksykalna jest ^oc Kategorie leksykalne s zdefiniowane semantyczn, natomiast kategorie strukturalnych dla treci ^syka? na ycie moe zosta oprawiona w turze z

{ gramatyczn.. okrelon tre dostarczaj ram goria leksykal-gramatycznej 36 JKOGNTTYWNE PODSTAWYJIZYKA::)ZYK I Ml^l rie jzykowe a kategorie pojciowe rzeczownika lub czasownika (lub dokadniej, w przykadzie (18)c| imiesowu biernego). Dla wikszej jasnoci kategorie leksykalne i tegorie gramatyczne zostan omwione osobno. 1.3.2. Kategorie leksykalne \ Tre pojciowa kategorii leksykalnej obejmuje z zasady wie rozmaitych przypadkw. Pomylmy dla przykadu o rozmaitych ii pach i funkcjach przedmiotw, ktre nazywamy wazonami". Mog si one od siebie bardzo rni pod wzgldem ksztatw, rozmiarowi materiau, z jakiego je wykonano, itd., ale dopki su do umiesl czania w nich kwiatw, bdziemy skonni nazywa je wszystkie wa onami. Podobnie jest ze stoami" - kilka moliwych rodzajw w O rbie tej kategorii zilustrowano na rys. 4. Rys. 4. Wybrane elementy kategorii leksykalnej st" st kuchenny st prezydialny st warsztatowy 't 'l \ *0\ o) st krelarski st laboratoryjny st operacyjny Najlepszym elementem danej kategorii, zwanym elementem prototypowym lub maksymalnie wyrazistym, jest podtyp, ktry zostaje przywoany jako pierwszy. Jeli nas poprosz, abymy narysowali ,1 zapewne narysujemy raczej st kuchenny ni st laboratoryj-c'zy warsztatowy. Wybr prototypowego elementu wie si take iego funkcj: jest to typ stou, przy ktrym jemy lub na ktrym przygotowujemy potrawy. Wany jest take materia, z ktrego go wykonano i ksztat, jaki mu zosta nadany. Prototypowy st jest drewniany, ma blat i cztery nogi. St laboratoryjny czy prezydialny jest nieco mniej prototypowy ni st kuchenny. Natomiast wszystkie przedmioty pokazane na rys. 4 s stoami; wynika z tego, e oprcz elementw prototypowych i mniej prototypowych mamy do czynienia take z elementami hardziej peryferyjnymi czy marginesowymi - takimi jak na przykad st prezydialny - czy wrcz takimi, ktrych przynaleno do tej kategorii moe si wydawa wtpliwa -jak st warsztatowy. Natomiast do kategorii tej zdecydowanie nie naley stolik, poniewa brak mu wikszoci cech stou (jadalnego czy kuchennego): jest niszy, mniejszy i suy do innych celw (por. np. stolik pod telewizor). Ale granice dzielce kategori stow od kategorii stolikw bynajmniej nie s ustalone raz na zawsze, i to co dla jednej osoby jest stoem", dla innej moe by stolikiem". Na og okazuje si, e centrum kategorii leksykalnej jest wyranie okrelone i stae, podczas gdy jej pogranicza s rozmyte i nakadaj si na obszary peryferyjne ssiednich kategorii. Gdyby kategorie leksykalne byy tworzone przypadkowo i okazjonalnie, mogyby przypomina kategori zwierzta", skonstruowan dla artu jako fikcyjny cytat z nieistniejcej chiskiej encyklopedii: (19) Napisano na owych stronicach, i zwierzta dziel si na: a) nalece do Cesarza, b) pachnce, c) obaskawione, d) winie mleczne, e) syreny, f) baniowe, g) psy na wolnoci, h) zawarte w niniejszej klasyfikacji, i) ktre poruszaj si jak szalone, j) niezliczone, k) rysowane delikatnym pdzelkiem na wielbdziej skrze, 1) et cetera, m) ktre przychodz rozbi dzban, n) ktre z daleka s podobne do much. (Cyt. za Louisem Borgesem wg J. Tischner, Ksidz na manowcach, Znak, Krakw 1999, s. 221)

Powysza kategoria zwierzt" wraz z jej zmylonymi elementami jest pozbawiona sensu, poniewa brak jej wszelkiej systematycznoci. Mona sobie wyobrazi takie lub inne powody kulturowe, dla kto\: JZYK I \n rych mona by wczy w zakres jednej kategorii elementy wyliczoJ w punktach a), b) i c), natomiast zbir d) z pewnoci nie wyda naj si dobrym elementem tej kategorii, nie mwic ju o pozostaych.:! 1.3.3. Kategorie gramatyczne W skad rani strukturalnych tworzonych przez kategorie grami tyce" wchodz abstrakcyjne rozrnienia midzy klasami wyra zw, rnice liczby (pojedynczej i mnogiej), czasu gramatycznego it| W tym miejscu zajmiemy si jedynie gramatyczn kategori ka wyrazw. Kada klasa wyrazw sama w sobie stanowi kategori W zalenoci od przyjtych definicji, dla jzyka polskiego mona wj rni nastpujce kategorie tego rodzaju: (20) a. rzeczownik: matka, ptak, nadzieja b. zaimek: ja, ty, on, kto, ktry c. czasownik: mwi, je, rozwaa d. przymiotnik: duy, bogaty, szczliwy e. przyswek: szczliwie, wesoo, bardzo f. przyimek: przy, na, przez g. partykua: no, ale, przecie h. spjnik: i, ale, poniewa i. wykrzyknik: hej!, nue!, ach! j. liczebnik: siedem, picioro, ptora k. modulant: wanie, zwaszcza, szczeglnie Wikszo klas wyrazw wprowadzili i opisali gramatycy staroytnej Grecji i Rzymu. Nadali im nazw pare orationis, co zostao pniej przetumaczone na inne jzyki, w tym take na jzyk polski: czci mowy. Kategoria gramatyczna klas wyrazw jest w uyciu do dzi, ale definicje pojciowe podawane przez tradycyjne gramatyki nierzadko nie zgadzaj si z danymi jzykowymi. Na takich tradycyjnych definicjach nadal opieraj si wspczesne sowniki: na przykad rzeczownik bywa w nich definiowany jako wyraz lub grupa wyrazw, ktra oznacza osob, miejsce lub przedmiot"; zaimek - jako Jedna z klas wyrazw, ktrej funkcj jest zastpowanie rzeczownika lub grupy rzeczownikowej", itd. Nietrudno znale przykady, ktre podwaaj prawdziwo tych definicji: nie mona na przykad powie1 3. K.ait6^_j^_________ . - e w zdaniu. Kto mi ukrad portfel zaimki mi i kto zastpuj" ki 'okrelony rzeczownik czy grup rzeczownikow. Tradycyjne definicje klas wyrazw opieray si na bdnym zao-. ju e owe klasy s same w sobie atwo definiowalne i e wszystkie wyrazy danego jzyka dadz si im jednoznacznie przyporzdkowa. Tymczasem tak samo jak prototypowe i peryferyjne okazy stow podpadaj pod jedn wspln kategori st", do jednej kategorii gramatycznej mog nalee rne typy wyrazw. Na przykad w zakres kategorii rzeczownik" wchodz, midzy innymi, nastpujce rozmaite typy rzeczownikw: (21) a. Potrzebny nam by nowy telefon. b. Zadzwonilimy do biura obslugi klienta. c. Zainstalowali nam go w poludnie. d. Strasznie spartaczyli robot. e. Wci nie mog si nadziwi ich nieprofesjonalnoci. Wyraz telefon jest prototypowym rzeczownikiem: odnosi si do konkretnego materialnego przedmiotu. Wyraenie biuro (obsugi klienta) jest mniej prototypowym reprezentantem swojej kategorii, poniewa nie okrela adnego konkretnego przedmiotu, odnosi si natomiast do instytucji, ktra istnieje w sposb konkretny. Rzeczownik poudnie z kolei oznacza co, czemu nie przysuguje taki rodzaj istnienia, a zatem jest jeszcze mniej prototypowym przedstawicielem kategorii rzeczownika. Z kolei rzeczownik robota oznacza dziaanie, a wic jego znaczenie przypomina znaczenie czasownika, podczas gdy rzeczownik nieprofesjonalno ma znaczenie zblione do znaczenia przymiotnika. Znaczenia tradycyjnie kojarzone z klasami wyrazw odnosz si jedynie do prototypowych przedstawicieli poszczeglnych kategorii; znaczenia elementw peryferyjnych nawzajem si zazbiaj. Mimo to jednak istniej wane powody, dla ktrych warto w jzyku utrzyma

pojcie klas wyrazw. Rzeczowniki prototypowe oznaczaj zjawiska trwae, podczas gdy czasowniki, przymiotniki i przyswki odnosz si do zjawisk natury przejciowej. Uywajc w przytoczonych wyej zdaniach wyrazw robota i nieprofesjonalno jako rzeczownikw (raczej ni jako czasownikw czy przymiotnikw), mwicy konstruuje" dziaania i waciwoci jako trwae zjawiska o chara40 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l Ml kterze przedmiotw i w ten sposb wypowiadajc zdanie (21)d (21)e nadaje wiksz wag wyraeniu wasnego niezadowol z opisywanego zdarzenia. Wok opartych na gramatyce jzyka aciskiego podziaw' zw na klasy naroso wiele nieporozumie, poniewa w rnych jz kach poszczeglne klasy wyrazw miay przecie odmienny stat^j jako kategorie gramatyczne. We wszystkich jzykach istniej rz czowniki i czasowniki, wikszo jzykw ma take przymiotniki, i pozostae klasy nie musz mie odrbnych wykadnikw. Tak przykad jzyk angielski - podobnie jak jzyki romaskie i sowie skie sygnalizuje rnic midzy przymiotnikami i przyswkar natomiast zjawisko to nie zachodzi w innych jzykach germaskie (22) a. przymiotnik: She is beautiful - Jest pikna - Si ist schn b. przyswek: She sings beautifully - Piknie piewa - Si singt schon Klasa partyku przyswkowych odgrywa istotn rol w jzyku angielskim, natomiast nie wystpuje ona w jzykach romaskich. Na przykad jzyk francuski uywa jednego wyrazu na okrelenie akcji brania" i miejsca, w ktrym zabierany przedmiot znajduje si w efekcie tego dziaania, natomiast w jzyku angielskim wyraeniu tych dwch poj su dwa wyrazy - czasownik i partykua przyswkowa, a w jzyku polskim - czasownik i umieszczony przed nii przedrostek: (23) a. II ramassait le Journal. b. H picked up the paper. c. Podnis gazet. Jak wida z powyszego krtkiego omwienia, kategorie gramatyczne nie maj tak wyranie okrelonych granic, jak dawniej sdzono. Ponadto mog si one znacznie rni w poszczeglnych jzykach. 1.4. Podsumowanie Wszelka komunikacja - zarwno midzy zwierztami, jak i midzy ludmi - odbywa si za porednictwem znakw. Badaniem znal 4. podsumowanie^________________ zajmuje si semiotyka. Znak zawsze zastpuje co innego, co nowi jego znaczenie. Midzy znakiem i jego znaczeniem zachodz trzy typy relacji. Znaki indeksowe, czyli indeksy, wskazuj" na to co oznaczaj; znaki ikoniczne, czyli ikony, dostarczaj wyobrae te--"or-7.aia; znaki symboliczne, czyli symbole - wyraaj czysto r-~~ "nakuiiego znaczeniem. Taki i. ____^ lwy -j * co oznaczaj; znaki iKomc*..^, ._ go, co oznaczaj; znaki symboliczne, czyli symbole - \vyia^UJ^ ._ konwencjonaln relacj midzy form znaku i jego znaczeniem. Taki wanie zbir znakw jest wynikiem dziaania zasad rzdzcych procesami ludzkiego poznania, dziki ktrym umys porzdkuje swoje wiaty i swoje dowiadczenia w kontakcie z tymi wiatami. W obrbie systemu znakw zwanego jzykiem rozrniamy pewne zasady, ktre przypominaj poszczeglne typy znakw: zasada in-deksowoci dziaa, gdy mwicy uywa sw wskazujcych", ktre czsto stanowi odbicie egocentrycznego i antropocentrycznego sposobu patrzenia na wiat. Ego (,ja") stanowi centralny punkt odniesienia dla wyrae

deiktycznych i dla deiktycznej orientacji przedmiotw w przestrzeni. Naley jednak pamita, e niektre przedmioty - na przykad krzesa czy samochody - maj swoj wasn (waciw) orientacj. Zasada ikonicznoci przejawia si w podobiestwie midzy kolejnoci zdarze i szykiem wyrazw w zdaniach, ktrych uywamy opisujc te zdarzenia. Moe ona przybiera posta zasady porza.dku sekwencyjnego, zasady dystansu lub zasady iloci. Zasada symbolicznoci ley u podstaw czysto konwencjonalnej zalenoci midzy form i znaczeniem znakw. Wskazujc na ten zwizek, jzykoznawcy mwi o arbitralnym charakterze znakw symbolicznych lub o arbitralnoci jzyka. Arbitralne znaki jzykowe wystpuj bardzo licznie, nie powinno to jednak umniejsza roli, jak odgrywaj w jzyku znaki niesymboliczne - zwaszcza indeksowe i ikoniczne. W szczeglnoci trzeba tu zwrci uwag na fakt, e wikszo zoonych form - zoe, zwrotw lub zda - ma (jak zobaczymy w dalszych rozdziaach) charakter niearbitralny: s one semantycznie przezroczyste, czyli motywowane. Znak* jzykowe s czci wiata poj ludzkiego umysu. Poj i myltjeat o wiele wicej ni wyrae jzykowych. Natomiast te pojcia, ktre utrwaliy si w jzyku, skadaj si na sum znacze tego jzyka. Pojcia, ktre nadaj struktur wiatu naszych myli, tworz kategorie pojciowe, czyli odnosz si do caych zbiorw. Kategorie pojciowe mog by take wyraane w postaci kategorii grama42 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK I M tycznych. Wikszo znakw jzykowych denotuje szczegowe ci semantyczne, ukazujc nam sposb, w jaki ludzki umys kons uje owe treci. Treci semantyczne przyjmuj ksztat kategorii ^ ksykalnych, podczas gdy mniej liczne kategorie gramatyczne nadav jzykowi ramy strukturalne. Elementy danej kategorii maj na og niejednakowy status: niektre s elementami prototypowymi, in" za - peryferyjnymi dla danej kategorii. Im bardziej oddalamy si centrum kategorii w kierunku jej peryferii, tym bardziej kategoria nabiera charakteru zbioru rozmytego. 1.5. Zalecana lektura Oglne informacje o psychologicznych podstawach kategoryzac i o kategoriach prototypowych znale mona w pracy E. Tabakom skiej (1995). Wnikliwe analizy dotyczce zwizkw midzy kat goriami pojciowymi i jzykowymi a kultur przynosz artyku^ A. Wierzbickiej (1999) oraz prace polskich badaczy, zamieszczon| w tomie Jzykowa kategoryzacja wiata (1996). Na temat ksztat wania si prototypw kategorii jzykowych, patrz P. ozowski (1994| 1.6. wiczenia i zadania 1. Okrel typ, ktry reprezentuj ponisze znaki: a. znak drogowy w ksztacie odwrconego trjkta b. znak ukazujcy spadajce z gry kamienie c. znaki alfabetu Morse'a d. zamarznite szyby samochodu e. wskazania szybkociomierza w samochodzie f. syrena alarmu przeciwwamaniowego g. pacz niemowlcia h. pies machajcy ogonem i. prehistoryczne wizerunki zwierzt na cianach jaski j. lubna obrczka k. potrzsanie w powietrzu zacinit pici 1. srebrne keczko w nosie (u dziewczyny) a

2. V\JM"- eniach'. w jzyku Krio: shaky-shaky (trzsienie ziemi": ang. shake = trz (si)") , 2, nami moesz mwi, mwi i mwi" (reklama telefonw komrkowych) c ^o bitki i do wypitki" (w wierszu Mickiewicza o dobrym kompanie) d. w jzyku japoskim: ie (dom"), ieie (domy") e. Zobaczy Neapol i umrze" f. Przysigam, e bd mwi prawd, ca prawd i tylko prawd" 3. Wyjanij rol zasad ikonicznoci, egocenfcycznoci i antropo-centryzmu w ustaleniu si sztywnego szyku w nastpujcych parach wyrazw: a. tu i tam, to i tamto, bylo minlo b. ludzie i miejsca, kobiety i piew, za krla i ojczyzn c. ludzie i zwierzta, kobiety i dzieci d. wz albo przewz, kochaj albo rzu, zwyciy lub zgin 4. W poniszej parze zda (a) jest bardziej prawdopodobne ni (b), ktre na pierwszy rzut oka ma niewielki sens.Ktra z zasad ikonicznoci zostaa pogwacona w zdaniu (b)? Gdyby mwicy jednak postanowi wybra zdanie (b), jakie byoby jego snaczenie? a. Wyniki przeprowadzonych bada nie zgadzaj si z naszymi oczekiwaniami. b.?Nasze oczekiwania nie zgadzaj si z wynikami przeprowadzonych bada. 5. Wyraenia wyrnione tustym drukiem s peryferyjnymi elementami swoich kategorii. Dlaczego? a. Czyta w ku jest przyjemnie. b. Syty godnego nigdy nie zrozumie. c. (pot.) Trzeba ten kamie std wytentegoma. 6. Ta sama forma moe nalee do kilku rnych klas wyrazw. Zjawisko to wystpuje powszechnie w jzyku angielskim, pojawia si 44 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK If jednak - cho rzadko - take w jzyku polskim. Sprbuj wyjani; wody tej rnicy czstotliwoci, a nastpnie podaj, do jakich klas i le wyrnione tustym drukiem wyrazy w poniszych parach zda 1. a. Potrzeba jest matk wynalazkw. b. Na realizacj tego projektu potrzeba o wiele wicej czasu. 2. a. To byo na krtko po zrwnaniu dnia z noc. b. Najbardziej lubi podrowa noc. Rozdzia 2 Co zawieraj sowa: leksykologia W tym rozdziale zajmiemy si badaniem znacze i struktury wyrazw. Jest to przedmiot leksykologii, czyli systematycznej analizy relacji, jakie zachodz midzy znaczeniami stw oraz midzy sowami i obiektami naszego wiata poj. Przyjmujc takie stanowisko, moemy przechodzi od formy wyrazu do jego rozmaitych znacze. Ale moemy take pj w przeciwnym kierunku i wychodzc od danego pojcia okreli synonimiczne rodki jzykowe, jakimi dysponujemy odnoszc si do obiektw w naszym wiecie poj. Kade z tych podej zakada t sam ogln procedur metodologiczn. Na pocztku przyjrzymy si centralnym elementom kategorii i efektom prototypowym; potem zajmiemy si relacjami pomidzy elementami w obrbie kategorii, aby w kocu zbada jej elementy peryferyjne i ich nieostro, poniewa kategorie maj wyranie okrelone centrum, lecz rozmyte granice. 2.1. Wprowadzenie: sowa, znaczenia i pojcia W rozdziale l ustalilimy, e jzyk pomaga nam kategoryzowa dowiadczanie wiata. Z tego te powodu odpowied na pytanie postawione "w tytule rozdziau, co zawieraj sowa, wydaje si do pro-

46 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOL sta: zawieraj cay wiat, lub przynajmniej cae nasze dowiadcz zdobywane poprzez obcowanie ze wiatem, ktre zostao zakoda, ne w jzyku. S to prawdopodobnie dowiadczenia majce szczeg nie istotne znaczenie dla danej spoecznoci kulturowej. Mogoby si wydawa, i kada kategoria pojciowa repr. towana jest przez jedn kategori jzykow - jedno sowo, a k sowo reprezentuje jedn kategori pojciow -jedno znaczenie, jzyk tak nie dziaa. Wyrazy posiadaj zwykle wicej ni jedno z czenie. Wyraz majcy kilka rnych powizanych ze sob znacz zwany jest wyrazem polisemicznym (od greckich sw poly wie oraz sema znak", znaczenie"). Dobry sownik z reguy podaje kil znacze danej jednostki leksykalnej. Ilustracj niech bdzie wj polisemiczny opisany poniej. (1) owoc a. Jadalna, zwykle soczysta i sodka cz roliny", np. jabko, t banan, mandarynka, liwka: kosz jabek, pestkowa liwki; f b. cz roliny zawierajca nasiona": owoce kasztanowca; c. (zwykle w l.mn.) pody drzew lub krzeww owocowych": pora zbioru owocw; d. rezultat, wynik czyjej pracy, wysiku": owoc dugoletnich wysikw; e. owoc maestwa, mioci: dziecko". l Jak wynika z tego przykadu, w definicji sownikowej gwn miejsce zajmuje forma wyrazowa, ktrej przypisane s jej rne zna| czenia; ten sposb prezentacji ilustruje semazjologiczne podejcie di semantyki wyrazu. Semazjologia (z greckiego semasia oznaczenie oraz logos nauka") to nauka o formie wyrazu badajca jego polis*! mi i zwizki zachodzce pomidzy jego rnymi znaczeniami. czenia dosowne ((l)a, b, c) s podawane przed znaczeniami przenc_ nymi ((l)d, e). Znaczenia wystpujce bardziej powszechnie ((l)a, b, c, d.) kontrastuj z rzadkimi ((l)e). Czasami ta sama forma w rzeczywistoci reprezentuje dwa zupenie odmienne sowa, jak na przykad mors oznaczajcy duego ssaka morskiego (odobenus) oraz mors oznaczajcy rodzaj alfabetu, czj bal, reprezentujcy dwa odmienne znaczenia: huczna zabawa tan. czna" lub obrobiony z czterech stron pie grubego drzewa". Pierwj 47 v wyraz pochodzi z jzyka francuskiego, drugi - z niemieckiego. Zjawi-ko to nazywamy homonimi, czyli wystpowaniem jednej formy graficz- reprezentujcej dwa lub wicej mespokrewmonych ze sob sw. Analizujc sowa moemy te przyj inn metod, a mianowicie metod onomazjologiczn (z greckiego noma nazwa" oraz logos nauka"). Onomazjologia wychodzi od poj, takich jak owoc", i szuka synonimicznych wyrazw lub wyrae, ktre su okrelaniu danego pojcia lub poj podobnych. Taki opis sownictwa znajdujemy w sowniku typu tezaurus. Tezaurus to sownik, w ktrym wyrazy zebrane s w grupy z innymi wyrazami o pokrewnych znaczeniach. Dla sowa owoc moemy przytoczy nastpujce wyrazy o pokrewnym znaczeniu, pochodzce od jego znaczenia dosownego ((l)a-c) i przenonego ((l)d-e): (2) oiuoc a. cytrus, jagoda, orzech, strk, warzywo, ziarno, plon, pody, niwo b. p/on, niwo, pokosie, rezultat, wynik, efekt. Przy podejciu onomazjologicznym przyjtym w tezaurusie, punkt wyjcia stanowi pojcie lub znaczenie, do ktrego nastpnie dopasowane s wyrazy lub wyraenia suce jego opisywaniu. Onomazjologia zajmuje si wic formami posiadajcymi podobne znaczenia, np. bogaty i zamony, czyli zjawiskiem synonimu, formami posiadajcymi znaczenia przeciwstawne, np. bogaty oraz ubogi, czyli antonimi, oraz zwizkami znaczeniowymi pomidzy wyrazami, takimi jak bieda, bogactwo, majtno, ubstwo, zamono, ktre tworz pole leksykalne. Podsumowanie podejcia semazjologicznego i onomazjologicznego przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Forma wyrazu a znaczenia i pojcia Onomazjologia pojcie (np. owoc") a, b w przykadzie (2) synonimia, antonimia Semazjologia Forma wyrazu (np. owoc) znaczenia a, polisemia, homonimi 48 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKO! Poniej podano definicje czterech terminw uytych w tabeli 1; Polisemia: wyraz posiada dwa lub wicej powizanych ze sob znacze, co ilustruje przykad (1); moe si zdarzy tak, e sowo p0. siada a siedem rnych znacze, czego przykadem jest wyraz 606-ka. (por. zadanie 2 na kocu tego rozdziau). Homonimia: dwa wyrazy o odmiennym rdosowie posiadaj t sam form, np. mors w znaczeniu duy ssak morski - odobenu. oraz mors rodzaj alfabetu". Synonimia: dwa wyrazy posiadaj takie samo lub prawie takie samo znaczenie, np. atmosfera, klimat, nastrj. Antonimia: dwa wyrazy posiadaj przeciwstawne lub niemal przeciwstawne znaczenia, np. duy i maty, gruby i cienki, ywy i martwy. Tak wic, przy takiej strukturze sownika, przy okrelaniu isto| naszych dowiadcze moemy zastosowa podejcie semazjologic ne, koncentrujc si na wielu rnych znaczeniach sw, lub te _ dejcie onomazjologiczne, koncentrujc si na tym, co czy i co dzie rne sowa. Te dwa podejcia zostan dokadniej omwione w _ rozdziaach 2.2. i 2.3. W podrozdziale 2.4 natomiast przyjrzymy wspzalenociom midzy semazjologi i onomazjologi. 2.2. Od sw do znacze: semazjologi Zamy, i chcemy zakomunikowa komu, e widzimy jabko.' W rozdziale l omwilimy trzy semiotyczne sposoby przekazywania takiej informacji. Moemy wic wskaza na jabko (znak indeksowy), moemy przedstawi ten owoc na rysunku (znak ikoniczny) lub te wypowiedzie sowo jabko, ktre jest znakiem symbolicznym. Jak si to dzieje, e wymawiane przez nas sowo odnosi si do rzeczy, ktr widzimy? Wyraz nie jest oczywicie samym przedmiotem, lecz go tylko symbolizuje. Znak symboliczny to okrelona forma, ktra symbolizuje lub zastpuje pojcie (lub znaczenie), a to pojcie odnosi si z kolei do caej kategorii elementw w wiecie pojciowym i dowiadczanym. Relacje pomidzy tymi trzema jednostkami (form, pojciem lub znaczeniem, oraz elementem pojciowego i dowiadczanego wiata) zostay przedstawione na rysunku 2 w rozdziale 1. Odpoi fragment tego rysunku powtarzamy ponie dla przypomnie. Trjkt semiotyczny pojcie lub znaczenie B A/-----symboKforma) element wiata pojciowego i dowiadczanego (desygnat, odniesienie) iQ9S roku przez Ogdena i Ri^s^^-s zaiieg"- ^owiadczanego mentemwiata^--^ wiatapoJS^0 ^ przerywana dzy A (form) a C (fe redni. co symbolizuj ? cj wiata) nie jest natorn^t bezp semiotyczny 3^J^ kto.

.zapisywabdztemygoku^^ ^ okrelenie ka.dego ^5=^=^322^^^^ przykad wyraz (forma wyr podrozdziale S?.=5"-="S=-

^&

50 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOL zwykle sodka cz roliny ((l)a), ukazanego na rys. 2a, kilkaf nych jego znacze. W swoim specjalistycznym znaczeniu cz ra ny zawierajca nasiona" (d)b), ukazanym na rys. 2b, sowo owe nosi si do przedmiotw, ktre na og nie wystpuj w codzieij komunikacji. Omawiane sowo posiada jeszcze bardziej oglne ; czenie pody" ((l)c) i odnosi si do wszystkiego, co wydaje natu| cznie np. z ziarnem i warzywami. Oprcz znacze dosownych! dujemy znaczenia przenone, tzn. znaczenie rezultat, wynik < pracy, wysiku" (d)d) oraz nieco przestarzae znaczenie dzii w wyraeniu owoc maestwa, mioci ((1) e). Rys. 2. Desygnaty wyrazu owoc" a. przekrojona pomaracza b. pestki arbuza W kadym uyciu tego wyrazu reprezentowane jest inne jego zr czenie. Z kolei, kade znaczenie mona traktowa jako odnoszce si do innej grupy przedmiotw w wiecie, czyli do innego zbioru desyg-natw. Na przykad, jeli uywamy sowa owoc w jego podstawowym znaczeniu sodka, mikka, jadalna cz roliny", opisujemy nim zbir desygnatw, w skad ktrego wchodz jabka, pomaracze, banany i wiele innych sodkich, mikkich i jadalnych rzeczy. Jeli natomiast uywamy sowa owoc w znaczeniu drugim, czyli cz roliny zawierajca nasiona", przywoujemy na myl funkcj owocu, jak jest rozsiewanie nasion, czyli na przykad pestki, ktre znajduj si wewntrz arbuza. Jednake nasienn cz moe stanowi cay owoc, jak w przypadku orzecha woskiego, ktry - ujmujc rzecz z techniczego punkrye' semazjologia^___. ^^^-^~ -wdopodob--^^ ,w drugim znaczeniu), al\dku orzecha ia _ jest -OC^o:ny; rojeniu. W prz, calos. ndSt owocem w potowym ^.^ t ig. Sg desygnatem^jest ^ ^y arfeuz (w dr ^^ ;kl6g0 kolejny f^l^gnatem bdzie raczej ^czeniu po-znacZeniu), jego desygn st w swol] ^tem 3dku wraz z ^^ mizsz. Upraszcza ; t przywo. arbuz to rac2 Ste jego fragment, k^du.e repre-t0rmy nazwaprzedmiotlub ^^ ^ ^^ kategom s OD czynnosci, a w przyp . .e istniec w swie { nieistme-wszystkie rzec, a sowo n|WniK.uv "- ' >chy przedmiotw. ' Elementy ka^eg^.pra w sobie wszyst^- '-przywoi^ Kategoria ^woc zaw-ra^ ^ k^e ir?^^el ice realnie jabka czy P krasnoiudek suy ieistniec. ioc. W ten sam sposb sowo rzeczyw relacjom za-S kategorii, ktre ^^ przyjrzymy si^^^tantw W nastpnych podrozdz limy, ktoi iste (2.2.1), l,acvm wewntrz kategon centralne IV ^^ kategorn chodzcym wewntr jakie zwi: (2.2.2), w jakim jak trudno je czasem 2.2.1. bywaj ic zdefiniowa (2 0^ v

i kategoru . wobec tego orototypowe ,. l*^!** kategorii desygnaty wykazalimy na ] czyli centralne W Podrozdziale ^ Ynty protot' widowosc ocV st", i ^tegone posiadaj marginB80W? ^ P do rzny h oraz elementy P6^^^ caej kategon^ nie: skdwie-nosi si nie tylko do de^ zku Z^J znaczeniem znacze jednego dowa-Po^ np,^J ^ sposoby my, ktre ze ^a^0^Tlstniejtrzypo^u^^^ centralnym, prot ^^powe znaczenie. ^znaczenie, ktre przy pozwalajce ^^y wzi pod uwag ^y statystycznie stoci znaczenia, moz^ierwszej kolejnoci"1 chodzi nam na mysi wpierw 54 . 3. Siec'radialna g. lderunekwsZtuce,IiteraturZe, filozofii" sposb dziaania" - uczniowie/ nauczyciele" f- rodzaj kursu" i-zmuszanie kogo do wysiku"

7 2 Od stw do znacze: semazjologia 55 kcvinych, takich jak czas czy przyczyna, o ktrych bdzie mowa w podrozdziale 3.3. Kolejne znaczenia sowa szkoa powizane s z centrum dziki procesom zawenia i rozszerzenia znaczenia. Pierwszy z tych procesw uwidocznia si w znaczeniu instytucja ksztacenia wyszego" ((3)e) i rodzaj kursu" ((3)f). Natomiast w procesie zawenia znaczenie podstawowe sowa ulega uszczegowieniu, tak aby suyo okrelaniu mniejszego zbioru szczeglnych desygnatw. Tak wic, podstawowe znaczenie sowa szkoa - instytucja ksztacenia" - zostao tak zawone i uszczegowione, aby wyraz ten mg odnosi si do instytucji specjalistycznego ksztacenia ((3)e - szkoa biznesu") lub specjalistycznych kursw ((3)f - szkoa rodzenia"). Przykadw zawenia znaczenia znajdujemy w jzykach bardzo wiele. W jzyku angielskim sowo corn oznaczao w przeszoci kady rodzaj ziarna, pniej jego znaczenie ulego uszczegowieniu i obecnie odnosi si w zalenoci od wariantu jzyka angielskiego do pszenicy (Anglia), owsa (Szkocja) lub kukurydzy (USA). Do procesu zawania si znaczenia angielskiego sowa corn moemy porwna analogiczny proces, ktremu podlegaa semantyka polskiego sowa yto. Oznaczao ono kiedy zboe"; stopniowo to znaczenie zostao zawone do wspczesnego znaczenia gatunek zboa - secale". Sowo ona odnosio si kiedy do kobiety, a z czasem zostao zawone do znaczenia kobieta zamna". Sowo gueen w angielskim ulego podobnej ewolucji: pocztkowo oznaczao kobiet lub on, we wspczesnej angielszczynie za ma specjalistyczne znaczenie ona krla" lub koronowana wadczyni". Podobnie rzecz si ma z angielskimi leksemami deer (Jele"), ktre -jak wspczesne sowa niemieckie Tier (zwierz") i niderlandzkie dier (zwierz") oznaczao kiedy zwierz", oraz fowl (ptactwo domowe"), oznaczajcym dawniej ptaka"; znaczenie to zachoway do dzi niemieckie i niderlandzkie sowa Yogel i vogel (por. podrozdzia 9.3.1). Odwrotnoci procesu zawenia jest proces rozszerzenia, ktrego przykadem s znaczenia kierunek w sztuce, literaturze, filozofii itp." ((3)g) oraz opinia, sposb dziaania" ((3)h). W tym wypadku podstawowe znaczenie instytucja owiatowa"((3)a) zostao rozszerzone, tak aby oznaczao kierunek w sztuce, literaturze, filozofii itp." ((3)g) oraz opinia, sposb dziaania" ((3)h). Innym przykadem

CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKO tego procesu jest polskie sowo pienidz, oznaczajce kiedy dr monet, obecnie za posiadajce znaczenie rozszerzone: mo i banknoty kadego rodzaju". Analizujc odpowiednik sowa szkol w jzyku angielskim, ^ wyraz school, napotykamy jeszcze inne zjawisko. Sowo school ml ce znaczenia identyczne jak polskie szkoa jest homonimem s| school w znaczeniu awica ryb". To ostatnie znaczenie nie jest rilszerzeniem znaczenia sowa school, ktre jest sowem pochodze!; aciskiego (schola), lecz wywodzi si ze staroangielskiego sowa sco lu znaczcego grupa". Obecnie uytkownicy jzyka angielskiego mo g jednak postrzega znaczenie sowa school 2 jako rozszerzenie zna czenia instytucja owiatowa". Na podstawie etymologii ludowe: mona wic okreli to znaczenie mianem school 2 i potraktowa je jako jedno ze znacze school 1. Procesem odpowiedzialnym za stworzenie poczenia radialnego z centrum semantycznym kategorii school jest proces metaforyzacji. Metafora (z greckiego metapherein przenosi") opiera si na postrzeganym podobiestwie midzy dwiema rzeczami. Tak na przykad opisywanie gazi drzewa jako jego korony opiera si na postrzeganiu podobiestwa miedzy ozdob gowy monarchy a ksztatem grnej czci drzewa, co pozwala przenie element terminologii atrybutw monarszych na zjawiska ze wiata rolin. W podobny sposb mona wyjani wyczuwaln obecnie relacj semantyczn midzy znaczeniami homonimw school l i school 2 w jzyku angielskim. Jest ona motywowana podobiestwem midzy grup uczniw Pod kierunkiem nauczyciela a awic ryb pyncych za przewodnikiem. Podobiestwo jest wynikiem subiektywnego postrzegania rzeczywistoci; podobiestwa wystpuj tam, gdzie je dostrzegaj uytkownicy jzyka. Zwizek ten nie jest dany obiektywnie, jak w przypadku metonimii, gdzie relacja przylegoci konstytuowana jest na bazie obiektywnego zwizku midzy desygnatami. Metafora posuguje si domen rdow, czyli podstawowym znaczeniem jakiego sowa, np. korona, w celu opisywania domeny docelowej, czyli znaczenia sw z innej dziedziny, np. odnoszcych si do czci drzewa. Analogiczny zwizek podobiestwa wystpuje midzy podstawowym znaczeniem polskiego sowa szkol ((3)a) a desygnatem sowa szkol w znaczeniu (3)i. Tutaj jednak proces przeniesienia nie opiera slw do znacze: semazjologia 57 a fizycznym podobiestwie desygnatw, lecz na asocjacjach ze koa Zostay uwypuklone raczej negatywne cechy tej instytucji: . jca praca, wysiek umysowy lub fizyczny, dyscyplina, zmczenie ., Dostrzegany zwizek podobiestwa midzy szko kojarzon negatywnie a dowiadczeniami o podobnych cechach pozwoli przenie na te ostatnie nazw szkol. Dla podsumowania na rys. 4 przedstawiono zbir znacze sowa szkol poczonych rnymi relacjami: metonimii, semantycznego zawenia, semantycznego rozszerzenia i metafory. Znaczenia wyrazu powizane s ze sob nawzajem sieci pocze. Wszystkie one tworz kategori radialn z centrum semantycznym i odchodzcymi od niego w rnych kierunkach promieniami. Rys. 4. Mechanizmy rozszerzenia znaczenia sowa szkol METONIMIA a. instytucja owiatowa" b. t d. lekcje" UOGLNIENIE

g. kierunek w sztuce, literaturze, filozofii" h. opinia, sposb dziaania" c. uczniowie/ nauczyciele" USZCZEGOWIENIE e. instytucja ksztacenia wyszego" f. rodzaj kursu" METAFORA i. zmuszanie kogo do wysiku" 2.2.3. Nieostro kategorii pojciowych i znacze wyrazw Do tej pory traktowalimy znaczenia sowa, jak gdyby byy one precyzyjnie od siebie oddzielone. W rozdziale l zwrcilimy jednak 58 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOLg uwag na fakt, i znaczenia odwzorowuj kategorie pojciowe. Ka gorie mog mie wyranie okrelone centrum, ale ich granice bywfl rozmyte; kategorie mog take w czci na siebie zachodzi. Zjaw sko to, wspomniane w podrozdziale 1.3.1, nazywa si nieostroci?, tzn. granice kategorii mog by niewyrane, nieostre. Poniewa zna czenia symbolizuj kategorie pojciowe, nie naley si dziwi, e t ostatnie nie mog by definiowane w taki sposb, aby zawiera} wszystkie desygnaty, ktre powinny zosta do kategorii wczone a jednoczenie wyczay te elementy, ktre do tej kategorii nie nale . Ilustracj zjawiska nieostroci niech bdzie prba precyzyjnegi wydzielenia centrum znaczeniowego sowa owoc. To centrum znacz niowe mogoby by okrelone, zgodnie z klasyczn definicj znaczenia, za pomoc cech koniecznych i wystarczajcych, decydujcych o tym, czy dany obiekt moe by elementem danej kategorii, czy tq nie. Klasyczne definicje sprawdzaj si np. w przypadku kategori matematycznych. Jest to widoczne na przykad przy definiowaniu znaczenia sowa trjkt, odnoszcego si do wielokta majcegd trzy boki i trzy kty, ktrych suma rwna si 180". Zawarty w te definicji warunek jest konieczny, gdy okrela cech wspln wszysfr, kich trjktw, jak rwnie odrnia figury nazywane trjktami od innych, takich jak np. figura, ktra posiada tylko jeden kt i dwa boki. Tak wic cecha majcy trzy boki i trzy kty" jest w definicji trj-j kta konieczna i zarazem wystarczajca figura z trzema bokami i trzema ktami jest zawsze trjktem. Jednak w przypadku kategorii naturalnych najczciej dzieje si inaczej. Jeli sprbujemy okreli warunki konieczne lub cechy kategorii owoc, wybr cech sodko", mikko", posiadanie nasion" jako wyrazistych wydaje si uzasadniony. Jednak nie s one konieczne, gdy na przykad cytryna nie jest sodka, owoce awokado nie zawsze musz by mikkie, a banan nie posiada atwo dostrzegalnych nasion. Istnieje jednak pewna liczba cech koniecznych. Wszystkie owoce rosn nad ziemi, na drzewach lub rolinach", a nie w ziemi. Musz dojrze, aby nadaway si do konsumpcji. Przygotowujc je do innego spoycia ni na surowo, uyjemy przede wszystkim cukru. Mog te posuy jako dodatek do potraw, w ktrych sodki smak jest dominujcy. Cechy te potraktowane jako zbir nie s jednak wystar;do sw: onomazjologia 59 oo p-dv nie eliminuj migdaw, orzechw czy te rabarbaru, czajLt;> B J, , ktry zazwyczaj przygotowuje si z cukrem. podsumowujc, naley stwierdzi, i nie jest moliwe okrelenie ntralnego znaczenia sowa owoc w klasycznym rozumieniu defini-ii leksykalnej, ktra obejmowaaby cechy konieczne i wystarczajce oraz oddawaa wszystkie moliwoci rozumienia sowa owoc przez

uytkownikw jzyka. Nie znaczy to jednak, e nasze pojcie owocu, nasz mentalny jego obraz, czyli to, co tworzymy w umyle mylc o owocach, musi by koniecznie nieostre czy niedefiniowalne. Moe si zdarzy, e nasz mentalny obraz owocu jest bardzo precyzyjnie okrelony i e uytkownicy jzyka pytani o wymienienie owocw podadz t sam list desygnatw. Musimy jednak pogodzi si z tym, e tak stworzony obraz owocu nie bdzie pasowa w rwnym stopniu do kadego elementu kategorii. 2.3. Od poj do sw: onomazjologia Podczas gdy analiza semazjologiczna za punkt wyjcia przyjmuje sowo, ktrego rne znaczenia odkrywane s podczas bada, w analizie onomazjologicznej rozpoczynamy od danego pojcia, aby potem okreli, ktre sowa su jego wyraaniu. Jaki jest cel analizy onomazjologicznej? Przede wszystkim pozwala ona ustali, jak powstaj (nowe) jednostki leksykalne oraz jakie mechanizmy rzdz wprowadzaniem do jzyka nowych sw sucych opisywaniu jednego i tego samego pojcia. Gwnym celem analizy onomazjologicznej jest ustalenie modeli relacji w grupie sw powizanych ze sob pojciowo, ktr nazywamy polem leksykalnym. Pole leksykalne to zbir sw nazywajcych rzeczy nalece do jednej domeny pojciowej. Zgodnie z t definicj takie sowa, jak niadanie, drugie niadanie, obiad, podwieczorek czy kolacja moemy uzna za znaczeniowo powizane i zaklasyfikowa je do jednego pola leksykalnego, gdy opisuj rzeczy nalece do domeny pojciowej posiki", Domena pojciowa to z kolei kady wewntrznie spjny fragment przestrzeffrpof jciowejr taki jak ^posiki", ^zapach", barwa", ubranie", ciao ludzkie", przepisy ruchu drogowego" itp. l CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOLOGl W zwizku z tym nasuwa si pytanie o miejsce i status pojedyn. czych sw w polu leksykalnym, ktrego granice wytycza znaczenie sowa posiek. Inne typowe przykady pola leksykalnego reprezentu- i j takie domeny pojciowe, jak .choroba", podr", szybko", gr1**^ wiedza" itp. Celem nastpnego podrozdziau jest wykazanie, i rej cje midzy elementami pola leksykalnego s analogiczne do relad ktre cechuj znaczenia poszczeglnych sw: efekty wyrazisto poczenia i nieostro. 2.3.1. Wyrazisto w obrbie domeny pojciowej: terminy poziomu podstawowego Znane w semazjologii zjawisko efektw wyrazistoci, pozwalaj! ce ustali, ktre ze znacze danego sowa lub ktre z jego desygnJ tw s najwczeniej przywoywane na myl lub najczciej uywani obserwowane jest rwnie w ono-mazjologii. Na przykad porzdei sw w grupie: zwierz, czworong, pies oddaje hierarchiczny ukal sw od terminu najoglniejszego do szczegowego. Nazywajc co co na nas szczeka, z pewnoci uyjemy sowa pies, jako przychodz! cego nam na myl najszybciej. Wybr tego terminu ilustruje efektl wyrazistoci. Efekt ten moe zadziaa rwnie w grupie sw posia- dajcych ten sam status w hierarchii, jak na przykad chart, owcza-m rek, wilczur, wyet. Niektre rasy psw pojawia si mog czciej od i innych. Poniej omwimy wyrnione wczeniej dwa typy wyra-1 zistoci. Potoczna klasyfikacja domen biologicznych zazwyczaj odpowiada oglnej zasadzie organizacji rzeczywistoci przez ludzki umys. System klasyfikacyjny skada si z co najmniej trzech poziomw, od najbardziej oglnego do najbardziej konkretnego. W domenie pojciowej (zob. tabela 2) majcej kilka poziomw najoglniejsza katego-WSnstanowi poziom najwyszypa kategoria maksymalnie szczegowa - poziom najniszy. Termin poziomu podstawowego jest sowem, ktre - jako wybrane z kilku moliwych - uywane jest

najczciej do opisania danego zjawiska. Wiele wskazuje na to, i terminy pozio-Hiu podstawowego s bardziej wyraziste od innych. Dla przykadu, Podczas nauki jzyka obcego dzieci przyswajaj sobie terminy pozio-Olu podstawowego, takie jak drzewo, pies, spodnie, samochd, jabko, zanim naucz si sw bardziej oglnych typu rolina, zwierz, 2.3. Od poj do sw: onomazjologia 61 h anie, pojazd, owoc lub szczegowych typu db, wilczur, dinsy, iearwka, zota reneta. Z jzykowego punktu widzenia, terminy odstawowe s zwykle krtkie i morfologicznie niezoone. Natomiast z punktu widzenia konceptualizacji, terminy poziomu podstawowego tworz klas sw, w ktrej efekty wyrazistoci s najbardziej widoczne. Na poziomie podstawowym, kadjej kategojiiposzcze-glne elementy posiadaj wiele wsplnych cech, natomiast rni si w zasadniczy sposb od elementw podstawowych innych kategorii. W domenie pojciowej ubrania" elementy garderoby, takie jak spodnie, spdnice i paszcze, mog by uwaane za jednostki podstawowe. Wszystkie elementy kategorii spdnica" maj nastpujce cechy wsplne: (1) zwykle s noszone przez kobiety, (2) nie okrywaj kadej z ng osobno, (3) okrywaj ciao od pasa w d, (4) zwykle zakrywaj przynajmniej grne partie ud. O wiele trudniej natomiast doszuka si wielu wsplnych cech midzy elementami kategorii spdnica" a jednostkami kategorii sweter" czy spodnie". Z kolei elementy kategorii ubranie" lub bielizna", reprezentujce najwyszy poziom w hierarchii, posiadaj zaledwie jedn, do ogln cech wspln - warstwa ubrania". Tabela 2. Potoczna klasyfikacja domen pojciowych Poziomy Domeny pojciowe poziom oglny rolina zwierz ubranie pojazd owoc poziom podstawowy drzewo pies spodnie samochd jabko

poziom szczegowy db wilczur dinsy ciarwka zota reneta Model poziomu podstawowego okazuje si przydatny, gdy dziki niemu mona przewidzie, ktry poziom w potocznej klasyfikacji jest maksymalnie wyrazisty. Nie mona jednak z jego pomoc okreli, ktry termin tego samego poziomu jest preferowany i czciej uywany. Wyobramy sobie, e w urnalu mody ogldamy krtk spd62 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOLCK niczk skadajc si z dwch luno zwizanych ze sob z warstw materiau. Czy jest to spdnica kopertowa czy mini(spdni. czka)? Jak najprawdopodobniej nazwiemy t cz ubrania? Badania wykazuj, i specjalici od mody wybieraj w takim wypadku termin minispdniczka). Jakie kryteria rzdz naszym wyborem jednego terminu spord kilku rwnie precyzyjnie opisowych? Rys. 5. Czci damskiego ubrania spdnica plisowana mim-(spdniczka) spdnica-spodnie spdnica kopertowa Nasz wybr mona wyjani zjawiskiem zwanym zakorzeni-! niem. Pojcie to wprowadzono do opisu jeyka w celu wyjanienia, w jaki sposb nowe wyraenia s tworzone i utrwalane w jzyku. Na przykad w przeszoci w jzyku polskim istniay dwie formy tworzce czas przeszy zoony, np. byli jemy, ktre z czasem utworzyy jedn bylimy. Forma ta bya tak czsto uywana, i zapomniano o jej etymologii. Innymi sowy, grupa sw moe przeksztaci si w pojedyncze wyraenie i zosta na tyle zakorzeniona w leksykonie jzyka, e staje si jego regularn i utrwalon jednostk. Taki sam proces mona zaobserwowa w wyborze jednego elementu kategorii kosztem innych. Z synchronicznego punktu widzenia, leksem minispdniczka) jest bardziej zakorzeniony, gdy jest czciej stosowa^j^ssssr^1* mniej ue232 Poczenia w obrbie domen pojciowych 232.L Taksonomie hierarchiczne W podrozdziale 2.2.2, powiconym relacjom midzy znaczeniami sw (zwizkom semazjologicznym), ustalilimy, e sowa mog przybiera nowe znaczenia w wyniku procesw metonimii, metafory, zawenia i rozszerzenia znaczenia. Te procesy mona take zaobserwowa w onomazjologii. Jak stwierdzilimy wczeniej, onomazjo-logia zajmuje si relacjami midzy nazwami nadawanymi kategoriom. Kategorie z kolei nie s jednostkami izolowanymi, lecz cz

si w domeny pojciowe. W domenie pojciowej, poza rnicami midzy poziomem oglnym, podstawowym i szczegowym, istnieje take hierarchia taksonomiczna owych poziomw. W takiej hierarchii poziom wyszy, czyli nadrzdny jest poziomem oglnym, obejmujcym wszystkie pojcia poziomu niszego, podstawowego. Natomiast poziom podstawowy mieci w sobie szczegowe pojcia poziomu podrzdnego. Hierarchi t ilustruje rys. 6. Rys. 6. Taksonomie hierarchiczne POZIOMY Poziom nadrzdny Poziom podstawowy czci garderoby 64 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOL Hierarchia taksonomiczna jest specyficznym rodzajem pols ksykalnego, w ktrym jednostki leksykalne uporzdkowane s rarchicznie. W kadym polu leksykalnym, np. w polu ubranie", erny wyrni trzy poziomy: na grnych poziomach hierarchii ob wujemy zjawisko rozszerzenia, na dolnych - zawenia. W pewq grupach sw, np. koszula, T-shirt, sweter, wystpuje luka leksy na, tzn. brakuje w nich terminu podstawowego. 2.3.2.2. Metafora i metonimia Wraz z rozwojem ludzkiej myli i kultury nie tylko tworzymy j leksykalne i taksonomie, ale take inne typy pocze, zwaszczaj pomoc metafory czy metonimii. Czasami uywamy jednej dom< do strukturyzowania naszego pojmowania innej domeny (por. 01 wienie zjawiska metafory w podrozdziale 2.2.2). Na przykad w je ku polskim budowa ka konceptualizowana jest na podobiest ciaa ludzkiego, std nazwy jego czci: wezgowie (poprzez przen] sienie pierwotnej nazwy wezgowia poduszka" na cz ka), n ka (por. nogi stou, podne gry). W tym przypadku domena poj| ciowa obejmujca czci ciaa ludzkiego uyta jest do opisywania i| nej domeny - ka. Jzykoznawca amerykaski George Lakoff, kt< ry zaobserwowa ten proces umysowy, nazwa ten rodzaj metafor, metafor pojciow. Nasze rozumienie abstrakcyjnych domen poj ciowych, takich jak mylenie" czy uczucia", czsto poddaje si pr cesom pojciowej metaforyzacji. Lakoff opisa metafor pojciow|| SPR TO WOJNA, ktra stanowi podoe naszego metaforycznego mylenia o sporze; ujawnia si ono w takich wyraeniach, jak wygra spr, przegra w sporze, ustpi pola, zoy bro. (Stosujc konwencj Lakoffa, pojciow struktur metafory bdziemy tu przedstawia za pomoc zapisu wersalikami). Negatywne uczucia z kolei kon-ceptualizowane s jako WYSOKA TEMPERATURA CIECZY W POJEMNIKU, i dlatego mwimy: gotowa si z oburzenia, zawrze ze zoci. kipie ze zoci. Na podobiestwo metafory pojciowej, ktra nadaje struktur do menom pojciowym, takim jak meble", uywajc elementw innej domeny, takiej jak ludzkie ciao", metonimia pojciowa nazywa element lub aspekt jednej domeny za pomoc elementu lub aspektu nalecego do innej domeny i pozostajcego do niego w relacji przyledo sw: onomazjologia 65 4ci Poniej podano kilka typowych przykadw metonimii pojciowej. /4) a OSOBA ZA NAZW: Nie ma mnie w ksice telefonicznej. b. WACICIEL ZA WASNO: Mj baganik jest pusty. c. AUTOR ZA DZIEO: Obecnie czytamy Tuwima. d. MIEJSCE ZA LUDZI: Moja wioska gosuje na Zielonych. e. PRODUCENT ZA PRODUKT: Mj Bosch dziaa bez zarzutu. f. OPAKOWANIE ZA ZAWARTO: Ten pucharek jest wymienity.

W kadym z tych przykadw mona by uy nazwy, o ktrej mowa. I tak w (4)a mona by powiedzie Mojego nazwiska nie ma w ksice telefonicznej, w (4)b - Baganik w moim samochodzie jest pusty, w (4)c - Obecnie czytamy wiersze Tuwima, itd. Wybierajc opis metonimiczny, uytkownik jzyka podkrela raczej cechy bardziej wyraziste ni cechy specyficzne nazywanych przedmiotw. Tabela 3 podsumowuje relacje pojciowe ujawnione w badaniach semazjologicznych i onomazjologicznych. W kadym z nich rozrniamy relacje hierarchiczne (od bardziej oglnych do specyficznych), zwizki podobiestwa oraz zwizki przylegoci. Tabela 3. Relacje pojciowe w semazjologii i onomazjologii Relacje pojciowe W semazjologii (relacje midzy znaczeniami jednego sowa) W onomazjologii (relacje midzy pojciami i sowami lub wyraeniami) 1. Hierarchia (gra/d) Rozszerzenie i zawenie szkol filozofii; szkol biznesu Domeny pojciowe: taksonomie (np. zwierz, pies, wilczur), pola leksykalne (np. posiki") 2. Przylego (styczne z czym) Metonimiczne rozszerzenie znacze (szkol jako instytucja -zajcia - nauczyciele) Metonimia pojciowa (np. AUTOR ZAMIAST DZIEA) 3. Podobiestwo (podobne do czego) Metaforyczne rozszerzenie znacze (szkol zmuszanie do wysiku") Metafora pojciowa (np. SPR TO WOJNA) 66 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOll 2.3.3. Nieostro w domenach pojciowych: problemy taksonomiczni W podrozdziale 2.2.3 stwierdzilimy, i przy kategoryzowaniu r< dzajw naturalnych musi wystpi zjawisko nieostrych granic katf gorii. Na przykad pomidory mog by klasyfikowane jako owoce lu: warzywa w zalenoci od tego, kto tej kategoryzacji dokonuje. Zjaw; sko nieostroci obrzey kategorii obserwujemy podczas analiz onomazjologicznej. Jeli dla przykadu spojrzymy na model poziomu podstawoweg przedstawiony w podrozdziale 2.3.1, po wnikliwej analizie dojdziem do wniosku, i leksykon jzyka ma przejrzyst, mozaikow struktu r, w ktrej kady element zajmuje wyranie sprecyzowane miejsc . w danej taksonomii. Jednake istnieje kilka powodw, dla ktrych musimy zakwestionowa t pozorn klarowno struktury. Nie zawsze na przykad mona jednoznacznie okreli, na jakim miejscu w hierarchii naley umieci dan jednostk. Rys. 7 pokazuje, i trudno ta czsto pojawia si w materiale jzykowym. Na przykai poniewa szorty, dinsy, spodnie noszone s zarwno przez kobietj jak i mczyzn, przedstawiona

poniej taksonomia ubra powinn uwzgldni obszary wsplne dla ubioru damskiego i mskiego. Rys. 7. Taksonomia o nieostrych granicach obszarw ubranie garnitur spdnica mini- legginsy szorty dinsy kopertowa (spdniczka) ubranie damskie ubranie mskie Szczegowa analiza sownictwa odzieowego ujawnia nastpujc komplikacj: na ktrym z poziomw taksonomicznych powinnimy umieci sowo spdnica-spodnie (zob. wyej, rys. 5)? Czy wyraz 2 3. Od PJ? do stw: onomazjologia 67 iduie si na oglniejszym poziomie taksonomicznym, na rwni tel1 Mnica i spodniami, czyli jest terminem podstawowym, czy te na-26 SPTumieci na poziomie niszym jako jednostk podrzdn (rys. 8)? loy & By. 8. Spdnica-spodnie a. jako termin podstawowy ubranie zasaniajce nogi spdnica (damska) b. jako termin podrzdny spdnica-spodnie (damskie) spdnica spodnie (damskie lub mskie) spdnica kopertowa mini-(spdniczka) spdnica-spodnie Problem z umiejscowieniem danej jednostki na odpowiednim poziomie pozostaje w cisym zwizku z semazjologicznym zjawiskiem efektw wyrazistoci. Wczeniej stwierdzilimy, i elementy kategorii preferowane i pojawiajce si najczciej s maksymalnie wyraziste na przykad sowa spodnie czy spdnica wystpuj o wiele czciej ni wyraenie spdnicaspodnie. Ze swej natury te wyraziste elementy s lepszymi przedstawicielami kategorii ni te, ktre cechy wyrazistoci nie posiadaj. Podsumowujc, mona stwierdzi, e me sposb jednoznacznie okreli, czy spdnica-spodnie jest bardziej spodniami czy spdnic, i std trudno precyzyjnie umieci j w hierarchii taksonomicznej. Podczas gdy polski, sowo podkrela cech bycia spodniami" tego elementu garderoby, to na przykad niderlandzki odpowiednik spdnicy-spodni, a irianowicie broekrok (dosownie .spodnie-spdnica"), podkrela cecl bycia spdnic Tak wic w rnych jzykach sowo odnoszce s do tego samego desygnatu moe znajdowa si na innym poziomie w taksonomii: w jzyW polskim obok spodni, legginsw, szortw, w jzyku niderlandzki^ za obok spdnicy, mini(spdniczki). Chocia model poziomu podstawowego sugeruje co innego, sw-nictwa nie mona przedstawia w postaci pojedynczego drzewa taksonomicznego z wieloma rozgazionymi wzami. Przeciwnie, po-i winno ono by postrzegane jako system zalenoci z czciowo zacho-! dzcymi na siebie obszarami. Mona si zastanawia, jak na przy- j kad pojcie ubrania damskiego", noszonego wycznie lub zazwyczaj przez kobiety, powinno by

reprezentowane w taksonomicznym modelu sownictwa. Jak pokazuje rys. 7, klasyfikacja oparta na podziale damskie/mskie nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistoci, gdy niektre ubrania noszone s zarwno przez kobiety, jak i mczyzn. W zwizku z tym, pozycja taksonomiczna terminu ubra' damskie jest niedookrelona, jako e odnosi si w rwnym stopni spdnicy, spodni i garnituru. 2.4. Wnioski: wspzalenoci pomidzy semazjologi i onomazjologi Do tej pory zajmowalimy si semazjologi i onomazjologi z punktu widzenia teorii. W zakoczeniu mniejszego rozdziau, powiconego semantyce leksykalnej, skoncentrujemy si na praktycznych aspektach wiedzy o znaczeniu i nazywaniu; sprbujemy da odpowied na pytanie o czynniki wpywajce na nasz wybr jednostek leksykalnych. Innymi sowy, pokusimy si o wyjanienie, dlaczego uytkownicy jzyka w okrelonej sytuacji wybieraj takie a nie inne sowo. Podstawow zasad takiej pragmatycznej odmiany onomazjo-logii jest to, e wybr danej jednostki leksykalnej uzaleniony jest od wyrazistoci zarwno semazjologicznej, jak i onomazjologicznej. Jak stwierdzilimy wyej, wyrazisto semazjologiczna determinowana jest przez stopie podobiestwa znaczenia lub przedmiotu do prototypu danej kategorii, natomiast wyrazisto onomazjologiczna okrelana jest przez stopie zakorzenienia nazwy danej kategorii w jzyku. Wyrazisto semazjologiczna oznacza, e co zostanie nazwane przez okrelone sowo, jeli to co jest dobrym reprezentantem danej 25.podsumowanie_ 69 teeorii. Zilustrujemy to zjawisko na przykadzie pojazdw". Dla-0 Europejczycy nazywaj samochodem niodel Renault Espace, ktry podobny jest w rwnym stopniu do samochodu i do furgonetki? Wybr sowa samochd uzaleniony jest zapewne od tego, e pomimo Dosiadania cech samochodu i furgonetki Renault Espace lepiej reprezentuje kategori samochody", gdy naley do waciciela indywidualnego i suy do przewozu osb prywatnych. Natomiast typowa europejska furgonetka przewozi gwnie towary. Innymi sowy, taki pojazd nazywany jest samochodem, albowiem bardziej przypomina prototypowe samochody ni furgonetki. (Warto w tym miejscu zaznaczy, e Stanach Zjednoczonych, gdzie pojazdy tego typu jed po drogach od dawna i s samochodami rodzinnymi, przyja si nazwa mini-furgonetki ang. mini-van). Wyrazisto onomazjologiczna mona zdefiniowa w nastpujcy sposb: dany desygnat nazywany jest przy uyciu wyrazu a, a nie wyrazu b, gdy a reprezentuje kategori bardziej zakorzenion w jzyku ni b. Wobec tego w sytuacji, gdy spdniczka kopertowa przypomina w rwnym stopniu spdnic kopertow co mini(spdniczk) i nie istnieje motywacja semazjologiczna wyboru jednej z kategorii, nazwa minispdniczka) bdzie wci uywana na okrelenie tej spdnicy-hybrydy, pod warunkiem e nazwa ta jest bardziej zakorzeniona ni spdniczka kopertowa. Podsumowujc, wybr danej jednostki leksykalnej jako nazwy danego desygnatu jest zdeterminowany zarwno przez wyrazisto semazjologiczna, jak i onomazjologiczna. Uznanie tego za fakt wskazuje na zintegrowan koncepcj leksykologii, uwzgldniajcej zarwno podejcie semazjologiczne, jaki onomazjologiczne. 2.5. Podsumowanie W badaniach sw i znacze ujawniaj si dwa przeciwstawne zjawiska. Zjednej strony, sowa s polisemiczne - posiadaj po kilka rnych pokrewnych znacze. Z drugiej strony, w celu nazwania jednej rzeczy uywamy wielu rnych sw, czasami synonimicznych, ale czasami o wiele bardziej oglnych lub bardziej szczegowych. Takie sowa zebrane s w tezaurusie. Oprcz zjawiska polisemii i sy70 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOLOr

nonimii wyrniamy zjawiska antonimii i homonimii. Dwa gv kierunki bada sw i ich znacze to semazjologia i onomazjolog, Chocia z gruntu odmienne, te dwa podejcia do znaczenia leksyk? nego i nazw przedmiotw maj cechy wsplne, poniewa stosujc napotykamy podobne zjawiska w sferze efektw prototypowych, f cze semantycznych czy nieostroci. Pord wielu znacze wyrazu, jedne znaczenia s zawsze bardziej centralne, czyli prototypowe, ni inne, ktre definiowane s w stosunku do prototypu i peryferii danej kategorii. To znaczenie sowa, ktre cechuje maksymalna wyrazisto, kojarzone jest z dan form wyrazow czciej od innych jego znacze. Wszystkie znaczenia wy razu powstajce na bazie procesw metonimii, metafory, rozszerzenia i zawenia tworz wsplnie sie radialn. W metonimii zwizki midzy znaczeniami ustanawiane s na podstawie relacji przyleglo-ci, w metaforze za na bazie podobiestwa elementw lub sytuacji nalecych do rnych domen, np. domena rdowa ciao ludzkie i domena docelowa meble". Granice midzy znaczeniami w obrbie sieci radialnej, a zwaszcza obrzea rnych kategorii znaczeniowych, s nieostre i rozmyte, czego nie mog opisa klasyczne definicje znaczenia, z wyjtkiem zamieszczanych w sownikach wysoce specjalistycznych definicji. Wrd kilku nazw na okrelenie danego przedmiotu zawsze istnieje nazwa prototypowa, nazywana terminem poziomu podstawowego, np. drzewo, spodnie, samochd, jabko, ryba itp. Zamiast terminw poziomu podstawowego moemy uywa terminw nadrzdnych, takich jak ubranie, lub terminw podrzdnych, takich jak dinsy czy minispdniczka), ale te ostatnie wyrniaj si niszym stopniem zakorzenienia. Termin zakorzenienie odnosi si do zjawiska utrwalania si w jzyku danej formy. Jeli brakuje dla danej kategorii terminu podstawowego, mwimy o luce leksykalnej. Wyrazy cz si w pola leksykalne, ktre ujmuj istotne rozrnienia w domenach pojciowych rozpoznawane przez dan spoeczno jzykow. Gdy caa domena jest przenoszona na inn domen, mamy do czynienia z metafor pojciow. Jeli cz jednej domeny wykorzystana jest do opisu caoci, mwimy o metonimii pojciowej. Naley rwnie pamita, e hierarchie taksonomiczne kategorii leksykalnych nie tworz klarownych taksonomii o przejrzystym ukadzie rozlecz c ;harakteryzuj si*" 26 ' . Zalecana lektura leksykalnej .7. wiczenia i zadania n3owa gowa anie" uczesanie owad gow wie. znaczenia (a) matka ojca lut ' kie stoka 72 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOLO Wska znaczenie, ktre mona uzna za prototypowe oraz pro sy zmiany znaczenia (metafora, metonimia, zawenie, rozszer; nie) odpowiedzialne za powstanie pozostaych znacze. Uzasadnij! swoj odpowied. W jakiej zalenoci semantycznej pozostaj znaczenia (d) i (g) w stosunku do znaczenia prototypowego (a)?

Ktre ze znacze mona opisa za pomoc klasycznej definiti znaczenia, a ktre nie? Uzasadnij swoj odpowied. .( Przedstaw na rysunku sie radialn sowa babka. 3. Sporzd schemat Sieci radiaJnej dla pomnych d *w^ fJ^^^^J^r*^^^!*1 " ' , -..; cnnrtowe, o .^ Aairnterm^y jak ska. (a) Starszy pan podpiera si lask. (b) Do naszego ciasta przydaaby si laska cynamonu. (c) Portal kocioa zdobiony by laskami z piaskowca. (d) Marcin poderwa na dyskotece dwie laski z PWST. (e) Ojciec skrzycza mnie za kolejn lask z angielskiego. 4. Ekwiwalenty dwch centralnych znacze polskiego sowa w brzmi inaczej w jzyku niemieckim i niderlandzkim: owoc (a) sodka, mikka, jadalna cz roliny": niem. Obst, niderl. fruit (b) nasienna cz roliny, drzewa": niem. Frucht, niderl. vrucht. Ktre z tych sw jest semazjologiczn, a ktre onomazjologiczn prb rozwizania problemu kategoryzacji? Uzasadnij swoj odpowied. 5. W zbiorze terminw bliskoznacznych wyrazu owoc przytoczo-1 nych w przykadzie (2) znajdujemy sowa niwo oraz plon dla znaczenia dosownego i przenonego tego wyrazu. Ktre z tych dwch ter- '] minw pozostaje w zwizku metaforycznym, a ktre metonimicznym ' z wyrazem owoc? Uzasadnij swoj odpowied. 6. Poniej przytoczono kilka wyrae ze sowem czarny. W kadym przypadku wska motywacj uycia sowa czarny. Okrel, czy w tych przypadkach mamy do czynienia z metafor lub metonimia jzykow, jak w przypadku sowa szkoa, czy te z metafor lub metonimia pojciow, jak w przypadku ng ka (por. 2.3.2). ^^dziaw l i 2Rozdzia 3 Wewntrzna struktura wyrazu: morfologia W rozdziale 2 dowiedzielimy si, e jednostki leksykalne mog mie kilka, czsto powizanych ze sob znacze (semazjologia), a take, e rne jednostki leksykalne mog wyraa te same pojcia (onomazjologia). Pokazalimy te, e mona okreli powizania midzy rnymi znaczeniami tego samego wyrazu lub rnymi znaczeniami jednostek leksykalnych nalecych do tego samego pola semantycznego odwoujc si do mechanizmw zawenia lub rozszerzenia znaczenia, metafory oraz metonimii. W tym rozdziale przekonamy si, e te same mechanizmy odgrywaj rol w morfologii, nauce o elementach skadowych jednostek leksykalnych i wykadnikach ich pocze w konstrukcjach na poziomie skadni. Po wprowadzeniu pewnych rozrnie, tradycyjnie stosowanych w morfologii, przyjrzymy si czynnikom, ktre mog odgrywa rol w procesie tworzenia wyrazw, bdcych nazwami rzeczy i zachodzcych midzy nimi relacji. !. Wprowadzenie: jednostki analizy morfologicznej Morfologia jest nauk o wewntrznej strukturze wyrazu. Wyraz jest to abstrakcyjna jednostka leksykalna (leksem), ktra w wypo76

WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORFOL wiedzeniach wystpuje w rnych formach fleksyjnych, zgodnie; guami czenia wyrazw w konstrukcje skadniowe. Natomiast pflj stawowe jednostki analizy morfologicznej, czyli morfemy, definiil si jako najmniejsze jednostki jzyka posiadajce znaczenie. Moi) je porwna do wyrazw z tego wzgldu, e tak jak wyrazy mg mie znaczenia prototypowe (podstawowe) oraz poboczne (peryferyj ne), ktre wchodzc ze sob w rne zwizki, tworz radialne sie< znacze. Morfem moe by jedynym skadnikiem wyrazu lub jego skadowym elementem. Morfemy, ktre mog wystpi samodzielnie jak wyrazy, nazywamy morfemami swobodnymi. Morfemy, ktre wys puj wycznie przyczone do innego morfemu lub morfemw, na warny morfemami zwizanymi. 3.1.1. Morfemy gwne i afiksy , W rozdziale 2 koncentrowalimy si na wyrazach. Przyjrzyjm si teraz, jak od wyrazw mona tworzy wyrazy pochodne lub czi je w wyrazy zoone, a take, jak forma wyrazu suy wyraenu zwizku skadniowego wicego wyrazy w konstrukcjach. Potrze ny nam jest termin obejmujcy zarwno te skadniki wyrazw, kt s konieczne i od ktrych wywodz si wyrazy pochodne (np. don, w domek, domisko, udomowi itd.), jak i te formy, ktre odrniaj wyraz pochodny, czyli derywat, od wyrazu, od ktrego ten derywati pochodzi (np. -ek w domek, -isko w domisko itd.), jak i formy suce! wyraaniu zwizku, ktry zachodzi midzy wyrazami w danym wy-powiedzeniu (np. kocwka -u w domku, przyrostek -c w piewajc spjnik zdaniowy e). Terminem tym jest morfem (od greckiego; morphe - ksztat, posta"), najmniejsza jednostka jzyka posiadaj-; ca znaczenie leksykalne lub penica funkcj gramatyczn. Pierwsz okrela si terminem morfem leksykalny, drug - terminem mor-; fem gramatyczny. Zarwno morfemy leksykalne, jak i morfemy gramatyczne mog by albo swobodne, albo zwizane. Morfemy gramatyczne su do tworzenia form, jakie wyrazy przybieraj wchodzc w zwizki syntaktyczne z innymi elementami wypowiedzenia lub do czenia form w wypowiedzeniach. Relacje syntaktyczne, ktrych wykadnikami s morfemy gramatyczne, zachodz zarwno na poziomie grup skadniowych, jak i na poziomie zdania. Rzeczowniki przybieraj waciwe kocwki przypadkowe, czasowniki - waciwe kocwki osobowe, itd. Zacznijmy od przyjrzenia si, w jaki sposb z morfemw tworzy si wyrazy. Mwic najoglniej, wyraz pochodny powstaje przez przyczenie do morfemu gwnego, czyli podstawowego skadnika wyrazu, zwanego te rdzeniem, morfemu pobocznego, zwanego te afiksem. Zwizany morfem poboczny moe by dodany do jednego morfemu gwnego (np. kot + ka) lub te czy dwa i wicej morfemy gwne (np. dug + o + wosy). W jzyku polskim rzadkie jest tworzenie wyrazw zoonych przez poczenie dwch morfemw gwnych bez wicego je afiksu (np. zegar + mistrz), odwrotnie ni np. w jzyku angielskim. Do najwaniejszych sposobw tworzenia wyrazw zaliczamy dery wacje. waciw (np. dom > domek, la > odla) i kompozycje, (np. dugowosy). Tworzenie nowych wyrazw odbywa si ponadto przez przeniesienie wyrazu z jednej czci mowy do innej (np. prosta (przym.) sprosta (rzecz.)), w obrbie tej samej czci mowy, z klasy wyrazw o jednym typie odmiany do innego typu odmiany (np. wony (deki. mska) -> wona (deki. eska)), ucicie (np. specjalista -> spec), poczenie w wyraz liter, gosek lub fragmentw wielowyra-zowych nazw (np. PKO, PAN, Sanepid, elbet, gimbus, PZMot) itd. Derywacj nazywamy tworzenie-wy*azw pochodnych na bazie jednego morfemu gwnego, natomiast kompozycj - tworzenie wyrazw na bazie twch i wicej morfemw gwnych. W jzyku polskim morfemem gwnym moe by morfem swobodny (np. wczoraj -> wczorajszy), ale olbrzymia wikszo morfemw gwnych to morfemy zwizane (npryb- + -ak), w odrnieniu, na przykad, od jzyka angielskiego, gdzie morfem gwny jest

zwykle morfemem swobodnym (np. fish + -ery - rybowstwo" (dos. ryba" + -ery), fish + -y -,,rybi"(dos.ry60" + -y)). Ze wzgldu na pooenie wzgldem morfemw gwnych w wyrazach pochodnych, morfemy poboczne dzieli si zasadniczo na prefi-ksy (przedrostki), stojce przed morfemem gwnym, np. niezy, su-fiksy (przyrostki), stojce po morfemie gwnym, np. noyk, oraz in-terfiksy, stojce iflidzy morfemami gwnymi, np. beczkowz. Proces morfologiczny Przyczajcy prefiksy nazywamy prefiksacj, na78 WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: tomiast proces przyczajcy sufiks nazywamy sufiksacj. Wstawi( nie interfiksu midzy dwa morfemy rdzenne nosi nazw interfij cji. Dzia morfologii zajmujcy si wyrazami pochodnymi nazj jest sowotwrstwem. Rys. 1. Wyrazy pochodne Procesy sowotwrcze morfem gwny zlew kompozycja morfem morfem poboczny gwny derywacja -ozmywak morfem gwny ogrd morfe: pobo -nik Derywacja i kompozycja nie s oczywicie jedynymi procesami sowotwrczymi. Co wicej, wyraz pochodny moe by utworzony przez zastosowanie jednego lub wicej procesw sowotwrczych. Ponisze przykady ilustruj budow kilku wybranych wyrazw pochodnych. Nazwy procesw sowotwrczych podano w nawiasach. Sowotwrcz struktur wyrazw przedstawiono w formie wykresw. Symbol m.g." oznacza morfem gwny, a symbol m.p." - morfem poboczny. Morfemy gramatyczne podane s w nawiasach: (Da. dugodystansowy m.g. m.p. m.g. m.p. dug -odystans -ow(y) (kompozycja z interfiksacj + derywacja) historyczny jzykowy -0"160 -y" rwnaj forro^^amatycZn (porwnaj form Morfempis* grama" morfem wyraajcy tryb przyp tyczne. . ,-^y, morfemy ^^ zi gwobodnego zwi Jak ju ne lub zwizane. jest spjnik matycznego ktra poza amatycznego fcmu gradomem),

> ^ rze. . ktra poza PTZ czownika. Swobodne " j tworzenia puszczenie, e w czeniu wy kad, w jzyku l ___ Ir-t-rirPI okrelonoci lub p p yP rwmez na rozaj . atyczne ***** sluzy do funkcjonale mog? knstrukcji ^^^e wan role .zykach pe ni Na pr skadniowych i ^ trukcja ska-pa nominalna, czyli ^kon^ ^^ skadnikiem ^t^

Hadnikiem

80 WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORpQLoc na) ksika"; a book - (jaka, nieokrelona) ksika"). W innych je zykach, w ktrych okrelono grupy nominalnej ma wykadni], morfologiczny, wykadnik ten moe by morfemem zwizanym, pr^, czanym do rzeczownika. Porwnaj huset (dosownie dom + okrelo, ny) w jzyku norweskim. Formy wyrazw skadajce si, poza morfemami gwnymi, ze zwizanych morfemw fleksyjnych nazywamy formami fleksyjnymi Tworzeniem form fleksyjnych zajmuje si dzia morfologii znany jako fleksja. Typy morfemw gramatycznych przedstawiono na rys. 2. Rys. 2. Tvnv mnr-fior.x,.- Rys. 2. Typy morfemw gramatycznych Skadniki analizy gramatycznej zwizki skadniowe i formy fleksyjne morfem leksykalny fakt, swobodny m. gramatyczny (wyraz funkgonalny) morfem leksykalny prost zwizany m. gramatyczny (m. fleksyjny) -yml-ego itd. 3.1.2. Stowotwrstwo a nadawanie nazw Poznalimy dotd dwa rne sposoby suce tworzeniu nazw: kompozycj i derywacj. Ale tworzenie nazw moe si odby take drog poczenia wyrazw w konstrukcjach skadniowych. Powstaje wic pytanie, dlaczego jzyk uywa takiego a nie innego sposobu tworzenia nazw. W sytuacji, kiedy istnieje kilka moliwoci, nie da si z gry przesdzi, ktry sposb wyraania danego znaczeniaj ustali si w jzyku. Rozpatrzmy przykad nazwy niedawno wprowa^ dzonej do wielu jzykw. ; Wyobramy sobie, e grupa pracownikw duej amerykaskiej firmy elektronicznej zgromadzia si przy stole konferencyjnym dla| omwienia nowego typu telefonu, ktry nie jest podczony do l gniazdka. Mwic o takim urzdzeniu, mog uy wielu okrele, na przykad mobile phone (telefon ruchomy"), cellular phone (telefon 81 (telefon

nocket phone (telefon kieszonkowy"), digital phone portable phone (telefon iprzenony") itd. Kade odz'wierciedla inny sposb konstruowania treci poj-dkrela pewn wyrazist, waciwv przedmiotowi cech. gkij odmianie jzyka angielskiego przyja si nazwa budowie sieci stacji radiowych (odbierajcych i przeka-y elektromagnetyczne: cellmlar phone, zwany te ^ Zar (;;komorka"). Natomiast \w odmianie brytyjskiej * f nia si nazwa podkrelajca moliwco korzystania z telefo-wrochu- mobile phone, lub te carphonie (telefon samochodo-W>1 W izyku niemieckim przeway aspelkt atwoci w obsudze, recznoci i jako nazw takiego telefonu prrzyjto ein Handy, okrelenie wzorowane na zapoyczonym z angielskiego sowie handy ( porczny"). W jzyku francuskim wesza \w uycie nazwa un portable oddajcej przenony charakter urzdzania. Z kolei w niderlandzkim uywa si een gsm, skrtu od angielskiej nazwy global system for mobile communication (globalny systtem komunikacji mobilnej") lub te een draagbare telefoon (telefoin przenony"). Angielski wyraz portable jest starym zapoyczeniem z, jzyka francuskiego, ale obecnie uywany jest prawie wycznie w ocdniesieniu do przenonego odbiornika telewizyjnego, co pokazuje poniszy przykad. (2) We swapped our colour television, and bcought a black and white portable. Wymienilimy nasz kolorowy telewizor na czarno-biay, przenony. Po pewnym czasie nowa nazwa zakorzenia si i zostaje wprowadzona do systemu jzyka. Jej cz moe nawet ulec uciciu i tak skrcony wyraz, jak to miao miejsce w przodku portable w jzyku angielskim, sam staje si nazw danego przedmiotu, przez co nie daje si ju uy na oznaczenie nowych przedmiotw, przynajmniej w tym samym jzyku. Przykadami nazw analitycznych, czyli okrele pojedynczych przedmiotw lub poj skadajcych si z dwch i wicej wyrazw, ktre podlegaj skrceniu, tworze jednowyrazowe nazwy syntetyczne, s w polszczynie kotlet schabowy -> schabowy, pocig popieszny - popieszny, sklep spoywczy -> spoywczy itd. Nie tylko jzyki, lecz rwnie odmiany jzykw rni si midzy sob co do tego, jakie wyrazy przyjmuj si^ w nich jako nazwy przed82 WEWNTRZNA STraUKTTJRAWYRAZU|MOpi^u miotw. Na przykad, zarwno w amerykaskiej (AmE), jak i bry skiej (BrE) odmianie jzyka angielskieego wyraz car uywany j w odniesieniu do pojazdu z silnikiem imechanicznym. Jednake czciej jest stosowany w BrE ni w ArrnE, gdzie uywa si albo v razu o szerszej treci informacyjnej, aiutomobile (samochd"), a! wyrazw o bardziej wyspecjalizowanej 1 treci takich jak sedan (,r mochd czterodrzwiowy ze staym dachiem, limuzyna") czy conva ible (samochd ze skadanym dachem, kiabriolet"). Miejsce do park wania samochodu nazywa si w BrE cair park (parking", budynek przeznaczony do parkowania samochodtw"). W AmE uywa si nazwy a parking lot w odniesieniu do miejssca (zwykle placu) wyznaczonego do parkowania, natomiast nazwy ai parking garage w odniesieniu do budynku przeznaczonego do parrkowania samochodw. Jest oczywiste, e przyjcie si nowego wyraztu dla okrelenia nieznanych dotd przedmiotw pojawiajcych si w rrnych kulturach jest wynikiem cierania si" czynnikw onomazjcologicznych. Kolejnym przykadem tej walki" s nazwy przedmiottw i urzdze kuchennych uywane w BrE i AmE. (3) BrE AmE oven cooker kuchenka" ap faucet (z franc.) kran" washing-up liuid dish-washing liajuid pyn do naczy" cutlery siluerware sztuce" fish-slice spatula (z hiszp..) opatka kuchenna" bin waste-basket kosz na mieci" tea-towel dishcloth cierka do naczy" Etymologia niektrych nazw uywaniych w

amerykaskiej odmianie jzyka angielskiego wyranie pokazuje, e tworzenie nazw do pewnego stopnia odzwierciedla wielokuliturowo amerykaskiego spoeczestwa. Dlatego te badanie procesw nadawania rzeczom nazw jest cile powizane z badaniem kuiltury dominujcej w spoeczestwie posugujcym si danym jzykiiem lub jego odmian. a-; twiej mona si o tym przekona badajce rne jzyki. W tabeli l podsumowano rne sposoby tworzenia nazw. Przykady zostay podzielone na sze klas, odzwierciedlaj cyclh rnice w budowie wyrazw pochodnych. !. Gramatyczna klasyfikacja nazw (b) zoenia (c) derywaty (d) typ mieszany (c+b, b+c) (e) konstrukcje syntak(T) inne (np. skrty)

tyczne prostokt opiekacz ze.ga.rmi-strzowski pocig popieszny bus beczkowz mwca dugodystansowiec pasta do zbw pekaes

kulturalno-

wyrazy niepodzielne dom kot W dalszej czci tego rozdziau omwimy szerzej dwa najwaniejsze procesy sowotwrcze, kompozycj (3.2) oraz derywacj (3.3). Nastpnie przyjrzymy si innym sposobom tworzenia sw (3.4) oraz morfemom gramatycznym (3.5). W kadym z tych podrozdziaw rozpatrzymy rne znaczenia przysugujce morfemom, a take zastanowimy si nad rol, jak odgrywaj one w procesie nadawania nazw. 3.2. Kompozycja W tym podrozdziale zapoznamy si z reguami tworzenia wyrazw zoonych, czyli zoe, porwnamy wyrazy zoone z poczeniami wyrazw w konstrukcjach skadniowych, a nastpnie zastanowimy si, jakie typy wyrazw zoonych upowszechniaj si i wchodz do systemu jzyka oraz czemu suy proces kompozycji. 3.2.1. Struktura wyrazw zoonych Tworzenie wyrazw zoonych odbywa si na podstawie cisych zasad. Zoenia budowane s na zasadzie szeregowej lub hierarchicznej; wikszo tworzona jest z czonw, ktre pozostaj do siebie w stosunku nierwnorzdnym, czyli hierarchicznym. Ukady szeregowe powstaj przez zespolenie dwch (i wicej) czonw znacze wo rwnorzdnych, np. sprawozdawczo-wyborczy (tzn. sprawc dawczy" i wyborczy"). W ukadach szeregowych czony mog zost przestawione bez zmiany podstawowego znaczenia (wyborczo-spr wozdawczy). Ukady hierarchiczne powstaj przez poczenie mantycznie nierwnorzdnych czonw w ukadzie podrzdno-na rzdnym. Czon podrzdny jest czonem okrelajcym, natomia czon nadrzdny jest czonem okrelanym, np. jasnozielony. W jzyku polskim wyrazy zoone charakteryzuje brak odmiar pierwszego czonu (np. dobrobyt, dobrobytu, dobrobytem, *dobregt bytu, *dobrymbytem), oraz, w mniejszym stopniu, niesamodzielnej akcentowa pierwszego czonu. Wikszo zoe ma jeden akcei gwny, podobnie jak wyrazy sowotwrczo niepodzielne oraz der waty (np. dalEko widzi dalekOwidz, stAry drUk starOdrw ale: biAo-czerwOny). Te same kryteria, gramatyczne i fonologiczm odgrywaj rol rwnie w jzyku angielskim. Przykadowo, wyra; zoony ma w angielszczynie zwykle jeden akcent wyrazowy, ktr pada na pierwszy czon zoenia. Drugi czon nie jest akcentowany (np. blAckbird - dosownie czarny + ptak, kos"). Dla porwnanie, w grupie nominalnej skadajcej si z rzeczownika i przymiotnika, gwny akcent pada na drugi skadnik, ale akcentowany jest, cho sabiej, rwnie pierwszy skadnik (np. a blAck blrd czarny ptak"). Czony wyrazu zoonego mog nalee do rnych kategorii leksykalnych. W jzyku polskim naley zwrci uwag na towarzysz ce kompozycji procesy sowotwrcze i fleksyjne. Podane poniej przy kady to rzeczowniki zoone, w ktrych drugim czonem jest rzeczownik, a pierwszym kolejno rzeczownik, liczebnik, przymiotnik i czasownik. (4) a. rzeczownik + rzeczownik = beczkowz, krgosup b. liczebnik + rzeczownik = stulecie, czterowiersz c. przymiotnik + rzeczownik = paskostopie, starodruk d. czasownik + rzeczownik = piwr, przebinieg Znaczenie rzeczownikw zoonych zaley od znacze ich

skadnikw. Relacje wyraane przez czon okrelajcy w stosunku do czonu okrelanego s rnorodne. Czon okrelajcy moe wyraa rodek umoliwiajcy czynno typowo wykonywan przez czon okrelony 3 2. narostatek, rentgenoterapia), skadnik czonu okrelanego (np. iobeton, motorower), obiekt czynnoci wykonywanej przez czon \ elany(np. projektodawca, powieciopisarz) itp. Interpretacja zoe zaley od naszej wiedzy pozajzykowej. Poniewa wiemy, e pojazdy mog by napdzane przez silniki parowe, elektryczne lub spalinowe, w zoeniach takich jak parowz, elektrowz, spalinowz interpretujemy pierwszy czon jako okrelajcy rodzaj czynnoci wykonywanej przez pojazd. Wiemy jednak, e beczka nie moe by napdem, podobnie jak nie moe nim by radio. A zatem w zoeniach beczkowz i radiowz interpretacja czonu okrelajcego musi by inna. Jaka dokadnie jest ta interpretacja, wynika z naszej wiedzy pozajzykowej. Podobnie jest w innych jzykach. Na przykad w jzyku angielskim, gdzie zdecydowana wikszo morfe-mw leksykalnych to morfemy swobodne i dlatego te kompozycja jest znacznie czciej stosowanym procesem sowotwrczym ni w polszczynie, w zoeniu leather shoe (dosownie skra + but, skrzany but") czon podrzdny okrela materia, z jakiego but jest wykonany. W zoeniu tennis shoe (dosownie tenis + but, teniswka/but do tenisa"), czon podrzdny okrela, do wykonywania jakiej czynnoci uywany jest taki but. W zoeniu alligator shoe (dosownie aligator + but, but ze skry aligatora") czon alligator nie moe okrela czynnoci, poniewa wiemy, e aligatory nie nosz butw, oraz e nie ma specjalnych butw uywanych w czynnociach dotyczcych aligatorw. Bardziej prawdopodobna jest wic relacja materiaowa, przy czym rozumiemy, e but nie jest wykonany z caego aligatora, lecz jedynie z jego skry. Przymiotniki zoone mog powsta przez kompozycj dwch przymiotnikw semantycznie rwnorzdnych (np. guchoniemy) lub semantycznie nierwnorzdnych (np. staroangielski), w ktrych pierwszy, podrzdny czon modyfikuje znaczenie drugiego, nadrzdnego czonu. Rwnie przyswek moe by zespolony z przymiotnikiem w jeden wyraz zoony (np. krwistoczerwony). W tym przypadku przyswek jest czonem podrzdnym i modyfikuje znaczenie przymiotnika, okrelajc stopie cechy wyraanej przez przymiotnik. Wiele przymiotnikw zoonych tworzonych jest od zwizkw skadniowych, zoonych z wyrazw nalecych do rnych kategorii leksykalnych (np.paskie dno -paskodenny, strzela szybko -> szyb86 WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MOBPn kostrzelny, lubi ciepo -> ciepolubny itd.). Procesowi kompozycji 0X1-gatoryjnie towarzyszy w takich przypadkach derywacja, tworz przy pomocy morfemu sowotwrczego (np. (o)n(y), -(o)w(y) oraz i,? terfiksu) przymiotnik zoony z morfemw gwnych zespolonych w jedn podstaw sowotwrcz. Kompozycji moe towarzyszy zmiana znaczenia czonw. IW, kadowo, wyraz grd uywany jest w odniesieniu do pierwotnej os^ dy, siedziby wodza bd wadz, lub miasta. Wyraz ciemnogrd nie jest jednak uywany w odniesieniu do zabudowanego obszaru, lecz metonimicznie, w odniesieniu do spoeczestwa, ogu ludzi, nie tyle nawet zamieszkujcych ten sam grd (ani nawet ten sam obszar), co poczonych okrelonymi pogldami. W wyrazie ciemnogrd czon ciemny nie oznacza braku wiata, lecz - przez metaforyczne rozszerzenie znaczenia - brak owiaty, zacofanie. Wida wic wyranie, e w trakcie procesu kompozycji ulegy zmianie podstawowe znaczenia obu morfemw leksykalnych stanowicych czony zoenia. Podobnie wyraz zodziej jest starym zoeniem o budowie i znaczeniu analo gicznym do wyrazu zoczyca, antonimem wyrazu dobroczyca. Zawenie znaczenia czonu zo do wystpku polegajcego na kradzie) spowodowao, e z czasem zodziej zacz

oznacza ju tylko tego, ktc dopuszcza si kradziey. Podobnie jest w innych jzykach. Uycie czonu alligator w angielskim zoeniu alligator shoe w odniesieniu nie do caego zwierzcia, lecz tylko do jego skry, to kolejny przykad metonimii. Z kolei w angielskim zoeniu horse shoe (dosownie ko + but, podkowa koska") uycie czonu shoe na okrelenie rodzaju zabezpieczenia mocowanego do kopyta koskiego jest przykadem metaforycznego rozszerzenia znaczenia jednego z czonw zoenia. 3.2.2. Porwnanie zoe i konstrukcji skadniowych Przez konstrukcje skadniowe rozumie si poczenie wyrazw w stosunku szeregowym, czyli wsprzdnym (np. ciepy i adny, mczyni, kobiety i dzieci), lub w stosunku hierarchicznym, czyli niewsprzdnym, opartym na jednym z moliwych zwizkw skadniowych, np. zwizku zgody, w ktrym skadnik podrzdny zgadza si ze skadnikiem nadrzdnym pod wzgldem rodzaju, osoby, liczby i przypadka (porwnaj form przymiotnika w grupach nominalnych miy chopak i mia dziewczyna). Oglnie mwic, w odrnieniu od <??^?^E?^i^i*. S?:^^^t^5?5??s; Scej8skadniowo mazanych wyr feretorst czy stotfepa. S, pojcia, np. wczeniej wspomn y ^ ^.^ . .V*P ,zeru;ona porzeczK ,^ ^J^. analitycznymr. S to styku ^US^n-1 *"- BLJf Niektre zoenia tyczn, czego nik zoony ziuu^-s/-wyrazw jako zoe zy. Na przykad, an^ z grupy nominalnej tunek roliny otw" Ze wzgldu na jem L swoj przejrzysto _ix_ wyhnieniony wczeniej rzec^ow. ' vwnicy jzyka nie postrzegaj jiakim z czasem ulegajca. - ' stokrotka") wyksztaca si lUBlu,^;,"oko dnia"), okrelaj^ ga. ," wczesinym porankiem. . ._-_._,^4.0 semantyczn, z\oze. tworzenia naz\^. p0 i, pretacyjnycn, J dwuznaczny itd., czy midorowa, gazeta nika ze zmian se mantycznego zawenia, rwnaj biaoskrnictwo ^ ; 2 jagodami ~ "" o. trata przejrzyStoci wy-^ ich ska^,. se. metafory oraz metom^ (po. i czarny ch^akter> angielskim seitianty. zenia app^e tree (doslownie ^ WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORFOLOl niej blackbird, niemniej w przypadku tego drugiego, zwizek serru ; tyczny pomidzy obu czonami nie jest na tyle wyrany, aby mor byo stwierdzi, do jakiej podkategorii odnosi si ta nazwa. Znacs nie przymiotnika w poczeniu ze znaczeniem rzeczownika rue wskazuje jednoznacznie, o jaki gatunek ptaka chodzi. Kos niekoniecznie nawet jest koloru czarnego i mwicy moe sobie wyobraa, e taki ptak jest brzowy. Poniewa samiczki tego gatunku ptakw faktycznie s brzowe, moemy uy w odniesieniu do nich pozornie tylko paradoksalnego okrelenia brown blackbird (brzowy kos"). 3.2.3. Rola zoe i zestawie w procesie nazywania rzeczy Zoenia, a w jzyku polskim rwnie zestawienia, odgrywaj gwn rol w tworzeniu taksonomii w obrbie leksykonu. Jak ju powiedzielimy w podrozdziale 2.3, w taksonomii wyrnia si kategori pojciow stanowic podstaw klasyfikacji oraz nazwy nadrzdne (oglniejsze) i nazwy semantycznie podporzdkowane (bardziej szczegowe). Nazwy oglniejsze umieszczone s ponad nazwami poziomu podstawowego, natomiast nazwy bardziej szczegowe -pod nimi. Gwn fuiikcjajsoenia, a take zestawienia, jestmtwo-

rzenie w obrbie danej kategorii pojciowej nazwy jednostki podporzdkowanej, o wszej treci informacyjnej. Zgodnie z naszymi rozwaaniami w rozdz. 2.3, motopompa to okrelony typ pompy, chemioterapia to pewien rodzaj terapii. Podobnie jest z zestawieniami. List gratulacyjny to szczeglny rodzaj listu, analiza stylistyczna jest szczeglnym rodzajem analizy. Kiedy pojawia si jaka nowa rzecz, funkcj jzyka jest utworzenie dla niej nazwy. Przykadem zoenia stosunkowo niedawno wprowadzonego do jzyka polskiego jest par~ kometr, a do jzyka angielskiego motorway (dosownie silnik (mechaniczny) + droga, autostrada"). Przykadami niedawno wprowadzonych zestawie s w jzyku polskim karta bankomatowa, telewizja kablowa czy te wanna z hydromasaem. Ogromna ilo zoe i zestawie potrzebna jest na okrelenie nowych, bardziej szczegowych poj w obrbie rnorakich kategorii pojciowych, a take dla wskazania relacji pomidzy parami hiponi-mw i hiperonimw takimi jak adres elektroniczny i adres. Gdyfcy-mytade nowe bardziej szczegowe pojcie chcieli nazwa przy pomocy nowego, sowotwrczo niepodzielnego wyrazu, przekroczylibymY pojemno pamiciow umysu i zaburzyli hierarchii113- f ru~ ktur leksykonu. Wprowadzenie do systemu jzyka sW^010.20 niepodzielnych wyrazw na okrelenie tysicy nowych zjais .^>0-'a" wiajcych si rok w rok w naszej kulturze wydaje si nimoz iwe' Dla przykadu, do niedawna list (zwykle kartk papieru wr^z koPCT~ t) wysyalimy poczt. Od niedawna nie musimy korzysic z us u^ tradycyjnej poczty, bowiem list mona wysa bez pisanii^0 na Pa~ pierze i wkadania do koperty, korzystajc z poczty elektrlczneJ' Interpretacja nowych zoe i zestawie jest atwa. ?amy z^a" czenie podstawowe poszczeglnych czonw, dostrzegam' Jaka Jes midzy nimi zaleno semantyczna, a ponadto wiemy,a ^. zna" czenie podstawowe czonw ulego metaforyzacji i potraf^ zmter~ pretowa te nowe znaczenia przenoszc, na przykad, znczem(~ wy-razu poczto z jego domeny rdowej do domeny docelow'^' czy a" tegorii pojciowej wyrazu elektroniczny. Jako uytkowej '5Z/. f' naleymy do okrelonej spoecznoci kulturowej i wiem' . ^a 1C nowych poj odnosz si nowe nazwy. Tak wic, dla celw interpi"e-tacji nowych nazw posugujemy si wiedz o zasadach t\Przenia w^~ razw w komponencie sowotwrczym, oglnymi strateiiami tSni" tywnymi, takimi jak metaforyzacja, oraz kulturowo uwrunliowana. wiedz pozajzykow. 3.3. Derywacja W tym podrozdziale przyjrzymy si dwu rnym bPom allllsoy oraz pokaemy, jak wyrazy przeksztacaj si w afiks^' as ^pnif omwimy pokrewiestwo znaczeniowe niektrych m(rtemowi ic funkcj uoglniajc". Przyjrzymy si rwnie rodz^0111 anksow sowotwrczych. 3.3.1. Morfemy sowotwrcze i morfemy fleksyjne O ile wyraz zoony (tzw. derywat zoony) najcz(!ej ZDUQwany jest z dwch morfemw leksykalnych, derywat pros^ zbudowany J- leksykalnego oraz jednego luf W1^cej morfe: r.._i,^; o;>wotworczei od 90 WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORFOLOG). wczeniej o morfemach sowotwrczych, uywanych do tworzenia nowych wyrazw, i o morfemach fleksyjnych, uywanych do tworze--1 ni form wyrazw w konstrukcjach gramatycznych. Morfem sowotwrczy, np. -ek, dodawany jest, mwic najoglniej, do wyra motywujcegoTpbdstawowego, czyli wyrazu, od ktrego derywat po-chodzi. Wyraz podstawowy zawiera zasadniczy skadnik, czyli mor-fem gwny (rdze), stanowicy o podstawowym znaczeniu wyrazu (np. dom - w wyrazie domek) (por. 3.1.1). We fleksji uywa si rwnie na okrelenie tej czci wyrazu odmiennego, ktra pozostaje po odciciu kocwki fleksyjnej, terminu temat fleksyjny (np. dom(e)k jest tematem fleksyjnym w

formach fleksyjnych domkowi, domkiem, domku itd.). Termin ten uywany jest gwnie w analizach morfologicznych jzykw fleksyjnych, takich jak polski. Istotna rnica midzy morfemami sowotwrczymi i fleksyjnymi wynika z faktu, e o ile pierwsze przyczane s zawsze do ograniczonego zbioru morfemw leksykalnych, drugie mog by przyczone do praktyzriie^wsystkih morfemw leksykalnych w obrbie danej kategorii gramatycznej. Przykadowo, podczas gdy kocwka fle-ksyjna wyraajca kategori liczby mnogiej moe by dodana do tematw wszystkich rzeczownikw policzalnych, morfem sowotwrczy -anie l -enie l -ci moe zosta doczony do tematw tylko niektrych czasownikw. Mamy wic w jzyku polskim czyta - czytanie, pisa - pisanie, ale nie musie - *musienie. Od czasownikw mona tworzy rzeczowniki oznaczajce wykonawc czynnoci. Jednak od biec utworzony zosta biegacz, nie *biegarz, natomiast odpisa utworzony zosta pisarz, a nie *pisacz. Jednym z gwnych powodw, dla ktrych czsto nie tworzymy wyrazu pochodnego w pewien okrelony sposb, jest fakt, e albo z punktu widzenia kategorii pojciowych nie ma potrzeby zastosowania tego wanie procesu sowotwrczego, albo te w ogle nie istnieje potrzeba utworzenia nowego wyrazu. Poniewa w zasobach leksykalnych polszczyzny znajduje si wyraz brak, nie ma potrzeby tworzenia wyrazu *brakowanie. Obecno wyrazu przymus eliminuje *musienie, itd. Podobnie jest, na przykad, w jzyku angielskim, gdzie obecno wyrazu ugly (brzydki") eliminuje potrzeb utworzenia wyrazu *beautiless z morfemu leksykalnego beauty (pikno") i morfemu sowotwrczego -less, wyraajcego brak danej cechy, jak perywacja__________________ orzypadku wyrazu harmless (nieszkodliwy"), utworzonego od larm (szkoda, krzywda"). 3 3.2. Skd si bior afiksy? Gramatykalizacja Gramatykalizacjnazywamy proces przemiany swobodnego morfemu gwnego w morfem poboczny, czy to o funkcji sowotwrczej, czy gramatycznej. Na przykad angielski morfem -ful, wystpujcy w takich wyrazach jak careful (uwany"), beautiful (pikny), won-derful (cudowny"), etymologicznie zwizany jest z przymiotnikiem fuli (peen, peny"), ktry pierwotnie wystpowa w wyrazach zoonych takich jak mouthful (dosownie usta + peny, ks"), spoonful (dosownie yka + peny, pena y(ecz)ka") itd. Jako sufiks powoli nabra znaczenia posiadania jakiej cechy w znacznym stopniu". Utrat przejrzystoci etymologicznej wyrazw i ich zmiany znaczeniowe obserwujemy rwnie w jzyku polskim. Wyraz ciefeaioy dawniej znaczy skonny do cieknicia, tzn. prdkiego poruszania si". Sens ten zachowa si w wyrazie wycieczka. Znaczenie wspczesne rozwino si w wyniku metaforyzacji. Podobnie rzeczownik dziad nazywa na pocztku ojca ojca lub matki". Z czasem wyksztacio si znaczenie starego niedogi lub ebraka". W odczuciu wspczesnych uytkownikw polszczyzny nie ma te (oczywistego) zwizku miednicy z miedzi, bielizny z biaym strojem anipiumicy z piwem. 3.3.3. Znaczenie i produktywno afiksw Dla zanegowania cechy wyraanej przez przymiotnik w jzyku polskim najczciej doczamy do takiego przymiotnika prefiks nie-, tworzc przymiotniki zaprzeczone, takie jak niedugi, nierwny, niesuszny, niesprawiedliwy, niedojrzay, niepusty itd. Jaka jest rnica pomidzy tymi derywatami a zaprzeczonym predykatem przymiotnikowym, np. nie (jest) dugi, nie (jest) rwny, nie (jest) suszny itd.? Aby wyjani, dlaczego przymiotniki zaprzeczone najczciej tworzy si przez dodanie prefiksu nie- oraz dlaczego pewne przymiotniki o sensie przeczenia tworzy si w inny sposb, zastanwmy si nad oglnym znaczeniem prefiksu nie-. Tylko wtedy bdziemy mogli wytumaczy, z jakimi wyrazami ten prefiks si czy. Znaczenie nie-mona przedstawi w nastpujcy sposb: 92

WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORFOLOGIA (5) [nie- + przymiotnik] - nieposiadajcy cechy wyraanej przez przymiotnik, a nawet wyraajcy cech przeciwn wzgldem znaczenia przymiotnika" Na przykad derywat niesuszny nie tylko wyraa brak cechy, ktr nazywa przymiotnik suszny, ale, patrzc na t kwesti z oglniejszego punktu widzenia, wyraa te niedanie uczciwej lub rwnej szansy", jak w przypadku poczenia niesuszny awans, a nawet bycie niezgodnym z prawem", jak w przypadku poczenia niesuszne wzbogacenie si. Moemy przyj jako oglny warunek tworzenia wyrazw zasad, e dany afiks moe by dodany do danej podstawy sowotwrczej, o ile jego uoglnione znaczenie jest dobrane do ktrego ze znacze wyrazu podstawowego tak, e poczenie znacze daje si uj w pewien schemat interpretacyjny. Ta zasada tumaczy, dlaczego do systemu jzyka polskiego nale formacje typu nieuczciwy, niedojrzay oraz niesamolubny. Ten sam argument mona odnie do angielskich przymiotnikw zakoczonych na -able. W odrnieniu od drinkable (pitny") bd re-alizable (moliwy do zrealizowania, urzeczywistnienia"), wiele teoretycznie moliwych formacji z tym sufiksem odbierane jest jako niezwyke bd dziwaczne, np. buyable (dajcy si kupi"), cuttable (dajcy si kroi"), paintable (dajcy si namalowa"), sayable (moliwy do wypowiedzenia"), writable (dajcy si napisa"), ste-alable (dajcy si ukra"). Znaczenie sufiksu -able daje si okreli nie tylko jako co, co moe by zrobione", ale, tak jak w poprzednim przykadzie, jest szersze. Podana poniej parafraza oddaje jego moliwy sens: (6) [temat czasownika + -able] - z natury swej nadajcy si do tego, by co zostao z nim zrobione" Wikszo przedmiotw nie ma naturalnie przypisanych waciwoci umoliwiajcych ich kupno, krojenie czy te malowanie, i dlatego te nie jest prawdopodobne, by od czasownikw wyraajcych te czynnoci utworzone zostay przymiotniki z -able. Natomiast sposb konstruowania treci semantycznej oparty na potencjalnym przymiotniku poszerzonym o oglne znaczenie prefiksu negacji un-, wyraajcy niemono wykonania wspomnianych czynnoci, jest se3.3. Derywacja 93 mantycznie wyrazisty, wic takie formacje s znacznie bardziej prawdopodobne (porwnaj unbuyable paintings - obrazy, ktrych nie mona kupi" oraz uncuttable meat - miso niedajce si pokroi"). Rwnie w tym przypadku mamy do czynienia ze staymi, istotnymi cechami, jako e wyraony jest stay brak cechy charakteryzujcy dany przedmiot. To wanie uoglnione znaczenie posiadania naturalnej zdolnoci" przynalene angielskiemu sufiksowi -able umoliwia rozszerzenie jego schematu sowotwrczego na mniej prototypowe derywaty, niemajce znaczenia moliwoci zrobienia czego", np. knowledge-able (znajcy si na czym") to kto zdolny do udzielenia informacji na jaki temat. W tym przypadku wyrazem motywujcym jednak nie jest, jak poprzednio, czasownik, lecz rzeczownik knowledge (wiedza"). Podobnie jak morfemy rdzenne, rwnie morfemy afiksalne mog mie znaczenia bardziej prototypowe i znaczenia bardziej peryferyjne. Dotyczy to, na przykad, produktywnego polskiego morfemu sowotwrczego -acz, ktry ma kilka znacze. Derywaty z -acz wystpuj gwnie w znaczeniu nazw wykonawcw czynnoci, np. wamywacz, biegacz, spawacz, badacz, w znaczeniu narzdzia, urzdzenia lub rodka, przy pomocy ktrego wykonywana jest czynno, np. przycinacz, zakraplacz, wybielacz, oraz w znaczeniu nieosobowego wykonawcy czynnoci, np. spychacz, lodoamacz. Zauwamy przy tym, e morfem -acz uyty do utworzenia nazwy wykonawcy czynnoci nie tworzy nazwy osoby aktualnie wykonujcej dan czynno, lecz raczej nazw wykonawcy zawodu lub zajcia (np. gracz), a wic osoby zawodowo lub zwyczajowo wykonujcej dan czynno, osoby speniajcej

okrelon funkcj (np. zagajacz) lub osoby o okrelonych cechach (np. wyjadacz). Dlatego te podstawowe znaczenie formacji z morfemem -acz mona przedstawi w nastpujcy sposb: (7) [temat czasownika + -acz] kto, kto zwyczajowo lub zawodowo wykonuje czynno wyraon przez czasownik" Zgodnie z definicj podan w (6), suchacz czy te gracz to okrelenie roli, w jakiej kto wystpuje w danej sytuacji, wykraczajce poza okrelenie konkretnej osoby przypadkowo wykonujcej dan czynno w danej chwili. 94 WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORFOLOG Znaczenie osobowego wykonawcy czynnoci przeniesione jest n nieosobowego wykonawc czynnoci i zastosowane w nazwach urza dze wykonujcych dane czynnoci, czego przykadami s spychacz zgniatacz. Morfem -acz wystpuje take w nazwach narzdzi, np' strugacz, dziurkacz, aparatw, np. odkurzacz, nawilacz, czci maszyn, np. napinacz, chwytacz, substancji, np. odrdzewiacz, odczu-lacz, uywanych do wykonywania czynnoci. W tych przypadkach znaczenie formacji z morfemem -acz daje si przedstawi jako: (8) [temat czasownika + -acz] - co, co posiada zdolno wywoania czynnoci wyraonej przez czasownik" Ta parafraza jest na tyle oglna, e obejmuje metonimiczne lub metaforyczne rozszerzenie znaczenia formacji z morfemem -acz, takie jak w przypadku spychacz czy zgniatacz, ktre okrelaj nie tyle narzdzie uywane do wykonania czynnoci wyraonej przez mor-fem rdzenny, co urzdzenia samodzielnie wykonujce dane czynnoci. Peryferyjne, w porwnaniu ze znaczeniami morfemu -acz wystpujcymi w nazwach osobowych i nieosobowych wykonawcw czynnoci i nazwach narzdzi i rodkw czynnoci, s jego znaczenia w wyrazach pochodnych typu posiadacz oraz brodacz, kudtacz, gdzie -acz nie jest sufiksem agentywnym, niezalenie od tego, czy wykonawca miaby by osobowy, czy te nieosobowy. W wyrazie posiadacz (a take w neologizmach typu stacz), morfem -acz jest wykadnikiem tzw. nosiciela stanu, a w wyrazach takich jak brodacz czy te gto-wacz nosiciela cechy, ktra wie si z posiadaniem charakterystycznej czci ciaa. Zauwamy przy tym, e w tym ostatnim przypadku -acz nie derywuje rzeczownika od czasownika, jak we wszystkich poprzednich przypadkach, ale od rzeczownika. Do rnicy znacze sufiksu -acz moemy podej dwojako: albo potraktujemy kade znaczenie jako znaczenie odrbnego morfemu, albo uznamy rne znaczenia za tak blisko ze sob zwizane, e kade z nich mieci si w obrbie uoglnionego znaczenia jednego i tego samego morfemu, tworzc wsplnie system znaczeniowy tego morfemu. Taka radialna sie znacze przedstawiona jest na rys. 3. 3 Sie radialna znacze sufiksu -acz Rys posiadanie nazwa posiadacza czego: brodacz, glowacz Wykonawca czynnoci nosiciel stanu: posiadacz wykonawca zawodu lub zajcia: spawacz, biegacz nieosobowy wykonawca czynnoci (urzdzenie): zgniatacz 95 Narzdzie nazwa narzdzia sucego do wykonania czynnoci: dziurkacz nazwa rodka uywanego przy wykonywaniu czynnoci: odplamiacz

Moemy teraz wykona nastpny krok i poczy rne wyodrbnione znaczenia sufiksu -acz w jedno uoglnione znaczenie: (9) [temat czasownika + -acz] - osobowy wykonawca lub inny czynnik sprawczy funkcjonalnie zwizany z czynnoci wyraon przez czasownik" Uoglnienie znacze morfemu podane w (8) nazywane jest schematem. Schemat jest na tyle abstrakcyjny, e pozwala na wczenie wszystkich wyodrbnionych znacze morfemu. Schematyczna definicja przedstawiona w (9) pozwala rwnie wytumaczy, dlaczego w odniesieniu do osoby wanie jedzcej ryb me uyjemy w polsz-czynie derywatu takiego jak zjadacz (ryby). 3.3.4. Rodzaje afiksw W pewnych jzykach, np. w jzyku angielskim, afiksy sowotwrcze dziel si na prefiksy i sufiksy. W innych jzykach, np. w acinie CZY polszczynie, odrnia si wicej typw afiksw. Wczony do morfemu rdzennego element -n-, odrniajcy temat fleksyjny czasownikw w czasie teraniejszym od tematu fleksyjne-go w innych czasach w acinie, np. vinc-it (zwycia"): vic-tt (zwy-ciy"), jest przykadem infiksu. Przykadem postfiksu jest 96 WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORFOLO 'GI w polszczynie morfem -kolwiek wystpujcy w formacjach typu kt kolwiek. Rwnie jzyk angielski wyksztaci rodzaj infiksu, np. w wyrazie speedometer (szybkociomierz") wydzieli mona skadnik -o-. Przejawem tendencji do tworzenia infiksw w angielszczynie moe by rwnie wczanie do rdzeni poszczeglnych wyrazw uywanych w slangu wyrazw nieprzyzwoitych typu bloody (cholerny") czy te fucking (pieprzony"), np. fan-bloody-tastic (dosownie fan-choler-nie-tastyczny"), a-bloody-mazing (dosownie z-cholernie-dumiewa-jcy"). Innym przejawem tendencji do tworzenia nowych wyrazw z morfemw gwnych zaadaptowanych do funkcji morfemw pobocznych s sowa typu laundromat (pralnia samoobsugowa"), urobione zgodnie ze schematem sowotwrczym, wedug ktrego utworzone jest w jzyku angielskim sowo automat, czy te powielenie schematu sowotwrczego wyrazu cafeteria (bufet, stowka") dla wytworzenia washeteria (pralnia samoobsugowa"), itd. Po aferze politycznej, ktra doprowadzia do upadku prezydenta Nixona, z nazwy wasnej Watergate wydzielona zostaa czstka -gate, ktra w funkcji afiksu o znaczeniu afera polityczna, niezgodne z prawem dziaania polityczne" zastosowana zostaa do utworzenia nazw takich jak Irangate w odniesieniu do sytuacji, ktra wywoaa kryzys w stosunkach amerykasko-iraskich, zippergate w odniesieniu do afery rozporkowej" prezydenta Clintona itd. Interesujce jest, e czon -gate zosta w znaczeniu afera" zapoyczony do jzyka polskiego i uyty w zoeniach takich jak Spoem-gate, spirytus-gate, meble-gate. Na pewnym etapie rozwoju polszczyzny morfem -unek wyksztaci si w funkcji morfemu sowotwrczego ze skadnika wyrazw zapoyczonych z jzyka niemieckiego, np. werbunek, warunek, wizerunek. Przyczony do rodzimych rdzeni wytworzy pocaunek, sprawunek itd. Poza prefiksami, sufiksami, interfiksami, postfiksami i infiksa-mi, ktre charakteryzuj si staym umiejscowieniem wzgldem morfemw gwnych i ktre s realizowane jako nieprzerwane cig1 elementw, przez co nazywa si je morfemami cigymi, wyrnia si rwnie morfemy niecige, ktre nie tworz takiego nieprzerwanego cigu. Przykadami morfemw niecigych s morfemy tworzce form imiesowu w jzykach niderlandzkim i niemieckim, 3.4. Rnon

odno procesw sowotwrczych 97 , d ik funkcji gramatycznej wystpuje po obu stronach morfe-leksykalnego, np. kauf(kup-"): ge-kauf-t. W polszczynie za mUrfemy niecige uwaa si np. prefiksalnopostfiksalne morfemy Twotwrcze takie jak roz-... si, derywujcy czasowniki rozmyli li rozmwi si, rozpaka si, czy te do-... si, derywujcy wyrazy domyli si, doprosi si, itd. 3.4. Rnorodno procesw sowotwrczych W jzyku polskim, poza derywacj afiksaln, zwykle prefiksacj, tworzc np. rozla od la, sufiksacj, tworzc np. pisarz od pisa, lub rwnoczesn prefiksacj i sufiksacj, tworzc np. zgstnie od gsty, oraz kompozycj, wyrnia si take inne sposoby tworzenia nowych wyrazw, do ktrych zalicza si rne typy derywacji bezafi-ksalnej. Proces zmieniajcy paradygmat fleksyjny wyrazu, czyli wzr jego odmiany, a tym samym zesp wszystkich jego form fle-ksyjnych, nazywamy derywacj paradygmatyczn. Proces tworzenia wyrazw, ktrego jedynym wykadnikiem jest zmiana jakociowa lub ilociowa w wyrazie motywujcym, nazywamy derywacj al-ternacyjn. Derywacj alternacyjna polega moe na wymianie elementu wystpujcego w podstawie (tzw. alternacja jakociowa), np. miso -4 micho, lub uciciu elementw wystpujcych w podstawie (tzw. alternacja ilociowa), np. specjalista - spec. Derywacj paradygmatyczn wystpuje, gdy wyraz przenoszony jest z jednej kategorii gramatycznej do drugiej, np. czowiek - czowieczy, dwiga - dwig, lub w obrbie tej samej kategorii grama-ycznej z jednego paradygmatu fleksyjnego do innego, np. markiz -4 markiza, logika-^ logik. Derywacj paradygmatyczn moe rwnie Warzyszy np. afiksacji, jak w przypadku czowiek -4 uczowieczy, derywacji alternacyjnej, np. przeniesieniu wyrazu szafirowy . ategorii przymiotnikw do kategorii rzeczownikw towarzyszy cicie, dajce w rezultacie wyraz pochodny szafir. Takie typy dery-acJi nazywamy derywacj mieszan. erywacja nowych wyrazw polegajca na przenoszeniu wyraw. z Je<inej kategorii gramatycznej do innej wystpuje rwnie nnych jzykach. W jzyku takim jak angielski, gdzie wyrazy naleWEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORFOL ce do poszczeglnych kategorii gramatycznych nie maj zesp form odmiany (deklinacji w przypadku rzeczownikw i przymiotni kw oraz koniugacji w przypadku czasownikw), brak fleksyjnych wykadnikw przeniesienia wyrazu do danej kategorii gramatycznej Std proces przenoszcy wyraz z jednej kategorii gramatycznej do innej moe nie mie adnego wykadnika morfologicznego. Odrniajcy brak morfemu sygnalizujcego proces sowotwrczy nazywa si zerem morfologicznym. Na przykad czasownik clean (czyci") pochodzi od przymiotnika clean (czysty"). Natomiast w polszczynie przeniesienie wyrazu z jednej kategorii gramatycznej do innej jest sygnalizowane innym zespoem kocwek fleksyjnych. Procesowi zmieniajcemu kategori gramatyczn wyrazu (oraz jego paradygmat fleksyjny) czsto towarzyszy metonimiczna zmiana znaczenia wyrazu pochodnego w stosunku do wyrazu motywujcego, polegajca na przeniesieniu jednego aspektu zjawiska na cae zjawisko, lub odwrotnie. Na przykad w derywacji czasownika bank (przeprowadzi transakcj bankow") w jzyku angielskim od rzeczownika bank (bank"), pojcie miejsca, gdzie odbywa si operacja, tzn. bank, zostao przeniesione na sam operacj. W polszczynie, w przypadku czasownika krlowa, utworzonego od rzeczownika krl, nazwa osoby zostaje przeniesiona na nazw czynnoci funkcjonalnie zwizanych z t osob. W przypadku, gdy na skutek derywacji tworzony jest od rzeczownika czasownik, wyraz pochodny ma zwykle znaczenie szersze od wyrazu motywujcego, poniewa od nazwy osoby lub przedmiotu

tworzymy wyraz wyraajcy czynno przebiegajc w czasie, ktra ma wykonawc, obiekt, narzdzie itd. Kolejnym przykadem moe by utworzenie od rzeczownika stage-manager (dos. kierownik sceniczny"), nazywajcego w jzyku angielskim osob odpowiedzialn za to, co si dzieje na scenie w trakcie przedstawienia teatralnego, czasownika stage-manage, dla wyraenia czynnoci polegajcych na zorganizowaniu publicznego wystpu* jakim jest na przykad konferencja prasowa, co ilustruje przykad The press-conference was cleverly stagemanaged (Konferencja pra" sowa zostaa zrcznie wyreyserowana"). Derywacji towarzyszy moe rwnie zawenie znaczenia pod" stawy. W przypadku czasownika author (pisa scenariusze film0" we"), utworzonego w amerykaskiej odmianie jzyka angielskie^0 3.4. nrodnocprocesw sowotwrczych 99 zownika author (autor"), znaczenie morfemu gwnego zosta-. Podobnie dzieje si w jzyku polskim, w przypadku taa. . -a]j wykopa -> wykop, gdzie rzeczownik wyraa rezultat czyn-ci kopania, ale o ile po to, eby wsadzi do ziemi krzaczek azalii, musimy wykopa w ziemi may doek, trudno rezultat tej czynnoci nazwa wykopem. Z kolei w przypadku dugo pisze -> dugopis rzeczownik zoony, w skad ktrego wchodzi morfem rdzenny czasownika (pis-), wyraa okrelone narzdzie czynnoci pisania, natomiast sama czynno pisania wyraona przez morfem rdzenny czasownika moe by wykonana przy pomocy rnych narzdzi. Bezafiksalna zamiana czasownikw na rzeczowniki z towarzyszcym uciciem podstawy nazywana jest derywacja wsteczn, np. czoga si - czog. Termin ten moe by mylcy, poniewa w trakcie tego procesu nie cofamy si do wyrazu, ktry pojawi si w systemie jzyka wczeniej, lecz tworzymy wyraz pochodny krtszy w stosunku do wyrazu motywujcego. Uciciu podstawy nie towarzyszy zmiana kategorii gramatycznej w takich przypadkach jak pika pia, beczka -> beka. Ucicia mog by jedynym wykadnikiem derywacji (np. dwjka - dwja) lub mog towarzyszy innym typom derywacji, np. derywacji paradygmatycznej tworzcej rzeczownik szafir od przymiotnika szafirowy, gdzie poza uciciem elementu -w- nastpuje przeniesienie wyrazu z jednej kategorii gramatycznej do innej. Szczeglne miejsce w systemie sowotwrczym jzyka polskiego zajmuje w porwnaniu z innymi jzykami derywacja tworzca wyrazy pochodne, ktrych znaczenie rni si od znaczenia podstawy o aspekt uszczegowienia, np. okrelenie rozmiaru (dom domek, gmach -> gmaszysko), intensywnoci cechy ( miy > milutki, liczny ~* przeliczny), stosunku emocjonalnego mwicego (baba - babsko, Palec - paluch, dziecko -> dziecina) itd. derywacji alternacyjnej obocznoci ilociowe mog wystpi ewntrz podstawy, np. batalion -> baon, na pocztku podstawy, P- autobus - bus, albo na kocu podstawy, np. pika -^pia, spokoj~* sPko, dyrektor - dyr, itd. Wyrazy utworzone przez ucicie awy nazywamy uciciami. Rwnie w jzyku angielskim ucity ze by pocztek podstawy, np. telephone - phone (telefon"), jej lec. np. television - telly (telewizja") lub te moe by ucity oczenie pocztek i koniec podstawy, np. refrigerator -> fridge 100 WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORPOL

(lodwka"). Wyrazy ucite mog si tak bardzo upowszechni \v zyku, e uytkownicy mog nie postrzega zwizku sowotwrcze miedzy podstaw i derywatem, czego przykadem moe bv' w polszczynie tatar, pochodzcy od tatarski befsztyk, czy internacie nalizm typu metro, pochodny od greckiego wyrazu metropolis, ktrv zosta metonimicznie przeniesiony na system komunikacji podziem. nej w metropoliach. Ucicie charakterystyczne jest dla tzw. wyrazowcw, czyli wyrazw utworzonych przez skrcenie podstaw dwch i wicej wyrazw tworzcych nazw i poczenie ich w jeden wyraz, np. elazo + beton -> elbet. Zlewanie si dwch podstaw w jeden wyraz jest czsto odbiciem procesu zlewania si dwch poj w jedno, czego przykadem jest niemiecki wyrazowiec Jein, powstay z poczenia elementw dwch wyrazw ja (tak") oraz nein (nie"), i uywany w odpowiedzi na pytanie, na ktre rozmwca chce jednoczenie odpowiedzie potwierdzajco i przeczco. W polszczynie w takim przypadku uywamy (I) tak i nie. Podobnie w jzyku angielskim wyraz brunch powsta przez poczenie elementw dwch sw breakfast (niadanie") oraz lunch (obiad"). Uywa si go w odniesieniu do posiku spoywanego w pnych godzinach rannych, jako poczenie niadania i obiadu. W tym przypadku dochodzi do zatarcia si granicy odrniajcej dwa pojcia. Wyraz brunch odnosi si bowiem do posiku, ktry ma cechy niadania, jako e spoywany jest jako pierwszy posiek w cigu dnia, niemniej poniewa jedzony jest zwykle koo poudnia, wykracza poza odcinek czasowy integralnie zwizany z kategoryzacj posiku jako niadania. Podobne formalne i pojciowe zlewanie si obserwujemy w przypadku wyrazu pracoholik, kalki z angielskiego workaholic, uywanego dla okrelenia osoby uzalenionej od pracy tak, jak alkoholik jest uzaleniony od alkoholu. Pojcie uzalenienia wyodrbnione zostaje z wyrazu alkoholik jako czstka -holik i wczone w wyrazie pracoholik do kategorii semantycznej wyrazu praca. Wyrazowce utworzone z fragmentw dwch i wicej wyrazw s skrtowcami, do ktrych zalicza si rwnie wyrazy powstae z po3" czenia w jeden wyraz liter lub gosek wyrazw wchodzcych w skad jednej nazwy, np. PKOlpekao. Zwykle s to litery lub goski pocztkowe. 3 5. Fleksja Wspczesne spoeczestwa opieraj si na dziaaniu wyspecjali-ch j wspdziaajcych struktur. Struktury te s corocznie Z erzane o nowe instytucje i organizacje, zarwno w dziedzinie portyki wojskowoci, nauki, spraw spoecznych, jak i kultury. Nie ona cigle odnosi si do tych wszystkich instytucji i organizacji ywajc ich penych nazw. Potrzebne nam s formy krtsze, uatwiajce ich zapamitanie i szybkie przywoanie z pamici. Powszechnie znanymi przykadami s skrcone nazwy pastw, np. USA, ZSSR, oraz skrty nazw organizacji midzynarodowych, np. UNESCO, od The United Nations Educational, Social, and Cultural Organization, czy ONZ. Skrty pojawiaj si w kadej dziedzinie ycia, czego przykadem moe by wyraz AIDS, utworzony z pierwszych liter nazwy choroby wirusowej polegajcej na zaamaniu si odpornoci organizmu, Acquired Immune Deficiency Syndrome. Dziki skrtowi termin medyczny upowszechni si w wielu jzykach, a wraz z nim wiedza o tej chorobie rozpowszechnia si na caym wiecie. Dobrze zadomowione w jzyku skrty po pewnym czasie trac sw etymologiczn przejrzysto i postrzegane s jako wyrazy niepo-chodne. Dobrym przykadem tego zjawiska jest historia wyrazu radar, ktry wszed do systemu jzyka angielskiego jako skrt okrelenia ra(dio) d(etecting) a(nd) r(anging) (wykrywanie i okrelanie odlegoci za pomoc radia"), a ktrego najnowsze sowniki jzyka angielskiego nie klasyfikuj jako skrtowca, definiujc ten wyraz jako sposb okrelania pozycji przedmiotw takich jak samoloty lub rakiety przez wysyanie fali radiowych". W polszczynie przykadem tego zjawiska jest wyraz pecet. 3.5. Fleksja

W podrozdziale 3.3 przyjrzelimy si sowotwrstwu. W tjmpod, rozdziale zajmiemy si zagadnieniamijnorjfolpjnjksyjnej ktra na Pierwszy rzut oka wyglda podobnie. Midzy tymi dwoma gwnymi faami morfologii wystpuj jednak istotne rnice. Po pierwsze 0 ile fleksja ma charakter formotwrczy, sygnalizujcy P^J^ do penienia odpowiednich funkcji syntaktycznych w wypo 102 ^EWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORpOL 103 wiedzeniach, sowotwrstwo ma charakter wyrazotwrczy, pos rzajcy zasoby leksykalne jzyka. Wobec tego fleksja, czyli odmian wyrazw, nigdy nie zmienia ich kategorii gramatycznych. Pipz,.: szesz^io dwie formy fleksyjnje czasownika pisa. Natomiast proce sowotwrczy moe pFzeme wyraz z jednej kategorii gramatycznej do drugiej. Ponadto, o ile kademu wyrazowi odmiennemu przypisa. ny jest zesp morfemw fleksyjnych waciwy dla kategorii gramatycznej, do ktrej ten wyraz naley, to obecno danego wyrazu w zasobach leksykalnych jzyka nie musi wyznacza zespou wyrazw od niego pochodnych. Dany wyraz moe, ale nie musi, motywowa inne. Dlatego te morfemy fleksyjne cechuje wiksza czstotliwo wystpowania w wypowiedzeniach ni morfemy sowotwrcze. Ponadto, o ile zbir morfemw fleksyjnych waciwy jest kademu wyrazowi odmiennemu we wszystkich jego znaczeniach, morfemy sowotwrcze nierzadko tworz wyraz pochodny nawizujcy tylko do jednego znaczenia podstawy. Przykadowo, wyznawa mona pogldy, a take grzechy, prawd, uczucia. Jednak wyznawca to osoba wyznajca jak religi lub zwolennik jakich pogldw, teorii, ale nie prawdy czy grzechw. Mona o kim powiedzie, e zdoby bilety na koncert, a take, e zdoby biegun, ale tylko w tym drugim wypadku o osobie tej moemy mwi, e jest zdobywc. Tak wic relacje wyraane przez morfemy fleksyjne s cakowicie regularne i jednoznaczne, przez co interpretacja form fleksyjnych wyrazw jest w peni przejrzysta. Z kolei morfemy sowotwrcze mog by funkcjonalnie niejednoznaczne. Jak ju powiedzielimy wczeniej (3.3.3), jakkolwiek morfem sowotwrczy -acz jest wykadnikiem wykonawcy czynnoci, znaczenie wyrazu biegacz nie jest prost sum znaczenia czynnoci wyraonej przez czasownik motywujcy ten rzeczownik i znaczenia wykonawcy tej czynnoci. Dany morfem fleksyjny moe wystpi w formie fleksyjnej tylko raz, podczas gdy ten sam morfem sowotwrczy moe by uyty w'Wyrazie pochodnym wicej ni jeden raz, np. w derywaji wyrazu caociow morfem sowotwrczy -o uyty zosta dwukrotnie-Ponadto, morfemy fleksyjne wystpuj w formach fleksyjnych w staym porzdku. Na przykad sufiks czasu przeszego, -t-, wystpuJe wycznie przed kocwkami osobowymi. Natomiast porzdek P0' szczeglnych morfemw sowotwrczych moe by zmienny. Na przy , wyrazie mniejszociowy, sufiks -o poprzedza sufiks -ow(y). t l i w wyrazie wyjtkowo sufiks -ow(y) poprzedza sufiks -o. W jzykach fleksyjnych - takich jak np. jzyk polski - wyrazy od- nne uyte w wypowiedzeniach skadaj si z dwch czci: temafleksyjnego, ktry wyraa ich znaczenie leksykalne i jest staym, niezmiennym czonem wyrazu, oraz z morfemw gramatycznych, ktre charakteryzuj wyraz pod wzgldem formalnym i s wymienne Morfemy gramatyczne wskazuj na przynaleno wyrazw do kategorii gramatycznych oraz, w obrbie kategorii gramatycznych, do wyodrbnionych klas gramatycznych. Do kategorii odmiennych w polszczynie nale m.in. rzeczowniki, przymiotniki oraz czasowniki. Do kategorii nieodmiennych nale m.in. przyswki, partykuy, przyimki oraz spjniki zdaniowe. Odmiana wyrazw dzieli si na deklinacj i koniugacj. Podzia ten odpowiada rnicom we wzorach, wedug ktrych odmieniaj si wyrazy, a tym samym

rnicom form fleksyjnych. Deklinacja to odmiana rzeczownikw, przymiotnikw, liczebnikw i zaimkw. Jest to odmiana oparta na morfologicznej kategtrii"przypadka i dlatego te nazywana jest odmian przypadkow. Przypadek, a take, rodzaj gramatyczny i liczba, to morfologiczne kategorie imienne. Koniuga-cjato odmiana czasownikw. Oparta jest na morfologicznej kategorii czasu i osoby. Czas i osoba, a take tryb, aspekt oraz strona, to kategorie werbalne. Kategorie morfologiczne przysugujce wyrazom nalecym do poszczeglnych kategorii gramatycznych maj charakter klasyfikujcy lub fleksyjny. W pierwszym przypadku, wyraz we wszystkich swoich formach fleksyjnych ma okrelon warto danej kategorii morfologicznej. Przykadem klasyfikujcej kategorii morfologicznej s rodzaj gramatyczny rzeczownikw. Rzeczowniki nie odmieniaj ? przez rodzaj: niezalenie od tego, w jakiej formie fleksyjnej rze-wnik jest uyty w zdaniu, jego rodzaj gramatyczny jest stay. Nanuast w przypadku fleksyjnej kategorii morfologicznej jej warto l~y^ rna dla poszczeglnych form fleksyjnych danego lekse: * ' ^zykadowo, rzeczownik moe by w zdaniu uyty w liczbie poZ si ^rzyk*ad odmiennej kategorii gramatycznej rozwaymy flek-eczownikw w jzyku polskim. Rzeczownikom przysuguj 104 WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORpoi morfologiczne kategorie rodzaju gramatycznego, liczby oraz przyn A ka. Rodzaj gramatyczny jest kategori klasyfikujc. Dla rzeczowi/ kw policzalnych kategoria liczby jest kategori fleksyjn, natomia t dla rzeczownikw niepoliczalnych, lemajcych form liczby mnom (np. zaufanie) lub te majcych tylko formy liczby mnogiej (np. spod nie), jest to kategoria klasyfikujca. Kadyj-zeczownik odmienny ma czternacie form fleksyjnych, siedem form przypadkowych w liczbie pojedynczej i siedem w liczbie mnogiej. Jednak tylko cz tych form jest formalnie rna, poniewa kocwki niektrych przypadkw s takie same, np. w deklinacji eskiej forma celownika jest taka sama jak forma miejscownika. Kocwki fleksyjne rzeczownikw s wielofunkcyjne i poza przypadkiem mog rwnie wyraa kategori liczby i rodzaju, np. kocwka -u to jedna z form dopeniacza liczby pojedynczej rzeczownika w rodzaju mskim. Niekiedy kategorie gramatyczne nie maj wykadnika: na przykad w dopeniaczu liczby mnogiej rzeczownik rodzaju eskiego kobiet-(a) przybiera form kobiet. W deklinacji rzeczownikowej o doborze poszczeglnych kocwek decyduje wiele czynnikw, w tym rodzaj gramatyczny wyrazu, waciwoci zakoczenia tematu (tzw. wygosu), znaczenie rzeczownika, jego budowa sowotwrcza oraz posta mianownika liczby pojedynczej. Ze wzgldu na sw budow, formy fleksyjne dziel si na syntetyczne, syntetycznoanalityczne oraz analityczne. Odmiana przypadkowa jest przykadem paradygmatu syntetycznego, co oznacza, eJto-cwki przypadkowe s przyczone do tematu. W koniugacji, czasowniki niedokonane maj paradygmat syntetyczne-analityczny (np./-sata, bdzie pisaa), natomiast niektre czasowniki niefleksyjne maj paradygmat analityczny ((jest) wida, byo wida, bdzie wida). Rodzaj gramatyczny, liczba i przypadek, trzy najbardziej typowe kategorie imienne, s przykadami zazbiania si kategorii pojciowych i gramatycznych w systemie jzyka. Rodzaj gramatyczny rze' czownika to kategoria zasadniczo o funkcji skadniowej, polegajce] na sygnalizowaniu zwizkw skadniowych midzy skadnikami wypowiedzenia. W obrbie grupy nominalnej rodzaj gramatyczny (a take liczba i przypadek) rzeczownika determinuje

wartoci tej kategorii dla czonw zalenych, np. przymiotnika, czyli sygnalizuj' zaleno przymiotnika, czonu okrelajcego w grupie nominalnej : morfologia, toksykologia i skadnia 105 eczownika, jej czonu okrelanego. W tej funkcji, rodzaj grama-nY nie wyraa we wspczesnej polszczynie odniesienia do rze-vwistoci pozajzykowej. Natomiast w przypadku nazw osobo-ch rodzaj gramatyczny wskazuje na pe, czyli na rodzaj natural-v j tym samym wyraa odniesienie do rzeczywistoci pozajzyko-wei Liczba rzeczownika jest z kolei kategori prymarnie semantyczn informujc o liczbie desygnatw rzeczownika w rzeczywistoci pozajzykowej. Niemniej nie ma tej funkcji kategoria liczby w przypadku takich rzeczownikw jak drzwi czy sanie. Jakkolwiek pewne formy przypadkowe mona postrzega jako wykadniki wycznie zwizkw skadniowych (np. mianownik), inne s klasyfikowane jako inherentne wykadniki treci semantycznych. Wida wic, e morfemy fleksyjne zwykle wyraaj treci informacyjne o wysokim stopniu abstrakcji. Jedn z ich funkcji jest wyraanie sposobu konstruowania treci pojciowych przez mwicych. 3.6. Wnioski: morfologia, leksykologia i skadnia W rozdz. 2 zajmowalimy si leksykologia, w tym rozdziale przyjrzelimy si morfologii, a w rozdziale nastpnym omwimy skadni. Zakres materiau omwionego w tych trzech rozdziaach moe sugerowa, e wymienione aspekty jzyka, a take dziay jzykoznawstwa zajmujce si nimi, s wyranie od siebie odgraniczone i zupenie od siebie niezalene. Takie jest w istocie podejcie w jzykoznawstwie wspczesnym, zapocztkowanym przez de Saussure'a (1916). Nie jest to jednak podejcie w peni suszne. Jak przekonalimy Sle. w tym oraz w poprzednim rozdziale, tak w leksykologii jak w mrfologii zwizkiem midzy form i treci rzdz podobne za-Y- Jeli zaoymy, e istnieje zasadnicze podobiestwo midzy symern pojciowym i znaczeniami, ktre komunikujemy, musimy nsekwentnie przyj, e wszystkie formy jzykowe, a wic take ^zki skadniowe, maj wspln podstaw pojciow. Rnice mi- ^Szczeglnymi parami form jzykowych i znacze wcale nie s Urn \r e' ^ozna raczej powiedzie, e tworz pojciowe kontinu-cui a . och kocach tego kontinuum znajdujemy stopniowo rni-s* rodzaje konceptualizacji: od nazw przedmiotowych w le106 WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORFQLon Rysunek 4. Kontinuum poszczeglnych obszarw jzyka i typw poj Leksykologia Morfologia Skadnia 107 forma szyk fleksyjna Firma Czy tu zbudowaa mona most zbudowa

most? pojcie pojcie o wysokim o najwystopniu szym abstrakcji stopniu

abstrakcji Rodzaje wyraz zoenie derywat morfemw podstawowy prosty (ta) buda tacbuda zbudowa Typy pojecie pojcie pojcie poj zindywidua- uszcze- bardziej lizowane gowione oglne lub (hipero- abstraknim) cyjne ksykonie do stosunkw midzy wyrazami w skadni. Jednoczenie obserwujemy stopniowe przechodzenie od poj jednostkowych, poprzez pojcia o wszej treci informacyjnej w przypadku zoe, do poj uoglnionych, abstrakcyjnych w derywacji waciwej i dalej, do poj o najwyszym stopniu abstrakcji - w skadni. Pomimo tych rnic, wszystkie morfemy s w swej istocie podobne, poniewa wszystkie s wynikiem procesu abstrakcji ludzkich dozna i dowiadcze. Uoglnianie przebiega stopniowo. Poszczeglne stopnie przechodz jeden w drugi. Oznacza to, e wicej je czy ni dzieli-Kady typ morfemu stanowi kolejny krok w tym procesie i odzwierciedla inny stopie abstrakcji. 3.7. Podsumowanie Morfologia jest nauk o elementach skadowych wyrazw. mniejsze jednostki jzyka, bez wzgldu na to, czy stanowi one s modzielne skadniki wypowiedze, czy te wchodz w ich skad, v morfemami. Morfemy dziel si na swobodne, czyli takie, Z^ mog wystpowa w wypowiedzeniach samodzielnie, oraz na ^ zane, czyli niesamodzielne. Dzia morfologii zajmujcy si spo-IV"h mi tworzenia wyrazw pochodnych to sowotwrstwo. Morfemy wyraa rne znaczenia. Uoglniony opis wszystkich znacze danego morfemu nazywamy jego schematem. Do gwnych procesw sowotwrczych zaliczamy derywacj. waciw oraz kompozycj. Derywacja to tworzenie wyrazu pochodnego od innego wyrazu. Morfemy przyczane do

wyrazw podstawowych, motywujcych, nazywamy morfemami sowotwrczymi. Podstawowy skadnik wyrazu, wyraajcy jego znaczenie leksykalne, nazywamy rdzeniem. W wyrazie pochodnym cz derywatu wsplna z wyrazem motywujcym to podstawa sowotwrcza. Pozostae morfemy to morfemy poboczne. Ze wzgldu na pooenie wzgldem rdzenia, morfemy dzielimy na prefiksy, stojce przed rdzeniem, sufiksy, wystpujce po rdzeniu, interfiksy, stojce pomidzy dwoma morfemami rdzennymi, infiksy, czyli morfemy poboczne wczane do morfemu rdzennego, rozszerzajce rdze, oraz postfiksy, stanowice skadnik wyrazu, ale wystpujce po kocwce fleksyjnej. Morfemy niecige to morfemy reprezentowane przez elementy nie tworzce nieprzerwanego cigu. Morfemy poboczne mog wywodzi si od morfemw gwnych. Zjawisko przeksztacania si morfemw gwnych w morfemy poboczne nazywamy gramatykalizacj. Zoenia to wyrazy skadajce si z dwch i wicej podstaw sowotwrczych niezwizanych skadniowo. Tak jak zestawienia, czyli stae poczenia wyrazw w nazw jednego przemiotu, zoenia zwy-. wyraaj treci o wszej, wyspecjalizowanej treci informacyj-neJ- Od konstrukcji skadniowych zoenia odrniaj kryteria fono-logiczne i gramatyczne. , rywala afiksalna to proces tworzenia wyrazw pochodnych, rego wykadnikiem s morfemy sowotwrcze (afiksy), np. gruz odgruzowa. Afiksacji moe towarzyszy zmiana zestawu morfe-w"eksyjnych wyrazu, np. pali >palacz, oraz alternacje ilocio-sj ' nPSrebro - srebr-n-y, lub jakociowe, np. kot -> koci. Proces m J3 W^rczy> ktrego jedynym wykadnikiem jest zmiana zestawu zn 6lnow ueksyjnych, nazywamy derywacj paradygmatyczn, np. tny -znajoma. Proces sowotwrczy, ktrego jedynym wykad108 WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORFOL niklem s obocznoci ilociowe i/lub jakociowe, np. dwjka -> w' matematyka - matma, okrela si terminem derywacja alternacyjna Morfemy gramatyczne s zwykle morfemami zwizanymi a] mog by rwnie morfemami swobodnymi. Zwykle s wykadnika mi relacji syntaktycznych danego wyrazu z innymi w wypowiedzeniach. Typowo tworz formy fleksyjne wyrazw. Do odmiennych kategorii gramatycznych, czyli gramatycznych klas wyrazw wystpu-jcych w wypowiedzeniach w rnych formach fleksyjnych, nale rzeczowniki, liczebniki, przymiotniki i czasowniki. 3.8. Zalecana lektura Podstawowe terminy z zakresu morfologii podane s w Encyklopedii Szkolnej. Literatura i nauka o jzyku pod redakcj A. Mako-wieckiego oraz w podrczniku A. Nagrko (1998). Szczegowym zagadnieniom z zakresu sowotwrstwa i fleksji polskiej powicone s m.in. prace R. Grzegorczykowej (1972), R. Grzegorczykowej i J. Pu-zyniny (1979), R. Tokarskiego (1973) oraz A. Heinza (1961), a take artykuy w tomie pod redakcj R. Grzegorczykowej i Z. Zaron (1997). Rozwj fleksji i sowotwrstwa polskiego przedstawia w ujciu diachronicznym praca Z. Klemensiewicza (1974). Analiz rnic w podejciu do sowotwrstwa w jzykoznawstwie polskim i angielskim przedstawia B. Szymanek (1989). Kognitywne podejcie do natury kategorii derywacyjnych przedstawia praca Szymanka (1988). 3.9. wiczenia i zadania 1. Zaklasyfikuj ponisze przykady jako 1) wyrazy niepodzielne. 2) zoenia, 3) derywaty proste, 4) wyrazowce, 5) skrtowce, 6) konstrukcje lub derywaty skadniowe: 109 a. czarna magia b. panna moda c. recenzent d. domys e. przejecha i. modnisia j. mydo k. jamnik 1. klucha m. przedszkole n. matma o. domofon p. pekaes f kto g. krzeso elektryczne

h. konina 2 Okrel, przy pomocy jakich procesw sowotwrczych utworzono nastpujce wyrazy: a. kaczor b. samoobsuga c. bijatyka d. rozmarzy si e. przydomowy f. wyjtek g. wygrana h. be 3. W obrbie wyrazw zoonych wydziela si tzw. zoenia jednostronnie motywowane, czyli wyrazy powstae przez poczenie dwch podstaw, z ktrych jedna powtarza si w innych wyrazach zoonych i jest czonem niesamodzielnym, np. wszechwiat, oraz tzw. uasi-zoenia, czyli zoenia, ktrych oba czony s niesamodzielne, np. geografia. Podaj po pi przykadw zoe jednostronnie motywowanych oraz uasi-zoe. Dla jakiego rodzaju sownictwa charakterystyczne s uasi-zoenia? Jakie mog by tego powody? 4. Przymiotniki zaprzeczone derywowane s gwnie przy pomocy prefiksu nie-. Nie jest to jednak jedyny morfem sowotwrczy o funkcji przeczenia. Przymiotniki zaprzeczone mog by rwnie derywowane przy pomocy prefiksu bez-, np. beztroski, bezkrytyczny, bezinteresowny, bezoowiowa (benzyna), bezcukrowa (dieta). Czy jest jaka zasada odrniajca przymiotniki zaprzeczone na nie- od przymiotnikw zaprzeczonych na bez-? Jakie wzgldy mog decydowa o tym, ry prefiks zostanie uyty dla wyraenia znaczenia przeczenia? Wykadnikiem nazwy wykonawcy czynnoci moe by sufiks z> a take sufiks -arz. Czy sufiks -arz jest wielofunkcyjny, podob-n* jak -acz, czy te nie? wt'f trZy Przykady innych sufiksw, ktre mog wystpi Wylr V11. -^ wykadnika wykonawcy czynnoci w jzyku polskim, ywadnikiem jakich innych znacze mog by te sufiksy? swii'iI."> awowym morfemem sowotwrczym tworzcym od cza-w abstrakcyjne nazwy czynnoci, procesw i stanw jest 110 WEWNTRZNA STRUKTURA WYRAZU: MORFOLOGIA morfem o trzech odmiankach kontekstowych, -anie, -enie lub -ci. Nazwy czynnoci tworzy rwnie od czasownikw morfem -anina, np. bieganina. Podaj dziesi przykadw takich derywatw. Okrel, czy derywaty z -anie /-enie /-ci rni si od derywatw z -anina pod wzgldem znaczenia. Jeli tak, jakie aspekty znaczenia odrniaj te dwa typy sowotwrcze? 8. Czy rzeczowniki utworzone od czasownikw przy pomocy mor-femu -anie /-enie /-ci zawsze s nazwami czynnoci, procesw lub stanw? Zastanw si nad tym pytaniem rozwaajc rzeczowniki takie jak zaproszenie, badanie, mieszkanie, marzenie, pranie, siedzenie, jedzenie. Jakie jest znaczenie (lub znaczenia) tego morfemu w podanych przykadach? Podaj inne przykady. 9. Czasowniki zakrci i odkrci wyraaj przeciwstawne czynnoci. Z jakimi innymi rdzeniami czasownikowymi mog si czy te prefiksy w tej samej funkcji? Podaj przykady innych par prefi-ksw, ktre dodane do rdzenia czasownikowego utworz czasowniki o przeciwstawnych znaczeniach. 10. Podane poniej przykady to zapomniane wyrazy zoone pochodzce z XVIII-wiecznej polszczyzny. W jakim znaczeniu mogy by wtedy (i mogyby by dzi) uywane? a. duszotowca d. wielkosily b. drogopojny e. chmurobtdny c. czstochody f. uwodziwoek 11. Omw zmiany znaczeniowe, jakim ulegy elementy skadowe poniszych przykadw: a. czarnowidz

b. czarnorynkowy c. lewy wiadek d. liczba pierwsza e. goe niebo f. maoduszny g. szczyt ekonomiczny h. ptasie mleczko i. rowe okulary j. zotousty k. wielkowiatowy 1. martwa pika m. maosolne ogrki n. dobrowolny Rozdzia 4 czenie treci informacyjnych: skadnia W poprzednich rozdziaach, powiconych leksykologii i morfologii, badalimy zwizki midzy pojciami i morfemami. ty tym rozdziale przyjrzymy si, jak pojcia mog by ze sob czone w celu przekazania komunikatu jzykowego informujcego o fragmentach rzeczywistoci pozajzykowej, czyli zdarzeniach pozajzykowych, gdzie przez zdarzenie bdziemy rozumie zarwno czynnoci i procesy, jak i stany. O zdarzeniach informujemy uywajc wypowiedzi (zda). Zdanie_to_adgraniczony prozodycznie odcinek tekstu. Zamknitej intonacji zdania w pIsmie~oTpowiadaj znaki graficzne (np. kropka lub znak zapytania). W obrbie konstrukcji zdaniowych mona wyrni kilka warstw lub poziomw, na ktrych elementy skadowe wypowiedzi wchodz ze sob w zwizki. Przyjmiemy tutaj, e zdanie ma okrelony schemat zdarzeniowy, struktur skadniow, oraz e jest osadzone w okrelonym kontekcie pragmatycznym. Jakkolwiek kade zdarzenie jest konkretnym, niepowtarzalnym wycinkiem rzeczywistoci, badania nad jzykiem wykazuj, e mwicy ujmuj zdarzenia w formie kilku typw, zwanych schematami zdarzeniowymi". Kady oglny typ zdarzeniowy przybiera charakterystyczn posta zdaniow o okrelonym szyku wyrazw, ktry odzwierciedla wzajemne relacje midzy uczestnikami. Okrelone rodki jzykowe pomagaj mwicym ulokowa" dane zdarzenie w sto112 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNI* sunku do nich samych oraz do czasu wypowiedzi. Odpowiedniej morfemy gramatyczne oraz rodki leksykalne su podkreleniu l gdzie i kiedy zdarzenie ma lub miao miejsce, a w przypadku zda' re hipotetycznych - wyraeniu pewnoci lub przypuszczenia mwicego, e zdarzenie ma, miao lub bdzie miao miejsce w przy 4.1. Wprowadzenie: skadnia i gramatyka Sownik jzyka polskiego pod redakcj Mieczysawa Szymczaka definiuje zdanie jako myl wyraon sowami". Definicja ta odzwierciedla tradycyjne w badaniach jzykoznawczych powizanie jzyka i myli. W ujciu gramatyki kognitywnej zdanie stanowi cao z punktu widzenia jzykowego i kognitywnego. Na paszczynie kognitywnej, zdanie wyraa zdarzenie w caej jego zoonoci, tak jak postrzega je mwicy. Na paszczynie jzykowej, mwicy orzeka (czyli stwierdza, da lub pyta) o wyrnionej przez siebie czynnoci, procesie lub stanie oraz o przynajmniej jednym jego uczestniku lub nosicielu. Forma osobowa czasownika informuje, poprzez wykadniki kategorii gramatycznych, jaka jest zaleno midzy czasem i miejscem w rzeczywistoci pozajzykowej, w ktrej dane zdarzenie ma miejsce, a czasem i miejscem, w ktrym mwicy znajduje si w chwili przekazywania swojej wypowiedzi Zdanie, rozumiane jako komunikat o danym zdarzeniu, zoone jest z kilku powizanych ze sob elementw o treci informacyjnej. W poprzednich rozdziaach omwilimy gwne typy jednostek niszego rzdu, czyli leksemy i morfemy gramatyczne, z ktrych budowane s jednostki o szerszej treci informacyjnej. Zdanie jest zespoem wyrazw treciowo i gramatycznie od siebie zalenych, wystpujcych w okrelonym porzdku linearnym, czyli

szyku. Dzia jzykoznawstwa zajmujcy si reguami Radowania zda z wyrazw nazywamy skadni lub syntaks. Termin syntaksa wywodzi si z greckiego wyrazu syntaksis (zestawienie, uszeregowanie"). Skadnia (syntaksa) zestawia" ze sob wyrazy zgodnie z reguami skadniowymi i schematami zdaniowymi. l Wprowadzenie: skadnia i gramatyka 113 To, e znamy oglne reguy skadniowe i schematy zdaniowe naszego jzyka, pozwala nam rozumie myli wyraone przy pomocy gda. Okrelony porzdek wyrazw moe wyraa rne treci, poniewa moe on realizowa wicej ni jeden schemat zdaniowy lub rnie szeregowa uczestnikw zdarzenia. Przykadowo, jednostka tekstu przedstawiona w przykadzie (l)a moe by interpretowana dwojako, tak jak pokazuj to parafrazy (l)b i (l)c: (1) a. Dziecko powchao ciel. b. Ciel zostao powchane przez dziecko. c. Dziecko zostao powchane przez ciel. W mowie, interpretacj przykadu (l)a jako (l)b lub (l)c uatwia odpowiednia intonacja i rnica w pooeniu akcentu zdaniowego, natomiast w formie pisanej bez szerszego kontekstu przykad ten jest niejednoznaczny. Czasownik wcha ze wzgldu na tre pojciow, ktr wyraa, implikuje dwch uczestnikw: wykonawc czynnoci i jej obiekt. W jzyku polskim wyraz lub wyrazy oznaczajce wykonawc czynnoci (sprawc) zwykle wystpuj w mianowniku, za wyraz lub wyrazy oznaczajce jej obiekt (odbiorc) - w bierniku lub, rzadziej, w dopeniaczu, celowniku lub narzdniku. Zwykle forma fleksyjna danego rzeczownika jednoznacznie identyfikuje jego funkcj skadniow, niezalenie od pozycji, ktr zajmuje on w zdaniu. Mwic oglnie, podmiotem zdania jest grupa nominalna w mianowniku, dopenieniem jest grupa nominalna w bierniku (rzadziej w dopeniaczu, celowniku lub narzdniku). Niejednoznaczno przykadu (l)a wynika z faktu, e formy fleksyjne wystpujcych w nim rzeczownikw s identyczne w mianowniku i bierniku. Przy swobodzie w porzdkowaniu wyrazw w zdaniu, kady z rzeczownikw w przykadzie (l)a moe by interpretowany albo jako podmiot (sprawca), albo jako dopenienie (obiekt). Wiedza o kategoriach gramatycznych jzyka, w poczeniu z wiedz o schematach zdaniowych i reguach ich przeksztacania i rozwijania, stanowi nasz wiedz gramatyczn, czyli znajomo gramatyki jzyka. Tak wic, gramatyka obejmuje wszystkie elementy systemu jzykowego: leksykologi, morfologi, skadni oraz fonetyk i fo-nologi, o ktrych bdzie mowa w nastpnym rozdziale. 114 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNIA Tabela 1. Elementy skadowe gramatyki jzyka Paszczyzny analizy Kategorie jzykowe Procesy kompozycji leksykologia leksemy (wyrazy)

morfologia morfemy (afiksy)

procesy morfologiczne (np. zoenia) skadnia kategorie gramatyczne (czci mowy) schematy skadniowe (np. szyk wyrazw) fonetyka/fonologia fonemy (spgoski, samogoski itd.) schematy fonologiczne (np. asymilacja) W tym rozdziale omwimy trzy gwne zagadnienia. W podrozdziale 4.2 przyjrzymy si bliej temu, jak treci pojciowe ujmowane s w schematy sytuacyjne. W podrozdziale 4.3 omwimy schematy zdaniowe suce wyraaniu poszczeglnych schematw zdarze. Podrozdzia 4.4 powicony bdzie sposobom odnoszenia zdarze do czasu i miejsca mwienia. 4.2. Schematy zdarze i semantyczne role ich uczestnikw Mwic o danym zdarzeniu, nie musimy wymienia wszystkich moliwych osb, rzeczy lub innych informacji z nim zwizanych. Zwykle wybieramy" te aspekty wyrnionego przez nas wycinka rzeczywistoci, ktre s dla nas w danej chwili najistotniejsze. Ujmujc informacj dotyczc danego fragmentu rzeczywistoci w okrelony schemat zdaniowy dokonujemy selekcji, odrzucajc elementy zbdne i skupiajc si na elementach istotnych, zwykle uczestnikach czynnoci lub nosicielach stanw, ktrych liczba zwykle nie przekracza trzech, a wyjtkowo czterech. Zgodnie z nasz antropocentryczn interpretacj wiata (zob. 1.2.1), w centrum naszego zainteresowania znajduj si te obiekty, ktre dotycz nas samych. S to zwykle osoby, zwierzta lub te przedmioty zwizane z czowiekiem. 4.2. Schematy zdarze i semantyczne role ich uczestnikw 115 Informacje dotyczce tych samych zdarze mog by przy pomocy jzyka na rne sposoby, zalenie od naszego roz" ni danego zdarzenia, co moemy zilustrowa nastpujcym P. , kadem. Pod nieobecno nauczyciela na lekcji biologii dochd scysji midzy dwoma uczniami. Konflikt zaostrza si do tego stoP ' e w kocu Marek siga po mikroskop stojcy na biurku pod "^ i rzuca nim w Michaa. Jednak chybia i mikroskop trafia w $ * ' ktra rozbija si na drobne kawaki. Kiedy nauczyciel wraca fl sy, na pytanie, co si stao, od kadego z uczniw moe usysz60' J mniej lub bardziej szczegow odpowied, kadc nacisk na tf inny aspekt zdarzenia: (2) a. To wina Marka. b. Szyba si stuka. c. Marek zbi szyb. d. Marek si zdenerwowa i chcia zbi Michaa. e. Marek rzuci mikroskopem w Michaa. f. Mikroskop trafi w szyb. g. Micha si namiewa z Marka. ia <*Je

Kade z powyszych zda dotyczy tego samego zdarzefl ' kady z mwicych skoncentrowa si na innym jego aspekd6, . ni te pokazuj, e knnceptuallzacja_r7.pt'yywj^gj-,nri pnzalgzl oparta jest na odmiennych schematach pojciowych. -tiuiie Schemat pojciowy zdarzenia, tzn. schemat zdarzenia, oD ^ . rodzaj czynnoci, procesu lub stanu oraz tych jego uczestnik" ' ^ ry s niezbdni do jego zaistnienia, a ktrych role si od sie , ni. Uczestnik moe odgrywa w sytuacji aktywn rol, tzn. "? bowym wykonawc zamierzonej czynnoci (sprawc), lub *e^i Dier-la moe by bierna i polega na posiadaniu jakiej wasnoci l ^ja^ nym odbieraniu czynnoci, czyli poddawaniu si jej. Na P niiia-w schemacie zdarzeniowym typu A uderzy B" uczestnikjvl~ _ - ^ cy uderzenie jest agensem, osobowym sprawc czynnoci, nfl . ten uczestnik, ktry zostaje uderzony, jest odbiorc" czyn*10 ktry jej podlega, i zwany jest patiensem. Jak zobaczymy w dalszym cigu7 istniej rne schen*3 . _ re, ktrych uczestnicy odgrywaj rne role semantyczn^' ae , ktrych zdarzeniach, o ktrych informujemy, uczestniczy ze_ e 114 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNu Tabela 1. Elementy skadowe gramatyki jzyka Paszczyzny analizy Kategorie jzykowe Procesy kompozycji leksykologia leksemy (wyrazy) "" ~ morfologia morfemy (afiksy) procesy morfologiczne (np. zoenia) skadnia kategorie gramatyczne (czci mowy) schematy skadniowe (np. szyk wyrazw) fonetyka/fonologia fonemy (spgoski, samogoski itd.)

schematy fonologiczne (np. asymilacja) W tym rozdziale omwimy trzy gwne zagadnienia. W podrozdziale 4.2 przyjrzymy si bliej temu, jak treci pojciowe ujmowane s w schematy sytuacyjne. W podrozdziale 4.3 omwimy schematy zdaniowe suce wyraaniu poszczeglnych schematw zdarze. Podrozdzia 4.4 powicony bdzie sposobom odnoszenia zdarze do czasu i miejsca mwienia. 4.2. Schematy zdarze i semantyczne role ich uczestnikw Mwic o danym zdarzeniu, nie musimy wymienia wszystkich moliwych osb, rzeczy lub innych informacji z nim zwizanych. Zwykle wybieramy" te aspekty wyrnionego przez nas wycinka rzeczywistoci, ktre s dla nas w danej chwili najistotniejsze. Ujmujc informacj dotyczc danego fragmentu rzeczywistoci w okrelony schemat zdaniowy dokonujemy selekcji, odrzucajc elementy zbdne i skupiajc si na elementach istotnych, zwykle uczestnikach czynnoci lub nosicielach stanw, ktrych liczba zwykle nie przekracza trzech, a wyjtkowo czterech. Zgodnie z nasz antropocentryczn interpretacj wiata (zot)' 1.2.1), w centrum naszego zainteresowania znajduj si te obiekty-ktre dotycz nas samych. S to zwykle osoby, zwierzta lub tez przedmioty zwizane z czowiekiem. 4.2, Schematy zdarze i semantyczne role ich uczestnikw 115 Informacje dotyczce tych samych zdarze mog by wyraone zv pomocy jzyka na rne sposoby, zalenie od naszego rozumienia danego zdarzenia, co moemy zilustrowa nastpujcym przykadem. Pod nieobecno nauczyciela na lekcji biologii dochodzi do scysji midzy dwoma uczniami. Konflikt zaostrza si do tego stopnia, e w kocu Marek siga po mikroskop stojcy na biurku pod oknem i rzuca nim w Michaa. Jednak chybia i mikroskop trafia w szyb, ktra rozbija si na drobne kawaki. Kiedy nauczyciel wraca do klasy, na pytanie, co si stao, od kadego z uczniw moe usysze inn, mniej lub bardziej szczegow odpowied, kadc nacisk na ten lub inny aspekt zdarzenia: (2) a. To wina Marka. b. Szyba si stuka. c. Marek zbi szyb. d. Marek si zdenerwowa i chcia zbi Michaa. e. Marek rzuci mikroskopem w Michaa. f. Mikroskop trafi w szyb. g. Micha si namiewa z Marka. Kade z powyszych zda dotyczy tego samego zdarzenia, ale kady z mwicych skoncentrowa si na innym jego aspekcie. Zdania te pokazuj, e knn rpptuaUzacja rzpr./ywj .stopki oparta jest na odmiennych schematach pojciowych. Schemat pojciowy zdarzenia, tzn. schemat zdarzenia, obejmuje rodzaj czynnoci, procesu lub stanu oraz tych jego uczestnikw, ktrzy s niezbdni do jego zaistnienia, a ktrych role si od siebie rni. Uczestnik moe odgrywa w sytuacji aktywn rol, tzn. by osobowym wykonawc zamierzonej czynnoci (sprawc), lub te jego roa moze by bierna i polega na posiadaniu jakiej wasnoci lub bieryni odbieraniu czynnoci, czyli poddawaniu si jej. Na przykad schemacie zdarzeniowym typu A uderzy B" uczestnik wykonuj y uderzenie jest agensem, osobowym sprawc czynnoci, natomiast uczestnik, ktry zostaje uderzony, jest odbiorc" czynnoci, tym, y^jej podlega, i zwany jest patiensem. ak zobaczymy w dalszym cigu, istniej rne schematy zda-' ktrych uczestnicy odgrywaj rne role semantyczne. W nie-r zdarzeniach, o ktrych informujemy, uczestniczy agens przekazujcy energi innemu uczestnikowi, patiensowi, ktry podlega je' dziaaniu. W innych

zdarzeniach nie nastpuje przepyw energii midzy uczestnikami. Takie sytuacje nazywa si stanami. Czasowniki dziel si na rne klasy, w zalenoci od tego, czy prototypowe wyraaj przepyw energii, czy te jego brak. Schematy zdarze mona opisa przy pomocy najbardziej prototypowych czasownikw, jakich uywamy pytajc o typ zdarzenia Jak zobaczymy w rozdziale 6, czasowniki te nie s charakterystyczne wycznie dla jzyka polskiego i mona znale ich odpowiedniki we wszystkich jzykach. Nale do nich: by, dzia si, robi, odczuwa, widzie itd. Czasowniki te mog posuy jako nazwy typw zdarze, ktre wyraaj. Wyrnimy wic nastpujce schematy zdarze: 1. Schemat bycie" 2. Schemat wydarzenie" 3. Schemat dziaanie" 4. Schemat doznawanie" 5. Schemat posiadanie" 6. Schemat przemieszczanie" 1. Schemat przekazywanie' Kto / co to jest?, lub Jaki jest kto / Jakie jest co? Co si dzieje? Co kto robi? Czym si kto zajmuje? Co kto czuje, widzi itd.? Co kto / co ma / posiada? Gdzie / skd / dokd kto / co porusza si? Kto co komu daje? Omwimy teraz po kolei kady z tych schematw. Nastpnie, w podrozdziale 4.3, omwimy schematy zdaniowe oraz szyk wyrazw charakterystyczne dla schematw zdarzeniowych. 4.2.1. Schemat bycie" Gwn funkcj schematu bycie" jest przypisanie jakiej cechy lub innej kategorii pojciowej obiektowi, ktry nie odgrywa domu10" jcej roli w tej relacji. Rol gwnego uczestnika okrelimy jako roi? patiensa, rozumiejc przez ni takie uczestnictwo" w relacji, ktre wymaga minimalnego zaangaowania. Relacja bycia" moe by uszczegowiona rnorako. Uszczegowienie moe polega na identyfikacji obiektu ((3)a), zaklasyfikowaniu go do jakiej kategorii ((3)b), scharakteryzowaniu ((3)c), ulokowaniu w przestrzeni (& lub jedynie stwierdzeniu jego istnienia ((3)e): (3) a. Ten duy obszar na mapie to jest Sahara, (identyfikacja) b. Sahara jest pustyni, (przynaleno do klasy rzeczy) c. Sahara jest niebezpieczna, (charakterystyka) d. Ta pustynia jest w Afryce Plnocnej. (lokalizacja) e. W Afryce jest pewna pustynia, (stwierdzenie istnienia) C r ' --f Wszystkie wymienione powyej role semantyczne wyraane s przez orzecznik, powizany z patiensem za pomoc cznika by. W przykadzie (3)a mwicy identyfikuje dane miejsce na mapie uywajc nazwy wasnej (Sahara). Charakterystyczne dla konstrukcji identyfikujcej desygnat obiektu jest to, e mona zmieni pooenie rzeczownikw bez zmiany podstawowego znaczenia. To, czy mwicy wypowie zdanie podane w przykadzie (3)a, czy te uyje zdania Sahara to jest ten duy obszar na mapie, zaley wycznie od tego, ktry obiekt chce zidentyfikowa. Zarwno bowiem Sahara jak i ten duy obszar na mapie mog peni funkcj identyfikujc. Zdanie (3)b to przykad, gdzie orzecznik nie odsya do

konkretnego obiektu, lecz raczej do caej klasy rzeczy i klasyfikuje patiensa (Sahara) jako jednostk w obrbie kategorii pojciowej pustynia". W (3)c mwicy przypisuje obiektowi, do ktrego odnosi si wyraz Sahara, jak wasno. Z kolei w (3)d wyraenie przyimkowe w funkcji orzecznika lokalizuje patiensa w przestrzeni. Wreszcie (3)e jest przykadem stwierdzenia istnienia danego obiektu (Sahara) w danej przestrzeni (Afryka). Zasadnicz funkcj orzecznika, niezalenie od jego szczegowej roli semantycznej, jest orzekanie o byciu" patiensa. 4-2.2. Schemat wydarzenie" O ile schemat bycie" odnosi si do stanu, w schemacie wydarze-me na plan pierwszy wysuwa si odbywajcy si proces i jego uczest-IK. Jednake sam uczestnik procesu niekoniecznie musi bra w nim tywny udzia i dlatego jest jednoczenie patiensem. Patiens moe wykazywa rosncy stopie autonomii w stosunku do procesu, czym wiadczy nastpujcy szereg przykadw. W pierwszym lcn, (4)a, podmiot nie jest oddzielony od orzeczenia. Podmiot orze-a a moe by wyraony w zdaniach typu (Powietrze) ochodzio si, : ^aniach, gdzie si nie pojawia (np. Grzmi), mona przyj, e nim samo miejsce zdarzenia. W zdaniu drugim, (4)b, patiens jest 118 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNIA zjawiskiem atmosferycznym. W dwch nastpnych przykadach, (4)c i d, jest przedmiotem nieoywionym, w przykadzie (4)e - uczftni kiem ywotnym ale nieosobowym, a w (4)fosob. (4) a. Grzmil Dnieje l Ochodzio si. b. Pogoda si psuje. c. Kamie spada. d. Woda na herbat gotuje si. e. Pies skamle. f. Chopiec ronie szybko l dochodzi do zdrowia. W kadym z powyszych procesw mamy do czynienia z obiektem, ktry sam nie jest rdem energii wytwarzanej w rozwijajcym si procesie. Jest on raczej odbiorc tej energii i std uczestnik w schemacie wydarzenie" jest bardziej prototypowym patiensem ni nosiciel stanu wyraonego przez schemat bycie". Nawet skomlenie psa mona rozumie i tumaczy jako skutek wywoany przez energi wytworzon w instynktownym odruchu psa. Odruch ten jest silniejszy od samego psa. Oczywiste jest jednak, e pies jest obiektem bardziej autonomiczym ni woda w czajniku ((4)d) czy spadajcy kamie ((4)c), ktre nie mog zareagowa na nowy bodziec i ktrych uczestnictwo w procesach moe powstrzyma jedynie jaka nowa sia. Odruchowa energia skomlenia jest rwnie silniejsza od fizycznego i/lub psychicznego procesu wzrastania czy te chorowania lub dochodzenia do zdrowia. Procesy takie nie podlegaj kontroli ze strony czowieka. Mona powiedzie, e to czowiek im podlega. Rola patiensa peniona przez wszystkie podmioty w przykadach sprawia, e pytamy o nie przy pomocy zdania Co si dzieje z tym obiektem?" Nawet pytanie Co si dzieje z tym psem?" nie brzmi miesznie w kontekcie skomlcego psa, take jeli pies nagle zaczyna gono szczeka bez wyranej przyczyny. W innym kontekcie szczekanie psa moe jednak by innym typem zdarzenia, ktre omwimy w nastpnym podrozdziale, i std naley ono jako peryferyjne do dwch schematw zdarzeniowych. 4.2.3. Schemat dziaanie" W sytuacjach typu wydarzenie" (takich jak w (4)) zwykle nie mona zapyta Co X robi?" Oczywiste jest jednak, e kiedy pies szczeka, moemy zapyta Co pies robi?" czy te Co pies zrobi, kiedy kazae mu siedzie cicho?", jako e sdzimy, e nad zachowaniem psa moemy mie kontrol. W schemacie dziaanie" jeden z uczestnikw postrzegany jest jako rdo generowanej energii i tym samym jako obiekt zapocztkowujcy czynno. Szczekanie psa moemy postrzega jako robienie czego", a wic jako kontrolowan czynno raczej ni podleganie instynktowi. Rnica ta pozwala wytumaczy, dlaczego schemat dziaanie" jest prawie zawsze powizany z agensem, ktrego okrelamy jako tego uczestnika sytuacji, ktry

wiadomie powoduje czynno wyraan przez czasownik. Gwna rnica midzy schematami wydarzenie" i dziaanie" polega na roli, ktr spenia agens, bdcy rdem energii, a wic tym, ktry wiadomie zapocztkowuje czynno. Energia, ktr generuje agens, czsto przekazywana jest patiensowi. Oba ekstrema schematu dziaanie", tzn. wyczne generowanie energii, jak w (5)a lub te generowanie i przekazywanie energii innemu obiektowi, jak w (5)e, oraz sytuacje porednie ilustruj nastpujce przykady: (5) a. Jan wsta wczenie rano. (brak obiektu odbierajcego energi) b. Cae rano malowa, (obiekt odbierajcy energi jest nieistotny) c. Pomalowa kuchni, (oddziaywanie na obiekt) d. Namalowa te obraz, (wytworzenie obiektu) e. Potem zniszczy ten obraz, (oddziaywanie na obiekt) W przykadzie (5)b nie jest wymieniony obiekt czynnoci, jako e mwicy skupia sw uwag na samej czynnoci i czasie, jaki zajo jej wykonanie. W (5)c wymieniony jest obiekt, ktry istnia niezalenie od czynnoci malowania i ktry podlega zmianom towarzyszcym energii wygenerowanej przez podmiot dla jej przeprowadzenia. W (5)d podmiot wytwarza produkt, tzn. w rezultacie podjtej przez podmiot czynnoci powstaje nowy obiekt - w tym konkretnym przypadku obraz. 4.2.4. Schemat doznawanie" Kategoryzacja pojciowa zwykle zaley od dozna, jakim ludzie podlegaj w otaczajcym ich wiecie fizycznym i kulturowym. Doznania mog by rozumiane w najbardziej oglny sposb i dotyczy dozna fizycznych, spoecznych i kulturowych. W kontekcie schematw pojciowych, jakie tu omawiamy, termin doznanie" uyty jest jednak w szczeglnym, wskim znaczeniu. Przez schemat doznawanie" rozumiemy pojciowe przetwarzanie informacji o naszych kontaktach z rzeczywistoci pozajzykow. Aspekty tego rozumowania wyraaj czasowniki postrzegania zmysowego i stanw intelektualnych, takie jak widzie, czu, wiedzie, myle, chcie itp. W odrnieniu od schematu dziaanie", ktry wymaga obecnoci agensa, w schemacie doznawanie" gwny uczestnik ani nie jest bierny jak patiens, ani te nie odgrywa aktywnej roli jak agens, jest natomiast centrum rejestrowania" owych wrae zmysowych, emocji, procesw intelektualnych, chci. Uczestnika takiego nazywamy doznajcym. Doznajcy zaangaowany jest w dziaanie o charakterze umysowym. (6) a. Maty Jasio widzi wa. b. Jasio wie, e w jest niebezpieczny. c. Pomimo to, chce go zapa. d. Wydaje mu si, e uda mu si to, jeli szybko chwyci wa rkoma. e. Kiedy to robi, nagle czuje ostry bl. Drugim obok doznajcego uczestnikiem w zdaniach realizujcych schemat doznawanie" moe by albo materialny obiekt (w), albo te jakie inne zdarzenie, wyraone w przykadach (6)bd zdaniem podrzdnym (z osobow form czasownika albo z bezokolicznikiem). Drugi uczestnik, niezalenie od tego, w jaki sposb zosta wyraony, jest patiensem. Rnica midzy patiensem wystpujcym w zdaniach realizujcych schemat dziaanie" a patiensem w zdaniach nalecych do schematu doznawanie" polega na tym, e na tego drugiego nie oddziauje czynno, przez co (czsto) nie moe on wystpi jako podmiot zdania w stronie biernej (por. *To, e w jest niebezpieczny, jest wiedzione przez Jasia). 4.2.5. Schemat posiadanie" Schemat posiadanie" ma kilka odmian. W najbardziej prototypowym przypadku, wyraa on zwizek pomidzy osobowym posiadaczem i obiektem posiadanym, ale relacja ta moe rwnie wiza ' zdarze i semantyczne role ich uczestnikw 121

obiekt bdcy w posiadaniu czego z przyczyn wywoujc ten stan, a take cao i czci skadowe lub osoby powizane ze sob pokrewiestwem. (7) a. Magosia ma adnego psa. (posiadanie obiektu fizycznego) b. Elbieta czsto ma wietne pomysy, (posiadanie obiektu abstrakcyjnego) c. Jasio ma paskudn gryp, (nosiciel stanu - przyczyna stanu) d. Ten st ma trzy nogi. (cao - cz) e. Ona ma jedn siostr, (zwizek pokrewiestwa) Prototypowe uszczegowienie schematu posiadanie" wyraa zwizek pomidzy posiadaczem i fizycznym obiektem posiadanym, ktry moe zmienia pooenie oraz posiadacza. Ten rodzaj schematu posiadanie" znany jest jako relacja wasnoci. Mniej prototypowe s obiekty abstrakcyjne ((7)b) oraz przyczyny stanw ((7)c), a najbardziej peryferyjne - relacje typu cao-cz" ((7)d) oraz zwizki pokrewiestwa ((7)e). Tak samo jak w przypadku schematu bycie", w schemacie posiadanie" rwnie nie zachodzi rzeczywisty przepyw energii pomidzy uczestnikami, poniewa podmiot nie podejmuje adnych wiadomych dziaa, lecz raczej jest nosicielem stanu lub posiadaczem jakiego obiektu. Dlatego te rola posiadacza zbliona jest do roli patiensa. Mogoby si wydawa, e schematy bycie" oraz posiadanie" s jako ze sob powizane, niemniej s to w istocie dwie zupenie rne relacje. W odrnieniu od schematu bycie", w schemacie posiadanie" moliwe jest odniesienie si do nosiciela stanu lub posiadacza obiektu przy pomocy wyraenia z przyimkiem oznaczajcym stosunek przynalenoci, np. kobieta z adnym psem, pacjent z paskudn gryp, st z trzema nogami. Relacja posiadania moe by rwnie wyraona przy pomocy wyraenia z rzeczownikiem w dopeniaczu, np. pies Magosi, wietne pomysy Elbiety, grypa Jasia, jej siostra. Ale schemat posiadanie" nie zawsze moe by wyraony przez wyraenie przyimkowe (*dziewczyna ze wietnymi pomysami, *kobieta zjedna siostr) ani te nie zawsze posiadacz moe peni gramatyczn funkcj orzecznika (porwnaj Ten pies jest Magosi z *Te nogi s stou oraz *Ta siostra jest jej l Magosi), co wiadczy o tym, e poszczeglne uszczegowienia schematu posiadanie" rni si midzy sob. 124 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNIA pitej rano do dwunastej w nocy, oraz Przeszukiwali pokj do dwunastej w nocy brzmi bardziej naturalnie ni zdanie Przeszukiwali pokj od pitej rano. Wniosek oglny pyncy z powyszej analizy jest nastpujcy. W naszym codziennym sposobie dowiadczania rzeczywistoci poza-jzykowej elementy schematu rdo-ciekacel" s silnie zhierarchizowane. W konceptualizacji czynnoci z osobowym sprawc cel jest zwykle bardziej istotny ni rdo, a rdo i cel s zwykle waniejsze ni cieka (zasada cel waniejszy ni rdo"). Zasada ta rzdzi rwnie kontekstami abstrakcyjnymi. Przykadowo, wskazujc na barometr, moemy powiedzie Pogoda zmienia si na soneczn lub te Wypogodzio si, ale nie powiemy *Pogoda zmienia si z pochmurnej. 4.2.7. Schemat przekazywanie" Podobnie jak schemat przemieszczanie", schemat przekazywanie" jest poczeniem rnych schematw: schematu posiadanie", wydarzenie" lub dziaanie" oraz przemieszczanie". Schemat przekazywanie" obejmuje dwa stany. W stanie wyjciowym wyrniony jest jeden uczestnik, ktry jest posiadaczem czego i ktry przekazu-, je swoj wasno innemu uczestnikowi. Sta kocowy to stan,| w ktrym drugi z uczestnikw posiada przekazan mu wasno. Po-: niej podano przykady procesw przekazywania obiektw: (9) a. Prezes przekaza prokuratorowi wszystkie dokumenty. b. Prezes przekaza wszystkie dokumenty do prokuratora, c. Prezes da prokuratorowi wszystkie dokumenty. d. *Prezes da wszystkie dokumenty do prokuratora.

W przykadach (9)a oraz (9)c prezes jest w posiadaniu wszystkich dokumentw. W (9)a prezes przesya, a w (9)c daje dokumenty prokuratorowi. W rezultacie czynnoci wykonanej przez prezesa, prokurator wchodzi w ich posiadanie. Zdania (9)a, c s wic przykadami schematu przekazywanie". Rwnie (9)b wyraa przekazanie obiektu bdcego wasnoci agensa. Pomidzy zdaniami (9)a i (9)b zachodzi pewna subtelna rnica znaczeniowa. O ile w przypadku sytuacji wyraonej przez zdania (9)a i (9)c prezes staje si posiadaczem dokumentw, przypadek (9)b dopuszcza moliwo, e prokurator szed w posiadanie dokumentw w rezultacie czynnoci wyko* w . . j ee! nie jest rwnocsesme Tabela 2. Schematy zdarze 1. Schemat bycie" 2. Schemat wydarzenie' 3. Schemat dziaanie" 4. Schemat doznawanie' 5. Schemat posiadanie' 6. Schemat przemieszczanie' 7. Schemat przekazywanie" Pierwszy Patiens Patiens Agens Doznajcy Posiadacz (Agens) Agens Uczestnicy j Drugi l Trzeci Orzecznik (Patiens) (Patiens) Patiens Patiens Patiens l Otrzymujcy Patiens 4.3. Hierarchiczna i linearna struktura zdania Jak wspomnielimy wczeniej, kolejno (oraz skadniowy status) skadnikw zdania oddaje zalenoci pomidzy uczestnikami zdarze. Szyk stanowi linearn struktur schematu zdaniowego. W wypowiedzeniu abstrakcyjny szkielet konstrukcyjny zdania realizowany jest przez cigi linearne wyrazw stojcych obok siebie. Poza porzdkiem linearnym, zdanie ma rwnie porzdek hierarchiczny. Przez porzdek-hierarchiczny rozumiemy tu sie zalenoci zdaniowych. Przykadowo, uzupenienie czasownika, czyli dopenienie, tworzy z czasownikiem jeden skadnik zdania, grup werbaln. Poza grup werbaln znajduje si jednak podmiot. W polszczynie zalenoci zdaniowe mog si realizowa w rnych ukadach linearnych, 126 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNI inaczej ni np. w jzyku angielskim, gdzie funkcja skadniowa skadnika zdania zaley od jego pozycji. Przyjrzymy si teraz najwaniejszym aspektom hierarchicznego porzdku zdania. 4.3.1. Hierarchiczny porzdek skadnikw zdania Jednym z najwikszych osigni jzyka jest przeoenie" struktury myli na porzdek linearny w komunikacie jzykowym lub w pimie. Zanim sprbujemy odpowiedzie na pytanie, jak schematy zdaniowe przedstawione w poprzednim podrozdziale s realizowane

przez zwizki skadniowe, najpierw powinnimy ustali, jak tworzone s ukady liniowe. Jak przekonamy si w rozdziale 6, ju sam sposb, w jaki mwicy kategoryzuj zdarzenia, moe do pewnego stopnia zalee od natury poszczeglnych jzykw. Natomiast ukady liniowe skadnikw zdania mog si rni pomidzy jzykami w znacznym stopniu. Nawet w blisko ze sob zwizanych jzykach, takich jak angielski, francuski i niemiecki, ukady liniowe tych samych schematw zdaniowych s znaczco rne. Porwnajmy nastpujce przykady: (10) a. H hasgiven them to his sister. b. 77 les a donnes a s sceur. c. Er hat si seiner Schwestergegeben. On da je swojej siostrze / On je da swojej siostrze." Teoretycznie skadniki zdania mog zajmowa rne pozycje i kady jzyk indywidualnie okrela, ktre skadniki mog wystpi w ktrej pozycji schematu zdaniowego, co pokazuje tabela 3. Tabela 3. Pozycje w ukadach liniowych schematw zdaniowych Hierarchiczna i linearna struktura zdania 127

i e o i 01 N U rv* 0)

efl N M S3 S 'g cd N d T3 o 03 N "3 a

cu Q 0 0, Q o ii Q Q angielski She

has

given them to his sister francuski II les a

donnes

a s sceur niemiecki Er

hat si seiner gegeben

Schwester

Skadnikiem zdania, ktry ma najwiksz swobod szyku w omawianych jzykach, jest dopenienie wyraone zaimkiem. Poza podmiotem, w niezmiennej pozycji w ukadzie liniowym wystpuje rwnie tzw. czasownik posikowy. W jzykach angielskim i francuskim czasownik posikowy nie moe by oddzielony od czasownika gwnego dopenieniem. Natomiast w jzyku niemieckim czasownik posikowy i czasownik gwny umieszczane s w pozycjach nie ssiadujcych z sob, tak e mog by od siebie oddzielone dowoln liczb innych skadnikw zdaniowych: (11) Er hat Jane alle ihre Briefe, ohneein on Jane wszystkie jej listy bez jednego Wort zu sagen, zuriickgegeben. sowa powiedzie zwrci. On zwrci Jane wszystkie jej listy bez sowa / nie mwic ani sowa." Rwnie w jzyku polskim, gdzie ukad liniowy zdania jest jeszcze bardziej swobodny ni w wyej omwionych jzykach, pewne skadniki maj stae pozycje. Przykadowo, nieakcentowane formy zaimkw mi, mi, ci, ci, go, mu, ich nie mog znajdowa si na pocztku zdania i zwykle unika si ich rwnie na kocu zdania. Inaczej jednak ni w innych jzykach, na pierwszym miejscu w zdaniu moe wystpi podmiot, dopenienie wyraone grup nominaln bd wyraeniem przyimkowym, sam czasownik lub okolicznik. Realizowanie schematu zdaniowego nie polega wycznie na umieszczeniu poszczeglnych skadnikw zdania w odpowiednich pozycjach. Napotykajc dany skadnik zdania, oczekujemy jego dalszych elementw. Przykadowo, uytkownik jzyka angielskiego syszc czasownik posikowy spodziewa si w dalszej kolejnoci czasownika gwnego w odpowiedniej formie. Z kolei w jzyku niemieckim suchacz spodziewa si w takiej sytuacji, e czasownik gwny usyszy na kocu zdania. Uytkownik jzyka polskiego, po usyszeniu w zdaniu czasownika modalnego, takiego jak chcie, czy czasownika typu zacz, oczekuje czasownika gwnego w formie bezokolicznika. Podobnie syszc form bd (bdzie, bdziemy itd.) oczekuje bezokolicznika lub imiesowu przeszego czasownika gwnego. Jednostki te mog wystpi bezporednio po sobie (bd rysowa rysowaa), 128 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNI ale mog te, tak jak w jzyku niemieckim, by oddalone od siebie (bd dzi wieczr rysowa/rysowaa). Mwic oglnie, odbir komunikatu jzykowego przez suchacza polega na odczytaniu zawartej w nim sieci zalenoci skadniowych, czyli przeoeniu ukadu liniowego na porzdek hierarchiczny, co dobrze pokazuje omwiony wczeniej przykad (1). Zdania zbudowane s w sposb hierarchiczny z grup skadniowych, czyli pocze wyrazw powizanych zwizkami skadniowymi. Struktur zdania mona przedstawi graficznie w nastpujcy sposb:

Rys. 2. Reprezentacja graficzna schematu zdaniowego Porzdek strukturalny zdanie grupa podmiotu grupa orzeczenia czasownik modalny grupa werbalna bezokolicznik grupa grupa nominalna nominalna Porzdek linearny Ii Jan chce podarowa Marii kwiaty czasownik dopenienie dopenienie gwny dalsze blisze podmiot czasownik Powyszy diagram odzwierciedla trzypoziomow struktur podanego zdania. Na najniszym poziomie (grupy werbalnej) czasownik podarowa czy si z dwiema grupami nominalnymi w przypadkach! zalenych, Marii (celownik) oraz kwiaty (biernik). Na nastpnym poziomie tak skonstruowana grupa werbalna czy si z czasownikiem modalnym, tworzc orzeczenie. Na najwyszym poziomie poczone zostaj ze sob orzeczenie i podmiot zdania. W pozycjach wyznaczonych przez poszczeglne poziomy mog si pojawia rne skadniki zdania, przykadowo formy zaimkowe (Jan je chce da Marii, Jan jej chce da kwiaty itd.). Porzdek linearny to przykad realizacji porzdku hierarchicznego przez jeden z moliwych ukadw liniowych. 4.3.2. Podstawowe schematy zdaniowe Gramatyka kadego jzyka naturalnego okrela zbir schematw zdaniowych waciwych dla tego jzyka. Schematy zdaniowe to rodzaj szkieletu konstrukcyjnego, okrelajcego liczb i rodzaj skadnikw zdania oraz wyznaczajcego poszczeglne pozycje skadniowe. Owe pozycje mog w konkretnym zdaniu by zajmowane przez mniej lub bardziej rozwinite skadniki. Niekiedy pozycje mog zosta niewypenione. Kady jzyk okrela podstawowe schematy zdaniowe odrniane od siebie na podstawie zachodzcych w nich typw zalenoci skadniowych. Podstawowe typy zalenoci skadniowych okrela si dla zda pojedynczych. Schematy te mog by jednak rozwijane i przeksztacane. Za pomoc regu rozwijania tworzone s rozwinite zdania pojedyncze. Zdania zoone powstaj przez zastosowanie odpowiednich przeksztace i poczenie kilku schematw podstawowych za pomoc spjnikw. Schematy zdaniowe oparte s gwnie na cechach semantyczno-skadniowych czasownikw uytych w funkcji orzeczenia. Ze wzgldu na wasnoci konotacyjne, w jzyku polskim czasowniki mona podzieli na pi gwnych typw. Jeli uzna cznik by, konotuj-cy dwa uzupenienia podobnie jak czasownik przechodni, za przypadek szczeglny, gwnych typw podstawowych schematw zdaniowych jest sze. W danych pozycjach skadniowych wystpi moe skadnik zdania o okrelonej funkcji skadniowej, tzn. podmiot, orzeczenie, orzecznik, dopenienie blisze, dopenienie dalsze, oraz takie uzupenienie, wobec ktrego nadrzdnik (np. czasownik) nie ma wymaga formalnych, czyli uzupenienie nieakomodowane. Uzupenieniem nieakomodowanym jest na przykad wyraz negatywnie w zdaniu Maria ocenia Jana negatywnie. Podmiot, drugi obok orzeczenia gwny czon zdania, najczciej wyraany jest grup nominaln w mianowniku. Mianownikowy pod129 128

CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNIA "i ale mog te, tak jak w jzyku niemieckim, by oddalone od siebie (bd dzi wieczr rysowa/rysowaa). Mwic oglnie, odbir komunikatu jzykowego przez suchacza polega na odczytaniu zawartej w nim sieci zalenoci skadniowych, czyli przeoeniu ukadu liniowego na porzdek hierarchiczny, co dobrze pokazuje omwiony wczeniej przykad (1). Zdania zbudowane s w sposb hierarchiczny z grup skadniowych, czyli pocze wyrazw powizanych zwizkami skadniowymi. Struktur zdania mona przedstawi graficznie w nastpujcy sposb: Rys. 2. Reprezentacja graficzna schematu zdaniowego Porzdek strukturalny zdanie grupa podmiotu grupa orzeczenia czasownik modalny grupa werbalna bezokolicznik grupa grupa nominalna nominalna Jan Porzdek linearny podmiot chce l podarowa Marii kwiaty czasownik czasownik gwny dopenienie dopenienie dalsze blisze Powyszy diagram odzwierciedla trzypoziomow struktur podanego zdania. Na najniszym poziomie (grupy werbalnej) czasownik podarowa czy si z dwiema grupami nominalnymi w przypadkach zalenych, Marii (celownik) oraz kwiaty (biernik). Na nastpnym poziomie tak skonstruowana grupa werbalna czy si z czasownikiem 4.3. Hierarchiczna i linearna struktura zdania modalnym, tworzc orzeczenie. Na najwyszym poziomie poczone zostaj ze sob orzeczenie i podmiot zdania. W pozycjach wyznaczonych przez poszczeglne poziomy mog si pojawia rne skadniki zdania, przykadowo formy zaimkowe (Jan je chce da Marii, Jan jej chce da kwiaty itd.). Porzdek linearny to przykad realizacji porzdku hierarchicznego przez jeden z moliwych ukadw liniowych. 4.3.2. Podstawowe schematy zdaniowe Gramatyka kadego jzyka naturalnego okrela zbir schematw zdaniowych waciwych dla tego jzyka. Schematy zdaniowe to ro-dzaj szkieletukonstrukcyjnego, okrelajcego liczb i rodzaj skadnikw zdania oraz wyznaczajcego poszczeglne pozycje skadniowe. Owe pozycje mog w konkretnym zdaniu by zajmowane przez mniej lub bardziej rozwinite skadniki. Niekiedy pozycje mog zosta niewypenione. Kady jzyk okrela podstawowe schematy zdaniowe odrniane od siebie na podstawie zachodzcych w nich typw zalenoci skadniowych. Podstawowe typy zalenoci skadniowych okrela si dla zda pojedynczych. Schematy te mog by jednak rozwijane i przeksztacane. Za pomoc regu rozwijania tworzone s rozwinite zdania pojedyncze. Zdania zoone powstaj przez zastosowanie odpowiednich przeksztace i poczenie kilku schematw podstawowych za pomoc spjnikw.

Schematy zdaniowe oparte s gwnie na cechach semantyczno-skadniowych czasownikw uytych w funkcji orzeczenia. Ze wzgldu na wasnoci konotacyjne, w jzyku polskim czasowniki mona podzieli na pi gwnych typw. Jeli uzna cznik by, konotuj-cy dwa uzupenienia podobnie jak czasownik przechodni, za przypadek szczeglny, gwnych typw podstawowych schematw zdaniowych jest sze. W danych pozycjach skadniowych wystpi moe skadnik zdania o okrelonej funkcji skadniowej, tzn. podmiot, orzeczenie, orzecznik, dopenienie blisze, dopenienie dalsze, oraz takie uzupenienie, wobec ktrego nadrzdnik (np. czasownik)jue_ma wymaga formalnych, czyli uzupenienie nieakomodowane. Uzupenieniem nieakomodowanym jest na przykad wyraz negatywnie w zdaniu Maria ocenia Jana negatywnie. Podmiot, drugi obok orzeczenia gwny czon zdania, najczciej wyraany jest grup nominaln w mianowniku. Mianownikowy pod130 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNIA miot wyznacza form orzeczenia, tzn. okrela osob, liczb (oraz rodzaj) osobowej formy czasownika. Orzeczenie to ten czon zdania, za pomoc ktrego orzeka si o czynnoci, stanie lub waciwoci obiektu, do ktrego odnosi si podmiot. Orzecznik moe by wyraony rnymi kategoriami gramatycznymi (zob. 4.2.1), czcymi si z podmiotem za pomoc cznika by, oraz innymi czasownikami o tej funkcji, np. sta si. Za dopenienie uwaa si ten czon zdania, ktry uzupenia tre czasownika przechodniego i ktrego forma uzaleniona jest od czasownika. Odrnia si dopenienie blisze, ktre przy zamianie formy czasownika z czynnej na biern moe si sta podmiotem zdania (por. Aresztowali wszystkich wamywaczy: Wszyscy wamywacze zostali aresztowani) i ktre zwykle wystpuje w bierniku, oraz dopenienie dalsze, ktre nie moe sta si podmiotem zdania przy zamianie strony czynnej na biern i ktre wystpuje we wszystkich przypadkach zalenych, z przyimkiem lub bez niego. Tabela 4. Podstawowe schematy zdaniowe w jzyku polskim a. Dnieje (czasownik)

Schemat z czasownikiem uczestnika zdarzenia niekonotujcym b. Film byt (podmiot cznik

interesujcy orzecznik) Schemat z cznikiem c. Dziecko wstao (podmiot czasownik)

Schemat z czasownikiem nieprzechodnim d. Jan zaprosi (podmiot czasownik

kolegw dopenienie blisze) Schemat z czasownikiem z jednym dopenieniem przechodnim e. Lekarz mu doradzi (podmiot czasownik wyjazd dop. dop. blisze dalsze)

Schemat z czasownikiem z dwoma dopenieniami przechodnim f. Mama przeoya (podmiot czasownik na parapet uzupenienie nieakomodo-wane) ksiki z pki dop. dop. blisze dalsze

Schemat z czasownikiem z dwoma dopenieniami i przechodnim uzupenieniem 4.3. Hierarchiczna i linearna struktura zdania 131 a) Schemat z czasownikiem niekonotujcym uczestnika zdarzenia skada si z jednego obligatoryjnego czonu, czyli czasownika. b) Schemat oparty na czniku by lub innym czasowniku cznikowym, np. okaza si, skada si z trzech czonw, podmiotu, cznika oraz orzecznika. c) Schemat z czasownikiem nieprzechodnim skada si z dwch czonw, podmiotu i czasownika. Podmiot jest zwykle w mianowniku, np. Dziecko pi, ale moe te by w przypadku zalenym, np. Mdli mnie. d) Schemat z czasownikiem przechodnim skada si z_raasQwixika, podmiotu (najczciej w mianowniku, np. Piotr lubi El, ale rwnie w przypadku zalenym, np. Piotrowi al Eli) oraz z dope-iuejjiajv przypadku zalenym lub wyraonego grup przyimko-w, np. On gardzi pienidzmi, Oni lkaj si o swoje ycie, bezokolicznikiem, np. My chcemy wyjecha, czy te uzupenieniem nieakomodowanym, np. Zuzanna ubiera si elegancko, itd.

e) Schemat z czasownikiem przechodnim z dwoma dopenieniami skada si z czasownika przechodniego, podmiotu oraz dwch dopenie, najczciej dopenienia bliszego i dalszego. Rzadziej obok dopenienia bliszego wystpuje uzupenienie nieakomodo-wane, np. Mama ocenia nowych ssiadw pozytywnie. f) Schemat z czasownikiem przechodnim z dwoma dopenieniami i uzupenieniem nieakomodowanym jest najrzadszy. Poza podmiotem czasownik konotuje dopenienie blisze oraz dwa uzupenienia odnoszce si do miejsca, np. Firma przeniosa biuro z Krakowa do Warszawy, lub czasu, np. Dyrektor przenis spotkanie z poniedziaku na wtorek. W tym drugim przypadku poza dopenieniem bliszym wystpuj dwa dopenienia dalsze. Z kadym schematem zdaniowym zwizane jest swoiste znaczenie. Opisujc jakie zdarzenie, uywamy takiego schematu zdaniowego, ktry najlepiej oddaje sposb, w jaki mylimy o tym zdarzeniu. Przykadowo, jeli chcemy wyrazi, e dana czynno nie oddziaaa na dany obiekt, uyjemy raczej schematu z czasownikiem przechodnim konotujcym dopenienie dalsze z przyimkiem, jak w przykadzie (12)a. Jeli w trakcie czynnoci obiekt powstaje lub czynno na niego oddziauje w inny sposb, uyjemy raczej schematu z dopenieniem bliszym w bierniku, co pokazuje przykad (12)b. CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNIA (12) a. Dzieci mwiy o wierszach przez ca iekcj. b. Dzieci mwiy wiersze przez ca lekcj. Mona powiedzie, e schematy zdaniowe tworz szkielety konstrukcyjne dla podstawowych schematw zdarzeniowych. Liczba konkretnych zdarze jest oczywicie w gruncie rzeczy ogromna, ale w komunikacie jzykowym musimy je uj w jeden z podstawowych schematw zdaniowych. Istnieje systematyczne powizanie midzy pewnymi schematami zdarzeniowymi i pewnymi schematami zdaniowymi. Na przykad orzecznik moe wystpi tylko w poczeniu z cznikiem. Niekiedy te rola dopenienia dalszego bliska jest roli orzecznika. Dzieje si tak w przypadkach, gdy parafraza zdania pozwala na zastosowanie schematu z cznikiem, np. zblione ze wzgldu na wyraane znaczenie s zdania Sd uzna Mari winn spowodowania wypadku oraz Sd uzna, e Maria bya winna spowodowania wypadku. Schemat wydarzenie" oraz schemat dziaanie" mog by realizowane zarwno przez schematy zdaniowe z czasownikami nieprzechodnimi jak i przechodnimi. Wybr zaley od tego, czy nastpuje przepyw energii do odbiorcy, czy te nie. W pierwszym przypadku wykorzystywany jest schemat z czasownikiem przechodnim z dopenieniem bliszym, np. Kamie rozbi szyb, Mczyzna pomalowa drzwi. W przykadach tych szyba oraz drzwi s obiektami, ktrym przekazywana jest w trakcie czynnoci energia sprawcy. W drugim przypadku wykorzystywany jest schemat z czasownikiem nieprzechodnim, np. Pies skamle, Chopiec spaceruje. Z natury swej schematy doznawanie" oraz posiadanie" otwieraj dwie pozycje: dla doznajcego lub posiadacza oraz obiektu doznania lub obiektu posiadanego. W wikszoci wypadkw te schematy zda-rzeniowe realizowane s przez schematy zdaniowe z czasownikami przechodnimi, np. Jan poczu nagy bl w kolanie, Ona ma pikne mieszkanie. Schematy przemieszczanie" oraz przekazywanie" mog wymaga realizacji rda, cieki lub celu, i std uycia schematu z dopenieniem dalszym, np. Jan wdrapa si na dach, Dali jej bukiet kwiatw. Omwione tutaj przypadki ujmowania poszczeglnych schematw zdarze w schematy zdaniowe to tylko typowe przykady j czenia typw zdarze z typami schematw skadniowych. W rze- j 4.4. Osadzanie zdarze w kontekcie pragmatycznym 133 czywistoci konkretnych przypadkw jest znacznie wicej, ale nie sposb je tutaj wszystkie omwi. 4.4. Osadzanie zdarze w kontekcie pragmatycznym: elementy kotwiczce w zdaniu

W poprzednim podrozdziale pokazalimy, jak rne typy zdarze mog by realizowane przy pomocy kilku podstawowych konstrukcji zdaniowych. Ale kiedy opisujemy zdarzenia, istotna jest rwnie, zgodnie z kultur danego jzyka, informacja o miejscu i czasie, w ktrym one zachodz. Osadzanie zdarze w rzeczywistoci pozajzykowej w sj?SjonJo,domwia}iiiicL^^ komunikat jzykowy waciwie przekaza podane treci informacyjne, uczestnicy zdarze musz zosta umiejscowieni w czasie i przestrzeni. Najczciej za punkt odniesienia w^czasie i przestrzeni przyjmowany jest moment i miejsce, w ktrym wypowiadany jest komunikat jzykowy. Przykadowo, wyrazy takie jak ten/talto oraz cii te wskazuj na obiekty znajdujce si w bliskim ssiedztwie mwicego, za tamte l tamta l tamto oraz tamci l tamte - na obiekty od mwicego oddalone. Innym sposobem identyfikacji obiektu jest uycie nazw wasnych, zaimkw osobowych (ja, ty, my) oraz okrele typu najwyszy chopiec w klasie. Wyznaczanie odniesienia grup nominalnych do obiektw w rzeczywistoci-pozajzykowej nosi nazw odniesienia (referencji). Omwimy to zjawisko szerzej w rozdziale 8. Zdarzenia, o ktrych informuj komunikaty jzykowe, musz by nie tylko osadzone we waciwej ramie przestrzenno-czasowej. Mwicy musi si take ustosunkowa do treci informacyjnej, ktr przekazuje, tzn. okreli, czy stwierdza pewien stan rzeczy, czy o ten stan pyta, bd te, czy da jego zajcia. Ponadto, mwicy musi zasygnalizowa, czy o danym stanie rzeczy jest przekonany, czy te wyraa tylko hipotez, poinformowa o zwizku czasowym (lub innym, np. przyczynowym) danego zdarzenia z innymi, zaznaczy, czy opisuje zdarzenie przebiegajce w czasie, czy dokonane uprzednio w stosunku do danej chwili, itp. Wikszo powyszych aspektw ko134 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNr munikatu jzykowego ma wykadniki gramatyczne lub morfologicz ne; s to take elementy kotwiczce. Teraz przyjrzymy si wspomnianym aspektom wypowiedzi, ktre potraktujemy tu jako kolejne warstwy, w ktre wydarzenie zostaje opakowane" w komunikacie jzykowym. Zaczniemy od warstwy najbardziej zewntrznej i stopniowo dojdziemy do zrbu komunikatu, czyli do samego zdarzenia (zob. rys. 2). 4.4.1. Funkcja komunikacyjna: powiadamianie, pytanie, rozkazywanie Przede wszystkim, zdanie peni funkcj komunikacyjn. Mwicy, dokonujc aktu mownego, ma jaki okrelony cel. Moe chcie powiadomi suchacza o istnieniu danej sytuacji w rzeczywistoci poza-jzykowej, uzyska od niego informacj dotyczc tej sytuacji lub te da czy te yczy sobie, aby suchacz doprowadzi do jej zaistnienia, co ilustruj ponisze przykady: (13) a. Daniel jedzie dzi do szkoy motorowerem. b. Czy Daniel jedzie dzi do szkoy motorowerem? c. Danielu, nie jed dzi do szkoy motorowerem! (Danielu, nie jed dzi do szkoy motorowerem, dobrze?) Jakkolwiek wszystkie powysze zdania dotycz tego samego zdarzenia, wyraaj one trzy rne intencje mwicego wobec komunikatu jzykowego: stwierdzenie faktu ((13)a), prob o informacj ((13)b) oraz danie ((13)c). Bardzo czsto rnicom w ustosunkowaniu nadawcy do treci komunikatu towarzysz rnice w ukadzie, formie i liczbie skadnikw zdania. Stwierdzanie istnienia okrelonych sytuacji w rzeczywistoci pozajzykowej, a wic powiadomienie suchacza, e wypowiadane zdanie jest prawdziwe, czyli zgodne z rzeczywistoci, jest zasadnicz funkcj trybu oznajmujcego, np. wypowiadajc zdanie

(13)a, mwicy stwierdza istnienie opisywanej sytuacji w teraniejszoci, jak w tym wanie przypadku, ale rwnie w przeszoci (Daniel pojecha wczoraj do szkoy motorowerem) lub przyszoci (Daniel pJe' dzie jutro do szkoy motorowerem). Tryb oznajmujcy suy wic do wyraenia powiadomienia. Jeli intencj mwicego jest uzyskam6 informacji o okrelonym wycinku rzeczywistoci pozajzykowej, uy4 osadzanie zdarze w kontekcie pragmatycznym 135 a on formy pytajcej ((13)b). W polszczynie, pytania wyrniaj * obecnoci partykuy pytajcej czy (oraz intonacj). W innych jkach, np. w jzyku angielskim, pytania odrnia od powiadomie zvk wyrazw w zdaniu, a w szczeglnoci tzw. inwersja czasownika posikowego i podmiotu (por. szyk zdania oznajmujcego (10)a z szykiem pytania Has hegiven them to his sister?). Wyraaniu intencji mwicego, eby jego suchacz doprowadzi do zaistnienia podanej sytuacji, suy tryb rozkazujcy ((13)c). Charakterystyczne dla trybu rozkazujcego w polszczynie s kocwki czasownikw, a take niewyraenie podmiotu zdania (ty, wy). Jak pokaemy w rozdz. 7, zwizek midzy trybem gramatycznym i funkcj komunikacyjn zda w okrelonym trybie nie jest absolutny. Okrelony tryb moe by peryferyjnie uyty w funkcji spenianej prototypowe przez inny; np. tryb oznajmujcy moe suy wyraeniu rozkazu (dania). 4.4.2. Stosunek mwicego do komunikatu jzykowego: modalno Kolejn warstw jest informacja o okrelonym stosunku mwicego do opisywanego przez niego zdarzenia. Mwicy bierze na siebie odpowiedzialno za prawdziwo swoich wypowiedzi. Moe by przekonany o prawdziwoci wasnej wypowiedzi, ale moe rwnie informowa, e wedug niego istnieje tylko moliwo zaistnienia danej sytuacji. Rnica midzy traktowaniem przez mwicego sytuacji jako prawdziwych lub jako hipotetycznych to rnica w modalnoci. Zwykle mwimy o zdarzeniach, ktre istniay lub istniej w rzeczywistoci pozajzykowej. Zdania stwierdzajce istnienie sytuacji maj modalno faktywn (lub prawdziwociow). Taka modalno Jest nienacechowana: zawierajce j zdania nie charakteryzuj si adnymi specjalnymi rodkami jzykowymi. Natomiast jeli mwicy chce jedynie wskaza stopie prawdopodobiestwa danego zdenia, a wic powiedzie, e dane zdarzenie mogo mie miejsce w Przeszoci, by moe odbywa si w teraniejszoci lub potencjal-e dbdzie si w przyszoci, musi uy specjalnych rodkw jzy-wych. Dlatego wszystkie rodzaje modalnoci niefaktywnej s na-echowane. Warunkiem wyraenia modalnoci niefaktywnej jest istnienie danej sytuacji w momencie dokonywania aktu mowne-' a ^c Jej charakter hipotetyczny lub wolicjonalny. 136 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNIA Dla zaznaczenia hipotetycznego lub wolicjonalnego charakteru wypowiedzi, mwicy uywa specjalnych rodkw gramatycznych, w postaci trybu przypuszczajcego (np. Pojechalibymy jutro na wie, gdyby bya pogoda) lub trybu rozkazujcego, oraz rodkw leksykalnych w postaci tzw. modalizatorw, np. okolicznikw lub czasownikw typu prawdopodobnie, chyba, zapewne, trzeba, powinien, itd. Kady z nich wyraa nieco inn postaw modaln mwicego: (14) Osadzanie zdarze w kor,te^cie^ragiiiatycznyrn .,--- _ _ _ _? jr- - . . -J a. Krzysiu, moesz ju i. (pozwolenie)

b. Krzysiu, musisz ju i. (nakaz) c. Krzy moe by w tej chwili w pracy, (moliwo) d. Krzy musi by w tej chwili w pracy, (przekonanie) Jak pokazuj powysze przykady, zdania z czasownikami mo-dalnymi cechuje niejednoznaczno. W przykadach (14)a i (14)b mwicy komunikuje, e chce, by zaistniaa dana sytuacja. Pragnienie mwicego jest sabsze w przypadku czasownika modalnego mc w przykadzie (14)a ni w przypadku czasownika modalnego musie w przykadzie (14)b. Przykady (14)c i d oddaj rnic w przekonaniu mwicego, e opisywane zdarzenie ma miejsce. Tak jak poprzednio, czasownik mc wyraa sabsz, a czasownik musie silniejsz postaw modaln mwicego. Przekonanie 0 pQwinnoci,..czy.li sygnalizowanie sytuacji podanej, nazywa si modalnoci deontycz-n ((14)a, b). Natomiast przekonanie nadawcy o faktycznoci zdarzenia, czyli sygnalizowanie stopnia przekonania mwicego o prawdziwoci jego komunikatu jzykowego, nazywa si modalnoci episte-miczn((14)c, d). 4.4.3. Czas aktu mownego: kategoria czasu gramatycznego Gramatyczna kategoria czasu suy wyraeniu pojciowej kategorii czasu. Okrela ona relacje midzy zdarzeniem zachodzcym w czasie w rzeczywistoci pozajzykowej a czasem komunikatu jzykowego, nazywanym czasem aktu mownego. Czas aktu mownego najlepiej okrela wsprzdne na osi czasu, jako e znany jest zarwno mwicemu, jak i suchaczowi. Zdarzenia mog zachodzi jednoczenie z aktem mwienia (w teraniejszoci), przed nim (w przeszoci) albo potencjalnie mog zaistnie po nim (w przyszoci). Mwic oglnie, tylko zdarzenia zachodzce w przeszoci lub teraniejszoci traktujemy jako fakty. Zdarzenia majce zaj w przyszoci jedynie przewidujemy, czy te oczekujemy, e zaistniej. Traktujemy je wic jako fakty potencjalne. Rozrnienie to znajduje odzwierciedlenie w systemie jzyka. W polszczynie odrnia si czas teraniejszy, przeszy oraz przyszy. Kady czas gramatyczny ma waciw sobie form, co pokazuj podane niej przykady. Polszczyzn charakteryzuje fakt, e form czasu przyszego, zoonych z czasownika by w czasie przyszym oraz imiesowu przeszego czynnego lub bezokolicznika czasownika gwnego, nie maj tzw. czasowniki dokonane (por. bd czyta / czyta: *bd przeczy ta/przeczy tac). (15) a. Marek czyta ksik. (czas teraniejszy) b. Marek czyta ksik. (czas przeszy) c. Marek bdzie czyta ksik. (czas przyszy) d. Marek przeczyta ksik. (czas przyszy dokonany) 4.4.4. Relacje midzy zdarzeniami: aspekt dokonany Kolejny element kotwiczenia zdarze jest zwizany ze sposobem odniesienia danego zdarzenia do tego, co odbywa si w czasie aktu mownego lub do innego punktu odniesienia w czasie. Odniesienie si do danego zdarzenia z perspektywy czasowej jakiej innej sytuacji lub punktu (okresu) w czasie pniejszego w stosunku do czasu, w jakim miao miejsce opisywane zdarzenie, jest funkcj aspektu dokonanego. Przykadowo, sytuacj zakupu nowego samochodu" mwicy moe uj w nastpujce wyraenia zdaniowe: (16) a. Firma zakupia nowy samochd. b. Firma wanie zakupia nowy samochd. c. Tu zanim zbankrutowaa, firma zakupia nowy samochd. d. Zanim zbankrutuje, firma i tak zakupi nowy samochd. Jakkolwiek we wszystkich powyszych zdaniach wystpuje czasownik dokonany, informujcy o czynnoci zamknitej, zakoczonej, zdarzenie jest za kadym razem przedstawiane z innej perspektywy czasowej. W przykadzie (16)a sytuacja zakupu nowego samochodu widziana jest jako zamknite zdarzenie, opisywane z perspektywy jakiego momentu pniejszego na osi czasu, niemajcego zwizku z czasem aktu mownego. Rwnie w (16)b czynno jest miniona, 138 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADNI

zamknita, jednak obejmuje swymi skutkami uoglniony moment aktu mwienia. Istotne jest w tej wypowiedzi to, e firma ma w t ' chwili nowy samochd. W (16)c zdarzenie kupna nowego samochodu jest dokonane, zamknite z perspektywy innego zdarzenia w przeszoci. Wreszcie w przykadzie (16)d czynno pokazana jest jako zamknita, dokonana z perspektywy innego zdarzenia w przyszoci, przy czym to inne zdarzenie nastpi w momencie pniejszym ni sama czynno zakupu. Jak wida, istotn cech aspektu dokonanego jest ujmowanie zdarzenia z punktu widzenia momentu przyszego w stosunku do samego zdarzenia. Jest wic jasne, e aspekt dokonany nie moe wyraa zdarzenia odbywajcego si w momencie mwienia (por. *Firma zakupuje w tej chwili nowy samochd). 4.4,5. Przebieg zdarzenia: aspekt niedokonany Ostatnim ju elementem kotwiczenia jest przebieg czasowy zdarzenia. O ile aspekt dokonany ukazuje czynno jako zamknit, aspekt niedokonany ukazuje j jako bdc w toku, rozwijajc si: (17) Marysia rozmawia przez telefon. Uywajc w powyszym przykadzie czasownika niedokonanego, mwicy opisuje zdarzenie jako toczce si w czasie wyznaczonym przez kategori czasu gramatycznego - w tym przypadku w czasie teraniejszym. Jakkolwiek rozmowa przez telefon jest pojmowana jako zdarzenie ograniczone czasowo, o okrelonym pocztku i punkcie kocowym, mwicy pomija oba te momenty i bierze pod uwag tylko jego przebieg czasowy. Zdarzenie jest wic opisane niejako od wewntrz i ukazuje sprawc (Marysia) w trakcie wykonywania czynnoci wyraonej przez czasownik (rozmawia). Czynno przebiegajca w czasie moe wystpi jeden raz lub te moe wystpi wielokrotnie. W jzyku polskim niektre czasowniki niedokonane maj dwie formy, wyraajce rnice w przebiegu ilociowym czynnoci, np. nie: nosi. O ile nie wyraa jednorazow czynno niedokonan, nosi wyraa czynno wielokrotn, tzn. P0' wtarzajc si w pewnych odstpach czasu. W zdaniach z czasownikiem nie czynno ukazana jest od wewntrz, tzn. z perspektywy wszystkich momentw w czasie, przez ktre przebiega. Natomias w przypadku czasownika nosi czynno jest ukazana od zewntrz , cor^^ 139 darzenie majce punkt pocztkowy i kocowy, ktre ponadto 'powtarza si w czasie: (18) a. Janek niesie torb. b. Janek nosi okulary. W innych jzykach, np. w jzyku angielskim, pojcie trwania czynnoci typowo wyraa si odpowiedni form czasownika, np. Mary is talking on the phone (Maria rozmawia przez telefon"). Czynno niedokonan widzian jako cao, tzn. jako czynno zwart, nierozcignit w czasie, powtarzajc si, wyraa si uywajc innych form czasownika, np. Mary talks on the phone (a lot) (Maria rozmawia przez telefon (duo)"). 4.4.6. Kotwiczenie zdarze: synteza W tym podrozdziale przyjrzelimy si elementom kotwiczenia wyraajcym zwizek midzy zdarzeniem opisywanym przez mwicego w akcie mownym i dokonywan przez niego kategoryzacj rzeczywistoci pozajzykowej. Z powodu swojej zoonoci zdarzenia opakowane" s w kilka warstw elementw kotwiczcych. Zdanie opisujce dan sytuacj porwna moemy do cebuli. Jego cz zasadnicz stanowi samo zdarzenie, a elementy kotwiczenia to kolejne nakadajce si na siebie warstwy usek", jak pokazuje to rys. 3. Do elementw kotwiczenia nale tryby^Ulodalna, czas gramatyczny, aspekt dokonany i niedokonany. Najbardziej zewntrzn warstw zdania stanowi akt mowny o okrelonej funkcji komunikacyjnej. W strukturze zdania jest on uzewntrzniony jako intencja mwicego, czyli tryb oznajmujcy lub rozkazujcy lub forma pytajca. Nastpn warstw

stanowi stosunek mwicego do prawdziwoci wypowiadanego przez niego komunikatu jzykowego, czyli modal-nosc. Mwicy jest albo przekonany, e zdarzenie, ktre opisuje jest em, albo te traktuje je jako hipotetyczne. Pierwszy przypadek nienacechowany i nie wymaga uycia specjalnych rodkw jzy-wych. w drugim przypadku, nacechowanym, stopie pewnoci s-, awcY musi by zakomunikowany przy pomocy odpowiedniego admka leksykalnego. Nastpn warstw stanowi moment cza-ok '1W ktrym wypowiadany jest komunikat. Moment ten jest es ony przez czas gramatyczny. Kolejna warstwa to czas danego 140 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKAD Rys. 3. Zdanie jak cebula ZDARZENIE aspekt niedokonany 141 zdarzenia, okrelony w stosunku do momentu mwienia lub innego zdarzenia. Uprzednio zdarzenia, jego zamknicie" w stosunku do wybranego punktu odniesienia, komunikuje aspekt dokonany. Przebieg, rozwijanie si czynnoci w czasie komunikowane jest przez najbardziej wewntrzn warstw struktury pojciowej sytuacji. Wzajemne pooenie warstw okrela zasada bliskoci lub odlegoci (zob. rozdz. 1.2.2), tzn. zaley ono od tego, jak cisy jest zwizek pojciowy danej warstwy" z samym wydarzeniem. Rys. 3 ukazuje, e przekadajc struktur pojciow zdarzenia na wyraenie zdaniowe, wyrniamy ,jdro" w postaci samego wydarzenia oraz otaczajce je warstwy elementw kotwiczcych". 4.5. Podsumowanie Skadnia zajmuje si badaniem sposobu, w jaki nasz opis zdarz6 ni powizany jest w jednostce jzyka nazywanej zdaniem z naszy mi intencjami oraz elementami kotwiczenia zdarze w czasie i Ta zoona tre informacyjna przekadana jest na porzdek Serarchiczny i linearny zdania. Ooisywane przez nas zdarzenia zostaj sklasyfikowane w obrbie iczonej }iczby typw zdarze i wraz z ich uczestnikami zostaj te w odpowiednie schematy zdarze. Ustalenie owych schematw darze odbywa si na podstawie okrelenia semantycznej roli uczestnikw danego zdarzenia oraz ustalenia, czy ma miejsce przepyw energii, czy te nie. Prototypowe energia przepywa od agensa, czyli uczestnika podejmujcego wiadome dziaanie, do patiensa, ktry jest odbiorc energii. Taki przepyw energii charakteryzuje schemat dziaanie", schemat przemieszczanie" oraz schemat przekazywanie". Jakkolwiek w schemacie wydarzenie" moe wystpi przepyw energii, zwykle nie generuje jej niezaleny agens. Cakowity brak przepywu energii charakteryzuje stany, wrd ktrych rozrniamy schematy bycie", posiadanie" oraz doznawanie". Uczestnicy schematw zdarze s ze sob powizani w sposb charakterystyczny dla danego schematu. W schemacie bycie" orzecznik wchodzi w zwizek z patiensem. W schemacie posiadanie" patiens zwizany jest z posiadaczem. W schemacie doznawanie" patiens powizany jest z (osobowym) doznajcym. Uczestnikami schematu przekazywanie" s agens, otrzymujcy oraz patiens. Schemat przemieszczanie" jest poczeniem dwch schematw, wydarzenie" lub dziaanie ze rdem, ciek oraz/lub celem. Dystrybucj uczestnikw schematu rdo-cieka-cel czsto rzdzi zasada cel waniejszy ni rdo". Konceptualizacja zdarze wraz z ich uczestnikami ujta jest w jzyku w pewien szkielet konstrukcyjny o okrelonym porzdku hierarchicznym i liniowym. Jego jdro stanowi czasownik, ktry wraz e swoim dopenieniem lub dopenieniami, czy te uzupenieniem leakornodowanym, tworzy grup werbaln. Jako skadnik zdania Pa werbalna funkcjonuje jako orzeczenie. Orzeczenie wchodzi wizek skadniowy z drugim gwnym skadnikiem zdania, pod-j. , em' Schematy zdaniowe powstaj przez okrelenie niewielkiej y moliwych pocze podmiotu, dopenienia bliszego, dope-y . dalszego, orzecznika oraz uzupenie

nieakomodowanych. one zostaj na podstawie wymaga semantyczno-skadnio-czasownika. Schemat z jednym konotowanym uzupenieniem 142 CZENIE TRECIINFORMACYJNYCH: SKADNI opiera si na czasowniku nieprzechodnim. Schemat z czniki by jest szczeglnym przypadkiem schematu z dwoma konotowany mi uzupenieniami. Prototypowy schemat z dwoma uzupenienia1 konotowanymi opiera si na czasowniku przechodnim, konotujcyn, dopenienie lub dopenienia. Taki czasownik jest rwnie podstawa schematu z trzema oraz czterema uzupenieniami konotowanymi Pozycje skadniowe wypeniane przez poszczeglne skadniki zdania odpowiadaj wszystkim moliwym uczestnikom zdarze na poziomie schematw znaczeniowych. Zdarzenia wymagaj zakotwiczenia. Elementy kotwiczce rwnie zale od czasownika i wyraaj postawy modalne czy te komunikacyjne intencje mwicego. Powiadomienia, pytania oraz rozkazy wyraaj okrelony stosunek mwicego do komunikatu jzykowego. Mwicy stwierdza fakt, chce uzyska informacj dotyczc jakiej sytuacji lub yczy sobie albo da zaistnienia jakiej sytuacji. Komunikowaniu faktw suy w jzyku zasadniczo tryb o-znajmujcy. Sygnalizowaniu sytuacji podanej suy tryb rozkazujcy. Modano faktywna, wyraajca sd mwicego, e to, co mwi jest prawd, jest modalnoci nienacechowan. Informowanie o sabszym lub silniejszym przekonaniu mwicego co do rzeczywistoci danej sytuacji, a take wyraenie, e mwicy chce, aby zaistnia dany stan rzeczy, to modalnoci nacechowane, ktre musz by komunikowane w jzyku przy pomocy specjalnych wykadnikw leksykalnych lub gramatycznych. Zarwno powiadomienie o faktach, jak i wyraenie hipotezy to odmiany modalnoci epistemicznej, czyli prawdziwociowej. Sygnalizowaniu stopnia przekonania mwicego co do rzeczywistoci sytuacji suy tryb przypuszczajcy oraz przerne wykadniki leksykalne (chyba, przypuszczalnie). Tryb rozkazujcy jest wykadnikiem modalnoci depntycznej (wolicjonalnej). Wsprzdne czasowe danej sytuacji w rzeczywistoci pozajzyK" wej typowo ustalone zostaj wzgldem momentu, w ktrym mwimy przekazuje suchaczowi komunikat jzykowy o danym zdarzeniu-Czas przekazania komunikatu nazywamy czasem aktu mownego; Na rnicy midzy czasem aktu mownego i czasem komunikowan sytuacji pozajzykowej opiera si gramatyczna kategoria czas Czas teraniejszy suy wyraaniu zdarze odbywajcych si w & mencie mwienia, czas przeszy komunikuje zdarzenia uprzedn sunku do tego momentu, a czas przyszy wyraa sytuacje, ktre W vDUSZCzalnie) odbd si po tym momencie. Aspekt dokonany v wyraeniu czynnoci widzianych jako wewntrznie niepodziel-fakty, ktre zaistniay uprzednio w stosunku do czasowego punkodniesienia, ktrym moe by zarwno czas aktu mownego, jak czas innego zdarzenia. Aspekt niedokonany suy sygnalizowaniu, e dana czynno postrzegana jest jako fakt wewntrznie podzielny, rozwijajcy si przez wszystkie momenty czasu, w ktrym si odbywa. Wszystkie te elementy kotwiczenia tworz kolejne warstwy, w jakie zostaje opakowana" centralna cz zdania, czyli semantyczna tre zdarzenia. Warstwy te s wobec siebie uporzdkowane zgodnie z zasad pojciowej bliskoci lub oddalenia. 4.6. Zalecana lektura Oglne podstawowe wiadomoci na temat polskiej gramatyki podaje Encyklopedia szkolna (1995). Na temat skadni wspczesnej polszczyzny, patrz Grzegorczykowa (1998). Podejcie najblisze stanowisku prezentowanemu w niniejszej ksice zawieraj klasyczne tradycyjne opisy skadni jzyka polskiego - np. S. Jodowskiego (1977). Na temat kulturowych uwarunkowa gramatyki, patrz Wierzbicka (1999). 4.7. wiczenia i zadania

1. Przeanalizuj nastpujce zdarzenia a nastpnie - okrel, czy nastpuje przepyw energii i jeli tak, od ktrego ao ktrego uczestnika? . , , ,0 ~ Jakie s semantyczne role uczestnikw opisanych zd^en; ~ podaj schematy zdarze, realizowane przez poszczeglne zdania. * Ojciec musi naprawi telefon. b- Drzewo przewrcio si wczoraj w nocy. < Mj brat jest lekarzem. 1 On jedzi do Anglii. 144 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: e. Brat mi da wszystkie swoje pienidze. f. Profesor nie wemie do Anglii adnych ksiek. g. Marek oglda duo filmw. 2. Okrel poszczeglne relacje semantyczne bycia" wyraane przez orzecznik w nastpujcych zdaniach: a. Krystyna jest o rok modsza od swojego brata. b. Zosia jest moj siostrzenic. c. Mu nie jest ani koniem, ani osem. d. Ta zabawka jest zepsuta. e. Mj przyjaciel jest teraz w domu. f. Jest jeszcze wiele gr do zdobycia. 3. Okrel szczegowe typy zdarze realizujcych schemat dziaanie" w poniszych przykadach. Czy ktre z opisanych zdarze nie realizuje schematu dziaanie"? a. Janek askota swojego brata. b. Brat si mia. c. Chopak rysowa pocig na tablicy. d. Potem zmaza rysunek z tablicy. e. Zmoczy tablic wod. f. Potem wytar j do sucha. 4. O jakie typy posiadania" chodzi w poniszych przykadach? a. Czy masz jeszcze troch czerwonego wina? b. Nie mam zielonego pojcia. c. Ta butelka ma adn zakrtk. d. Masz ochot na odrobin wina? e. Nie, mam straszn migren. f. Gdyby chciaa sprbowa, mam wietne lekarstwo na 5. Przeanalizuj ponisze przykady tak, jak w wiczeniu l-rni si znaczenia zda tworzcych pary? a. piewalimy chrem. a'. piewalimy w chrze. wiczenia Uadania_ 145 b Dzi Janek bdzie czyta z Biblii. V Dzi Janek bdzie czyta Bibli. , ' Gralimy wtedy sztuk Czechowa. c> Gralimy wtedy w sztuce Czechowa. d' Dzieci umyy si w wannie. <>. Dzieci umyty wann. 6 Poniej powtrzono przykady podane w tekcie jako (8). Przyjrzyj im si ponownie, a potem odpowiedz na nastpujce pytania: Ktry ze skadnikw zdania moe zosta opuszczony, a ktry nie moe bez wpywu na gramatyczno zdania? Czy mona znale potwierdzenie zasad cel waniejszy ni rdo", rdo waniejsze ni cel", cieka waniejsza ni cel"?

a. Jabko spado z drzewa na traw. (rdo + cel) b. Jan wdrapa si z pokoju po drabinie na dach. (rdo + cieka + cel) c. Spotkanie trwao od dziesitej wieczr bez przerwy do drugiej nad ranem. (pocztek + czas trwania + koniec) d. Policja przeszukiwaa dom od pitej rano do dwunastej w nocy. (pocztek + koniec) e. Pogoda zmienia si z pochmurnej w soneczn w cigu zaledwie godziny. (stan wyjciowy + stan kocowy + czas trwania) i- Magosia z brzyduli wyrosa na prawdziw pikno. (stan wyjciowy + stan kocowy) 7. Okrel zdarzenia i schematy zdaniowe dla poniszych zda: * To wina Marka. b- Szyba si stuka. Marek zbi szyb. ^rek Si zdenerwwa i chcia zbi Michaa. juarek rzuci mikroskopem w Michaa. Mikroskop trafi w szyb. Mlcha si namiewa z Michaa. 146 CZENIE TRECI INFORMACYJNYCH: SKADN 8. Podane poniej przykady rni si elementami kotwicze' Wyjanij, jak rni si znaczenie przykadw w poszczeglnych D rach i okrel, z czego te rnice wynikaj. a. Mamo, odbierz telefon! Mama czsto odbiera telefon w domu b. Mama musi w tej chwili odebra telefon. Mama moe w tej chwili odebra telefon. c. Mama odebraa wczoraj dziwny telefon. Mama odebraa wanie telefon. d. Mama odebraa wanie telefon. Mama wanie odebraa telefon, kiedy zadzwoni dzwonek do drzwi. e. Mama odbiera telefon w tej chwili. Mama odbiera telefon w naszym domu. Rozdzia 5 Dwiki jzyka: fonetyka i fonologia W poprzednich rozdziaach mwilimy o jednostkach jzyka posiadajcych znaczenie: grupy syntaktyczne skadaj si z wyrazw, a te z kolei skadaj si z morfemw; kada z tych jednostek ma znaczenie na swoim wasnym poziomie. W tym rozdziale przyjrzymy si czciom skadowym morfemw: dwikom jzyka, czyli goskom. Goski same w sobie nie maj znaczenia, ale w poczeniach z innymi mog decydowa o rnicach znaczenia (np. p+a+s : b+a+s). Dwikami jzyka zajmuj si dwa dziay jzykoznawstwa: fonetyka i fonologia. Fonetyka opisuje cechy fizyczne gosek, natomiast fonologia bada ich funkcje w poszczeglnych jzykach. W niniejszym rozdziale omwimy budow narzdw mowy i przedstawimy charakterystyk artykulacyjn gwnych typw gosek: samogosek, dyf-tongw (czyli dwugosek) i spgosek. Wprowadzone zostanie rwnie rozrnienie pomidzy gosk a fonemem oraz opisem fonetycznym i fonemicznym, gdy systemy fonologiczne poszczeglnych jzykw rni si od siebie i to, co w jednym jzyku uznaje si za dwa rne dwiki, w innym moe by uwaane za dwa warianty tego samego dwiku. Goski cz si w sylaby, ktre - w odrnieniu od morfemw -^Jednostkami czysto fonetycznymi. Kombinacje gosek tworzcych Sylaby w danym jzyku podlegaj specyficznym dla tego jzyka ogra148 DWIKI JZYKA: FONETYKAIFQNOLOn[

niczeniom. Sylaby tworz wyrazy, ktre s budowane wedug Okr sonych wzorcw akcentowych. Wyrazy z kolei cz si w zdani ktre maj typowe dla danego jzyka kontury intonacyjne. W wi kszych jednostkach - grupach wyrazowych lub zdaniach - form dwikowa poszczeglnych sw moe si znacznie zmieni wskutek takich procesw jak upodobnienie (asymilacja), redukcja itp. Procesy te umoliwiaj szybkie i skuteczne wytwarzanie i przekazywanie mowy. 5.1. Wprowadzenie: fonetyka i fonologia Ludzie potrafi wymwi praktycznie nieograniczon liczb gosek. Jeli si wymwi ten sam wyraz kilka razy lub jeli si poprosi o jego wypowiedzenie rne osoby, za kadym razem wymowa bdzie nieco inna. Jednake pomimo tych rnic uznajemy, e wyraz ten zosta wymwiony tak samo". Podobnie jest z jzykiem pisanym. Cho symbole podane poniej maj rne ksztaty, uwaamy, e wszystkie one reprezentuj ten sam element graficzny, tj. pierwsz liter alfabetu". wadzenie:foiiet^arfonologia_ 149 Aa A Mamy tu do czynienia z pewn bardzo ogln umiejtnoci poznawcz, a mianowicie z kategoryzacj, czyli umiejtnoci postrzegania rnych form jako przedstawicieli tej samej kategorii. Znajomo danego jzyka polega midzy innymi na umiejtnoci kategoryzowania dwikw: przyporzdkowania wielkiej ich rnorodnoci do okrelonych kategorii. Kategorie dwikw jednego jzyka niekoniecznie odpowiadaj tym, ktre rozrniaj uytkownicy innego J? zyka. Na przykad Tajowie sysz rnic midzy p" w angielski sowach pie (wymawiane z przydechem) i spy (bez przydechu), K o-rej nie dostrzegaj rodzimi uytkownicy jzyka angielskiego. Po nie Japoczycy nie sysz rnicy midzy dwikami l" i r > na _ miast Polacy postrzegaj je jako rne. Z kolei dla Polakw samog ski w wyrazach ten i cie brzmi identycznie, cho Francuzi siy midzy tymi dwikami rnic. 5.1.Wpr' T* tym wanie zasadza si rnica pomidzy fonetyk i fonolo- Fonetyka bada goski jako dwiki, w caej ich zoonoci i r-^orodnoci, niezalenie od roli, jak peni w danym jzyku. Natomiast fonologia bada goski wedug tego, jak s kategoryzowane rze rodzimych uytkownikw danego jzyka. W jzyku polskim est okoo 40 kategorii funkcjonalnych jednostek dwikowych zwa-iych fonemami (dlaczego okoo", wyjanimy w podrozdziale 5.5). W skali wiatowej liczba ta lokuje go mniej wicej porodku. Niektre jzyki maj mniej fonemw (japoski okoo 20), inne, np. hotentoc-ko-buszmeskie jzyki Afryki Poudniowej (Khoi), maj ponad sto fonemw, a wrd nich skomplikowany system tzw. mlaskw. 5.1.1. Pisownia a wymowa Niektre jzyki (np. hiszpaski) maj system graficzny, ktry jest (niemal) fonemiczny, czyli kady fonem jest zawsze reprezentowany przez t sam liter i odwrotnie. Ale w jzyku polskim relacja midzy wymow a pisowni jest, jak wiemy, daleka od jednoznacznej odpowiednioci. S rozmaite tego przyczyny. Po pierwsze, jest wicej fonemw ni liter alfabetu (mimo e jzyk polski wzbogaci alfabet aciski przez wprowadzenie nowych liter np. t, znakw diakrytycznych, np. w , , , oraz dwuznakw, np. sz, rz). Niektre fonemy reprezentowane s przez kilka znakw, np. ch i h, rz i , u i . Bywa te odwrotnie: litera i reprezentuje dwa fonemy /i/ oraz /i/. S rwnie problemy z oznaczaniem nosowoci, mikkoci i dwicznoci. Pisownia polska opiera si przede wszystkim na dwch zasadach: onetycznej i etymologiczno-morfologicznej. Zasada fonetyczna pole-

Sa na staej odpowiednioci midzy fonemami i literami, np. kasa, agan, rudy. Zasada etymologiczno-morfologiczna polega na uI n5 ^u powiza pomidzy formami wyrazowymi, np. awka a] bo awa, awek, morze bo morski, moe bo mog. Niekiedy piia uwarunkowana jest tradycj (krl, brzeg), a w wypadku zaycze stopniem przyswojenia obcej wymowy (jury, ale juror, 'eastng, sinus). jest t P^ywrcenia odpowiednioci midzy wymow a pisowni ten/ f ' Wymowa^terowa>nP-wymawianie angielskiego wyrazu of3n/ zamiast /ofn/. Uywanie wymowy literowej w jzyku poi150 DWIKI JZYKA: FONETYKA IFONOLOG) skim jest czsto objawem hiperpoprawnoci (przesady poprawnociowej), ktrej efektem s formy bdne, np. jabko, wzi */jabuko/ */vziouu/ (dalsze przykady podano w podrozdziale 5.4.3). 5.1.2. Symbole fonetyczne Poniewa pisownia nie reprezentuje wymowy w sposb dokadny i jednoznaczny, w fonetyce stosuje si system transkrypcji, w ktrej kademu symbolowi odpowiada okrelona warto dwikowa. W powszechnym uyciu jest midzynarodowy alfabet fonetyczny ustalony przez Midzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne (API). Cho uywa go cz autorw polskich, polonici na og preferuj alfabet slawistyczny i nim posugiwa si bdziemy w niniejszym rozdziale. 5.2. Jak powstaj dwiki mowy W procesie wytwarzania dwikw mowy mona wyrni dwa gwne stadia: fonacj i artykulacj. Powietrze wydychane z puc przechodzi przez goni (umiejscowion w krtani, za tzw. jabkiem Adama"). Gonia to szczelina pomidzy wizadami gosowymi - fadami mini (cilej mwic pasemkami tkanki cznej stanowicymi zakoczenia fadw), ktre mog si zsuwa lub pozosta rozchylone. Fonacj nazywamy modulowanie przepywajcego przez goni powietrza. Jeli powietrze drga wskutek szybkiego i wielokrotnego zsuwania i rozsuwania wizade - powstaj goski dwiczne. Gdy powietrze przechodzi swobodnie przez otwart goni - powstaj goski bezdwiczne. Artykulacja to tworzenie barwy poszczeglnych dwikw. O barwie danego dwiku decyduje specyficzne uksztatowanie Ka-nau gosowego (jamy gardowej, ustnej i nosowej) i ruchy narzd0 mowy: jzyka, szczki, podniebienia mikkiego, warg itd. Poni przedstawimy bardziej szczegowy opis aparatu fonacyjnego i ar y kulacyjnego. Rys!. przechodzenie powietrza przez przewd gosowy 5.2.1 Fonacja Trzymajc rk na szyi podczas wymawiania sowa dom moemy poczuVibracj To drgaj struny gosowe, a drganie ^ nazywane jest w fonetyce dwicznoci., [d], [o] i [m] s goskami ^wiecznymi. Natomiast gdy powiemy pss*/, nie poczujemy adnej wibracji, ipj, ts] i [t] to goski bezdwiczne. . 0naf Aby powstaa dwiczno, wizada gosowe musz si zsun^ Powietrze wydobywajce si z puc napotyka t przeszkod ronie zatem cinienie powietrza pod ni, doprowadzajc do gwatownego rozsunicia wizade. Wracaj one nastpnie do pozycji wyjciowej, Omenie ponownie wzrasta i cykl zostaje powtrzony Pojedynczy ^kl otwierania i zamykania goni trwa bardzo krtko. U mczyzn czstotliwo waha si midzy 80 a 150 cykli na sekund (czyli ner-u kobiet midzy 120 a 300 hercw, u dzieci moe by jeszcze

152 DWIKI JZYKA: FONETYKA I FONOLOGI wysza. Czsto drga decyduje o wysokoci dwiku: im wysza czstotliwo, tym wyszy ton. Percepcja wysokoci dwiku jest zatem zalena od czstotliwoci podstawowej tonu krtaniowego. Bezdwiczno ma miejsce wtedy, gdy wizada gosowe s cakowicie rozchylone. Powietrze docierajce z puc do krtani nie napotyka adnej przeszkody i swobodnie przepywa przez goni. Z oczywistych wzgldw nie mona mwi o wysokoci tonu gosek bezdwicznych (a take szeptu), nie mona ich rwnie intonowa, czyli modulowa ich wysokoci. Wiele gosek wystpuje w parach dwiczna: bezdwiczna. Tworz one klas tzw. obstruentw (spgosek waciwych), nazwanych tak z racji tego, e przy ich wymawianiu powietrze napotyka przeszkody (ac. obstruens zagradzajcy, zatykajcy"). Oto wykaz polskich obstruentw: dwiczne [b] bas [d] dom [d] drze [g] gra [v] waza [z] zad [] al [r] klechda [3] dzwon [3] rady [] zia [3] dzie [g] gitara bezdwiczne [p] pas [t] tom trze kura faza sad szal wachta cwa raczy sia W [k] [f] [s] [S] [x] [c] [5] [] [] [K] cie kita Ostatnie trzy pary to spgoski mikkie; wszystkie inne wystpu-} j te w wersjach zmikczonych, np. ['] Chile, [v'] willa. Druga wana grupa spgosek to sonoranty (potwarte), ktre s z zasady dwiczne mona je nuci (ac. sonorus dwiczny, brzmicy, rozlegajcy si"). Nale tu nosowe [m], [n], [n], [], [n], pynne [r] i [1] oraz glajdy [i] i [u]. Oto przykady: [m] matka [n] natka 5 2. Jak powstaj dwiki mowy Rys. 2. Kana gosowy i miejsca artykulacji 153 jama nosowa podniebienie twarde palatalne dzislowe wargi wargowe

nos nosowe zby zbowe szczka krta ^podniebienie mikkie welame jzyczek /uwularne (jzyczkowe) jama ustna jama gardowa przeyk andrzejki ko bank reszta laska laska bajka one, oprcz glajdu [i], wystpuj rwnie w wersjach (np. [H list)', mog te by ubezdzwiczmone (np. luJ pomyl). 5.2.2. Artykulacja . . , Drugim podstawowym komponentem w wytwarzaniu mowy jest stpnych podrozdziaach, ktre przedstawiaj charakterystyk sp gosek i samogosek. 154 DWIKI JZYKA: FONETYKA 5.3. Spgoski Spgoski i samogoski rni si od siebie gwnie stopniem zblienia narzdw mowy w kanale gosowym. Spgoski cechuje obecno zapory lub przewenia, ktre utrudniaj przepyw powietrza. Samogoski natomiast cechuje charakterystyczne uksztatowanie jamy ustnej, przy stosunkowo niewielkim zakceniu przepywu powietrza i szerokim kanale gosowym. Spgoski opisuje si za pomoc dwch parametrw: miejsca artykulacji, czyli miejsca maksymalnego zblienia narzdw mowy i sposobu artykulacji, czyli stopnia i typu zblienia narzdw mowy. 5.3.1. Miejsca artykulacji Przy wymawianiu spgosek, ruchomy narzd mowy (czyli arty-kulator - zazwyczaj wargi lub jaka cz jzyka) zblia si do arty-1 kulatora nieruchomego (np. grnych zbw lub jakiej czci podniebienia). Ze wzgldu na miejsce artykulacji spgoski polskie dziel si na: dwuwargowe [p, b, m] - zwarcie pomidzy grn i doln warg wargowo-zbowe [f, v] szczelina midzy doln warg i grnymi zbami zbowe [t, d, n, s, z, c, 3] - zwarcie/szczelina midzy przedni krawdzi jzyka a grnymi zbami dzistowe [t, d, r, l, n, s, , , 3] - zwarcie/szczelina midzy przodem jzyka a dzisami palatalne (twardopodniebienne, od ac.palatum), ktre dziel si na: - prepalatalne [, , , 3, , i] - zwarcie lub zblienie midzy rodkiem jzyka i przedni czci podniebienia twardego -postpalatalne [?, g, x] - zwarcie lub zblienie midzy rodkiem jzyka a tyln czci podniebienia twardego welarne (tylnojzykowe) [k, g, x, Y, g, u] - zwarcie lub zblienie midzy tyem jzyka i podniebieniem mikkim (ac. velum).

W rnych jzykach wystpuj spgoski uwularne (jzyczkowe), artykuowane przez zwenie szczeliny miedzy tyem jzyka a jzyczkiem, np. francuskie [R], ktre w wymowie niektrych Polakw zastpuje W. \V tradycji polonistycznej stosuje si czsto bardziej rozbudowane nazwy miejsc artykulacji, np. prepalatalne nazywane s rodkowo-jzykowo-prepalatalnymi. 5.3.2. Sposb artykulacji Sposb artykulacji okrela stopie zblienia narzdw mowy. Ze wzgldu na sposb artykulacji wyrnia si nastpujce kategorie spgosek: zwarto-wybuchowe [p, t, t, k, b, d, d, g] - zwarcie midzy artykulatorami (a nastpnie gwatowne rozwarcie) szczelinowe (trce) - [f, v, s, z, s, , , , x, Y] - szczelina midzy arty-kulatorami; powietrze przeciskajce si przez ni wywouje charakterystyczne tarcie zwarto-szczelinowe (afrykaty) [c, 3, , 3, , 3] - goski dwufazowe, w ktrych po gosce zwartej nastpuje natychmiast szczelinowa w tym samym miejscu artykulacji: zwarcie przechodzi stopniowo w szczelin, powodujc zamiast eksplozji charakterystyczne dla szczelinowych tarcie nosowe [m, n, n, , q] - przepyw powietrza przez jam ustn jest zablokowany, wydobywa si ono przez jam nosow dziki opuszczeniu podniebienia mikkiego boczne (lateralne) [\] - zwarcie midzy przednim brzegiem jzyka i dzisami, przy jednoczesnym opuszczeniu bocznych krawdzi jzyka - powietrze wydostaje si przez powstae szczeliny wibracyjne (drce) [r] - ruchomy artykulator (czubek jzyka w polskim, we francuskim [R] jzyczek) drga w wypywajcym strumieniu powietrza, wielokrotnie uderzajc o artykulator nieruchomy (dzisa, ty jzyka); jeli uderzenie jest jednokrotne, mamy do czynienia z tzw. gosk uderzeniow (np. amerykaski flap" [r] - wystpujcy midzy samogoskami wariant fonemu /t/) glajdy (psamogloski) [i, u] - krtkie, niestabilne dwiki o cechach samogosek, jednake funkcjonujce w sylabach jako spgoski (por. 5.6.1). Takie samogoski nazywamy niezgoskotwrczymi. [i] jest niezgoskotwrcz wersj [i], np. kij [kil), a [u] niezgosko-twrcz wersj [u], np. ut [uut]. 156 DWIKI JZYKA: FONETYKA IFONOLOGIA Tabela 1. Polskie spgoski Miejsce artykulacji Sposb artykulacji dwu-war-gowe war-gowo-zbowe zbowe dzi-sowe prepa-latalne

postpa-latalne welar-ne zwarto--wybuchowe P b

t d t 4

* kg

szczelinowe

f v s z s

TT

zwarto--szczelinowe

c 3 e 3 3

nosowe m

n n

g boczne

wibracyjne

glajdy

y 5.3.3. Artykulacje dodatkowe O barwie spgosek decyduj obok miejsca i sposobu artykulacji tzw. artykulacje dodatkowe (sekundarne, towarzyszce), np. labiali-zacja - dodatkowe zaokrglenie warg, welaryzacja dodatkowe podniesienie tyu jzyka do podniebienia mikkiego, o mniejszym zblieniu artykulatorw ni w artykulacji prymarnej (welarnej). Dla jzyka polskiego charakterystyczne s: palatalizacja (zmikczenie) - dodatkowe podniesienie rodka jzyka ku podniebieniu twardemu; jak wspomniano w podrozdziale 5.2.1, wszystkie polskie spgoski twarde maj swoje zmikczone warianty. Nie umieszczono ich w tabeli l, aby uwydatni prymarne cechy artykulacyjne nazalizacja (unosowienie) - dodanie rezonansu nosowego przez opuszczenie podniebienia mikkiego; w jzyku polskim wystpuj nosowe glajdy [I], [u], np. mski, paski [meuski], [paiski]. 5.4. Samogoski Jak pamitamy z poprzedniego podrozdziau, w artykulacji spgosek strumie powietrza natrafia w kanale gosowym na jak przeszkod. Samogoski s natomiast dwikami otwartymi, artykuowanymi przy stosunkowo szerokim kanale, a rne samogoski zawdziczaj swoj barw temu, e jama ustna przyjmuje wiele rnych ksztatw. Samogoski trudniej jest dokadnie opisa, a to z trzech powodw: (a) poniewa w kanale gosowym nie ma zwarcia ani wskiej szczeliny, czsto trudno jest opisa dokadnie ksztat przyjty przez jam ustn; (b) kategorie samogoskowe maj znacznie wiksz ni spgoski skonno do nakadania si na siebie i zlewania; (c) samogoski maj wiele regionalnie i spoecznie uwarunkowanych wariantw, rnych od wymowy standardowej - odmiany polszczyzny rni si w warstwie dwikowej przede wszystkim samogoskami; tak samo dzieje si np. w jzyku angielskim. Poniewa jzyk jest gwnym narzdem determinujcym ksztat jamy ustnej, samogoski opisuje si przede wszystkim za pomoc terminw okrelajcych pooenie masy jzyka. Wane s tu dwa parametry: (a) przednie / tylne: w najwyszym pooeniu znajduje si przednia lub tylna cz jzyka

(b) wysokie / niskie (lub te przymknite / otwarte): stopie wzniesienia jzyka. Ponadto bierze si pod uwag nastpujce czynniki: (a) ukad warg: mog by zaokrglone, spaszczone lub neutralne (b) iloczas: samogoski mog by dugie lub krtkie (w polskim nie jest to istotna cecha) (c) nazalizacja (unosowienie): samogoski mog by ustne lub nosowe. W nastpnych podrozdziaach przyjrzymy si tzw. samogoskom podstawowym, idealnym" oraz samogoskom standardowej polszczyzny. Omwimy rwnie dyftongi (dwugoski): poczenia samogosek stanowicych wsplnie centrum sylaby. 158 DWIKI JZYKA: FONETYKA I FONOLOG 159 I 5.4.1. Samogoski podstawowe Ze wzgldu na trudnoci z dokadnym okreleniem pozycji jzyka fonetycy odwouj si do tzw. samogosek podstawowych. Przy ich wymawianiu jzyk przyjmuje pewne typowe, cile okrelone pozy-cje, ktre s punktami odniesienia stanowicymi podstaw klasyfikacji wszystkich innych samogosek. Biorc pod uwag cztery skrajne pozycje jzyka na osi przd-ty i nisko-wysoko otrzymujemy: [i] wysoka i przednia [u] wysoka i tylna [a] niska i przednia [a] niska i tylna Mona to przedstawi graficznie za pomoc czworoboku samogoskowego. Wedug przyjtej konwencji ma on krtsz podstaw, co odzwierciedla fakt, e przy szeroko otwartych ustach jzyk ma mniejsze pole manewru na osi przd-ty. Pomidzy pozycjami dla [i] i [a] ustalono dwie dodatkowe rwnoodlege pozycje reprezentujce [e] i [e], natomiast pomidzy [u] i [a] ustalono pozycje dla [o] i [D]. W efekcie otrzymano osiem pierwotnych (prymarnych) samogosek podstawowych. Tabela 2. Pierwotne samogoski podstawowe l W czasie wymawiania kolejnych samogosek pierwotnych wargi stopniowo zmieniaj ukad od najbardziej paskiego do najbardziej zaokrglonego. Jeli jednak samogoski te wymwimy z ukadem warg odwrotnym, czyli stopniowo zmieniajc go od najbardziej zai turecki. 5.4. Samog^i do rcl) takich j L. Tabela 3. Wtrne samogoski podstawowe y ie20 uzyskamy osiem wtrnych i 5.4.2. S^fos Pamitajmy, ze Bamogodbpdat a ^ ^ i gdy opisujemy B,^8^^?^i^. ^bole uywane do gosk w relacji do tych J^^ie kwestikTnwencji. Mimo e oznaczania samogoseK s w LA i est identyczna z podstawosamogoska w polskim wyrazie Wn ^d^kmusimy pami-wym W,moWyctegoyn^ do samogoski tac, e charakteryzujemy poisKie iu w

podstawowej. konwencie s stosoware w innych jzykach, Poniewa podobne konwencje ^ ^.^ w ^ " polski ma pujce samogoski: [i] kit [y] byt [e] sen [a] Za [o] rok [u] but d160 DWIKI JZYKA: FONETYKA I FONOLon Tabela 4 przedstawia przyblione umiejscowienie tych gosek czworoboku samogoskowym. a Tabela 4. Przyblione pozycje samogosek polskich na czworoboku samori skowym Ponadto w obustronnym ssiedztwie spgosek mikkich oraz [i] wystpuj podwyszone i uprzednione [a] (niania), scentralizowane i podwyszone [o] (ciocia), scentralizowane [ii] (Jzio) oraz podwyszone [e] (cie). 5.4.3. Dyftongi jzyka polskiego Dyftong (dwugoska) to sekwencja dwch samogosek w obrbie jednej sylaby. Jeden z komponentw dyftongu jest mocniejszy i bardziej donony ni drugi (ten sabszy czsto symbolizowany jest przez glajd - psamogosk). W jzyku angielskim i niemieckim wyrazistszy jest komponent pierwszy - mamy tu do czynienia z dyftonganu zstpujcymi; we francuskim i sowackim natomiast spotykamy dyl-tongi wstpujce, gdzie bardziej wyrazisty jest komponent drug1-Gdy jzyk zmienia pozycj w czasie wymawiania dyftongu, zmienia si stopniowo barwa dwiku. Fazy przejciowe nie s jednak percep cyjnie istotne - wana jest tylko jako pocztkowa i kocowa. W jzyku polskim mona by potraktowa jako dyftong kade wy stepujce w obrbie jednej sylaby zestawienie samogoska + SlaJ lub glajd + samogoska. Jednake o dyftongach mwi si tylko w niesieniu do realizacji fonetycznej tzw. samogosek nosowy Wspczesna polszczyzna nie ma w adnym kontekcie jednogw wej realizacji [5], [e] - gosek zapisywanych w ortografii jako wygosie (na kocu wyrazu) i przed spgoskami szczelinowy 5.5. awia si je jako dyftongi [ou], [eu]. Czsto dyftongi te syszy si wym hjperpoprawnej" wymowie takich wyrazw jak gbka [gompka], a [monka], tdy [tendy] : *[goupka], *[mouka], *[teudy]. 5 5. Fonemy i allofony; transkrypcja fonemiczna Jeden wyraz moe mie wiele rnych znacze i dokadne znaczenie danego wyrazu nie jest zupenie jasne dopki nie uyje si go w kontekcie. Podobnie jest z dwikami: mog one mie wiele wariantw zalenych od kontekstu, w ktrym s uyte. W nastpnych podrozdziaach przyjrzymy si terminom, ktrymi okrela si rodziny dwikw" i kontekstom, w ktrych mog wystpi czonkowie" danej rodziny". 5.5.1. Definicje W jzyku angielskim dwik t" w wyrazie top brzmi inaczej ni t" w wyrazie stop: ten pierwszy to [th] aspirowane, wymwione z przydechem, to drugie - [t] nieaspirowane. Jednake, jak zobaczymy, istniej istotne powody, aby uwaa te dwa rne fonetycznie t" za warianty tego samego dwiku. Termin fonem odnosi si do tej bardziej abstrakcyjnej

jednostki, ktrej [t] i [th] s realizacjami. Mwimy, e [t] i [th] to allofony tego samego fonemu /t/. Zgodnie z konwencj, fonemy umieszcza si w nawiasach ukonych //, a allofony (albo oglniej mwic goski rozpatrywane w ich aspekcie fonetycznym) - w nawiasach kwadratowych [ ]. Rys. 3. Fonem i jego allofony t (fonem) [th] (allofony) w . Rne jzyki klasyfikuj swoje dwiki w rny sposb. Goski[d] ^l (seplenione" [z]) wystpuj w angielskim i hiszpaskim. Ula rodzimych uytkownikw jzyka angielskiego te goski s rne (s kategoryzowane jako dwa rne fonemy) i rozrniaj znaczenia wy162 DWIKI JZYKA: FONETYKA razw (den nora" vs. then wtedy"). W hiszpaskim s to jedynie warianty tego samego fonemu: [d] wystpuje w nagosie (na pocztku wyrazu), a [o] pomidzy samogoskami, np. donde gdzie" [donde] i la. do strona" [lao]. Jeli w wyrazie lado wymwi si [d], bdzie to inny wariant wymowy tego wyrazu, ale nie inny wyraz. Podobnie bdzie w polskim, jeli zamienimy [e] w set i podwyszone [e] w sie bdzie to moe troch dziwnie brzmiao, ale nie zmieni znacze tych wyrazw, W jzyku angielskim aspirowane i nieaspirowane bezdwicznt spgoski zwarto-wybuchowe traktowane s jako warianty tego sa| mego fonemu, natomiast w syjamskim nale one do rnych fon< mw, np. /phaa/ rozdziela" i /paa/ las". Przykad ten ilustruje prosi sposb ustalania, czy dwa dwiki w danym jzyku nale do jedne-' go fonemu, czy te do dwch rnych fonemw. Polega on na wyszukiwaniu par minimalnych. Para minimalna to para wyrazw, ktre rni si jedynie tym, e w pewnej pozycji pierwszego wyrazu wystpuje dwik A, a w tej samej pozycji drugiego wyrazu wystpuje dwik B. Jeeli tej rnicy odpowiada rnica w znaczeniu wyrazw, dwiki A i B nale do rnych fonemw. I tak para minimalna pat klepa" : bat nietoperz" potwierdza, e /p/ i /b/ to rne fone-my jzyka angielskiego (podobnie w polskim pas : bas). Natomiast niemoliwo skontrastowania (uoenia w pary minimalne) [sph ai] i [spai] czy [ph ai] i [pai] potwierdza, e [ph ] i [p] nie nale w angielskim do rnych fonemw. 5.5.2. Wariancja fakultatywna i dystrybucja komplementarna Stopie nasilenia przydechu (aspiracji) w wymowie angielskich zwarto-wybuchowych (np. w pat, cat, tat) nie jest fonologicznie istotny. Goski o rnym stopniu aspiracji s wariantami (allofonami) fakultatywnymi swoich fonemw, czyli uycie ktregokolwiek z nich nie wpywa na znaczenie wypowiedzi. Allofony fakultatywne spotykamy rwnie w jzyku polskim, np. wyraz gowa moe mie zamiast glajdu [u] tzw. sceniczne [] i zmiana ta nie powoduje zmiany znaczenia. Podobnie zastpienie [r] jzyczkowym francuskim grasejowanym" [R] nie bdzie rnicowao znacze. W jzyku niemieckim fonem /r/ moe by fakultatywnie reprezentowany przez drc zbow [r], uderzeniowy flap [r], jzyczkow drc [R] i szczelinow [K]. r""-"_j__________ Z inn sytuacj mamy do czynienia wtedy, gdy allofony pojawiaj . w rnych kontekstach: gdzie wystpuje jeden, tam nigdy nie po-'a\vi si drugi i odwrotnie. Mamy wtedy do czynienia z dystrybucj komplementarn, a allofony takie nazywamy pozycyjnymi. Oto kilka przykadw: (a) w jzyku angielskim aspirowane bezdwiczne spgoski zwarto-wybuchowe, wystpujce na pocztku sylab i nieaspirowane, wystpujce po [s] s pozycyjnymi

allofonami /p/, /t/, /k/; angielskie samogoski s dusze przed spgoskami dwicznymi ni przed bezdwicznymi: warianty dusze i krtsze s zatem w dystrybucji komplementarnej; (b) w jzyku polskim goski [t], [t ] i [t] to allofony pozycyjne fonemu /t/: [t] jest wariantem podstawowym (swobodnym), [t ] wystpuje przed [i] oraz [i] (tik, tiara), a [t] - fakultatywnie przed dziso-wym [sl (trzeba), jest to zatem allofon fakultatywno-pozycyjny"; (c) polski fonem Id ma wariant podstawowy [e] (set, jest), obligatoryjnie midzy spgoskami mikkimi oraz midzy mikk a /i/, wariant pozycyjny [e] (sie, je), a ponadto ca seri wariantw fakultatywno-pozycyjnych unosowionych i ubezdwicznionych; (d) w jzyku niemieckim fonem /r/ ma wokaliczny (samogoskowy) wariant pozycyjny [w] po dugich samogoskach na kocu wyrazu i przed spgoskami. Mwicy zazwyczaj nie uwiadamiaj sobie w peni, jak wiele al-lofonw istnieje w ich jzyku. Anglicy uwaaj /p/ w pie i /p/ w spy za ten sam" dwik: dopiero po zdobyciu pewnej wiedzy z zakresu fonetyki zaczynaj postrzega midzy nimi rnic. Intuicje rodzimych uytkownikw danego jzyka odzwierciedlaj bowiem bardziej znajomo jego struktury fonemicznej ni jego materii fonetycznej. Widzimy tu dziaanie efektw prototypowych: fonem jako rodzin dwikw" postrzega si jako kategori, ktrej elementami s allofony prototypowe, centralne (wariant podstawowy) i allofony bardziej peryferyjne. 5.5.3. Zasady transkrypcji To, co zwykle nazywane jest transkrypcj fonetyczn, np. w sownikach dla cudzoziemcw, jest w rzeczywistoci transkrypcj fone-miczn. Transkrypcja fonetyczna jest bowiem bardzo szczegowa, i'' 164 DWIKI JZYKA: FONETYKA I FONOLOGU celem jej jest oddanie jak najwikszej liczby szczegw i zapisanie wszystkich cech fonetycznych gosek. Posugiwanie si tym zapisem wymaga wprawy, ktr zyskuje si przez dug praktyk. W wielu analizach jzykoznawczych wystarcza odwoanie si do transkrypcji fonemicznej (fonologicznej). W tej mniej szczegowej, szerokiej" transkrypcji goski reprezentowane s przez symbole tych fonemw, ktrych s allofonami. Inwentarze fonemw w jzykach wiata nie s due: zasb fonemw wikszoci jzykw mieci si w przedziale 30-50. Powiedzielimy wczeniej, e polski ma okoo 40 fonemw: mimo e jzykoznawcy odwouj si do intuicji i wiadomoci jzykowej rodzimych uytkownikw jzyka, to jednak podaj? wasne propozycje w kwestii statusu fonologicznego niektrych go sk. Inwentarz polskich fonemw waha si od 37 do 41. Suszne wy-| daje si przyjcie listy 40 fonemw: /i/ /u/ /y/ Id /o/ lal lii /u/ t\J /u/ " NI Kl /z/ M Izl /s/ // // /x/ /b/ /p/ /d/ /t/ /g/ /kV /g/ /k/ /3//C//3//C//3/// Czterdziestym fonemem jest /V, ktre w innych interpretacjac traktowane bywa jako wariant fonemu /u/. Uzupenieniem zapisu fonemicznego, w ktrym jeden symbol] odpowiada jednemu fonemowi, jest zestaw regu realizacyjnyc okrelajcych jak dany fonem jest realizowany w danym kontekcie (ktry allofon go tam reprezentuje). Jeli zatem wyrazy angielskie pie i spy zapisane zostan fonemicznie jako /pai/ i /spai/, to regua realizacyjna przypomni nam, e /p/ w nagosie sylaby akcentowanej jest aspirowane, jeli nie poprzedza go /s/. Podobnie ma si rzecz w wypadku polskich wyrazw set /set/ i sie /e/: regua realizacyjna przypomni nam, e Id pomidzy spgoskami mikkimi jest podwyszone.

Transkrypcja fonemiczna jest jakby idealnym" zapisem ortograficznym. W pisowni angielskiej nie oznacza si aspiracji, gdy nie jest ona fonemiczna (nie jest wykadnikiem rnicy znaczeniowej). W pisowni hiszpaskiej nie oznacza si rnicy midzy [d] i [6], gdy nie jest ona fonemiczna (nie jest wykadnikiem rnicy znaczenie Natm,as, j- fonemiczna w angie.si.un i wobec tego 2osta,a Uwzgldniona w pisowni. 5.6. Wiksze jednostki fonologiczne j* Opisujc system fonologiczny jakiego jzyka, nie wystarczy poda listy fonemw i ich allofonw. Konieczne jest rwnie opisanie, jak dwiki cz si w wiksze jednostki. Jedn z nich, majc fundamentalne znaczenie we wszystkich jzykach, jest sylaba. Sylaba i inne jednostki suprasegmentalne (wyraz, fraza, wypowiedzenie) to te odcinki cigu mowy, w obrbie ktrych funkcje fonologiczne peni akcent, ton i intonacja. 5.6.1. Sylaba Trudno jest poda dokadn definicj terminu sylaba". Mona myle o sylabach jako jednostkach, ktre posiadaj orodek (centrum, szczyt) samogoskowy o maksymalnej dononoci (sonorno-ci), ktry moe by otoczony przez elementy o mniejszej sonornoci (spgoski). W cigu mowy wystpuj zatem przemiennie elementy o wikszej i mniejszej dononoci. W niektrych jzykach w centrum sylaby mog wystpi rwnie spgoski sonorne (ang. little [litl], czeskie krk [krk]). Jzyki rni si midzy sob co do rodzaju sylab, jakie mog w nich wystpi. Istniej jzyki takie jak maoryski, ktry dopuszcza tylko sylaby o strukturze (C) V: fakultatywna spgoska (C) i obligatoryjna samogoska (V). W takich jzykach nie mog wystpi obok siebie dwie spgoski; ponadto kada sylaba musi koczy si samogosk. Z kolei angielski dopuszcza sylaby o do skomplikowanej budowie, z grupami spgoskowymi mogcymi wystpi i w nagosie (na pocztku), i w wygosie (na kocu): np. spray /sprei/, twelfths /tuelfBs/, Niemniej jednak nie kada kombinacja spgosek jest moliwa: grupa nagosowa 3-spgoskowa moe skada si tylko z /s/ + bezdwiczna zwarto-wybuchowa + /1, r, i, u/, np. spray, splice. Jzyk polski moe mie w nagosie take /z/ + dwiczna zwarto-wybuchowa = A, r, i, u/, np. zbroja, zgadzi, zdawi, zdj. Dopuszcza rwnie w nagosie /gd/, /tk/, /kt/, /pt/, /kn/, ktre w angielskim nie 168 DWIKI JZYKA: FONETYKA I FONOLOGI, i mniej starannej, np. angielskie sowo handbag/h&ndb&g/ torebka"' moe w szybkiej wymowie brzmie /hsembasg/ wskutek uproszczenia grupy spgoskowej /ndb/ do /nb/ i upodobnienia miejsca artykulacji pierwszej spgoski /nb/ /mb/. 5.7.1. Epenteza Jedn ze zmian fonetycznych wystpujcych na granicy wyrazw (a take sylab) jest epenteza, czyli wstawienie dodatkowej goski aby uczyni wymow bardziej pynn: zatem mamy z domu, ale ze sklepu, ze szkoy (nie z sklepu, z szkoy). Jeli na styku dwch sylab lub wyrazw wystpuj samogoski, mamy do czynienia z tzw. rozziewem. Aby go unikn, wstawia si midzy graniczce samogoski glajdy lub spgoski. W jzyku angielskim proces ten okrelany jest terminem linking (czenie) lub francuskim terminem liaison: midzy samogoski wstawia si - zalenie od kontekstu - /u/, /i/, /r/ lub zwarcie krtaniowe [?] (szybkie, krtkotrwae zwarcie wizade gosowych). W jzyku polskim stosuje si tylko zwarcie krtaniowe, np. ko- \ operacja /ko?operacia/ i glajd /U, np. naiwny /naiivny/. 5.7.2. Elizj Goski czsto bywaj opuszczane, zwaszcza w wymowie potocznej, swobodnej. Takie opuszczenie gosek, upraszczanie wymowy, nazywamy elizj. Moe to by przejaw wymowy

niestarannej, np. w jzyku polskim socjalizm *[socialis], podo *[poduo] lub w ogle * [vogle]. Jednake w wielu wypadkach nieopuszczanie gosek jest postrzegane jako przejaw pedanterii, np. zjad [zjatu], jabko [japuko], a niekiedy wrcz niepoprawne, np. szedziesit *[se3eont] zamiast [seeSnt]. 5.7.3. Asymilacja Asymilacja, czyli upodobnienie, jest to proces polegajcy na tym, e jedna goska czyni gosk ssiedni podobn do siebie (upodobnienie czciowe) lub identyczn (upodobnienie cakowite). Jeli goska zmienia gosk poprzedzajc, mamy do czynienia z asymilacj wsteczn (regresywn), natomiast jeli wpywa na gosk nastpujc po sobie - z asymilacj postpow (progresywn). Uzwiv^- __ Asymilacj postpow ilustruj oboczne (alternatywne) warianty wymowy morfemu -s bdcego wykadnikiem liczby mnogiej w jzyku angielskim. Po goskach bezdwicznych wymawiany jest jako /s/ cats /ksets/, po dwicznych jako /z/ dogs /dogz/. W jzyku niemieckim nosowe /n/ moe zmieni si w /m/ pod wpywem poprzedzajcej j spgoski dwuwargowej: Puppen [pupn] > [pupm]. W jzyku polskim /vl ubezdwicznia si (cho nie we wszystkich regionach Polski) po bezdwicznych obstruentach: twr [tvur] > [tfur], kwas [kvas] > [kfas]. Asymilacja wsteczna ma miejsce w podanym wczeniej angielskim przykadzie handbag. Jest to upodobnienie pod wzgldem miejsca artykulacji, bardzo czste w potocznej angielszczynie. Ulegaj jej spgoski dzisowe, ktre zmieniaj si w dwuwargowe przed dwuwargowymigood boy [gud boi] > [gub boi], a w welarne przed we-larnymi good girl [gud ga:l] > [gug ga:!]. Upodobnienia pod wzgldem miejsca artykulacji wystpuj te w jzyku polskim, np. rozdwik [roz3vieqk] > [ro3vieqk] czy przez szyb [pses sybe] > [pses sybe]. Asymilacja pod wzgldem dwicznoci wystpuje w jzyku polskim wewntrz wyrazw i na granicy wyrazw. W wy gosie fakulta-tywnie ubezdwiczniaj si sonoranty: wiatr [v'iatr],ifeanie [ukae], pism [pism]. Na granicy wyrazw wygosowe bezdwiczne obstruenty ulegaj udwicznieniu, jeli w nagosie nastpnego wyrazu pojawia si dwiczny obstruent, np. but zimowy [bud imovy], rg Basztowej [rug bastovei], W wymowie krakowsko-poznaskiej to udwicznienie wystpuje take przed sonorantami i samogoskami: but mski [bud meuski], but Olka [bud olka], rg ulicy [rug ul'icy] (por. wymowa warszawska: [but meuski], [but olka], [ruk ul'icy]. Opisane w podrozdziale 5.3.3 artykulacje dodatkowe (nazaliza-cja, palatalizacja) s czsto wynikiem asymilacji. Samogoski zazwyczaj ulegaj nazalizacji przed lub midzy spgoskami nosowymi, np. w angielskim can't [ka:nt], ma [mam]. Unosowieniu ulegaj te samogoski polskie: mam [mam], szansa [ansa]/[sausa]. Prawostronne ssiedztwo /i/ lub N wywouje zmikczenie, np. w polskim dialekt [d'ialekt], tik [t'ik]. W angielskim zmiany pod wpywem l\/ s jeszcze bardziej widoczne, zwaszcza jeli glajd nastpuje po dzisowych obstruentach /t/, /d/, /s/, /z/: did you [did iu] > [did 3u], please you [pli:z iu] > [pli:3u]. 168 : FONETYKA I FONOLOGI 5.7. Dwiki w kontekcie 169 i mniej starannej, np. angielskie sowo handbag/hsndbceg/ torebka" moe w szybkiej wymowie brzmie /hasmbaeg/ wskutek uproszczenia grupy spgoskowej /ndb/ do /nb/ i upodobnienia miejsca artykulacji pierwszej spgoski /nb/ > /mb/. 5.7.1. Epenteza

Jedn ze zmian fonetycznych wystpujcych na granicy wyrazw (a take sylab) jest epenteza, czyli wstawienie dodatkowej goski abv uczyni wymow bardziej pynn: zatem mamy z domu, ale ze sklepu, ze szkoy (nie z sklepu, z szkoy), Jeli na styku dwch sylab lub wyrazw wystpuj samogoski, m^my do czynienia z tzw. rozziewem. Aby go unikn, wstawia si midzy graniczce samogoski glajdy lub spgoski. W jzyku angielskim proces ten okrelany jest terminem linking (czenie) lub francuskim terminem liaison: midzy samogoski wstawia si - zalecie od kontekstu - /u/, /i/, /r/ lub zwarcie krtaniowe [?] (szybkie, krtkotrwae zwarcie wizade gosowych). W jzyku polskim stosuje si tylko zwarcie krtaniowe, np. kooperacja /ko?operacia/ i glajd /i/, np. naiwny /naiiyny/. 5.7.2. Elizja GHoski czsto bywaj opuszczam, zwaszcza w wymowie potocznej, swobodnej. Takie opuszczenie gosek, upraszczanie wymowy, nazywamy elizj. Moe to by przdaw wymowy niestarannej, np! w jzyku polskim socjalizm *[socialp], podo *[poduo] lub w ogle * [vogle]. Jednake w wielu wypadkach nieopuszczanie gosek jest postrzegane jako przejaw pedanterii, n>- zjad [zjatu], jabko [japuko], a niekiedy wrcz niepoprawne, np szedziesit *[se3eontf zamiast [eent]. 5.7.3. Asymilacja Asymilacja, czyli upodobnienie, ^st to proces polegajcy na tym, e jedna goska czyni gosk ssiedn podobn do siebie (upodobnienie czciowe) lub identyczn (upodbnienie cakowite). Jeli goska zmienia gosk poprzedzajc, m^iy do czynienia z asymilacj wsteczn (regresywn), natomiast j?li wpywa na gosk nastpujc po sobie - z asymilacj postpw; (progresywn). , Asymilacj postpow ilustruj oboczne (alternatywne) warianty wymowy morfemu -s bdcego wykadnikiem liczby mnogiej w jzyka angielskim. Po goskach bezdwicznych wymawiany jest jako /s/ c<its /kasts/, po dwicznych jako Izl dogs /dogz/. W jzyku niemieckim nosowe /n/ moe zmieni si w /m/ pod wpywem poprzedzajcej j spgoski dwuwargowej: Puppen [pupn] > [puprn]. W jzyku polskim M ubezdwicznia si (cho nie we wszystkich regionach Polski) po bezdwicznych obstruentach: twr [tvur] > [tfur], kwas [kvas] > [kfas]. Asymilacja wsteczna ma miejsce w podanym wczeniej angielskim przykadzie handbag. Jest to upodobnienie pod wzgldem miejsca artykulacji, bardzo czste w potocznej angielszczynie. Ulegaj jej spgoski dzisowe, ktre zmieniaj si w dwuwargowe przed dtyuwargowymigood boy [gud boi] > [gub boi], a w welarne przed we-larnymigoodgirl [gud gs:] > [gug gs:l]. Upodobnienia pod wzgldem miejsca artykulacji wystpuj te w jzyku polskim, np. rozdwik [rozjyienk] > [ro3vieqk] czy przez szyb [pses sybe] > [pse sybe]. Asymilacja pod wzgldem dwicznoci wystpuje w jzyku polskim wewntrz wyrazw i na granicy wyrazw. W wygosie fakultatywnie ubezdwiczniaj si sonoranty: wiatr [v'iatr], kanie [ukae], pism [pism]. Na granicy wyrazw wygosowe bezdwiczne obstruen-ty ulegaj udwicznieniu, jeli w nagosie nastpnego wyrazu pojawia si dwiczny obstruent, np. but zimowy [bud imovy], rg Basztowej [rug bastovei]. W wymowie krakowskopoznaskiej to udwicznienie wystpuje take przed sonorantami i samogoskami: but mski [bud meuski], but Olka [bud olka], rg ulicy [rug uPicy] (por. wymowa warszawska: [but meuski], [but olka], [ruk ul'icy]. Opisane w podrozdziale 5.3.3 artykulacje dodatkowe (nazaliza-cja, palatalizacja) s czsto wynikiem asymilacji. Samogoski zazwyczaj ulegaj nazalizacji przed lub midzy spgoskami nosowymi, np. w angielskim can't [ka:nt], ma [mam]. Unosowieniu ulegaj te samogoski polskie: mam [mam], szansa [ansa]/[sausa]. Prawostronne ssiedztwo /i/ lub /i/ wywouje zmikczenie, np. w polskim dialekt [d'ialekt], tik [t'ik]. W angielskim zmiany pod wpywem /i/ s jeszcze bardziej widoczne, zwaszcza jeli glajd nastpuje po dzisowych obstruentach/t/, /d/, /s/, Izl: didyou [did iu] > [did y\],pleaseyou [pli:z iu] > [pli^u].

170 DWIKI JZYKA: FONETYKA I FONOLOGIAf Wydaje si, e w licznych przykadach podanych powyej wywoane przez procesy asymilacyjne zmiany w formach dwikowych wyrazw zmieniaj struktur fonemiczn tych wyrazw. W angielskim przykadzie [gub boi] (<[gud boi]) allofon fonemu /d/ zosta zastpiony allofonem fonemu /b/, w polskim [bud meuski] zamiast allofonu fonemu /t/ w wygosie wyrazu /but/ pojawia si allofon fonemu /d/. Biorc pod uwag takie i podobne przykady (np. czy wargowo-zbowa nosowa [m] w takich wyrazach angielskich jak comfort ['kAnjfat] i infant ['infant] powinna by wczona do fonemu /m/ czy /n/), niektrzy jzykoznawcy zakwestionowali teoretyczny status fonemu w ujciu tradycyjnym. W jzykoznawstwie kognitywnym, gdzie postuluje si pynno granic kategorii, nakadanie si fonemw nie stanowi problemu. 5.7.4. Redukcja samogosek Redukcja samogosek to proces, w ktrym nieakcentowane samogoski trac swoj charakterystyczn barw i przyjmuj barw centralnej sabej samogoski [3], zwanej szw, por. np. angielskie wyrazy PHOtograph ['foutagra:f], phoTOgrapher [fa'tografa], photoGRAphic [fouta'graefik]. Redukcja wystpuje te w jzyku rosyjskim (np. tzw. akanie"), natomiast w polskim tylko wyjtkowo (np. wczoraj [forei]). Czasem, w wymowie mniej starannej, dochodzi do zaniku samogosek, np. oryginalny [orginalny], prezydent [prezdent]. 5.7.5. Procesy zoone Procesy, ktre wpywaj na dwikow form wyrazw w duszej wypowiedzi, czsto wystpuj cznie. Porwnajmy starann, powoln wymow angielskich fraz boys and girls, girls and boys z wymow szybk, potoczn, nawet niedba: [boiz aend ga:lz] [g3:lz aend boiz] [boiz and ga:lz] [ga:lz and boiz](redukcja samogosek) [boiz an gs:lz] [ga:lz an boiz] (elizja) [boiz ag garlz] [ga:lz ang boiz] (asymilacja pod wzgldem miejsca artykulacji) 5.8. Podsumowanie 171 5.8. Podsumowanie Fonetyka opisuje cechy fonetyczno-artykulacyjne gosek wystpujcych w jzykach wiata. Fonologia zajmuje si opisem systemw fonologicznych poszczeglnych jzykw (opisem systemu fono-logicznego danego jzyka). Poniewa systemy graficzne wielu jzykw nie reprezentuj wymowy w sposb dokadny i jednoznaczny, w fonetyce i fonologii stosuje si symbole fonetyczne ustalone przez Midzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne. W opisie dwikw uwzgldnia si fonacj, ktra decyduje o dwicznoci lub bezdwicznoci gosek i artykulacje, czyli ukad narzdw mowy charakterystyczny dla poszczeglnych gosek. Spgoski charakteryzuje si ze wzgldu na miejsce artykulacji i sposb artykulacji, np. zwarcie, mniejsze lub wiksze zwenie. Przy wymawianiu samogosek i dyftongw (dwugosek, czyli dwch samogosek w obrbie jednej sylaby) w jamie ustnej nie ma adnej przeszkody i dlatego opisanie ich artykulacji jest trudniejsze ni w wypadku spgosek. Pomocne jest tu odwoanie si do systemu samogosek podstawowych o ustalonych pozycjach masy jzyka na osiach wyso-ka-niska i przednia-tylna. Samogoski podstawowe (czworobok samogoskowy) tworz ukad odniesienia stanowicy podstaw klasyfikacji wszystkich samogosek. Rne goski mog by wariantami tego samego fonemu, zatem fonem to kategoria o charakterze bardziej psychologicznym ni fizycznym. Funkcj fonemu jest rozrnianie znacze. Jeli dwie rne goski powoduj rnicowanie znaczenia, np. w parze minimalnej

pas i bas, to s to allofony (warianty) rnych fonemw; jeli dwie rne goski nie rnicuj znacze, np. [e] w ten i [e] w cie, to s one allofonami jednego fonemu. S to allofony pozycyjne, wystpujce w dystrybucji komplementarnej, gdy mog pojawi si w okrelonych, wzajemnie si wykluczajcych kontekstach: [e] midzy spgoskami mikkimi, [e] we wszystkich innych wariantach. Jeli kontekst nie jest istotny, allofony s wariantami fakultatywnymi. Do zapisywania allofonw uywa si transkrypcji fonetycznej, w ktrej kady allofon otrzymuje odrbny symbol, natomiast do zapisywania fonemw -fonemicznej, w ktrej poszczeglne symbole reprezentuj fonemy. 172 DWIKI JZYKA: FONETYKA I FONOLOGIAl Obok gosek w systemach dwikowych jzykw wane s wiksze jednostki, w obrbie ktrych funkcjonuje akcent, ton i intonacja. Intonacja to melodia wypowiedze (fraz, zda), natomiast akcent i ton s cechami sylab. Sylaba skada si z samogoskowego szczytu (orodka) o najwikszej dononoci i (fakultatywnie) jednej lub wicej spgosek przed i/lub po samogosce. Spgoski w nago-sie i wygosie sylab mog wystpowa w specyficznych dla poszczeglnych jzykw grupach spgoskowych. Na okrelone sylaby w wyrazach pada akcent wyrazowy. W duszych wypowiedziach wystpuj rozmaite procesy, wskutek ktrych forma fonetyczna sylab i wyrazw moe ulec zmianom i modyfikacjom. I tak pojawiaj si goski dodatkowe (epenteza), goski ulegaj redukcji, znikaj (elizja) albo te upodobniaj si cakowicie lub czciowo do swoich ssiadw (asymilacja). 5.9. Zalecana lektura Podstawowe wiadomoci na temat fonetyki i fonologii znale mona w pracy B. Wierzchowskiej (1980), M. Winiewskiego (1997 i 1999), D. Ostaszewskiej i J. Tambor (2000), L. Dukiewicz i I. Sa-wickiej (1995) to opracowania dotyczce jzyka polskiego, ktre zawieraj rwnie wprowadzenie do fonetyki oglnej i zasady opisu fonologicznego. W rozwizywaniu zada pomocny moe by sownik wymowy W. Lubasia i S. Urbaczyka (1990). 5.10. wiczenia i zadania 1. Zapisz w transkrypcji fonemicznej: wata ata chata sie jedz 2. Podaj pisowni nastpujcych wyrazw: /3eak/ /3ez/ /Kdy/ /bemben/ /cyi/ 5.10. wiczenia i zadania 173 3. Zapisz ortograficznie nastpujce wypowiedzenie: [enr rnerixo] 4. Ktra wymowa poniszych wyrazw i fraz jest poprawna? (A moe obie lub adna z nich?) umys [umysu] [umys] lipa [lypa] [lipa] lwowski [lvoski] [lvofski] trzy [cy] [esy] ju zjad Ijus zjat] [ju zjad] pidziesit [pieueSnt] [pieeout] na wiosn [na v'iosneu] [na v'iosne] wiosn [v'iosn5u] [v'iosnom] brat Zenka [brat zeqka] [brad zerjka] 5. Ktre z podanych poniej grup spgoskowych mog wystpi w nagosie polskich sylab? rt- tkr- pstr- je- Ir- rl- grd- bg- I6. Polacy wymawiaj nazw czeskiego miasta Brno inaczej ni Czesi. Na czym polega rnica?

7. W jzyku angielskim goski [h] i [n] wystpuj w dystrybucji komplementarnej, czyli nie maj kontekstw wsplnych. Czy zatem powinny by uznane za allofony pozycyjne tego samego fonemu? Jakie dodatkowe kryterium decyduje o wczeniu gosek do okrelonych fonemw? 8. Oto transkrypcja fonetyczna kilku polskich wyrazw: [mdqka] [baqk] [vouski] mka, bank, wski A oto te same wyrazy w transkrypcji fonemicznej: (a) /moqka/ /baqk/ /vouski/ (b) /mouka/ /bauk/ /vouski/ 174 DWIKI JZYKA: FONETYKA I FONOLOGIA Skomentuj rnice midzy tymi transkrypcjami. Co mwi nam one o interpretacji fonologicznej tego samego materiau fonetycznego? 9. Jak zapiszemy ortograficznie wypowiedzenie [to jest kod ali]? 10. Jak zaakcentujesz nastpujce wypowiedzenia? (a) Daj mi go (b) Daj go mnie (c) Jego nie chc Rozdzia 6 Jzyk, kultura i znaczenie: semantyka midzykulturowa W poprzednich rozdziaach wykazalimy wielokrotnie, e kon-ceptualizacja jzykowa moe by radykalnie odmienna w rnych, nawet blisko spokrewnionych jzykach. Ta prawidowo odnosi si do poj, ktre znajduj wyraz na wszystkich poziomach struktury jzyka, tzn. w leksykonie, na poziomie morfologii, skadni, a nawet fonologii, poprzez ton gosu i intonacj. Ten rozdzia zawiera systematyczny przegld typw midzy-kulturowych odmiennoci semantycznych. Przedstawiamy w nim metod wyszukiwania rnic semantycznych i okrelania stopnia ich znaczenia dla danej kultury. 6.1. Wprowadzenie: relatywizm jzykowy a uniwersalizm Podstawowe pytanie dotyczy tego, czy rnice w konceptualizacji jzykowej odgrywaj centraln rol w jzyku i strukturach mylowych, czy te maj znaczenie raczej marginesowe. Obydwa stanowiska znalazy w przeszoci swoich zwolennikw. Pierwsze znane jest pod nazw relatywizmu jzykowego, a w najbardziej radykalnej postaci jako determinizm jzykowy. Drugie nazywane jest stanowi176 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE skiem uniwersalistycznym i zakada, e cay rodzaj ludzki czy pewna psychiczna wi" i e poniewa jzyk jest odzwierciedleniem ludzkiej myli, wszystkie jzyki s w sposb istotny podobne do siebie, jeli wemiemy pod uwag ich kategorie pojciowe. Zwolennicy wersji skrajnej utrzymuj nawet, e wszyscy ludzie na wiecie w zasadzie myl tak samo, a wic, e konceptualizacja jzykowa jest zasadniczo taka sama we wszystkich jzykach. W tym rozdziale proponujemy kompromis pomidzy tymi skrajnociami: wikszo poj jest rzeczywicie typowych dla poszczeglnych jzykw, ale istnieje take niewielka liczba poj uniwersalnych, ktre wystpuj we wszystkich jzykach. Te pojcia uniwersalne mona przyj za neutralny fundament i nastpnie przy jego pomocy parafrazowa ogromnie zrnicowany wachlarz poj typowych dla poszczeglnych jzykw i kultur. Pomimo nieprzysta-walnoci skrajnych wersji obu teorii, zarwno teoria relatywizmu jzykowego, jak

i uniwersalizm zawieraj wic elementy prawdziwe. Zilustrujemy t metod najpierw na przykadzie poj leksykalnych, potem poj gramatycznych, i na koniec kulturowych wzorcw zachowania, ktre s odpowiedzialne za zachowanie przedstawicieli rnych kultur. 6.1.1. Relatywizm jzykowy i kulturowy W jakim stopniu jzyk wpywa na nasz sposb mylenia? Jak gboko jzyk i kultura przenikaj si wzajemnie i na siebie wpywaj? Jest to jedno z pyta, ktre najbardziej chyba w historii idei fascynowao mylicieli i jzykoznawcw. W roku 1690 angielski filozof John Locke zaobserwowa, e w kadym jzyku istnieje ogromna rnorodno sw... ktrym nie odpowiadaj adne w innym [jzyku]". Takie sowa typowe dla danego jzyka, stwierdzi, s odpowiednikami pewnych zoonych idei", ktre wyrosy ze zwyczajw i sposobu ycia" danego narodu. Ten sam punkt widzenia bywa pniej wielokrotnie wyraany w okresie niemieckiego romantyzmu, zwaszcza w pismach Johanna Gottfrie-da Herdera i Wilhelma von Humboldta, ktrzy uwaali jzyk za pryzmat lub sie rozpostart nad przedmiotami istniejcymi w wiecie, ktra powoduje, e kady jzyk wyraa odmienny punkt widzenia na 6. l. Wprowadzenie: relatywizm jzykowy a uniwersalizm 177 wiat (Weltsicht). Ten pogld przywdrowa do Stanw Zjednoczonych wraz z Franzem Boasem, ktry zapocztkowa w tym kraju badania w dziedzinie antropologii kulturowej i jzykoznawczej. W USA Boas i jego uczniowie napotkali jzyki i kultury, ktre rniy si ogromnie od jzykw i kultur Europy. Rnice ju w samym sownictwie okazay si wielkie; Edward Sapir stwierdzi, e rozrnienia, ktre wydaj si konieczne uytkownikom jednego jzyka, mog by cakowicie nieznane w jzyku bdcym odbiciem cakiem odmiennego typu kultury i odwrotnie. Podobne obserwacje poczynili w latach 1930. naukowcy rosyjscy (np. urija i Wygotski), ktrzy odkryli, e Lapoczycy (czyli lud Sami), rdzenna ludno zamieszkujca pnoc Norwegii, posiadaj ogromnie bogate sownictwo, ale czsto brakuje im bardziej abstrakcyjnych, oglnych kategorii czy te poj nadrzdnych (hiperonimw). Maj na przykad cay wachlarz terminw okrelajcych rne gatunki renifera: istniej specjalne sowa na okrelenie reniferw rocznych, dwu-, trzy-, cztero-, picio-, szecio- i siedmioletnich; kilkanacie sw oznacza rne rodzaje lodu i rne stopnie zimna, itd. Zdaniem urii i Wygotskiego, wanie z tego powodu Lapoczycy przeciwstawiaj si prbom zmuszenia ich do posugiwania si jzykiem norweskim, ktry ich zdaniem jest w tym zakresie zbyt ubogi. Systemy gramatyczne jzykw Nowego wiata take okazay si szokujce dla Europejczykw. Wbrew ich gbokim przekonaniom, okazao si, e istniej jzyki pozbawione znanych im kategorii poli-czalnoci i niepoliczalnoci, przymiotnikw, czasw i przypadkw, a za to bogato wyposaone w egzotyczne rozrnienia, takie jak powtrzenie wydarzenia czy czynnoci w przestrzeni lub w czasie; umiejscowienie ich na pnoc, poudnie, wschd czy zachd od mwcy; uzalenienie od faktu, czy mwca zna je z wasnej obserwacji, z dedukcji czy ze syszenia lub okrelenie, czy byy dostrzegalne dla mwicego, czy nie. Sapir podaje przykad tego, co okrela si jako schemat zdarzenia" (por. 4.2), np. Kamie spada. Ot w jzyku kwakiutl (uywanym w kanadyjskim stanie British Columbia) istnieje rozrnienie co do tego, czy kamie by widoczny czy niewidoczny dla mwcy w momencie mwienia i czy by on najbliej mwcy, suchacza czy osoby trzeciej. Natomiast kwakiutl nie okrela, czy by to jeden ka178 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE

mie, czy kilka. Nie okrela te czasu upadku. W jzyku najbliszych ssiadw plemienia kwakiutl, nutka, podobne wyraenie nie zawiera adnego odpowiednika rzeczownikowego kamienia, a jedynie form czasownikow, ktra skada si z dwch elementw: jednego, ktry okrela ruch lub pooenie kamienia lub przedmiotu kamieniopodobnego", i drugiego, ktry oznacza ruch ku doowi, tak e t konceptualizacj mona w jzyku polskim wyrazi nastpujco: Kamieniuje w d. W jzyku nutka, wedug Sapira, angielskie (a wic i indoeuropejskie) pojcie kamienia, jako przedmiotu istniejcego niezalenie od upywu czasu, jest nieobecne; za status kamienia jako rzeczy jest implikowany przez element czasownikowy, ktry odnosi si do istoty ruchu, o ktrym jest mowa. Oceniajc tego rodzaju przykady, nie sposb unikn wniosku, e rne kategorie gramatyczne w rnych jzykach skaniaj, a nawet zmuszaj osoby nimi mwice do widzenia wiata w specyficzny sposb. Ten pogld okrelany jest jako hipoteza Sapira-Whorfa. Benjamin Lee Whorf, ktry pierwszy zaproponowa termin relatywizm jzykowy", wyjani go w sposb nastpujcy: Dokonujemy segmentacji natury tropami wyznaczonymi przez nasze jzyki ojczyste... Dzielimy wiat na czci, porzdkujemy go za pomoc poj, przypisujemy mu sens w okrelony sposb, poniewa jestemy sygnatariuszami umowy, by czyni to tak wanie, a nie inaczej; umowy, ktra obowizuje w naszej spoecznoci jzykowej i ktr skodyfikowano we wzorcach naszego jzyka. Umow t zawarlimy implicite i nigdy nie zostaa ona spisana, aleje./' warunki obowizuj bezwzgldnie nie jestemy w stanie mwi bez zaakceptowania ustanowionych przez ni klasyfikacji danych i ich uporzdkowania (Whorf 1982: 284-285). Whorf zapewne przesadzi mwic, e umowa obowizuje w caej spoecznoci w sposb absolutny". Zawsze moemy przecie omin kanoniczne warunki umowy", stosujc rne parafrazy i okrelenia opisowe. Ale mona to czyni jedynie pacc okrelon cen uywajc duszych, bardziej skomplikowanych, mniej wygodnych wyrae ni te, ktre podpowiadaj nam przyjte zwyczajowo struktury rodzimego jzyka. Wpyw rodzimego jzyka na utrwalon zwyczajowo percepcj i sposb mylenia jest zwykle jednak tak silny, e jeste6.1. Wprowadzenie: relatywizm jzykowy a uniwersalizm 179 my rwnie niewiadomi takich konwencji jzykowych, jak powietrza, ktrym oddychamy. Whorfa zaj adle krytykowano i atakowano za twierdzenie, e jzyk wpywa na myl a tak intensywnie, ale ostatnio wysuwa si przekonujcy argument, e tylko bardzo niewielu z jego dawnych krytykw przeczytao i zrozumiao, co Whorf naprawd chcia powiedzie. Jednym z najistotniejszych zarzutw byo, e nie istnieje niezaleny dowd na to, e wzorce jzykowe rzeczywicie wpywaj na ludzkie sposoby percepcji i kategoryzacji. Ostatnio jednak przedstawiono tego rodzaju dowd. Badacze jzyka dziecka (Choi i Bower-man) wykazali, e dzieci anglo- i koreaskojzyczne w wieku 20 miesicy, czyli w okresie, kiedy dzieci zaczynaj mwi, reaguj rnie w czasie eksperymentw, ktre wymagaj porwnania i pogrupowania rnych czynnoci, takich j ak (a) uoenie elementw ukadanki, (b) woenie zabawek do pudeka, (c) zaoenie zatyczki na piro, (d) woenie czapki na gow lalki. Dzieci anglojzyczne klasyfikuj relacje midzy elementami ukadanki a ich z gry ustalon pozycj jako relacj in [w], podobnie jak lun" relacj pomidzy zabawkami w pudeku. To znaczy, e ich zdaniem (a) i (b) s w grupie okrelonej przyimkiem in. Z kolei ustalon relacj zatyczki do pira oraz lun" relacj czapki do gowy uznaj za nalece do innej grupy, wic konsekwentnie zaliczaj (c) i (d) do grupy okrelonej przez przyimek on [na].

Zauwamy, e klasyfikacj tak narzuca dzieciom kontrast pomidzy angielskimi ^przyimkami inion. Natomiast dzieci koreaskie, ktre nauczyy si innych sw -1tzn. kkita, ktre oznacza co, co jest mocno umocowane" lub cile Iprzylegajce", ppayta, ktre oznacza likwidacj stanu cisego przylegania, i rnych innych czasownikw oznaczajcych przedmioty, 'ktre s w sposb luny wkadane do lub kadzione na innych przed-Jmiotach - w konsekwencji traktuj czynnoci (a) cile przylegajce <do siebie" i (c) cile naoone" razem, jako nalece do pierwszej {grupy, za (b) luno przylegajce do siebie" i (d) luno naoone" ja180 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE Tabela 1. Klasyfikacja czynnoci wkadania / czenia i zdejmowania / oddzielania dokonana przez dzieci koreasko- i angielskojzyczne DZIECI ANGIELSKOJZYCZNE

IN ON D

putinltakeout put on/take off Z

relacja zawierania" kontakt I

powierzchniowy, E

podparcie" C CISE PRZYLEGANIE

a) element/ukadanka c) zatyczka/piro

zdjcie/portfel pokrywka/soik K

rka/rkawiczka rkawiczka/rka 0

ksika/rega

E kkita

magnes/powierzchnia A cise przyleganie

lepiec/powierzchnia i przymocowanie"

S ppayta

klocki Lego razem/ K zlikwidowa cise

osobno O przyleganie"

J LUNE PRZYLEGANIE

b) zabawki/torba lub d) z

pudeko wkadanie/ciganie Y

klocki/kojec ubrania (czapki, Z

butw, paszcza itp.) N inne czasowniki wchodzenie siadanie/wstawanie

do/wychodzenie z krzesa

z wanny

wchodzenie

do/wychodzenie

z domu, pokoju

ko drug grup. Pynie std wniosek, e dzieci buduj relacje pomidzy przedmiotami w wiecie na podstawie kategorii typowych dla swojego jzyka, a nie na podstawie pewnych uniwersalnych kategorii pojciowych, ktre, zdaniem skrajnych uniwersalistw, istniej dla wszystkich kategorii jzykowych. 6.1. Wprowadzenie: relatywizm jzykowy a uniwersalizm 181 Inny badacz, John Lucy (1992), znalaz istotne rnice w sposobie, w jaki doroli uytkownicy jzyka angielskiego i jzyka Majw yucatec przetwarzaj informacje o konkretnych przedmiotach. Uytkownicy angielszczyzny przywizuj wiksze znaczenie do liczb i maj tendencj do klasyfikowania rzeczy wedug ksztatw, za uytkownicy jzyka

yucatec klasyfikuj przedmioty kierujc si zwykle substancjami, z jakich s one zrobione. Rnice te koreluj bezporednio z tym, co mona byoby przewidzie na podstawie rnic jzykowych: jzyk angielski posiada wyznaczniki gramatyczne liczby, za yucatec posiada klasyfikatory, tzn. afiksy rzeczownikw, ktre przypisuj je do pewnych kategorii. 6.1.2. Elementarne jednostki semantyczne jako klucz do porwna midzykulturowych Tradycyjnym pogldem na ludzk myl by uniwersalizm, wedug ktrego wszyscy ludzie na wiecie myl w podobny sposb. Ale skoro jzyki s tak rne od siebie, narzuca si pytanie, jak to moliwe, eby pojcia istniejce w rnych jzykach byy takie same? Stwierdzenie istnienia rnic pomidzy jzykami to jedna sprawa, za okrelenie ich istoty to zupenie co innego. W przeszoci w badaniach relacji pomidzy jzykiem, kultur i myl nie wypracowano odpowiednich metod analizy podobiestw i rnic pomidzy systemami semantycznymi poszczeglnych jzykw. Podstawowym rodkiem, ktry pozwala na osignicie koniecznej precyzji, jest oparcie metody analizy semantycznej na pojciach uniwersalnych. W istnienie grupy poj uniwersalnych filozofowie wierzyli ju od wiekw. Pascal, Kartezjusz, Arnauld i Leibniz nazwali je ideami prostymi". Wspczeni jzykoznawcy okrelaj je jako elementarne jednostki semantyczne. Dotychczas ujawniono okoo 60 poj elementarnych, ktre mona uzna za pojcia uniwersalne lub podstawowe atomy" znaczenia i z ktrych buduje si setki tysicy zoonych znacze. Przy pomocy tych poj moemy teraz przedstawi nasze podejcie do semantyki porwnawczej i midzykulturowej. Jednym ze sposobw opisu znaczenia sowa jest parafraza, czyli zestawienie ze sob innych sw, co ma za zadanie wyraenie tego samego". Parafrazowanie dziaa skutecznie jedynie wtedy, gdy do utworzenia parafrazy uywa si sw 182 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE Tabela 2. Elementarne jednostki semantyczne Pojcia okrelajce byty JA, TY, KTO, LUDZIE, CO, CIAO Elementy okrelajce TEN, TEN SAM, INNY, JEDEN, DWA, NIEKTRE, DUO, WSZYSTKIE Czasowniki wyraajce doznania WIEDZIE, MYLE, CHCIE, CZU, WIDZIE, SYSZE Dziaania i procesy ROBI, DZIA SI, RUSZA (SI) Pojcia dotyczce mowy MWI, SOWO, PRAWDA Istnienie i posiadanie BY, MIE

ycie i mier Y, UMRZE Ocena i opis DOBRY, ZY, DUY, MAY Pojcia opisujce relacje przestrzenne GDZIE, TUTAJ, NAD, POD, BLISKO, DALEKO, WEWNTRZ, STRONA Pojcia opisujce relacje czasowe KIEDY, TERAZ, PRZED, PO, DUGO, KRTKO, PRZEZ PEWIEN CZAS Elementy relacyjne RODZAJ, CZ, BARDZO, WICEJ, TAK JAK 183 prostszych, atwiej zrozumiaych ni sowa definiowane. Definicje sownikowe czsto jednak naruszaj t zasad, popadajc w niejasno. Na przykad gastrulacja to wedug Sownika jzyka polskiego proces przeksztacania si zarodka zwierzt i czowieka ze stadium blastuli w gastrul [...]". Jeeli kto nie rozumie sowa gastrulacja, to jak ma zrozumie sowo blastula czy gastrula, ktre s czci definicji? Niejasne definicje utrudniaj odkrywanie i wyjanianie znacze. Zastpuj one problem zrozumienia jednego nieznanego sowa problemem zrozumienia innego. Niejasnoci towarzyszy czsto zjawisko bdnego koa, czyli definiowanie jednego sowa za pomoc drugiego, a drugiego za pomoc pierwszego. Na przykad Sownik jzyka polskiego definiuje czasownik pali jako rozniecanie i podtrzymywanie ognia w celu ogrzania wntrza, gotowania, pieczenia itp.", za ogie jako zjawisko wydzie6. l. Wprowadzenie: relatywizm jzykowy a uniwersalizm lania si ciepa i wiata towarzyszce paleniu si cia [!], postrzegane w postaci pomienia i aru". Niekiedy, zanim takie koo si zamknie, trzeba wykona kilka krokw: sowo A definiuje si przy pomocy B, B przy pomocy C, a C znw przy pomocy A. Definiujc" sowa w ten okrny sposb nie mona oczywicie osign zbyt wiele. Kiedy prbujemy opisa znaczenia sw jzyka innego ni wasny, pojawia si trzeci problem. Wikszo sw nie posiada dokadnych odpowiednikw w innych jzykach. Odnosi si to nawet do pozornie prostych, konkretnych sw, np. rka czy ama. Jzyk angielski nie posiada, na przykad, bezporedniego odpowiednika polskiego wyrazu rka czy rosyjskiego ruka, ktre (przynajmniej w potocznym uyciu) odnosz si do caej koczyny, od barku do palcw. Angielski wyraz hand odnosi si tylko do doni wraz z palcami, a pozostae fragmenty rki w tym jzyku to arm (rami") i forearm (przedrami"; dla cisoci trzeba doda, e angielskiego rzeczownika arm uywa si czasem potocznie na oznaczenie caej rki). Z kolei w jzyku ma-lajskim nie ma odpowiednika angielskiego pojcia break (ama"), i posiada on dwa sowa, putus ipatah, w zalenoci od tego, czy zamanie jest cakowite, czy czciowe. Po polsku mamy nawet wicej poj: mwimy o zamaniu (cakowitym), nadamaniu (czciowym), przeamaniu si (cakowitym, ale tylko na dwie

czci), zaamaniu (caej powierzchni, np. lodu, mostu czy dachu), wyamaniu (przy uyciu siy) czy doamaniu (cakowitym, ale tylko osabionego ju elementu). Takie zrnicowanie wrd jzykw niesie ze sob niebezpieczestwo etnocentryzmu (czyli patrzenia z punktu widzenia danej kultury) w semantyce. Jeeli w opisie jakiego jzyka uywamy poj, ktre s typowe dla jzyka polskiego, nasz opis bdzie w sposb nieunikniony wykrzywia obraz rzeczywistoci, poniewa bdziemy narzuca obcemu jzykowi nasze wasne kategorie pojciowe. Na przykad byoby etnocentryzmem tumaczenie pojcia hand jako czci rki skadajcej si z doni razem z palcami", poniewa angielskie pojcie nie zawiera odniesienia do polskiego potocznego pojcia rki. Podobnie polskie pj ecie palca odnosi si do wszystkich palcw u rk i ng, podczas gdy angielskie fingers to tylko cztery palce u rk (bez kciuka - thumb i palcw u ng - toes), niemniej takie wanie tumaczenie jest rwnie etnocentryczne. 184 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE Jak mona poradzi sobie z tymi problemami? Chcc unikn niejasnoci i bdnego koa w definicjach, musimy formuowa opisy znacze wyrazw przy pomocy poj prostszych od definiowanych. Opis znaczenia wyrazu, ktry jest zgodny z t zasad, nazywamy parafraz redukujc, poniewa rozkada on (czyli redukuje) znaczenie zoone na zbir znacze prostszych. Z parafraz zredukowan maksymalnie mamy do czynienia wtedy, gdy pojcie zostaje scharakteryzowane w peni przy pomocy uniwersalnych jednostek semantycznych. Zasada takiej parafrazy zakada wic istnienie poj elementarnych. Pena analiza semantyczna sownictwa danego jzyka powinna przynie jako wynik zestaw znacze atomowych", z ktrych tworzy si wszystkie inne, zoone znaczenia, definiowalne przy pomocy znacze elementarnych. Formuowanie definicji przy pomocy poj elementarnych stanowi sposb uniknicia niejasnoci i bdnego koa. Ale jak poradzi sobie z trzecim wspomnianym wyej problemem: z etnocentryzmem? Wydaje si, e stosowanie poj elementarnych skutecznie minimalizuje i ten problem, poniewa badania wykazay, e elementarne jednostki semantyczne nie s prywatn wasnoci" jednego jzyka, ale mona je znale w kadym ludzkim jzyku. Pojcia zestawione w tabeli 2 mona by rwnie dobrze przedstawi w jzyku angielskim, japoskim, bongo bongo czy jakimkolwiek innym. Metoda ta niesie jednak ze sob kilka trudnoci, o ktrych warto wspomnie. Po pierwsze, kade pojcie elementarne mona czasem wyrazi rnymi sowami w rnych kontekstach, tzw. aloleksach (przez analogi do alofonw). Na przykad w jzyku polskim alole-ksami s ty l Pan, dzia si l zdarzy si, by/istnie czy nad/powyej/ponad. Po drugie, w niektrych jzykach odpowiednikami poj elementarnych mog by afiksy lub cae wyraenia, a nie tylko pojedyncze sowa. Po trzecie, sowa posiadaj zwykle wicej ni jedno znaczenie, co dodatkowo komplikuje sytuacj. Na przykad pojcie sowo ma przynajmniej trzy znaczenia wyraone nastpujcymi kontekstami zdaniowymi: (1) a. Jedno sowo i wylatujesz std! b. Daj sowo, e nic nie wziem, c. Oni s ju po sowie. 6.2. Wyrazy uwarunkowane kulturowo 185 z ktrych tylko to pierwsze znaczenie moe by uznane za pojcie elementarne. Elementarne jednostki semantyczne stanowi sownik pewnego rodzaju mini-jzyka, ktry jest znakomitym narzdziem do analizy semantycznej i pojciowej. Tworzone przy pomocy poj elementarnych parafrazy (zwane te eksplikacjami) mona tumaczy z jednego jzyka na drugi, nie powodujc istotnej zmiany znaczenia. W przeciwiestwie do fachowych opisw mog je zrozumie take osoby niebdce ekspertami.

6.2. Wyrazy uwarunkowane kulturowo Fakt, e uniwersalny zestaw elementarnych jednostek semantycznych jest tak niewielki (niemal na pewno nie przekracza 100 sw) stanowi dowd na istnienie bardzo duych rnic pojciowych pomidzy jzykami. Ogromna wikszo sw w kadym jzyku posiada zoone i zwykle typowe dla danego jzyka znaczenia, co czsto mona traktowa jako odzwierciedlenie specyficznego dowiadczenia historycznego i kulturowego danej spoecznoci jzykowej. Dlatego mwimy o kulturowym uwarunkowaniu wyrazw. Bardzo prozaiczne przykady moemy znale w domenie poywienia. Z pewnoci nie jest przypadkiem to, e jzyk polski posiada specjalne sowa na bigos, barszcz czy powida, ktre nie istniej w angielskim, albo e sownik japoski zawiera wyraz sake, oznaczajcy silny napj alkoholowy wyrabiany z ryu, a sownik polski go nie zawiera. Zwyczaje i instytucje spoeczne s take rdem licznych przykadw specyfiki leksykalnej. Na przykad, nieprzypadkowo jzyk polski nie posiada sowa odpowiadajcego japoskiemu miai, ktre odnosi si do pierwszego oficjalnego spotkania przyszej panny modej i jej rodziny z panem modym i jego rodzin. Poza rnicami w specyficznych dla poszczeglnych kultur zasobach leksykalnych, jzyki czsto rni si liczb wyrazw, ktre odnosz si do danej domeny. Kiedy jzyk posiada stosunkowo du liczb wyrazw odnoszcych si do jednej domeny, mwimy, e domena ta zostaa rozbudowana pod wzgldem leksykalnym. Zjawisko to odzwierciedla czsto fakty typowe dla danej kultury. Zrozumiae f!r 186 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE" jest, dlaczego wiele jzykw azjatyckich posiada szereg sw na okrelenie ryu, np. w malajskimpadt to ry nieuskany, beras to ry uskany, ale niegotowany, za nasi to ry gotowany. Z drugiej strony, w porwnaniu z wieloma kulturami wiata, jzyki europejskie posiadaj bardzo duy zasb wyrae dotyczcych mierzenia i oznaczania czasu (np. wyrazy takie jak zegar, kalendarz, data, sekunda, minuta, tydzie, poniedziaek, wtorek, stycze, luty itp.). Niektre bardzo wyraziste i gboko zakorzenione w danej kulturze sowa mona okreli jako sowa kluczowe dla danej kultury. Na przykad mona by argumentowa, e sowa work, love i freedom nale do sw kluczowych dla gwnego nurtu kultury krajw anglojzycznych, za wolno, Bg, honor, Ojczyzna stanowi sowa kluczowe w kulturze polskiej. Takie sowa s zwykle bardzo czsto uywane, przynajmniej w dziedzinie, ktrej dotycz. Stanowi te punkty centralne dla duych grup frazeologizmw, czsto wystpuj w przysowiach, powiedzeniach, piosenkach, tytuach ksiek itd. Dla zilustrowania, w jaki sposb sowa w rnych jzykach mog si rni semantycznie w subtelny, cho kulturowo uwarunkowany sposb, przyjrzymy si niektrym pojciom okrelajcym emocje w kilku jzykach europejskich. Znaczenie tych poj mona w sposb najbardziej oglny opisa, czc okrelenie uczucia (dobre, ze, neutralne) z prototypowym scenariuszem, ktry zawiera schematy dziaania" lub schematy dozna (myle", chcie"). Na przykad polskie pojcie smutku jest generalnie uczuciem niedobrym", ktre czy si z myl, e zdarzyo si co zego". Nie oznacza to jednak, e za kadym razem, kiedy odczuwamy smutek, musimy koniecznie co takiego sobie myle. Oznacza to jedynie, e odczuwa smutek to znaczy czu si tak, jak kto, kto co takiego myli. Chcc zobaczy, jak w praktyce dziaa taka metoda, sprbujmy zgbi - za Ann Wierzbick (1999) - subteln rnic znaczeniow pomidzy angielskimi sowami happy ijoyful (lub joy). Dwie z tych rnic polegaj na tym, ejoy wyraa wiksz spontaniczno i intensywno, podczas gdy happy wyraa stosunek bardziej osobisty i introspektywny. Istnieje take trzecia

rnica: mianowicie happy (w przeciwiestwie dojoy) sugeruje znaczenie zblione do zadowolenia"; na przykad w odpowiedzi na pytanie (2)a mona odpowiedzie zdaniem (2)b: 6.2. Wyrazy uwarunkowane kulturowo 187 (2) a. A:Ar you thinking ofapplying for a transfer? Czy mylisz o przeniesieniu si? b. E:No, I am guite happy where I am. Nie, jestem cakiem zadowolony tu, gdzie jestem. Nawiasem mwic, w tym kontekcie nie da si wstawi sowa joyful zamiast happy. Rnica ta jest widoczna jeszcze wyraniej w poniszych zdaniach: (3) a. The children were playing happily. Dzieci bawiy si wesoo, b. The children were playing joyfully. Dzieci bawiy si radonie. Zdanie (3)a. implikuje nie tylko, e dzieci dobrze si bawiy, ale take, e byy w peni zadowolone z tego, co robi (polskie tumaczenie nie w peni wyraa ten kontrast). Natomiast (2)b. sugeruje znacznie wiksz aktywno z ich strony. Te rnice ujte s w poniszych eksplikacjach (czyli parafrazach dokonanych wycznie przy pomocy poj elementarnych). (4) EksplikacjaX/eeZs happy: czasami ludzie myl co takiego, jak to: stao mi si co dobrego chciaem tego nie chc nic innego" z tego powodu czuj co dobrego X tak si czuje (5) EksplikacjaX/eeZsjoy: czasami ludzie myl co takiego, jak to: dzieje si co bardzo dobrego chc tego" z tego powodu czuj co dobrego X tak si czuje Rnica pomidzy elementami co dobrego" (przy happy) a co bardzo dobrego" (przy joy) odzwierciedla wiksz intensywno pojcia joy. Rnica midzy elementami chc tego" (przyjoy) a chciaem tego" (przy happy) odzwierciedla wiksz spontaniczno pojcia joy, 188 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE l 6.3. Kulturowe uwarunkowania w gramatyce 189 jak rwnie przyczynia si do wyraenia jego wikszej intensywnoci. Rne sformuowania eksplikacji uwidaczniaj poszczeglne rnice znaczeniowe, ktre wyraaj si w nakadajcych si na siebie, cho rnych zakresach uycia tych wyrazw. Warto zwrci uwag na to, e happy jest dzi czsto uywanym, codziennym sowem angielskim, ktre w sowniku Longman Dictio-nary of Contemporary English zostao zaliczone do tysica najczstszych sw, podczas gdyjoy i sowa z niego utworzone s bardziej literackie i stylistycznie nacechowane. W wielu innych jzykach europejskich jest inaczej: sowa blisze znaczeniowo dojoy s znacznie czstsze w jzyku potocznym. Na przykad w jzyku niemieckim czasownik sich freuen i odpowiadajcy mu rzeczownik Freude (czyli, z grubsza biorc, joy) wystpuj bardzo czsto, w codziennym uyciu, w przeciwiestwie do przymiotnika glucklich (czyli, z grubsza, happy) i rzeczownika Glilck. Poza rnic w czstotliwoci wystpowania, trzeba podkreli, e podobiestwo znaczeniowe pomidzy glucklich i happy (czy te pomidzy francuskim heureux i happy) ma

tylko bardzo oglny charakter. Mianowicie, angielskie pojcie happy wyraa sabsz", mniej intensywn emocj ni glucklich czy heureux. Uywajc metafory, mona powiedzie, e emocje, takie jak Gliick czy bonheur, wypeniaj odczuwajcych je ludzi bez granic, nie zostawiajc miejsca na adne inne pragnienia czy yczenia. Bardziej ograniczony charakter happy znajduje nawet wyraz na poziomie skadniowym; na przykad w jzyku angielskim mona powiedzie / am happy with his answer (Jestem zadowolony z jego odpowiedzi"), gdzie dopenienie with his answer wyznacza ograniczenie zakresu pojcia happi-ness - std te polski odpowiednik zadowolony. W jzyku francuskim czy niemieckim nie mona w ten sposb uy sw glucklich czy heureux: zamiast nich trzeba byoby zastosowa sabsze semantycznie, wyraajce mniejsz intensywno sowa, takie jak zufrieden czy satisfait lcontent (czyli wanie zadowolony). Znaczenie glucklich i heureux mona uj przy pomocy nastpujcej eksplikacji: (6) Eksplikacj a Xjest glucklich (heureux): czasami ludzie myl co takiego, jak to: stao mi si co bardzo dobrego chciaem tego wszystko j est dobrze nie mog chcie czegokolwiek innego" z tego powodu czuj co bardzo dobrego X czuje co takiego, jak to Ta eksplikacja zawiera nowy element wszystko jest dobrze" (co implikuje dowiadczenie caociowe"). Zawiera ona te intensyfika-tor bardzo (tak jak przy joy, ale nie przy happy). Co wicej, kocowa myl" wyraona jest sowami nie mog chcie czegokolwiek innego" (a nie nie chc nic innego", jak przy happy). Te rnice sugeruj intensywne, cho uoglnione i niemal euforyczne przeywanie swojej biecej egzystencji. Jeeli rozejrzymy si po innych jzykach europejskich, zobaczymy, e wikszo z nich posiada sowa, ktre s podobne (jeeli nie identyczne) znaczeniowo do opisanych powyej poj glucklich / heu-reux. Na przykad woski ma sowo felice, rosyjski szczastliv, a po polsku okrelamy ten stan sowem szczliwy. Jzyk angielski, ze swoim mao wyrazistym sowem happy, jest tu najwidoczniej wyjtkiem. Ten fakt ma zapewne jaki zwizek z tradycyjn wrd Anglo-, sasw niechci do skrajnych emocji. Istniej w tym jzyku sowa bardziej wyraziste (takiejak joy, bliss czy ecstasy), ale ich wzgldna rzadko jedynie wzmacnia wraenie, e w jzyku angielskim, w porwnaniu z wieloma innymi jzykami Europy, dyskurs emocjonalny ma charakter wyranie przytumiony. Std te wyraz joy mona znale na przykad w kontekstach sarkastyczno-emocjonalnych: (7) A: It's starting to rain. Zaczyna pada. B: Oh,joy! Fvejust hung out the washing. A to wietnie! Wanie wywiesiem pranie. 6.3. Kulturowe uwarunkowania w gramatyce W kadym jzyku istniej takie aspekty gramatyki, ktre s mocno nacechowane kulturowo. Zwolennicy relatywizmu jzykowego, 190 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE tacy jak Sapir czy Whorf, skupiali si na wszechobecnych cechach gramatycznych, np. na zrnicowaniu przez gramatyk jzyka odniesienia do pojedynczych przedmiotw lub wikszej ich iloci, na wzgldnoci odniesie do czasu wydarze (czyli czasach gramatycznych) czy te na rdach informacji potrzebnych do wygoszenia opinii itp. Jzyk nieustannie zmusza swoich uytkownikw do zauwaania tych lub innych rnic, w sposb nieunikniony narzucajc nam pewne subiektywne dowiadczenia wiata i nas samych. Synny przykad tego zjawiska przytoczy Whorf, ktry dostrzeg kontrast pomidzy sposobem, w

jaki jzyk angielski i jzyk hopi (jzyk Indian z pnocno-wschodniej Arizony) konceptualizuj czas. W jzyku angielskim i w innych jzykach Europy czas jest bardzo czsto opisywany w ten sam sposb, jak policzalne przedmioty materialne. Tak jak mwimy jeden kamie l pi kamieni, mwimy te jeden dzie/pi dni, rozszerzajc uycie liczebnikw gwnych z przedmiotw materialnych na niematerialne. Oznacza to, e nasza konceptualizacja czasu opiera si na dowiadczeniu przedmiotw materialnych, ktre s dostpne naszej percepcji wzrokowej - a wic obiektywizujemy" czas. Jednostki czasu s jednak fundamentalnie rne od przedmiotw. Piciu dni nie da si jednoczenie zobaczy", mona ich jedynie dowiadczy w cigu czasowym. W niezobiektywizowanym obrazie czasu, jaki maj uytkownicy hopi, pojcie piciu dni" nie ma sensu. Jeeli mwicy chce wyrazi takie pojcie, uyje liczebnikw porzdkowych, tzn. powie np. pity dzie". Zdaniem Whorfa, podstawow konceptualizacja czasu u czonkw plemienia Hopi jest nastpstwo dnia i nocy, ale te cykle nie s traktowane jednakowo na wzr przedmiotw materialnych. Nie trzeba jednak a tak oddala si od Europy, aby zauway zwizek midzy kategoryzacj jzykow a kultur. Czsto pojawiaj si opinie, e np. w gramatyce niemieckiej wida mocniejsze ni we francuskiej zakorzenienie w realnoci", e gramatyka angielska jest specjalne wyczulona na niuanse motywacji ludzkich zachowa i manipulacji, za rosyjska posiada szereg konstrukcji, ktre wykazuj cisy zwizek z tradycyjnym rosyjskim fatalizmem. Nie bdziemy tu wchodzi w szczegy tych zjawisk. Ograniczymy si jedynie do podania paru przykadw kulturowych uwarunkowa 6.3. Kulturowe uwarunkowania w gramatyce 191 gramatyki na podstawie jzyka woskiego. Chocia omawiane tu konstrukcje nie s tak wszechobecne i fundamentalne jak sobie wyobraa to Whorf, s jednak bardzo czste, wrcz dominujce, stanowic wany element dowiadczenia rzeczywistoci przez Wochw. Skupimy si na dwch konstrukcjach gramatycznych, ktre speniaj funkcj ekspresywn i s w peni zgodne z duchem kultury woskiej. Chodzi tu w pierwszym rzdzie o zjawisko reduplikacji skadniowej, czyli powtrzenia przymiotnikw, przyswkw, a nawet rzeczownikw nierozdzielonych pauz, np. w wyraeniach bella bel-la, adagio adagio, subito subito (bella - pikna", adagio - wolno", subito -natychmiast"). Jest to konstrukcja gramatyczna typowa dla jzyka woskiego, ktra rni si od sucego intensyfikacji powtrzenia pewnych wyrae, wystpujcego czasem w jzyku polskim, np. szybko, szybko czy nie, nie, nie, nie; najbardziej chyba przypomina polskie papa czy angielskie bye-bye. Wspomniane woskie wyraenia opisuje si zwykle wanie jako noniki intensyfikacji. Tak wic mona by zasugerowa tumaczenie bella bella jako bardzo pikna" czy adagio adagio jako bardzo wolno". Ale pojawiaj si tu dwa problemy. Po pierwsze, zakres uycia woskiej konstrukcji jest szerszy ni zakres uycia przyswka bardzo, np. trudno byoby przetumaczy subito subito jako bardzo natychmiast". Po drugie, cisym woskim ekwiwalentem bardzo jest molto, a pomidzy molto bella a bella bella istniej dwie rnice. Po pierwsze, reduplikacja skadniowa w jzyku woskim wyraa mocne przekonanie, e powtrzone sowo zostao odpowiednio dobrane. Reduplikacja bella bella mwicy podkrela, e uwaa sowo bella za zastosowane odpowiedzialnie, cile i dokadnie (zwraca na to uwag wanie powtrzenie tego sowa). Tak wic wyraeniu bella bella bardziej odpowiada tumaczenie prawdziwie pikna", za wyraeniu caffe caffe - prawdziwa kawa". Istnieje tu jednak jeszcze inny komponent - emocjonalny. Zdanie takie jak Yenga subito subito (Przyjd tu natychmiast natychmiast") wymaga w wypowiedzi wysoce ekspresywnego, emocjonalnego tonu gosu. Nawet kiedy powtrzony jest przymiotnik czysto opisowy, taki jak duro (twardy") czy leggera (mikki"), zwykle kontekst wyranie wskazuje na podtekst emocjonalny. Na przykad, kiedy boha-

192 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE 6.4. Skrypty kulturowe 193 ter powieci, ktry dowiadcza wielkiego kryzysu emocjonalnego, ley noc w ku i przewraca si z boku na bok, wydaje mu si, e ko stao si duro duro (okropnie twarde"). W dalszym cigu tej samej powieci bohater pragnie niepostrzeenie przeprawi si przez rzek odzi ryback, poniewa stara si uciec przed policj. Zwraca si do rybaka gosem, ktry jest leggera leggera (ledwo ledwo syszalny"). Znaczenie wyraone przez reduplikacj skadniow mona okreli nastpujco: (8) Eksplikacja woskiej reduplikacji przymiotnikw / przyswkw: kiedy wymawiam to sowo (np. bella, duro, blanco) dwa razy chc, aby wiedzia, e chc powiedzie to sowo, nie adne inne czuj co, mylc o tym Drug typowo wosk konstrukcj gramatyczn jest bezwzgldny f stopie najwyszy (superlativus absolutus), ktry tworzy si za pomoc kocwki -issimo (w odpowiednim rodzaju i liczbie), na przykad bellissimo (najpikniejszy"), uelocissimo (najszybszy"), bian-chissimo (bielutki"). Ta konstrukcja jest bliska wyraeniom z molto (bardzo"; molto bella - bardzo pikna" itp.); obydwie ograniczaj si do wyraenia jakoci, cilej mwic jakoci stopniowalnych i porwnywalnych. Nie mona, na przykad, powiedzie *subitissimo (*najbardziej natychmiast"). Superlativus absolutus jest spokrewniony ze zwykym stopniem najwyszym, ktry w jzyku woskim tworzy si przy pomocy pili (np. piu bello najpikniejszy"). Pewne podobiestwo czy go take z reduplikacj skadniow -niektre woskie gramatyki nawet traktuj te dwie konstrukcje jako alternatywne. W przeciwiestwie do reduplikacji skadniowej, bezwzgldny stopie najwyszy nie ma dokadnie odzwierciedla rzeczywistego stanu rzeczy. Przeciwnie, zakada zwykle oczywist przesad, ktrej funkcja jednak ma co wsplnego z reduplikacj, poniewa ma za zadanie wyrazi postaw emocjonaln mwicego. Myl ta zostaa ujta w nastpujcej eksplikacji: (9) Eksplikacja woskiego bezwzgldnego stopnia najwyszego - jest X-issimo: : jest bardzo X chc powiedzie wicej ni to z tego powodu mwi: nie mogoby by bardziej X czuj co, mylc o tym Podobiestwo z wyraeniami z molto jest wyraone przez obecno przyswka bardzo w pierwszej linijce powyszej formuy. Podobiestwo ze zwykym stopniem najwyszym z kolei wida w trzeciej linijce: dokonuje si tu pewnego rodzaju poredniego porwnania ze stopniem najwyszym (nie mogoby by bardziej X"). Natomiast podobiestwo z reduplikacj skadniow pokazane jest w ostatniej linijce (czuj co, mylc o tym"). W sumie, bezwzgldny stopie najwyszy umoliwia uytkownikom jzyka woskiego wyraenie czego w rodzaju ekspresywnej przesady". Takie konstrukcje jak reduplikacj skadniowa i bezwzgldny stopie najwyszy z pewnoci cz si z czym, co nazywa si czasem teatralnoci ycia Wochw", o ktrej mwi cudzoziemcy odwiedzajcy Wochy. Takie oywienie oraz umiowanie gonoci i demonstracji uczu tumacz w istotnym stopniu znaczenie omwionych tu ekspresywnych konstrukcji gramatycznych dla kultury woskiej. 6.4. Skrypty kulturowe W rnych spoeczestwach ludzie nie tylko mwi rnymi jzykami, ale take uywaj ich na rne sposoby, stosujc si do rnych norm kulturowych. Kulturowe normy komunikacji opisuje si zwykle przy pomocy wieloznacznych terminw, takich jak bezpo-.. rednio", oficjalno" czy grzeczno". Pomimo pewnej uytecznoci, terminy te s rzeczywicie

do niejasne i rni badacze przypisuj im rn tre. Mog take prowadzi do etnocentryzmu, poniewa nie s zwykle przetumaczalne na jzyk narodu, ktrego kultura jest przedmiotem opisu. Problemw tych mona w duym stopniu unikn, stosujc elementarne jednostki semantyczne przy formuowaniu opisw kulturowych norm komunikacji. Opisane w ten sposb normy okrelane s jako skrypty kulturowe. 194 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE W tym podrozdziale omwimy skrypty kulturowe okrelajce sposb mwienia o tym, czego si pragnie". Na pocztek przyjrzyjmy si pokrtce kulturze, ktra nie ma wiele wsplnego z Europ. Kultura japoska jest szeroko znana z lakonicznoci, w szczeglnoci w odniesieniu do wyraania osobistych pragnie, co czy si z wyznawanym przez Japoczykw ideaem enryo powcigliwoci, rezerwy". atwo si przekona, e Japoczycy niechtnie bezporednio wyraaj swoje preferencje. Umawiajc si na spotkanie, czsto odmawiaj odpowiedzi na pytanie, co im odpowiada, uywajc np. wyrae Czas nie gra roli czy Kade miejsce mi odpowiada. Bezporednie wypytywanie o czyje osobiste yczenia jest w Japonii nie do przyjcia. Z wyjtkiem krgu rodziny i najbliszych przyjaci, niegrzecznie jest w jzyku japoskim zadawa takie pytania, jak Co ma pani i ochot zje? czy Co pani i lubi? Uprzejmy japoski gospodarz nie proponuje te gociowi nieustannie rnych smakoykw; jego obowizkiem jest przewidzie z gry, co moe mu sprawi przyjemno, wic po prostu podaje dania i napoje, zachcajc goci do ich spoywania przy pomocy standardowego wyraenia: bez enryo". Podsumowujc, mona powiedzie, e kultura japoska mocno zniechca ludzi do jasnego wyraania ycze czy pragnie. Zalecan strategi jest wysyanie rnego rodzaju porednich sygnaw, w nadziei, e adresat na nie odpowie. T postaw kulturow mona uj w formie nastpujcego skryptu: (10) Japoski skrypt mwienia o tym, czego si pragnie": kiedy czego chc nie jest dobrze powiedzie innym ludziom: Ja tego chc" mog powiedzie co innego jeeli powiem co innego, inni ludzie mog dowiedzie si, czego chc Postawy angielskie i amerykaskie w tym wzgldzie s, oczywicie, zgoa odmienne. Zgodnie z anglosaskimi ideaami wolnoci indywidualnej i autonomii jednostki, ceni si tam to, e ludzie otwarcie wyraaj swoje preferencje: (11) Angloamerykaski skrypt mwienia o tym, czego si pragnie": kady moe powiedzie innym ludziom co takiego, jak to: 6.4. Skrypty kulturowe 195 chc tego", nie chc tego" Z drugiej strony, ten sam idea autonomii jednostki zniechca przedstawicieli gwnego nurtu kultury angloamerykaskiej do uywania samego trybu rozkazujcego i mwienia bez ogrdek Zrb to!, zachcajc ich w zamian do stosowania strategii grzecznociowych (omwionych szerzej w rozdziale 7). Dlatego uywaj zwykle bardziej wyrafinowanych zwrotw, takich jak Czy mgby to zrobi?, Czy byby tak uprzejmy to zrobi? itp. Przesanie chc, eby to zrobi" jest wtopione w bardziej zoon konfiguracj, ktra potwierdza autonomi adresata, zachcajc go do okrelenia, czy zgadza si speni prob, czy te nie. Te normy mona uj w nastpujc par skryptw: (12) Angloamerykaski skrypt uniemoliwiajcy rozkazywanie przez tryb rozkazujcy": jeeli chc, eby kto co zrobi, nie mog tej osobie powiedzie czego takiego, jak to: chc, eby to zrobi; z tego powodu musisz to zrobi"

(13) Angloamerykaski skrypt rozkazywania przez pytanie": jeeli chc powiedzie komu co takiego, jak to: chc, eby to zrobi" dobrze jest powiedzie w tym samym czasie co takiego, jak to: nie wiem, czy to zrobisz" Byoby jednak bdem wycignicie wniosku, e skrypty kulturowe gwnego nurtu kultury anglosaskiej s typowo europejskie". Wrd jzykw i kultur Europy (tak jak gdzie indziej) panuje pod tym wzgldem znaczna rnorodno. W wikszoci z nich bezporednich form rozkazujcych uywa si czciej ni w angielszczy-nie, za uycie struktur pytajcych jest bardziej ograniczone. Francuzi oczekuj na przykad, e rutynowe instrukcje udzielane w miejscu pracy bd miay form bardziej bezporedni ni jest to do przyjcia w jzyku angielskim. Jak wyjani autorowi pracy na ten temat dyrektor pewnej francuskiej firmy (Beal 1994: 51), jego anglojzyczni pracownicy (Australijczycy) stosowali retoryczne rodki bezpieczestwa" (precaution oratoire), bez ktrych Francuzi 196 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE normalnie obyliby si. Francuz uywa takich rodkw bezpieczestwa tylko proszc o przysug, nie wchodzc w normalny zakres obowizkw osoby, do ktrej si zwraca. Normalnie mwi po prostu Prosz zrb to, przynie to. Zwrot Czy byby uprzejmy...'? uchodzi we Francji za podwaanie wasnego autorytetu. Wiadomo take powszechnie, e istniej spore rnice w normach j rzdzcych probami w jzyku niemieckim i angielskim. Wedug angielskiego badacza, Johna Phillipsa, na przykad niemiecki urzdnik w banku zwykle powie raczej Si miissen hier unterschreiben (Musi Pan/i tu podpisa") albo Unterschreiben si bitte (Prosz tu podpisa") ni Wiirden Si bitte hier unterschreiben? (Czy by(a)by Pan/i uprzejm(y)a tu podpisa?"). Mimo wystpujcego w nich trybu rozkazujcego, zdania takie nie s traktowane jako rozkazy. Sowo miissen (musie") naley do jzyka potocznego i nieustannie pojawia si w sytuacjach, w ktrych nie wystpioby w jzyku angielskim. Zastanwmy si, jak wyglda sytuacja w jzyku polskim. Nasze zachowanie jzykowe przypomina chyba troch zachowanie Francuzw, a troch Anglikw, za jak Niemcy zachowujemy si rzadko. W pracy mwimy czasem Zrb to, a czasem Czy mgby to zrobi?, jeszcze kiedy indziej Bybym wdziczny, gdyby to zrobi. Zatrudnienie bowiem nie oznacza u nas automatycznie, e pracownikowi chce si pracowa, wic czasami trzeba go do speniania jego obowizkw zachci tak zachcony czuje si lepiej i chtniej je spenia. W banku urzdnik powie nam Bardzo prosz tu podpisa lub te Czy byby pan uprzejmy tu podpisa?, a rzadko Musi pan tu podpisa. W nowej pokomunistycznej rzeczywistoci szybko wracaj dawne tradycje w rodzaju Witam szanownego pana. Co zechce pan dzi u mnie kupi?, gdy Polak lubi, kiedy traktuje si go uprzejmie i uwaa za pana". Oczywicie takie uwagi s komentarzem anegdotycznym" i nie prowadz do precyzyjnych uoglnie. Stanowi jednak pewien dowd sposobu widzenia wiata przez ludzi yjcych w spoecznociach wielonarodowych, i problemw, jakie niesie ze sob komunikacja midzykulturowa. Nie mona ich lekceway, lecz trzeba interpretowa w ramach spjnego i opracowanego niezalenie systemu oceny, takiego jak system skryptw kulturowych pisanych przy pomocy poj elementarnych. Metoda ta umoliwia nam postulowanie skryptw kulturowych bez odwoywania si do jzyka fachowego i poj 6.5. Wnioski: jzyk, kultura i myl 197 typowych dla danego jzyka, a mimo to w sposb jasny i przystpny. Na koniec warto zauway, e skrypty kulturowe mog okaza si przydatne przy opisywaniu nie tylko

cigoci, ale i zrnicowania i zmiennoci norm kulturowych. W tym celu rwnie potrzebny bdzie rygorystyczny, ale i dogbny system analizy. 6.5. Wnioski: jzyk, kultura i myl ' W znanym powszechnie cytacie Whorf (1982: 284) w nastpujcy 4jJosb wyjania swj pogld na wzajemne relacje jzyka i mylenia: . system jzykowego zaplecza (innymi sowy gramatyka) nie jest po prostu , pewnym reproduktywnym narzdziem wyraania idei, lecz czynnikiem , owe idee ksztatujcym, programem i przewodnikiem aktywnoci umysowej, analizy dozna i syntezy intelektualnej kadego z nas. Pogldy Whorfa na relatywizm jzykowy byy czsto le rozumiane. Nie twierdzi on, e wszelkie mylenie jest zalene od struktury jzyka. Przeciwnie, uwaa, e istniej rne procesy umysowe, takie jak uwaga czy percepcja wzrokowa, ktre s niezalene od jzyka i ktre z tego powodu nie podlegaj ksztatujcemu" wpywowi jzyka. Natomiast w odniesieniu do mylenia jzykowego" Whorf argumentowa, e struktury naszego jzyka ojczystego w sposb nieunikniony narzucaj nam pewne zwyczaje mylowe. Jak wspomnielimy powyej, przeprowadzone niedawno badania wskazuj, e kategorie pojciowe jzyka ojczystego stanowi wzorce dla kategoryzacji ju od bardzo wczesnego dziecistwa. Wykazano mianowicie, e ju w wieku 20 miesicy dzieci anglo- i koreaskojzyczne stosuj wzorce pojciowe typowe dla swojego jzyka. Uwarunkowane kulturowo sowa i struktury gramatyczne jzyka s narzdziami ksztatowania poj, ktre odzwierciedlaj dowiadczenie historyczne spoeczestwa dotyczce pewnych sposobw dziaania i mylenia. W miar rozwoju spoeczestwa, te narzdzia mog stopniowo ulega modyfikacji lub zosta odrzucone. W tym sensie, obraz wiata danego spoeczestwa nie jest nigdy w peni zdeterminowany" przez zestaw narzdzi konceptualizacji, jakie to spoeczestwo ma do dyspozycji, natomiast z pewnoci znajduje si pod 198 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE 1 ich mocnym wpywem. Podobnie obraz wiata, jaki posiada jednostka, nie jest nigdy w peni zdeterminowany przez jej jzyk ojczysty, poniewa zawsze istniej alternatywne sposoby wyraania myli, cho perspektywa pojciowa pozostaje pod widocznym wpywem jzyka ojczystego. Podobnie ma si rzecz ze stylem komunikacyjnym. Indywidualny styl komunikacji jzykowej nie jest rygorystycznie zdeterminowany przez skrypty kulturowe, ktre jednostka przyswoia sobie yjc w danej kulturze. Zawsze jest miejsce na zrnicowanie indywidualne i spoeczne oraz na wprowadzenie zmian. Lecz styl komunikacyjny zarwno spoeczestwa, jak i jednostki musi pozosta pod silnym wpywem kulturowych regu" komunikacji. W ostatecznym rozrachunku, istnienie wsplnego zasobu elementarnych jednostek semantycznych we wszystkich jzykach wiata oznacza, e cae ludzkie poznanie opiera si na tym samym fundamencie pojciowym. Teoretycznie, kade pojcie charakterystyczne dla jakiej kultury mona przybliy osobom z ni niezwizanym, sprowadzajc je do przetumaczalnej konfiguracji uniwersalnych poj elementarnych, co moe stanowi wan praktyczn pomoc w komunikacji midzykulturowej. Poniewa jednak kady jzyk dziaa jak niezwykle zoona integralna cao, nie bdzie nigdy lepszego sposobu zrozumienia wewntrznych zasad funkcjonowania danej kultury ni nauczenie si jzyka, mwienie nim i ycie w rodowisku ludzi mwicych tym jzykiem. 6.6. Podsumowanie Zwizek pomidzy jzykiem a kultur fascynowa filozofw, poetw i jzykoznawcw od wiekw. W wyniku tych zainteresowa, w okresie romantyzmu niemieckiego, powstaa

teoria, e kady jzyk posiada swj wasny obraz wiata. W Ameryce odkrycie w jzykach Indian kategorii pojciowych radykalnie rnych od indoeuro-pejskich spowodowao rozwj tej teorii i powstanie teorii relatywizmu jzykowego, znanej take, od nazwisk jej twrcw, pod nazw hipotezy Sapira-Whorfa. 6.6. Podsumowanie 199 Przeciwstawny pogld filozoficzny, zwany uniwersalizmem, utrzymuje, e ludzka myl jest zasadniczo wszdzie taka sama, co znajduje odzwierciedlenie w jzyku. W wersji mniej radykalnej, uniwersalici twierdz jedynie, e istniej pewne podstawowe elementy znaczenia, wsplne dla wszystkich jzykw. W ostatnich latach wyodrbniono zbir okoo 60 fundamentalnych elementw znaczenia, nazwanych elementarnymi jednostkami semantycznymi. Postuluje si, e reprezentuj one pojcia uniwersalne, a hipoteza ta jest obecnie sprawdzana na szerokim spektrum jzykw. Poj elementarnych mona uywa w opisach semantycznych, co umoliwia pokonanie dwch wad tradycyjnego podejcia do definicji opartego na parafrazie: niejasnoci i bdnego koa. Proponujemy tu stosowanie techniki parafrazy redukujcej, dopki wszystkie elementy pojciowe danego wyraenia nie zostan zanalizowane przy pomocy poj elementarnych. W ten sposb unika si take niebezpieczestwa et-nocentryzmu, tzn. narzucania kategorii wasnego jzyka przy opisie innego. Metod parafrazy zredukowanej do poj elementarnych mona zastosowa do analizy kulturowych uwarunkowa na poziomie leksykonu i gramatyki, a take do analizy skryptw kulturowych. Co do leksyki, to sowa danego jzyka stanowi zwykle odbicie dowiadczenia historii i ycia w okrelonym rodowisku, dlatego w najbardziej kluczowych domenach mamy czsto do czynienia z rozbudow leksykaln, tzn. istnieniem bardzo duej iloci sw na okrelenie pewnych zjawisk. Przykadami kulturowego uwarunkowania gramatyki s woskie konstrukcje: reduplikacja skadniowa i bezwzgldny stopie najwyszy. Redukujca parafraza prowadzi czsto do sformuowania prototypowego scenariusza, skadajcego si z kilku schematw zdarze, ktre wsplnie tworz pen ekspli-kacj danego pojcia. Zawarto pojciow kategorii gramatycznych i kulturowych wzorcw postpowania (czyli skryptw kulturowych) mona rwnie ukaza przez sparafrazowanie ich przy pomocy poj elementarnych. Na przykad w kulturze japoskiej nie mwi si otwarcie o tym, co si chce osign, tylko polega si na porednich sygnaach, za w kulturze angloamerykaskiej mona swobodnie powiedzie, czego si chce, cho najlepiej zrobi to bez narzucania swojej woli (std czste w jzyku angielskim uycie porednio wyraonych prb, np. Would you mind ...?). Obydwie postawy kontrastu200 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE j z bezporednim stylem udzielania instrukcji praktykowanym na przykad we Francji. Kultury wyraaj swoje gwne normy i wartoci przy pomocy pewnych sw kluczowych. Konkludujc, naley podkreli, i radykalne wersje teorii relatywizmu jzykowego czy te jzykowego determinizmu, tzn. pogldu, e formy naszej myli s cile determinowane przez kategorie jzykowe, ciesz si dzi niewielk popularnoci i wielu badaczy przyjmuje bardziej realistyczn wersj teorii relatywizmu, tzn. zgadza si, e jzyk wywiera wpyw na mylenie. 6.7. Zalecana lektura Wicej wiadomoci na tematy poruszane w niniejszym rozdziale znale mona w pracy A. Wierzbickiej (1999); metoda eksplikacji wyrae i skryptw kulturowych, podobnie jak szereg przytoczonych w tekcie przykadw, pochodzi z prac tej wybitnej badaczki zwizkw jzyka z kultur. Na temat relacji midzy kultur i jzykiem polskim, patrz J. Bartmiski

(1990). Szerzej o hipotezie Sapira i Whorfa pisz autorzy prac zamieszczonych w tomie artykuw pod redakcj Z. Muszyskiego (1991). Patrz te Sapir (1978), Whorf (1982). 6.8. wiczenia i zadania 1. Podane poniej stwierdzenie Whorfa (1982: 328) stanowi dosy radykalne sformuowanie jzykowej teorii wzgldnoci i zawiera pewne przesadne uoglnienia: W jzyku hopi mog istnie i istniej czasowniki nie wymagajce podmiotu, co stwarza mu szans - ktra zapewne nie zostanie nigdy wykorzystana - stania si odrbnym logicznym systemem ujmowania niektrych aspektw rzeczywistoci. Wspczesna nauka, cile odwzorowujc zachodnie jzyki indoeuropejskie, upatruje czsto - podobnie jak my wszyscy - czynnoci i sil tam, gdzie naleaoby raczej widzie pewne stany. (a) Czy istniej jakie jzyki europejskie, w ktrych, tak jak w hopi, czasowniki wystpuj bez podmiotw? 6.8. wiczenia i zadania 201 (b) Po polsku mwimy wiato bysno, Bysno si albo Bysno; po angielsku A light flashed lub It flashed, za w hopi wystarczy powiedzie rehpi (byska" lub bysno"). Ktre z tych konceptuali-zacji zakadaj obecno siy" pochodzcej od podmiotu? (Porwnaj rozdzia 4.2.2, gdzie omawiamy schemat zdarzenia"). (c) Z kognitywnego punktu widzenia, w jzyku nie istniej puste" sowa. To znaczy, e np. it w angielskim wyraeniu It flashed czy te si w polskim wyraeniu Bysno si maj jakie znaczenie. Jakie to moe by znaczenie? (d) Odpowiednikami europejskich terminw fachowych, np. elektryczno, w jzyku hopi s czasowniki, nie rzeczowniki. Zgadzaoby si to z pogldem Whorfa, e jzyki europejskie widz stan tam, gdzie moe chodzi jedynie o si. Czy zgadzasz si z tym stanowiskiem? 2. Zastanw si, jakie byyby polskie odpowiedniki przykadw zawartych w tabeli l i powtrzonych poniej. Czy polska klasyfikacja czynnoci wkadania / czenia i zdejmowania / oddzielania wyraona przyimkami byaby podobna do klasyfikacji angielskiej, czy koreaskiej? Jeli potrafisz, porwnaj jzyk polski z jeszcze innymi jzykami. (a) klocek/ukadanka (b) zdjcie/portfel (c) rka/rkawiczka (d) ksika/rega (e) zabawka/pudeko (f) zatyczka/piro (g) czapka/gowa lalki : 3. Poniej podajemy definicje kilku zwizanych ze sob okrele emocji, zaczerpnite ze Sownika jzyka polskiego. Czy te definicje sfor-iinuowane s w sposb niejasny lub okrny? Czy moesz zasugerowa, w jaki sposb mona je sformuowa janiej i bardziej zrozumiale? i' gniew - gwatowna reakcja na jaki przykry bodziec zewntrzny, wyraajca si podnieceniem, niezadowoleniem, oburzeniem irytacja - gniewne podniecenie, rozdranienie, denerwowanie si 202 JZYK, KULTURA I ZNACZENIE nienawi - uczucie silnej niechci i wrogoci do kogo zdenerwowanie stan rozdranienia nerwowego, irytacji zo- stan irytacji, wzburzenia; gniew, pasja, wybuch gniewu 4. Czy w jzyku polskim istniej domeny szczeglnie rozbudowane leksykalnie? Czy za tak domen mona by uzna, na przykad, nazewnictwo grzybw? Aby si o tym przekona, sprbuj przetumaczy na znany Ci jzyk obcy (oczywicie posugujc si dostpnymi

sownikami) nastpujce nazwy grzybw jadalnych: prawdziwek, malak, kozak, rydz, kurka, podgrzybek, gobek, kania, opieki i in. Skd mog wynika trudnoci w tumaczeniu? Czy istniej jakie inne domeny, ktre jeszcze lepiej ilustruj zjawisko leksykalnej rozbudowy domen w jzyku polskim? 5. Zastanw si nad rol sw Bg, Ojczyzna i honor z punktu widzenia czstotliwoci ich uycia, wystpowania w zwrotach frazeologicznych, powiedzeniach i przysowiach (posu si w tym celu duym sownikiem jzyka polskiego, np. Sownikiem wspczesnego jzyka polskiego pod red. B. Dunaja, oraz sownikiem przysw, np. Przysowie prawd ci powie: przysowia i cytaty: antologia od Ado Z pod red. J. Pyczewskiej-Pilarek, d 1993). Czy sowa te zasuguj na miano sw kluczowych dla kultury polskiej? Dlaczego? 6. Czy stosowanie zdrobnie mona uzna za cech specyficzn gramatyki polskiej? Postaraj si wyjani przy pomocy eksplikacji, jakie znaczenie w jzyku polskim ma uycie zdrobnie rzeczownikw pospolitych (np. kawka zamiast kawa czy gazetka zamiast gazeta). Jakie przyczyny kulturowe le u podstaw tak rozpowszechnionego zdrabniania (mog tutaj wystpi rnice regionalne - opisz zwyczaj jzykowy w Twoim regionie)? 7. W tradycji polskiej powiedzenie za wolno nasz i wasz ma znaczenie szczeglne i stanowi z pewnoci pewn norm kulturow. Sprbuj napisa eksplikacj, ktra przy pomocy poj elementarnych wyjaniaaby istot tego skryptu kulturowego. Rozdzia 7 Dziaanie za pomoc sw: pragmatyka W dotychczasowych rozwaaniach zajmowalimy si gwnie tym, w jaki sposb jzyk uywany jest do bezporedniego oznaczania elementw rzeczywistoci pozajzykowej. Ta funkcja jzyka nazywana jest przedstawieniow funkcj jzyka. Inn, rwnie wan funkcj jest takie uycie jzyka, ktrego istota sprowadza si do wzajemnego oddziaywania rozmwcw na siebie. Funkcja ta, bdca przedmiotem rozwaa w tym i nastpnym rozdziale, nazywana jest interpersonaln funkcj j zyka. W tym rozdziale skoncentrujemy si na tym, co robimy" przy pomocy jzyka w bezporedniej interakcji z odbiorc przekazu jzykowego. Niekiedy rozmawiamy ze sob tylko po to, aby pokaza, e zauwaamy si nawzajem. Nie liczy si wtedy to, co mwimy, ale fakt, e w ogle mwimy. Czciej jednak mamy bardziej konkretne zamiary, a uycie jzyka suy osigniciu okrelonych celw. Robic co" przy pomocy jzyka dokonujemy rnego rodzaju aktw mowy. Akty te realizuj intencje komunikacyjne, ktrych rdem s okrelone potrzeby poznawcze lub stany wolicjonalne, czyli akty woli (ac. volo - chc"). Jeli chodzi o potrzeby poznawcze, to realizowane s one przez wymian i uzyskiwanie rnego rodzaju informacji. S to zatem wszelkie stwierdzenia, opisy i omwienia oraz pytania. Stany wolicjonalne s ujawniane poprzez nakadanie okrelonych zobo204 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA wiza zarwno na nadawc, jak i na odbiorc przekazu. S to zatem wszelkie proby, rozkazy i propozycje. Jest jeszcze trzecia grupa aktw mowy, aktw z ktrymi mamy do czynienia, kiedy wypowiedzenie pewnych sw w okrelonej sytuacji, na przykad przez przewodniczcego na kocu zebrania, determinuje t sytuacj. Kiedy przewodniczcy mwi Niniejszym zamykam, zebranie, zebranie zostaje zakoczone. Takie akty tworz (now) rzeczywisto w jej spoecznym wymiarze. W niniejszym rozdziale zwrcimy take uwag na warunki, ktre l musz zosta spenione, aby interakcja bya skuteczna, na sposoby f kooperacji midzy uczestnikami aktu komunikacyjnego, ktrych ce- J lem jest uzyskanie wzajemnego zrozumienia oraz na strategie, do ktrych si uciekamy, aby nie wykracza przeciwko okrelonym nor- | mom zwyczajowym, na przykad uywajc zbyt bezporedniego jzyka.

7.1. Wprowadzenie: co to jest pragmatyka? Pragmatyka jest nauk, ktra bada, w jaki sposb ludzie oddziauj na siebie przy pomocy jzyka. Oznacza to, e pragmatyka pojmuje uywanie jzyka jako jeden z elementw interakcji midzyludzkiej. Ludzie yj, pracuj i oddziauj na siebie nawzajem w okrelonych kontekstach spoecznych. Wstaj rano, zasiadaj z rodzin do niadania, wychodz do pracy czy szkoy, mijaj po drodze ssiadw, wsiadaj do autobusw, tramwajw i pocigw, w pracy i szkole spotykaj si ze swoimi kolegami, po pracy id do znajomych, itd. W kadym z tych kontekstw spoecznych, w domu, na ulicy, w miecie czy na wsi, w pracy czy w szkole, u znajomych czy w kociele, ludzie nieustannie oddziauj na siebie. Jednym z gwnych instrumentw takiego oddziaywania jest rozmowa. W nastpnych dwch podrozdziaach zajmiemy si rnymi motywacjami, ktre mog skania ludzi do powiedzenia czego oraz zaproponujemy klasyfikacj aktw mowy z perspektywy kognitywnej. 7.1.1. Intencja komunikacyjna i akty mowy Nie zawsze celem rozmowy jest wyraanie okrelonych zamiarw. Dosy czsto rozmawiamy tylko po to, aby porozmawia. Wiele 7. l. Wprowadzenie: co to jest pragmatyka? 205 z naszych rozmw suy wycznie temu, aby przekaza drugiej stronie, e zostaa zauwaona. Dla przykadu, w przysowiowej rozmowie o niczym" naszym gwnym celem nie jest przekazanie informacji czy wyraenie przekona lub potrzeb; jak pokazuje przykad (1), jest to jedynie okrelona forma zachowania towarzyskiego. Jzyk uyty w ten sposb spenia funkcj fatyczn (od greckiego phats powiedziany"). (1) Fragment zasyszanej rozmowy A: Noo...,jak tam? Widz, e niele. B: Co mam narzeka? A: No pewnie. B: Ludzie to tylko narzekaj. Jednak w wikszoci sytuacji czowiek podejmuje prby komunikowania si, aby przekaza to, co si dzieje w jego umyle, to co widzi, czego chce, co sdzi, w co wierzy, co zamierza i czuje - innymi sowy, aby zakomunikowa okrelony stan swego umysu. Przy pomocy sw moemy spowodowa, e inni ludzie bd wiadomi tego, co dzieje si w naszych umysach. Wszelkie cele, ktre chcemy osign za porednictwem jzyka informujc, proszc, nakazujc, namawiajc, zachcajc itp. - mona nazwa intencj komunikacyjn. Jeeli, dla przykadu, mwi do mojego wujka, ktry w rzeczywistoci nie wyglda najlepiej, Bardzo dobrze dzi wygldasz, to po prostu staram si, aby poczu si lepiej, czy te, innymi sowy, wyraam swj zamiar dodania mu otuchy. Konkretne sowa, jakie wypowiadamy dla wyraenia okrelonej intencji komunikacyjnej, s treci aktu mowy. Przez cae wieki gwnym, a niekiedy nawet jedynym zagadnieniem, ktrym zajmowali si filozofowie jzyka, byo ustalenie, w jaki sposb ludzie wypowiadaj prawdziwe stwierdzenia oraz jak mona okreli warunki prawdziwoci tego, co si mwi. Dopiero brytyjski filozof J.L. Austin, autor wydanej w roku 1952 pracy pod tytuem How to dthings with words? (Jak dziaa sowami"), zwrci uwag, e nasze wypowiedzi to nie tylko akty informacyjne, tzn. nie tylko mwimy" co, co mona uzna za prawd lub fasz, jak w przykadzie (2)a, ale take robimy" wiele innych rzeczy przy pomocy sw, jak pokazuj przykady (2)b-d: 206 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA (2) a. Mj komputer nie dziaa. b. Mgby poyczy mi swj laptop na par dni? c. Dobrze, przynios jutro. d. Dziki. Wiedziaem, e mona na ciebie liczy.

Wypowiadajc zdanie (2)a, nadawca komunikatu jzykowego ; stwierdza to, co widzi albo to, o czym jest przekonany, informujc j o tym odbiorc. Chocia spodziewamy si, e to stwierdzenie jest prawdziwe, w rzeczywistoci moe ono by zarwno prawdziwe, jak i faszywe. Nadawca mg przecie po prostu zapomnie wczy komputer do sieci. W pozostaych aktach mowy (2)b-d nadawca nie jest ju zainteresowany prawdziwoci czy faszem tego, co mwi. (2)b to proba o zrobienie czego skierowana do odbiorcy, a (2)c -obietnica, e to co zostanie zrobione. Mamy tu do czynienia z dwo-1 ma aktami mowy, w ktrych szczeglnie istotny jest stan wolicjonal-ny nadawcy, i w ktrych na partnera (2)b lub na samego mwicego (2)c zostaje naoone okrelone zobowizanie. Wypowiadajc (2)d, nadawca najpierw wyraa uczucie wdzicznoci, a nastpnie chwali partnera. Rozwamy z kolei przykad (2)e: (2) e. Nadaj ci imi Batory". Matka chrzestna statku nie wyraa w wypowiedzi (2)e obiektywnego stanu rzeczy, ale tworzy nowy fakt poprzez wypowiedzenie sw podczas uroczystego wodowania. Ponadto, aby ten fakt mg zaistnie, musi to by sytuacja oficjalna, musz by obecni inni ludzie i musi zosta zachowany pewien ceremonia. Na przykad, po wypowiedzeniu zwyczajowej formuy (2)e, matka chrzestna rozbija o burt statku butelk szampana. Na pocztku Austin nazwa takie akty mowy jak (2)e performa-tywnymi aktami mowy (albo performatywami, od ang.perform wykonywa, dokonywa"), pniej jednak doszed do przekonania, e zawsze, kiedy co mwimy, dokonujemy aktu mowy, poniewa robimy co uywajc sw: wyraamy przekonanie, prosimy kogo o co, obiecujemy co komu, skadamy podzikowanie itd. Austin by pierwszym filozofem jzyka, ktry zda sobie spraw, e wypowiedzi to nie przede wszystkim, ani nie jedynie, kwestia prawdy i faszu, ale 7.1. Wprowadzenie: co to jest pragmatyka? 207 e kada wypowied to w pierwszym rzdzie okrelony akt mowy, a wic, e uywajc sw nie tylko co mwimy, ale take co robimy. Powstaje teraz pytanie, w jaki sposb mona opisa rne rodzaje aktw mowy, takie jak na przykad wypowied (2)e. Zadania tego podj si ucze Austina, filozof John Searle, proponujc typologi opart na piciu kategoriach aktw mowy. Kategorie te to asertywy ((3)a), dyrektywy ((3)b), komisywy ((3)c), ekspresywy ((3)d) oraz deklaracje ((3)e). (3) a. asertywy: b. dyrektywy: c. komisywy: d. ekspresywy: e. deklaracje: Jurek duo pali. Wyjd std! Obiecuj, e jutro przyjd. Moje gratulacje z okazji urodzin. Bior sobie ciebie za ma i przysigam, e. Przykady z ostatniej serii (3) odpowiadaj mniej wicej przykadom z serii poprzedniej (2). Asertywne akty mowy, takie jak (2)a i (3)a, su do wyraania stwierdze, przekazywania opisw stanw rzeczy i zdobywania informacji za pomoc pyta. Dyrektywne akty mowy s rodkiem do wydawania polece ((3)b) lub wyraania prb ((2)b). Komisywne akty mowy to obietnice ((3)c), (2)c) oraz propozycje, ktre nakadaj na nadawc komunikatu okrelone zobowizania. Ekspresywny akt mowy suy do wyraania gratulacji ((3)d), uczucia wdzicznoci lub pochway ((2)d). Deklaracje, albo deklaratywne akty mowy, su zadeklarowaniu czy te ukonstytuowaniu jakiego (nowego) faktu spoecznego, ktry bez owej deklaracji nie moe zachodzi. S one elementem takich ceremonii jak zalubiny ((3)e) czy te nadanie nazwy podczas wodowania statku ((2)e). 7.1.2. Kognitywna klasyfikacja aktw mowy Niektre z piciu kategorii aktw mowy zaproponowanych powyej (3)s do siebie bardziej zblione ni inne. Wydaje si zatem, e akty mowy mona przypisa do pewnych

nadrzdnych kategorii na podstawie wystpowania okrelonych podobiestw. Na przykad asertywne akty mowy maj wiele cech wsplnych z pytaniami zadanymi w celu uzyskania informacji (Czy Jurek duo pali?). Jedne i drugie mona przypisa do nadrzdnej kategorii informatywnych 208 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA aktw mowy. Podobnie dyrektywy i komisywy mog utworzy wspln kategori, poniewa w obu przypadkach nadawca nakada jakie zobowizanie, albo na odbiorc (dyrektywy), albo na siebie samego (komisywy). Moemy je nazwa obligatywnymi aktami mowy. Ekspresywy i deklaracje rwnie maj podstawow wspln cech: w obu przypadkach wymagany jest pewien usankcjonowany tradycj rytua spoeczny, w ktrym akty te maj zosta spenione. Moemy, na przykad, zoy gratulacje z jakiej okazji, np. z okazji urodzin komu, kto ma wanie urodziny, a robic to, przekazujemy pewien spoecznie rozpoznawalny sygna, informacj, e ten kto jest nam bliski i e nie zapomnielimy o uroczystym dla niego dniu. Eks-presywne i deklaratywne akty mowy mona zatem wczy do nad-1 rzdnej kategorii konstytutywnych aktw mowy. Przyjrzymy si teraz bliej tym trzem gwnym kategoriom oraz rnym typom aktw mowy, ktre do nich nale. Informatywne akty mowy obejmuj wszystkie akty mowy, ktre su przekazaniu odbiorcy informacji, uzyskaniu informacji od odbiorcy lub te stwierdzeniu, e mwicy nie ma pewnych informacji. Informacja moe dotyczy tego, co rozmwcy wiedz, co sdz, o czym s przekonani lub te co czuj. (4) a. Nie znam za dobrze tego miasta. b. Czy moe mi pani powiedzie, jak dosta si do dworca? c. Tak. Niech pan skrci w lewo, potem jeszcze raz w prawo. Dworzec bdzie po lewej stronie. Informatywne akty mowy s nie tylko bardzo zrnicowane, ale te opieraj si na wielu dodatkowych zaoeniach - na przykad na zaoeniu, e odbiorca moe chcie wiedzie, dlaczego nadawca zadaje pytanie, i e on sam nie zna odpowiedzi. Dlatego te w powyszej krtkiej rozmowie nadawca najpierw wyjania, dlaczego zadaje pytanie ((4)a), a nastpnie zamiast zapyta wprost Gdzie jest dworzec?, sprawdza jednoczenie (Czy moe mi pani powiedzie), czy odbiorca jest w stanie udzieli tej informacji ((4)b). Wydaje si do oczywiste, e druga osoba nie odpowiada na zadane jej pytanie po prostu tak, ale interpretuje je jako pytanie, w ktrym chodzi o uzyskanie informacji i, jeli potrafi, stara si t informacj przekaza. Zwrmy te uwag, e nadawca odpowiedzi ((4)c) posuguje si trybem rozkazu7.1. Wprowadzenie: co to jest pragmatyka? 209 jcym - zwykle stosowanym w przypadku polece - w celu przekazania informacji, bez obligowania odbiorcy do zrobienia czegokolwiek. Przykad ten ilustruje tez, e nie ma prostej zalenoci midzy form wypowiedzi jzykowej (w tym przypadku trybem rozkazujcym) a intencj komunikacyjn, ktr ta forma realizuje. W przypadku obligatywnych aktw mowy zarwno motywacja, jak i spodziewany wynik interakcji s zupenie inne. Wyobramy sobie nastpujc sytuacj: Marek i Piotr wychodz z przyjcia. Poniewa Marek nie wypi tyle alkoholu co Piotr, moe powiedzie: (5) a. Marek: Daj mi kluczyki. Ja poprowadz. b. Piotr (podajc kluczyki): W porzdku. Nastpnym razem moja kolej, obiecuj. W wypowiedzi Marka ((5)a) mona wyrni dwa akty obligatyw-ne: dyrektyw i komisyw. Zauwamy, e proba wyraona w (5)a jest zupenie inna ni pytanie, ktre suy uzyskaniu informacji ((4)b). Marek nie chce, aby Piotr mu co powiedzia, ale eby co zrobi, a konkretnie, eby da mu kluczyki od samochodu. Marek, oczywicie, chce prowadzi. Celem

jego wypowiedzi jest po pierwsze zobligowanie Piotra, aby zrobi to, o co go prosi, ale te chce on poda powd swojej proby i dlatego proponuje, e to wanie on poprowadzi. Zgaszajc t propozycj, Marek zobowizuje si, e usidzie za kierownic, pod warunkiem, e Piotr przekae mu kluczyki. Podobnie wyglda wypowied Piotra ((5)b). Najpierw przychyla si on do proby, nie tyle uywajc sw, ile po prostu przekazujc kluczyki, a potem obiecuje, e poprowadzi nastpnym razem, przez co zobowizuje si do okrelonych dziaa w przyszoci. Jak wida, wszystkie obli-gatywne akty mowy, takie jak proby, propozycje i obietnice, maj jedn cech wspln. Nadawca zobowizuje odbiorc lub siebie samego do pewnych dziaa w przyszoci. Konstytutywne akty mowy to akty, ktre tworz rzeczywisto spoeczn. Dzieje si tak jedynie wtedy, gdy co zostaje wypowiedziane przez waciw osob, w okrelony sposb i w odpowiednim momencie. Jest tak zapewne w przypadku deklaracji (2)e: Nadaj ci imi Batory" oraz (3)e: Bior sobie ciebie za ma, i przysigam, e... Jedynie matka chrzestna moe nada nazw wodowanemu statkowi, tylko panna moda moe dopeni aktu zalubin. Warunki, ktre 210 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA musz zosta spenione dla takich konstytutywnych aktw mowy jak deklaracje, musz by spenione take w odniesieniu do ekspresyw-nych aktw mowy, jakimi s podzikowania ((2)d: Dziki. Wiedziaem, e mona na ciebie liczy) czy gratulacje ((3)d: Moje gratulacje z okazji urodzin). Dzikujemy komu i chwalimy kogo jedynie wtedy, gdy ten kto co dla nas zrobi lub te obiecuje, e zrobi. Tak samo gratulujemy z okazji urodzin tylko wanie wtedy, kiedy kto ma urodziny. A zatem, chocia ekspresywne akty mowy ((2)d, (3)d) i deklaratywne akty mowy ((2)e), (3)e) wyraaj rne intencje komunikacyjne, w obu przypadkach wymagane s te same warunki skutecznoci czy adekwatnoci aktu mowy, zwane warunkami fortunnoci. Na rys. l zestawiono podstawowe trzy kategorie aktw mowy-oraz ich podkategorie, a take typowe czasowniki, ktre s uywane w konkretnych wypowiedziach. W nastpnych podrozdziaach powicimy wicej uwagi tym podstawowym kategoriom, a take pokaemy, jaki wpyw na akty mowy maj warunki fortunnoci tych aktw oraz zasady kooperacji i grzecznoci. Zaczniemy od konstytutywnych aktw mowy. Rys. 1. Kategorie i podkategorie aktw mowy akty mowy konstytutywne informatywne obligatywne ekspresywne deklaratywne asertywne dzikow chwali przeprasza pozdrawia nazywa polubi skazywa ogasza twierdzi wyraa opisywa zaklada pytania o informacje pyta dyrektywne komisywne prosi obiecywa kaza proponowa proponowa radzi 7.2. Konstytutywne akty mowy a warunki fortunnoci

211 7.2. Konstytutywne akty mowy a warunki fortunnoci Kiedy kto wyraa swoje uznanie mwic Moje gratulacje albo gdy dokonuje deklaratywnego aktu mwic Ogaszam was mem i on, musz zosta spenione pewne warunki fortunnoci aktu mowy, a mianowicie: 1) akt musi by dokonany we waciwych okolicznociach i 2) wystarczy jedynie wypowiedzie odpowiedni formu bez robienia czegokolwiek. Porwnajmy konstytutywne akty mowy z inn form dziaania, powiedzmy, transakcj finansow, tak jak na przykad oddawanie dugu. Nie wystarczy po prostu powiedzie Niniejszym zwracam ci 1000 zotych; trzeba take rzeczywicie przekaza pienidze. Co wicej, wystarczy waciwie tylko przekaza pienidze, niczego przy tym nie mwic. Natomiast jeli chodzi o konstytutywne akty mowy, to mamy do czynienia z sytuacj odwrotn. Samo wypowiedzenie zwyczajowej formuy we waciwych okolicznociach moe zmieni sytuacj. Dobrym przykadem pokazujcym, jak wiele mona zdziaa przez konstytutywny akt mowy ((6)b) jest znana z anglosaskiej praktyki sdowniczej ponisza wymiana zda: (6) a. Adwokat: b. Sdzia: Sprzeciw, Wysoki Sdzie! Sprzeciw oddalony. W tym przypadku sdzia, przez wypowiedzenie zwyczajowych sw, konstytuuje okrelony fakt majcy moc prawn. Skrcona forma strony biernej w wypowiadanej frazie Sprzeciw oddalony jest usankcjonowanym tradycj odpowiednikiem zdania w stronie czynnej Oddalam sprzeciw, ktry zosta zgoszony. Wystarczy, aby sdzia uy zwyczajowej krtkiej formuy w odpowiednim momencie rozprawy sdowej, aby sprzeciw zosta rzeczywicie oddalony. 7.2.1. Podkategorie konstytutywnych aktw mowy Spord trzech nadrzdnych kategorii aktw mowy - informa-tywnych, obligatywnych i konstytutywnych - ta ostatnia ma prawdopodobnie najwicej podkategorii. Odnosi si to zarwno do eks-presywnych, jak i deklaratywnych aktw mowy. Kad kultur charakteryzuje wielka rnorodno zachowa rytualnych. Wiele z nich odnosi si do emocjonalnej strony ludzkiego ycia, ktra wyraana 212 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA jest w zachowaniach zarwno werbalnych, jak i niewerbalnych. Dla przykadu, w naszej kulturze ludzie czsto podaj sobie rce w gecie powitania. Ten sam rytua obejmuje wiele zachowa jzykowych, poczwszy od bardzo potocznych i swobodnych, a skoczywszy na formach oficjalnych i zinstytucjonalizowanych. Do potocznych wypowiedzi naley dua ilo zwyczajowych aktw mowy obejmujcych codzienne pozdrowienia, poegnania, podzikowania, pocieszenia, gratulacje, komplementy, przeprosiny itd. Nawet najbardziej powszechne pozdrowienia, takie jak Dzie dobry, nale do kategorii ekspresywnych aktw mowy. Ich pierwotn funkcj byo przecie yczenie dobrego dnia, yczenie, aby w tym dniu przytrafiay si tylko dobre rzeczy. Uywane jeszcze poegnalne pozdrowienie Z Bogiem, to skrcona formua wyraajca yczenie Niech ci Bg prowadzi, niech Bg nad tob czuwa. Ten pierwotny sens zosta tak mocno zakorzeniony w wyraeniu jzykowym, e niekoniecznie jest rozpoznawalny, a samo wyraenie jest po prostu zrytualizowa-nym poegnaniem. Niemniej jednak, jest ono nonikiem istotnych, spoecznie uznawanych wartoci. Wartoci te daj si szczeglnie odczu, kiedy, na przykad, ludzie postanawiaj nie pozdrawia si nawzajem. Wikszo ekspresywnych aktw mona realizowa za pomoc krtkich, zwizych wyrae jzykowych, takich jak cze, hej, pa, na razie, do zobaczenia, pij dobrze, dziki, zdrowie, niele, gratuluj, przepraszam, nie szkodzi itd. Cech charakterystyczn takich zrytualizowanych aktw mowy jest to, e s to czsto formy skrcone: dziki (zamiast dzikuj"), dobranoc (zamiast dobrej nocy"), d' dobry

czy te po prostu dobry (zamiast dzie dobry"), powtrzenia, jak na przykad cze, cze czypa, pa, oraz to, e wystpuj one take w poczeniu z wykrzyknikami: a..., cze; oj, przepraszam; hej, jak leci? Uywajc jzyka potocznego w typowych sytuacjach dnia codziennego, moemy sobie atwo pozwoli na pewn kreatywno, std te stosunkowo czste pojawianie si nowych form, na przykad zamiast standardowych pozdrowie na powitanie moemy usysze No, jak tam?; Co tam, yjemy jako?; Co tam u was? Przykady bardziej oficjalnych ekspresywnych aktw mowy s rwnie powszechnie znane. Wyobramy sobie nastpujc sytuacj: pewien dziennikarz wyrazi si w do ostrych sowach na temat dziaa podjtych przez pewn grup spoeczn, po czym rozptaa 7.2. Konstytutywne akty mowy a warunki fortunnoci 213 si burza. Dziennikarz, pewny swoich racji, nie reaguje, natomiast redaktor naczelny zabiera gos w jego imieniu: (7) W Polsce nie ma adnych przepisw, ktre zabraniayby publikacji tego typu. S pewne ograniczenia, ale tylko dla mediw elektronicznych. Ustawa o radiofonii i telewizji zabrania propagowania dziaa sprzecznych z prawem, oraz pogldw kolidujcych z moralnoci i dobrem spoecznym. Publikacja naszego kolegi nie musi si podoba, przynosi jednak pewne wane informacje i wane opinie. Redaktor X nie mia zamiaru nikogo obrazi; jeeli jednak kto poczu si uraony, jest nam bardzo przykro i przepraszamy w imieniu autora tekstu. Fragment ten, jako cao, jest ekspresywnym aktem mowy, jako e intencj komunikacyjn autora s przeprosiny. Jeeli jednak przyjrzymy mu si bliej, to dojdziemy do wniosku, e autorem kieroway jeszcze inne motywy. Najpierw informuje on czytelnikw o podstawowym zaoeniu dotyczcym przeprosin: nie mona obrazi nikogo, jeeli nie ma si takiego zamiaru. Redaktor naczelny przyznaje, e niektrzy ludzie mogli si poczu uraeni, i ich wanie przeprasza w imieniu" dziennikarza. Publiczne przeprosiny wypowiedziane w czyim imieniu ka nam si domyla, e ich nadawca zosta do wyraenia przeprosin upowaniony, a uycie czasownika w pierwszej osobie liczby mnogiej zmienia to przekonanie w pewno. Ostatnie zdanie wypowiedzi redaktora pozwala nam zwrci uwag na jeszcze jedno rozrnienie dotyczce aktw mowy. Wyra-eniaprzepraszamy i jest nam bardzo przykro s dobr ilustracj faktu, e istniej zarwno akty mowy dokonywane wprost i akty mowy dokonywane nie wprost. Uywajc obu wyrae dajemy do zrozumienia, e ubolewamy z jakiego powodu, niemniej jednak wyraenie jest mi przykro jest aktem mowy dokonanym nie wprost (wypowiadajc te sowa wyraamy ubolewanie i jednoczenie przepraszamy). Sam akt nie zostaje nazwany eocplicite przez uycie wyraenia jest mi przykro. Inaczej jest w przypadku uycia czasownika przeprasza. Mwic przepraszam, jednoczenie z nazwaniem aktu mowy podejmuj dziaanie, ktrego istota sprowadza si do przepraszania. Dlatego te czasownik przeprasza okrelany jest jako czasw214 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA nik performatywny, czyli taki, ktry nazywa akt mowy i jednoczenie go wyraa. To rozrnienie pozwala wyjani, dlaczego moemy powiedzie, e jest nam przykro, ale nie, e jest nam przykro w czyim imieniu. Wyraenie jest mi przykro moe suy jedynie wyraaniu, a nie nazywaniu aktu przeprosin. Jeli zatem chcemy przeprosi w czyim imieniu, pozostaje nam czasownik przeprasza. Czasowniki performatywne wystpuj, oczywicie, we wszystkich trzech nadrzdnych kategoriach aktw mowy, co pokazuje lista czasownikw w tabeli 1. Na biegunie przeciwnym do bieguna grupujcego wyraenia potoczne znajdziemy deklaratywy - wysoce sformalizowane wyraenia, ktre s wypowiadane tylko przez

okrelonych ludzi w ramach spoecznie usankcjonowanych instytucji. Typowe konteksty dla takich aktw mowy to na przykad sdziowanie w rozgrywkach sportowych, udzielanie chrztu czy lubu, prowadzenie rozpraw sdowych, skadanie zezna, zapisywanie spadku, udzielanie nominacji, ogaszanie wojny i wiele innych. Deklaratywne akty mowy z reguy charakteryzuje mocno skostniay" styl. Zawieraj one odniesienia do osoby, ktra dokonuje okrelonego aktu; zwykle jest to zaimek osobowy lub forma czasownika w pierwszej osobie liczby pojedynczej, albo s to wyraenia uyte w stronie biernej, tak jak w przypadku wyraenia Sprzeciw oddalony. Ponadto, jak ilustruj kolejne przykady ((8)i (9)), czasowniki uyte w takich wyraeniach musz mie form czasu teraniejszego, jako e w konstytutywnych aktach mowy wypowiadanie okrelonej formuy jest jednoczenie kreowaniem rzeczywistoci. Przykad (8) pokazuje, e okrelone akty mowy nie stanowi izolowanych dziaa, a s z reguy elementem szerszych zrytualizowanych zachowa. W ceremonii chrztu, ksidz najpierw zadaje szereg pyta skierowanych do rodzicw i rodzicw chrzestnych ((8)a), na ktre oni odpowiadaj twierdzco, a dopiero potem przystpuje do oficjalnego chrztu: (8) a. Rodzice i rodzice chrzestni, czy chcecie, aby wasze dziecko... ? b. Piotrze Andrzeju, ja ciebie chrzcz w imi Ojca i Syna i Ducha witego. Amen. 7.2. Konstytutywne akty mowy a warunki fortunnoci 215 (9) Niniejszym ogaszam stan wojenny na terenie caego kraju. Przykad (9) pokazuje, e wyraenia te mog zawiera przyswki i wyraenia przyswkowe, takie jak na przykad niniejszym, ktre okrelaj czas i miejsce performatywnego aktu mowy. Te wysoce sformalizowane wyraenia czsto take zawieraj czasownik performatywny, na przykad ogasza, ustanawia, stanowi itp. Spjrzmy na kolejny przykad: (10) W zeszym miesicu ogosili zarczyny. Przykad ten nie jest aktem wyraajcym zaistnienie stanu zarczyn", a suy jedynie jako ilustracja faktu, e czasowniki performatywne, takie jak ogasza, mog by uyte na wiele sposobw. W wypowiedzi (9) czasownik performatywny ogasza zosta uyty do realizacji intencji komunikacyjnej polegajcej na ustanowieniu nowej jakociowo rzeczywistoci". Natomiast w wypowiedzi (10) ten sam czasownik jest uyty w innym kontekcie i suy jedynie do opisu" okrelonej sytuacji, czyli jest aktem informatywnym dokonanym w stosunkowo oficjalnym kontekcie. 7.2.2. Warunki fortunnoci Warunki fortunnoci okrelaj wymagania w odniesieniu do okolicznoci, w ktrych nadawca komunikatu jzykowego moe uy pewnych wyrae tak, aby akt mowy by rzeczywistym dziaaniem jzykowym. Warunki fortunnoci mona sformuowa w odniesieniu do wszystkich typw aktw mowy. W przypadku informatywnego aktu mowy nadawca - na przykad lekarz - musi przede wszystkim sam posiada pewne wiadomoci na temat pacjenta, a po wtre, musi by upowaniony do przekazania tych informacji osobie, ktra o to prosi. W przypadku dyrektywnych aktw mowy - na przykad przy wydawaniu polece - nadawca musi by osob, ktrej ze wzgldu na swoj pozycj czy funkcj spoeczn przysuguje takie prawo. W wikszoci kultur pracownicy i dzieci nie maj prawa wydawa polece * pracodawcom czy rodzicom. H' Warunki fortunnoci s jednak szczeglnie wyranie okrelone iprzy deklaratywnych aktach mowy. Pytanie z przykadu (8)a poka216 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA ;

uje, e po to, aby zrytualizowane akty spoeczne - na przykad |j udzielanie chrztu - byy aktami fortunnymi, musz zosta spenione | rnego rodzaju warunki. Jeeli jeden z tych warunkw nie zostanie | speniony, cay akt mona zakwestionowa i w konsekwencji uzna, e nie zosta przeprowadzony zgodnie z obowizujcymi zasadami, a zatem e z prawnego punktu widzenia w ogle nie zaistnia. Wa- J nie tak si dzieje w przypadku niektrych apelacji do sdu wyszej instancji. Jeeli sd wyszej instancji uzna, e nastpiy pewne l uchybienia proceduralne w rozprawie sdowej, wyrok sdu niszej I instancji nie ma mocy prawnej, a rozprawa musi zosta przeprowadzona ponownie. Podobnie jest w przypadku zawierania lubu; jeeli nie zostanie on udzielony przez osob, ktra jest do tego upowaniona - ksidza, l kierownika urzdu stanu cywilnego, kapitana statku czy samolotu fj lub ambasadora - lub taki nie ma mocy prawnej. Trzeba jednak podkreli, e warunki skutecznoci aktw mowy nie s jedynie warunkami, ktre musz by spenione, aby deklaracje byy wice. Obowizuj one take w odniesieniu do codziennych zwyczajowych zachowa wyraanych przez ekspresywne akty mowy. Jeeli zatem chcemy pogratulowa komu z okazji urodzin, lubu czy awansu, nie zrobimy tego zwracajc si do niewaciwej osoby, gratulujc bez okazji albo w nieodpowiednim czasie. Mwic inaczej, takie postpowanie mona okreli jako nieudan" prb gratulacji. (11) a. M do ony: Wszystkiego najlepszego z okazji urodzin, kochaj nie. b. ona: Ty chyba nigdy nie zapamitasz, kiedy s moje urodziny! | Pomimo dobrych intencji komunikacyjnych, m wcale nie pogratulowa swojej wybrance z okazji urodzin, poniewa nie zostay zachowane wszystkie warunki niezbdne, aby taki akt mia miejsce. Gratulacje byy nieudane", a zatem wcale nie byy gratulacjami. Podobnie rzecz si przedstawia w przypadku wszelkich aktw konstytutywnych. Zdrowy rozsdek podpowiada nam, e akty takie maj sens, jeeli dokonuj si we waciwym czasie i miejscu oraz jeeli nadawc komunikatu jest waciwa osoba. Zarwno mwienie", jak i dziaanie" moe odnie okrelony skutek, jeeli spenione s wszystkie warunki. W przeciwnym razie nie ma dziaania", akt mo7.3. Informatywne akty mowy a zasada kooperacji 217 wy nie dokonuje si, a mamy do czynienia jedynie z wypowiadaniem rytualnych zwrotw i wyrae, ktre s .nie na miejscu". Warunki fortunnoci obowizuj w odniesieniu do wszystkich trzech nadrzdnych kategorii aktw mawy, a nie tylko aktw konstytutywnych. Ponadto, jak zobaczymy w dalszych rozdziaach, w odniesieniu do aktw mformatywnych i obligatywnych obowizuj jeszcze inne warunki. 7.3. Informatywne akty mowy a zasada kooperacji Wymiana informacji obejmuje zarwno przekazywanie, jak i uzyskiwanie informacji. Aby komunikacja bya maksymalnie efektywna, wane jest, by nadawca i odbiorca przekazu mogli korzysta z racjonalnych przesanek pozwalajcych im domyla si, co partner ju wie, a wic co nadawca moe zakada, a co odbiorca musi sam wywnioskowa. W kolejnych podrozdziaach zajmiemy si bliej pre-supozycjami i implikaturami, a take sposobami wspdziaania pomidzy nadawc i odbiorc, dziki ktrym moliwe jest racjonalne komunikowanie si. 7.3.1. Presupozycje konwersacyjne i konwencjonalne Z pewnoci nikt z nas nie zwrciby si z poniszym pytaniem (12)a do zupenie obcej osoby. Sformuowanie takiego pytania jest moliwe tylko przy zaoeniu, e wiemy <o sobie nawzajem do duo: (12) a. Maria: Cze, dokd dzisiaj zabierasz dzieci? b. Piotr: Chyba do parku. Zawsze sti tam dobrze bawi.

Musimy zaoy, e partnerzy uczestniczcy w tej krtkiej rozmowie znaj si oraz e ju wczeniej spotykali si i rozmawiali ze sob. Ten rodzaj wiedzy dotyczcej rzeczywistoci, ktr mona uzna za oczywist, nazywamy wiedz kontekstow. W tym przypadku musimy zaoy, e Maria wie, i Piotr regularnie wychodzi z dziemi. Takie oczywiste zaoenia przyjmowane w interakcji nazywamy pre-supozycjami konwersacyjnymi. Piotr nie zdecydowa jeszcze, dokd i tego dnia, ale zastanawia si nad pjciem do parku. Oboje uznaj za oczywiste wiele innych 218 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA faktw, jak choby to, e w pobliu jest park, i e jest to odpowiednie miejsce na spacer z dziemi. Ten rodzaj wiedzy to wiedza o wiecie, o ktrej wiadcz okrelone wybory gramatyczne. Jeeli Piotr mwi do parku, oznacza to, e zarwno Piotr jak i Maria wiedz lub mog si domyli, o ktry konkretnie park chodzi (ten, ktry jest niedaleko; ten, do ktrego Piotr zwyczajowo zabiera dzieci itd. Porwnajmy do jakiego parku). Poniewa ten rodzaj wiedzy wynika z okrelonych wyborw gramatycznych, zaoenia przyjmowane na tej podstawie nazywamy presupozycjami konwencjonalnymi. W kadej zwykej wymianie komunikacyjnej mamy do czynienia z zaoeniami, ktre rozmwcy przyjmuj za znane drugiej strome lub te takie, ktre mog by uznane za oczywiste ze wzgldu na sytuacj komunikacyjn. Ludzie, ktrzy nie znaj si osobicie, ale ktrzy nale do tej samej grupy narodowociowej czy kulturowej, podzielaj take pewne presupozycje kulturowe. Mona je uzna za podzbir presupozycji konwencjonalnych; jest to wiedza dotyczca okrelonych miejsc, wydarze historycznych, instytucji i zwyczajw politycznych, tradycji narodowej itp. Wemy pod uwag nastpujcy fragment wypowiedzi polityka, ktra jest stosunkowo jasna dla polskiego odbiorcy: (13) Magdalenka postawia pod znakiem zapytania czysto intencji obozu solidarnociowego. Wypowied ta moe by zinterpretowana tylko przy przyjciu okrelonych presupozycji kulturowych obejmujcych wiedz na temat historii Polski ostatnich lat. Jeeli wyobrazimy sobie osob, ktra stosunkowo dobrze zna jzyk polski, ale zupenie nie orientuje si w najnowszej historii kraju, moliwa jest sytuacja, w ktrej zinterpretuje ona t wypowied jako opis dziaa pewnej maej Magdaleny. Z pewnoci zdziwi j, e jaka niepowana Magdalenka" zostaa zestawiona z oficjalnym zwrotem postawi pod znakiem zapytania", ale wobec braku wymaganej wiedzy moe nie pomyle, e istnieje jakie inne rozwizanie. Przykad ten pokazuje, e w komunikacji z czonkami tej samej spoecznoci kulturowej czy narodowej posugujemy si wieloma presupozycjami, ktrych rdem jest wsplna wiedza kulturowa. 7.3. Informatywne akty mowy a zasada kooperacji 219 7.3.2. Zasada kooperacji i maksymy konwersacyjne Biorc pod uwag, e nawet w tak krtkiej wypowiedzi jak wypowied (13) zawarte jest tak wiele informacji, e tak wiele przyjmuje si za wiedz oczywist oraz e tak wielu rzeczy nie naley bra dosownie, moe zdumiewa fakt, e w ogle kto jest w stanie t wypowied waciwie zinterpretowa. A jednak udaje nam si to, i to nie tylko w tym przypadku, ale take wtedy, kiedy syszymy wiele innych wypowiedzi. Dzieje si tak dlatego, e przy interpretacji wypowiedzi posugujemy si pewnymi niepisanymi" reguami czy zasadami, zwanymi rwnie maksymami. Wedug brytyjskiego filozofa jzyka, Paula Grice'a, komunikacja midzyludzka oparta jest na nastpujcej nadrzdnej zasadzie kooperacji:

(14) Wno swj wkad w interakcj komunikacyjn tak, jak tego w danym jej stadium wymaga przyjty cel czy kierunek wymiany [komunikacyjnej] Uycie trybu rozkazujcego do sformuowania zasady kooperacji (14) nie oznacza, e rozmwcy musz si do niej bezwzgldnie stosowa, ale e jest to pewna zinternalizowana zasada, ktra umoliwia wspdziaanie podczas komunikacji. Ta nadrzdna zasada daje si rozbi na bardziej szczegowe reguy zwane maksymami konwersa-cyjnymi, ktre wedug Grice'a rzdz racjonalnym zachowaniem w ogle. a. MAKSYMA JAKOCI: Staraj si, aby twj wkad w konwersacj by prawdziwy 1. Nie mw czego, co uwaasz za nieprawd 2. Nie mw czego, czego nie moesz poprze dowodami b. MAKSYMA ILOCI: Staraj si, aby twj wkad w konwersacj by na tyle informatywny, na ile tego wymaga cel wymiany werbalnej, oraz aby nie zawiera wikszej iloci informacji, ni to jest konieczne c. MAKSYMARELEWANCJI: Bd relewantny (mw na temat) d. MAKSYMA SPOSOBU: (i) Wyraaj si jasno (ii) Unikaj niejasnych sformuowa 220 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA (iii) Unikaj niejednoznacznoci (iv) Bd zwizy (v) Mw w sposb uporzdkowany Sprbujmy teraz przyjrze si tym maksymom z bliska, zaczynajc od maksymy jakoci. Nakada ona na nas obowizek podawania prawdziwych informacji takich, ktre moemy poprze dowodami. Zamy, e pytamy kogo o wynik wczorajszego meczu pikarskiego, mwic na przykad Wiesz moe, kto wczoraj wygra?, a nasz partner nie zna rezultatu i podaje jedn z poniszych odpowiedzi: (15) a. Nie. b. Zao si, e Wisa", c. Wisa". Udzielajc pierwszej odpowiedzi, partner jest prawdomwny", poniewa mwi, e nie posiada wymaganych informacji. Udzielajc drugiej, nadal jest prawdomwny", jako e uycie czasownika zakada si wskazuje porednio, e nie zna odpowiedzi, ale e ma swoje powody, aby sdzi, e wygraa Wisa". Tylko w przypadku trzeciej odpowiedzi nasz partner nie jest prawdomwny", poniewa przedstawia rzeczywisto tak, jakby by w posiadaniu wymaganych informacji. Zwrmy uwag, e niekoniecznie oznacza to, i kamie; moe jedynie podawa jako prawdziwe co, na co nie ma dowodw. Kolejna maksyma konwersacyjna to maksyma iloci. Zobowizu-ie ona do przekazywania wszystkich niezbdnych informacji, kt-'-1'* moemy, tak aby zaspokoi potrzeby informacyjne" ~~4 3a duo, nie za mao, lecz w sam raz. Za-samochodzie koczy si benzyiacja benzynowa jest czynna. Pyta K? Pasaer moe udzieli jednej "S? T CC N zesta^ .o? .S ale wob?? jakie inrit? G-z czonkami^ gujemy si wit wiedza kulturow? vc? ^ 3 w niedziel jest zamknita. Nastpna knita w niedziel, ale jak masz kart, 7.3. Informatywne akty mowy a zasada kooperacji 221

Jeeli pasaer wie, e stacja za rogiem jest nieczynna w niedziel i udziela odpowiedzi (16)a, przekazuje zbyt mao informacji i tym samym nie przestrzega maksymy iloci. Tylko pozostae odpowiedzi, (16)b i (16)c, s odpowiedziami w duchu kooperacji. Trzecia maksyma to maksyma relewancji, ktr sam Grice nazywa maksym stosunku". Zastosowanie tej maksymy mona najlepiej pokaza na przykadzie krtkiej interakcji, ktra wydaje si odbiega od typowej wymiany komunikacyjnej. Jednak w odpowiedzi na pytania dosy czsto nie odpowiadamy wprost - albo dlatego, e nie znamy odpowiedzi, albo dlatego, e wiemy, i osoba zadajca pytanie moe atwo zinterpretowa nasz odpowied. Na pierwszy rzut oka odpowied (17)b udzielona na zadane pytanie nie wydaje si re-lewantna: (17) a. Syn: W ktrym roku zosta zaoony Uniwersytet Jagielloski? b. Ojciec: Encyklopedia jest na pce. Rzeczywicie moe si wydawa, e nie ma oczywistego zwizku midzy pytaniem syna a odpowiedzi ojca. Jeeli jednak przeanalizujemy t odpowied, to zgodzimy si z Grice'em, e rozmwcy zawsze staraj si postpowa wedug zasady kooperacji, nawet jeli nie wydaje si, e tak jest. Przy zaoeniu kooperacji ze strony ojca i uznaniu tym samym, e jego odpowied jest relewantna, mona wywnioskowa na podstawie maksymy relewancji, e encyklopedia jest waciwym rdem, po ktre powinien sign syn. Funkcjonowanie ostatniej maksymy - maksymy sposobu - rwnie najlepiej mona zilustrowa przykadem, ktry pozornie moe sugerowa postpowanie niezgodne z t maksym. Przykad pochodzi z ksiki Lewisa Carolla O tym, co Alicja odkrya po drugiej stronie lustra w tumaczeniu Macieja Somczyskiego. Wydaje si, e pierwsz wypowied w poniszej rozmowie naleaoby uzna za przykad braku kooperacji, jako e nie jest przestrzegane adne z zalece maksymy sposobu. Na pierwszy rzut oka wypowied (18)a nie jest w peni jasna (i), nie jest jednoznaczna (ii), nie jest zwiza (iii) ani te nie jest uporzdkowana (iv). (18) a. -A, jak wiesz, tylko jednego dnia mona otrzyma prezent urodzinowy. Oto i koniec twojej chway! (powiedzia Humpty "f Dumpty) 222 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA b. - Me rozumiem, co masz na myli, mwic chway'"? - powiedziaa Alicja. c. Humpty Dumpty umiechn si pogardliwie. - Oczywicie, e nie rozumiesz... i nie zrozumiesz, pki ci nie powiem. d. Mwic to, chciaem powiedzie: Oto nokautujcy argument w rozmowie z tob". e. - Ale chwaa" nie ma nic wsplnego z nokautujcym argumentem" i oznacza co innego - zaprotestowaa Alicja. f. - Gdy ja uywam jakiego sowa - powiedzia Humpty Dumpty z przeksem - oznacza ono dokadnie to, co mu ka oznacza... ni mniej, ni wicej. Ta rozmowa moe rzeczywicie sugerowa brak kooperacji, poniewa wypowied jednego z partnerw nie jest zrozumiaa dla drugiego. Takie wraenie odnosimy jednak wtedy, gdy podobnie jak Alicja - przyjmiemy zaoenie, e jzyk powinien by dosowny, e uycie jakichkolwiek metafor nie naley do repertuaru zwykych strategii kooperacyjnych. Humpty Dumpty w rozmowie z Alicj sugeruje, e dobra argumentacja moe by rdem chway. Punktem odniesienia jest w tym przypadku metafora pojciowa SPR TO WOJNA, a zatem dobry argument jest jak nokautujcy cios zadany przeciwnikowi podczas dyskusji i, podobnie jak zwycistwo w starciu czy wojnie, dobra argumentacja moe okry zwycizc w debacie chwa. W wypowiedzi (18)e Alicja krytykuje metaforyczne uycie jzyka. Chwaa" rzeczywicie nie oznacza nokautujcego argumentu", tak jak uwaa Alicja, ale nokautujcy

argument" moe by powodem do chway. W rzeczywistoci mamy tutaj do czynienia z dwiema metaforami pojciowymi: SPR TO WOJNA oraz ZWYCISTWO W WOJNIE / SPORZE TO CHWAA. Kiedy uywamy takich amalgamatw metafor, wcale nie zaciemniamy sensu tego, co chcemy przekaza, ale przekazujemy sens jakociowo rny i niemoliwy do wyraenia za porednictwem jedynie jzyka dosownego. Gdybymy rozumieli sens maksymy sposobu Grice'a w zawonym zakresie, jej praktyczne implikacje na niewiele by si zday. Jeeli jednak zaoymy, e zarwno metafora, jak i metonimia s naturalnymi elementami codziennego jzyka oraz e s one czsto niezbdne do wyraenia zamierzonego sensu, musimy uzna, e wiele 7.3. Informatywne akty mowy a zasada kooperacji 223 wypowiedzi, ktre na pierwszy rzut oka wydaj si niejasne i niezrozumiae, wcale takimi nie s. Musimy zatem doj do przekonania, e praktyczne rozumienie maksymy sposobu musi by rozszerzone tak, aby obejmowao znaczenia przenone. Trzeba take pamita, e praktyczne implikacje wynikajce ze stosowania maksymy sposobu s uwarunkowane kulturowo, a zatem kada kultura ma swoje odmienne normy i sposoby interpretacji wypowiedzi, wynikajce z przestrzegania maksymy sposobu. Dla przykadu (jak widzielimy w rozdziale 6.4) w rnych kulturach obowizuj rne kulturowo uwarunkowane stereotypowe scenariusze (skrypty) suce do wyraenia zasadniczo takich samych sytuacji. Podsumowujc, naleaoby powiedzie, e chocia zasada kooperacji i reguy konwersacji mog mie rne uwarunkowane kulturowo praktyczne implikacje, to jednak wydaje si moliwe, e zasada kooperacji jest regu uniwersaln i e maksymy konwersacyjne stanowi podstawowe uniwersalia pragmatyczne lub interpersonalne. 7.3.3. Implikatury konwersacyjne i konwencjonalne Pierwsza maksyma konwersacyjna, maksyma jakoci, mwi, e wsppracujcy ze sob rozmwcy powinni mwi prawd. Bez tego zaoenia rozmowa nie byaby moliwa. Gdyby rozmwcy zaczli wypowiada na przemian twierdzenia prawdziwe i faszywe, nie wskazujc przy tym, ktre twierdzenia s prawdziwe, a ktrych nie naley bra zbyt dosownie, komunikacja prawdopodobnie nie byaby moliwa. Ale czy rzeczywicie wymagane jest, aby rozmwcy mwili ca prawd? Czy powinni w swych wypowiedziach zawiera tyle prawdziwych informacji, ile potrafi dostarczy, tak jak to wynika z maksymy iloci (staraj si, aby twj wkad w konwersacj by na tyle informatywny, na ile jest to wymagane oraz aby nie zawiera wikszej iloci informacji, ni jest to konieczne). Chyba jednak nie. Nasuwa si pytanie, dlaczego tak jest. Gdyby rozmwcy zbyt wyranie okrelali swoje intencje komunikacyjne, z pewnoci uatwiaoby to odbiorcom rozumienie tych intencji, ale z drugiej strony nadmiar informacji mgby wyzwoli u nich poczucie niedowartociowania i dyskomfortu psychicznego. 224 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA Z tego wzgldu w interakcji komunikacyjnej nie naley nikogo zanudza nadmiarem informacji, a odbiorcy musz si stara wywnioskowa, do jakiego stopnia informacja jest porednio zawarta w przekazie. Typowym przykadem ukrywania intencji komunikacyjnych s rne codzienne narzekania, ktre znamy z ycia rodzinnego: (19) ona do ma: Zostawie otwart lodwk. Posugujc si maksymami relewancji, iloci i sposobu, odbiorca* odczyta" w takiej wypowiedzi znacznie wicej ni to, co zostao powiedziane explicite. Wypowied zostanie odebrana raczej jako proba, aby co zostao w danej sytuacji zrobione, a niejako opis tej sytuacji. Opis wyraa odstpstwo od pewnej typowej oglnej sytuacji, w ktrej lodwki

zostawia si zamknite, a przez to nawouje do podjcia dziaania zmierzajcego do przywrcenia stanu normalnego. Czasami kolejne wypowiedzi wydaj si nie mie adnego zwizku z poprzednimi. Ale nawet wtedy - jak twierdzi Grice - takie pozorne pogwacenie regu konwersacyjnych naley tumaczy jako dziaanie kooperacyjne. Spjrzmy na kolejny przykad. (20) a. Ania: Jak ci si podoba moja nowa fryzura? b. Jacek: Chodmy ju! Radykalna zmiana tematu ze strony Jacka to oczywiste pogwacenie reguy, e rozmwcy powinni mwi tylko prawd i nic wicej". Gdyby Jacek mia udzieli odpowiedzi zgodnie z zasad kooperacji, powiedziaby Fantastyczna! Naprawd mi si podoba albo Okropna. Jak moga co takiego ze sob zrobi. Takie race naruszenie regu nie jest jednak przypadkiem nieporozumienia, ale ma swj gboki sens. Jacek wyranie unika udzielenia relewantnej odpowiedzi, z czego Ania moe wywnioskowa, e taka odpowied mogaby by dla niej zbyt bolesna. Wnioski, ktre mona formuowa na podstawie maksym konwersacyjnych, nazywane s implikaturami. Jest kilka rodzajw im-plikatur, ale dwa z nich s szczeglnie wane: implikatury konwer-sacyjne i implikatury konwencjonalne. Implikatura konwersacyjna to informacja, ktr mona wywnioskowa z wypowiedzi, ale ktra nie jest dosownie zawarta w akcie mowy. Implikatury w przyka7.3. Informatywne akty mowy a zasada kooperacji 225 dach (17), (19)i (20)s zwizane z konkretnymi wypowiedziami, a przez to s uzalenione od kontekstu. Naley nadmieni, e implikatury nie musz by prawdziwe, albo, mwic inaczej, mog zosta uniewanione. Encyklopedia z przykadu (17) moe nie zawiera wymaganych informacji, chociaby dlatego, e kto wczeniej mg zniszczy waciw stron albo e jeden z tomw zosta komu poyczony i teraz go nie ma na pce. Implikatura konwencjonalna to implikatura, ktrej rdem s formy jzykowe wypowiedzi. Z tego wzgldu implikatura konwencjonalna nie moe zosta uniewaniona. Jednym z przykadw implikatury konwencjonalnej, ktry podaje Grice, jest kontrastywne znaczenie spjnikw przeciwstawnych, takich jak angielskie but lub polskie lecz, ale, a. Zaleno od kontekstu jest w tym przypadku wyranie widoczna w nastpujcych przykadach: (21) Flaga jest czerwona, ale nie cakiem czerwona. (22) ? On jest politykiem, ale jest uczciwy; i nie uwaam, e istnieje sprzeczno midzy byciem politykiem a byciem uczciwym. W przykadzie (21) ale pojawia si po to, aby uniewani implika-tur wynikajc z pierwszego zdania, mianowicie, e flaga jest w caoci czerwona. To samo mona powiedzie o zdaniu poprzedzajcym rednik w przykadzie (22). Jest ono rdem implikatury konwencjonalnej o istnieniu sprzecznoci midzy uczciwoci i karier polityczn. Zatem zdanie po redniku stoi w sprzecznoci ze zdaniem wczeniejszym i cao wydaje si trudna do przyjcia (std znak zapytania). Spjrzmy teraz na jeszcze jeden przykad, w ktrym rdem implikatury jest spjnik przeciwstawny a. Wyobramy sobie dwch znajomych, Andrzeja i Grzegorza, grajcych w tenisa. Po jakim czasie Andrzej mwi: (23) Suchaj, to co trzymasz w rce to rakieta tenisowa, a nie grabie. Andrzej uy konstrukcji, ktr mona schematycznie zapisa w ten sposb: nie A lecz B. Tak konstrukcj stosujemy wtedy, kiedy chcemy wprowadzi jakie poprawki. Wypowied Andrzeja to wyrane pogwacenie maksymy iloci, poniewa wie on doskonale, i 226 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA

nikt nie przypuszcza, e przedmiot, ktry Grzegorz trzyma w rce, to grabie, a jednak mwi rzecz dla wszystkich oczywist. Grzegorz z pewnoci wywnioskuje, e Andrzej nie przestrzega maksymy celowo i, zakadajc, e postpuje on zgodnie z zasad kooperacji, bdzie prbowa wywnioskowa intencj komunikacyjn swojego partnera. Najbardziej prawdopodobna interpretacja to sugestia, e Grzegorz posuguje si rakiet tak, jakby to byy grabie, czyli bez wymaganego wyczucia. Absurdalno sugestii, e Grzegorz mgby pomyle, i posuguje si grabiami, jest rdem ironii w wypowiedzi Andrzeja. W powyszych przykadach implikatury konwersacyjne nie pochodziy std, e nadawca przestrzega maksym konwersacyjnych, ale std, e zostay one pogwacone (Grice uywa angielskiego terminu flout - drwi, szydzi z czego"). Zwrmy uwag, e pogwacenie regu konwersacyjnych nie jest tym samym, co oszukiwanie. Pogwacenie regu konwersacyjnych jest jawne, a wic oczywiste dla odbiorcy, podczas gdy oszukiwanie jest ukrytym pogwaceniem regu, z ktrego odbiorca nie zdaje sobie sprawy i przyjmuje przekazywane treci w dobrej wierze. We wszystkich przypadkach metaforycznego uycia jzyka oraz w przypadkach wypowiedzi, ktre s rdem implikatur lub naruszaj maksymy konwersacyjne, zawsze mamy do czynienia z kooperacyjnym uyciem jzyka, o ile wypowied nadawcy jest relewantna (zgodna z wymogami maksymy relewancji). Mona zatem uzna, e ze wszystkich maksym konwersacyjnych, maksyma relewancji bd relewantny" (mw na temat) jest najwaniejsza. 7.4. Obligatywne akty mowy a zasada grzecznoci Dotychczas koncentrowalimy si gwnie na przestrzeganiu zasady kooperacji w odniesieniu do informatywnych aktw mowy. Jest jednak jeszcze jedna istotna zasada obowizujca w procesie komunikowania si, mianowicie zasada grzecznoci. I chocia odgrywa ona rwnie pewn rol w przypadku innych aktw mowy, najbardziej daje o sobie zna przy obligatywnych aktach mowy, tzn. przy wpywaniu na innych, aby za porednictwem dyrektywnych aktw mowy co dla nas zrobili, lub te przy skadaniu propozycji i obietnic 7.4. Obligatywne akty mowy a zasada grzecznoci 227 zrobienia czego dla innych za porednictwem komisywnych aktw mowy. Dla ilustracji, polecenia z przykadu (24)s w wikszoci sytuacji uznawane za bardzo niegrzeczne. (24) a. Drzwi!!! b. Powiedziaem ci, eby zamkn drzwi! Polecenie (24)a mona zaakceptowa jedynie w bardzo nielicznych przypadkach, i w znacznej mierze jest to kwestia intonacji, a (24)b zapewne tylko wtedy, gdy kto zwraca si do dziecka, ktre nie posuchao wczeniejszego polecenia. W kolejnych podrozdziaach sprbujemy si zastanowi, dlaczego zasada grzecznoci jest tak cile zwizana z obligatywnymi aktami mowy. 7.4.1. Rnica pomidzy pytaniami, ktre s zadawane w celu uzyskania informacji a dyrektywnymi aktami mowy Chocia rne strategie grzecznociowe stosowane s w wikszoci aktw mowy, wystpuj w tym wzgldzie rnice motywacji oraz rnice wynikajce ze spodziewanych rezultatw, ktre chcemy osign uywajc na przykad dyrektywy w rodzaju Moesz mi poda sl? czy pyta w rodzaju Przepraszam, ktra godzina? Kiedy nadawca zadaje pytanie dotyczce konkretnej informacji, nie moe mie cakowitej pewnoci, e odbiorca posiada informacje, ktre pozwol mu udzieli zadowalajcej odpowiedzi. Z tego wzgldu wikszo pyta, w ktrych chodzi o uzyskanie informacji, jest formuowana w sposb podobny do przykadu (25)a. Jeeli odbiorca odpowiada, e nie posiada wymaganych informacji ((25)b), nie mona go wini za to, e nie jest w stanie przekaza informacji, a nadawca nie ma powodw, aby uwaa, e zagadnita osoba nie mwi prawdy:

(25) a. Micha: Moe mi pani powiedzie, kiedy odjeda nastpny autobus? b. Starsza pani: Oj... niestety, nie wiem. Poniewa starsza pani odpowiedziaa, e nie moe przekaza informacji, o ktr prosi Micha, uzna on prawdopodobnie, e jego rozmwczyni rzeczywicie nie wie, kiedy odjeda autobus, a nie e powstrzymuje si od przekazania informacji z jakich innych powodw. Przyczyny powstrzymywania si od przekazywania informacji mog 228 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA obejmowa: ch dochowania tajemnicy lub dotrzymania obietnicy, e si jej dochowa, a take ch powstrzymania si od przekazania informacji dotyczcych wasnego ycia osobistego lub spraw finansowych. We wszystkich tych przypadkach zasada grzecznoci nakazuje nam powstrzymanie si od zadawania pyta. Natomiast w innych typowych sytuacjach w zasadzie nie odczuwamy adnych ogranicze, jeli chodzi o informacje, ktre chcemy uzyska. I jeli odbiorca powie, e nie zna odpowiedzi, nie ma powodw, aby to kwestionowa. Zadawanie pyta zmierzajcych do uzyskania informacji nie jest odbierane jako narzucanie si w takim stopniu, jak w przypadku prb i polece. Rwnie proby, dopki odnosz si do tak prostych czynnoci jak na przykad podanie solniczki, w zasadzie nie s problematyczne, natomiast sprawa si komplikuje, jeeli chodzi o wykonanie cikiej pracy. Spjrzmy na przykad (26): (26) a. Ola: b. Zbyszek: c. Zbyszek: d. Ola: e: Zbyszek: Zbyszek, pozbieraj te mieci, dobrze? INie chce mi si. Zrb to sama. Teraz, niestety, nie mog. Dlaczego? Ju jestem spniony. Na podstawie oglnej wiedzy, ktr Ola posiada na temat tego, co okreleni ludzie mog i zechc dla niej zrobi oraz wiedzy dotyczcej tej konkretnej sytuacji, Ola zakada, e Zbyszek bdzie skonny do kooperacji i pomoe jej. Jeeli jednak tego nie zrobi, Ola oczekuje, e poda jakie wyjanienie, takie jak np. w (26)c. A zatem, nawet jeli Zbyszek nie chce wykona polecenia lub speni proby Oli, nie przypuszczamy, aby zareagowa sowami Nie chce mi si ((26)b) - std znak zapytania na pocztku wypowiedzi. Zbyszek nie odpowie w ten sposb, bo zapewne nie chce uchodzi za niegrzecznego. Rozmwcy mog ucieka si do rnych strategii, aby unika nieprzyjemnych sytuacji, ktre niekiedy towarzysz dyrektywnym aktom mowy. 7.4.2. Grzeczno: uznanie autonomii rozmwcy Dlaczego tak wane jest, aby uywa konstrukcji gramatycznych, ktre nie nakadaj zdecydowanych zobowiza na odbiorc, jak zrobia to Ola w przykadzie poprzednim ((26)a)? Aby to wyjani, posumy si kolejnym przykadem: 7.4. Obligatywne akty mowy a zasada grzecznoci 229 (27) a. Ala: Jutro mam urodziny. Przyjdziesz? b. Magorzata: Naprawd bardzo bym chciaa... ale mam tyle pracy, e chyba nie dam rady. W tej krtkiej interakcji obie uczestniczki rozmowy pozwalaj drugiej stronie zachowa twarz". Po pierwsze, Ala nie narzuca si za bardzo, unikajc uycia dyrektywy wprost, tak jakby to byo w przypadku uycia trybu rozkazujcego: Przyjd jutro do mnie na urodziny. Ucieka si za to do poredniej dyrektywy w formie zdania pytajcego, za pomoc ktrego przekazuje zaproszenie. Magorzata take zachowuje si tak, aby pozwoli Ali zachowa twarz". Nie udziela bezporedniej odpowiedzi, poniewa taka odpowied mogaby zrani

uczucia Ali. Wida wyranie, e Magorzata nie chce i na urodziny. Prbuje zatem przedstawi swoj sytuacj w taki sposb, jakby nie miaa moliwoci przyjcia zaproszenia, poniewa niezalene od niej okolicznoci zmuszaj j do odrzucenia propozycji. Przykad ten pokazuje wyranie, e w interakcji komunikacyjnej ludzie nie tylko negocjuj znaczenie tego, co do siebie mwi, ale take swoje wzajemne relacje. Wane jest nie tylko, aby przekaza drugiej osobie, co si czuje, chce czy myli; wane jest take, aby wzi pod uwag to, co druga osoba moe poczu, zechcie i pomyle, kiedy do niej mwimy. Czy on si nie obrazi, kiedy powiem to, co naprawd chc powiedzie? Czy ona dalej bdzie miaa o mnie dobre zdanie i nie przerwie rozmowy? Jak mog powiedzie to, co chc powiedzie, eby oni dalej ze mn rozmawiali? Pytania tego typu wpywaj na nasze wybory leksykalne i gramatyczne w kadej sytuacji komunikacyjnej, poniewa uczestnicy kadej interakcji chc, aby uzna ich autonomi i uszanowa ich jako partnerw. Ludzie biorcy udzia w akcie komunikacyjnym maj wasn tosamo i chc, aby t tosamo uszanowa. A zatem akt komunikacyjny to take okazja, aby kreowa swj wasny wizerunek, aby przedstawi si w okrelony sposb w oczach innych. Tosamo, o ktrej tu mowa, jest zwykle okrelana jako twarz (ta najbardziej charakterystyczna cz ludzkiego ciaa metonimicznie oznacza ca osob i jej tosamo; por. zachowa/straci twarz). W akcie komunikacyjnym staramy si zbudowa swj dobry wizerunek oraz zachowa twarz, a nie utraci jej. Mamy nadziej, e na230 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA sze potrzeby i uczucia bd brane pod uwag przez osoby, z ktrymi rozmawiamy. Chcemy by lubiani i chcemy czu si dobrze, kiedy rozmawiamy. W wikszoci przypadkw chcemy take, aby dobrze czuli si nasi partnerzy. Aby to osign, stosujemy pozytywne i negatywne strategie grzecznociowe, tzn. mwimy co dodatkowo, po to, aby zaznaczy, e szanujemy potrzeby partnera wynikajce z jego chci zachowania twarzy". Zobaczmy teraz, w jaki sposb rne strategie komunikacyjne stosowane s w rozmowach w celu zmniejszenia dystansu miedzy rozmwcami (zblienie"), jak i w celu zwikszenia tego dystansu (oddalenie"). Na pocztku rozmowy zwykle korzystamy z tradycyjnych zwrotw w rodzaju Jak si masz? Mio ci znowu widzie itp., aby wyrazi zainteresowanie drug osob i tym samym ustanowi wspln podstaw do majcej nastpi rozmowy. Przekazujemy w ten sposb sygna, e kana komunikacyjny zosta otwarty i wyraamy ch komunikowania si. W tej fatycznej fazie interakcji moemy przystpi do zwykej rozmowy towarzyskiej na takie tematy jak pogoda lub zdrowie czy te ponarzeka na uciliwoci ycia, tzn. moemy poruszy tematy, ktre s stosunkowo neutralne, jeli chodzi o potrzeby i uczucia obu uczestnikw aktu komunikacyjnego. Takie bezpieczne tematy" nie maj wikszego znaczenia, jeli chodzi o zasadniczy przedmiot rozmowy, ale s bardzo wane do stworzenia dla niej waciwego klimatu. Niemniej jednak wikszo rozmw nie ogranicza si jedynie do bezpiecznych tematw". Zasadniczym powodem, dla ktrego podejmujemy rozmowy rnego rodzaju, jest ch przekazania innym tego, co mylimy, co chcemy zrobi sami lub co chcielibymy, eby zrobili inni. Kady mniej bezpieczny" akt mowy to potencjalne zagroenie dla twarzy" odbiorcy, bez wzgldu na to, czy zwracamy si do niego w informatywnym, czy te obligatywnym akcie mowy. Na przykad za pomoc obligatywnego aktu mowy chcemy co zrobi sami albo chcemy, aby odbiorca zrobi co dla nas. Jeeli przekazujemy to uywajc form gramatycznych, ktre wprost oddaj cel wypowiedzi -jak np. tryb rozkazujcy w (28)a dokonujemy bezporedniego aktu mowy, czyli posugujemy si takim aktem, w ktrym otwarcie i bezporednio wyraamy swoj intencj komunikacyjn. Takie dziaanie moe stanowi zagroenie dla poczucia niezalenoci i autono-

7.4. Obligatywne akty mowy a zasada grzecznoci 231 mii odbiorcy. Zatem jeeli podejrzewamy, e bezporedni akt mowy moe by odebrany jako niebezpieczestwo utraty twarzy", mamy moliwo wyboru jednego z wielu ukrytych" aktw dyrektywnych, czyli porednich aktw mowy. Jak pokazuj przykady (28)ae, istnieje wiele moliwoci wyboru wypowiedzi, ktre stanowi mniejsze zagroenie dla twarzy" odbiorcy. (28) a. Zamknij drzwi. b. Moesz zamkn drzwi? c. Zamkniesz drzwi? d. Czy moe pan/i zamkn drzwi? e. Zamknie pan li drzwi? f. Zamykamy, dobrze? g. Straszny tu przecig. W podrozdziale 6.4 zwrcilimy uwag na to, e w naszym krgu kulturowym obowizuje zasada wykluczajca uycie trybu rozkazujcego ((28)a) w rnych sytuacjach i postulujca uycie form pytajcych ((28)b, c, d, e, f). Chocia uycie trybu rozkazujcego ((28)a) jest zupenie naturalne w rozmowie midzy dobrymi znajomymi, to nie jest ono na miejscu, kiedy nadawca i odbiorca nie znaj si dobrze albo gdy odbiorca ma wyszy status spoeczny lub wysze stanowisko. Uycie trybu rozkazujcego (Zamknij drzwi) to najsilniejszy sposb oddziaywania na odbiorc, ale nie jest on zwykle stosowany. A przecie nawet uycie trybu rozkazujcego nie jest samo w sobie zagroeniem utraty twarzy". Mona sobie wyobrazi przerne sytuacje, ktre wymagaj uycia dyrektywnych aktw mowy w takiej wanie formie. Kiedy na przykad kto, powiedzmy kierownik, otworzy drzwi biura i na skutek przecigu wszystkie dokumenty zaczynaj fruwa po pokoju, sekretarka zapewne krzyknie: Drzwi! W tej kryzysowej sytuacji, jak wida, mona si uciec do sformuowa, ktre w normalnej sytuacji byyby traktowane jako bardziej niegrzeczne ni uycie formy Niech pan zamknie drzwi! Albo wemy pod uwag instrukcje komputerowe w rodzaju: Zaznacz wyrazy i nacinij szukaj". Trudno sobie wyobrazi, aby w takiej sytuacji nadawca ucieka si do jakich strategii grzecznociowych. Co ciekawe, nawet w kryzysowych sytuacjach uatwiamy odbiorcy zachowanie twarzy", stosujc formy bezosobowe zamiast trybu rozkazujcego w drugiej oso232 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA bie czy nawet konstrukcje bezczasownikowe. Jeeli zobaczymy, e kto obcy wchodzi na ulic wprost pod nadjedajcy tramwaj, to za- | pewne krzykniemy: Tramwaj! albo Uwaga! Wybr krtkiej formy jest podyktowany ograniczeniem czasowym, ale z dwu rwnej dugoci form: Uwaaj tramwaj! i Uwaga tramwaj! wybierzemy zapewne t ostatni. W sytuacji bardziej oficjalnej proba o zamknicie drzwi moe by wyraona jeszcze inaczej, przy uyciu porednich aktw mowy ((28)d, e, f). W takich wyraeniach wypowiadamy wicej ni jest to wymagane, wydaje si wic, e nie przestrzegamy maksymy iloci. Moemy wyrni w tym przypadku dwa podstawowe rodzaje strategii grzecznociowych. Pozytywne strategie grzecznociowe polegaj na przesyaniu sygnaw wiadczcych o tym, e nadawca bierze pod uwag potrzeby odbiorcy. Na przykad nadawca moe uy formy czasownikowej wskazujcej na zbir osb obejmujcych jego samego i odbiorc ((28)f): Zamykamy, dobrze? albo Chyba powinnimy zamkn drzwi, prawda? Takie wypowiedzi mog nawet wyraa zakazy. Grzeczny policjant moe zwrci si do kierowcy na przykad tak: Tutaj nie parkujemy. Inne strategie polegaj na prawieniu komplementw: Piknie pachnie. Sama

zrobia? Mog kawaeczek?, albo te na formuowaniu przekazu, ktry wskazuje na to, e nadawca i odbiorca nale do pewnej wsplnej grupy: Pom nam wszystkim. Negatywne strategie grzecznociowe polegaj na przesyaniu sygnaw wiadczcych o tym, e nadawca szanuje autonomi odbiorcy i uznaje, e ma on prawo do tego, aby mu si nie narzuca. W przykadach (28)b i d Czy moesz l moe pan/i zamkn drzwi? nadawca nie tyle wydaje polecenie, ile pyta, czy odbiorca jest w stanie co zrobi. Inna moliwo to pytanie o to, czy odbiorca ma zamiar lub ochot co zrobi, jak w przykadach (28)c i e. Jeszcze grze-czniejsza forma to forma trybu przypuszczajcego: Zamknby drzwi? Czy mgby pan zamkn drzwi? W tym przypadku nadawca wyraa niejako powtpiewanie odnonie do tego, czy odbiorca jest w stanie albo zechce podj jakie dziaanie i w efekcie nie powinien si czu w ogle zobowizany. Stosujc zarwno pozytywne, jak i negatywne strategie grzecznociowe mwimy wicej ni naprawd potrzeba, aby uchroni odbiorc przed utrat twarzy. 7.5. Wnioski: zalenoci pomidzy struktur zdania i typem aktu mowy 233 Jedn z form porednich aktw mowy, ktre w najwikszym stopniu wyraaj trosk o zachowanie twarzy odbiorcy, jest przekazanie ukrytego zamiaru komunikacyjnego tak, jak w przykadzie (28)g: Straszny tu przecig. W tym przypadku nadawca ogranicza si do podania powodu podjcia aktu mowy. Podobnie jak w analizowanych przykadach (19) i (20), odbiorca przekazu musi wywnioskowa im-plikatury konwersacyjne, tzn. to, e drzwi maj by zamknite. Im-plikatury tego typu odkrywane s na zasadzie relacji metonimicznej, w tym sensie, e tylko jeden element sytuacji interakcyjnej, mianowicie powd do podjcia dziaa, jest wyraony w sposb jawny, ale zastpuje on niejako cao, tzn. podjcie i wykonanie dziaania, ktre jest przedmiotem ukrytej proby. Zagroenie utraty twarzy jest nadal konsekwencj aktu mowy, ale jest to zagroenie, ktre ujawnia si w sposb poredni. Ponadto naley zauway, e w niektrych przypadkach wyraenie proby moe stanowi tak due zagroenie dla twarzy" odbiorcy (a take, z powodu niewaciwego zachowania, dla twarzy" nadawcy), e proba moe nie by w ogle sformuowana. Jeeli, na przykad, jaka wana osoba wygasza przemwienie, nikt prawdopodobnie nie zdecyduje si na wypowiedzenie na gos proby o zamknicie drzwi; nie zdecyduje si na akt mowy, ale podejmie sam okrelone dziaanie i po prostu zamknie drzwi. Jeeli spojrzymy na wyraenia z przykadu (24), to zauwaymy, e pozytywne i negatywne strategie grzecznociowe odzwierciedlaj ikoniczn zasad iloci, ktra zostaa omwiona w rozdziale 1: im wicej materiau jzykowego zawiera dane wyraenie, tym grzecz-niejsze wydaje si samo wyraenie. 7.5. Wnioski: zalenoci pomidzy struktur zdania i typem aktu mowy W rozdziale 4 (4.4.1) zwrcilimy uwag na fakt, e trzy podstawowe typy zda wyrnione ze wzgldu na modalno, czyli intencje nadawcy, mona powiza z okrelonymi formami wypowiedzi: (a) zdanie orzekajce to nienacechowana odmiana zdania, przy pomocy 234 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA J Rys. 2 Zdania orzekajce Zdania pytajce Zdania dajce Konstytutywne akty mowy Informatywne akty mowy -^ Obligatywne akty mowy ktrej opisujemy okrelony stan rzeczy, (b) zdanie pytajce, takie jak., na przykad pytanie o rozstrzygnicie z partyku czy lub pytanie intonacyjne, to forma suca do zadawania pyta

oraz (c) zdanie dajce, na przykad zawierajce czasowniki w trybie rozkazujcym, to typ zdania, ktre suy do wydawania polece: (29) a. Marysia zamkna drzwi b. Czy Marysia zamkna drzwi? c. Marysiu, zamknij drzwi! W tym rozdziale jednak, zwracajc baczniejsz uwag na to, jak jzyk jest rzeczywicie wykorzystywany w sytuacjach komunikacyjnych, pojawio si wiele przykadw, w ktrych intencja komunikacyjna nadawcy nie da si jednoznacznie powiza z okrelonym typem zda. Na przykad zdanie orzekajce, takie jak Zostawie otwart lodwk, moe wyraa ukryte polecenie Zamknij lodwk". Szczeglnie w przypadku obligatywnych aktw mowy uciekamy si do rnych form wypowiedzi; nie chcc wyraa polece czy prb wprost, stosujemy zdania orzekajce lub pytajce. Rys. 2 pokazuje niektre z moliwych kombinacji: te najbardziej typowe - chocia niekoniecznie oznacza to, e s one najczciej uywane - zaznaczone s za pomoc linii cigej, a te, ktre s mniej prototypowe, za pomoc linii przerywanej. Posuwajc si od prawego grnego rogu tabeli w d, widzimy, e konstytutywne (deklaratywne i ekspresywne) akty mowy mog by wyraone jedynie przy uyciu zda orzekajcych, podczas gdy informatywne akty mowy mog by wyraone przy uyciu zarwno zda orzekajcych, jak i pytajcych, a obligatywne akty mowy daj si wyrazi przy uyciu wszystkich trzech typw zda: orzekajcych, pytajcych i dajcych, 7.6. Podsumowanie 235 z ktrych kady ma okrelon warto stylistyczn i wywouje okrelony efekt. Ponisze przykady ilustruj moliwe poczenia typw zda przedstawionych w tabeli 2 z odpowiednimi typami aktw mowy. (30) a. Zdanie orzekajce Akt konstytutywny: Akt informatywny: Akt obligatywny: b. Zdanie pytajce Akt informatywny: Akt obligatywny: c. Zdanie dajce Akt obligatywny: Nadaj ci imi Batory". Mj komputer nie dziaa. Zostawie otwart lodwk. Wiesz, kiedy odchodzi autobus? Mgby zamkn drzwi? Zamknij drzwi! 7.6. Podsumowanie W rozdziaach od l do 6 koncentrowalimy si na przedstawieniowej funkcji jzyka. W rozdziale 7 gwny nacisk zosta pooony na interpersonaln albo komunikacyjn funkcj jzyka. Pomijajc funkcj fatyczn, jzyk uywany w konkretnej sytuacji suy do wyraania okrelonych intencji komunikacyjnych nadawcy, ktre ujawniaj si w aktach mowy. Zagadnienia tego typu stanowi istot pragmatyki, dziau jzykoznawstwa zajmujcego si dziaaniem za pomoc jzyka. Trzy gwne rodzaje dziaa jzykowych" to konstytutywne akty mowy - takie jak przeprosiny czy skazywanie pod-sdnego, informatywne akty mowy oraz obligatywne akty mowy. Wrd konstytutywnych aktw mowy moemy wyrni codzienne, potoczne ekspresywne akty mowy, takie jak gratulacje, przeprosiny, pocieszenia oraz bardziej oficjalne deklaratywne akty mowy, takie jak np. ogaszanie zebrania za zamknite. Ich wspln cech jest to, e wypowiedzenie waciwych sw, we waciwym czasie i przez odpowiedni osob stanowi zarazem dokonanie okrelonego aktu. Oznacza to zatem, e dokonanie aktu mowy zaley w sposb zasadniczy od spenienia warunkw fortunnoci aktu, tzn. warunkw, ktre s

niezbdne, aby akt mowy by fortunny. W wielu przypadkach czasownik okrelajcy typ konstytutywnego bd innego 236 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA aktu mowy moe by uyty zarwno do wyraenia, jak i do opisu tego j aktu mowy; czasownik taki okrelany jest jako czasownik performa-tywny. Informatywne akty mowy su albo przekazywaniu informacji, jak to si dzieje w przypadku asertywnych aktw mowy, albo te uzyskiwaniu informacji, jak to si dzieje w przypadku zadawania pyta, ktrych celem jest pozyskanie informacji. W obu przypadkach uczestnicy aktu komunikacyjnego wykorzystuj wiedz kontekstow, ktra pozwala okreli presupozycje konwersacyjne implikowane przez nadawc. Inny rodzaj presupozycji to presupozycje konwencjonalne, ktre implikowane s na podstawie okrelonego kodowania przekazu (id do parku i id do jakiego parku) i oglnej wiedzy o wiecie czy te wiedzy kulturowej, ktr nadawca ma prawo uzna za wiedz oczywist. W przypadku informatywnych aktw mowy mamy czsto do czynienia z ogromn rnic pomidzy tym, co jest dosownie wypowiedziane a tym, co jest komunikacyjnie implikowane. Aby wyjani procesy poznawcze, ktre umoliwiaj odbiorcy przeoenie" tego, co dosownie wypowiedziane na sens komunikacyjny wypowiedzi, Grice postuluje zasad kooperacji. Zakada ona, e uczestnicy aktu komunikacyjnego w peni wspdziaaj ze sob w okrelony sposb oraz e postpuj wedug pewnych regu zwanych maksymami konwersa-cyjnymi. Maksymy te to maksymy jakoci, iloci, relewancji i sposobu. Zasad kooperacji mona uzna za uniwersaln regu jzykow, a maksymy konwersacyjne za uniwersalne reguy pragmatyczne, zwane take uniwersaliami interpersonalnymi. Przy interpretacji wielu wyrae nie tylko korzystamy z czterech maksym konwersacyjnych; bardzo czsto musimy odkrywa informacje, ktre nie s wyraone wprost. Informacje tego typu nazywamy implikaturami konwersacyjnymi, jeeli zale one bezporednio od konkretnego aktu mowy, jeeli natomiast zale od uytych form gramatycznych i s oglniejszej natury, nazywamy je implikaturami konwencjonalnymi. W wielu przypadkach uczestnicy aktu komunikacyjnego zdaj si otwarcie narusza maksymy konwersacyjne, ale nawet wtedy przestrzegaj zasady kooperacji, wyraajc swoje intencje komunikacyjne nie wprost. 7.7. Zalecana lektura 237 Obligatywne akty mowy su narzucaniu pewnych zobowiza albo odbiorcy (dyrektywne akty mowy), albo samemu nadawcy (ko-misywne akty mowy) i dlatego wymagaj taktu i zachowania pewnych norm grzecznociowych. Bezporedni akt mowy, szczeglnie w przypadku uycia trybu rozkazujcego, moe oznacza zbyt otwarte narzucenie woli nadawcy, dlatego w wielu sytuacjach, aby pozwoli odbiorcy zachowa twarz, stosowane s porednie akty mowy. Przy pomocy negatywnych strategii grzecznociowych nadawca koncentruje si na moliwociach i chci odbiorcy do spenienia proby, natomiast przy pozytywnych strategiach grzecznociowych nadawca moe zaproponowa wsplne podjcie okrelonych dziaa (Chyba powinnimy zamkn drzwi). 7.7. Zalecana lektura Oglny wstp do zagadnie pragmatycznej interpretacji wypowiedze zawiera praca A. Awdiejewa (1987). Peny wykad teorii aktw mowy znajduje si w pracach jej twrcw, J. Austina (1993) i J. Searle'a (1987); patrz take prace A. Wierzbickiej (1973). O kognitywnej analizie aktw mowy pisze R. Kalisz (1994). Przeomowa praca na temat maksym kooperacji to praca P. Grice'a (1980). Na temat strategii grzecznociowych, patrz J. Antas (1999). Analiz chwalenia si jako aktu mowy zawiera praca D. GalasisWego (1992).

7.8. wiczenia i zadania 1. Przyjrzyj si poniszym wypowiedziom. Najpierw przyporzdkuj je do gwnych typw aktw mowy: (i) konstytutywnych, (ii) obli-gatywnych lub (iii) informatywnych, a nastpnie do poszczeglnych podkategorii: (i) deklaratyww bd ekspresyww, (ii) komisyww bd dyrektyww oraz (iii) asertyww i pyta o informacje. Zdecyduj take, ktre z obligatywnych aktw mowy s bezporednimi, a ktre porednimi aktami mowy. a. Mam Ci poda troch kawy? b. Niniejszym ogaszam zebranie za zamknite. 238 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA c. (W ksigarni): Przepraszam, gdzie jest dzia jzykowy? d. (W restauracji): Poda ju kaw? e. (Na drzwiach sklepu): Przerwa 12.00-14.00 f. O Boe! To znowu on! g. A c ty robisz w moim pokoju? h. Nie moecie zachowywa si troch ciszej? 2. W poniszych przykadach sowa dziki, dzikuj, podzikowania wypowiadane s w rnych sytuacjach i z rnych powodw. Sprbuj odpowiedzie (i) co jest powodem, czy te z jakiej okazji uyte s te wyraenia, (ii) czy sytuacja jest nieformalna, czy te bardziej oficjalna, oraz (iii) czy sposb uycia tych wyrae wydaje ci si waciwy w tych konkretnych sytuacjach? a. Wielkie dziki za ten prezent. b. Marysia podaa mu maso. - Dzikuj -powiedzia Micha. - Dzikuj bardzo. c. - Mog Ci podrzuci do miasta? - O, bardzo dzikuj. d. - Jak tam wycieczka do Parya? - W porzdku, dzikuj! e. Prezydent wyrazi swoje podzikowania za prac odchodzcego ministra. 3. W podrozdziale 7.2.1 zwrcilimy uwag na to, e ekspresywy mog rni si od siebie pod wzgldem stopnia oficjalnoci. Powiedzielimy rwnie, e moemy, uywajc czasownika performatyw-nego, nazwa akt mowy, ktrego dokonujemy. Jeeli porwnamy uycie zwrotw przepraszam i jest mi (bardzo) przykro, to zauwaymy, e pierwszy jest czciej uywany i naley do zwrotw mniej oficjalnych ni drugi. Sprbuj okreli, czy w poniszych przykadach mog by uyte oba zwroty, oraz dlaczego tak jest. Sprbuj take sformuowa oglne wnioski na temat zalenoci midzy czstotliwoci wystpowania tych zwrotw, kontekstem, w ktrym si pojawiaj oraz ich wpywem na stopie oficjalnoci przekazu. a. Id i przepro siostr za to, e j uderzye. b. Na wstpie musz przeprosi za zwok w odpowiedzi na Paski list. 7.8. wiczenia i zadania 239 c. Przykro mi, e si spniem. d. Takie zachowanie jest niewybaczalne. dam przeprosin. 4. Spjrzmy raz jeszcze na fragment ksiki Lewisa Carolla O tym, co Alicja odkrya po drugiej stronie lustra (18) i sprbujmy przeanalizowa, jak rol odgrywa jzyk przenony w przekazywaniu informacji. a. Dlaczego informacja przekazana w (a) jest dla Alicji niejasna? Jaka relacja pojciowa pojawia si tutaj pomidzy zastosowaniem przekonywajcej argumentacji i chwa"? b. Czy poprzez wypowied (b) Alicja dokonuje asertywnego aktu mowy, czy te jest to pytanie o informacj wyraone nie wprost? Jak mona dokona tego aktu mowy w sposb bardziej bezporedni?

c. Wypowied (c) wyranie sugeruje, e Humpty Dumpty waciwie interpretuje wypowied Alicji. Jaki rodzaj implikatury (konwer-sacyjn czy konwencjonaln) wykorzystuje on przy interpretacji? W tej samej wypowiedzi (c) Humpty Dumpty przekazuje informacj, e nie moemy wiedzie, co nadawca ma na myli, dopki on nam tego nie powie. Ktrej z dwu typw implikatur Humpty Dumpty nie bierze pod uwag w tej wypowiedzi? d. Jak metafor pojciow wykorzystuje Humpty Dumpty w wypowiedzi (d)? e. Dlaczego Alicja go nie rozumie? f. Wypowied (f) zdaje si sugerowa, e Humpty Dumpty uywa jzyka w bardzo nietypowy sposb. O jakiej oglnej zasadzie jzykowej, z ktrej zreszt cay czas korzysta, Humpty Dumpty zapomina? 5. Ktra z maksym konwersacyjnych zostaa naruszona w poniszych interakcjach komunikacyjnych? a. A: Co jade na obiad? B: Ryb. b. A: Cze. Jak leci? B: No c, w poniedziaek byam u lekarza i wysa mnie do specjalisty. Jak dobrze pjdzie, to bd miaa termin dopiero w lipcu. Wiesz jak to jest z t reform suby zdrowia. Do tego czasu to ju pewnie sama wyzdrowiej albo... 240 DZIAANIE ZA POMOC SW: PRAGMATYKA c. A: Moesz mi powiedzie, ktra jest godzina? E:Tak. d. A: Masz troch czasu? B: Jeli masz pienidze... e. A: Wstawie piecze do piekarnika? B: Tak, ale si nie mieci. 6. Jaka jest oglna cecha pozytywnych i negatywnych strategii grzecznociowych? Sprbuj okreli, jaki rodzaj strategii wybrali nadawcy poniszych wypowiedzi i uzasadnij swj wybr. a. Chod, szybko! Zobacz, kto idzie. b. Mogaby mu powiedzie, e mnie tutaj nie ma? c. Byby pan tak uprzejmy i przytrzyma to dziecko? d. Przepraszam, nie teraz. Musz zaraz i do kierownika. e. Powiedzmy mu, e mamy wane spotkanie. f. A moe by mu tak powiedzie, e po prostu jestemy zajci? 7. Wypowiedzi przedstawione poniej to wypowiedzi matki skierowane do maego dziecka w kilkuminutowych odstpach czasu. Do ktrej strategii grzecznociowej ucieka si matka? Kolejne wypowiedzi s coraz mniej grzeczne. Biorc pod uwag ilo sw w wypowiedziach matki oraz rnic midzy bezporednimi i porednimi aktami mowy, sprbuj wyjani, w jaki sposb to si dzieje. a. Przestaby ju si tak bawi, dobrze? b. Przestaniesz wreszcie. Ju mwiam. c. Przesta. Nie rozumiesz? d. Syszysz? Do! 8. Pracownicy firm zajmujcych si oferowaniem usug i sprzeda przez telefon przechodz specjalne szkolenia, podczas ktrych ucz si stosowania pewnych aktw mowy i strategii komunikacyjnych po to, aby ich rozmwcy nie odoyli suchawki. Poniej przedstawiono dwa przykady takich instruktaowych rozmw. Sprbuj okreli, z jakimi aktami mowy mamy w nich do czynienia (obliga-tywne, informatywne czy konstytutywne) oraz dziki jakim innym strategiom druga rozmowa jest lepszym przykadem rozmowy z potencjalnym klientem ni pierwsza. 7.8. wiczenia i zadania 241 a. Pracownik: Nazywam si Andrzej Winiewski i dzwoni do pana z firmy XXX.

Jan Kowalski: Tak? Pracownik: Czy byby pan zainteresowany lokatami terminowymi, dziki ktrym uzyskaby pan oprocentowanie wysze od przecitnych? Jan Kowalski: Nie bardzo. Waciwie nie mam co odkada i nie interesuje mnie to. Do widzenia. b. Pracownik: Jestem przedstawicielem XXX. Zgodzi si pan, e przy dzisiejszej stopie inflacji korzystna lokata terminowa to co, co nie zdarza si czsto? Jan Kowalski: No... nie wiem. Pracownik: Ano wanie. Wydaje mi si, e mgby pan by zainteresowany lokat, ktra pozwala uzyska odsetki znacznie wysze ni inne lokaty, a nawet inne formy inwestycji kapitaowych, prawda? Jan Kowalski: Chyba tak. Pracownik: Prosz mi powiedzie, czy byby pan zainteresowany uzyskaniem od nas broszury informacyjnej, z ktrej mgby si pan dowiedzie, jak ulokowa swoje pienidze, aby uzyska wysze odsetki? Rozdzia 8 Struktura wypowiedzi: lingwistyka tekstu Dotychczas zajmowalimy si pojedynczymi wyraeniami jzykowymi, takimi jak sowo, morfem, zdanie czy akt mowy. W rozdz. 7 zbadalimy, w jaki sposb w danej sytuacji komunikacyjnej mona interpretowa poszczeglne wypowiedzi jako okrelone akty mowy. W tym rozdziale przekroczymy poziom pojedynczych wypowiedzi jzykowych, aby zobaczy, jak rozmwcy interpretuj wyraenia jako skadniki wikszej caoci. Pytanie brzmi wic nastpujco: w jaki sposb elementy jzyka s ze sob powizane w ramach tekstu? Tekst stanowi ustne bd pisemne przywoanie jakiego zdarzenia bd serii zdarze. Skadajce si na tekst sowa i zdania to jeszcze nie wszystko; lingwistyka tekstu musi take uwzgldni nasz interpretacj tekstu oraz jej podstawy. W tym kontekcie przekonujemy si, e tekst niemal nigdy nie zawiera wszystkich wskazwek niezbdnych do jego interpretacji; w tym procesie znaczco uzupeniamy tekst na podstawie naszej znajomoci danej kultury i wiata. Tak powstaje nasze odczytanie tekstu, tzn. spjna interpretacja caoci czca skadniki tekstu i nasze wyobraenia o wiecie. W gruncie rzeczy spjno tekstu nie tkwi wic w pierwszym rzdzie w wyraeniach jzykowych, lecz w zwizkach pojciowych midzy rozmaitymi bytami oraz zdarzeniami, do ktrych tekst nas odsya. 244 STRUKTURA WYPOWIEDZI: LINGWISTYKA TEKSTU 8.1. Wprowadzenie: komunikacja, tekst i lingwistyka tekstu Kiedy posugujemy si pismem, komunikacja dokonuje si gw- | nie bd cakowicie za pomoc sw. Jest to komunikacja werbalna. Z kolei kiedy mwimy, komunikat nie ogranicza si do sw -wypowied nie jest tylko komunikacj werbaln - lecz obejmuje jeszcze gono, rytm i tempo emisji. Te elementy towarzyszce sowom okrela si mianem komunikacji paraj^zykowej (bd parawerba-nej). Wreszcie gesty, wyraz twarzy i mowa ciaa to przykady komunikacji niewerbalnej. W postaci mwionej tekst, czyli wypowiadane sowa, to tylko jedna z trzech form ekspresji. Natomiast w postaci pisanej tekst to niemal cay przekaz. W obydwu przypadkach tekst jest wszake tylko jednym aspektem bd skadnikiem aktu komunikacji; drugim jest mentalny baga, z ktrym suchacz lub czytelnik przystpuje do interpretacji tekstu. Baga ten obejmuje jego wasny wiat, idee i uczucia, a take znajomo kultury i rzeczywistoci.

Moemy zatem zdefiniowa tekst jako zbir wyrae jzykowych uywanych w akcie komunikacji wraz z ich interpretacj dokonan przez suchacza bd czytelnika. Powysza definicja odnosi si zarwno do komunikacji w formie mwionej, jak i pisanej; zakadamy ponadto, e tekst obejmuje jedynie stron werbaln aktu komunikacji (pomijamy wic komunikacj parawerbaln i niewerbaln). Definicja uwzgldnia take wiedz o kulturze i o wiecie, bez ktrej tekst nie mgby zosta zinterpretowany. W postaci schematycznej definicj przedstawia rysunek 1. Lingwistyka tekstu bada, w jaki sposb nadawca (mwicy bd piszcy) i odbiorca (suchajcy bd czytajcy) komunikuj si za porednictwem tekstw, tzn. jak wykraczaj poza sowa, ktrymi si posuguj, aby dostrzec relacje midzy zdaniami, akapitami, ustpami itd. W tym rozdziale ograniczymy si zasadniczo do relacji midzy zdaniami. Tworz one skomplikowan sie, ktra zasuguje na odrbne potraktowanie - obok relacji wyszego rzdu wystpujcych w tekcie i w typach tekstu. 8.2. Funkcja przedstawieniowa tekstu 245 Rys. 1. Komunikacja, tekst i wiedza kulturowa komunikacja wiat mwicego/suchacza niewerbalne parajzy-kowe werbalne idee i uczucia wiedza o kulturze i wiecie WSKAZWKI INTERPRETACYJNE mwione pisane TEKST PODSTAWA INTERPRETACJI 8.2. Funkcja przedstawieniowa tekstu W trzeciej czci Podry Guliwera Jonathana Swifta gwny bohater opisuje projekty naukowe, ktrymi zajmowaa si Akademia na wyspie Lagado. Poniszy fragment dotyczy drugiego z tych projektw, ktry mia na celu cakowite wyeliminowanie sw. Drugi [projekt] zakada odrzucenie wszystkich w ogle sw; co zalecano jako wielce korzystne z punktu widzenia zdrowia i zwizoci. Gdy jest rzecz jasn, e kade wypowiedziane przez nas sowo nadgryza w pewnym stopniu nasze puca i powoduje ich ubytek, co w nastpstwie przyczynia si do skrcenia nam ycia. Przedstawiono wwczas rodek zaradczy w postaci przedmiotw. Sowa s jedynie ich nazwami; wygodniej wic byoby dla wszystkich, gdyby nosili przy sobie przedmioty konieczne dla wyraenia sprawy, o ktrej chcieliby rozmawia. Wynalazek ten z pewnoci wprowadzono by w ycie z wielk wygod i popraw zdrowia poddanych, gdyby kobiety sprzymierzywszy si z niepimiennym motochem nie zagroziy buntem, jeli nie zezwoli im si przemawia wasnymi jzykami, jak to czynili przodkowie. Tak nieugitymi, nieprzejednanymi nieprzyjacimi nauki s prostacy. Wielu jednak z najuczeszych i najmdrszych stosuje nowy sposb wyraania si przez przedmioty, co sprawia kopot jedynie wwczas, gdy czowiek ma 246 STRUKTURA WYPOWIEDZI: LINGWISTYKA TEKST Rys. 1. Rozmowa mdrcw bez sw, tylko za pomoc przedmiotw do zaatwienia wielkie, zrnicowane sprawy i musi dwiga na grzbiecie wikszy tob z przedmiotami, a nie moe pozwoli sobie na jednego lub dwu krzepkich sucych. Czsto widywaem dwu takich mdrcw uginajcych si pod uciskiem owych brzemion, jak u nas wdrowni kramarze. Gdy napotkali si na ulicy, kadli na ziemi swe toboy, otwierali je i rozmawiali przez godzin, by pniej spakowa narzdzia i pomgszy sobie nawzajem w dwigniciu brzemienia, rozej si.

(Jonathan Swift, Podre do wielu odlegych narodw wiata, tum. Maciej Somczyski, WL, Krakw 1979, s. 200-201) Rzecz jasna, pomys, e ludzie woleliby rozmawia ze sob za pomoc rzeczy", a nie sw", moe si nam wyda dziwaczny, niemniej jednak satyra Swifta nie zdoaa go pogrzeba. W postaci naukowej akceptowa go Leibniz. Z kolei analizy logiczne Bertranda Russella opieraj si na hipotezie niejednoznacznej formy", zgodnie z ktr jzyk naturalny niezbyt dobrze nadaje si do formuowania dokadnych opisw rzeczywistoci, poniewa jest wieloznaczny i myjcy. Dlatego te potrzebne nam jest bardziej precyzyjne narzdzie do przedstawiania wiata, a mianowicie logiczna forma zda. W tym rozdziale postaramy si pokaza, e komunikacja oparta na nowym sposobie wyraania si przez przedmioty" rni si pod 8.2. Funkcja przedstawieniowa tekstu 247 istotnymi wzgldami od tekstw naturalnych, a kobiety [wraz] z niepimiennym motochem" miay cakowit suszno, protestujc przeciwko tak nienaturalnemu pomysowi. Pierwszym bdem lagadyjskiej koncepcji jzyka jest zaoenie, e jzyk to tylko narzdzie opisu - e suy jedynie przedstawianiu stanw rzeczy. W rozdz. 7 t rol okrelilimy mianem funkcji przedstawieniowej. Oczywicie jest to rola istotna; co wicej, do niedawna bya ona niemal jedynym przedmiotem bada semantycznych. Niemniej jednak kiedy ludzie wytwarzaj teksty, nie ograniczaj si jedynie do opisywania. Teksty zawieraj liczne wskazwki dotyczce roli mwicego bd piszcego oraz poszczeglnych zda -w rozdziale 7 nazwalimy ten wymiar funkcj interpersonaln. Jak widzielimy, autentyczne teksty cechuje miedzy innymi rny stopie uprzejmoci. W przykadzie (l)a, b, c poszczeglne zdania rni si nie tyle pod wzgldem treci, gdy maj tak sam zawarto przedstawieniow, ile pod wzgldem grzecznoci. (1) a. Mogaby poda mi maso? b. Poprosz o maso, c. Podaj maso! Teksty mog rwnie zawiera informacje dotyczce ich wasnej struktury - ta funkcja nosi miano metatekstowej. Na przykad takie zdanie jak (2) nie dodaje wiele do zawartoci przedstawieniowej tekstu, a mimo to odgrywa wan rol, gdy pomaga czytelnikowi w przetwarzaniu informacji. (2) W nastpnym rozdziale zajmiemy si krtko histori mechaniki samochodowej. Innym powodem faszywoci lagadyjskiej koncepcji komunikacji - wytwarzania i interpretacji tekstw -jest bdne pojmowanie znaczenia. Koncepcja ta zakada, i sowa to po prostu nazwy rzeczy", a zatem kade sowo reprezentuje bezporednio jaki element rzeczywistoci. Proponowany sposb porozumiewania si polega wic na uyciu zbioru przedmiotw. Innymi sowy, cae znaczenie rozmowy mona tu utosami z zestawem rzeczy" przyniesionych przez jej uczestnikw; tymczasem rzeczywiste teksty - zarwno mwione, jak pisane skadaj si ze zda albo raczej jednostek znaczenia. 248 STRUKTURA WYPOWIEDZI: LINGWISTYKA TEKSTU W tej sytuacji rodzi si pokusa, by uzna interpretacj tekstu za sum interpretacji poszczeglnych zda. Istniej jednak przekonujce racje, by pogld ten odrzuci. Jak pokazuje przykad (3), w trakcie przetwarzania tekstu czytelnicy dodaj do zda rozmaite informacje. (3) W drodze na przyjcie zepsu nam si silnik. Przyjechalimy spnieni. Uczestnicy rozmowy domyla si bez trudu, e silnik zepsu si w samochodzie i e w tym samochodzie znajdowa si nadawca wypowiedzi. W tekcie nie ma jednak o tym mowy. Czytelnicy bd suchacze wiedz te o istnieniu zwizku przyczynowego miedzy awari silnika a spnieniem si na przyjcie. Te milczce zaoenia - nazywane inferencjami -

zazwyczaj opieraj si na wczeniejszych dowiadczeniach odbiorcy (omwione w rozdz. 7 implikatury konwer-sacyjne stanowi podzbir tego zbioru). Fakt, e podczas interpretacji tekstu wycigamy wiele takich wnioskw, jest dowodem na to, i tekst nie jest tylko sum interpretacji poszczeglnych zda skadowych. Z drugiej strony mona te powiedzie, e znaczenie tekstu jest bardziej ograniczone ni suma takich jednostkowych interpretacji. Z reguy teksty interpretujemy w okrelonym kontekcie, ktry moe nam pomc rozstrzygn wieloznacznoci bd rozjani niejasne aluzje zawarte w poszczeglnych zdaniach. Na przykad zaimki jego bd ty znajduj w tekcie odniesienie, ktrego mog nie mie w pojedynczych zdaniach. Na koniec stremy powysze uwagi. Nadawca tekstu mwionego bd pisanego ma zamiar zakomunikowa jaki przekaz odbiorcy. By ten zamiar zrealizowa, nadawca formuuje przekaz skadajcy si z wyrae jzykowych, ktry nazywamy tekstem. Tego tworu nie da si wszake zrozumie w peni, jeli ograniczymy si do samej informacji jzykowej. Trzeba te wzi pod uwag zwizane z tekstem reprezentacje tworzone przez nadawc i odbiorc. Nasza teza gosi wic, e kluczow cech jzyka naturalnego jest brak bezporedniego odwzorowania midzy intencjami komunikacyjnymi a wyraeniami jzykowymi; odwzorowanie to jest zaporedniczone przez poziom pojciowy - poziom reprezentacji tekstu. Cecha ta jest szczeglnie 8.3. Spjno waciwa (koherencja) a spjno formalna (kohezja) 249 istotna w przypadku podstawowej waciwoci tekstw naturalnych, a mianowicie ich spjnoci. Spjno jest tym, co odrnia tekst od przypadkowego cigu zda. Reszta rozdziau bdzie w duej mierze powicona analizie tego pojcia. 8.3. Spjno waciwa (koherencja) a spjno formalna (kohezja) Tekst nazywamy spjnym, jeli jestem w stanie skonstruowa jego sensown reprezentacj. Oto przykad takiego tekstu: (4) O robotach pisano w fantastyce naukowej, czy te poza ni, od bardzo dawna, ale nikt nie traktowa ich przewidywanej lub zmylanej obecnoci cakiem serio. Natomiast obecnie rozpocza si ju istna wielogatunkowa radiacja, ktrej dokadnie opisa nie umiem, lecz pewne wyobraenie o niej mog zaproponowa. (Stanisaw Leni, Okamgnienie, WL 2000, s. 85) W powyszym przykadzie wyrniono kilka elementw, ktre wi dane zdanie proste z otaczajcym je tekstem - s to formalne wyznaczniki spjnoci, zapewniajce kohezj tekstu. A oto kolejny przykad spjnego tekstu. (5) (a) Dwanacie lat wizienia (b) Londyn, 10 kwietnia (c) Mieszkaniec Brighton zosta skazany w Londynie na dwanacie lat wizienia za udzia w morderstwie, (d) Ofiara zostaa miertelnie ranna podczas zeszorocznej strzelaniny w restauracji w Winchester. Cho ten krciutki tekst wydaje si cakiem spjny, to nie znajdujemy w nim sw, ktre wyjaniyby nam, jaki jest zwizek midzy sytuacjami opisanymi w (c) i (d). Inaczej mwic, zdania (c) i (d) nie s spjne formalnie. Mimo to mona je atwo zrozumie. Wyjanienie jest nastpujce: brakujce ogniwa pochodz z zasobw naszej wiedzy kulturowej, tzn. wiedzy o wiecie. W tym przypadku posugujemy si skryptem morderstwa". Termin skrypt oznacza tutaj typowe 250 STRUKTURA WYPOWIEDZI: LINGWISTYKA TEKSTU morderstwo i jest uyty w nieco oglniejszym znaczeniu ni w rozdz. 6, gdzie wyraenie skrypt kulturowy odnosio si jedynie do przyjtych norm zachowania. Wiemy z dowiadczenia, e w przypadkach morderstwa pojawiaj si mordercy, ofiary, narzdzia przestpstwa, motywy, miejsca zbrodni i tak dalej; to wanie ta wiedza kulturowa pozwala

nam skonstruowa spjn reprezentacj tekstu (5). Przykad ten dowodzi, e spjno tekstu nie jest uzaleniona od spjnoci formalnej. Spjno tekstu moe by sygnalizowana formalnie na wiele sposobw - np. za pomoc powtrze dosownych bd przy uyciu terminw o szerszym (hiperonimy) lub wszym zasigu (hiponimy) -lecz, jak pokazuje poniszy przykad, samo wystpowanie takich sygnaw nie gwarantuje spjnoci tekstu: (6) Kupiem forda. Samochd, w ktrym prezydent Wilson jecha przez Pola Elizejskie, by czarny. Czarny wtorek to temat nieustajcych debat. Rozmowy midzy prezydentami zakoczyy si w zeszym tygodniu. Tydzie ma siedem dni. Dzie w dzie karmi kota. Takie zwierz ma cztery nogi. Wytrzyj nogi na wycieraczce. Wycieraczka ma jedenacie liter, (wg Enkvist 1978: 110). W tym tekcie znajdujemy wiele przejaww kohezji - gwnie powtrze. Mimo to bardzo trudno znale dla niego jak spjn interpretacj. Moemy wic stwierdzi, e spjno jest nie tyle wasnoci samych wyrae jzykowych skadajcych si na tekst, ile przedstawie, ktre nadawca i odbiorca wytwarzaj na jego podstawie. Spjno moemy osign na dwa sposoby: albo ponownie odnoszc si w tekcie do tych samych desygnatw, czyli obiektw mentalnych" -jest to spjno referencyjna, albo wic fragmenty tekstu w cao za pomoc takich relacji, jak przyczyna-skutek" bd przeciwstawienie" - w tym przypadku mwimy o spjnoci relacyjnej. W nastpnych dwch podrozdziaach zajmiemy si kolejno tymi dwoma mechanizmami spjnoci. 8.4. Spjno referencyjna 251 8.4. Spjno referencyjna Spjno tekstu wynika po czci z faktu, i dotyczy on jakiego zestawu poj i ich odniesie. Tekst zawiera wyraenia referencyjne. Jednym z osigni wspczesnego jzykoznawstwa jest odkrycie, i te wyraenia odnosz si nie tyle do rzeczy w wiecie zewntrznym, ile do ich reprezentacji w ludzkim umyle. Dlatego wanie moemy nazywa obiekty, ktre w rzeczywistoci nie istniej, ale mog by przedmiotem wyobrae, takie jak jednoroec czy wity Mikoaj. Typowe wyraenia referencyjne to zaimki (ona, mj) i pewne frazy imienne (tpani z drugiej klatki). Odniesienie do poj wymienionych w tekcie nazywamy endofor, a odniesienie do czego poza tekstem nazywamy egzofor lub deiks. Przykad (7) jest oczywistym przypadkiem egzofory: (7) [ona do ma, wskazujc na sufit] Czy rozmawiae z tymi na grze? Wypowied ony nie bdzie w peni zrozumiaa poza kontekstem sytuacyjnym. Jest to typowe dla egzofory, czyli deiksy. Natomiast przypadki endofory s interpretowane na podstawie tekstu: albo poprzedzajcego dane wyraenie, jak w przykadzie (8) -jest to referencja anaforyczna, albo nastpujcego po nim, jak w przykadzie (9) -jest to referencja kataforyczna. Za pomoc tych terminw anafora i katafora opisuje si na przykad uycie zaimkw odsyajcych do rzeczownika, ktry wystpuje przed nimi lub po nich. W poniszych przykadach wyrniono klamrami wyraenia referencyjne oraz ich odniesienia. (8) W zeszym roku bylimy w [Alpach]. [One] s naprawd pikne. (9) a. [Taki] pech: [najpierw zapaem gum, a potem zamknli mi jeszcze most]. b. Syszae [najnowsze wiadomoci]? [Clinton moe straci urzd]. Poniewa wyraenia endoforyczne nie s zrozumiae poza tekstem, przyczyniaj si one do jego spjnoci; mona powiedzie, e spjno referencyjna powstaje dziki endoforze. 252 STRUKTURA WYPOWIEDZI: LINGWISTYKA TEKSTU

Nie wszystkie przedmioty odniesienia, czyli desygnaty, s w tekcie rwnie wane. Niektre s przywoywane nieustannie, inne pojawiaj si w jakim punkcie wypowiedzi, a jeszcze inne odgrywaj rol drugorzdn. Wnikliwe badania funkcji identyfikacyjnej wyrae referencyjnych uwiadomiy filozofom i jzykoznawcom, e formy odniesienia do danego pojcia zale od stopnia jego wyrnienia. Dla przykadu: jeeli co pojawia si w tekcie po raz pierwszy, wymaga wprowadzenia. W rozmowie Lagadaczykw odpowiednikiem tej sytuacji byoby wyjcie przedmiotu z worka. W jzykach naturalnych -przynajmniej zachodnioeuropejskich - zazwyczaj uywa si w takich przypadkach wyrae nieokrelonych, tzn. zawierajcych przedimek nieokrelony. W jzyku polskim nieokrelono nie jest kodowana gramatycznie, a analogiczne rodki leksykalne nie s w takich przypadkach obligatoryjne - mog si pojawi na przykad na pocztku bajek: (10) Dawno, dawno temu byt sobie pewien rybak. Kiedy dany obiekt zosta ju wprowadzony, mona si do niego odwoywa na wiele sposobw w zalenoci od stopnia jego wyrnienia. Im bardziej jest on wyrniony, tym mniej materiau jzykowego potrzeba, by go zidentyfikowa. Jeli znajduje si on w centrum uwagi", to na og posugujemy si zaimkami, a w jzyku polskim rwnie eliptyczn form zero zaimka", gdy wystarczajce informacje o desygnacie (liczba i rodzaj) przekazuje kocwka czasownika. A zatem dalszy cig naszej bajki moe brzmie tak: (10) a. [0] By bardzo ubogi - mia tylko star chat. W tym przykadzie w centrum uwagi znajduje si rybak", bo o nim opowiada zdanie, natomiast chata" jest mniej wyrniona. Gdybymy chcieli w kolejnym zdaniu przenie uwag na ten wanie obiekt, uylibymy raczej zaimka, cho kocwka czasownika -tak jak w poprzednim przypadku - zawiera do informacji identyfikujcych: (10) b. Staa ona nad brzegiem morza. Forma eliptyczna jest tu rwnie moliwa, ale tylko w mowie -dziki elementom parawerbalnym, takim jak akcent, ktre pozwala8.4. Spjno referencyjna 253 j wyrni dowolny skadnik zdania i skupi na nim uwag suchacza. Poniewa w danym momencie w centrum uwagi moe si znajdowa tylko jeden obiekt, gdybymy chcieli w dalszym cigu opowieci wrci do rybaka, uylibymy w pimie formy peniejszej: (10) c. Dawno, dawno temu by sobie pewien rybak. By bardzo ubogi - mia tylko star chat. Staa ona nad brzegiem morza, wic rybak mg/mg on obserwowa swoj zatok przez okno. W takim przypadku istnieje pewna swoboda wyboru rodkw koreferujcych, tzn. odsyajcych do tego samego obiektu. Powysze przykady ilustruj funkcj identyfikacyjn wyrae referencyjnych. Jak widzielimy, istnieje wyrana zbieno midzy stopniem wyrnienia desygnatu a form wyrae referencyjnych. Stanowi wic one sygna dla odbiorcy, gdzie ma szuka odpowiedniego desygnatu. Niedawno jzykoznawcy odkryli, e wyraenia anaforyczne mog by wykorzystywane w innych celach: speniaj one rwnie funkcje nieidentyfikacyjne. W takich przypadkach ich forma moe by nadmiernie okrelona albo niedookrelona. Oto fragment hasa z encyklopedii, w ktrym ostatnie zdanie zawiera przykad nadokrelenia: (11) Fascynowaa [go] ludzko i jej dokonania. [Jego] idee, pytania i wtpliwoci przybieray ksztat wierszy, pieni, dramatw, utworw prozatorskich, maksym i krtkich esejw. [Goethe] by jednak nie tylko artyst, ale rwnie wybitnym fizykiem. W ostatnim zdaniu mamy do czynienia z nadokreleniem, gdy zamiast penej formy - w tym przypadku nazwiska - w celach identyfikacyjnych wystarczyaby forma zero zaimka". Kade zdanie tego fragmentu opowiada o Goethem, wic bez wtpienia to wanie on pozostaje w

centrum uwagi. Autor posuy si nazwiskiem po to, by zaznaczy pojawienie si nowego wtku: zasygnalizowa zmian tematu. W ten sposb mona wprowadza do tekstw segmentacj, wskazywa pocztek wikszych jednostek pojciowych, takich jak akapit. Badania eksperymentalne potwierdziy, e pojawienie si w tym miejscu nazwiska przygotowao czytelnikw na wprowadzenie nowego wtku. 254 STRUKTURA WYPOWIEDZI: LINGWISTYKA TEKSTU Przypadki niedookrelenia su do uzyskania efektw innego rodzaju: (12) Kobieta rozprawia si z napastnikiem W rod w nocy dzielna moda kobieta pokonaa zodzieja jego wasn broni: oguszya go elazn rur, ktr mu wczeniej wyrwaa, a nastpnie przekazaa go w rce policji. Tu przed pnoc w rod pewien mczyzna zaatakowa w Osace dwudziestotrzyletni Mayumi Sanda na jednej z ulic jej dzielnicy (Oyodo-cho, Oyodo-ku). Uderzy j kilkakrotnie w gow elazn rur i prbowa udusi. [...] Wyrniona fraza moe si wyda do dziwna, jeli w analizie tego tekstu ograniczymy si do celu identyfikacyjnego. W poprzednim akapicie desygnat zosta ju bowiem wprowadzony i w tym miejscu pojawienie si wyraenia nieokrelonego jest zaskakuje. Jednake dziki niemu tekst staje si ywszy: ogldamy to zdarzenie niejako oczami ofiary ataku, dla ktrej napastnik jest w tym momencie nieznanym mczyzn. Efekt przedstawienia sceny z czyjego punktu widzenia okrelamy mianem perspektywizacji. W gazetach brytyjskich i amerykaskich taki sposb relacjonowania dramatycznych wydarze sta si niemal norm. Reasumujc, dowiedzielimy si, e spjno referencyjna powstaje dziki endoforze. Odniesienie endoforyczne suy zasadniczo identyfikacji desygnatw, co oznacza, e wybr odpowiednich rodkw dokonuje si zazwyczaj w zgodzie z informacyjnymi potrzebami odbiorcy. W szczeglnych przypadkach mona osign inne cele, takie jak segmentacja tekstu czy perspektywizacja. atwo dostrzec, e w systemie komunikacyjnym Lagadaczykw nie daoby si realizowa wikszoci tych celw. 8.5. Spjno relacyjna Odbiorca tekstu nie jest w stanie zrozumie go w peni, jeli nie odczyta zalenoci midzy poszczeglnymi zdaniami, tzn. takich typw zwizkw koherencyjnych jak przyczynaskutek", przeciwstawienie" czy potwierdzenie". Chodzi tu o ten aspekt interpretacji 8.5. Spjno relacyjna 255 tekstu, ktry wykracza poza interpretacj poszczeglnych zda prostych. Jest to kolejny powd ograniczajcy uyteczno Jzyka" la-gadyjskiego. W rozmowie za pomoc przedmiotw brak obiektw, ktre odpowiadayby caym sytuacjom i zdarzeniom, czyli nie ma tam zda przedstawiajcych pewne schematy zdarze, jak to ma miejsce w jzyku naturalnym (por. rozdz. 4.2). Z tego powodu niemoliwe s te relacje miedzy zdaniami. Poniej przedstawiamy kilka takich relacji. Mog one by wyraone leksykalnie, np. za pomoc takich sw jak poniewa czy chocia (13, 15), ale te mog by domylne, jak w (14). (13) Jednoroec zdech, poniewa by samotny, (skutek-przyczyna) (14) Magosi musi zalee na awansie. Trzy dni z rzdu zostawaa po godzinach, (potwierdzenie) (15) Chocia Greta Garbo bya nazywana symbolem urody, nigdy nie wysza za m. (przeciwstawienie) W przykadzie (13) drugie zdanie skadowe podaje powd mierci jednoroca. W przykadzie (14) drugie zdanie nie tyle wskazuje na przyczyn pewnego stanu rzeczy, ile podaje fakty potwierdzajce hipotez na'temat Magosi. W przykadzie (15) mamy do czynienia z

odrzuceniem w drugim zdaniu implikacji pierwszego. Jest to zreszt synny przypadek zdania, ktre ukazao si w nekrologu Grety Garbo wydrukowanym przez holendersk gazet De Yolkskrant. Poniewa zawiera ono implikatur: pikne kobiety z reguy wychodz za m", redakcja zostaa zasypana listami od rozzoszczonych czytelnikw, ktrzy krytykowali starowiecki wiatopogld autora. Sowa wyraajce zalenoci midzy zdaniami to konektory. Ta kategoria obejmuje spjniki podrzdne (poniewa, jeeli, chocia), spjniki wsprzdne (i, lecz) i wyraenia spajajce (w rezultacie, w przeciwiestwie do tego). Wspczesne teorie lingwistyki tekstu zawieraj interesujc tez, i te same relacje, ktre tworz koherencj miedzy zdaniami prostymi, mog rwnie czy wiksze segmenty tekstu, takie jak akapity, a nawet cae ustpy. Z tego powodu koherencj zachodzc midzy dwoma akapitami (z ktrych pierwszy zawiera np. hipotez, a drugi analiz tej hipotezy) sygnalizuje czasem cae zdanie (Ten problem domaga si pilnego rozwizania). Istniej rwnie bardziej subtelne sposoby sygnalizowania koheren256 STRUKTURA WYPOWIEDZI: LINGWISTYKA TEKSTU cji, np. za pomoc sw relacyjnych", takich jak para: niektrzy... in- I ni, ktra sugeruje kontrast, albo za pomoc akcentu i intonacji. Na l przykad w (16) akcent na napisa" i manier" wskazuje na relacj0 " przeciwstawienia. (16) Moe i Jan napisa znan ksik, ale manier to on nie ma. Czasami nadawcy uywaj konektorw, ktre niezbyt dobrze pasuj" do danej relacji spajajcej. Oto przykad: (17) a) Jan Kaaljest od l czerwca redaktorem naczelnym miesicznika O. b) W zeszym roku zaproponowa mu t posad wydawca pisma, Maurice Keizer, c) kiedy Kaal napisa w NRC Han-delsblad krytyczny artyku o pierwszym numerze tego periodyku. ; Niewtpliwie autorowi chodzio o to, e Kaal jest teraz redaktorem naczelnym dlatego, e napisa krytyczny artyku. Uy jednak ; konektora kiedy, ktry wskazuje jedynie na istnienie relacji czaso-wej, a nie przyczynowej midzy obydwoma zdarzeniami. Mamy tu do czynienia z niedookreleniem relacji. To zjawisko moe, rzecz jasna, utrudnia interpretacj tekstu, wic, jak si wydaje, nadawcy odwo- i uj si do niego tylko wtedy, kiedy kontekst pozwala odbiorcy wycign waciwe wnioski. \ Te ograniczenia nakadane przez kontekst s bardzo zrnicowa- ", ne. Jednym z istotnych czynnikw jest gatunek tekstu. W tekstach narracyjnych odbiorca zakada istnienie zwizkw przyczynowych midzy zdarzeniami, w zwizku z czym pozostaj one czsto niedookrelone. Z kolei na przykad w zeznaniach obie strony zakadaj moliwie pen jednoznaczno wypowiedzi, co w duej mierze eliminuje niedookrelenia. W jaki sposb moemy wyjani pojawianie si niedookrele koherencji? W rozdz. 7 wprowadzilimy pojcie implikatury konwersa-cyjnej. Rozmwcy nie musz wypowiada wszystkich informacji, ktre zamierzaj przekaza, poniewa mog liczy na to, e partnerzy rozmowy, przestrzegajc zasady kooperacji, sami wycign waciwe wnioski. Jeli na stwierdzenie: Skoczya mi si benzyna kto odpowiada: Tu za rogiem jest stacja benzynowa (por. rozdz. 7), to na gruncie maksymy relewancji mona spokojnie zaoy, e drugi roz8.5. Spjno relacyjna 257 mwca jest przekonany o tym, i na owej stacji sprzedaj benzyn chocia stwierdzenie to w rozmowie nie pada. W przeciwnym razie mona by mu zarzuci brak wspdziaania, nawet jeli wypowiedzia zdanie prawdziwe. A zatem niedookrelono koherencji mona wyjani jako przypadek implikatury konwersacyjnej opartej na maksymie relewancji. Samo czasowe uporzdkowanie zdarze

niemal nigdy nie jest wystarczajco istotne, dlatego wanie - co ilustruj przykady (18) i (19) - konektory czasowe otrzymuj interpretacj przyczynow: (18) Gdy Janek wszed do pokoju, Franek wyskoczy przez okno. (19) Kiedy gra telewizor, nie mogem pracowa. Podobnie sama rwnoczesno stanw rzeczy nie jest na og wystarczajco istotna, chyba e ich wspwystpowanie okazuje si sprzeczne z oczekiwaniami, co wyjania, dlaczego konektory czne s interpretowane jako wyznaczniki relacji przeciwstawienia: (20) Ma dopiero siedem lat i ju gra sonaty Beethouena. Wydaje si, e w takich przypadkach mamy do czynienia z meto-nimi. Relacje nastpstwa czasowego i rwnoczesnoci to metonimie odpowiadajce relacji przyczynowo-skutkowej i relacji przeciwstawienia. T hipotez sugerujc metonimiczn zmian znaczenia na gruncie implikatur potwierdza fakt, i w wielu jzykach mona odnale lady analogicznej ewolucji znacze. Mona powiedzie, e implikatury konwersacyjne zostay wraz z upywem czasu zakodowane w jzyku. Jest to kolejny przypadek gramatykalizacji (por. rozdz. 3.3.3). (21) a. Franc. cependant (pierwotnie: tymczasem", obecnie rwnie: jednak"; rwnoczesno przechodzi w stan niezgodnoci z oczekiwaniami). b. Niderl. dientengevolge (pierwotnie: nastpnie", obecnie rwnie: w rezultacie"; uporzdkowanie przestrzenne staje si uporzdkowaniem czasowym, ktre zaczyna oznacza przyczyn). c. Niem. weil (pierwotnie: podczas gdy", obecnie rwnie: poniewa"; rwnolego czasowa przechodzi w przyczynowo). STRUKTURA WYPOWIEDZI: LINGWISTYKA TEKSTU d. Ang. still (pierwotnie: do tej pory", obecnie rwnie: Jednak"; rwnoczesno zaczyna oznacza niezgodno z oczekiwaniami). Jak pokazuje lista typw koherencji przedstawiona w podrozdziale 8.6, istnieje wiele rnych rodzajw takich relacji. W najnowszej literaturze ich liczba ronie w postpie geometrycznym - niektre zestawienia zawieraj ponad 300 przypadkw! Niemniej jednak istnieje powszechna zgoda co do tego, e z t tendencj naley walczy - choby dlatego, e kognitywna teoria jzyka nie potrafi wyjani, w jaki sposb w normalnych warunkach komunikacyjnych nadawca i odbiorca umieliby dokonywa wyborw z tak tasiemcowej listy zgoa abstrakcyjnych relacji. Jeden ze sposobw ograniczenia jej rozmiarw polega na wyrnieniu wrd takich relacji na podstawie odmiennych parametrw pewnych oglnych kategorii i uznaniu, e kada z nich zawiera zarwno przypadki centralne, jak i peryferyjne. W literaturze przedmiotu pojawia si podzia na relacje pozytywne, jak w przykadach (13) i (14), oraz negatywne, jak w przykadzie (15). Zdanie (13) opiera si na zaoeniu: samotno moe prowadzi do mierci". Ta zaleno jest wyraona eocplicite za pomoc konekto-ra przyczyny. W przykadzie (15) relacja pikne kobiety z reguy wychodz za m" jest zaoona implicite - stanowi ona negacj zalenoci przedstawionej w zdaniu. Dlatego wanie relacje takie jak w (13) nazywa si pozytywnymi, a takie jak w (15) - negatywnymi. Te drugie mona na og wyrazi za pomoc spjnikw przeciwstaw^ nych, np. lecz. Inne kryterium podziau opiera si na relacjach skadniowyc miedzy zdaniami prostymi. Relacje parataktyczne cz wsprzd-1 ne zdania proste. Typowym przykadem takiej relacji jest sekwencja jak w (22), gdzie zdania proste opisuj kolejne zdarzenia. Relacje tego rodzaju nazywa si wielojdrowymi", poniewa wszystkie zdania proste ((22)a, b, c, d) zajmuj w tekcie tak sam centraln pozycj (22) a) Zagotuj wod z mlekiem, b) dodaj suszone drode, c) wsyp d) i wymieszaj kasz mann. Natomiast relacje hipotaktyczne cz zdanie podrzdne ze zda niem niezalenym. Typowym przykadem jest relacja potwierdzenis

8.5. Spjno relacyjna 259 (23) a) Janek chyba rzuci palenie, b) bo od tygodnia nie widziaem go z papierosem. Relacja hipotaktyczna wie jdro - zdanie proste zawierajce informacj gwn ((23)a) - z satelit. Na rzecz tego rozrnienia przemawia nastpujcy fakt: jeli usuniemy z tekstu wszystkie satelity, to otrzymamy cakiem przyzwoite streszczenie. Naley podkreli, e to rozrnienie dotyczy zasadniczo poziomu reprezentacji tekstu i chodzi o rozrnienie midzy myl gwn a myl poboczn. Wprawdzie na og znajduje ono odzwierciedlenie na poziomie skadni: jdro jest wyraone przez zdanie gwne, a satelita przez zdanie podrzdne, ale czasami -jak w przykadzie (24) -to wanie zdanie gwne jest satelit, gdy zawiera opis ta, a zdanie podrzdne jest jdrem: (24) Ledwie zaczem czyta gazet, kiedy w domu rozptao si prawdziwe pieko. Trzeci sposb podziau relacji koherencji polega na rozrnieniu poziomw, ktre wystpuj w danym zdaniu. Z relacjami ideacyjny-mi mamy do czynienia.wtedy, gdy tre zda prostych odnosi si do tej samej rzeczywistoci, tak jak w (13) - Jednoroec zdech, poniewa by samotny - gdzie drugie zdarzenie (zdech") jest bezporedni konsekwencj pierwszego (Jednoroec by samotny"). Natomiast relacje interpersonalne wystpuj w przypadku, gdy jedno ze zda prostych odnosi si do rzeczywistoci, a drugie - do samej wypowiedzi, np. przedstawia rozumowanie nadawcy, tak jak w przykadzie (14) (Magosi musi zalee na awansie. Trzy dni z rzdu zostawaa po godzinach), gdzie nadawca najpierw wyraa pewne przekonanie, a nastpnie je uzasadnia. Inny przypadek relacji interpersonalnej zawiera przykad (25): pierwsze zdanie proste wyjania, dlaczego nadawca uwaa za stosown tre wyraon w drugim zdaniu prostym. (25) Skoro ju o tym mowa, to dlaczego nie kupie mi wtedy tego futra? Wiele przemawia za tym, e powysze rozrnienia nie s tylko konstruktem teoretycznym, ale przejawiaj si rwnie w rzeczywistoci jzykowej nadawcw i odbiorcw. Np. badania dotyczce przyswajania jzyka pokazay, e dziecko opanowuje najpierw relacje 260 STRUKTURA WYPOWIEDZI: LINGWISTYKA TEKSTU I konkretne, a dopiero pniej abstrakcyjne: pozytywne relacje koherencji pojawiaj si w jzyku przed relacjami negatywnymi, a para-taktyczne przed hipotaktycznymi. (26) a to dziecicy opis wizyty w zoo skadajcy si z konstrukcji parataktycznych: (26) a. Poszlimy do zoo i widzielimy lwy, a potem zjedlimy kanapki, a potem ogldalimy delfiny, a potem... W pniejszym wieku te same zdarzenia byyby opowiedziane rwnie za pomoc konstrukcji hipotaktycznych: (26) b. Poszlimy do zoo, gdzie najpierw ogldalimy lwy. Zanim poszlimy do delfinw, zjedlimy kanapki. Powysze przykady wskazuj na to, e wyrnione kategorie s istotnymi poznawczo determinantami jzyka potocznego. Nadawca i odbiorca potrafi sobie radzi z ogromn liczb relacji koherencji najprawdopodobniej dlatego, e sprowadzaj je do ograniczonej liczby kategorii. Reasumujc: interpretacja tekstu wymaga odczytania relacji koherencji midzy elementami tekstu. Relacje te mog by wyrnione na wiele sposobw, lecz czsto pozostaj niedookrelone. W takich przypadkach odbiorca odwouje si do pragmatycznych implikatur. Relacje koherencji mona dzieli na kategorie wedug kryteriw rnego typu. Kategorie te zapewne pomagaj uytkownikom jzyka w interpretacji bardzo licznych relacji zachodzcych midzy zdaniami, ktre skadaj si na tekst. 8.6. Przegld relacji koherencji

Ponisza lista relacji koherencji zostaa zaproponowana przez dwjk amerykaskich badaczy, Williama Manna i Sandr Thompson. TO: Informacja przekazana w satelicie pomaga w zrozumieniu jdra. a. W krajach Trzeciego wiata trzeba walczy z ndz, by skoni mieszkacw do kontroli urodze, [satelita] 8.6. Przegld relacji koherencji 261 b. Inne pastwa powinny tu przyj z pomoc, [jdro] PRZYCZYNA: Satelita opisuje stan rzeczy, ktry spowodowa sytuacj przedstawion w jdrze. a. Stany Zjednoczone produkuj wicej pszenicy, ni potrzebuj na rynek wewntrzny, [satelita] b. Z tego powodu eksportuj nadwyki, [jdro] OKOLICZNOCI: Satelita przedstawia kontekst, w ktrym odbiorca ma zinterpretowa informacj przekazan w jdrze. a. Prawdopodobnie najgorszy przypadek grypy, jaki znam, zdarzy si zeszej zimy [jdro], b. kiedy zachorowaa poowa uczniw w klasie, [satelita] PRZECIWSTAWIENIE: Istnieje potencjalna lub pozorna sprzeczno midzy stanami rzeczy przedstawionymi w jdrze i w satelicie; sytuacja przedstawiona jest bardziej istotna z punktu widzenia nadawcy. a. Chocia w przypadku niektrych zwierzt jest to materia toksyczny [satelita], b. to u ludzi nie stwierdzono adnych powanych skutkw, [jdro] WARUNEK: jdro przedstawia stan rzeczy, ktrego urzeczywistnienie jest uzalenione od zaistnienia sytuacji opisanej w satelicie. a. Kiedy twoja sytuacja osobista ulegnie zmianie [satelita], b. powiniene niezwocznie powiadomi towarzystwo ubezpieczeniowe. Ijdro] KONTRAST: (relacja parataktyczna: dwa jdra) Sytuacje przedstawione w jdrach s pod wieloma wzgldami podobne, a rni si tylko w tym zakresie, ktry jest przedmiotem kontrastu. a. Bergoss zdoby dwanacie punktw, podobnie jak Van Hattum, Holec i Smit-Tak. Ijdro] b. Natomiast Philips straci dziesi punktw. Ijdro] ROZWINICIE: Satelita zawiera dodatkowe szczegy na temat (jakiego aspektu) sytuacji przedstawionej w jdrze. 262 STRUKTURA WYPOWIEDZI: LINGWISTYKA TEKSTU a. Nastpna konferencja ICLA odbdzie si w 1999 roku w Sztokholmie, [jdro] b. W tym spotkaniu, ktre odbywa si co dwa lata, wemie udzia 300 jzykoznawcw z 23 krajw, [satelita] STWORZENIE MOLIWOCI: Informacja przekazana przez satelit pozwala odbiorcy wykona czynno opisan w jdrze. a. Mgby otworzy drzwi? [jdro] b. Prosz, oto klucz, [satelita] OCENA: W satelicie nadawca ocenia sytuacj opisan w jdrze. a. Negocjacje pokojowe midzy Izraelem a Palestyn zakoczyy si podpisaniem nowego traktatu, [jdro] b. To najlepszy z moliwych rezultatw ostatniej inicjatywy pokojowej Stanw Zjednoczonych, [satelita] POTWIERDZENIE: Na podstawie informacji zawartej w satelicie odbiorca ma uwierzy w informacj przekazan w jdrze. a. Dwudziestoletni Bili Hamers zamordowa swojego ojca. [jdro] b. wiadkowie widzieli go na miejscu zbrodni, [satelita]

UZASADNIENIE: Na podstawie informacji zawartej w satelicie odbiorca ma zaakceptowa prawo nadawcy do przedstawienia informacji przekazanej w jdrze. a. Porucznik Kowalski, wydzia przestpstw gospodarczych, [satelita] b. Jest pan aresztowany, [jdro] ZACHTA: Na podstawie informacji zawartej w satelicie odbiorca ma zyska motywacj do wykonania czynnoci opisanej w jdrze. a. Pojed z nami na wycieczk nad jezioro, [jdro] b. Bdzie fajnie, [satelita] CEL: Satelita przedstawia stan rzeczy, ktry naley urzeczywistni, wykonujc czynno opisan w jdrze. a. Aby otrzyma najnowsz wersj programu [satelita], b. prosz wysa wypeniony blankiet, [jdro] 8.7. Podsumowanie 263 SKUTEK: Jdro opisuje sytuacj, ktra spowodowaa stan rzeczy przedstawiony w satelicie. a. Eksplozja zniszczya fabryk i wiele okolicznych budynkw, [jdro] b. Zginy 23 osoby, a ponad 200 jest rannych, [satelita] PARAFRAZA: Satelita podaje w innej formie informacj przedstawion w jdrze. a. Zadbany samochd wiadczy o swoim wacicielu, [jdro] b. Twj samochd mwi wiele o tobie, [satelita] NASTPSTWO: (relacja parataktyczna) Jdra przedstawiaj kolejne zdarzenia. a. Fasol zala wod i zostawi na noc. [jdro] b. Gotowa, a bdzie mikka, [jdro] ROZWIZANIE: Sytuacja opisana w jdrze stanowi rozwizanie problemu przedstawionego w satelicie. a. Nie moesz sobie poradzi z wasnymi dziemi? [satelita] b. Kup ksik Toksyczni rodzice", [jdro] 8.7. Podsumowanie Zdefiniowalimy tekst jako werbalny aspekt komunikacji; pominlimy wic stron parawerbaln i niewerbaln aktw komunikacji. Tekst staje si zrozumiay dla odbiorcy gwnie dziki jego wiedzy kulturowej i wiedzy o wiecie. Lingwistyka tekstu zajmuje si zatem nie tylko wyraeniami jzykowymi skadajcymi si na tekst, lecz przede wszystkim ich interpretacj. Odbiorca konstruuje wasn reprezentacj tekstu dziki inferencjom. Aby odbiorca by w stanie stworzy sensown reprezentacj tekstu, musi on by spjny, tzn. powizany pojciowo. Relacje koherencji s czsto sygnalizowane przez formalne wyznaczniki spjnoci zapewniajce kohezj, takie jak zaimki czy powtrzenia. Ich obecno nie gwarantuje jednak samoczynnie spjnoci tekstu, ktra urzeczywistnia si na poziomie pojciowym. r 264 STRUKTURA WYPOWIEDZI: LINGWISTYKA TEKS! Istniej dwa typy koherencji: spjno referencyjna, ktra polega'1 na cigym odsyaniu odbiorcy do tych samych obiektw przywoanych przez tekst, oraz spjno relacyjna, tzn. powizania midzy rozmaitymi stanami rzeczy. Spjno referencyjna powstaje albo w wyniku uycia egzofory, czyli deiksy, tzn. dziki wskazywaniu obiektw w wiecie, albo za pomoc endofory, tzn. dziki odsyaniu do obiektw figurujcych w tekcie. Mona odsya do obiektw ju wymienionych, co okrela si mianem anafory, bd do obiektw, ktre dopiero si pojawi w tekcie, co okrela si mianem katafory. Spjno referencyjna spenia zasadniczo funkcj identyfikacyjn. Im bardziej dany obiekt znajduje si w centrum uwagi, tzn. im silniej jest wyrniony, tym krtsza bd nawet eliptyczna jest identyfikujca go forma jzykowa. Istniej rwnie funkcje nieidentyfi-

kacyjne wyrae referencyjnych. Czasami mamy do czynienia z nadokreleniem referencyjnym - kiedy np. zamiast zaimka pojawia si pena nazwa - ktrego gwnym zadaniem jest segmentacja tekstu. Natomiast niedookrelenie referencyjne suy czsto perspektywizacji. Obok spjnoci referencyjnej, ktrej zadaniem jest powizanie obiektw w tekcie, istnieje rwnie spjno relacyjna, czyli relacje koherencji midzy stanami rzeczy. Relacje te mog by tylko implikowane bd te zasygnalizowane za pomoc konektorw, takich jak spjniki. Kiedy konektory nie wyraaj waciwej dla nich relacji koherencji, mamy do czynienia z niedookreleniem relacji. Przypadki tego rodzaju s cile powizane z gatunkami tekstu. W procesie rozwoju jzyka te niedookrelone relacje, pierwotnie oparte na impli-katurach konwersacyjnych, mog w wyniku gramatykalizacji sta si elementami konwencjonalnego znaczenia wyrae danego jzyka. Liczba moliwych relacji koherencji jest tak wielka, e posugiwanie si nimi wszystkimi byoby niemoliwe dla uytkownikw jzyka. Dlatego naley zaoy, e s to przypadki pewnych kategorii oglnych, takich jak relacje pozytywne i negatywne, relacje parata-ktyczne i hipotaktyczne czy relacje przedstawieniowe i interpersonalne. To zaoenie zostao potwierdzone przez badania nad przyswajaniem jzyka. Jeli idzie o relacje hipotaktyczne, to odzwierciedlaj one rozrnienie pojciowe midzy jdrem a satelit: jdro zawiera na og informacje nalece do gwnej treci tekstu. 8.8. Zalecana lektura 265 8.8. Zalecana lektura v W jzyku polskim istnieje przekad wanej, cho nie najnowszej pracy z tej dziedziny: Beaugrande i Dressler (1990). Prace polskich jzykoznawcw zawiera tom wydany pod redakcj T. Dobrzyskiej i E. Janus (1983). Zobacz take Dobrzyska i Janus (1983), Mayeno-wa (1993), oraz zbir prac pod redakcj tej samej autorki (Mayenowa 1974). Z nowszych prac dotyczcych analizy tekstu (take literackiego), zobacz Bartmiski i Boniecka (1998), Duszak (1998). 8.9. wiczenia i zadania 1. Jak widzielimy w tym rozdziale, formy zredukowane - zero zaimka" bd zaimek pojawiaj si w przypadku obiektw znajdujcych si ju w centrum uwagi, natomiast pene wyraenia odsyaj zazwyczaj do obiektw mniej wyrnionych. Jakich form mona by oczekiwa w poniszych przykadach? Dlaczego? Jaki efekt wywoaoby uycie formy alternatywnej? a. Doktor Kpiska powiedziaa, e potrzebuj wicej ruchu. Kiedy ona l pani doktor to mwi, wierz jej na sowo. b. Osobowo Fryderyka Wielkiego bya jednym z cudw epoki. Formowaa si pod batem brutalnego ojca, ktry swego czasu zmusi go l osiemnastoletniego syna do ogldania egzekucji jego przyjaciela Kattego i ktry przez lata wizi go w nadodrzaskiej twierdzy Kostrzyn. Przez cae jego panowanie huk armat i dochodzce z pola bitwy jki mieszay si z kaprynymi dwikami krlewskiego fletu i paplanin les philosophes". Przy jakiej okazji [0] l Fryderyk powiedzia: Urodziem si za wczenie. Ale widziaem Woltera". (Norman Davies, Europa, Krakw 1998) 2. Jakimi rodkami w poniszych fragmentach zostaa osignita spjno relacyjna? Sprbuj zidentyfikowa odnalezione relacje koherencji. a. Nieraz o tym mylaem, ale brakowao mi odwagi poruszenia tak niesamowitej sprawy, nawet jako predykcji penej wtpliwoci, tote moliwo osignicia przez czowieka niemiertelnoci wayilf

266 STRUKTURA WYPOWIEDZI: LINGWISTYKA TEKSTU em si wyraa tylko w otulinie fantastycznej groteski. By moe jednak hamowa mnie zbytek ostronoci. (Stanisaw Lem, Okamgnienie, Krakw 2000) b. Poniewa tylko ludzie bezkrytyczni wierz we wszystko i tylko w to, co odpowiada ich yczeniom, wic kady krytyczny czowiek nie wierzy w co, co odpowiada jego yczeniom, lub wierzy w co, co nie odpowiada jego yczeniom. (Barbara Stanosz, wiczenia z logiki, Warszawa 1980) 3. Przeanalizuj ponisze fragmenty pod wzgldem spjnoci referencyjnej, a potem wykonaj nastpujce zadania: - Podkrel formy i wyraenia referencyjne (forma zero zaimka", zaimki, pene nazwy). - Odpowiedz za kadym razem, czy w danym przypadku mamy do czynienia z informacj now, czy ju wprowadzon. - Ktre z tych wyrae referencyjnych s egzoforyczne, a ktre endoforyczne? - Znajd przykady wyrae kataforycznych i anaforycznych. a. Przygotowa kruche ciasto, upiec 5 rwnych krkw w tortowni-cy. Kady krek piec 15-20 minut. Gorce zsuwa ostronie na stolnic uwaajc, aby si nie poamay. Ubi pian, wlewa cienkim strumieniem syrop, cigle szybko ubijajc. Upieczone krki przeoy mas z piany. Przybra osaczonymi owocami z kompotw lub konfitur. (Kuchnia polska, Warszawa 1987) b. Nie powinno tak by, ale jest, e czowieka trzymaj si rne gupoty, nie wiedzie po co, za co i dlaczego. (Micha Komar, Tygodnik Powszechny" 25.06.2000) c. Doktorze Sacks! - Moje rozmylania przerwao zniecierpliwione woanie siostry Sulu. Mylaam, e pan zasn. Rce mnie ju bol, a pan ani sowem si nie odezwa. Macham tym gipsem na wszystkie strony. Niech mi pan tylko nie mwi, e nic pan nie czu. (Oliver Sacks, Stan na nogi, Pozna 1996) Rozdzia 9 Jzyk w czasie: jzykoznawstwo history czne Dotychczas przygldalimy si rnym formom jzykowym i ich uyciu w okrelonym momencie, przede wszystkim w teraniejszoci. W tym rozdziale zajmiemy si zagadnieniem zmiany jzyka z upywem czasu. Zjawiskiem tym zajmuje si jzykoznawstwo historyczne. Bada ono nie tylko etapy rozwoju danego jzyka udokumentowane w pimie, lecz take okresy wczeniejsze. Stosuje w tym celu naukowo opracowane metody. Podejmowane s rwnie prby wyjanienia przyczyn zmian jzykowych oraz ich przewidywalnoci. Aby zrozumie zmian jzykow, trzeba przede wszystkim zda sobie spraw z tego, e jzyk uywany przez dan spoeczno nie jest jednolity, lecz e istnieje w rozmaitych odmianach pokoleniowych, spoecznych, regionalnych bd etnicznych. Kada moe spowodowa pojawienie si w jzyku oglnym nowych form lub nowych znacze bd te doprowadzi do zaniku starszych. Gdy skutki takich procesw zostan powszechnie zaakceptowane, mona powiedzie, e dokonaa si zmiana jzykowa. Gdy przygldamy si niezbyt odlegym etapom rozwoju znanego nam jzyka, dziwimy si, e tak wiele jeszcze potrafimy zrozumie. Aby jednak zrozumie wszystko, musimy sign po objanienia niektrych sw lub wyrae. Cofajc si jeszcze dalej, odkrywamy, e Potrzebujemy jeszcze wicej objanie. Gdy przechodzimy do odleg268 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE l ych okresw historii, z ktrych nie zachoway si adne teksty, z po) moc przychodzi jzykoznawstwo historyczne. Do jego zada naley l rekonstruowanie prajzyka bdcego

najwczeniejszym przodkiem i jakiej grupy jzykw. Przy prbach takiej rekonstrukcji przyjmuje si zasad regularnoci, mwic, e zmiany jzykowe dokonuj si we wszystkich przypadkach, ktre speniaj te same okrelone warunki. Poniewa wszystkie elementy jzyka mona traktowa jako kategorie i poniewa kategoria - fonem, morfem, wyraz lub konstrukcja syntaktyczna - ma najczciej form sieci radialnej, moemy dokadniej okreli zmian jzykow. Moe si ona dokonywa wewntrz sieci radialnej, dotyczy przesunicia z jednej sieci do innej lub zachodzi w reprezentacjach umysowych caej kategorii, czyli w schemacie. Nasuwa si take pytanie o przyczyn zmiany jzykowej. Ot w jakim okresie rozwoju jzyka jedna z jego odmian moe si cieszy najwikszym prestiem, a wic formy i znaczenia wystpujce w tej odmianie - a czasami take w innych odmianach - mog wej do jzyka oglnego. Jednak nawet jeli zaistniej wszystkie potrzebne warunki, zmiana nie musi si dokona, i dlatego nie mona jej z ca pewnoci przewidzie. 9.1. Wprowadzenie: zmiana jzykowa a zrnicowanie jzyka Zmiana jzykowa jest bardzo mocno zwizana ze zrnicowaniem jzyka. aden jzyk nie jest jednolitym czy jednorodnym systemem, lecz zawiera liczne, lekko lub mocno rnice si od siebie podsystemy lub odmiany. Odmiana jzyka obejmuje wszystkie zjawiska wystpujce w jzyku pewnej grupy jego uytkownikw. Tak wic s grupy regionalne, z ktrych kada ma swj dialekt. Jednak w jzykoznawstwie termin dialekt" nie jest ju zarezerwowany wycznie do okrelania dialektw regionalnych, lecz sta si synonimem jakiejkolwiek odmiany jzyka. Dialekt regionalny zwany jest dlatego rwnie regiolektem. Grupy rnice si pod wzgldem spoecznym maj swoje socjolekty, na przykad socjolekt klasy niszej, robotniczej, redniej lub wyszej. Odmiana standardowa danego jzyka jest 9. l. Wprowadzenie: zmiana jzykowa a zrnicowanie jzyka 269 czsto socjolektem klasy wyszej (zwizanym z pewnym regiolektem) lub w takim socjolekcie ma swoje rdo. Tak wic np. standardowa polszczyzna, zwana w polskiej literaturze jzykoznawczej jzykiem oglnym, wywodzi si z jzyka dworu pierwszych ksit i krlw polskich, opartego na regiolektach wielkopolskim i maopolskim. Jest to odmiana polszczyzny upowszechniana przez szko, administracj, literatur i rodki masowego przekazu. Wystpuje w formie mwionej (mniej znormalizowanej i odznaczajcej si rnicami regionalnymi) oraz pisanej (o wikszym stopniu normalizacji), zwanej jzykiem literackim. Jzyk oglny ma swoje standardowe sownictwo, skadni, morfologi i wymow. Cechy wymowy traktowane s czasami oddzielnie jako akcent i wwczas mwi si o akcencie standardowym. Oprcz regiolektw i socjolektw istniej take etnolekty. S to odmiany jzyka uywane przez poszczeglne grupy etniczne, takie jak angielszczyzna ludnoci czarnej (Black English) i angielszczyzna latynoska (Hispanic English) w Stanach Zjednoczonych lub angielszczyzna jamajska (Jamaican English), angielszczyzna pendabska (Punjabi English) i wiele innych etnicznych odmian jzyka angielskiego w Wielkiej Brytanii. Najwaniejsze za - zwaszcza z uwagi na zmian jzykow -jest to, e istniej odmiany zwizane z wiekiem uytkownikw jzyka, zwane czasami etalektami, ktry to termin wywodzi si z aciskiego wyrazu aetas (wiek"). Rodzice czsto twierdz, e nie rozumiej, co mwi ich dzieci. Dzieci za nie chc, by ich mowa brzmiaa starowiecko", tak jak mowa ich rodzicw. W jzyku dzisiejszego modszego pokolenia Polakw spor popularno zyskao sowo cool uywane midzy innymi w znaczeniu bardzo dobrze, wspaniale"; jest to zapoyczenie z angielskiego slangu: (1) A: Jak byo na imprezie? E: Cool! W mowie modych ludzi powszechne jest dzi take nowe sowo spoko. Natomiast odlot i ciemnia nale do starych wyrazw, ktrych znaczenie ulego rozszerzeniu o pewne innowacje: (2) a. A: Chyba nigdy tego nie zdobd. B: Spoko. To mona zaatwi.

270 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE J b. A: Jak by to na koncercie? o B: Totalny odlot! c. A: Opowiadaj, ale nie ciemniaj! B: Powiem dokadnie, jak byo. Sowo! Sownikowe nowoci tego typu s w wikszym lub mniejszym stopniu zrozumiae dla osb starszych. W (2)a mody czowiek uspokaja kogo popadajcego w pesymizm lub zniecierpliwionego. Zamiast starszych wyrazw lub wyrae, takich jak wolnego, zaraz zaraz bd spokojnie, uywa formy powstaej przez ucicie ostatniego z nich. Wydaje si, e ze wzgldu na podobiestwo do swojego rda, "' forma spoko nie nastrcza starszemu pokoleniu trudnoci ze zrozumieniem, nawet jeli osoby starsze jej nie uywaj. Znaczenie wyrazu odlot ((2)b) to stan uniesienia, upojenia spowodowany alkoholem, narkotykami lub mocnym przeyciem". Zatem znaczenie podstawowe, zwizane z odrywaniem si od ziemi, zostao rozszerzone metaforycznie w kierunku tracenia kontaktu z rzeczywistoci. Aby to znaczenie zrozumie, przedstawiciel starszego pokolenia potrzebuje prawdopodobnie szerszego kontekstu. Sowo ciemnia ((2)c) take przeszo metaforyczne rozszerzenie podstawowego znaczenia i odnosi si tutaj do mwienia niecaej prawdy. Chocia wyraz ten ze swoim nowym znaczeniem nie naley do aktywnego sownictwa starszego pokolenia, jego zrozumienie nie nastrcza chyba wikszych trudnoci. S to przykady zmian, jakim ulegaj wyrazy i wyraenia. Zagadnienie w duej mierze sprowadza si do tego, w jakim stopniu dana forma (lub znaczenie) w jzyku pewnej grupy wiekowej jest czynnie uywana lub te tylko biernie rozumiana. Ponisza tabela przedstawia moliwoci dokonania si zmiany jzykowej w pol-szczynie przy uwzgldnieniu wybranych cech jzyka dwch grup wiekowych. Sowo takie jak cool nie zakorzeni si chyba szybko w jzyku ogu, poniewa wikszo ludzi, zwaszcza w starszym wieku, prawdopodobnie rzadko je syszy, a tym bardziej uywa. Inne wyrazy, jak spoko, odlot czy ciemnia, maj wiksze szans si przyj, poniewa s bardziej zrozumiae zarwno dla ludzi w starszym wieku, jak i modszych, ktrzy ich uywaj. Proces odwrotny ilustruj formy takie jak wyraz serwus, bdcy poufaym rodzajem pozdrowienia. Jest 9. l. Wprowadzenie: zmiana jzykowa a zrnicowanie jzyka 271 Tabela 1. Moliwoci dokonania si zmiany jzykowej Formy Zastosowanie w jzyku nastolatkw Zastosowanie w jzyku osb w starszym wieku

aktywne bierne nieznane aktywne

bierne nieznane cool /

/ spoko /

odlot /

/ ciemnia /

/ serwus

to forma obecnie zanikajca, poniewa - cho jest albo jeszcze uywana, albo te biernie rozumiana przez starszych uytkownikw jzyka polskiego - nowe pokolenie nastolatkw po prostu wcale jej nie uywa i w coraz mniejszym stopniuj rozumie. Pomimo takich rnic przedstawiciele rnych pokole, regionw, klas spoecznych i grup etnicznych zazwyczaj si rozumiej, chocia czasami wymaga to troch wysiku. Wynika z tego, e rodzimi uytkownicy jzyka wadaj nie tylko wasn odmian jzyka i odmian standardow, czsto wyuczon w szkole, lecz e take znaj biernie inne odmiany. Wiedza ta zwana jest kompetencj pan-dialektaln i -jak zobaczymy w dalszej czci tego rozdziau moe obejmowa biern znajomo niezbyt odlegej w czasie odmiany historycznej. Olbrzymi wpyw zrnicowania jzyka na zmiany jzykowe widoczny jest na przykad w ewolucji jzykw romaskich, takich jak francuski, hiszpaski, portugalski, woski czy rumuski. Pny jzyk aciski lub wczesny romaski, uywany przed podziaem na rne jzyki romaskie, mia swoje rda w jednej ze spoecznych odmian aciny, a mianowicie w potocznej mowie onierzy. Jzyk ten uywany by przez lud i obejmowa wiele odmian regionalnych (zobacz przegld podany w rozdziale 10, tabela 6). Powstanie regiole-ktw ludowej aciny jest po czci wynikiem kontaktw rzymskich onierzy oraz urzdnikw z uytkownikami rnych jzykw i z r272 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE nymi kulturami na obszarach Europy, ktre naleay do cesarstwa l rzymskiego. Rodzimy jzyk jakiej grupy ludnoci, ktrego struktury wywieraj wpyw na narzucony jej lub przyjty przez ni nowy jzyk, zwany jest substratem jzykowym. Na przykad mieszkacy Galii (obecnej Francji, Belgii i czci Szwajcarii) nauczyli si posugiwa nowym dla nich jzykiem aciskim, zachowujc liczne elementy wymowy i gramatyki swoich rodzimych jzykw celtyckich i tworzc w ten sposb now odmian aciny, tzn. odmian

przez nich uywan. Pniejsze pokolenia nie uczyy si ju jzyka celtyckiego jako rodzimego, lecz odmiany jzyka aciskiego bd romaskiego poddanej wpywom wczeniejszego jzyka miejscowego. Do rnic spoecznych i regionalnych dochodz rnice zwizane z chronologi rozwoju jzykw. W Italii i Dacji (dzisiejsza Rumunia), gdzie z biegiem czasu powstay jzyki wschodnioromaskie, rozwj nowych odmian aciny rozpocz si o wiele wczeniej ni w przypadku grupy zachodnioromaskiej, obejmujcej obecnie takie jzyki jak hiszpaski, portugalski czy francuski. Mona powiedzie, e w pewnym stopniu wszystkie te jzyki powstay jako etnolekty pnej mwionej aciny ludowej. W pniejszym okresie obszar zachodnioro-maski (dzisiejsz Francj, cz Hiszpanii, Belgi i pnocne Wochy) podbiy plemiona germaskie, ktre nastpnie tam si osiedliy. Ich jzyki wywary wpyw na rozwijajce si na tych terenach jzyki zachodnioromaskie. Jest to przykad oddziaywania jzykowego superstratu. Mowa przybyszw, zanim sama znikna, wniosa do jzykw tego regionu nowe sownictwo, nowe fonemy i nowe struktury gramatyczne. Na przykad wrd kilkuset sw, ktre z jzyka germaskich Frankw przej romaski przodek jzyka francuskiego, s wyrazy takie jak bleu (niebieski"), jardin (ogrd") czy riche (bogaty"). Powstaje tu jednak nieatwe pytanie. Pierwsze teksty pisane w tych nowych odmianach jzyka romaskiego lub jzykach romaskich pojawiy si dopiero w IX wieku. Kiedy zatem te rne odmiany mwionej aciny stay si odmianami jzyka romaskiego? Na kady pisany tekst odzwierciedlajcy pn mwion acin, czyli wczesny jzyk romaski, patrzono wwczas niechtnie jako na z acin". Skamieniaa forma aciny klasycznej czy nawet nieklasycz9.2. Metody stosowane w jzykoznawstwie historycznym 273 na acina ludowa zastosowana w przekadzie Biblii stanowiy bowiem trway standard. W gruncie rzeczy przez kilka wiekw powstao bardzo niewiele romaskich tekstw. W rezultacie mamy zaledwie kilka pisanych dokumentw bdcych maymi prbkami wczesnego jzyka romaskiego, czyli praromaskiego. S jednak dowody na to, e wielu sowom wywodzcym si z onierskiego slangu udao si przetrwa w wikszym stopniu ni wariantom nalecym do aciny klasycznej. Na przykad we wspczesnym jzyku francuskim wyraz tete (gowa") pochodzi od pnoa-ciskiego wyrazu testa (garnek"), potocznie uywanego w onierskim slangu na okrelenie gowy. Jest to typowy przykad metonimii poczonej z metafor: garnek to prototypowy pojemnik, ktry zaczai symbolizowa zdolnoci umysowe zawierajce ca empiryczn mdro czowieka. Ta metafora, dziki ktrej zaczto uywa wyrazu testa, zaja w jzyku francuskim miejsce klasycznego caput (gowa"), natomiast wyraz caput przetrwa w innych regionach i w ten sposb sta si na przykad podstaw sowa cabeza (gowa") w jzyku hiszpaskim. 9.2. Metody stosowane w jzykoznawstwie historycznym Poszukujc informacji o wczeniejszych etapach rozwoju jakiego jzyka i badajc zmiany, ktre w nim zaszy, jzykoznawcy maj do dyspozycji dwie gwne metody, stosowane w zalenoci od dostpnych danych. Jeli istniej dokumenty pisane, stosowa mona metod filologiczn, natomiast jeli takich dokumentw nie ma i jeli starsze formy jzykowe mona odkry jedynie za pomoc porwnywania form dostpnych, trzeba zastosowa metod rekonstrukcji. Pisanymi dokumentami wykorzystywanymi przy zastosowaniu metody filologicznej mog by teksty prawnicze, dziea literackie lub religijne, prywatne listy bd inne materiay. Mog to by take krciutkie teksty, majce form napisw na budynkach, graffiti lub epitafiw. Bez wzgldu na rodzaj i tre tych tekstw filologowie staraj si odkry oraz wyjani zawart w nich informacj jzykow i kulturow.

274 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE Chocia -jak pokazuj przykady w tabeli l -jzyk bezustannie ulega zmianie, to jednoczenie wykazuje on wyran historyczn cigo. Nie tylko radzimy sobie ze zrozumieniem tekstw sprzed ponad czterystu lat, takich jak dziea Jana Kochanowskiego (doba redniopolska, 1500-1750), lecz rozumiemy take - w rnym stopniu - teksty pochodzce sprzed okoo szeciuset lat, takie jak przytoczony poniej Wiersz o chlebowym stole" Przecawa Soty (doba staropolska, ok. 1150-1500). Fakt ten pozostaje w zgodzie z jedn z najbardziej podstawowych tez Whorfa, wedug ktrej jzyki daj ich uytkownikom konstrukcje zwyczajowe" i rozwijaj si oraz zmieniaj bardzo wolno (patrz rozdzia 6.1.1). Podczas gdy wikszo form kultury podlega znacznym zmianom, jzyk - wedug hipotezy relatywizmu jzykowego Whorfa - jest tak gboko zakorzeniony w ludzkim umyle, e nie ulega on powanym zmianom przez lata, a nawet wieki. Tak wic przy odrobinie wysiku obecni uytkownicy jzyka polskiego mog zrozumie wiersz napisany przez Sot na pocztku XV wieku, zwaszcza gdy przeczytaj go we wspczesnej transliteracji. (Pisownia oryginalna nastrczaaby wicej trudnoci.) W tekcie tym uyto pewnej liczby wyrazw, ktre obecnie wymagaj by moe wyjanienia, lecz oglny sens tekstu i jego szczegy nadal s zrozumiae. Tre Wiersza o chlebowym stole" odzwierciedla rozwj obyczajowoci dworskiej pnego redniowiecza. Poniszy fragment przedstawia inwokacj, a nastpnie utrzyman w satyrycznym tonie nauk zachowania si przy stole. (3) Tekst staropolski: Wiersz o chlebowym stole" Przecawa Soty (pocztek XV wieku) Pisownia oryginalna <G>Ofpodne da my tho wedzecz bych mg othem czfzo powedzecz Ochlebowem ftole fgarne nafz0 wfzytko pole czfzo wftole* ywtobole Transliteracja wspczesna Gospodnie, da mi to wiedzie, Bych mg o tem cso powiedzie, O chlebowem stole. Zgarnie na si wszytko pole, Cso w sto<do>le i w tobole, 9.2. Metody stosowane w jzykoznawstwie historycznym 275 Czfzolefz0 naniwe fw0ze tho wfzytko naftole 10fze Przetocz ftol weliky fweboda ftaye nanym pywo yvoda 10 yktemu m0fzo y chlep ywele gynich potrzeb Podug doftatka tego kthole moe doftacz czego Zyutra wefzol nikt neb0dze 15 alyfz gdi zaftolem fz0dze tofz wfzego miflena zb0dze Ama fpocogem fzefcz aprzitem fz0 ma nayeftcz Amnogy ydze za ftol 20 fz0dze zanym yaco wl yakoby wzem0 vetkn01 koi Nema talerza karmenu fwemu efzby gy vcrogyl drugemu Agraby fz0 wmyfz0 przd 25 yfzmu medzwno yako md bogday mu zaleg vfta wrzoth Aye fzmnog0 twarz0 czudn0 ab0dze mecz r0k0 brudn0 ana tefz ma knemu rzecz obludn0 30 Apeln0 mifz0 nadroby yako on czfzo motyk0 roby Sz0ga wmyfz0 przedrugego fzukay0 k0fza lubego nedoftoen niczfz dobrego 35 Ano wfzdy wydz0 gdze czfzny fzedzy kafzdy gy fluga nawedzy wfzytko yego dobre fprawa lepfze myfy przeden ftawa Mnodzy natem nyczfz nedadz0 40 fz0dze gdzego nepofzadz0 Csole si na niwie zwie, To wszytko na stole lee. Przeto st wieliki wieboda: Staje na nim piwo i woda, I k temu miso i chleb, I wiele jinych potrzeb, Podug dostatka tego, Kto le moe dosta czego. Z jutra wiesio nikt nie bdzie, Ali gdy za stoem sidzie, To wszego mylenia zbdzie. A ma z pokojem sie, A przy tem si ma naje. A mnogi jidzie za st,

Sidzie za nim jako w, Jakoby w ziemi wetkn k. Nie ma talerza karmieniu swemu, Eby ji ukroji drugiemu, A grabi si w mis przd, I mu miedwno jako mid -Bogdaj mu zaleg usta wrzd! A je s mnog twarz cudn, A bdzie mie rk brudn, Ana te ma k niemu rzecz obudn. A pen mis nadrobi Jako on, cso motyk robi. Siga w mis prze drugiego, Szukaj ksa lubego, Niedostoen nie dobrego. Ano wdy widz, gdzie csny siedzi, Kady ji suga nawiedzi, Wszytko jego dobre sprawia, Lepsze misy przeden stawia. Mnodzy na tem nie nie dadz, Sidzie, gdzie go nie posadz; 276 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE Cchcze* f z0 fam pofzadzycz wyfzey potem fz0dze welmy nyzey Mnogy yefcze przed dzwyrzmy b0dze czfzo nayego mafto fzedze 45 Anmu ma przezdzenky wftacz lepyey by tego nechacz Chce si sam posadzi wyej, Potem sidzie wielmi niej. Mnogi jeszcze przed dwirzmi bdzie, Cso na jego miasto sidzie, A mu ma przez dziki wsta; i Lepiej by tego niecha. Objanienia: Linijka 1: <G>Ofpodne da / Gospodnie, da = Panie, daj Linijka 6: Czf zole / Csole = co tylko, cokolwiek Linijka 8: weliky fweboda / wieliki wieboda = (tutaj:) hojny pan Linijka 13: kthole / kto le = kto tylko, ktokolwiek Linijka 14: wef zol / wiesio = wesoy Linijka 15: alyfz / ali = a Linijka 16: zb0dze / zbdzie = pozbdzie si Linijka 23: efzby / eby = iby, aby; gy / ji = go Linijka 24: graby f z0 / grabi si = pcha si Linijka 25: medzwno / miedwno = miodowo, sodko Linijka 27: fzmnog0 twarz0 czudn0 / s mnog twarz cudn = z niejedn kobiet Linijka 29: ana / ana = a ona; rzecz / rzecz = mow, rozmow Linijka 35: wfzdy / wdy = przecie; czfzny / csny = czcigodny Linijka 36: gy... nawedzy / ji... nawiedzi = go... obsuy Linijka 37: fprawa / sprawia = przygotowuje Linijka 39: nedadz0 / nie dadz = nie zwracaj uwagi Linijka 42: welmy / wielmi = o wiele, bardzo Linijka 44: mafto / miasto = miejsce Linijka 45: A / A = a on; przezdzenky / przez dziki = wbrew woli (W: Wydra, W. i W.R. Rzepka (red.). 1995. Chrestomatia staropolska: Teksty do roku 1543. Wydanie II. Wrocaw, Warszawa, Krakw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich. Pominito symbole edytorskie oprcz gwiazdki * sygnalizujcej bd pisarski oraz nawiasu ostroktnego o wskazujcego na uzupenienie miejsca uszkodzonego w rkopisie.) 9.2. Metody stosowane w jzykoznawstwie historycznym 277 Aby mc czyta takie starsze teksty, najpierw trzeba zinterpretowa system pisowni, czyli ustali wartoci liter alfabetu w badanym jzyku. Problemy ortograficzne, ktre niesie z sob

ten fragment Wiersza o chlebowym stole", to midzy innymi: a. stosowanie rnych symboli do oznaczania tego samego dwiku, np. v, w M: voda (9), wl (20); k, c /k/: doftatka (12), pocogem (17) b. stosowanie jednej litery lub jednej kombinacji liter do oznaczania rnych dwikw, np. f z/s/, //, /s/: czfzo (5), /!z0(4), wfytko (4); m /m/, /m'/: mg (2), karmenu (22) itd. c. stosowanie dwch pisowni tego samego wyrazu: yaco (20), yako (25) d. stosowanie litery h nie reprezentujcej adnego dwiku: tho (1), kthole (13) Alfabet aciski, ktry przyjto za podstaw pisowni polskiej, nie dostarczy liter oznaczajcych takie staropolskie typy dwikw, jak na przykad samogoski nosowe czy spgoski palatalne. Pisownia tego tekstu odzwierciedla wczesny etap rozwoju grafu polskiej. Jednak bardziej ni pisownia intrygujca jest wymowa, ktra w przypadku jzyka staropolskiego zostaa czciowo zrekonstruowana. Tekst Soty zosta napisany przed zmian, ktrej ulegy polskie samogoski na przeomie XV i XVI wieku, polegajc na zaniku iloczasu, czyli opozycji fonologicznej samogosek krtkich i dugich. W wyniku tego procesu opozycja ta przeksztacia si w opozycj samogosek otwartych i zamknitych, ktra we wspczesnej polszczynie standardowej ju take nie istnieje, lecz zachowaa si w rnym stopniu w polskich regiolektach. Na etapie rozwoju jzyka staropolskiego reprezentowanym przez nasz tekst litery wyrnione tustym drukiem w takich wyrazach jak dobre, pisanie, dobra, sta, gra ('gra'), ktry ('ktry'), nadal czytano jako samogoski dugie, odpowiednio: /e/, /a/, //. W niektrych staropolskich tekstach wymow t zaznaczano przez podwajanie liter samogoskowych. Jzykoznawstwo historyczne analizuje pisane teksty i rekonstruuje gramatyk tych historycznych etapw rozwoju. Rne aspekty gramatyki jzyka staropolskiego take mona odtworzy na podstawie rde pisanych. Na przykad od czasw doby staropolskiej pewnym zmianom ulegy deklinacje. Wiele staropolskich rzeczownikw mskich i nijakich w narzdniku liczby mnogiej ma kocwki: -y (-i), 278 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE -mi. Jednak od polowy XVI wieku wypara je niemal zupenie kocwka -ami, niegdy ograniczona do rzeczownikw eskich. Stara kocwka -mi zachowaa si w niewielu rzeczownikach mikkote-matowych (np. ludmi, gomi, domi, nimi), natomiast kontynuacj kocwki -y (-i) spotykamy tylko w utartych wyraeniach, takich jak przed laty, dawnymi czasy, innymi sowy. W wierszu Soty narzdnik liczby mnogiej dzwyrzmy l dwirzmi (43) to oczywicie forma staropolska. Tabela 2. Narzdnik liczby mnogiej rzeczownika w jzyku staropolskim Rodzaj mski Rodzaj eski Rodzaj nijaki Temat pra-sow. Ko-cwka staro-pol. Przykady staro-pol.

Temat pra-sow. Ko-cwka staro-pol. Przykady staropol. Temat pra-slow. Ko-cwka staropol. Przykady staropol. -o-y (-i) wozy, wilki -a-ami onami -o-y, -mi laty -jo-mi mmi -ja-ami duszami, bogy-niami -jo-mi polmi -u-

-mi synmi -i-mi komi -n-y imiony -i-mi gomi -u-ami brwiami -t-y cielty -n-mi kamie-mi -r-ami macierzami -s-y

sio wy Analizujc starsze teksty, takie jak wiersz Soty, specjalici z dziedziny jzykoznawstwa historycznego mog dowiedzie si wiele o dawnej pisowni, wymowie i gramatyce. Jednak gdy pisany tekst nie jest dostpny, musz zastosowa metod rekonstrukcji, ktra pozwala im - poprzez analiz najwczeniejszych udokumentowanych etapw rozwoju jzykw pokrewnych - dokona ekstrapolacji wstecz i zrekonstruowa prajzyk. Rekonstrukcja oparta jest na niewielkim zbiorze zasad zwizanych ze struktur jzyka. Pierwszym podstawowym zaoeniem jest, e niektre jzyki s ze sob genetycznie 9.2. Metody stosowane w jzykoznawstwie historycznym 279 spokrewnione (szersze omwienie w rozdziale 10), tzn. z upywem czasu ewoluoway z jednego prajzyka. Takie jzyki tworz rodziny jzykowe skadajce si z grup jzykowych. Bardzo du rodzin jest na przykad rodzina jzykw indoeuropejskich, w skad ktrej wchodz zarwno jzyki indyjskie i iraskie, jak i jzyki europejskie, takie jak aciski, grecki, jzyki germaskie, batyckie, sowiaskie itd. Pokrewiestwo tych jzykw dostrzec mona w wielkiej liczbie wyrazw o podobnej strukturze fonetycznej, co ukazano poniej. Tabela 3. Przykady wyrazw pokrewnych w wybranych jzykach indoeuropejskich Grecki aciski Litewski Staro-cerkiewno-sowiaski Polski kardia serce" cord- serce" irdis serce" srbdbce serce" serce gi-gnosko poznaj" co-gnosco poznaj" zinti zna" znati zna" zna agkho ciskam"

ango ciskam" ankstas ciasny" QZT>kT> wski" wski Drugim zaoeniem jest, e w tych samych warunkach lub otoczeniu jzykowym dwik zmienia si w ten sam sposb w kadym wyrazie. Jest to tak zwana zasada regularnoci i cho stosuje si do olbrzymiej liczby przypadkw, naley pamita, e jest to tylko zaoenie. Powoujc si na ni, moemy zrozumie pewn wan zmian w historii jzykw centralnej czci obszaru praindoeuropejskiego, gdzie wyoniy si grupy: indo-iraska, trackoormiaska, albaska i bato-sowiaska. Zmiana ta znana jest jako spirantyzacja */k'/, */g'/, */g'h/. (Gwiazdk oznacza si jzykowe formy zrekonstruowane.) Jej wynikiem byo przejcie tych praindoeuropejskich spgosek palatalnych w spgoski szczelinowe (spiranty), realizowane na przykad w jzyku prabatyckim jako */s/, *//, a w prasowiaskim jako */s/, */z/. Ze wzgldu na pojawienie si spirantu midzy innymi w staroiraskim liczebniku satam (sto"), t grup jzykw nazwano umownie satemow. Zmiana ta nie dotara natomiast do praindoeuropejskiego obszaru peryferyjnego, gdzie rozwijay si grupy je280 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE zykw: tocharska, anatolijska (obejmujca jzyk hetycki), helleska (obejmujca grek), italska (obejmujca acin), celtycka i germaska. Od wymowy aciskiego centum /kentum/ (sto") t grup jzykw nazwano umownie kentumow. W niej wspomniane spgoski palatalne ulegy depalatalizacji. Tabela 4. Skutki spirantyzacji praindoeuropejskich */k'/, */g'/, */g'h/w jzyku prasowiaskim Jzyk praindoeuropejski Jzyk prasowiaski Spgoski zwarto-wybuchowe palatalne: */VV */n'/ */n'h/ Spgoski szczelinowe dzislowe: *// *hl Jak wida w zestawieniu pokrewnych wyrazw, (zapisane tustym drukiem) zdepalatalizowane spgoski zwarto-wybuchowe /k/, /g/ w jzykach kentumowych, takich jak greka czy acina, odpowiadaj (zapisanym tustym drukiem) spirantom w jzykach satemo-wych. Tutaj s to spiranty /s/, // oraz /s/, /z/ w jzykach grupy bato-sowiaskiej: litewskim (podgrupa batycka) oraz staro-cerkiewno-sowiaskim i polskim (podgrupa sowiaska). Porwnania tego rodzaju pozwoliy na odtworzenie dziejw zmian fonologicznych i na rekonstrukcj systemu fonologicznego przodka grup jzykowych helleskiej, italskiej i bato-sowiaskiej (reprezentowanych tutaj przez jzyki grecki, aciski, litewski, staro-cerkiewno-sowiaski i polski) oraz innych grup z nimi spokrewnionych, tzn. na rekonstrukcj jzyka praindoeuropejskiego. W celu zrekonstruowania jzyka praindoeuropejskiego porwnujemy ze sob rne jzyki. Metod rekonstrukcji zastosowa mona jednak take w odniesieniu do jednego jzyka i

wwczas mamy do czynienia z rekonstrukcj wewntrzn. Przejcie z aciny do jzykw romaskich, datowane na okres od V do VIII wieku, jest o wiele pniejsze ni satemowa spirantyzacja praindoeuropejskich */kV, */gY, */g'h/, ktra dokonaa si przed 2000 rokiem p.n.e. Jednak nie mamy prawie adnych pisanych dokumentw pochodzcych z wczesnych etapw rozwoju jzykw romaskich i moemy polega tylko na metodzie rekonstrukcji wewntrznej. Metod t najczciej stosuje 9.2. Metody stosowane w jzykoznawstwie historycznym 281 si w obrbie paradygmatw czasownikowych i rzeczownikowych. Zakada si, e tam, gdzie w paradygmacie wystpuje zrnicowanie form, wczeniejsza wersja paradygmatu cechuje si jednorodnoci. Przeanalizujmy na przykad francuski czasownik devoir (musie"), ilustrujcy seri zmian, ktre dokonay si w paradygmatach do duej grupy czasownikw francuskich. W ich formach czasu teraniejszego w trybie oznajmujcym wystpuj obecnie alternacje. Od czasw powstania najwczeniejszych dokumentw, w tym czasowniku i w pozostaych czasownikach tej klasy samogoska tematu we wszystkich osobach liczby pojedynczej i w trzeciej osobie liczby mnogiej wystpuje jako dyftong (poczenie dwch samogosek, z ktrych jedna jest niesylabiczna), natomiast w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej jako (bardzo zredukowany) monoftong (samogoska pojedyncza). Dla uatwienia analizy formy czasownika devoir przytoczone s we wspczesnej francuszczynie: (4) a.jedoisjamusz" tu dois ty musisz" U doit on musi" nous devons my musimy" vous deuez wy musicie" ils doiuent oni musz" Uwzgldniajc zasad regularnoci moemy przyj, e w pewnym momencie historii tego czasownika w caym paradygmacie istnia jeden temat czasownikowy, a nie widoczna powyej alternacja (oi: e). Chocia brak dokumentw z jzyka praromaskiego czy te z wczesnych etapw rozwoju jzyka francuskiego, wskazwek w tym zakresie dostarcza klasyczna acina. aciski czasownik debere, majcy to samo znaczenie, istotnie ma w temacie jedn samogosk: (5) b. 'debeo musz" de'bemus musimy" 'debes musisz" de'betis musicie" 'debet musi" 'debent musz" Dalsza analiza aciny, a w szczeglnoci jej systemu akcentowego, pozwala spraw wyjani. Na bardzo wczesnym, pozbawionym dokumentw etapie rozwoju jzykw romaskich (francuski to tylko jeden z moliwych przykadw) samogoski w pozycji akcentowanej ulegy dyftongizacji. Stao si tak we wszystkich osobach liczby pojedynczej i w trzeciej osobie liczby mnogiej, w ktrych akcent pada na 282 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE pierwsz sylab, to znaczy na temat. W pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej, gdzie akcent pada na znajdujc si przed sufiksem samogosk funkcjonujc jako poczenie midzy tematem a wykadnikiem czasu i osoby, samogoska tematu nie ulega dyftongiza-cji, co doprowadzio do powstania tej nieregularnoci we wszystkich formach francuskich powiadczonych w dokumentach poczynajc od IX wieku. Paradygmat ten widoczny jest nie tylko w przypadku de-voir, lecz take innych czasownikw: je reois l nous recevons od recevoir (otrzyma"); je bois l nous buvons od boir (pi");,;e peux l nous pouvons od pouvoir (mc"). Wspomniane dyftongi ulegy w rnym stopniu dalszym zmianom. 9.3. Typologia zmian jzykowych Zmiana moe nastpi we wszystkich omwionych dotd w tej ksice jednostkach jzyka. Moe si zmieni uycie poszczeglnych dwikw. Wyrazy i morfemy mog zmieni swoje znaczenia. Zmieni si mog wzorce skadniowe, takie jak szyk wyrazw. Wyrnia si cztery rodzaje zmian. Po pierwsze, zmiany mog nastpi wewntrz sieci radialnych, tzn.

bardziej prototypowy (centralny) element jakiej kategorii moe sta si elementem peryferyjnym, a peryferyjny moe sta si bardziej centralnym. Po drugie, zmiany mog oznacza przesunicia midzy sieciami radialnymi. Wwczas elementy przechodz z jednej kategorii lub sieci do innej. Po trzecie, moe zaj zmiana w samym schemacie kategorii. Wreszcie pewna liczba zmian jest wynikiem dziaania analogii. 9.3.1. Zmiany wewntrz sieci radialnej Zmiany wewntrz sieci radialnej mog zachodzi na obu kocach skali wyznaczajcej poziomy organizacji jzyka, w systemie fonolo-gicznym lub w systemie semantycznym. Zmiana w sferze dwikw moe mie charakter czysto fonetyczny i nie powodowa zmian w systemie fonemicznym jzyka. Do takich procesw naley asymilacja (por. 5.7.3), w wyniku ktrej jeden dwik zaczyna by wymawiany tak, by brzmia pod jakim wzgldem podobnie do innego dwiku w jego otoczeniu. Na przykad w historii jzyka woskiego dawna a9.3. Typologia zmian jzykowych 283 ciska grupa spgoskowa /kt/ zmienia si w /tt/, np. w imiesowie czasu przeszego strony biernej factum (uczynione"), ktry zmieni si we wosk form fatto. Asymilacja moliwa jest take w pozycji midzywyrazowej. W dobie staropolskiej w regiolektach wielkopolskim, lskim i maopolskim ostatnia spgoska wyrazu poprzedzajcego zostaa udwiczniona przez pocztkow samogosk, spgosk sonorn lub psamogosk /j/ wyrazu nastpujcego po nim, np. brak /-g/ ognia, brak /-g/ ryb, brak /-g/ jedzenia. Jednak nie moemy twierdzi, e w tych przypadkach zasza zmiana w caym systemie. Modyfikacji ulega jedna wyizolowana kombinacja dwikw. Innym rodzajem zmiany fonetycznej jest dysymilacja (odpodob-nienie), w wyniku ktrej jeden dwik staje si mniej podobny do drugiego dwiku bdcego w jego bliszym lub dalszym ssiedztwie. Stao si tak na przykad w aciskim sowie peregrinus (cudzoziemiec"), gdy pierwsze /r/ zmienio si w /!/ i dao w wyniku pnoaciskie pelegrinus. Do jzyka polskiego sowo to dotaro za porednictwem jzyka niemieckiego i przyjo form pielgrzym. Innym przykadem dysymilacji jest przejcie /kk/ w /tk/ widoczne w formach typu letki (lekki"), mitki (mikki"), wystpujcych w niektrych polskich regiolektach. Inne czste zjawisko to metateza, w wyniku ktrej dwiki zamieniaj si miejscami. Proces ten obserwujemy na przykad w zmianie aciskiego miraculum (cud") w hiszpaskie milagro (cud"): zmianie uleg szyk segmentw /r/ i /!/. Rezultatem metatezy z okresu rozpadu wsplnoty prasowiaskiej (VIII-IX w.) jest midzy innymi polska forma rami, w ktrej prasowiaskie */or/ przeksztacio si w /ra/. Pierwotny szyk dwikw (samogoska + /r/) widoczny jest na przykad w aciskim armus (rami"). W semantyce zmiany zachodzi mog w kategoryzacji: wewntrz kategorii lub sieci radialnej albo te w interakcji midzy kategoriami. Uytkownicy jzyka buduj umysowe kategorie lub sieci dla reprezentacji nie tylko wyrazw, lecz take morfemw, zoe, fraz czy wikszych konstrukcji gramatycznych. Wewntrz sieci elementy mog ulec przestawieniu, w wyniku czego to, co byo bardziej prototypowe, staje si mniej prototypowe lub na odwrt. Przykadem moe by ewolucja angielskich wyrazw dog (obecnie: pies") i hound (obecnie: pies goczy", ogar"). W wieku XIV terminem z poziomu 284 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE podstawowego by jeszcze hound (pies"). Porwnaj wspczesne niemieckie Hund (pies") i niderlandzkie hond (pies"). W Prologu" do Opowieci kanterberyjskich Geoffreya Chaucera (1387 r.) opisana jest przeorysza i jej houndes (psy"):

(6) Of smal houndes hadde she that she fedde With rosted flessh, or milk and wastel-breed. Miaa kilka maych psw, ktre karmia pieczonym misem lub mlekiem i biaym chlebem. Nie jest jasne, jak ras psa autor mia tutaj na myli, lecz mg to by nawet may pudel. W rednioangielskim dog, tak samo jak poodle (pudel"), by tylko jedn z ras, lecz moe ras do czsto spotykan, reprezentowan na przykad przez odmian o nazwie mastiff (dog angielski"), duego, mocnego psa czsto uywanego do pilnowania domw. Dog jako rasa psa spotykany by tak czsto, e sta si prototypem kategorii hound. Byo na niego takie zapotrzebowanie, e nawet go eksportowano i stopniowo nazwa tej bardzo prototypowej rasy psa zastpia nazw caej kategorii, ktra od wieku XVI w jzyku angielskim brzmi dog. T zmian w sieci radialnej przedstawiono na rys. 1. Rys. 1. Zmiana wewntrz sieci radialnej a) XIV wiek hound pies" b) XVI wiek dog pies" dog poodle spaniel greyhound mastiff poodle spaniel greyhound Aound dog" pudel" spaniel" chart" dog pudel" spaniel" chart ogar angielski" np. mastiff dog angielski" 9.3. Typologia zmian jzykowych 285 Podobny proces zmian dostrzec mona take w formach gramatycznych. We wspczesnej polszczynie istnieje niewielka liczba przymiotnikw, midzy innymi ciekawy, gotowy, peny, wesoy, zdrowy, ktre maj postacie oboczne: ciekaw, gotw, peen, wes, zdrw. Te dwie formy wywodz si z rnych odmian przymiotnikw, zwanych odpowiednio zoon" i prost". We wczesnym okresie rozwoju jzyka praindoeuropejskiego nie byo rnicy morfologicznej midzy przymiotnikami a rzeczownikami. Prost odmian przymiotnikw nazywamy rzeczownikow, a jej pozostaoci to formy typu ciekaw. W epoce wsplnoty bato-sowiaskiej wyksztacia si zoona odmiana przymiotnikw, ktra bya wynikiem scalenia odmiany rzeczownikowej z nastpujcym po niej zaimkiem anaforycznym. Zatem obok dotd prototypowej formy rzeczownikowej, np. */godbnt/ > staropolskie godzien, pojawia si nowa forma z kocwk pochodzenia zaimkowego, np. */godbm>--jV> staropolskie godny. Ju w jzyku staropolskim ujawnia si tendencja do ograniczania uycia form pierwotnej odmiany rzeczownikowej, a od XVI wieku stay si one rzadkie. Pozostae do dzi relikty, wywodzce si z form niegdy prototypowych, stanowi obecnie w kategorii polskiego przymiotnika zjawisko peryferyjne. 9.3.2. Zmiany z przesuniciem do innej sieci radialnej Liczba realizacji fonetycznych, czyli allofonw danego fonemu, np. angielskiego lii, moe by tak dua, e mwimy o fonemach jako kategoriach, ktre mog zmienia si take wewntrznie lub w obrbie dwch lub wicej sieci. W podrozdziale 5.5, powiconym fonemom i allofonom, rys. 3 ilustruje allofony angielskiego fonemu /t/. Prototypowa wymowa/t/to nieaspirowane [t] (stop), natomiast w na-gosie akcentowanej sylaby wystpuje aspirowane [th] (tp). Jednak w niektrych dialektach /t/ pojawiajce si po samogosce w wygo-sie, jak w wyrazie beat (bi"), bywa realizowane jako zwarcie krtani [?] + [t], natomiast przed /k/, jak w cat-call (wygwizdanie"), bywa wymawiane jako [?], a w pozycji nieakcentowanej midzy samogoskami, jak wyrazie city (miasto"), moe przybiera form spgoski uderzeniowej [r]. Ta z kolei w otoczeniu takim jak pretty good (do dobry") moe ulec redukcji do formy zerowej (0), tzn. formy, ktra istnieje pod wzgldem strukturalnym, lecz nie jest realizowana. Sie radialn tych realizacji fonemu /t/ przedstawiono na rys. 2.

286 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE Rys. 2. Sie radialna fonemu /t/ w jzyku angielskim ,?cof-co[khae?ko:l] ?t bea [bi:?t] tp [thsep] th t stop [stop] r city [sin] (7) Aye fzmnog0 twarz0 czudno ab0dze mecz r0k0 brudn0 ana tefz ma knemu rzecz obludn0 A je s mnog twarz cudn, A bdzie mie rk brudn, Ana te ma k niemu rzecz obudn. 0 pretty good [pni gud] Przykad zmiany w sieci leksykalnej reprezentuje polski wyraz twarz, ktry w jzyku staropolskim zachowywa jeszcze swoje pierwotne znaczenie, a mianowicie oznacza stworzenie". Porwnaj no-wopolskie tworzy (powodowa powstawanie czego"). Jednak ju wwczas istniay take jego bardziej specyficzne znaczenia, a mianowicie osoba", pe" czy forma". W Wierszu o chlebowym stole" So- 1 ty mowa jest midzy innymi o zachowaniu si przy stole, gdy zasiada l si do z twarz0 czudn01 twarz cudn (linijka 27), to znaczy w te warzystwie pci piknej, czyli kobiety: Ponadto ju w jzyku staropolskim twarz to take przednia strona gowy ludzkiej". Tylko to znaczenie zachowao si do okresu nowo-polskiego. Pojawiajcy si w wierszu Soty wyraz twarz w znaczeniu pe" jest jednym z przejaww zmian. Znaczenie tej jednostki leksykalnej ulegao przesuniciu od oznaczania tego, co stworzone, do oznaczania osoby, pci i formy, a nastpnie istotnej czci ciaa pozwalajcej rozrnia jedn osob od drugiej, a mianowicie jej obli9.3. Typologia zmian jzykowych 287 cza. Z domeny obiektw przyrody oywionej przesuno si ono do domeny czci ciaa. T zmian oznaczajc przesunicie do innej sieci radialnej przedstawiono na rys. 3. Rys. 3. Zmiana leksykalna z przesuniciem do innej sieci radialnej Jzyk staropolski twarz 1) stworzenie Jzyk nowopolski twarz 1) przednia strona gowy czowieka 2) osoba, pe, forma 3) przednia strona gowy czowieka W gramatyce sie moe podzieli si na dwie czci lub zdarzy si moe rzecz odwrotna: dwie (lub wicej) sieci mog poczy si w jedn. Pierwsz z tych zmian zilustrowa mona histori polskiej deklinacji mskiej rzeczownika. W dobie nowopolskiej w obrbie rzeczownikw ywotnych (rodzaju mskiego) uksztatowaa si ostatecznie kategoria rodzajowa mskoosobowoci, co jednoczenie spowodowao wyodrbnienie si kategorii niemskoosobowoci. Rozrnienie to ujawnio si formalnie tylko w liczbie mnogiej. Oznaczao to midzy innymi, e w przypadku rzeczownikw mskoosobo-wych pierwotny biernik, np. syny, zrwna si z form dopeniacza: synw. Porwnaj: widz synw (w staropolskim: widz syny) i domy synw. Natomiast w przypadku rzeczownikw niemskoosobowych biernik, np. wilki, nadal rni si od formy dopeniacza: wilkw. Porwnaj: widz wilki i lady wilkw. Zatem uytkownicy wspczesnej polszczyzny traktuj ywotne rzeczowniki oznaczajce osoby i ywotne rzeczowniki nie oznaczajce osb jako nalece do rnych kategorii. 288

JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE W procesie odwrotnym kategorie mog poczy si. We wczesnej staropolszczynie celownik liczby mnogiej rzeczownikw deklinacji mskiej mia kocwk -om (np. wilkom, synom) lub -em (np. mem, gociem, kamieniem), w deklinacji eskiej kocwk -am (np. 20-nam, duszam, kociom), a w deklinacji nijakiej kocwk -om (np. latom, polom, cieltom). W dobie redniopolskiej w celowniku liczby mnogiej wszystkich rodzajw rozpowszechnia si kocwka -om, a zatem obecnie jzyk polski ma jedn form celownika liczby mnogiej rzeczownikw. W formie tego przypadka nie ma ju rnych kategorii odzwierciedlajcych rodzaj gramatyczny. 9.3.3. Zmiany w schematach Pojcie schematu" lub znaczenia schematycznego" zastosowalimy dotd w kontekcie morfologii w analizie polskiego sufiksu -acz w rozdziale 3 (13) oraz w odniesieniu do pojcia schematu zdarzenia" w podrozdziale 4.2. Teraz pojcie to bdziemy stosowa w odniesieniu do kadej kategorii jzykowej. Poza elementami bardziej centralnymi lub prototypowymi, elementami mniej centralnymi, a nawet marginesowymi, kada kategoria ma take wysoce abstrakcyjn, schematyczn reprezentacj, ktra stosuje si do wszystkich elementw tej kategorii. Na przykad, poniewa istnieje wiele rnych typw krzese, musimy mie abstrakcyjn ide krzesa. Mogaby ona mie powiedzmy znaczenie konstrukcja do siedzenia majca cel uytkowy", ktra czyaby w sobie wszystkie znaczenia. Zmiany w schematach mog odbywa si dwiema drogami: schemat moe rozwin now form lub te powsta moe nowy schemat. Pierwszy typ zmiany zilustrujemy przy pomocy gramatyki i sownictwa, drugi za przy pomocy fonologii. Przyjrzyjmy si podstawowemu szykowi wyrazw w zdaniu, ktry odgrywa wan rol w skadni danego jzyka. W jzyku staroan-gielskim, tak jak we wspczesnym jzyku niemieckim lub niderlandzkim, podstawowy szyk zdania wystpujcy w zdaniu nienacechowanym (gwnym) to POD, natomiast szyk PDO wystpuje w zdaniu podrzdnym, takim jak (8)a, a szyk OPD - w zdaniu gwnym nastpujcym po zdaniu podrzdnym lub po okoliczniku ((8) b): (8) a. P a se biscop topam cyninge com, (PDO) [Gdy biskup do krla przyszed,] 9.3. Typologia zmian jzykowych 289 Gdy biskup przyszed do krla," b. ba sealde h him stw and biscopsedl (OPD) v ! ; [wtedy da on mu dom i siedzib biskupa] da mu on dom i siedzib biskupa." We wspczesnej angielszczynie te trzy typy szyku wyrazw s zredukowane do typu POD. Podczas gdy w jzyku staroangielskim oraz wspczesnym niemieckim lub niderlandzkim schemat zdania jest w duym stopniu swobodny, schemat zdania w angielszczynie wspczesnej jest w porwnaniu z tamtymi stay i nieelastyczny. Podobn ewolucj dostrzec mona w sieciach niektrych wyrazw. Przypatrzmy si znaczeniu wyrazu skutek w jzyku staropolskim i w polszczynie wspczesnej. Pojawia si on midzy innymi w Pieni o Wiklefie" Andrzeja Gaki (XV wiek): (9) gegozz nafladuio, fkutki vkazui0, czo fz0g* rofkazui0. Jego naladuj I skutki ukazuj, Co <z k>sig rozkazuj. Objanienie: fkutki l s/rurir/(narzdnik liczby mnogiej) = czynami (W: Wydra W. i W.R. Rzepka (red.), op. cit. Pominito symbole edytorskie oprcz gwiazdki * sygnalizujcej bd pisarski oraz nawiasu ostroktnego wskazujcego na uzupenienie miejsca w rkopisie.) W tekcie (9) wyraz skutek nie odnosi si do rezultatu dziaania, a wic nie ma znaczenia takiego, jak w polszczynie wspczesnej, lecz oznacza czyn". Ewolucj sieci leksykalnych

wyrazu skutek przedstawiono na rys. 4. W jzyku staropolskim istnieje kilka rozszerze prototypowego znaczenia wyrazu skutek, ktrym by czyn". Jedno z rozszerze ukazuje specjalizacj w kierunku czynu nagannego", czyli wystpku". Inne rozszerzenie to specjalizacja w kierunku faktu". W jeszcze innym znaczeniu skutek to nastpstwo dziaania". Znaczenia te pozostay ywe w dobie redniopolskiej. Jednak w polszczynie wspczesnej zachowao si tylko znaczenie ostatnie: nastpstwo dziaania", a wic wyraz skutek nie jest ju wieloznaczny. Zoona niegdy kategoria radialna staa si kategori o wiele prostsz. Mniej wicej w tym samym czasie zmieni si pod wzgldem semantycznym wyraz czyn, ktry utraci swoje staropolskie 290 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE znaczenie sposb" oraz inne znaczenia i obecnie funkcjonuje podobnie jak sowo skutek w swoim dawnym prototypowym znaczeniu. Rys. 4. Od polisemicznej sieci radialnej do jednoznacznoci Jzyk staropolski skutek Jzyk nowopolski skutek wystpek" czyn nastpstwo dziaania" nastpstwo dziaania" fakt" Rozwj nowego schematu moe te nastpi w wyniku rozpadu kategorii na dwie nowe lub poczenia si dwch kategorii w jedn. W sferze fonologii ten pierwszy rodzaj zmiany zwany jest czsto fonologizacj, a oznacza powstanie z allofonw jednego fonemu nowych fonemw. Jak wykazano w rozdziale 5, fonem mona traktowa jako kategori gosek z prototypowym allofonem w centrum, wok ktrego rozoone s pozostae allofony. Sam fonem ma zatem charakter schematu. Gdy powstaje nowy fonem, wyania si nowy schemat. Pocztkowo moe on mie tylko jeden allofon, ktry przy braku innych automatycznie staje si prototypem. Przyjrzyjmy si przykadowi z historii jzyka polskiego. Jeli porwnamy wyrazy w jzykach obcych z ich formami przejtymi przez wczesn staropolszczyzn (czsto za porednictwem jzyka staroczeskiego), zauwaymy uderzajc rnic: w polskich sowach (podobnie jak w ich wczeniejszych czeskich formach) nie wystpuje spgoska [f]. W jzyku prasowiaskim i we wczesnym okresie rozwoju jzykw sowiaskich (a wic i we wczesnej staropolszczynie) fonemy /f/ i /f/ nie istniay. Jak wida z poniszego zestawienia, wystpujcej w zapoyczanych wyrazach spgosce [f], zapisywanej <f> lub <ph>, w polszczynie (i w innych jzykach sowiaskich) pocztkowo odpowiaday spgoski [p] lub [b]. Niektre z tych wczesnych form 9.3. Typologia zmian jzykowych 291 Tabela 5. Wczesne staropolskie odpowiedniki spgoski [f] w zapoyczeniach rda zapoycze Wczesny okres jzyka staropolskiego Jzyk aciski Jzyk niemiecki

Fabianus

Fabian

ferala* (z aciskiego) bero Josephus (z greckiego)

Oep Luciferus

Lucyper Stephanus (z greckiego)

Szczepan * Forma w jzyku staro-wysoko-niemieckim. przetrway do dzi (np. Fabian w nazwie Pabianice, berto, Lucyper, Szczepan). Jednak w dobie staropolskiej nastpia pod tym wzgldem zmiana. Fonologizacja spgosek [f] i [f] bya wynikiem kilku procesw: a. ubezdwicznienia w grupach spgoskowych: np. trawka: *[travtka] > [travka] > [trafka]; kwiat: [kv'at] > [kf at] b. ubezdwicznienia spgosek w wygosie: np. staw: *[stavb] > [stav] > [stafj; c. uproszczenia grup spgoskowych (w regiolektach Mazowsza, Maopolski, Sieradzkiego, czyckiego, Grnego lska): np. f chwaa l fata: *[xvaa] > [xfaa] > [faa] (por. Palenica, Falkow^ ski}; chwila l fila: *[xv'il'a] > fefila] > [fila] di zapoyczenia z jzykw obcych: np. niemieckie Farb > (XV wiek) * farba [farba]; aciskie offerenda > niemieckie Opfer > czeskie ofe-: ra > staropolskie ofiara [of ara]. '! W wyniku upodobnienia do ssiedniej spgoski bezdwicznej oraz w wygosie fonem /v/ wzbogaci si o wariant pozycyjny [f], a fonem /v'/ o wariant pozycyjny [f]. Jednak to zjawisko nie zmienio jeszcze systemu fonemicznego. Nowe dwiki uzyskay status

fonemw dopiero wtedy, gdy znalazy si w pozycji kontrastu z NI i /v'/, np. w nagosie. Doszo do tego w wyniku uproszczenia grup spgo292 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE skowych [xv] > [xfl > [fl i bcv'l > l/F l > [f] w wyrazach rodzimych oraz w rezultacie przyswajania [fj i [f] w pniejszych zapoyczeniach. W ten sposb NI i /f/ oraz /v'/ i /f/ zaczy kontrastowa z sob w takich parach wyrazw pniejszego okresu staropolszczyzny jak l warcze lv-l - farba /f-/ czy wilk /v'-/ - fila /f-/ (< chwila). (Formy ty- l pu chwila i fila wspistniay w kocowym etapie staropolszczyzny, jednak potem w jzyku oglnopolskim przyja si pierwotna forma chwila.) Powtrne zapoyczenia wymienionych wyrazw (Fabian, fe-rula - bezporednio z aciskiego ferula, Jzef, Lucyfer, Stefan) spgosk [f) zachoway. Dane jzykowe wskazuj na to, e fonemy /f/ i /f/ weszy do polskiego systemu spgoskowego w XIII wieku. Kolejnym procesem prowadzcym do powstania nowych fonemw jest przegos, czyli zmiana wartoci samogoski. Taki przegos znany jest z badania rozwoju jzykw germaskich. W jego wyniku w jzyku niemieckim pod wpywem ssiedztwa samogoski /i/ samogoski tylne przeksztaciy si w samogoski przednie bez utraty zaokrglenia. Stao si tak np. w liczbie mnogiej rzeczownika Loch (dziura"): loch+ir > Lcher, gdzie <6> oznacza przedni zaokrglon samogosk /oe/. Przegos dokona si take u zarania polszczyzny. W wyniku tego procesu powstay obocznoci samogoskowe zachowane w znacznej mierze do dzi: eni - ona, ziele - zioo, lecie - lato, lesie - las. Jednak pojawiajce si w rezultacie tego przegosu samogoski nie byy nowymi fonemami. 9.3.4. Zmiana analogiczna Uytkownicy jzyka pragn, by formy i konstrukcje byy przejrzyste, to znaczy by byy rozpoznawalne w wikszej jednostce. To pragnienie za moe powodowa zmiany analogiczne. Zmiana analogiczna to proces, w ktrym poszczeglni uytkownicy jzyka zauwaaj podobiestwa midzy dwikami, formami lub konstrukcjami i postanawiaj (cho nie zawsze cakiem wiadomie) jeszcze bardziej je upodobni. Aby dokonaa si zmiana analogiczna, musi nastpi bardziej lub mniej wiadoma analiza rozpatrywanych jednostek. Na przykad w XVI wieku (pocztek doby redniopolskiej) staropolskie bezokoliczniki i (i"), przy (przyj"), zaj (zaj"), naj (naj"), doj (doj"), uj (uj") przeksztaciy swoje zakoczenie na -. Stao si to przez analogi z form licznych bezokolicznikw 9.3. Typologia zmian jzykowych 293 wie - wiod, si - sid. We wspczesnej polszczynie dziaanie analogii widoczne jest w niestandardowej formie wzi (wzi"), utworzonej pod wpywem bezokolicznikw typu si. Inny przykad to zmiana analogiczna, ktra doprowadzia do ujednolicenia tematu niektrych rzeczownikw pod wzgldem samogosek. Staropolskie alternacje typu ona o eni, siano o sienie, wiadro o wiedrze (bdce wynikiem przegosu) zamkny, poniewa w temacie wszystkich przypadkw upowszechnia si samogoska, ktra wystpowaa czciej. Wskutek dziaania analogii miejsce starszych form eni, sienie, wiedrze zajy formy nowsze onie, sianie, wiadrze. Uytkownicy jzyka taki paradygmat uwaali za wygodniejszy - widocznie dlatego, e wystpuje w nim bardziej przejrzysty temat z jedn samogosk, a nie taki, ktry wykazuje oboczno samogoskow wywoan przez dawn zmian fonetyczn. Jednak dalsze istnienie obocznoci samogoskowych, widoczne w paradygmatach takich rzeczownikw, jak wiara (o wierze), miara (o mierze), las (o lesie), wiat (o wiecie), wskazuje na to, e proces tych zmian analogicznych nie zosta doprowadzony do koca.

Zmiany analogiczne wynikaj nie tylko z denia do przejrzystoci, lecz take z denia do ustalenia relacji midzy form a znaczeniem w stosunku jeden do jednego. Rozwamy na przykad analogiczn zmian morfologiczn ze skutkami widocznymi w wieku XVI, ktra nastpia w dopeniaczu liczby pojedynczej rzeczownikw rodzaju mskiego. Mianowicie rozdzia kocwek -a i -u dokona si na podstawie semantycznej. W rzeczownikach ywotnych (z wyjtkiem wou) przyja si kocwka -a, w nieywotnych za pozostay kocwki -a lub -u. W ten sposb przez analogi do licznych form rzeczownikw ywotnych, takich jak ma, psa, dawna forma dopeniacza liczby pojedynczej synu zmienia si w syna. W tym przypadku zmian motywowaa nie tylko ch posiadania przejrzystej formy, lecz take ch stosowania wyranego - i jedynego w swoim rodzaju - wykadnika dopeniacza liczby pojedynczej rzeczownikw rodzaju mskiego nalecych do kategorii ywotnych. Osobliwe jest jednak to, e czsto uywana nieregularna forma moe przez dugi czas nie ulega zmianom. W jzyku polskim swoist odmian maj czasowniki ba si, by, chcie, i, jecha, je, mie, sta, wiedzie itd. Na przykad paradygmat czasu teraniej294 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE szego liczby pojedynczej czasownika i to formy id, idziesz, idzie, natomiast czasu przeszego liczby pojedynczej, rodzaju mskiego i eskiego to formy: szedem l szlam, szede l szta, szed l sza. W polszczynie standardowej te nieregularne typy koniugacji nadal opieraj si zmianie na typy bardziej regularne. Podobnie dzieje si w wielu jzykach europejskich w przypadku na og do nieregularnego czasownika odpowiadajcego polskiemu by. Ponadto bez zmian pozostaj take rzadkie formy, jeli s czsto uywane tylko we frazeologizmach. Jeli na przykad uytkownik wspczesnego jzyka polskiego w ogle zna formy wykol, wykolesz, wykol czasownika wyku (uywane obok form wykluj, wyklujesz, wykluje), to zna je prawdopodobnie z utartych wyrae zawartych w powiedzeniu Ciemno cho oko wykol czy te w przysowiu Kruk krukowi oka nie wykol. Moemy zatem zakoczy niniejsze rozwaania stwierdzeniem, e zmiana analogiczna czsto dokonuje si w przypadku form o redniej czstotliwoci wystpowania i o rednim poziomie rozpo-znawalnoci. 9.4. Przyczyny i przewidywalno zmiany Przedstawione wyej przykady pokazuj, e wszystkie jzyki bezustannie si zmieniaj. Zajmiemy si teraz bardziej fundamentalnym pytaniem, dlaczego w ogle jzyk si zmienia lub jakie s praprzyczyny zmiany jzykowej. Pamitajc na przykad o zmianach form dopeniacza liczby pojedynczej polskich rzeczownikw rodzaju mskiego, moemy do tego pytania doda zagadnienie prze-widywalnoci: Czy mona przewidzie, kiedy zmiana nastpi i w jakim pjdzie kierunku? By moe najatwiej odpowiedzie na pierwsze z tych pyta, zadajc kolejne pytanie: dlaczego jzyk miaby si nie zmienia? Warto te przypomnie, e zmieniaj si wszystkie ludzkie instytucje. Dlaczego jzyk miaby by inny? Jednak jeli potraktowa jzyk jako ; cig struktur umysowych i zjawisk o charakterze poznawczym, i mona si z tak odpowiedzi nie zgodzi wskazujc na to, e inne t cechy ludzkiego umysu pozostaj niezmienne. Nie ma na przykad dowodu na to, e w czasie ostatnich wiekw nastpia jaka zmiana 9.4. Przyczyny i przewidywalno zmiany 295 w pojemnoci ludzkiej pamici. Jednak jak wykazuje analiza tekstw, jzyki angielski, francuski, rosyjski czy polski czasw obecnych s do odmienne od form sprzed czterystu bd szeciuset lat. Jzyk moe zmienia si wolno, lecz po mniej wicej tysicu lat zmiana bywa tak fundamentalna, e jzyk sprzed dziesiciu wiekw staje si niezrozumiay.

Jedn z odpowiedzi na pytanie o praprzyczyny zmiany jzykowej znajdujemy w pracy Williama Labova, jednego z pierwszych jzykoznawcw, ktrzy wizali zmian jzykow ze zrnicowaniem jzyka (patrz 9.1). Podstaw tego pogldu jest fakt, e jzyki zawsze przejawiaj jaki - choby niski stopie zrnicowania, poniewa ludzie nie wymawiaj wyrazw za kadym razem dokadnie w ten sam sposb, a ponadto przy rnych okazjach nie formuuj tych samych myli w identyczny sposb. Niektre odmiany jzyka utosamia si z pewnymi grupami spoecznymi, wyrnianymi na podstawie wieku, wyksztacenia, pozycji ekonomicznej, a nawet pci; kada z tych odmian rozwija wasn tosamo, ktrej w kocu moe zosta przypisany pewien presti. Warto zauway, e presti niekoniecznie (lub nieczsto) czy si z jzykiem wyszej klasy spoecznej lub starszej grupy wiekowej, a jego to moe by w gruncie rzeczy nieuchwytne dla analizy. Pewien rodzaj wymowy bd wewntrzgrupowe sownictwo, takie jak angielski wyraz grass (marihuana"; dosownie: trawa"), mog wywodzi si na przykad z jzyka punkw, handlarzy narkotykw lub gangsterw. Bez wzgldu na to, jakie jest rdo prestiu, inni t wymow lub to sownictwo naladuj. Nastpnie forma ta rozpowszechnia si w spoecznoci jzykowej, zazwyczaj jako jeden z kilku wariantw, nabierajc jednak dodatkowej wartoci spoecznej. Czasem taka forma pozostaje w uyciu tak dugo, a pozostae warianty zostan przez uytkownikw jzyka zapomniane. Wwczas mamy do czynienia z prawdziw zmian jzykow. Jedno z najbardziej znanych bada Labova dotyczy szczegw wymowy rodowitych mieszkacw wyspy Martha's Yineyard pooonej u wybrzea stanu Massachusetts w Nowej Anglii (USA). W szczeglnoci podda on analizie stopie, w jakim w wymowie mieszkacw wyspy przebywajcych na niej przez cay rok pierwszy element dyftongw /ai/ i /au/ uleg centralizacji, tzn. przesun si w kierunku [ae] lub [e]. Okazao si, e w wymowie staych mieszka296 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE cw wyspy pierwszy element owych dyftongw mia pozycj bardziej centraln ni w wymowie wielu odwiedzajcych wysp latem goci, ktrzy posiadali lub dzierawili tam domy, a reszt roku spdzali na j ldzie staym, czasami zupenie blisko Martha's Yineyard. PrzypaJr trujc si bardziej szczegowo danym zebranym wrd mieszka-1 cw wyspy, Labov zauway, e stopie centralizacji by wikszy! w wymowie modszej grupy uytkownikw jzyka, a nawet, e istniaa korelacja midzy wiekiem a nasileniem tej zmiany (lub jej brakiem). Labov wycign z tego wniosek, e wymowa cechujca si dyftongami o scentralizowanym pierwszym elemencie staa si prestiowa. Im kto by modszy, tym wiksz wag przywizywa do tego, by mwi inaczej ni wczasowicze i bardziej utosamia si z wysp. Widzimy tutaj, jak zjawisko, ktre pocztkowo byo mniej lub bardziej przypadkow odmian wymowy, nabrao prestiu, gdy utosamia si z nim pewna szczeglna grupa ludzi. Nastpnie rozpowszechnio si i jeszcze mocniej zakorzenio. W swoich pracach Labov wskaza rwnie na konieczno rozrniania w analizach jzyka midzy wywoaniem zmiany, to znaczy sposobem jej zapocztkowania, a jej rozpowszechnieniem si w grupie uytkownikw jzyka. Niemiecki badacz Rudr Keller rozwija w swych pracach teori wywoania zmiany. Zdaniem Keller a jzyk nie jest podobny do zjawiska naturalnego, ktre cechuje si zmianami wywoywanymi w wyniku dziaania si pozbawionych wiadomoci i intencji, np. do biegu rzeki, ktry ulega zmianom w rezultacie erozji lub trzsie ziemi. Wida tu pewn paralel do tego, co zostao powiedziane wyej o strukturach umysowych, takich jak pami. Jzyk nie jest te instytucj spoeczn, ktr jej uytkownicy mog zmieni intencjonalnie tak, jak mona zmieni obowizujce prawo. Jest on raczej -jak mwi Keller - zjawiskiem trzeciego rodzaju", wprawdzie zmienianym przez uytkownikw, lecz nie intencjonalnie. Zmian jzykow porwnuje on do takich zdarze,

jak korki uliczne. Nikt nie chce ich umylnie powodowa, lecz zachowanie kadego kierowcy, motywowane rnymi wzgldami, takimi jak pragnienie uniknicia kolizji z jadcym z przodu samochodem, przyczynia si w kocu do powstania zasadniczej zmiany sytuacji na jezdni. Wedug tego modelu zmian w jzyku wywouje intencja jego uytkownikw, ktrzy d do osignicia sukcesu w komunikacji ze 9.4. Przyczyny i przewidywalno zmiany 297 suchaczami. Aby tego dokona, musz zrwnoway potrzeb penego zrozumienia - a wic uywania formy jzyka niezbyt odmiennej od formy jzyka suchaczy - z dawk nowatorstwa wystarczajc, eby zwrci uwag innych na to, co mwi. To wanie owo denie do nowatorstwa wywouje zmian jzykow. Gdy uytkownik jzyka polskiego mwi po raz pierwszy o tym, e jakie pomieszczenie pka w szwach, midzy ciasnym ubraniem powodujcym pkanie szww a zatoczonym pomieszczeniem dostrzec mona byo wystarczajcy stopie podobiestwa, aby inni uytkownicy jzyka to wyraenie zrozumieli, jednoczenie za byo w nim tyle innowacji, e mogli mwicego postrzega jako kogo inteligentnego lub w szczeglny sposb elokwentnego. Powrmy teraz do modelu Labova. Nowatorskie wyraenie naladuj jednostki nalece do pewnej grupy. Nastpnie rozpowszechnia si ono wrd innych ludzi, ktrzy z jakiego powodu odmianie jzyka uywanej w owej grupie przypisuj wystarczajcy presti, aby moga si ona sta dla nich wzorcem. Poniewa w kadej zmianie w gr wchodz wielorakie zmienne natury poznawczej i spoecznej, a ponadto poniewa prawdopodobiestwo, e zrnicowanie jzyka doprowadzi do zmiany, jest niewielkie, nie sposb twierdzi, e jzykoznawstwo historyczne moe zmiany jzykowe przewidywa. Teorie (kognitywne lub inne) nie roszcz sobie pretensji do tego, e potrafi okreli zmiany, jakie si dokonaj, dopki pewien wariant formy jzykowej tak wyranie si nie zakorzeni, e przewidywania zlej si w jedno z opisem aktualnego stanu rzeczy. Nawet jeli zesp okolicznoci zdaje si gwarantowa, e nadejdzie zmiana, przez cae wieki moe si nie dzia nic. Na przykad patrzc wstecz na acin, wystpujcy w niej sposb wyraania przyszoci potraktowa mona jako przykad wysoce niestabilnego systemu morfologicznego, z dwoma zupenie rnymi wykadnikami tego czasu (infiksem oraz zmian samogoski w kocwce), ktrych dystrybucja zaley od klasy czasownika. Jednak zanim dokonaa si zmiana, upyno wiele czasu, co wida w dokumentach pisanych. Uytkownicy jzyka aciskiego przypuszczalnie przez wieki uczyli si i uywali tego troch niewygodnego, zrnicowanego systemu, nie widzc w nim problemu. Podobna sytuacja zaistniaa w jzyku polskim. Chocia tendencja do stosowania formy dopeniacza w funkcji biernika liczby pojedynczej rzeczownikw ywotnych 298 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE (rodzaj mski) miaa swj pocztek w jzyku prasowiaskim i nasilaa si w dobie staropolskiej, do dzi zachoway si frazeologiczne archaizmy takie jak si na ko (gdzie ko jest pierwotn form biernika). Zrwnanie formy biernika z form dopeniacza tej grupy rzeczownikw stao si norm dopiero w XVI wieku. Omawiajc zmian analogiczn, polski jzykoznawca Jerzy Ku-ryowicz posuguje si obrazem systemu odwadniania: moe si okaza, e wszystkie rury, rowy odpywowe czy kanay s na swoim miejscu, lecz jeli deszcz nie pada, nic si nie dzieje. System odwadniania to przedstawione w tym rozdziale rne mechanizmy zmiany, a deszcz to zbir zmiennych natury spoecznej i poznawczej. Zmiana moe nastpi dopiero wwczas, gdy te dwa rodzaje czynnikw nao si na siebie w odpowiedni sposb. 9.5. Podsumowanie

Jzykoznawstwo historyczne jest dziedzin jzykoznawstwa, ktra zajmuje si badaniem zmian jzykowych. Zmian jzykow zrozumie mona jedynie na tle zrnicowania jzyka. Dany jzyk nie istnieje bowiem jako monolit, lecz skada si z pewnej liczby odmian, czyli dialektw. Jedn z nich jest odmiana standardowa ze swoj wymow, morfologi, skadni i sownictwem. Wymowa tej odmiany zwana bywa standardowym akcentem. Uytkownicy danego jzyka mog wada nie tylko odmian standardow, lecz take jedn lub kilkoma innymi odmianami, takimi jak regiolekty, socjolekty, etno-lekty lub etalekty. Na zmian jzykow szczeglny wpyw mog wywiera etalekty, czyli odmiany zalene od wieku uytkownikw jzyka: modsi ludzie nie tylko wprowadzaj wiele innowacji, lecz take rezygnuj z pewnych form uywanych lub tylko rozumianych przez starszych. Mimo bezustannych zmian jzyk zachowuje znaczn cigo, dziki czemu nadal czciowo rozumiemy teksty sprzed czterystu, a nawet szeciuset lat. Zawdziczamy to naszej kompetencji pandialektalnej, co oznacza, e rozumiemy biernie wicej dialektw, zarwno geograficznych, jak i historycznych, ni sami uywamy. Jzyk ludnoci tubylczej danego terytorium, na ktry nawarstwia si jzyk ludnoci napywowej, to substrat jzykowy. Natomiast jzyk 9.5 Podsumowanie 299 ludnoci napywowej, ktry nawarstwia si na jzyk ludnoci pierwotnej, to superstrat jzykowy. Substrat i superstrat wzajemnie na siebie wpywaj. Metody jzykoznawstwa historycznego to metoda filologiczna, stosowana wwczas, gdy dostpne s teksty pisane, oraz rekonstrukcja, stosowana w przypadku wszystkich okresw i jzykw pozbawionych dokumentw pisanych. Jzykoznawca historyczny porwnuje formy jzykowe wystpujce w rnych pokrewnych jzykach i prbuje zrekonstruowa prajzyk (lub raczej jego cz), czyli pierwsze, najwczeniejsze stadium rozwoju jakiego jzyka. Ten etap historii przypada czasami na czasy sprzed tysica, a niekiedy sprzed kilku tysicy lat, jak na przykad jest to w przypadku jzykw praindoeuropejskiego, pragermaskiego, praro-maskiego, prabatyckiego czy prasowiaskiego. Przy rekonstrukcji uwzgldnia si nie tylko zasad pokrewiestwa genetycznego, lecz take zasad regularnoci. Tak zwane prawa gosowe, czyli okrelenia regularnoci wystpujcych w czasie zmian, jak spiranty-zacja praindoeuropejskich */kV, */g'/, */g'h/ w jzykach satemo-wych, to bardziej reguy wskazujce na wikszociowy charakter danego zjawiska ni prawa w sensie fizycznym. Jeli rekonstrukcji dokonuje si nie przy pomocy rnych jzykw, lecz przy pomocy zjawisk tego samego jzyka, mwimy o rekonstrukcji wewntrznej. Zmian jzykow mona bada na jakimkolwiek poziomie jzyka, tzn. w sownictwie, morfologii itd. Kategorie jzykowe tworz sieci radialne, ktrych historyczn ewolucj mona bada. W obrbie poszczeglnych kategorii uytkownicy jzyka tworz take schemat, tzn. najbardziej abstrakcyjn reprezentacj tej kategorii, odnoszc si do wszystkich jej elementw. Zmiana jzykowa nastpi moe wewntrz sieci, pomidzy sieciami oraz w schematach. Pierwszym typem zmian s zmiany wewntrz sieci radialnych. Tutaj nastpi mog pomniejsze zmiany fonetyczne, takie jak asymilacja, dysymila-cja i metateza. Wewntrz sieci elementy mog ulec przestawieniu: np. w historii jzyka angielskiego najbardziej prototypowy element dog (dog") zastpi ca pierwotn kategori hound (pies"), a hound, obecnie pies goczy, ogar", jest dzi do peryferyjnym elementem kategorii dog (pies"). Zmiany powodujce przesunicie elementu do innej sieci zachodz w zbiorze allofonw danego fonemu, np. angielski fonem /t/ moe obejmowa takie allofony, jak zwarcie krtani [?] 300 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE

w cat-call, spgosk uderzeniow [r] w pretty [pnn] lub nawet form zerow w [pni]. Polski wyraz twarz zmieni si do radykalnie, przechodzc z domeny stworzenie" do domeny cz ciaa". W gramatyce jaka kategoria moe podzieli si na dwie lub trzy kategorie, np. w jzyku polskim rzeczowniki ywotne rodzaju mskiego podzieliy si na mskoosobowe (np. syn) i niemskoosobowe (np. wilk). Rne kategorie mog te poczy si w jedn, np. w jzyku polskim w jedn kategori celownika liczby mnogiej rzeczownikw (z kocwk -om) poczyy si dawne kategorie celownika: mska (z kocwkami -om, -em), eska (z kocwk -am) i nijaka (z kocwk -om). Zmiany w schematach mog spowodowa redukcj zrnicowania szyku wyrazw, na przykad staro- lub rednioangielski zrnicowany szyk PDO, DPO, ODP uleg redukcji do wspczesnego szyku POD jako jedynego typu zdania. Podobnie sie radialna wyrazu moe zosta zredukowana z kilku znacze do jednego, jak stao si to w przypadku polskiego wyrazu skutek. Mog take powsta nowe schematy, co w przypadku fonemw nazywa si fonologizacj. Przykadem jest wyonienie si w jzyku staropolskim fonemw /f/ (np. farba) i /f/ (np. fila < chwila) lub przegos, w wyniku ktrego w jzyku niemieckim powstaa np. przednia zaokrglona samogoska /ce/ w wyrazie Lcher (dziury"). W dobie staropolskiej istniay odziedziczone po przedpolskim przegosie obocznoci samogosek w temacie typu ona - o eni, lecz w wyniku zmian analogicznych w niektrych takich tematach obocznoci zamkny, np. staropolska forma o eni zastpiona zostaa form o onie. Wracajc do pocztkowego pytania o praprzyczyny zmiany jzykowej, wrd rde tego procesu wymieni moemy presti, ktry jako cecha danego wariantu pewnej formy jzykowej moe prowadzi do jego rozpowszechnienia si. Jednak nawet wtedy, gdy obecne s wszystkie czynniki potrzebne do dokonania si zmiany, nie musi ona zosta wywoana. rdem zmiany jzykowej jest pragnienie mwicego, by przyciga uwag suchaczy, a jednoczenie by zrozumiaym. Nigdy jednak nie da si takiej zmiany przewidzie. 9.6. Zalecana lektura 301 9.6. Zalecana lektura Wstpne wiadomoci dotyczce metod stosowanych w jzykoznawstwie historycznym oraz najwaniejszych zmian, jakie nastpiy w rozwoju jzyka polskiego, mona znale w pracach K. Pisarko-wej (1984), J. Strutyskiego (1999) i B. Walczaka (1999). 9.7. wiczenia i zadania 1. Sprawd w kilku starszych sownikach jzyka polskiego, czy zawieraj one wyrazy zapisane w poniszych zdaniach kursyw lub czy podaj ich wspczesne znaczenia. Jaki moesz wycign wniosek? a. To jeszcze jeden oszoom (czowiek fanatycznie owadnity jak spraw, ide"). b. T spraw trzeba nagoni (spowodowa, aby o czym duo mwiono"). c. Liczc na korzyci, chcieli go wpuci w maliny (wiadomie wprowadzi w bd"). 2. Przyjrzyj si fragmentowi Wiersza o chlebowym stole" Prze-cawa Soty (przytoczonemu w pisowni oryginalnej i we wspczesnej transliteracji). Jakie jego cechy wskazuj na to, e nie jest to tekst wspczesny? Okrel rnice midzy nim a jzykiem wspczesnym. Geft mnogy vbogy pan Jest mnogi ubogi pan, czfzo b0dze kfz0fz0tom znan Cso bdzie ksitom znan y zadobrego wezwa I za dobrego wezwa. 50 Ten ma f prawem wyfzey Ten ma z prawem wyej sie, fzefcz ma na kafzdy wloCzycz czefcz Ma na kady woy cze; Nemofzebycz panicz taky Nie moe by panie taki, mufzy gy wtem poczczycz Musi ji w tem poczcie wszelki. wfzalky* Bo czego newe doma chowany Bo czego nie wie doma chowany, 55 tho mu powe gefzdzaly To mu powie jeday. Objanienia: Linijka 47: mnogy l mnogi = niejeden

302 JZYK W CZASIE: JZYKOZNAWSTWO HISTORYCZNE Linijka 50: fzefcz l sie = si Linijka 53: gy l ji = go Linijka 55: gefzdzaly l jeday = ktry jedzi po wiecie, byway w wiecie (Wiersz o chlebowym stole". W: Wydra W. i W. R. Rzepka (red.), op. cit. Pominito symbole edytorskie oprcz gwiazdki * sygnalizujcej bd pisarski.) 3. Wska w kadym z poniszych przykadw nastpstwa spiran-tyzacji praindoeuropejskich spgosek palatalnych */k'/, */g'/, */g'h/ w jzykach satemowych i ich depalatalizacji w jzykach kentumowych. 9.7. wiczenia i zadania 303 Grecki aciski Litewski Staro-cerkiew-no-sowiaski Polski oikhos dom" vicus wie" uiekelis droga" vbsb wie" wie granum ziarno" irnis groch" ZT>rno ziarno" ziarno ego ja" ego ,ja" as ja" azj, Ja"

staropolskie jaz ja" leikho li" lingo li" lieziii li" lizati liza" liza 4. Jaki rodzaj zmiany ilustruje kady z podanych przykadw? a. Porwnaj aciskie formy in i lustro oraz czasownik illustro (rozjaniam, wyjaniam"). b. Porwnaj aciski sufiks przymiotnikowy -alisl-aris oraz aciskie przymiotnikigeneralis (oglny") i singularis (pojedynczy"). c. Porwnaj polskie grd i kaszubskie gard (np. w Starogard). d. Porwnaj staropolskie czosa l czesz l czeszesz l czesze i nowopol-skie czesa l czesz l czeszesz l czesze. e. Porwnaj wielkopolsko-lsko-maopolskie&osz /-/ owocw i mazowieckie kosz /-s/ owocw. f. Porwnaj rosyjskie muz l muestvo i polskie m l mstwo (/-bs-/ > /-s-/ > /-ss-/ > /-s-/). g. Porwnaj litewskie alkti (by godnym") i polskie akn. h. Porwnaj wczesnoprasowiaskie */gnetti/ i pnoprasowiaskiej! */gnesti/ (> polskie gnie). 5. Porwnaj rosyjskie i polskie kontynuanty (elementy jzykowe bdce kontynuacj) podanych niej form prasowiaskich i powiedz, jakie podobne lub odmienne procesy zaszy w kadym z tych jzykw. a. Prasowiaskie: */nesti/ - *lnesol *lbelitil* - Ibel-bl b. Rosyjskie: nesti nesu belit' belyj c. Polskie: nie - nios bieli - biay 6. Przeanalizuj uycie staropolskiej formy je (druga osoba liczby pojedynczej czasu teraniejszego czasownika by, obecnie: jeste) w Psaterzu floriaskim" (przeom XIV i XV wieku). Przytoczony fragment podany jest w pisowni oryginalnej i w transliteracji wspczesnej. - Jak rol peni w tym tekcie wyraz je? - Czy mamy tu do czynienia z przykadem gramatykalizacji? - Jakie jest pochodzenie kocwki drugiej osoby liczby pojedynczej czasu przeszego czasownikw we wspczesnej polszczynie? (Patrz rozdzia 3). Psaterz floriaski" (fragment psalmu 22) Ygotowal ies wobefrzenu moiem ftol przecywo tym gifzm00cz0... Ytuczil ies woleiu glow0 moi0 akelich moy vpawai0czi kaco f wtli ieft <6.> Ugotowa je w oberzeniu mojem st przeciwo tym, ji mc <mie>. <7.> Utuczy je w oleju gow moje, a kielich mj upawajcy kako wiaty jest.

Objanienia: Vgotowa ies l Ugotowa je = przygotowae wobefrzenu l w oberzeniu = w spojrzeniu, w zasigu wzroku gifz m00cz0l ji mc = ktrzy gnbi Ytuczil ies l Utuczy je = namacie vpawai0czil upawajcy = hojnie pojcy kaco fwatJi/ kako wiaty = jako janiejcy wiatem (Psaterz floriaski". W: Wydra W. i W. R. Rzepka (red.), op. cit.) Rozdzia 10 Porwnywanie jzykw: socjologia jzyka, typologia jzykw i jzykoznawstwo kontrastywne W rozdziale 6 wspomnielimy o podobiestwach i rnicach midzy poszczeglnymi jzykami i wsplnotami kulturowymi pod wzgldem sownictwa, gramatyki i skryptw kulturowych. Przedmiotem tego rozdziau jest systematyczny, caociowy opis dziedziny porwnywania jzykw - z punktu widzenia socjologii, typologii oraz gramatyki kontrastywnej. Przyczyn, dla ktrej w rnych gaziach wiedzy podejmuje si badania porwnawcze jzykw, jest przede wszystkim zainteresowanie kwesti pochodzenia jzyka oraz wiatowej migracji rodzaju ludzkiego. Gwnym celem socjologicznych bada jzyka jest opracowanie metod, pozwalajcych na okrelenie liczby jzykw istniejcych na wiecie oraz ustalenie, czy dana odmiana jzyka jest dialektem, czy te penoprawnym jzykiem. Badania typologiczne natomiast prbuj okreli, na jakiej podstawie pewne jzyki zaliczane s do tej samej grupy jzykowej, tej samej rodziny jzykowej i tego samego szczepu jzykowego; zajmuj si one take kwesti uniwersaliw jzykowych. U podoa jzykoznawstwa kontrastywnego, ktre dwa lub wicej jzykw poddaje analizie porwnawczej i kontrastywnej w sposb bardziej szczegowy ni jest to moliwe w typologii jzykowej, le pose CL "< Sstawa w fazie upienia. Okoo 50 tysicy lat temu rozpocz si proces rozwoju poszczeglnych jzykw, ktre zaczy si rozprzestrzenia jak ogie po stepie. Ludy z Afryki Wschodniej migroway nie tylko do Afryki Zachodniej i Poudniowej, lecz take do Afryki Pnocnej i na Bliski Wschd. Podzieliwszy si na mniejsze plemiona, pewne grupy przeniosy si do Europy i Azji rodkowej, do Azji Pou-dniowo-Wschodniej, Australii i Nowej Zelandii; inne powdroway do Azji Pnocnej, przez Cienin Beringa na Alask i do Ameryki Pnocnej, rodkowej i Poudniowej. Z terenw Azji rodkowej coraz wiksze rzesze ludzi migroway na zachd, do Europy, gdzie powstaa jedna z najwikszych rodzin jzykowych na wiecie (jzyki indoeu-ropejskie). Rys. 1 ukazuje oglny kierunek ruchw migracyjnych. Powysze pytania s przedmiotem bada nie tylko jzykoznawstwa, ale take wielu innych nauk, takich jak fizjologia, etologia (nauka o zachowaniu si zwierzt), ewolucjonizm, anatomia, antropologia, geografia ludnoci czy neurobiologia. Jedynie bowiem podejcie interdyscyplinarne, w ktrym wiele dziedzin wsppracuje ze sob, jest w stanie opisa cao zagadnienia i dostarczy odpowiednich Porwnywanie jzykw jest jednym z gwnych dziaa prowadzcych do uzyskania odpowiedzi na fundamentalne pytania dotyczce pochodzenia, charakteru i ewolucji jzyka. Jest to dziedzina, ktra czy w sobie wiele nauk. Czy powstanie jzyka zbiego si w czasie z

wyodrbnieniem si rodzaju ludzkiego? Wedug niektrych autorw miao to miejsce okoo 200 tysicy lat temu w Afryce Wschodniej, na wschd od Wielkich Jezior, na terenie obecnej Kenii. Przez dugie tysiclecia jzyk pozo10.1. Wprowadzenie: porwnywanie jzykw l z rn | y* oon R o Rys. 1. Rozprzestrzenianie si jzykw Ocean Atlantycki a) przedstawienie oglnego przegldu kategorii i struktur jzykowych; b) zweryfikowanie hipotez dotyczcych pochodzenia i ewolucji jzyka ludzkiego; c) ustalenie zakresu opisowych modeli gramatyki jzyka, tzn. liczby zjawisk, ktre mona dziki nim objani. 10.1.2. Okrelenie liczby jzykw Wci nie jest moliwe dokadne okrelenie liczby istniejcych obecnie jzykw wiata. Szacuje si, e jest ich ok. 5000-6000. Pojawia si zatem pytanie, czy jzykoznawcy nie mogliby wykaza si wiksz dokadnoci. Istniej rnorakie przyczyny takiego braku precyzji. Po pierwsze, niektre regiony wiata, np. Afryka i Australia, nie zostay jeszcze cakowicie zbadane pod ktem uywanych tam jzykw. Wci brak danych na temat wielu z nich, poniewa obserwacja jzykoznawcza wymaga czasu, funduszy oraz odpowiedniego poziomu wiedzy. Ostatnie badania wykazay, e w niektrych rejonach wiata istnieje ogromna liczba jzykw. Okazuje si, e na obszarze Nowej Gwinei funkcjonuje okoo jednej pitej wszystkich jzykw wiata, a niektre z nich nie zostay jeszcze ostatecznie rozpoznane. Nowa Gwinea nieoczekiwanie nabiera znaczenia dla jzykoznawstwa. To samo dotyczy wielu spord jzykw afrykaskich i australijskich. Po wtre, czstokro nie da si okreli, czy dwie ssiadujce ze sob odmiany jzykowe stanowi dwa odrbne jzyki, czy te s re-giolektami jednego jzyka. Nawet w samej Europie, gdzie w gruncie rzeczy nie ma ju biaych plam na mapie jzykowej, przypisanie jakiej odmianie statusu jzyka bd dialektu tradycyjnie byo, i jest nadal, wynikiem decyzji o charakterze raczej politycznym ni jzykoznawczym. 10.1.3. Jzykoznawcze kryteria okrelajce podzia na jzyki i dialekty Jednym z najczciej stosowanych kryteriw okrelajcych status poszczeglnych odmian jzyka jest ich wzajemna zrozumiao: zakada si, e jeli mwicy s w stanie wzajemnie si zrozumie, to 10.1. Wprowadzenie: porwnywanie jzykw 309 mwi tym samym jzykiem lub dialektami tego samego jzyka; jeli natomiast warunek wzajemnej zrozumiaoci nie jest speniony, wwczas s oni prawdopodobnie uytkownikami

rnych jzykw. Mona jednake dostrzec spore odstpstwa od tej reguy, nawet w obrbie szczegowo zbadanego kontynentu europejskiego: na przykad w granicach obszaru niemieckojzycznego dialekty pnocne s prawie cakowicie niezrozumiae dla uytkownikw dialektw poudniowych i na odwrt; aby zrozumie dialogi w filmach na temat mafii, Wosi z regionu Alp musz korzysta z napisw na ekranie. Natomiast linia oddzielajca dwa odrbne jzyki urzdowe, tj. niemiecki i niderlandzki, na obszarze przygranicznym midzy Niemcami a Holandi przebiega przez terytorium, na ktrym ssiadujcy ze sob przez granic mieszkacy mog si z atwoci porozumie. Znaczny procent wzajemnej zrozumiaoci odnotowuje si rwnie w obrbie jzykw skandynawskich - na przykad Duczycy i Norwegowie doskonale si nawzajem rozumiej, mimo e kady mwi wasnym jzykiem. Tak wic wzajemnie zrozumiae bywaj take stosunkowo bliskie sobie dialekty bd jzyki. Kolejny problem dotyczcy kwestii zrozumiaoci polega na tym, e zrozumienie innego jzyka czy innego dialektu jest przewanie ujmowane procentowo i zaley czsto od stopnia znajomoci tego jzyka, kontaktu z nim i chci jego zrozumienia. Mog zdarza si i takie sytuacje, w ktrych tylko jeden z rozmwcw rozumie drugiego. Rozwizaniem problemu granic midzy jzykami czy dialektami, jak i wystpujcej midzy nimi wzajemnej zrozumiaoci, jest pojcie kontinuum dialektalnego. Nawet wtedy, gdy ssiadujce ze sob dialekty podporzdkowane s rnym jzykom urzdowym, mog one by dla siebie nawzajem zrozumiae -jako ssiednie elementy kontinuum dialektalnego. Natomiast dwa dialekty tego samego jzyka urzdowego oddalone od siebie geograficznie nie musz wykazywa tej cechy. Jednake wszystkie te dialekty zestawione razem wykazuj pewn cigo. Tabela l pokazuje, e mona znale dowody na istnienie kontinuum dialektalnego, rozcigajcego si od Morza Pnocnego lub Morza Batyckiego a po Tyrol. Obok kontinuum geograficznego istnieje take kontinuum historyczne. Niektre jzyki zanikaj, a w wyniku ewolucji pojawiaj si nowe. Tak byo w przypadku aciny klasycznej, ktra ostatecznie za312 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA... uznawany jest za dialekt jzyka niemieckiego. Jednake, w odrnieniu od innych dialektw niemieckich, luksemburski posiada bogat tradycj literack, uywa si go te w duym zakresie w mediach, zwaszcza w telewizji, dlatego te jego status nie moe by porwnywalny ze statusem innych dialektw niemieckich. Promowanie luksemburskiego jako trzeciego jzyka urzdowego Luksemburga, a co za tym idzie, take jako jednego z urzdowych jzykw Unii Europejskiej, jest jednak decyzj czysto polityczn. W Azji odmiany malajskiego traktowane s zarwno jako dialekty, jak i jzyki urzdowe. Komunikacja jzykowa w Malezji odbywa si powszechnie w oparciu o taki czy inny dialekt jzyka baazar-malajskiego, ale nadrzdnym jzykiem urzdowym pozostaje standardowa odmiana malajskiego. W Indonezji jeszcze na dugo przed odzyskaniem niepodlegoci politycy zdecydowali, e jzykiem urzdowym nie stanie si ktry z najwikszych jzykw narodowych, jak np. jawajski - z 70 milionami uytkownikw, ale indonezyjska standardowa odmiana malajskiego. Adaptacja tego jzyka zakoczya si sukcesem i w chwili obecnej funkcjonuje on pod nazw bahasa-indonezyjskiego lub te indonezyjskiego malajskiego. Z punktu widzenia typologii bd statystyki nadanie jzykowi statusu jzyka urzdowego nie jest istotne, jednake po pewnym czasie przyczynia si ono do ustanowienia regu jzykowych i wzbogacenia zasobu sownictwa jzyka zinstytucjonalizowanego. W wielu krajach, w ktrych mniejszoci narodowe posiadaj autonomi jzykow, istniej specjalne prawa jzykowe, ktre okrelaj obowizkowy i fakultatywny zakres wykorzystania tych jzykw oraz rnorakie stopnie ich urzdowego statusu.

Oglnie rzecz biorc, prbujc okreli, ktre jzyki na wiecie maj najwiksze znaczenie, otrzymamy rne wyniki - w zalenoci od przyjtych przez nas kryteriw. Pod wzgldem liczby uytkownikw dominowa bd jzyki azjatyckie, co pokazuje tabela 2. Jednake, jeli oprcz kryterium liczebnoci zastosujemy take inne kryteria, takie jak liczba krajw, w ktrych dany jzyk jest jzykiem urzdowym, liczba kontynentw, na ktrych jest uywany, czy te sytuacja ekonomiczna kraju jego pochodzenia (wyraona w miliardach dolarw amerykaskich), otrzymany przez nas obraz bdzie zupenie odmienny. 313 Tabela 2. Jzyki o najwikszej liczbie uytkownikw (w milionach osb) mandaryski chiski 885 portugalski 1175 rosyjski 'Tabela 3. Najbardziej midzynarodowe" jzyki wiata Jzyk Liczba rodzimych uytkownikw* Liczba krajw, w ktrych funkcjonuje jako jzyk urzdowy Liczba kontynentw, na ktrych jest uywany Produkt Narodowy Brutto w miliardach dolarw amerykaskich w gwnych krajach** i angielski 300 47 5 1069 Wlk.

Brytania ifrancuski 68

30 3 1355 Francja sarabski 139 21 2 38 Zjedn.

Emiraty

Arabskie Ihiszpaski 266 20

2 525 Hiszpania {portugalski 175 7 3 92 Portugalia miemiecki 118 5 1 2075 Niemcy iindone-ayjski 193 4 1 167 Indonezja rmalajski

(^Grimes 1996, **Fischer Weltalmanach 1997) 314 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA... Powysze dane liczbowe pokazuj jasno, e jzyk angielski zajmuje najwysz pozycj. Biorc pod uwag ogromn liczb uytkownikw, status jzyka urzdowego w tak duej liczbie krajw oraz obecno na tak wielu kontynentach, wydaje si oczywiste, e jzyk angielski sta si w czasach obecnych Jzykiem wiatowym". 10.2. Typologia jzykw Kryteria socjologiczne, opisane w poprzednim rozdziale, pomagaj w klasyfikacji jzykw pod wzgldem aspektw zewntrznych, kryteria wewntrzjzykowe natomiast su okreleniu stopnia pokrewiestwa genetycznego midzy jzykami spokrewnionymi oraz uniwersalnych cech strukturalnych wszystkich jzykw. Informacje na temat pokrewiestwa genetycznego jzykw porednio poszerzaj nasz wiedz na temat wzorcw migracyjnych ludnoci; uniwersa-lia natomiast pozwalaj nam zorientowa si, w jaki sposb jzyki podporzdkowuj si tym oglnym zasadom. Oba te zagadnienia! omwimy w kolejnych podrozdziaach. 10.2.1. Pokrewiestwo genetyczne jako podstawa typologii Klasyfikowanie jzyka ma bogat tradycj pod wzgldem prl okrelania rodzin jzykowych. Metafora rodziny sugeruje istnienie genetycznego pokrewiestwa midzy pewnymi jzykami, ktre im odzwierciedla relacje midzy czonkami rodziny ludzkiej. Jzyki J ktre wykazuj znaczn liczb podobiestw pod wzgldem fonologw cznym, leksykalnym, morfologicznym oraz skadniowym, maj wsplne rdo. I tak, niektre jzyki indyjskie (np. hindi), jzyk iraskie, sowiaskie, greka, acina, jzyki celtyckie, romaskie orai germaskie nale do jednej wielkiej rodziny - indoeuropejskiej rc dziny jzykw. Badanie procesu wyodrbniania si rodzin jzykc wych oznacza zatem badania historyczne oraz rekonstrukcj star szych form jzykowych, zwanych prajzykami, a take kierunkv wielkich historycznych zmian fonetycznych czy strukturalnych, k^ re powodoway rnicowanie si jzykw. Zagadnienia te byy prz miotem analizy w rozdziale 9, powiconym problemom jzykozna\ stwa historycznego. 10.2. Typologia jzykw 315 W tym rozdziale natomiast skoncentrujemy si na rezultatach historycznego rnicowania. Oprcz pojcia rodziny jzykowej, typologia jzyka stosuje obecnie bardziej zoon systematyk. U samego jej szczytu znajduje si kategoria typu, tzn. grupy jzykowej, ktra nie jest spokrewniona z adn inn. Poziom niszy klasyfikacji stanowi szczep, czyli grupa jzykw nalecych do rnych rodzin jzykowych odlege ze sob spokrewnionych. Pojciem centralnym pozostaje rodzina jzykw; podkrela ono zwizki wewntrzne midzy czonkami takiej rodziny. Nierzadko, jak np. ma to miejsce w przypadku indoeuropejskiej rodziny jzykw, poziomy typu, szczepu i rodziny wzajemnie si na siebie nakadaj, ale, jak pokazuj tabele 4 i 5, w wielu bardzo zoonych sytuacjach jzykowych w Afryce, Azji i w obu Amerykach rozrnienia te s konieczne. Rodziny jzykowe dzieli si nastpnie na gazie (np. ga zachodnioeuropejska rodziny indoeuropejskiej), gazie z kolei na grupy (np. grupy romaskie i germaskie gazi zachodnioeuropejskiej), wiele grup natomiast moe si dzieli na podgrupy. Kategorie te s przedstawione i zilustrowane na przykadzie niektrych jzykw afrykaskich w tabeli 4. Tabela 5 przedstawia klasyfikacj

najwaniejszych obszarw jzykowych wiata. Tabela 6 zawiera przegld rodziny indoeuropejskiej. Dane w tabeli 4 pokazuj, e w przypadku jzykw bantu pojcia szczep" i rodzina" pokrywaj si. Oznacza to, e podczas gdy jzyk bantu jest daleko spokrewniony z innymi kongo-nigeryjskimi szczepami jzykowymi, szczep bantu sam w sobie zawiera tylko jedn rodzin. Rodzina ta jednake dzieli si na o wiele wicej gazi ni te, ktre zostay wymienione, a kada ga z kolei zawiera duo wicej grup i podgrup. I tak np. grupa jzykw nguni w Afryce Poudniowej obejmuje wikszo uytkownikw jzykw afrykaskich w tym kraju, tzn. tych, ktrzy posuguj si gwnymi jzykami zulu i xhosa, oraz tych, ktrzy mwi nieco mniej licznymi jzykami ndebele i swazi. Tabela 5 przedstawia niektre systemy pokrewiestwa midzy rnymi jzykami na caym wiecie. W tym przypadku ogromnej wagi nabiera pojcie typu. Ze wzgldu na to, e bdziemy si te odnosi do regionw geograficznych, bdzie mowa take o serii typw. Wyodrbnienie w pierwszej serii, tzn. w afrykaskich jzykach subsaha316 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA.. Tabela 4. Poziomy taksonomiczne w klasyfikacji jzykowej (na przykadzie Typ Szczep Rodzina Ga Grupa Podgrupa mger-kongo benue-kongo ubongi bantu bantu pnocno-zachodnia plnocno-wschodnia poludniowo-wschodnia venda tsonga sotho ngum zulu xhosa swazi ndebele ryjskich, trzech typw oznacza, e midzy tymi jzykami (niger-kon-go, khoisan [khoi] i nilo-saharyjskim) nie ma genetycznego pokrewiestwa. To z kolei dowodzi, e ludy przybyy do tych czci Afryki na dugo przed narodzinami jzyka", datowanymi (przez Jean Aitchison) na 50 tysicy lat p.n.e.

W drugiej serii jzykw - na rodkowym Wschodzie i w Afryce Pnocnej - rzecz ma si odmiennie: wszystkie jzyki nale do jednego szczepu afro-azjatyckiego. Wynika z tego, e midzy rodzinami i jzykami w tej drugiej serii, np. somalijskim, hebrajskim czy arabskim, istnieje dalekie pokrewiestwo. Mona zatem wykaza, e szczep afro-azjatycki to jedyny zbir szeciu grup jzykowych, w obrbie ktrych jzyki maj dale10.2. Typologia jzykw 317 kich krewnych. Wynika z tego, e wszystkie grupy wymienione w tabeli 5, z wyjtkiem drugiej, s rezultatem podziaw w gwnej mierze geograficznych. I tak grupa trzecia, tzw. jzyki nostratyckie (termin zaproponowany przez duskiego jzykoznawc Holgera Pedersena w 1903 r.), odzwierciedla wczeniejsze podejcie do typologii jzyka, wedug ktrego wielu naukowcw zakadao, e wszystkie jzyki wiata s ze sob genetycznie spokrewnione. Obecnie jednak znaczna liczba jzykoznawcw domaga si solidnych dowodw empirycznych na poparcie istnienia okrelonego pokrewiestwa. Opis zawarty w tabeli 5 odzwierciedla kompromis midzy tymi dwoma pogldami, w myl ktrego wydzielenie pewnych serii geograficznych, bez koniecznoci okrelania jakiegokolwiek pokrewiestwa genetycznego midzy typami w danej serii geograficznej, moe okaza si uyteczne. Tabela 6 przedstawia typ indoeuropejski, ktry obejmuje tylko jeden szczep i jedn rodzin, ale dwie gwne gazie: ga satemow i ga kentumow (por. rozdzia 9). W tabeli 5 indoeuropejska rodzina jzykw umieszczona zostaa wraz z kilkoma innymi typami w grupie jzykw nostratyckich, bez wskazywania na jakiekolwiek pokrewiestwo midzy nimi. Jak wida w tabeli 6, kategorie typ, szczep i rodzina pokrywaj si wzajemnie. Oznacza to, e indoeuropejska rodzina jzykowa stanowi jeden typ", niespokrewniony z jakkolwiek inn grup czy rodzin, jeden szczep" - nie majcy nawet odlegych zwizkw z innymi jzykami, oraz jedn rodzin". Tradycyjnie te cztery kategorie jzykw nostratyckich, wymienione w tabeli 5, postrzegane byy przynajmniej jako szczepy", tzn. jako dalece spokrewnione zbiory rodzin. Na podstawie danych empirycznych przyjmuje si, e istnieje pokrewiestwo genetyczne midzy prawie wszystkimi grupami jzykw indoeuropejskich. Istnieje wiele dokumentw pisanych, co pozwala naukowcom zrekonstruowa proces ewolucji rnych gazi, grup i podgrup. Niektre z cech wsplnych rnym jzykom mog by objanione na gruncie podobiestw genetycznych, inne natomiast s kwesti przypadku. Oglnie przyjmuje si t drug moliwo w sytuacjach, gdy w gr wchodz odizolowane przypadki jzykw odlegych od siebie geograficznie i/lub historycznie. Na przykad wyraz dog (ang. 318 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA. Tabela 5. Gwne obszary jzykowe wiata 1. Jzyki subsaharyjskie 1.1. Typ niger-kongo, np. rodzina bantu 1.2. Typ khoisan (khoi), np. ga khoekhoe, np. nama 1.3. Typ nilo-saharyjski, np. rodzina nilotycka 2. Afryka Pnocna i rodkowy Wschd: szczep afro-azjatycki 2.1. Rodzina kuszytyjska, np. somalijski, jzyki etiopskie 2.2. Staroegipski i koptyjski: obecnie wymare 2.3. Rodzina semicka, np. grupa arabska, hebrajski, aramejski 2.4. Rodzina berberyjska

2.5. Rodzina czadyjska, np. hausa 3. Jzyki nostratyckie 3.1. Typ indoeuropejski (por. tabela 6) 3.2. Typ kartweliaski, np. poudniowokaukaski, gruziski 3.3. Typ uralski, np. fiski, estoski, laposki, wgierski 3.4. Typ atajski, np. grupa turecka (np. turecki), grupa mongolska 4. Jzyki austryjskie 4.1. Typ austro-azjatycki, np. rodzina mon-khmer 4.2. Typ drawidyjski, np. tamilski, telugu 4.3. Jzyki sino-tybetaskie, np. rodzina chiska, rodzina tybetasko-birmaska 4.4. Koreaski, japoski 5. Jzyki australo-azjatyckie i jzyki Pacyfiku 5.1. Typ austronezyjski (800 jzykw), np. szczep malajski, indonezyjski, jawajski 5.2. Jzyki papuaskie (750 jzykw w Papui Nowej Gwinei) 5.3. Typ australijski (250 jzykw), np. szczep parna nyungan, np. mbabaram 5.4. Grupa polinezyjska 6. Jzyki Indian Ameryki Pnocnej 6.1. Jzyki pnocnoamerykaskie (wybrane rodziny lub szczepy) 6.1.1. Rodzinaeskimosko-eleucka 6.1.2. Rodzina athapaskaska, np. navaho 6.1.3. Rodzina wakashan, np. kwakiutl, nootka 6.1.4. Szczep uto-aztecki, np. hopi 6.2. Jzyki mezoamerykaskie, np. rodzina majaska 6.3. Jzyki poudniowoamerykaskie 10.2. Typologia jzykw 319 Tabela 6. Jzyki indoeuropejskie szczep = gazie rodzina grupy (podgrupy) 3.1.1.1. indoaryjskie 3.1.1.2. iraskie 3.1.1.3. armeskie 3.1.1.4. batyckie 3.1.1.5. sowiaskie i wschodniosowiaskie h- zachodniosowiaskie i poudniowosowiaskie 3.1.1.6. albaski 3.1.2.1. greckie 3.1.2.2. aciskie 3.1.2.2a. romaskie wschodnioromaskie ibero-romaskie galo-romaskie retoromaskie 3.1.2.3. celtyckie Egoidelskie brytaskie 3.1.2.4. germaskie wschodniogermaskie plnocnogermaskie zachodniogermaskie pojedyncze jzyki hindi, nepalski, bengalski, sanskryt (wymary) perski, kurdyjski

litewski, otewski rosyjski, biaoruski, ukraiski polski, czeski, sowacki bugarski, serbochorwacki, soweski, macedoski (nowo)grecki rumuski, woski, sardyski hiszpaski, kataloski, portugalski francuski, prowansalski irlandzki, szkocki, gaelicki walijski, bretoski, kornwalijski (wymary) gocki (wymary) szwedzki, norweski, duski, islandzki, farerski angielski, zachodniofryzyjski, wschodniofryzyjski, niderlandzki, afrikaans, wysokoniemiecki, dolnoniemiecki, luksemburski 320 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA... 10.2. Typologia jzykw pies") w mbabaram, jednym z aborygeskich jzykw Australii (patrz tabela 5; 5.3), przypadkiem ma takie samo znaczenie jak dog w jzyku angielskim. Mona tu wykluczy moliwo zapoyczenia z jzyka angielskiego, istnieje take zadowalajce wyjanienie etymologiczne poprzez odwoanie si do jzyka praaustralijskiego; zakadanie pokrewiestwa genetycznego midzy jzykami mbabaram a angielskim jedynie na podstawie tego jednego przypadku byoby zatem bdem. W tym szczeglnym przypadku wnioski s niepodwaalne, poniewa mamy obszern wiedz na temat jzyka angielskiego i jego rozwoju. Natomiast w innych przypadkach, kiedy jzyki s sabiej udokumentowane, decyzja, czy podobne elementy jzykowe maj znaczenie dla klasyfikacji, czy te s one jedynie zbiegiem okolicznoci, moe okaza si trudniejsza. 10.2.2. Uniwersalia jzykowe jako podstawa typologu Mimo e midzy jzykami przynalecymi do rnych typw mog istnie ogromne rnice, wszystkie jzyki maj pewne cechy wsplne, ktre nazywamy uniwersaliami. Kwestia uniwersaliw wspomniana bya w rozdziaach 6 i 7. W rozdziale 6 pojcia uniwersalne, wymienione w tabeli 2, przedstawione zostay jako elementarne jednostki semantyczne: swego rodzaju alfabet myli ludzkiej". W myl twierdzenia, ktre si kryje pod tym terminem, ludzki aparat pojciowy rozwin si tak, i w kadym jzyku osobno i we wszystkich jzykach wiata razem jako pierwszy pojawia si niewielki zbir - okoo 60 podstawowych poj. Forma jzykowa lub kategoria wyrazu przyjta przez dan jednostk w ktrymkolwiek jzyku jest nieistotna. Na przykad wyraenie poj Ja" i ty" nie musi mie formy zaimka, moe by take morfemem zwizanym (sufiksem fleksyj-nym), jak np. sufiks -i w aciskim veni (przyszedem) lub -is w venis (przyszede). Z kolei nootka, jeden z jzykw Indian Ameryki Pnocnej, nie posiada rzeczownikw i, tak jak acina, wyraa odniesienie do osoby mwicego (ja) i suchajcego (ty) poprzez afiksy dodane do czasownika. Mona uoglni powysze fakty i stwierdzi, e pojcia uniwersalne s jzykowo oddawane albo jako jednostki leksykalne (morfemy swobodne), albo jako afiksy (morfemy zwizane). W tym przypadku mamy do czynienia z uniwersaliami przedstawieniowymi. Jzyk 321 jest przede wszystkim wykorzystywany jako rodek komunikacji, co sugerowaoby, e musz istnie rwnie uniwersalia interpersonalne, regulujce sposb, w jaki porozumiewamy si midzy sob. Mona przyj, e zasady konwersacji, przynajmniej zasady jakoci, iloci, i relewancji (patrz rozdzia 7.3.1), to niektre spord uniwersaliw interpersonalnych lub pragmatycznych.

Chocia te typy uniwersaliw jzykowych mog si wydawa interesujce i przekonujce, nie s one jednak zoone wewntrznie, tzn. stanowi jedynie list twierdze, ktre mona, pod warunkiem przeprowadzenia wystarczajcej iloci bada, albo potwierdzi, albo obali w odniesieniu do 5000 lub 6000 jzykw wiata. Typ uniwersaliw, ktry tradycyjnie by i jest przedmiotem zainteresowania typologii jzykowej, jest znacznie bardziej zoony. Prbuje si raczej okreli takie elementy spord oglnego systemu dwikw, wyrazw, morfemw, struktur skadniowych itd., ktre mona znale we wszystkich jzykach wiata oraz ustali, w jakiej kombinacji czy kolejnoci naley je wybra, o ile w ogle si je wybierze. Bardzo dobrym tego przykadem s nazwy podstawowych kolorw. Pierwotnie przyjmowano, e okrelenia kolorw to elementy specyficzne dla danego jzyka i utworzone arbitralnie. Jednak dwjka amerykaskich badaczy, Brent Berlin i Paul Kay, stwierdzia po przeanalizowaniu duej liczby jzykw niezwyk regularno pod wzgldem dystrybucji podstawowych okrele kolorw na caym wiecie. Jzyki posiadaj przynajmniej dwa podstawowe okrelenia kolorw, takie, ktre wykazuj najwiksze rnice, jak czarny" i biay" (lub odcienie ciemny" i jasny"). Jeli jzyk posiada trzy okrelenia kolorw, tym trzecim jest czerwony". W przypadku czterech lub piciu okrele, s to albo zielony" albo ty", albo obydwa. Szstym okreleniem jest niebieski". Kolejny kolor to brzowy", nastpnie za mamy do wyboru cztery moliwoci: fioletowy", rowy", pomaraczowy" i szary". Tabela 7 przedstawia podsumowanie tych spostrzee. Porzdek wzrastania liczby okrele kolorw pokazuje, e najbardziej istotnym kryterium, na podstawie ktrego tworzy si te pojcia, jest opozycja pomidzy dwoma ekstremami. W jzykach, ktre maj odpowiedniki jedynie dla barw biay / czarny" lub odcieni jasny / ciemny, ta opozycja jest bardziej widoczna ni rozrnienia po322 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKAJ Tabela 7. Uniwersalia leksykalne: dystrybucja okrele kolorw faza l faza 2 faza 3 faza 4 faza 5 faza 6 , i 7tv szary biay ZOIt" < czerwony < lub < niebieski < brzowy < rowy czarny zielony pomaraczowy fioletowy midzy poszczeglnymi kolorami, ktre same w sobie mog by postrzegane jako jasny (zielony, niebieski itd.)" lub ciemny (zielony, niebieski itd.)". Jednak badania ostatnich lat wykazay, e sytuacja ta nie jest tak oczywista, gdy np. wyej wymienione cztery kolory fazy 6 mog pojawia si znacznie wczeniej ni kolory przypisywane fazom wczeniejszym. Liczy si jednak raczej sama zasada, tzn. fakt, e da si zaobserwowa wyran systematyczno w rozwoju okrele kolorw, nawet jeli szczegy nie zostay jeszcze do koca zbadane. Podobn zasad mona by hipotetycznie zastosowa w odniesieniu do systemu samogosek w jzyku. Jedno z uniwersaliw zakada, e jzyk musi posiada minimum dwie samogoski. Moglibymy pj krok dalej i zaoy, e gdyby w jakim jzyku istniay jedynie dwie samogoski, byyby to dwie spord trzech samogosek gwnych bdcych w najwikszej opozycji do siebie nawzajem, tzn. /a/ i | Tabela 8. Uniwersalizm fonologiczny: dystrybucja podstawowych samogosek 10.2. Typologia jzykw /i, u/ lei

/a/ 323 Tabela 9. Uniwersalizm morfologiczny: preferencje w uyciu afiksw sufiks < prefiks < infiks < morfem niecigy (por. rozdz. 3.3) /u/ albo /a/ i N. W przypadku istnienia trzech samogosek, musz to by /a/ lii /u/. Przy czterech samogoskach dodane zostan albo lei albo /o/, w przypadku piciu - bd to /i/ /a/ /u/ lei /o/. Zatem, analogicznie do analizy okrele kolorw, mona hipotetycznie zaoy, e fonologiczny system jzykw wykazuje podobn budow. Podobny porzdek zosta ustalony w morfologii dla afiksw (por. tabela 9): najbardziej preferowane jest uycie sufiksw, potem prefi-ksw, a na kocu infiksw; mona by do nich ewentualnie doda take morfemy niecige (por. rozdzia 3). Wczeniejsze badania z zakresu typologii jzyka kady najwikszy nacisk na uniwersalia skadniowe (lub gramatyczne). W pierwszej kolejnoci przedstawiano rezultaty bada dotyczcych szyku wyrazw w zdaniu (np. podmiot - orzeczenie - dopenienie: POD), itd. Sposb mylenia lecy u podstaw uniwersaliw skadniowych obecnie wydaje si bardzo podobny do tego, na ktrym opiera si pojcie kategoryzacji przez prototyp. Jak w przypadku wszystkich innych kategorii, tak i w odniesieniu do uniwersaliw mona stwierdzi istnienie elementw centralnych (lub prototypowych), mniej centralnych oraz marginesowych czy te peryferyjnych. Zatem, biorc pod uwag moliwe szyki wyrazw, moglibymy ustanowi take ich hierarchi preferencyjn, tak jak to pokazano w tabeli 10. Tabela ta przedstawia rezultaty bada jzykoznawcy amerykaskiego Jo-sepha Greenberga w odniesieniu do 30 jzykw. Z powyszych faktw wynika, e POD i PDO stanowi prototypowe lub centralne szyki zdania, OPD natomiast jest mniej centralny, Tabela 10. Uniwersalizm skadniowy: preferencje w zakresie typw szyku wyrazw POD < PDO < OPD < ODP < DOP (13) (11) (6) (Liczby w nawiasach oznaczaj czstotliwo wystpowania danych typw szyku wyrazw w 30 jzykach wybranych ze wszystkich moliwych szczepw.) PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA.. chocia bardzo czsty. Te trzy typy opieraj si na wsplnej zasadzie, w myl ktrej podmiot poprzedza dopenienie blisze. Jak pokazano w rozdziale 6, da si tu zauway pewien porzdek pojciowy przepywu energii od agensa do patiensa lub jakiego innego zwizku zalenoci, tj. od posiadajcego lub doznajcego do patiensa. Takie uporzdkowanie znajduje rwnie odzwierciedlenie w znacznej wikszoci preferowanych szykw wyrazw we wszystkich jzykach wiata. .Model odwrotny, w ktrym dopenienie poprzedza podmiot, jest bardzo marginesowy: ODP wystpuje w coeur d'alene, jzyku Indian Ameryki Pnocnej, a ODP i DOP - w indiaskich jzykach siuslaw i ku. Mylenie w kategoriach prototypw ujawnia si te wyranie w przedstawionym przez Greenberga zestawieniu 45 uniwersaliw. Lista ta zawiera wiele rnych ogranicze typu prawie zawsze, z o wiele wicej ni przypadkow czstotliwoci itp. Greenberg nie prbuje zatem ustali jednego wzorca szyku dla danego jzyka, ale kadorazowo opisuje prototypowy wzorzec uniwersalnej kategorii szyku". Poniej cytujemy cztery z pierwszych piciu uniwersaliw z owej listy. 1. W zdaniach oznajmujcych z podmiotem oraz dopenieniem w formie rzeczownika prawie zawsze dominuje szyk zdania, w ktrym podmiot poprzedza dopenienie. [Punkt 2 zosta podwaony, dlatego te nie przytaczamy go w tym miejscu.] 3. Jzyki o dominujcym szyku OPD s zawsze prepozycyjne.

4. Jzyki o normalnym szyku POD s z o wiele wicej ni przypadkow czstotliwoci postpozycyjne. 5. Jeli dany jzyk posiada dominujcy szyk POD i jeli dopeniacz nastpuje po rzdzcym nim rzeczowniku, wwczas przymiotnik take wystpuje po rzeczowniku (Greenberg 1966:110). Typ uniwersaliw od 3 do 5 to uniwersaliaimplikacyjne. Oznacza to, e dany typ szyku wyrazw dla P, O i D bdzie take okrela szyk wyrazw midzy innymi elementami pozostaych fraz, np. w stosunku do pozycji przyimka, ktry teoretycznie moe pojawi si albo przed rzeczownikiem (prepozycyjny), albo po rzeczowniku (post-pozycyjny). Jeli dany jzyk stawia czasownik przed dopenieniem (OD), jak np. w wyraeniu zdoby szczyt, wwczas prawdopodobnie 10.3. Jzykoznawstwo kontrastywne 325 rzeczownik bdzie poprzedzony przedimkiem, np. wej na szczyt. Jednake, jeli jzyk, taki jak np. wgierski, ma szyk wyrazw PDO, tak jak w przypadku szczyt zdoby, wtedy prawdopodobnie adpozy-cja (termin nadrzdny obejmujcy zarwno prepozycje, jak i postpozycje) pojawi si po rzeczowniku, tak jak w wyraeniu wej szczyt na. Wwczas bdzie to postpozycja (poimek). Zgodnie z punktami 3 i 4, szyk OPD sugeruje szyk prepozycyjny, a PDO implikuje szyk postpozycyjny: jeli O pojawia si na kocu, adpozycja take pojawia si na kocu. Ilustruje to wgierskie zdanie Zoltan a fa alatt fut (dos. Zoltan drzewem pod biegnie [on]"), w ktrym wyraenie przy-imkowe a fa alatt drzewem pod" ma postpozycj, analogicznie do caego zdania, w ktrym czasownik fut pojawia si w pozycji kocowej. Nawet jeli w kilku jzykach wystpuj takie uniwersalia impli-kacyjne, nie musi to sugerowa adnego pokrewiestwa genetycznego. Postpozycj s rzeczywicie powszechnie spotykane nie tylko w przypadku jzykw typu uralskiego, jak np. w wgierskim (tabela 5; 3.3), ale take w jzykach typu atajskiego, np. w grupie tureckiej i jzykach mongolskich, a nawet w japoskim i koreaskim. Na tej podstawie w latach dwudziestych XX w. proponowano, aby uzna, e wszystkie te jzyki przynale do typu atajskiego. Cecha ta jednak stanowi zbyt saby dowd na istnienie pokrewiestwa genetycznego. Omwione wyej typy uniwersaliw zostay podsumowane na rysunku 2. 10.3. Jzykoznawstwo kontrastywne W podrozdziale 10.2 pokazalimy, e poszukiwanie uniwersaliw jzykowych pociga za sob porwnanie wielu, czsto setek jzykw. Cho wynikiem tych poszukiwa s zaoenia wane dla jzykoznawstwa teoretycznego oraz bada interdyscyplinarnych, poszukiwanie podobiestw w duej liczbie jzykw moe oznacza mniejsz dogbno i precyzj bada. W przypadku jzykoznawstwa kontrastywnego natomiast przedmiot bada stanowi tylko dwa lub kilka jzykw, std moliwo wikszej precyzji w okrelaniu, jak czste zastosowanie ma dany elePORWNYWANIE JZYKW. SOCJOLOGIA JZYKA.. Rys. 2. Typy uniwersaliw 10.3. Jzykoznawstwo kontrastywne 327 uniwersalia uniwersalia pojedyncze uniwersalia implikacyjne uniwersalia uniwersalia przedstawi- interperniowe sonalne elementarne maksymy

jednostki konwersasemantyczne cyjne fonologia morfologia leksyko-logia skadnia kolejno pojawiania si samogosek preferowany typ afiksw kolejno prefero-pojawia- wane szyki ni si wyrazw okrele kolorw ment w dwu lub wicej jzykach. Ten typ wnikliwego porwnania czsto ujawnia wielowymiarowe odpowiednioci, ktre stwarzaj nowe perspektywy poznawcze. Ponadto, jak ju powiedzielimy, jzykoznawstwo kontrastywne moe mie bardzo praktyczne zastosowania. 10.3.1. Jzykoznawstwo kontrastywne czyli porwnawcze Zacznijmy od typowego dla jzyka polskiego zaimka zwrotnego si (dla uproszczenia tej przykadowej analizy pominiemy tu zaimek sobie oraz jego formy deklinacyjne). Badanie kilku wybranych jzykw europejskich w poszukiwaniu jego odpowiednika dowodzi, e cho pozornie istniej w tych jzykach jego ekwiwalenty, to okazuje si, e trudno jest znale wrd nich taki, ktry wyraaby t sam funkcj w sposb identyczny jak w jzyku polskim. (1) Zaimek zwrotny si i jego odpowiedniki a. jzyk polski: Jan zrani si wczoraj noem. b. jzyk angielski: John hurt himself with a knife yesterday. [John (z)rani si noem wczoraj.] c. jzyk niemiecki: Hans hat sich mit dem Messer gestem verletzt. [Hans si noem wczoraj zrani.] d. jzyk rosyjski: MeaH (no)panuji ce6x enepa HOSKOM. [Ivan (po)rani siebie wczoraj noem.] Powysze przykady pokazuj, e w kadym ze zda mwicy opisuje sytuacj, w ktrej osoba bdca agensem w zdaniu bya jednoczenie dowiadczajcym, tzn. wykonaa opisan czynno w stosunku do siebie samej. Mona zauway, e spord wybranych tu jzykw rosyjski oddaje funkcj si w sposb najbardziej zbliony do jzyka polskiego. W jzyku angielskim forma himself byaby w przypadku zmiany osoby i liczby podmiotu zastpiona innymi zaimkami zwrotnymi z morfemem wizanym -self(np. John hurt himself with a knife yesterday vs. John and Bili hurt themselues with a knife yesterday); podobnie w jzyku niemieckim zmiana z 3 os. 1. pj. lub mn. na l lub 2 os. 1. pj. lub mn. wymagaaby zastpienia sich formami dopeniacza odpowiednich zaimkw osobowych (np. Hans hat sich mit dem Messer gestem verletzt vs. Ich habe mir mit dem Messer gestem uerletzt). Zaimek zwrotny si w jzyku polskim moe rwnie odda znaczenie relacji wzajemnoci w wypadku, gdy podmiot wskazuje na istnienie dwch agensw pozostajcych w stosunku do siebie w identycznej relacji. Zobaczmy, jak taki odcie znaczeniowy moe by przedstawiony w pozostaych trzech jzykach: (2) a. jzyk polski: Jan i Maria czsto si rani. b. jzyk angielski: John and Mary often hurt each other. [John i Maria czsto rani si.] j c. jzyk niemiecki: Hans und Maria kranken oft einander. [Hans i Maria rani czsto si.] d. jzyk rosyjski: Hean u Mapusi nacmo panxm ^py^ dpyza. [Ivan i Maria czsto rani jeden drugiego.] Jak wida w powyszych przykadach, funkcja si opisujca relacj wzajemnoci w jzyku polskim wymaga uycia w kadym z pozostaych trzech jzykw innych form zaimkowych, ni miao to miejsce w pierwszym z omawianych przykadw. Uyte zaimki odzwierciedlaj specyficznie relacj wzajemnoci, co moe by rwnie wyra-

328 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA. 10.3- Jzykoznawstwo kontrastywne 329 on przez polski zaimek nawzajem, jednak ten zaimek nie moe zastpi zaimka zwrotnego si, a jedynie go uzupeni. Mona jeszcze wymieni kilka innych funkcji, w ktrych zaimek si ma zastosowanie w jzyku polskim, np. w przypadku czasownikw opisujcych zmian stanu lub te oddajcych stan psychiki agensa. Popatrzmy na ponisze przykady: (3) a. jzyk polski: Jan zawsze budzi si o 7. b. jzyk angielski: John always wakes up at 7 a.m. [John zawsze budzi si o 7 przed poudniem.] c. jzyk niemiecki: Hans wacht immer um 7 auf. [Hans budzi si zawsze o 7.] d. jzyk rosyjski: Mean ecezda npocbinaemca e ceMb nacoe. [Ivan zawsze budzi si o 7 godzinie.] (4) a. jzyk polski: Maria jeszcze si waha. b. jzyk angielski: Mary is still hesitating. [Mary wci waha si.] c. jzyk niemiecki: Maria zgert noch. [Maria waha si jeszcze.] d. jzyk rosyjski: Mapun eie KOJieemcft. [Maria jeszcze waha si.] Przykady te dowodz, e odpowiedniki polskich zda obrazujcych funkcje si wymienione w punktach (3) i (4) w jzyku angielskim i niemieckim w ogle nie wykorzystuj zaimka zwrotnego. Jedynie jzyk rosyjski, jako najbliej spokrewniony z polskim spord tych trzech jzykw, wykazuje najdalej idce podobiestwa w relacji do niego, co odzwierciedla si poprzez obecno sufiksu -ca dla wyraenia zwrotnoci. Rnorodno uycia zaimka si mona zobrazowa przy pomocy kategorii radialnej, co wida na rys. 3. W podsumowaniu tej krtkiej analizy trzeba zauway, e jej punktem wyjcia by jeden morfem, czyli zaimek zwrotny si, jednake opisanie jego znaczenia narzucio konieczno wczenia do analizy kilku dodatkowych funkcji semantycznych, jak np. wyej wymienione: zwrotno, relacja wzajemnoci, zmiana stanu czy te opis stanu psychiki. Rys. 3. Sie radialna niektrych znacze polskiego zaimka si 2. relacja wzajemnoci 1. zwrotno * 5. (inne znaczenie) \ 3. zmiana stanu 4. stan psychiki Jednoczenie moglimy zauway, jak fragmentaryczne i pozorne mog okaza si domniemane podobiestwa midzy jzykami. Wykorzystujc zaimek si, jzyk polski jest w stanie odda wszystkie z wyej wymienionych funkcji i znacze (oraz te, ktrych nie wczylimy do tej skrtowej analizy), podczas gdy w pozostaych jzykach zastosowa trzeba w tym celu trzy rne warianty, tj. w znaczeniu (1) czasowniki z odpowiednimi dla danej osoby formami zaimka zwrotnego z czstk -self w jzyku angielskim, zaimkiem sich lub formami dopeniacza zaimkw osobowych dla l i 2 os. 1. pj. i mn. w jzyku niemieckim, czy z form zaimkow cen. w jzyku rosyjskim. Dla oddania znaczenia (2) czasowniki w jzyku angielskim cz si z formami zaimka zwrotnego each other (w odniesieniu do dwch agensw) lub one another (do wikszej ich liczby), w niemieckim z zaimkiem einander, a z form ^py^ dpyza w jzyku rosyjskim. W odniesieniu do funkcji (3) i (4) angielskie i niemieckie czasowniki leksykalne w ogle nie wykorzystuj zaimkw zwrotnych, w przypadku jzyka rosyjskiego natomiast da si tu zauway wiksz analogi w stosunku do jzyka polskiego, gdy i tutaj we wszystkich opisanych wyej przypadkach, tak jak to miao miejsce w jzyku polskim, wykorzystywane byy morfemy o funkcji zwrotnej. Tak. jak w

jzyku angielskim i niemieckim, w rosyjskim dao si zaobserwowa wiksz rnorodno odpowiednich form ni w przypadku polskiego si. Wskazane jest zatem, aby w procesie analizy kilku jzykw okreli zarwno podobiestwa, jak i rnice midzy nimi, cho faktycznie to dziki tym ostatnim jestemy w stanie poszerza nasz zasb wiedzy jzykoznawczej. Ze wzgldu na to, e rnice tego typu uwypuklaj istotne elementy na wielu paszczyznach, jzykoznawstwo kontrastywne stanowi wan ga bada lingwistycznych. 330 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA 10.3.2. Metodologiczne aspekty jzykoznawstwa kontrastywnego W latach 19501960 jzykoznawstwo kontrastywne uznawane byo za poddziedzin behawioryzmu, jako korelat behawiorystycznei teorii uczenia si jzyka. Zakadano, e cechy wystpujce w obrbie jzyka docelowego, tj. przyswajanego jzyka obcego, znaczco odbiegajce od jzyka rodzimego lub jzyka wyjciowego, bd stanowi l powan przeszkod w procesie uczenia si, tote naley pooy na f nie szczeglny nacisk podczas nauki. Przypuszczano, e dziki temu ' uda si take przewidywa bdy pojawiajce si w procesie nauki jzyka. To twierdzenie musiao oczywicie ulec modyfikacji w miar lepszego poznawania natury zwizku midzy struktur jzyka a trudnociami w jego uczeniu si. Nie tylko nie ma korelacji midzy rnymi stopniami rnic jzykowych i koniecznym do ich opanowania wysikiem umysowym, ale te na poziom sprawnoci jzykowej czsto wpywaj bdy spowodowane w wikszym stopniu rnicami mniejszej rangi ni rnicami natury zasadniczej. Opis jzyka nie jest dokadnie tym samym, co opis stanw i procesw mylowych osoby uczcej si jzyka obcego. Dane empiryczne wykazuj, e w procesie uczenia si jzyka obcego naley wzi pod uwag przyswojone uprzednio struktury i wprowadzone wczeniej kategorie jzykowe. Ucze, ktry poznaje nowe dane jzykowe, musi nieuchronnie odwoa si do poznanych uprzednio kategorii, schematw i prototypw na wszystkich moliwych poziomach kompetencji jzykowej. Proces ten oznacza adaptowanie wczeniejszych reprezentacji umysowych do konkretnych danych z jzyka obcego. To wanie tutaj pojawia si potrzeba studiw kontrastywnych. Konieczne s narzdzia, ktre pomog objani, gdzie i jakiego rodzaju odmiennoci naley si spodziewa oraz sprecyzowa te rnice na uytek osb uczcych si danego jzyka oraz jego tumaczy. Jzyki mona porwnywa na wiele rnych sposobw, biorc pod uwag np. kategorie gramatyki tradycyjnej, listy wyrazw czy fraz, cae sownictwo lub te zbir tekstw. Sposb wypunktowania i wyjaniania podobiestw bd niezgodnoci okrelony jest przez wy-j brane ramy teoretyczne. We wczeniej cytowanych przykadach wyszlimy od modeluj morfologicznego w jzyku polskim (zaimek zwrotny si) i prbowali-* la u. Wyraanie zwrotnoci"', relacji i zmiany wzajemnoc, ,zmiany stanu" Stan psychiki zaimek si Zmiana stanu zaimek si Zwrotno Relacja wzajemnoci zaimki si, siebie czasowniki nieprze-

chodnie czasowniki nieprzechodnie zaimki zaimki zwrotne zwrotne each z czstk -self other i one another b. jzyk angielski czasowniki nieprzechodnie czasowniki nieprzechodnie zaimek zwrotny einander zaimek zwrotny sich oraz dopeniacz zaimka osobowego l i 2 os. 1. pj. imn. c. jzyk niemiecki zaimek 6pyz pyza d. jzyk rosyjski my ustali kategorie pojciowe, ktre on wyraa. Mona take wykona operacj odwrotn, za punkt wyjcia obierajc kategorie pojciowe, i zapyta np., w jaki sposb pojcia zwrotnoci, relacji wzajemnoci, zmiany stanu czy okrelajce stan psychiki agensa s oddawane odpowiednio w jzyku polskim, angielskim, niemieckim i rosyjskim. Podsumowanie odpowiedzi na to pytanie znajduje si w tabeli 11. Wydaje si te rzecz waciw, e aby uatwi proces nauki jzyka obcego lub tumaczenia, naley stworzy odpowiednie narzdzia wykorzystujc znane elementy jzykowe, takie jak wyrazy, wyraenia, szczeglnie wybrane pola semantyczne oraz typy tekstw. Informacja sownikowa powinna by wynikiem zakrojonej na szerok skal analizy wszystkich przykadw uycia jakiego elementu lub wyraenia idiomatycznego (zarwno jako elementu wyjciowego, jak i proponowanego tumaczenia). Aby speni to zadanie, nie wystar333 332 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA.. czy polega na kompetencji jzykowej jednego tylko lub nawet kilku autorw sownikw ani te na wczeniejszej pracy leksykalnej. Musimy poczy te rda w starannie opracowany i stale uaktualniany korpus jzykowy (lub zbir takich korpusw), tj. szeroki wybr tekstw pisanych lub mwionych, obejmujcy moliwie najwicej rnych odmian. Etap pierwszy to poszukiwanie wszelkich moliwych wariantw danego wyrazu bd frazy w obrbie tego samego jzyka. Moe si okaza, e niektre wyrazy, formy syntaktyczne lub wyraenia idio-matyczne zamkny, inne pojawiy si, a jeszcze innych nigdy nie brano pod uwag. Na tym etapie mona te stwierdzi, e niektre elementy s nieistotne pod wzgldem statystycznym, e moemy je w praktyce pomin, inne natomiast s tak ograniczone i specjalistyczne, e bywaj uywane jedynie w bardzo szczeglnych okolicznociach. Moemy zauway, e niektre wyrazy, formy syntaktyczne lub frazy maj tendencje do wywoywania okrelonych konotacji, tzn. typowych skojarze emocjonalnych, takich jak

odczucia negatywne, entuzjazm, dystans, tabu itp. W jzyku polskim typowym przykadem pojcia wywoujcego konotacj negatywn jest wyraz winia, np. by wini, by grubym jak winia, je jak winia, podoy komu wini. Przykadem konotacji negatywnej zwizanej z form syntaktyczn jest uycie w jzyku angielskim formy cigej czasownika przy jednoczesnym wykorzystaniu przyswka always (zawsze"), jak w (4)a, w odrnieniu od neutralnego wydwiku struktury wykorzystujcej ten sam przyswek, ale przy uyciu formy prostej czasownika, jak w (5)b: (5) a. Why ar you always coming late? [Dlaczego ty ZAWSZE si spniasz?] b. Why do you always come late? [Dlaczego ty zawsze si spniasz?] Innymi sowy, uycie (5)a z konotacj pozytywn jest niemoliwe. Kolejnym etapem jest kontrastowanie. Jeli ju wiemy, gdzie rozpocz poszukiwanie elementw o rwnowanym znaczeniu w innym jzyku, prbujemy zebra adekwatn liczb moliwych wariantw oraz zestawie i frazeologizmw, tj. zwyczajowych pocze sw lub wyrae idiomatycznych. Jeszcze inny sposb polega na przeszukiwaniu tekstw paralelnych lub porwnywalnych z tekstami, ktre przeanalizowalimy w pierwszym jzyku, w celu znalezienia przynajmniej czciowo rwnoznacznego elementu mogcego posuy za punkt wyjcia. Zgromadziwszy odpowiedni ilo nowych potrzebnych informacji, otrzymujemy dwa sprzone ze sob zbiory danych. Na tym wanie etapie rozpoczyna si waciwy proces porwnawczy. 10.3.3. Kontrastowanie fraz werbalnych Jak ju wspomniano w rozdziale 6, frazy werbalne maj decydujce znaczenie w procesie klasyfikacji semantycznej i syntaktycznej schematw wydarze i modeli zda. Wszystkie podstawowe modele zda mog by postrzegane jako moliwe warianty wyrae z czasownikiem jako ich orodkiem. Aby dokona klasyfikacji pocze pomidzy czasownikiem a odpowiadajcymi mu pod wzgldem kategorii rzeczownikami (wczajc w nie podmiot), naley podzieli wszystkie modele zda na kategorie, w ktrych ten czasownik moe si pojawi. W wyniku przeprowadzenia rwnolegej klasyfikacji dla czasownikw z obu jzykw otrzymujemy nieoceniony instrument badawczy. Biorc pod uwag ograniczony zasb czasownikw w jzykach europejskich, mona przyj, e opis tego typu jest z pewnoci wykonalny. Wychodzc tym razem od mniej zoonego pod wzgldem morfologicznym przykadu z jzyka angielskiego, sprbujemy obecnie okreli (na ograniczonej liczbie przykadw) zwizek pomidzy angielskim czasownikiem to count (liczy") a polskim czasownikiem liczy oraz jego wariantami przedrostkowymi i zwrotnymi, np. policzy, zaliczy, wliczy, liczy si itp. Liczenie jest jedn z typowych czynnoci istot ludzkich. W kulturach zaawansowanych nauki sformalizowane i empiryczne stworzyy zarwno szczegowe, jak i uoglnione definicje wszystkich operacji umysowych odnoszcych si do liczenia. Mona si zatem spodziewa, e w zasobie sownikowym powszechnie znanych jzykw znajd si konkretne grupy wyrae rzeczownikowych i czasownikowych, ktrych znaczenia bdzie atwo poczy. (6) a. The porter couned our bags. b. Bagaowy policzy nasze torby. 334 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA (7) a. / count to three before screaming. b. Licz do trzech, zanim zaczn krzycze. (8) a. Fifty dogs, counting the puppies. b. Pidziesit psw, wliczajc / liczc szczeniaki.

(9) a. H still counts as a child. b. On nadal liczy si l liczony jest jako dziecko. (10) a. / do not count him as a friend. b. Nie zaliczam go do (moich) przyjaci. (11) a. Your feelings count little with him. b. Twoje uczucia mao si dla niego licz. (12) a. Do not count on me! b. Me licz na mnie! Powysze przykady pokazuj, e odpowiednikami angielskiego to count w jzyku polskim s cztery derywaty czasownika liczy, ktre mog by dodatkowo poszerzone o przyimki, np. na, do, za itd. 0-znacza to, e jzyk polski oddaje rne znaczenia angielskiego to count poprzez wiksz elastyczno morfologiczn. Podobiestwa i rnice midzy jzykiem angielskim a polskim pokazuje przedstawiona na rys. 4 sie radialna dla wyrazu to count, wraz z modelami zda i znacze, w jakich zosta on uyty. Punktem wyjcia jest tutaj zasada, e w obu porwnywanych jzykach istnieje prosta zgodno semantyczna midzy odpowiednimi czasownikami, jeli w obu mona przypisa te same role semantyczne podmiotowi i dopenieniu. Warunek ten jest bardzo dobrze speRys 4. Sie radialna czasownika to count b. count to ten ((7)a) - liczy do dziesiciu t c. wlicza" ((8)a) count the puppies * - wlicza szczenita 'a. count things ((6)a) W liczy przedmioty e. by wartym" count little ((ll)a) d. klasyfikowa" - count os a child ((9)a) liczy (kogo) jako dziecko d', count sb. as a friend ((10)a) - zalicza kogo do przyjaci f. ufa, polega na" ((12)a) count on sb. - liczy na kogo 335 niony dla kadego z szeciu wymienionych wyej znacze, jednoczenie jednak wida rnice w obrbie kadego z nich. Wyraaj si one w uyciu zaimkw i przyimkw w jzyku polskim, co w jzyku angielskim ma miejsce jedynie w niewielkim stopniu. Przeanalizujemy powysze przykady ponownie, w skrconej formie. (6) to count objects - liczy przedmioty agens + patiens (7) to count to three - liczy do trzech agens + cel Funkcja docelowa" three - trzy jest oczywista, kiedy wemie si pod uwag wyraenie to count from l to 10 (liczy od l do 10"). W pozostaych trzech przypadkach to count jest uyty w rozszerzonym sensie, ktry mona okreli jako wliczy / wczy" (w (8)) i jako zaklasyfikowa" (w (9) i (10)). (8) wlicza szczenita" (9) kto liczy si jako dziecko" (10) zalicza kogo do przyjaci" agens + patiens patiens + orzecznik agens + patiens + essivus (przypadek opisujcy m.in. niesta cech danego podmiotu) W rozszerzonych znaczeniach w jzyku polskim mona uy zarwno form liczy, jak i liczy si oraz wariantw przedrostkowych, jednake, jeli nie ma udziau agensa, jak w przykadzie (9), moliwa jest jedynie forma liczy si. Tak jest rwnie w przykadzie (11). (11) mao si liczy" patiens + dowiadczajcy Dowiadczajcy (czyli ten, kto si mao liczy") nie musi by wyranie wskazany, jego obecno jest jednak zawsze implikowana w sensie przenonym. Take ostatnie ze znacze - (12) -jest cakowicie przenone. (12) liczy na kogo / co" agens + cel

Cho ten typ analizy okazuje si bardzo przydatny w przypadku konfiguracji rl semantycznych (por. rozdzia 4), trzeba zda sobie spraw, e nie ma on zastosowania w odniesieniu do wyrae idio-matycznych. Przykadem tego jest polskie wyraenie liczy si z, ktre uywane jest w sposb idiomatyczny i moe mie konotacje nega336 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA tywne, tak jak np. w przypadku liczy si z najgorszym - by przv gotowanym na najgorsze / spodziewa si najgorszego". Cho moliwe jest, aby t negatywn konotacj liczy si z w znaczeniu bra pod uwag ewentualno negatywnego rozwoju wypadkw, by przygotowanym na najgorsze" zanalizowa jako schemat dowiadczania" o konfiguracji rl dowiadczajcy + patiens", nie jest to regularny wzorzec syntaktyczny, ale raczej wyraenie wysoce idiomatyczne pod wieloma wzgldami jednostkowe. Powysze obserwacje to zaledwie niewielka cz tego, co mona dostrzec dziki wnikliwej analizie kontrastywnej kilku jedynie czasownikw w jzyku angielskim i polskim. Nawet w przypadku tak podstawowego pola semantycznego, jak count" /liczy" zauwaamy, e angielski czasownik to count odpowiada kilku formom morfologicznym w jzyku polskim. Okrelone zbienoci semantyczne mona w peni zanalizowa jako konfiguracje rl pod wzgldem znaczenia. Naley przy tym take wzi pod uwag kwesti idiomatyczno-ci. W kadym jzyku istnieje dua liczba wyrae idiomatycznych oraz idiomatycznych uy czasownikw i innych czci mowy, ktre s jedyne w swoim rodzaju i nie poddaj si systematycznej analizie przeprowadzonej w kategoriach konfiguracji rl semantycznych. W przypadku wyrae tego typu adna z konfiguracji nie jest uyta w sposb produktywny, ale wycznie ad hoc. Wanie takie zastosowanie okrelane jest jako frazeologizm, czyli wyraenie idiomatyczne. Heurystyczna warto konfiguracji rl wynika zatem z tego, e pozwala ono okreli, ktre znaczenia danego czasownika s produktywne i regularne, a ktre wysoce indywidualne i przypadkowe. Wszystkie uycia idiomatyczne stanowi jednak niezwykle istotny element jzyka. Zastosowanie modelu sieci radialnych umoliwia adekwatne odzwierciedlenie relacji midzy rnymi znaczeniami sw - zarwno produktywnych, jak i zindywidualizowanych. 10.4. Podsumowanie Jzyki porwnuje si ze sob w ramach rnych modeli teoretycznych. Bardzo istotne znaczenie maj badania interdyscyplinarne zajmujce si pochodzeniem i ewolucj jzykw oraz wdrwkami 10AJ^^__________ ludw i przemieszczaniem si ich jzykw. Kolejnym aspektem jest analiza socjologiczna, ktra stawia sobie pytanie, jaka jest liczba jzykw na wiecie i przy zastosowaniu jakiego kryterium mona je policzy. Wzajemna zrozumiao midzy jzykami nie jest kryterium w peni wiarygodnym, poniewa w przypadku kontinuum dia-lektalnego dwa ssiadujce ze sob dialekty, nawet jeli przynale do dwu odmiennych jzykw, mog to kryterium spenia, natomiast mog go nie spenia oddalone od siebie geograficznie dialekty tego samego jzyka. Status regiolektu lub jzyka urzdowego przypisywany danej odmianie jzyka jest czsto kwesti decyzji politycznych. Jednake z chwil, gdy dana odmiana staje si jzykiem zinstytucjonalizowanym, moe si ona znacznie rozbudowa zarwno pod wzgldem leksykalnym, jak i gramatycznym, moe te zosta mwicym narzucona przez obowizujce prawa jzykowe. Drugi gwny typ porwnania jzykowego odbywa si w oparciu o typologi jzykw, ktra grupuje jzyki na podstawie pokrewiestwa genetycznego bd te uniwersaliw jzykowych. Pokrewiestwo jzykw prowadzi do wyodrbnienia rodzin jzykowych oraz rekonstrukcji ich prajzykw, takich jak np. praindoeuropejski, co staje si moliwe dziki

precyzyjnemu nakreleniu historycznych zmian fonetycznych lub strukturalnych powodujcych rnicowanie wewntrzjzykowe. Wspczesna systematyka jzyka zakada, oprcz pojcia rodziny jzykowej, istnienie take innych kategorii i poziomw pokrewiestwa. Na ich szczycie znajduje si typ jzykowy, tzn. grupa jzykw niewykazujca pokrewiestwa z adn inn grup. Jej definicja opiera si na kryteriach geograficznych lub historycznych. Typy jzykowe skadaj si ze szczepw jzykowych, czyli zbiorw, ktrych elementy s bardzo odlege ze sob spokrewnione. Szczepy jzykowe mog dzieli si na jedn lub wicej rodzin jzykowych, ktrych przykadem jest rodzina indoeuropejska. W obrbie rodziny jzykowej mona w dalszej kolejnoci wyodrbni gazie (np. rodzina indoeuropejska posiada dwie gwne gazie: jzyki satemowe i jzyki kentumowe). Ga z kolei moe si skada z grup (np. ga kentumowa skada si z grupy germaskiej i grupy romaskiej), kada z gazi z kolei dzieli si na podgrupy. Typolodzy jzyka wykorzystuj take pojcie uniwersaliw jzykowych, ktre mona odnale na kadym poziomie opisu j zyka. N a 338 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA poziomie leksykalnym i morfologicznym rozrniamy uniwersalia przedstawieniowe, np. elementarne jednostki semantyczne. Na poziomie interakcji jzykowej pojawiaj si natomiast uniwersalia in. terpersonalne i pragmatyczne. Na wszystkich poziomach struktury jzyka mona znale uniwersalia implikacyjne. Ponadto, oprcz interdyscyplinarnego, socjologicznego i typologicznego porwnania jzykw, da si take wyrni podejcie kon-trastywne. Domen jzykoznawstwa kontrastywnego jest praktyczne porwnywanie dwch lub wicej jzykw: jego celem jest wspomaganie procesu uczenia si jzyka obcego, tumaczenia oraz opracowania sownikw dwujzycznych. Punktem wyjcia dla bada kontra-stywnych moe by element jzyka wyjciowego, jak np. forma zaimka zwrotnego si w jzyku polskim. Badania te maj za zadanie ustali, w jakich uyciach i znaczeniach funkcjonuje dana forma oraz w jaki sposb znaczenia te wyraane s w jzyku (-ach) docelowym (-ych), np. przy uyciu porwnywalnej formy morfologicznej lub w wyniku odmiennego ograniczenia kontekstowego. Z metodologicznego punktu widzenia badania kontrastywne wymagaj duego korpusu tekstw, zarwno pisanych, jak i mwionych. W wyniku porwnania wszystkich zestawie i frazeologizmw semantycznych, tj. zwyczajowych pocze sw w dwch lub trzech wybranych jzykach, analiza porwnawcza danych elementw, np. pod ktem konfiguracji rl semantycznych, moe precyzyjnie okreli, do jakiego stopnia elementy te s ze sob zbiene lub jak dalece od siebie odbiegaj. W przypadku, gdy analizy opartej o konfiguracj rl nie mona ju zastosowa w sposb systematyczny, wkraczamy w obszar idiomatycznego uycia jzyka, obszar bardzo rozlegy i niezwykle wany, jednake jednostkowy w uyciu i z tego wzgldu niepodlegajcy istotnym uoglnieniom. 10.5. Zalecana lektura Informacje o klasycznych metodach stosowanych w badaniach socjolingwistycznych znale mona w artykuach I. Bajerowej (1972) oraz W. Lubasia (1982). Przegld jzykw indoeuropejskich podaje Bednarczuk i in. (1986,1988). Wprowadzenie do opisu roli j10.6. zyka w zachowaniach spoecznych ludzi stanowi klasyczna praca D. Hymesa (1971), a na gruncie polskim - ksika S. Grabiasa (1994). Z najnowszych prac wydanych w jzyku polskim, patrz wybrane artykuy z tomu A. Wierzbickiej (1999). 10.6. wiczenia i zadania

1. Czy mona dowie twierdzenia, e liczne warianty jzyka angielskiego uywane na caym wiecie nie tworz jednego jzyka, gdy nie wszystkie te odmiany s dla siebie nawzajem zrozumiae? Porwnaj ten problem z zestawieniem dialektw germaskich w tabeli 1. 2. Na podstawie tabeli 5 zaznacz na mapie wiata przedstawionej na rysunku l najwaniejsze szczepy, rodziny i grupy jzykowe oraz poszczeglne jzyki. 3. Przeanalizuj poniszy fragment tekstu oraz zawart w nim metafor pojciow. Jaki model jzyka uwidacznia si za porednictwem tej metafory? Jakie jest twoje stanowisko w tej kwestii? Widzimy zatem, e jeden system jzykowy moe mie wiksz liczb potomkw, a to wskutek ewolucji - odmiennej na rnych obszarach, na ktrych by niegdy uywany. Ot grup jzykw, ktre powstay wskutek nieprzerwanej, a rnej na rnych obszarach ewolucji jednego wsplnego prajzyka, nazywamy rodzin jzykw. Jzyki wchodzce w skad jednej rodziny, a wic takie, ktre wywodz si ze wsplnego prajzyka, nazywamy jzykami pokrewnymi. Dzieje jzykw moemy przedstawi w formie drzewa genealogicznego, opierajc si na porwnaniu rodziny jzykw z rodzin ludzk. Miejsce wsplnych przodkw zajmuje tu prajzyk, z ktrego wyodrbniaj si poszczeglne jzyki (...). Midzy jzykami jednej rodziny moe zachodzi pokrewiestwo rnego stopnia, zalenie od dugoci okresu wsplnego rozwoju. Im okres ten jest duszy, im pniej nastpio oddzielenie od siebie dwu jzykw, tym pokrewiestwo ich jest blisze. W ten sposb w obrbie rodziny rysuj si grupy jzykw, ktre tworzyy jeszcze wtedy wzgldn jedno, gdy ju midzy samymi grupami zachodziy due rnice. Wrd rodzin lingwistycznych wyrni mona zatem zespoy jedno- i wielostopniowe. (Milewski 1976:132-133) 4. W oparciu o dane z tabeli 3 wyjanij, dlaczego jzyki angielski i francuski s uwaane za dwa najbardziej midzynarodowe jzyki 340 PORWNYWANIE JZYKW: SOCJOLOGIA JZYKA wiata. Co stanowi o rnicy midzy nimi a jzykami arabskim i hj szpaskim, a co je od siebie rni? A moe to jzyk hiszpaski jest bardziej midzynarodowy"? Porwnaj przedstawione w tabeli 3 da_ ne liczbowe odnoszce si do jzyka francuskiego i hiszpaskiego Wyjanij, dlaczego jest rzecz niemoliw, aby jzyk chiski (najwikszy pod wzgldem liczby uytkownikw) kiedykolwiek otrzyma status najwaniejszego jzyka na wiecie. 5. Podaj, do jakiej rodziny jzykowej naley kady z nastpujcych trzech jzykw europejskich: (a) grecki, (b) fiski, (c) walijski. W oparciu o tabele 5 i 6 podaj, jak nazywa si ta rodzina (lub nawet ga), i nazwij pozostae jzyki nalece do tej samej rodziny. Czy moesz na podstawie posiadanych informacji narysowa drzewo genealogiczne? Przykad: jzyk polski naley do jzykw (zacho-dnio)sowiaskich, tak jak np. jzyki czeski i sowacki, a te z kolei stanowi podgrup jzykw bato-sowiaskich, co mona przedstawi w sposb nastpujcy: bato-sowiaskie i \ ': sowiaskie zachodniosowiaskie poudniowosowiaskie wschodniosowiaskie l polski czeski sowacki grnouycki dolnouycki 6. Ktre z europejskich jzykw wymienionych w tabeli 6 maj! status urzdowy, a ktre nie? Podkrel wszystkie jzyki nieurzdo-we i podaj przyczyny, dla ktrych jzyki te nie posiadaj oficjalnego statusu. fiski, wgierski

litewski, otewski rosyjski, biaoruski, ukraiski polski, czeski, sowacki, grnouycki, dolnouycki bugarski, serbski, chorwacki, soweski, macedoski, albaski grecki wioski, sardyrtski U) (2) (3) (4) (5) (6) (7) aiB niemiecki, dolnoniemiecKi, IUR.OCIX. _ 7. Przetumacz ponisze zdania na wybrany przez siebie jzyk. Nasz synek umie ju dobrze liczy. Nie bylem w stanie policzy wszystkich ludzi na zebraniu. Policz do trzech, a potem biegnij. Musi pan wysi na pitym przystanku, liczc razem z tym. Dzisiejszy dzie nie liczy si jako dzie pracy. To si nie liczy. On liczy na twoj pomoc. , zy na two pomo. Jeli w twoich tumaczeniach wykorzystujesz wicej ni jeden czasownik, czy da si na tej podstawie sformuowa jakie syste. eden czasownik oddajcy dosowne znarzoJeli w IAVU,I.* czasownik, czy da si na tej podstawie stormuiuwc^ j matyczne reguy uycia, np. jeden czasownik oddajcy dosowne znaczenie czasownika liczy (1-2), inny czasownik dla znacze poszerzonych (3-4-5), a jeszcze inne czasowniki lub wyraenia dla znacze metaforycznych (6-7)? Przedstaw wynik swej analizy w formie graficznej, wykorzystujc do tego celu model sieci radialnej. Bibliografia W bibliografii zamieszczono prace autorw polskich oraz tumaczone na jzyk polski prace autorw zagranicznych. Na licie znajduj si te wybrane oryginalne pozycje obcojzyczne o kluczowym znaczeniu dla kognitywistycz-nego opisu jzyka lub bezporednio cytowane w tekcie niniejszej ksiki. Aitchison, Jean. 19912. Language Change: Progress or Decay? Cambridge: Cambridge University Press. Aitchison, Jean. 1996. The Seeds ofSpeech. Language Origin and Evolution. Cambridge: Cambridge University Press. Antas, Jolanta. 1999. O klamstwie i kamaniu. Krakw: Universitas. Austin, John L. 1993. Mwienie i poznawanie: rozprawy i wykady filozoficzne. Warszawa. Awdiejew, Aleksy. 1987. Pragmatyczne podstawy interpretacji wypowiedze. Krakw. Bally, Charles. 1920. Impressionisme et grammaire". W: Melanges d'histoi-re litteraire et de philologie offerts a M. Bernard Bouvier. Geneva: Sonor. Microfilm, British Museum. 261279. Bajerowa, Irena. 1972. Niektre treci i metody socjolingwistyczne w historii jzyka", Biuletyn Polskiego Towarzystwa Jzykoznawczego XXX, 27-39.

Bartmiski, Jerzy (wyd.). 1990. Jzykowy obraz wiata. Lublin: UMCS. Bartmiski, Jerzy i Barbara Boniecka (red.). 1998. Tekst: Analizy i interpretacje. Lublin: Wyd. UMCS. Bednarczuk, Leszek et al. 1986,1988. Jzyki indoeuropejskie. T. I i II, Warszawa: PWN. Beaugrande de, Robert A. i Wolfgang U. Dressler. 1990. Wstp do lingwistyki tekstu (tum. A. Szwedek) Warszawa: PWN (wyd. oryg. 1981). Beal, Christine. 1994. Keeping the peace: A cross-cultural comparison of uestions and reuests in Australian English and French", Multilingua 13 (1/2), 35-58. 344 Biblio! Berlin, Brent i Paul Kay. 1969. Basic Color Terms. Their Universality Euolution. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. Brown, Penelope i Steven C. Levinson. 1987. Politeness. Some Universalsin Language Usage. Cambridge: Cambridge University Press. Choi, Soonja i Melissa Bowerman. 1991. Learning to express motion events in English and Korean: The influence of language-specific lexicalization patterns", Cognition 41, 83-121. Comrie, Bernard. 1981. Language Uniuersals and Linguistic Typology. Cambridge: Cambridge University Press. Comrie, Bernard (red.). 1987a. The World's Major Languages. London: Rout-ledge. Dirven, Ren i Giinter Radden (wsplpr. Wolfgang Hunig, Martin Piitz, Elbieta Tabakowska, John Taylor i Marjolijn Yerspoor). 1999. Cognitiue English Grammar. Amsterdam: Benjamins. Dugosz-Kurczabowa, Krystyna i Stanisaw Dubisz. 1999. Gramatyka historyczna jzyka polskiego. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Dobrzyska, Teresa i Elbieta Janus (red.). 1983. Tekst i zdanie. Zbir studiw. Wrocaw: Ossolineum. Dukiewicz, Leokadia i Irena Sawicka. 1995. Gramatyka wspczesnego jzyka polskiego: fonetyka i fonologia. Krakw: Instytut Jzyka Polskiego PAN. Duszak, Anna. 1998. Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturowa. Warszawa: PWN. Fauconnier, Gilles. 1985. Mental Spaces: Aspects ofMeaning Construction in Natural Language. Cambridge, MA: Bradford. Galasiski, Dariusz. 1992. Chwalenie si jako perswazyjny akt mowy. Krakw: PAN. Goddard, Cliffi Anna Wierzbicka (red.). 1994. Semantic and Lexical Univer-sals: Theory and Empirical Findings. Amsterdam and Philadelphia: Benjamins. Goddard, Cliff i Anna Wierzbicka. 1996. Discourse and culture". W: van Dijk, Teun A. (red.). Discourse: A Multidisciplinary Introduction. Thou-sand Oaks, CA, London and New Delhi: Sag. Grabias, Stanisaw. 1994. Jzyk w zachowaniach spoecznych. Lublin. Greenberg, Joseph H. (red.). 1963. Uniuersals of Language. Cambridge, Mass.: MIT Press. Greenberg, Joseph H. 1966. Language Universals. With Special Reference to Feature Hierarchies. The Hague and Paris: Mouton. Grice, H. Paul. 1980. Logika i konwersacja". W: Stanosz, B. (red.) Jzyk w wietle nauki. Warszawa. 91-114. Bibliografia Griroes, Barbara F. (red.). 1996. Languages of the world: Top 100 lan-guages by population". W: Ethnologue. 13th Edition, Tucson, A: Sum-mer Institute of Linguistics (SIL). Grzegorczykowa, Renata i Anna Pajdziska (wyd.). 1996. Jzykowa kategoryzacja wiata. Lublin: Wydawnictwo UMCS.

Grzegorczykowa, Renata. 1972. Zarys sowotwrstwa polskiego, 1. Warszawa: PWN. Grzegorczykowa, Renata. 1998. Wykady z polskiej skadni. Warszawa: PWN. Grzegorczykowa, Renata i Jadwiga Puzynina. 1979. Sowotwrstwo wspczesnego jzyka polskiego. Rzeczowniki sufiksalne rodzime. Warszawa: PWN. Grzegorczykowa, Renata i Zofia Zaron (red.). 1997. Semantyczna struktura sownictwa i wypowiedzi. Warszawa: Wydawnictwo UW. Gumperz, John J. i Stephen C. Levinson (red.). 1996. Rethinking Linguistic Relativity. Cambridge: Cambridge University Press. Haiman, John (red.). 1985. Iconicity in Syntax. Amsterdam and Philadelphia: Benjamins. Heinz, Adam. 1961. Fleksja a derywacja", Jzyk Polski 41, 343-354. Hymes, Dell. [1971] 1980. Socjolingwistyka i etnografia mwienia". W: Micha Gowiski (red.). Jzyk i spoeczestwo, Warszawa. 41-82. Jodowski, Stanisaw. 1977. Podstawy polskiej skadni. Warszawa: PWN. Kalisz, Roman. 1994. Kognitywna analiza aktw mowy". W: Kardela, H. (red.). Podstawy gramatyki kognitywnej. Warszawa: Polskie Towarzystwo Semiotyczne. 109116. Keller, Rudi. 1990. Sprachwandel. Tubingen: Gunter Narr. Klemensiewicz, Zenon. 1974. Historia jzyka polskiego. Warszawa: PWN. Krzeszowski, Tomasz P. 1984. Gramatyka angielska dla Polakw. Warszawa: PWN. Kuryowicz, Jerzy. 1945-49. La natur des proces dits analogiues", Acta Linguistica 5,17-34. Labov, William. 1973. The social setting of linguistic change". W: Sebeok, Thomas A. Current Trends in Linguistics. Vol. II: Diachronic, Areal and Typological Linguistics. The Hague and Paris: Mouton. 195-252. Lakoff, George. 1987. Women, Fire and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind. Chicago: University of Chicago Press. Lakoff, George i Mark Johnson. 1988. Metafory w naszym yciu (tum. T.P. Krzeszowski). Warszawa: PIW. Langacker, Ronald W. 1991. Concept, Image and Symbol. The Cognitive Ba-sis of Grammar. Berlin: Mouton de Gruyter. 346 Bibliografia Lehrer, Adrienne. 1974. Semantic Fields and Lexical Structure. Amster dam: Holland Publishing Company. Levinson, Stephen C. 1983. Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press. Locke, John. 1955. Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego. Krakw: PWN Skrcone wyd. angielskie 1976. A Essay Concerning Human Under-standing. London: Everyman's Library. Luba, Wadysaw. 1979. Spoeczne uwarunkowania wspczesnej polszczyzny. Krakw. Luba, Wadysaw. 1982. Socjolingwistyka - metoda interdyscyplinarna", Socjolingwistyka 2, 11-18. Luba, Wadysaw i Stanisaw Urbaczyk (red.) 1993. Podrczny sownik poprawnej wymowy polskiej. Krakw: Towarzystwo Mionikw Jzyka Polskiego. Lucy, John. 1992. Grammatical Categories and Cognition: A Case Study of the Linguistic Relativity Hypothesis. Cambridge: Cambridge University Press. Lyons, John. 1976. Wstp do jzykoznawstwa teoretycznego (tum. Krzysztof Bogacki). Warszawa: PWN. Lyons, John. 1984, 1989. Semantyka. T. l, 2 (tum. A. Weinsberg). Warszawa: PWN.

ozowski, Przemysaw. 1994. Czym jest prototyp w semantyce diachronicz-nej". W: Kardela, Henryk (wyd.). Podstawy gramatyki kognitywnej. Warszawa: Biblioteka myli semiotycznej. 243-254. urija, Aleksander R. i Lew S. Wygotsky. 1992. Ape, Primitiue Ma and Child. (tum z ro. E. Rossiter). Cambridge: Cambridge University Press. Makowiecki, Adam (red.). 1995. Encyklopedia Szkolna. Literatura i nauka o jzyku. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Mayenowa, Maria Renata (red.). 1974. Tekst i jzyk. Problemy semantyczne. Wrocaw: Ossolineum. Mayenowa, Maria Renata. 1993. Spjno tekstu a postawa odbiorcy". W: Studia i rozprawy, opra. A. Axer i T. Dobrzyska, Warszawa: Instytut Bada Polonijnych PAN. Milewski, Tadeusz. 1976. Jzykoznawstwo. Warszawa: PWN. Miodunka, W. 1989. Podstawy leksykologii i leksykografii. Warszawa: PWN. Muszyski, Zbysaw (red.). 1991. Jzyk, znaczenie, rozumienie i relatywizm.] Lublin: Wydawnictwa UMCS. Nagrko, Alicja. 1998. Zarys gramatyki jzyka polskiego. Warszawa: PWN. Ogden, C.K. i LA. Richards. 1923. The Meaning ofMeaning. London: Rout-ledge and Kegan Paul. Bib"S^21_-_________ Ostaszewska, Danuta i Jolanta Tambor. 2000, Podstawowe wiadomoci z fonetyki i fonologii wspczesnego jzyka polskiego. Warszawa: PWN. Peirce, Charles S. 1931-58. Collected Papers. Vols. 1-8. C. Hartshorne and p. Weiss (red.) Cambridge, Mass.: Harvard University Press. pinker, Steven. 1994. The Language Instinct. New York: Harper Perennial. pisarkowa, Krystyna. 1984. Historia skadni jzyka polskiego. Wrocaw: Zakad Narodowy im. Ossoliskich. Rosch, Eleanor. 1977. Human categorization". W: Warren, N. (red.). Stu-dies in CrossCultural Psychology. Vol. I. New York: Academic Press 3-49. Rudzka-Ostyn, Brygida (red.). 1988. Topics in Cognitive Linguistics. Amsterdam and Philadelphia: Benjamins. Rudzka-Ostyn, Brygida. 2000. Z rozwaa nad kategori przypadka (tum. E. Tabakowska). Krakw: Universitas. Sapir, Edward. 1978. Kultura, jzyk, osobowo: wybrane eseje (tum. B. Stanosz i R. Zimand). Warszawa: PIW. Schiffrin, Deborah. 1987. Discourse Markers. Cambridge: Cambridge University Press. Schiffrin, Deborah. 1994. Approaches to Discourse: Language as Social Interaction. Oxford: Blackwell. Searle, John R. 1987. Czynnoci mowy. Warszawa: PWN. Sperber, Da i Deidre Wilson. 1986,19952. Relevance. Communication and Cognition. Oxford: Blackwell. Strutyski, Janusz. 19997. Elementy gramatyki historycznej-jzyka polskiego. Krakw: Wydawnictwo Tomasz Strutyski. Szymanek, Bogusaw. 1988. Categories and Categorization in Morphology. Lublin: Katolicki Uniwesytet Lubelski. Szymanek, Bogusaw. 1989. A Introduction to Morphological Analysis. Warszawa: PWN. Tabakowska, Elbieta. 1995. Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do jzykoznawstwa kognitywnego. Krakw: PAN. Taylor, John. 1995. Linguistic Categorization. Prototypes in Linguistic Theory. Oxford: Clarendon Press. Yerschueren, Jef, Jan-la Ostman i Jan Blommaert. 1994. Handbook of

Pragmatics. Amsterdam and Philadelphia: Benjamins. Tokarski, Ryszard. 1973. Fleksja polska. Warszawa: PWN. Walczak, Bogdan. 1999. Zarys dziejw jzyka polskiego. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego. Whorf, Benjamin Lee. 1982. Jzyk, myl i rzeczywisto (tum. T. Howka). Warszawa: PIW. 348 Bibliografia Wierzbicka, A. 1973. Akty mowy". W: Mayenowa, M.R. (red.). Semiotyka i struktura tekstu. Wrocaw: Ossolineum. 201-219. Wierzbicka, Anna. 1999. Jzyk-umys-kultura. Warszawa: PWN. Wierzchowska, Boena. 1980. Fonetyka i fonologia jzyka polskiego. Wrocaw: Ossolineum. Winiewski, Marek. 1997. Zarys fonetyki i fonologii wspczesnego jzyka Toru: Wyd. UMK. Winiewski, Marek. 1999. Zadania z fonetyki i fonologii wspczesnego jey. ka polskiego. Toru: Dom Organizatora. Indeks rzeczowy A afiks 76, 77, 78, 89, 91, 92, 95-97, 107, 320, 323, 326 afiksalna, derywacjazofe. derywacja agens 115, 119, 120, 124, 125, 141, 324, 327, 328, 329, 331, 335 akcent 113, 148 165, 166-167, 172, 174, 252, 256 ~ wyrazowy 84,166-167, 172, 281 akcent (cechy wymowy) 269 ~ standardowy 269, 298 akt mowy 134, 135, 136, 139, 140, 203, 204, 205-235, 237 - asertywny (asertyw) 207, 210, 236, 237 - bezporedni 230-231, 237, 240 ~ deklaratywny (deklaracja) 207, 208, 209, 210, 211, 214, 215, 216, 234, 235, 237 - dyrektywny (dyrektyw) 207, 208, 209, 210, 215, 226, 227, 228, 229, 231, 237 - ekspresywny (ekspresyw) 207, 208, 210, 212, 213, 216, 234, 235, 237 - informatywny 207-208, 210, 211, 215, 217-226, 230, 234, 235, 236, 237, 240 ~ komisywny (komisyw) 207, 208, 209, 210, 227, 237 - konstytutywny 208, 209-210, 211-215, 216, 234, 235, 237, 240 - obligatywny 208, 209, 210, 211, 226-233, 234, 235, 237, 240 - performatywny (performatyw) 206, 215 - poredni 231, 232, 233, 237, 240 allofon (wariant) 161-164,170,171, 285, 290, 299 - fakultatywny 162,163,171 - pozycyjny 163, 171, 173, 291 aloleks 184 alternacja ~ ilociowa 97 - jakociowa 97 alternacyjna, derywacja zob. derywacja anafora 251, 253, 264, 266 analityczna, nazwa zob. nazwa analogiczna, zmiana zob. zmaina antonimia 47, 48, 70, 86 antropocentryczna, perspektywa 23-24, 34, 41, 43,114 arbitralno/arbitralny 31, 32,41 artykulacja 150,153,171 -, miejsce 154-155, 156, 169, 170, 171 -, sposb 154, 155-156, 171 artykulacje dodatkowe 156,169 artykulator 154,155 asertywny, akt mowy 206. akt mowy

aspekt - dokonany 137-138,139,140,143 - niedokonany 138-139, 140,143 asymilacja (upodobnienie) 148,168, 170,172, 282-283, 292, 299 - postpowa (progresywna) 168,169 - wsteczna (regresywna) 168,169 350 Indeks rzec :zo\vy B bezafiksalna, derywacja zob. dery-wacja bezdwiczne, goski 206. goski bezdwiczno 150, 152, 171 bezporedni, akt mowy 230-231, 237, 240 bezwzgldny stopie najwyszy 192-193, 199 bliskoci zasada zob. zasada dystansu blisze, dopenienie zob. dopenienie bdne koo 182, 184,199 cel 122-123,125, 132, 141, 335 cel waniejszy ni rdo 124, 141, 145 centralizacja 295-296 centralny, element 206. element prototypowy centrum - deiktyczne 21 - sylaby 157, 165, 172 - uwagi 252, 253, 264, 265 cigy, morfem zob. morfem czas 136-137,138, 139, 140,142 ~ przeszy 137, 142 - przyszy 137, 143 - teraniejszy 137, 138, 142 czas aktu mownego 136-137, 140, 142, 143 czasownik - modalny 127, 128, 136 - nieprzechodni 142 - posikowy 126, 127, 135 - performatywny 214, 215, 236 ~ przechodni 142 czon ~ okrelajcy 84, 85, 104-105 - okrelany 84, 85, 104-105 D dalsze, dopenienie zob. dopenienie definicja ~ klasyczna 58, 70, 72 deiksa 251, 264, 266 deiktyczna, orientacja 206. orientacja deiktyczne, centrum zob. centrum deiktyczne, wyraenia 206. wyraenie deklaratywny, akt mowy 206. akt mowy deklinacja (odmiana przypadkowa) 98,103-104

deontyczna (wolicjonalna), modal-no 206. modalno derywacja 77, 78, 80, 83, 86, 89-97, 98, 99, 102, 106, 107 ~ afiksalna 97, 107 - alternacyjna 97, 99, 107 - bezafiksalna 97 - mieszana 97 ~ paradygmatyczna 97, 99, 107 - waciwa 77, 107 ~ wsteczna 99 derywat 76, 83, 84, 90, 91, 92, 93, 95, 100, 106,107, 110 ~ prosty 89, 108 - zoony 89 desygnat 49, 50-51, 52, 53, 54, 55, 56, 58, 59, 60, 67-68, 69, 105, 250, 252, 253, 254 determinizm jzykowy 175, 200 dialekt 268, 298, 305, 308, 309, 311, 312, 337, 339 - regionalny 206. regiolekt dialektalne, kontinuum zob. kontinuum docelowa, domena zob. domena dokonany, aspekt 206. aspekt domena _ docelowa 56, 70, 89 _ pojciowa 59, 60, 61, 63, 64, 65, 66, 70 _ rdowa 56, 70, 89 donono (sonorno) 165,172 dopenienie 26, 27, 28, 113, 125, 126,127,130, 131,142, 288, 289, 323, 324, 334 - blisze 28, 128, 129, 130, 131, 141, 324 - dalsze 126, 128, 129, 130, 131, 132,141 doznajcy 120, 125, 132, 141, 324, 327,335 dwugoska 206. dyftong dyftong 147, 157, 160-161, 171, 281, 296 ~ wstpujcy 160 - zstpujcy 160 dyrektywny, akt mowy 206. akt mowy dysymilacja (odpodobnienie) 283, 299 dystansu, zasada 24,27-29,41,140, 143 dystrybucja - fonemu 166 ~ komplementarna 163,171, 173 dwiczne, goski 206. goski dwiczno 151,169,171 E efekty - prototypowe 45, 52-53, 70, 163 ~ wyrazistoci 60, 61, 67 egocentryczna, orientacja206. orientacja egocentryczny 20-21, 23, 41, 43 egzofora 251, 264, 266 eksplikacja 185, 187,189,192,199, 200, 202 ekspresywny, akt mowy 206. akt mowy element ~ peryferyjny (marginesowy) 37, 39, 42, 43, 45, 51, 282, 288, 323, 324

- prototypowy (centralny, maksymalnie wyrazisty) 36, 39, 42, 51, 61, 67, 282, 288, 290, 323, 324, 330 elementarne jednostki semantyczne 181,182,183,184-185,187,193, 196,198,199, 202, 320, 326 elizja 168,170,172 endofora 251, 254, 266 epenteza 168,172 epistemiczna, modalno 206. modalno etalekt 269, 298 etnocentryzm 183,184,193,199 etnolekt 269, 272, 298 etymologie ludowe 32, 56 F faktywna (prawdziwociowa), modalno 206. modalno fakultatywna, wariancja 206. wariancja fakultatywny, allofon 206. allofon fatyczna, funkcja zob. funkcja filologiczna, metoda zob. metoda fleksja 80, 84, 90,101-105 fleksyjna, forma 206. forma fleksyjna, kategoria morfologiczna 206. kategoria fleksyjny, morfem 206. morfem fleksyjny, paradygmat 206. paradygmat fleksyjny, temat zob. temat fleksyjny fonacja 150,151-153,171 353 352 Indeks rzeczowv fonem 114, 147, 149, 161-164, 166, 170,171,173, 285, 286, 290, 291, 292, 299, 300 -, dystrybucja 166 fonemiczna (fonologiczna) transkrypcja zob. transkrypcja fonetyka 113, 114, 147, 148-150, 171. 172 fonetyczna, transkrypcjazo6. transkrypcja fonetyczna, zasada zob. zasada fonetyczna, zmiana zob. zmiana fonetyczne, symbole 150,171 fonologia 113, 114, 147, 149, 171, 172. 175, 288, 290, 314, 326 fonologiczna (fonemiczna) transkrypcja zob. transkrypcja fonologizacja 290, 300 forma ~ fleksyjna 76, 80, 90, 97, 102, 103, 104, 106, 108, 113 - analityczna 104 - syntetyczna 104 - syntetyczno-analityczna 104 ~ pytajca 135, 139, 140, 231 ~ wyrazowa zob. wyraz ~ zerowa 285, 300 formalna spjno zob. kohezja formalne wyznaczniki spjnoci 249, 263 formotwrczy charakter 101 fortunnoci, warunki 210, 211, 215217, 235 fortunny 216, 235 frazeologizm zob. wyraenie idiomatyczne funkcja - fatyczna 205, 235 - identyfikacyjna 252-253, 264 - interpersonalna 203, 235, 247 - komunikacyjna 134-135, 139, 235 - metatekstowa 247 - nieidentyfikacyjna 253, 264 - przedstawieniowa 203, 235, 247 - tekstu zob. reprezentacja tek. stu

funkcjonalny, wyraz 206. wyraz G ga jzyka 315, 316, 317, 318, 340 gatunek tekstu 256, 264, 331 genetyczne pokrewiestwo jzykw 278, 299, 314-320, 325, 337 goski ~ bezdwiczne 150, 152, 169, 291 ~ dwiczne 150, 151, 152, 163 gwny, morfem zob. morfem gramatyczna, kategoria zob. kategoria gramatyczny, morfem zob. morfem gramatyka 113-114 gramatykalizacja 91, 107, 257, 264, 303 grupa ~ jzykowa zob. jzyk - nominalna 39, 79, 84, 86, 87,104, 113, 127, 128, 129, 133 ~ skadniowa 77, 79, 128, 147 ~ spgoskowa 165, 166, 172, 173 291 ~ werbalna 125, 128, 141, 333 grzecznoci (uprzejmoci), zasad zob. zasada grzecznociowe, strategie zob. str tgie grzecznociowe H hierarchia taksonomiczna 65, 66, 67, 68, 70 hierarchiczna struktura zdania zob. struktura hiperonim 88, 177, 250 relacje kontinuum -47,48,56,70 l ideacyjna, relacja zob. relacje identyfikacyjna, funkcja zob. funkcja idiom zob. wyraenie idiomatyczne ikona 15,16-17,18,19, 41 ikonicznoci, zasada zob. zasada ikoniczny, znak zob. znak iloczasu, zanik zob. zanik iloczasu iloci, maksyma zob. maksyma ilociowa, alternacja zob. alternacja ilociowa, zasada zob. zasada imienna, kategoria zob. kategoria implikacyjne, uniwersalia zob. uniwersalia implikatura 224-226, 255 - konwencjonalna 224, 225, 236, 239 ~ konwersacyjna 224-226, 233, 236, 239, 248, 256, 257, 260, 264 indeks 15,16,19,41 indeksowoci, zasada zob. zasada indeksowy, znak zob. znak indoeuropejskie jzyki 279, 314, 315,317,319,338 inferencja 248, 263 infiks 95, 96,107, 323 informatywny, akt mowy zob. akt mowy intencja komunikacyjna 134, 142, 203, 205, 209, 210, 213, 215, 223, 224, 226, 230, 233, 234, 235, 248 interdyscyplinarne podejcie 306, 325, 336 interfiks 77, 78, 86, 96,107 interfiksacja 78 interpersonalna,, funkcja zob. tunfcinterpersonalna,, relacja zob. relacje interpersonaln, uniwersalia zoo. uniwersalia intonacja 113, 135, 148, 165, 167, 172,175, 25(6 jakoci, maksyma zob. maksyma jakociowa, alternacja zob. alternacja jdro 259, 26^-263, 264 jzyk _ docelowy 3,30, 338 _ ga 315, 316, 317, 318, 340 J grupa 268;, 279, 305, 315, 316, ' 317, 318, 519, 337, 339

- korpus 332, 338 podmiana 568,269, 271, 272 295 297,298,308,310,311,312,332, 338, 339 ~, podgrupa. 315, 316, 317, 337 -', prawo 312, 337 -, przyswajanie 259-260 godzina S79, 305, 314, 315 316, 317, 318, 319, 337, 339, 340 - substrat 272, 298, 310 -' superstr-at272,299 -, szczep 505, 315, 316, 317, 318, 319, 32;?, 337, 339 ~ mier 510 _ typ 315, 316, 317, 318 319 337 J typologia 305, 312, 314, 315, 317, '320,321,323,337 - urzdowy 309,311, 312, 313,314, 337, 340 -, uywanie 204, 235 - wyjciowy 330, 338 - zinstytucjonalizowany 31A 354 Indeks rzeczowy indeks rzeczowy 355 -, zrnicowanie 268, 271, 295, 297, 298 jzykowa, kategoria zob. kategoria jzykowy, relatywizm zob. relatywizm jzykowy jzykoznawstwo ~ historyczne 267, 268, 273, 277, 297, 298, 299, 301 ~ kontrastywne 305, 325-326, 330, 338 K katafora 251, 264, 266 kategoria ~ gramatyczna 35, 38-40, 41-42, 90, 97, 98, 99, 102, 103, 104, 108, 112, 114, 136, 142, 178, 199 - imienna 103, 104 - jzykowa 15, 32, 33, 42, 46, 180, 200, 288, 330 - leksykalna 35, 36-38, 41, 70, 84, 85 - morfologiczna - fleksyjna 103-104 - klasyfikujca 103-104 ~ pojciowa 15, 32, 33, 35, 41, 42, 46, 51, 57, 58, 88, 89,90,104,136, 176, 180, 183, 197, 198, 331 - werbalna 103 kategoryzacja 33, 42, 45, 72, 119, 139, 148, 179, 197, 283, 323 kentumowe jzyki 280, 302, 317 klasa wyrazw zob. wyraz klasyczna, definicja zob. definicja klasyfikujca, kategoria morfologiczna zob. kategoria kluczowe, sowo zob. sowo koherencja (spjno waciwa) zob. spjno, relacje kohezja (spjno formalna) 206. spjno

komisywny, akt mowy 206. akt mowy kompetencja pandialektalna 271 298 kompozycja 77, 78, 80, 83-89, 97 komunikacja - niewerbalna 243, 263 - parawerbalna (parajzykowa) 243, 263 ~ werbalna 243, 263 komunikacyjna, funkcja zob. funkcja komunikacyjna, intencja zob. intencja komunikacyjna konceptualizacja 61, 64, 105, 124, 141, 175, 176,178,190, 197, 201 konceptualizator 33 konektor 255, 256, 257, 258, 264 konfiguracja rl semantycznych zob. rola semantyczna koniugacja 98, 104 konotacja 332, 335, 336 konstrukcja/konstruowanie 33, 34, 35, 39, 41, 81, 92,105 konstrukcja skadniowa 76, 79, 80, 83, 86-88, 107 konstytutywny, akt mowy zob. akt mowy kontekstowa wiedza 217, 236 kontinuum - dialektalne 309, 337 - historyczne 309-310 ~ pojciowe 105-106 konwencja 19, 20,179 konwencjonalna, implikatura zob. implikatura konwencjonalna, presupozycja 206. presupozycja konwersacyjna, implikatura zob. implikatura konwersacyjna, maksyma zob. maksyma konwersacyjna, presupozycja zob. presupozycja kooperacji, zasada zob. zasada korpus jzykowy zob. jzyk kotwiczenie 133-134,137,139140, 142,143,146 kulturowa, presupozycja zob. presupozycja kulturowa, wiedza 206. wiedza kulturowe, uwarunkowanie 206. uwarunkowanie kulturowe kulturowy, skrypt 206. skrypt A-l leksem 55, 75,103,114 leksykalna, kategoria 206. kategoria leksykalna, luka zob. luka leksykalna leksykalna, rozbudowa 206. rozbudowa leksykalna leksykalne, pole 206. pole leksykalne leksykalny, morfem zob. morfem leksykologia 45, 69, 105-106, 111, 113,114, 314, 326 liczba 104 linearna struktura zdania zob. struktura lingwistyka tekstu zob. tekst literowa wymowa 2ob. wymowa literowa ludowe etymologie zob. etymologie ludowe luka leksykalna 64, 70 M maksyma ~ iloci 219, 220-221, 223, 224, 225, 236, 321 - jakoci 219, 220, 223, 236, 321 - konwersyjna 219-223, 224, 226, 236.239, 321, 326 -, pogwa;enie 226 ~ relewan (stosunku) 219, 221, 224, 226236, 256, 257, 321

- sposobu ;19, 221-223, 224, 236 maksymali.e wyrazisty, element zob. elerent prototypowy marginesowy, element 2ob. element peryferjny metafora Ej, 57, 63, 64, 70, 71, 72, 75, 87, %2, 273, 341 - pojciom, 64,65,70, 72,222,239, 339 metaforyzcja 56, 64, 89, 91 metatekslwa, funkcja zob. funkcja metateza83, 299 metoda - filologima 273, 299 ~ rekons-ukcji zob. rekonstrukcja metonimi 54, 56, 57, 63, 64, 65, 70, 71,72/5,87,222,233,257,273 ~ pojcia 64-65, 70, 72 miejsce ykulacji zob. artykulacja mieszaniderywacjazob. derywacja midzynrodowy alfabet fonetyczny 150 Midzynrodowe Towarzystwo Fonetycie 150,171 minima'a, para2ob. para minimalna modaliz;or 136 modaln 135-136,139, 233 - deon-czna (wolicjonalna) 136, 142 - epismiczna 136, 142 - fakt>na (prawdziwociowa) 135,42 ~ nac^owana 135, 139, 140, 142 - nief;tywna 135 356 Indeks rzec 357 ZOWy Indeks rzeczowy - nienacechowana 135, 139, 140, 142, 233 modalny, czasownik zob. czasownik morfem 76, 77, 83, 89, 94, 95, 106, 107, 110, 111, 114, 147, 282, 283, 328, 329 ~ cigy 96 ~ fleksyjny 80, 89, 90-91, 102, 105, 107 - gwny (rdze) 77, 78, 86, 90, 91, 93, 94, 95, 96, 99, 107, 110 - gramatyczny 76, 79, 80, 83, 103, 107, 112 ~ leksykalny 76, 80, 85, 86, 89, 90, 97 - niecigy 96-97, 107, 323 - poboczny zob. afiks ~ rdzenny zob. morfem gwny - sowotwrczy 79, 89, 90-91, 93, 96, 97, 102, 107, 109 ~ swobodny 76, 77, 79, 80, 85, 91, 107, 108, 320 ~ zwizany 76, 77, 79, 80,107,108, 320, 327 morfologia 75, 80, 101, 105-107, 111, 113,114, 175, 314, 323, 326 motywacja 32, 69,72 motywowany 31, 34,41, 56 motywujcy wyraz 90,91,93,97, 98, 99, 106, 107 N nacechowana, modalno zob. modalno nadokrelenie referencyjne 253, 264 nadrzdny, poziom zob. poziom nadrzdny, termin 206. termin nazalizacja (unosowienie) 156, 157, 169 nazwa

- analityczna 81, 87 ~ syntetyczna 81 negatywne, relacje 206. relacje negatywne strategie grzecznociowe zob. strategie grzecznociowe nieakomodowane uzupenienie 129 130, 131,141 niecigy, morfem 206. morfem niedokonany, aspekt 206. aspekt niedookrelenie ~ referencyjne 253, 254, 264 ~ relacji 256, 257, 260, 264 niefaktywna, modalno 206. modalno nieidentyfikacyjna, funkcja 206. funkcja niejasno 182, 184,199, 201 nienacechowana, modalno 206. modalno nieostro (zbir rozmyty) 37, 42, 45, 51, 57, 58, 59, 66, 70, 71 nieprzechodni, czasownik 206. czasownik niewerbalna, komunikacja 206. komunikacja nominalna, grupa 206. grupa nostratyckie jzyki 317 O obligatywny, akt mowy 206. akt mowy oboczno 285, 292, 293, 300 obraz wiata 176,198 obstruenty 152, 169 oddalenie 23 odlegoci, zasada 206. zasada dystansu odmiana - przypadkowa 206. deklinacja - standardowa 268, 271, 298, 312 odniesienie (referencja) 133 odpodobnienie zob. dysymilacja okrelajcy, czon 206. czon okrelany, czon 206. czon onomazjologia 47, 48, 59-69, 70, 72, 75,82 orientacja - deiktyczna 22, 41 - egocentryczna 23 _ waciwa 22 orzeczenie 26, 28, 129, 130, 141, 288, 289, 323, 324 orzecznik 117, 121, 125, 129, 130, 131, 132,141,144, 335 otrzymujcy 125,141 oznajmujcy, tryb zob. tryb P palatalizacja (zmikczenie) 156,169 pandialektalna, kompetencja 206. kompetencja pandialektalna para minimalna 162,171 paradygmat ~ fleksyjny 97, 98 syntetyczny 104 paradygmatyczna, derywacja 206. derywacja parafraza 181,185,187 ~ redukujca 184, 199 parajzykowa, komunikacja zob. komunikacja parataktyczne relacje 258, 260, 261, 263, 264 parawerbalna (parajzykowa), komunikacja zob. komunikacja patiens 115,116,119,120,121,125, 141, 324, 335 performatywny, akt mowy 206. akt mowy performatywny, czasownik 206. czasownik perspektywizacja 254, 264 peryferyjny, element 206. element pierwotne samogoski podstawowe

zob. samogoski poboczny, morfem zob. morfem podgrupa jzykowa 206. jzyk podmiot 23, 26, 27, 28, 113, 117, 119, 127,128,129-130,131, 135, 141, 288, 289, 323, 324, 327, 333, 334, 335 podobiestwo 19, 20, 56, 57, 65, 68, 70 podrzdny, poziom 206. poziom podrzdny, termin 206. termin podstawa sowotwrcza 86, 92, 99, 107 podstawowy, poziom 206. termin poziomu podstawowego podstawowy, wyraz 206. wyraz motywujcy podzielenie si kategorii 287, 290, 300 pogwacenie maksym konwersacyjnych 226 pojcie 32-33, 34, 35, 40, 41, 45, 47, 48, 49, 59, 63, 65, 68, 72, 75, 81, 87, 88, 106, 111, 175, 181, 184, 197,198, 251 - elementarne 206. elementarne jednostki semantyczne - uniwersalne 176,181, 199, 320 pojciowa, domena 206. domena pojciowa, kategoria zob. kategoria pojciowa, metafora 206. metafora pojciowa, metonimia zob. metonimia pojciowe, kontinuum 206. kontinuum pokrewiestwo genetyczne jzykw 278, 299, 314-320, 325, 337 pole leksykalne 47, 59, 60, 64, 70 polisemia 46, 47,48, 69 polisemiczny, wyraz zob. wyraz 358 Indeks rzec; zowy poczenie si kategorii 288, 290, 300 porzdku sekwencyjnego, zasada zob. zasada posiadacz 120-121, 125, 132, 141, 324 posikowy, czasownik zob. czasownik postpowa, asymilacja zob. asymilacja postfiks 95, 96,107 poredni, akt mowy 206. akt mowy poziom ~ nadrzdny 63, 70 ~ podstawowy (termin poziomu podstawowego) 60-61, 64, 67, 70, 73, 283 ~ podrzdny 63, 70 pozycyjny, allofonzob. allofon pozytywne, relacje zob. relacje pozytywne, strategie grzecznociowe zob. strategie grzecznociowe powiadomienie 134, 142 prabatycki jzyk 279, 299 pragermaski jzyk 299 pragmatyczne, uniwersalia zob. uni-wersalia pragmatyka 203, 204, 235 praindoeuropejski jzyk 280, 285, 299, 337 prajzyk 268, 279, 299, 314, 337 praprzyczyna 294-295, 300 praromaski jzyk 273, 299 prasowiaski jzyk 279, 280, 290, 299 prawa jzykowe 206. jzyk prawdziwociowa, modalno 206. modalno faktywna

prefiks 77, 91, 92, 95, 96, 107, 109, 110, 323 prefiksacja 77, 97 presti 268, 295, 296, 297, 300 presupozycje - konwencjonalne 218, 236 - konwersacyjne 217, 236 ~ kulturowe 218 progresywna, asymilacja 206. asy.l milacja postpowa prosty, derywat zob. derywat prototypowe, efekty 206. efekty prototypowy, element 206. element j prototypowy, scenariusz 206. scena-f riusz prototypowy przechodni, czasownik zob. czasownik przedstawieniowa, funkcja 206. funkcja przedstawieniowa (ideacyjna), relacja zob. relacja przedstawieniowe, uniwersalia zob. uniwersalia przegos 292, 293, 300 przestawienie 283, 299 przewidywalno zmiany jzykowej zob. zmiana przezroczysto semantyczna 20,32, 41 przylego 19, 20,54-55, 56, 64-65, 70 przypadek 104 przypuszczajcy, tryb 206. tryb przyswajanie jzyka zob. jzyk R radialna sie 53-54, 70, 72, 76, 94, 95, 268, 283, 284, 285, 286, 287, 289, 290, 299, 300, 328, 329, 334, 336, 340 rdze 206. morfem gwny redukcja 148,172 - samogosek 170 reduplikacja skadniowa 29, 191 193,199 referencja zob. odniesienie ~ anaforyczna 206. anafora ~ kataforyczna zob. katafora referencyjna, spjno206. spjno - regiolekt 268, 269, 271, 277, 283, 298, 308, 337 regresywna, asymilacja zob. asymilacja wsteczna regularnoci, zasada zob. zasada rekonstrukcja 268, 273, 277, 278, 280, 299, 314, 317 - wewntrzna 280-281, 299 relacje ~ hipotaktyczne 258-259, 260, 264 - ideacyjne 259, 264 - interpersonalne 259, 264 - koherencji 254-263, 264, 265 ~ negatywne 258, 260, 264 - parataktyczne 258,260,261,263, 264 - przedstawieniowe zob. relacje ideacyjne ~ pozytywne 258, 260, 264 relacji, niedookrelenie zob. niedookrelenie relacyjna, spjno zob. spjno relatywizm jzykowy 175, 176-181, 190,197,198, 200, 274 relewancji (stosunku), maksyma

zob. maksyma reprezentacja tekstu zob. tekst rodzaj 104 rodzina jzykowa 2ob. jzyk rola semantyczna 115 ~, konfiguracja 335-336, 338 rozbudowa leksykalna 185,199,201 rozkazujcy, tryb2ob. tryb rozmyty zbir zob. nieostro 359 rozpowszechnienie si zmiany zob. zmiana rozszerzenie 5556, 57, 63, 64, 65, 70, 71, 72, 75, 86, 87, 94, 270, 289, 335 rozziew 168 S samogoski 147, 153, 154, 157-161, 165, 168,169,170,171, 281, 283, 292, 293, 300, 322, 323, 326 - podstawowe 157,158-159, 171 - pierwotne 158 - wtrne 159 ~, redukcja 170 Sapira-Whorfa, hipoteza 178-179, 198, 200 satelita 259, 260-263, 264 satemowe jzyki 279, 280, 302, 317 scenariusz prototypowy 186 schemat 95,107,268,288, 290,299, 300,330 - bycie" 116-117, 118, 121, 125, 141, 144 - doznawanie" 116,120, 125, 132, 141, 186, 336 - dziaanie" 116, 119, 120, 122, 123, 124, 125, 132,141, 144, 186 ~ posiadanie" 116, 120-121,124, 125, 132,141, 144 - przekazywanie" 116, 124-125, 132, 141 - przemieszczanie" 116, 122-124, 125, 132,141 ~ wydarzenie" 116, 117-118, 119, 122, 123, 124, 125, 132, 141 - zdaniowy zob. zdanie - zdarzenia zob. zdarzenie - rdo-ceka-cel" 122-124,141 segmentacja 253, 254, 264 360 Indeks rzeczowy semantyczna, przezroczysto zob. przezroczysto semantyczna semantyczna, rola zob. rola semantyczna semazjologia 46, 47, 48-59, 63, 65, 67, 68-69, 70, 72, 75 semiotyka/semiotyczny 15, 17, 32, 41,48 semiotyczny, trjkt zob. trjkt se-miotyczny sie radialna 53-54, 70, 72, 76, 94, 95, 268, 283, 284, 285, 286, 287, 289, 290, 299, 300, 328, 329, 334, 336, 340 signifiant 49 signifie 49 skadnia (syntaksa) 75,87,105-106, 111,112, 113, 114, 143, 175, 259, 288, 314, 326 skadniowa, grupa zob. grupa skadniowa, konstrukcja zob. konstrukcja skadniowa skadniowa, reduplikacja zob. redu-plikacja skadniowa skrtowiec 100-101, 108 skrypt 249-250 - kulturowy 193-197, 198, 199, 200, 202, 223, 250, 305 sowo zob. wyraz

- kluczowe 186, 200, 202 sowotwrcza, podstawa 206. podstawa sowotwrcza sowotwrczy, morfem zob. morfem sowotwrstwo 78, 80, 84, 85, 90, 91, 97-101, 102,107 socjolekt 268, 269, 298 sonorno zob. donono spirantyzacja 279, 280, 299, 302 sposobu, maksyma zob. maksyma sposb artykulacji zob. artykulacja spjno 249, 263 ~ formalna (kohezja) 249-250, 263 - referencyjna 250-254, 264, 266 - relacyjna 250, 254-260, 264, 265 - waciwa (koherencja) 249, 254-263, 264 spgoska 147, 153, 154-156, 157, 165, 166, 168,171, 283, 290, 291, 292 spgoskowa, grupa zob. grupa stan 116 standardowa, odmiana zob. odmiana standardowa strategie grzecznociowe 29, 195, 227, 230, 237 ~ negatywne 232-233, 237, 240 - pozytywne 232-233, 237, 240 struktura - hierarchiczna zdania (porzdek hierarchiczny) 125-129, 141 ~ linearna zdania (porzdek linearny) 125-129, 141 strukturalna, zmiana zob. zmiana substrat jzykowy zob. jzyk superstrat jzykowy zob. jzyk sufiks 77, 92, 93, 94, 95, 96, 103, 107, 109, 320, 328, 331 sufiksacja 78, 97 swobodny, morfem zob. morfem ,, j sylaba 147-148, 160, 165-166, 1671 168,172, 282 f symbol 15,17, 19, 20, 41 symbolicznoci, zasada zob. zasada symboliczny, znak 206. znak synonimia/synonimiczny 47, 48, 69 syntetyczna, nazwa zob. nazwa syntetyczny, paradygmat 206. paradygmat szczep jzykowy 206. jzyk szyk zdania 206. zdanie indeks rzeczowy_ ezka 122-124,132 141 rodki koreferujce 253 T taksonomia hierarchiczna 206. hierarchia taksonomiczna tekst 244, 263, 281 -, gatunek 256, 264, 331 -, lingwistyka 243, 244, 255, 263 -, reprezentacja 245, 248-249, 250, 259, 263 temat fleksyjny 90, 95, 103, 281, 282, 293 termin ~ nadrzdny 63, 70 - podrzdny 63, 70 - poziomu podstawowego 60-61, 64, 67, 70, 73, 283 tezaurus 47, 69 ton 165,167,172,175 transkrypcja ~ fonemiczna (fonologiczna) 161-164, 165, 171, 172, 173 - fonetyczna 150, 163-164, 171, 173 trjkt semiotyczny 49 tryb 103,135,139 - oznajmujcy 134, 139, 140,142 - przypuszczajcy 136,142, 232 ~ rozkazujcy 135, 136, 139, 140, 142, 195, 208, 229, 230, 231, 234 twarz 229-230, 231, 233, 237 ~, zagroenie utraty 233 i typ jzykowy 206. jzyk typologia jzykw zob. jzyk U ubezdwicznienie 153,169,291 ucicie 77, 81, 99-100 udwicznienie 169 361 uniwersalia

- implikacyjne 324-325, 326, 338 ~ interpersonalne 223, 236, 321, 326, 338 ~ jzykowe 223, 236, 305, 314, 320-325, 326, 337 - pragmatyczne 223, 236, 321, 338 - przedstawieniowe 320, 326, 338 uniwersalizm jzykowy 176, 181, 199 uniwersalna regua jzykowa 206. uniwersalia jzykowe unosowienie zob. nazalizacja upodobnienie 206. asymilacja uprzejmoci, zasada zob. zasada grzecznoci utraty twarzy, zagroenie zob. twarz uwarunkowanie kulturowe ~ w gramatyce 190,191-193, 199 - wyrazw 185-189 uzupenienie nieakomodowane 129, 130,131,141 uywanie jzyka zob. jzyk W warianty fakultatywne 206. allofony fakultatywne werbalna, grupa 206. grupa werbalna, kategoria 206. kategoria werbalna, komunikacja 206. komunikacja wewntrzna, rekonstrukcja zob. rekonstrukcja wiedza ~ kontekstowa 217, 236 - kulturowa 218, 236, 244, 245, 263 ~ o wiecie 218, 236, 244, 245, 249, 263 wielofunkcyjno/wielofunkcyjny 104,109 362 Indeks rzeczowy Indeks rzeczov 363 waciwa, derywacjazo6. derywacja waciwa, orientacjazob. orientacja wolicjonalna, modalno zob. modal-no deontyczna wolicjonalny 135, 136 wsteczna, asymilacja 206. asymilacja wsteczna, derywacja 206. derywacja wygo 104 wymowa literowa 149 wyraz 49, 75 ~ funkcjonalny 79, 80 ~, klasa 35, 38-40, 43, 61, 77, 108 ~ motywujcy (podstawowy) 90, 91, 93, 97, 98, 99, 106, 107 ~ pochodny zob. derywat ~ polisemiczny 46, 49, 69 - uwarunkowany kulturowo zob. kulturowe uwarunkowanie wyrazw - zoony zob. zoenie wyrazisto 51-52, 58, 60, 67, 6869, 70, 81, 92 wyrazotwrczy charakter 102 wyrazowiec 100, 108 wyraenie - deiktyczne 21, 41 ~ idiomatyczne (idiom) 335, 332,

336, 338 wyrnienie 252, 253, 264 wywoanie zmiany 206. zmiana wzajemna zrozumiao 308309, 337 zagroenie utraty twarzy 206. twarz zakorzenienie 62-63, 68, 69, 70, 73, 81 zanik iloczasu 277 zasada - cel waniejszy ni rdo" 124, 141, 145 - dystansu (bliskoci lub odlegoci) 24, 27-29, 41, 140, 143 - etymologiczno-morfologiczna 149 - fonetyczna 149 - grzecznoci (uprzejmoci) 210, 226-233 - ikonicznoci 20, 24-30, 41, 43 ~ ilociowa 24, 29-30, 41, 233 ~ indeksowoci 20-24, 41 - kooperacji 210, 219-223, 224, 226, 236, 237, 256 - porzdku sekwencyjnego 24-27, 41 - regularnoci 268, 279, 281, 299 ~ symbolicznoci 20, 30-32, 41 zawenie 55, 57, 63, 64, 65, 70, 72, 75, 86, 87, 98-99 zbir rozmyty zob. nieostro zblienie 230 zdanie 111,112,140 ~, schemat 125, 126, 127, 128,129133, 141, 145, 289 - z czasownikiem niekonotuj-cym uczestnika zdarzenia 130-131, 132 - z czasownikiem nieprzechod-nim 130-131, 132, 142 - z czasownikiem przechodnim z dwoma dopenieniami 130-131, 132 - z czasownikiem przechodnim z dwoma dopenieniami i uzupenieniem 130-131, 132 - z czasownikiem przechodnim z jednym dopenieniem 130-131, 132 - z cznikiem 130-131, 132, 142 ~, struktura hierarchiczna 125-129, 141 -, struktura linearna 125-129,141 -, szyk 24, 25, 26,41,112,125,135, 283, 288, 289, 300, 323-325, 326 zdarzenie 111, 112, 131, 132, 133, 134, 135, 136-140, 141,142, 143, 144,145 -, schemat 111, 114, 115-116, 118, 122, 125,132,141,143,177,199, 201, 255, 333 zero morfologiczne 98 zerowa, forma 206. forma zestawienie 87, 88-89, 107, 332, 338 zoenie 76, 83-89, 96, 106, 107, 108, 109,110, 283 zmiana ~ fonetyczna 314, 337 ~ jzykowa 267, 268-273, 277, 282, 294-298, 299, 300, 301, 302 - analogiczna 282, 292-294, 300 -, rozpowszechnienie si 296,300 - w schematach 282, 288-292, 300 - wewntrz sieci radialnej 282285, 299 -, wywoanie 296-297, 300 - z przesuniciem do innej sieci radialnej 282, 285-288, 299 - strukturalna 314, 337 zmikczenie zob. palatalizacja znaczenie schematyczne 206. schemat znak 15, 16, 17, 18, 19, 32, 33, 40, 41, 42, 49 - ikoniczny 16-17, 18,19, 20, 41, 48 ~ indeksowy 16, 18, 19, 20, 41, 48 - symboliczny 15, 17, 19, 20, 31, 41,48 zwizany, morfem2o6. morfem fj rdo 122-124,132,141 rdowa, domena zob. domena

POLECAMY TAKE: Brygida Rudzka-Ostyn Z ROZWAA NAD KATEGORI PRZYPADKA tturm. Elbieta Tabakowska W PRZYGOTOWANIU: Renata Przybylska POLISEMIA PRZYIMKW POLSKICH W WIETLE SEMANTYKI KOGNITYWNEJ Elbieta Tabakowska JZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE A POETYKA PRZEKADU ttum. Agnieszka Pokojska John R. Taylor KATEGORYZACJA JZYKOWA. PROTOTYPY W TEORII JZYKOZNAWCZEJ tum. Anna Skuciska Justyna Winiarska OPERATORY METATEKSTOWE W DIALOGU TELEWIZYJNYM KSIGARNIA INTERNETOWA www.universitas.com.pl zawsze dostpna pena oferta naszych ksiek zakupy przez Internet w systemie OnetPortfel autoryzacja kart kredytowych on-line krtkie terminy realizacji zamwie Jak zamawia ksiki wydawane przez UNIN/ERSITAS? wypeniajc zamwienie znajdujce si na naszej stronie: www.universitas.com.pl wysyajc zamwienie pod adresem: box@universitas.com.pl przesyajc faks: (012) 413 91 25 dzwonic midzy 8.00 a 16.00: (012) 413 skadajc zamwienie poczt: KSIGARNIA WYSYKOWA: 31-426 Krakw, ul. mujdzka 6b ' i i% ?{ "7 T2 <? ? ZAPRASZAMY DO KSIGARNI LECTURA Lubelska 30 22-109 Chem'PWN Korzenna 33/35 80-851 Gdask-MENTOR Nowy wiat 28/30 62-800 Kalisz-Gwnej Ksigarni Naukowe) S.C. Podwale6 31-118 Krakw HETMASKIEJ S.C. Rynek Gwny 17 31-008 Krakw AKADEMICKIE J w. Anny 6 31-008 Krakw SKARBNICA Os. Centrum C bl 1 WilnaS 31-007 Krakw ZNAK Stawkowskal 31-014 Krakw PWN w. Tomasza 30 31-027 Krakw Antykwariatu BIBLIOFIL Szpitalna 19 31-024 Krakw POD GLOBUSEM Duga! 31-147 Krakw LOGOS Franciszkaska 1 31-004 Krakw Wydawnictwa Zielona Sowa Pl. Wszystkich witych 7 31 -004 KrakwLIBER Bankowa 11 40-007 Katowice-ORPAN Bankowa 11 40-007 Katowice-LIBELLA Pl. Sejmu lskiego 1 40-032 Katowice-Lubelskiego Centrum Ksiki Krakowskie Przedmiecie 53 20-076 Lublin-WSPCZESNEJ Al. Racawickie 22 20-037 Lublin-EZOP-2 Krakowskie Przedmiecie 62 20-076 Lublin-PWN Wickowskiego 13 90-721 d-OMEGA Rynek 19

41-015 Opole-SPOTKANI A Sowackiego 11 35-060 Rzeszw JEDYNKA Marcinkowskiego 21 61-745 Pozna-Fundacji UAM Ksigarni Uniwersyteckiej Zwierzyniecka 7 60-813 Pozna-Poznaskiej Ksigarni Naukowej KAPITALKA Mielyskiego 27/29 61-725 Pozna, Al. Niepodlegoci 4 61-712 Pozna-UNIWERSYTECKIEJ Kociuszki 1 69-100 Slubice-EUREKA Duga 1 58-100 widnica-OWIATOWA Pl. Sobieskiego 3 33-100 Tarnw STUDENCKA Fosa Staromiejska 3 87-100Toru-UMK Reja25 87-100Toru-Gtwnej Ksigarni Naukowej im. Bolesawa Prusa, Krakowskie Przedmiecie 7 00-068 WarszawaNAUKOWEJ Kunicza 30/33 50-140 Wrocaw PWN Kunicza 56 50-140 Wrocaw SFERA Szczytnicka 50/52 50-028 Wroclaw POD ARKADAMI widnicka 49 50-028 Wrocaw POD PATRONATEM Rynek 6 50-106 Wrocaw Nasza strona internetowa www.universitas.com.pl DYSTRYBUCJA TAiWPN UNIVERSITAS KSIGARNIA WYSYKOWA ul. mujdzka6B 31-426 Krakw tel.(012)4139136 fax (012) 413 91 25 e-mail:box@universitas.com.pl Skad komputerowy: QUAD", 30-382 Krakw, ul. Kobierzyska 93/85, tel. 266-20-1 ZAPRASZAMY DO NASZEJ KSIGARNI INTERNETOWEJ www.universitas.com.pl Drukarnia Wydawnictw Naukowych S.A. d, ul. wirki 2