Daniel Goleman - Inteligencja Emocjonalna

Goleman Daniel Inteligencja Emocjonalna
Sukces w yciu zaley nie tylko od intelektu, lecz te umiejtnoci kierowania emocjami
Przeoy: Andrzej Jankowski Konsultacja Naukowa: prof.dr.hab Irena Obuchowska Copyright 1995 by Daniel Goleman Copyright 1997 for polish edition by Media Rodzina of Pozna, Inc. Copyright 1997 for polish translation by Andrzej Jankowski Media Rodzina of Pozna
Daniel Goleman
Inteligencja Emocjonalna
Dla Tary, rda mdroci emocjonalnej
Daniel Goleman
Spis Treci
Przedmowa do wydania polskiego................................................................................................4 Postulat Arystotelesa....................................................................................................................5 Cz I MZG EMOCJONALNY................................................................................................10 Rozdzia I Po co nam emocje ?.................................................................................................11 Rozdzia II Anatomia porwania emocjonalnego...................................................................20 Cz II NATURA INTELIGENCJI EMOCJONALNEJ ............................................................35 Rozdzia III Kiedy mdry jest gupi ........................................................................................36 Rozdzia IV Pozna siebie..........................................................................................................48 Rozdzia V Niewolnik namitnoci..........................................................................................56 Rozdzia VI Mistrzowska zdolno..........................................................................................75 Rozdzia VII Korzenie empatii..................................................................................................91 Rozdzia VIII Sztuka wspycia...........................................................................................104 Cz III INTELIGENCJA EMOCJONALNA STOSOWANA ...............................................118 Rozdzia IX Bliscy wrogowie ..................................................................................................119 Rozdzia X Kierowanie z sercem ............................................................................................135 Rozdzia XI Umys i medycyna ..............................................................................................149 Cz IV PRZEDZIAY MOLIWOCI....................................................................................169 Rozdzia XII Kocioek rodzinny..............................................................................................170 Rozdzia XIII Uraz i ponowne uczenie si ............................................................................179 Rozdzia XIV Temperament nie jest wyrokiem przeznaczenia .........................................193 Cz V WYKSZTACENIE EMOCJONALNE .......................................................................205 Rozdzia XV Koszt analfabetyzmu emocjonalnego .............................................................206 Dodatek A Czym jest emocja? ................................................................................................257 Dodatek B Znamiona umysu emocjonalnego .....................................................................259 Dodatek C Mechanizm powstawania strachu......................................................................264 Dodatek D Zesp Fundacji W. T. Granta: Aktywne skadniki programw prewencji.267 Dodatek E Program nauki samowiedzy................................................................................268 Dodatek F Spoeczne i emocjonalne uczenie si. Rezultaty ...............................................269 Podzikowania ..............................................................................................................................274
Daniel Goleman
Przedmowa do wydania polskiego

PISAEM Inteligencj emocjonaln w poczuciu gbokiego kryzysu spoecznego w Ameryce, wyznaczonego gwatownym wzrostem brutalnych przestpstw, samobjstw, narkomanii i innych wskanikw zapaci emocjonalnej, szczeglnie wrd modziey. Moim zdaniem recept na te dolegliwoci publiczne jest powicenie wikszej uwagi emocjonalnym i spoecznym umiejtnociom naszych dzieci i naszym wasnym oraz intensywniejsze ksztacenie i doskonalenie tych przymiotw ludzkiego serca. Moi polscy przyjaciele twierdz, e w ich yciu spoecznym niewiele mona znale podobiestw do kryzysu spoecznego w Ameryce, e polska kultura, historia i problemy s odmienne. A mimo to moja recepta dla Polski jest podobna. Wiem bowiem od moich polskich przyjaci, e yj w atmosferze coraz wikszego zagroenia brutaln przestpczoci oraz e musz stawia czoo wyzwaniom demokracji, w ktrej inteligencja emocjonalna ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju zdrowych stosunkw obywatelskich. W przeciwnym razie poczucie alienacji spoecznej moe pewnego dnia doprowadzi do powaniejszych zaburze w tkance ycia spoecznego. We wspczesnych spoeczestwach istniej coraz powszechniejsze tendencje do zwikszania autonomii jednostki, czego skutkiem jest rosnca rywalizacja - niekiedy brutalna, co moemy obserwowa w szkoach wyszych i innych miejscach pracy - oraz zanikajca solidarno, prowadzca do izolacji i uwidu powiza spoecznych. Ta powolna dezintegracja spoeczestwa, wzrost egoizmu i bezwzgldnoci nastpuj w czasach, w ktrych realia ekonomiczne i spoeczne wymagaj coraz peniejszego wspdziaania i wzajemnej troski. Atmosferze pogarszajcego si samopoczucia ogu spoeczestwa towarzysz oznaki narastajcego kryzysu emocjonalnego. Kiedy to pisz, gazeta lokalna donosi, e modzi ludzie w Polsce czarno widz swoj przyszo, poniewa gospodarka rynkowa przyniosa ze sob wielkie bezrobocie, e - mimo i gospodarka polska naley do najzdrowszych w Europie rodkowej pogorszyy si warunki yciowe, a wzrostowi przedsibiorczoci towarzyszy poczucie coraz wikszej niepewnoci. Takie tendencje spoeczne i emocjonalne s wczesnymi ostrzeeniami, wiadczcymi o pilnej potrzebie opanowania abecada emocjonalnego, podstawowych umiejtnoci ludzkiego serca. W naszej epoce s one nie mniej wane ni umiejtnoci intelektualne, rwnowac racjonalizm wspczuciem. Alternatyw dla nich jest zuboony intelekt, ster, na ktrym nie mona zbytnio polega w zmiennych czasach. Gowa i serce potrzebuj si wzajemnie. Za tak powanym traktowaniem emocji przemawiaj odkrycia neurologii. Dostarczaj nam one krzepicych wieci. Mwi, e jeli powicimy wicej uwagi inteligencji emocjonalnej podniesieniu samowiadomoci, skuteczniejszemu panowaniu nad ogarniajcymi nas przykrymi uczuciami, zachowaniu optymizmu i wytrwaoci mimo niepowodze, rozwijaniu zdolnoci empatii i troskliwoci, wsppracy oraz nawizywaniu i podtrzymywaniu poprawnych stosunkw z innymi - to moemy spoglda w przyszo z wiksz nadziej.
Daniel Goleman
Daniel Goleman
Postulat Arystotelesa
BYO nieznonie parne sierpniowe popoudnie w Nowym Jorku. W taki dzie koszula lepi si do ciaa, a ludzi ogarnia rozdranienie i ponury nastrj. Wracaem do hotelu. Kiedy wsiadaem do autobusu na Madison Avenue, zaskoczy mnie kierowca, czarnoskry mczyzna w rednim wieku, ktry z przyjaznym umiechem zawoa entuzjastycznie: Cze! Jak leci? W ten sam sposb wita kadego nastpnego pasaera wsiadajcego do przedzierajcego si z trudem przez gsty ruch uliczny autobusu. Kady by tak samo zaskoczony jak ja, a poniewa pospny nastrj tego dnia udzieli si wszystkim, tylko nieliczni odpowiadali na jego pozdrowienie. Jednak w miar jak autobus pez przez zapchan sznurami pojazdw sie ulic, w jego wntrzu nastpowaa powolna, niemal magiczna przemiana. Kierowca wygasza z myl o naszym poytku nie koczcy si monolog, ywo i barwnie komentujc sceny przesuwajce si za oknami: W tym sklepie jest fantastyczna wyprzeda, w tamtym muzeum cudowna wystawa... a syszelicie o tym nowym filmie, ktry wanie zaczli gra w kinie za rogiem? Jego zachwyt nad bogatymi moliwociami, ktre oferowao miasto, by zaraliwy. Kady, zanim wysiad, zdy otrzsn si z przygnbienia otaczajcego go niczym skorupa i kiedy kierowca krzycza: Na razie, ycz przyjemnego dnia!, umiecha si w odpowiedzi. Od tamtego wydarzenia mino blisko dwadziecia lat, ale nadal tkwi ono w mojej pamici. Byem wwczas tu po doktoracie z psychologii, ale w owych latach nauka ta nie powicaa wiele uwagi takim przemianom ani ich przyczynom. Psychologia nie wiedziaa nic albo prawie nic o mechanice emocji. Mimo to, wyobraajc sobie rozprzestrzeniajce si po caym miecie wirusy dobrych uczu, ktre musieli rozsiewa pasaerowie opuszczajcy w autobus, zrozumiaem, e jego kierowca jest swego rodzaju ordownikiem pokoju, posiadajcym magiczn niemal moc przeksztacania przepeniajcej pasaerw draliwoci i pospnoci w cieplejsze uczucia i skaniania ich do tego, by cho troch otworzyli swe serca. W jaskrawym kontracie z tym wydarzeniem sprzed dwudziestu lat pozostaj takie oto choby wiadomoci z gazety z biecego tygodnia: W miejscowej szkole dziewiciolatek dopuszcza si aktw wandalizmu, oblewajc farb awki, komputery i drukarki oraz uszkadzajc samochd stojcy na szkolnym parkingu. Powd: paru trzecioklasistw nazwao go dzidziusiem, postanowi wic udowodni im, do czego jest zdolny. Przypadkowe zderzenie dwch nastolatkw w tumie toczcym si przed klubem rapowym na Manhattanie doprowadzio do przepychanki, ktra zakoczya si tym, e jeden z odepchnitych wycign pistolet automatyczny kalibru 38 i zacz strzela na olep. Omiu nastolatkw odnioso rany. Dziennikarz relacjonujcy to zdarzenie zauwaa, e podobne strzelaniny spowodowane drobnymi oznakami lekcewaenia odbieranymi jako wyraz braku szacunku stay si w ostatnich latach powszechnym zjawiskiem w caym kraju. Raport donosi, e sprawcami 57 procent morderstw popenionych na dzieciach poniej dwunastego roku ycia s ich naturalni lub przybrani rodzice. Prawie poowa z nich tumaczy, e starali si po prostu nakoni dziecko do posuszestwa. Powodem owych pobi ze skutkiem miertelnym byy najczciej takie ze zachowania, jak blokowanie przez dziecko dostpu do telewizora, jego pacz albo pobrudzenie pieluszki.
Daniel Goleman
Mody Niemiec staje przed sdem oskarony o podpalenie zamieszkanego przez Turkw domu. W poarze zgino pi kobiet i dziewczt. Oskarony jest czonkiem ugrupowania neonazistowskiego. Opowiada o niemonoci utrzymania si w pracy, o piciu, o obwinianiu za wasne niepowodzenia obcokrajowcw. Ledwie syszalnym gosem mwi: Nie przestaje mnie drczy myl o tym, co zrobilimy i jest mi ogromnie wstyd.
Kadego dnia docieraj do nas podobne doniesienia o zaniku kultury, wraliwoci i uprzejmoci, o stale wzrastajcym poczuciu zagroenia, o zych impulsach, ktre rozadowuj si w napadach furii. W rzeczywistoci ukazuj one jedynie powikszony obraz tego, co odczuwamy w naszym yciu codziennym i dostrzegamy u otaczajcych nas ludzi - obraz emocji wymykajcych si spod kontroli. Nikt z nas nie jest uodporniony na owe gwatowne przypywy niepohamowanej zoci i nastpujcego po nich alu; w taki czy inny sposb pojawiaj si one w yciu wszystkich. W ostatnich dziesiciu latach obserwujemy stay napyw podobnych doniesie wiadczcych o coraz wikszym niedostosowaniu emocjonalnym, desperacji, lekkomylnoci i szaleczych zachowaniach w naszych rodzinach, spoecznociach i yciu zbiorowym. Odnotowujemy narastajc wcieko i rozpacz znajdujc take swj wyraz w cichej samotnoci dzieci z kluczami zawieszonymi na szyi i pozostawianymi z telewizorem w roli opiekuna, w blu dzieci porzuconych, zaniedbanych czy maltretowanych, w skrytych w czterech cianach mieszkania ohydnych aktach przemocy i zncania si nad maonkami. Gwatowny wzrost liczby przypadkw depresji na caym wiecie oraz zjawiska wiadczce o narastajcej fali agresji nastolatki z rewolwerami i pistoletami w szkoach, koczce si strzelanin wypadki na szosach, niezadowoleni pracownicy masakrujcy swych byych kolegw i szefw - wskazuj na zataczajc coraz szersze krgi emocjonaln zapa. W ostatniej dekadzie weszy do codziennego sownika takie okrelenia jak wykorzystywanie emocjonalne, ostrzelanie z jadcego samochodu i wstrzs pourazowy, a yczliwy potoczny zwrot Miego dnia! ustpi miejsca gniewnemu i zaczepnemu To bdzie twj ostatni dzie! Ksika ta jest przewodnikiem wskazujcym, jak znale sens w tym bezsensie. Jako psycholog, a przez ostatnich dziesi lat rwnie jako dziennikarz The New York Timesa, ledziem postpy w naukowym poznaniu i zrozumieniu sfery irracjonalnoci. Patrzc z tej perspektywy, dostrzegem dwie przeciwstawnie tendencje - z jednej strony, stae pogarszanie si naszego ycia emocjonalnego, z drugiej, pewne budzce nadziej rodki zaradcze.
Dlaczego zajem si tym wanie teraz

W ostatniej dekadzie, mimo napywu opisanych wyej zych wieci, bylimy wiadkami niesychanego rozkwitu naukowych bada nad emocjami. Najbardziej ekscytujce s obrazy pracujcego mzgu, ktrych ujrzenie umoliwiy takie nowoczesne metody, jak techniki tomografii komputerowej. Po raz pierwszy w historii naszego gatunku ukazay one to, co zawsze pozostawao gbok tajemnic, a mianowicie: jak waciwie dziaa ta niezwykle skomplikowana masa komrek w chwilach, gdy mylimy i czujemy, snujemy wyobraenia i marzenia lub nimy. Zalew danych neurobiologicznych pozwoli nam lepiej zrozumie, w jaki sposb orodki mzgowe wprawiaj nas we wcieko lub skaniaj do wylewania ez oraz jak na nasz dol i
Make my day zamiast potocznego grzecznociowego Have a nice day; w ten sposb Clint Eastwood grajcy w filmie Brudny Harry brutalnego policjanta zwraca si do swoich oponentw, co miao znaczy: Rb co, eby mj dzie by interesujcy, kiedy do ciebie strzelam - przyp. red.
Daniel Goleman
niedol reaguj starsze czci mzgu, ktre motywuj nas do mioci i do walki. Dziki owej bezprecedensowej jasnoci obrazu dziaania emocji wraz z ich wszystkimi wadami pojawiy si w centrum zainteresowania pewne nowe rodki zaradcze umoliwiajce nam wyjcie ze zbiorowego kryzysu emocjonalnego. Z napisaniem tej ksiki, bdcej pokosiem owych bada, musiaem poczeka, a ich wyniki stan si wystarczajco kompletne. Chwila ta nadesza tak pno dlatego, e nauka odnosia si do miejsca uczu w yciu psychicznym z zaskakujcym lekcewaeniem, pozostawiajc odkrywanie kontynentu emocji przyszym badaczom. W pustk t wdara si rycho fala ksiek z rodzaju pom sobie sam, wypeniajc j zamtem rad udzielanych w dobrej wierze, ale opierajcych si w najlepszym wypadku na opiniach klinicystw i w wikszoci pozbawionych jakichkolwiek podstaw naukowych. Teraz nauka moe wreszcie odpowiedzie autorytatywnie na owe pilne i niepokojce pytania dotyczce najbardziej irracjonalnych sfer naszej psychiki i nakreli w miar precyzyjnie map ludzkiego serca. Mapa ta stanowi wyzwanie dla wszystkich, ktrzy przyjmuj wsk definicj inteligencji, dowodzc, e jej iloraz jest czym genetycznie okrelonym i danym z gry, czego nie moe zmieni dowiadczenie yciowe, a nasz los i nasze ycie wyznaczone s w duym stopniu przez zdolnoci, ktrych jest on miar. Argument ten pomija bardziej istotne pytanie: co moemy zmieni w naszych dzieciach, aby lepiej wiodo im si w yciu? Jakie czynniki wchodz w gr w sytuacjach, kiedy osoby o wysokim ilorazie inteligencji zawodz, a osoby o miernych wynikach tego ilorazu radz sobie nadspodziewanie dobrze? Upierabym si przy twierdzeniu, e wspomniane rnice s spowodowane poziomem zdolnoci okrelanych tutaj mianem inteligencji emocjonalnej - do ktrych nale: samokontrola, zapa, wytrwao i zdolno motywacji. A umiejtnoci tych, jak si przekonamy, mona dzieci nauczy, dajc im tym samym wiksz szans wykorzystania potencjau intelektualnego wygranego na loterii genetycznej. Do stworzenia im tej moliwoci skania nas silny imperatyw moralny. yjemy w czasach, kiedy coraz szybciej zdaje si zanika tkanka ycia spoecznego, coraz bardziej rw si spajajce ludzi wizi, a egoizm, przemoc i bezduszno wydaj si rozkada podstawowe dobra wsplnej egzystencji. Znaczenie inteligencji emocjonalnej wynika z powiza istniejcych midzy uczuciami, charakterem i instynktem moralnym. Jest coraz wicej dowodw na to, e podstawowe postawy etyczne wywodz si z lecych u ich podoa moliwoci emocjonalnych. Emocje przejawiaj si przede wszystkim w postaci impulsw, rdem za wszystkich impulsw jest uczucie, ktre musi wyrazi si w dziaaniu. Osoby, ktre zdane s na ask i nieask impulsw, ktrym brakuje zdolnoci samokontroli, cierpi na swego rodzaju deficyt moralny, poniewa zdolno panowania nad impulsami jest podstaw woli i charakteru. Z tej samej przyczyny korzenie altruizmu tkwi w empatii, czyli zdolnoci wczuwania si w emocje innych osb, natomiast brak zrozumienia dla potrzeb innej osoby i niezdolno pojcia jej rozpaczy prowadz do nieliczenia si z ni. A jeli istniej jakie dwie postawy moralne, ktre s szczeglnie potrzebne w naszych czasach, to z ca pewnoci s nimi wanie opanowanie i wspczucie.
Nasza podr
W ksice tej su za przewodnika w podry przez odkrycia naukowe dajce nam wgld w emocje. Jej celem jest umoliwienie lepszego zrozumienia niektrych z najbardziej kopotliwych sytuacji w naszym yciu i w otaczajcym nas wiecie po to, by zrozumie, co to znaczy wczy inteligencj do emocji i jak to zrobi. Pomc nam moe ju samo zrozumienie tego, poniewa
Daniel Goleman
uczynienie przedmiotem poznania sfery uczu ma na ni wpyw nieco podobny do tego, jaki wywiera obserwator zjawisk zachodzcych na kwantowym poziomie w fizyce, przez sam fakt obserwowania zmieniajcy to, co obserwuje. Nasz podr zaczynamy w Czci I ksiki od nowych odkry w dziedzinie emocjonalnej architektury mzgu, wyjaniajcych najbardziej kopotliwe momenty w naszym yciu, kiedy to uczucie zagusza wszelkie racjonalne argumenty. Zrozumienie wzajemnego oddziaywania struktur mzgowych, ktre rzdz naszym postpowaniem w chwilach szau i trwogi albo uniesienia i radoci, mwi duo o tym, w jaki sposb uczymy si nawykw emocjonalnych, ktre mog niweczy nasze najlepsze intencje, jak rwnie o tym, co moemy zrobi, aby stumi nasze destrukcyjne czy autodestrukcyjne impulsy emocjonalne. Co najwaniejsze, przedstawione tam dane neurobiologiczne sugeruj, e istniej moliwoci ksztatowania nawykw emocjonalnych u naszych dzieci. W Czci II zobaczymy, jak odkryte przez neurologw czynniki ksztatuj podstawow umiejtno yciow zwan inteligencj emocjonaln, a wic zdolno hamowania impulsw emocjonalnych, odczytywania najskrytszych uczu innych osb, gadkiego ukadania sobie stosunkw midzyludzkich - jak uj to Arystoteles - rzadk umiejtno zoszczenia si na waciw osob, we waciwym stopniu i waciwym momencie, we waciwym celu i we waciwy sposb. (Czytelnicy, ktrych nie interesuj szczegy neurobiologiczne, mog przej od razu do tej czci.) W tym rozszerzonym modelu bycia inteligencji, emocje zajmuj centralne miejsce wrd potrzebnych w yciu uzdolnie. W Czci III analizujemy niektre kluczowe rnice wynikajce z posiadania lub nieposiadania wspomnianych uzdolnie, wskazujc, w jaki sposb pomagaj utrzyma zwizki z najbardziej cenionymi przez nas osobami albo jak ich brak niszczy owe zwizki, jak siy rynkowe, ktre przeksztacaj nasze ycie zawodowe, uzaleniaj w niespotykanej dotd mierze sukcesy w pracy od inteligencji emocjonalnej oraz dlaczego toksyczne emocje stwarzaj identyczne zagroenie dla naszego zdrowia fizycznego jak wypalanie kilku paczek papierosw dziennie, gdy tymczasem rwnowaga emocjonalna pomaga nam zachowa zdrowie i szczcie i osign powodzenie. Kady z nas otrzymuje w dziedzictwie genetycznym pewien zesp cech emocjonalnych, ktre okrelaj nasz temperament. Jednak wchodzce tu w gr poczenia mzgowe s niezwykle elastyczne, a zatem nie jestemy skazani na taki czy inny temperament. Jak pokazuje Cz IV, lekcje emocji, ktrych uczymy si jako dzieci w domu i w szkole, ksztatuj obwody emocjonalne, sprawiajc, e lepiej, lub gorzej, opanowujemy podstawy inteligencji emocjonalnej. Znaczy to, e dziecistwo i dojrzewanie s okresami krytycznymi dla tworzenia si zasadniczych nawykw emocjonalnych, ktre kieruj naszym yciem, i e daj one szanse na nauczenie dziecka tego, co w tym zakresie jest podane. Cz V przedstawia niebezpieczestwa, na jakie naraa si osoba, ktra w procesie dojrzewania nie zdoa przyswoi sobie umiejtnoci panowania nad sfer emocji. Ukazuje, jak deficyt inteligencji emocjonalnej zwiksza nasz podatno na ca gam zagroe: od depresji, poprzez skonno do stosowania przemocy, a do zaburze aknienia i narkomanii. Omawia rwnie osignicia pionierskich szk uczcych dzieci emocjonalnych i spoecznych umiejtnoci, ktre potrzebne s im, by mogy w przyszoci prowadzi przyzwoite ycie. Najbardziej chyba niepokojce z przedstawionych w tej ksice danych pochodz z wielkiej liczby ankiet przeprowadzonych wrd rodzicw i nauczycieli. Ukazuj one oglnowiatowe denia
Daniel Goleman
do tego, by obecne pokolenie dzieci byo bardziej niespokojne ni poprzednie, by dzieci byy bardziej samotne, przygnbione, nerwowe, skonne do martwienia si, bardziej impulsywne i agresywne, by atwiej wpaday w zo i trudniej daway si utemperowa. Jeli jest na to jakie lekarstwo, to musi nim by sposb przygotowania naszego potomstwa do ycia. Jak dotd pozostawiamy bowiem emocjonaln edukacj naszych dzieci przypadkowi, co daje coraz bardziej zgubne wyniki. Jedynym rozwizaniem jest nowe spojrzenie na zadania szkoy, na to, co moe ona zrobi, by wychowa i uksztatowa caego czowieka, zajmujc si jednoczenie jego umysem i sercem. Ksik koczy przegld innowacyjnych metod stosowanych przez nauczycieli chccych nauczy dzieci podstaw inteligencji emocjonalnej. Jestem pewien, e nadejdzie dzie kiedy programy ksztacenia obejmowa bd rutynowe uczenie podstawowych ludzkich umiejtnoci, takich jak samowiadomo, samokontrola i empatia oraz sztuka suchania, rozwizywania konfliktw i wspdziaania. W Etyce nikomachejskiej, filozoficznym traktacie o cnocie, charakterze i dobrym yciu, Arystoteles nawouje do inteligentnego kierowania naszym yciem emocjonalnym. Dobrze wykorzystane wasne namitnoci s rdem mdroci; kieruj naszym myleniem, wyznaczaj podane wartoci, zapewniaj nam przetrwanie. Mog jednak atwo sprowadzi nas na manowce i zdarza si to stanowczo zbyt czsto. W ujciu Arystotelesa problem polega nie na naszym emocjonalnym reagowaniu, ale na odpowiednioci emocji i jej wyrazu. Pytanie brzmi: jak wczy inteligencj do naszych emocji i przywrci kultur i uprzejmo w codziennych kontaktach, a trosk w yciu spoecznym?
Daniel Goleman
Cz I
MZG EMOCJONALNY
10
Daniel Goleman
Rozdzia I Po co nam emocje ?

Dobrze widzi si tylko sercem. Najwaniejsze jest niewidoczne dla oczu. Antoine de Saint-Exupery, May ksi*
* Cytat z pol. przekadu Jana Szwykowskiego, Warszawa 1988, s. 65.
ZASTANWMY SI nad ostatnimi chwilami ycia Garyego i Mary Jane Chaunceyw, maestwa cakowicie oddanego swej jedenastoletniej crce Andrei przykutej na skutek poraenia mzgowego do fotela na kkach. Rodzina Chaunceyw podrowaa przez bagniste tereny Luizjany pocigiem Amtraku, ktry stoczy si do rzeki z mostu uszkodzonego przez przepywajc pod nim bark. Mylc przede wszystkim o crce, Chaunceyowie robili, co mogli, aby ocali j z pograjcego si w odmtach rzeki pocigu. Udao im si jako poda Andre przez okno ratownikom. Potem, wraz z toncym wagonem, zniknli na zawsze pod powierzchni wody5. Historia Andrei i jej rodzicw, ktrych ostatnim, heroicznym czynem byo ocalenie dziecka, jest przykadem niemal mitycznej odwagi. Takie przypadki powicenia si rodzicw dla uratowania potomstwa przed mierci zdarzay si bez wtpienia niezliczon liczb razy w historii i prehistorii rodzaju ludzkiego i nawet jeszcze wczeniej w dugim okresie ewolucji naszego gatunku6. Z punktu widzenia ewolucjonistw takie powicenie wasnego ycia przez rodzicw dla dobra potomstwa zapewnia sukces reprodukcyjny i suy przekazaniu ich genw przyszym pokoleniom. Jednak z punktu widzenia rodzica podejmujcego w krytycznej chwili desperack decyzj nie jest to nic innego ni mio. Dajc nam pewne pojcie o potdze emocji i celach, ktrym su, ten wzorowy akt heroizmu rodzicw wiadczy o roli, jak odgrywa altruistyczna mio - i wszystkie inne odczuwane przez nas emocje - w ludzkim yciu7. Sugeruje on, e kieruj nami nasze najgbsze uczucia, namitnoci i pragnienia i jako nasz gatunek zawdziczamy w znacznej mierze swe istnienie ogromnej roli, jak odgrywaj one we wszystkich ludzkich sprawach. Potga ich jest niezmierna. Tylko ogromna mio - potrzeba ocalenia houbionego dziecka - moga przemc w rodzicach impuls skaniajcy przede wszystkim do ratowania wasnej skry. Z punktu widzenia rozumu ich powicenie byo zupenie irracjonalne, ale z punktu widzenia serca by to jedyny wybr.
5 Associated Press, 15 sierpnia 1993 r. 6 O ponadczasowym charakterze bezinteresownej, gotowej do wszelkich powice mioci wiadczy fakt, e temat ten przewija si w mitach na caym wiecie. Opowiadania z cyklu Jataka, krce w Azji od tysicleci, zawieraj rne odmiany takich przypowieci o gotowoci do powicenia wasnego ycia dla ocalenia ukochanej osoby. 7 Mio altruistyczna i przetrwanie: Teorie ewolucji, ktre podkrelaj pynce z altruizmu korzyci dla przetrwania jednostki, zostay dobrze streszczone w: Malcolm Slavin, Daniel Kriegman, The Adaptive Design of the Human Psyche, New York: Guilford Press, 1992.
11
Daniel Goleman
Snujc rozwaania, dlaczego ewolucja wyznaczya emocjom tak centraln rol w ludzkiej psychice, socjologowie wskazuj na przewag poryww serca nad wskazaniami rozumu w takich jak powyej opisana sytuacjach. Powiadaj oni, e emocje kieruj nami wtedy, kiedy mamy stawi czoo zadaniom i wyzwaniom zbyt wanym, aby zmierzenie si z nimi pozostawi samemu rozumowi. Dzieje si tak wwczas, gdy zagraa nam niebezpieczestwo, gdy mimo niepowodze z uporem dymy do celu, gdy staramy si zdoby partnera, gdy zawieramy z nim zwizek i tworzymy rodzin. Kada emocja daje nam szczegln, inn od pozostaych gotowo do dziaania, kada popycha nas w kierunku zachowa, ktre okazay si skuteczne w okrelonych, powtarzajcych si sytuacjach, kiedy ludzie musieli sprosta wyzwaniom, jakie rzucao im ycie8. Poniewa sytuacje takie powtarzay si przez cay okres ewolucji naszego gatunku, znaczenie, jakie repertuar emocjonalny mia dla naszego przetrwania, zostao potwierdzone faktem wdrukowania ich w nasz system nerwowy jako wewntrznych, automatycznych skonnoci ludzkiego serca. Kady pogld na natur czowieka, ktry ignoruje potg emocji, jest bardzo krtkowzroczny. W wietle nowych ocen i miejsca emocji w naszym yciu, ktry kreli obecnie przed nami nauka, sama nazwa homo sapiens, gatunek mylcy, okazuje si mylca. Jak wszyscy dobrze wiemy z wasnego dowiadczenia, gdy przychodzi do podejmowania decyzji i dziaa, uczucie liczy si tak samo, a czsto bardziej ni myl. Posunlimy si za daleko w podkrelaniu wartoci i znaczenia tego, co czysto racjonalne i co mierzy iloraz inteligencji w ludzkim yciu. Bez wzgldu na to, czy to dobrze czy le, inteligencja moe okaza si bezuyteczna, kiedy ogarn nas silne emocje.
Kiedy namitnoci gruj nad rozumem

Bya to tragedia pomyek. Czternastoletnia Matilda Crabtree chciaa po prostu zaartowa sobie z ojca i nastraszy go - wyskoczya z szafy, krzyczc Buuu!, kiedy pewnego ranka rodzice wrcili do domu z wizyty u znajomych. Bobby Crabtree i jego ona byli przekonani, e Matilda spdza t noc u koleanki. Syszc podczas wchodzenia do domu dobiegajcy z wewntrz haas, Crabtree sign po pistolet kalibru 357 i zajrza do sypialni crki. Kiedy Matilda wyskoczya z ukrycia, postrzeli j w szyj. Zmara dwanacie godzin pniej9. Jednym ze skadnikw emocjonalnego dziedzictwa, ktre przekazaa nam ewolucja, jest strach mobilizujcy do ochrony rodziny przed niebezpieczestwem. To ten wanie impuls popchn Bobbyego Crabtree do chwycenia za bro i przeszukania domu w celu znalezienia intruza, ktry jak mu si wydawao - tam buszowa. Strach zmusi go do oddania strzau, zanim zdoa rozpozna gos crki. Biologowie-ewolucjonici przypuszczaj, e tego rodzaju reakcje automatyczne zostay utrwalone w naszym systemie nerwowym, poniewa w dugim i przeomowym dla naszego gatunku okresie prehistorycznym od nich zaleao, czy przeyjemy czy zginiemy. Jeszcze waniejsze byo to, e odgryway one wielk rol w wypenianiu podstawowego zadania ewolucji - zdolnoci do spodzenia potomstwa, ktre mogoby przej te
8 Znaczna cz tego omwienia opiera si na podstawowym artykule Paula Ekmana An Argument for Basic Emotions, Cognition and Emotion, 6, 1992, s. 169 - 200. To spostrzeenie jednak powtarzam za artykuem P.N. Johnson-Laird, K. Oatley, zamieszczonym w tym samym numerze tego czasopisma. 9 Postrzelenie Matildy Crabtree: The New York Times, Nov. 11, 1994.
12
Daniel Goleman
predyspozycje genetyczne. Jest to gorzka ironia losu w wietle tragedii, ktra wydarzya si w domu pastwa Crabtree. Chocia emocje dobrze i mdrze prowadziy nas przez niewyobraalnie dugi okres rozwoju, to nowa rzeczywisto, ktr stworzya cywilizacja, pojawia si tak gwatownie, e powolny proces ewolucji nie moe dotrzyma jej kroku. Pierwsze zbiory praw i zasad etycznych - Kodeks Hammurabiego, Dziesi Przykaza Hebrajczykw, edykty krla Aoki - mona interpretowa jako prby okieznania, poskromienia i oswojenia ycia emocjonalnego. Jak pisze Freud w Cywilizacji i jej rozczarowaniach, spoeczestwo musi narzuci z zewntrz reguy, ktre maj poskromi ywioy emocjonalne kbice si zbyt swobodnie w naszych wntrzach. Mimo tych spoecznych ogranicze namitnoci co rusz przewaaj nad rozsdkiem. Ta cecha ludzkiej natury wynika z podstawowej architektury ycia psychicznego. Ujmujc to w kategoriach biologicznego schematu podstawowego poczenia nerwowego, ktrego wynikiem s emocje, to, z czym si rodzimy, dziaao najlepiej i sprawdzao si przez ostatnich pidziesit tysicy (a nie piset, nie mwic ju o piciu) ostatnich pokole ludzkoci. Powolne, celowo dziaajce siy ewolucji, ktre uksztatoway nasze emocje, wykonyway dobrze swoje zadania przez milion lat, natomiast ostatnich dziesi tysicy lat - mimo i w tym okresie powstaa i szybko rozwina si cywilizacja, a ludzka populacja gwatownie zwikszya si w wyniku eksplozji demograficznej z piciu milionw do piciu miliardw - tylko nieznacznie odcisno si na naszych biologicznych szablonach ycia emocjonalnego. Na szczcie czy nieszczcie oceny wszystkich dotyczcych nas osobicie wydarze i reakcje na nie ksztatuj nie tylko nasze racjonalne osdy czy indywidualne dowiadczenia, ale rwnie dowiadczenia naszych odlegych przodkw. Ma to niekiedy tragiczne skutki, czego przykadem s smutne wydarzenia, ktre rozegray si w domu pastwa Crabtree. Mwic krtko, zbyt czsto stajemy wobec postmodernistycznych dylematw z emocjonalnym repertuarem przykrojonym na miar potrzeb plejstocenu. To kopotliwe pooenie znajduje si w centrum mojej uwagi i jest sednem niniejszych rozwaa.
Bodce do dziaania
Pewnego dnia wczesn wiosn jechaem szos prowadzc przez przecz grsk w stanie Kolorado, kiedy nagle zerwaa si zadymka niena i zasonia zupenie samochd jadcy przede mn. Chocia wytaem wzrok, jak mogem, nic nie widziaem; wirujce wciekle patki niegu zakryy wszystko szczeln bia zason. Naciskajc stop peda hamulca, czuem, jak ogarnia mnie niepokj i syszaem gone bicie serca. Niepokj przerodzi si w strach. Zjechaem na pobocze, aby przeczeka zadymk. Po pgodzinie nieg przesta pada i powrcia widoczno. Ruszyem w dalsz drog, ale musiaem zatrzyma si po przejechaniu zaledwie kilkuset jardw, poniewa drog zagradzaa karetka pogotowia, a jej personel udziela pomocy pasaerowi samochodu, ktry uderzy w ty jadcego przed nim wozu. Gdybym kontynuowa jazd podczas nieycy, prawdopodobnie wpadbym na te samochody. Ostrono, do ktrej owego dnia zmusi mnie strach, by moe ocalia mi ycie. Znalazem si w stanie, w jakim musi znajdowa si krlik, zamierajc w bezruchu na widok przesuwajcego si nieopodal lisa, albo jaki ogarnia przodka obecnych ssakw kryjcego si przed wczcym si po okolicy mastodontem, w stanie, ktry zmusi mnie do zatrzymania si i wypatrywania nadchodzcego niebezpieczestwa.
13
Daniel Goleman
Wszystkie emocje s w istocie rzeczy bodcami skaniajcymi nas do dziaania, szybkimi planami uratowania albo podtrzymania ycia, w ktre wyposaya nas ewolucja. Sowo emocja wywodzi si od aciskiego czasownika motere, poruszy, natomiast j przedrostek e- oznacza mniej wicej ku czemu, co sugeruje skonno do dziaania zawierajc si w kadej emocji. O tym, e emocje stymuluj nas do dziaania, najatwiej mona si przekona, obserwujc zwierzta albo dzieci. Tylko u cywilizowanych dorosych mona zauway ow wielk anomali w krlestwie zwierzt - emocje, bdce pierwszymi bodcami do dziaania, oderwane od rzeczywistej reakcji10. Jak wykazuj ich charakterystyczne biologiczne sygnatury (zobacz Dodatek A wyjaniajcy szczegy podstawowych emocji), kada emocja z naszego emocjonalnego repertuaru peni wyjtkow rol. Dysponujc nowymi metodami, ktre pozwalaj zajrze w gb ciaa i mzgu, badacze odkrywaj coraz wicej fizjologicznych szczegw sposobu przygotowywania ciaa przez poszczeglne emocje do cakowicie odmiennych rodzajw reakcji711.
W zoci do rk napywa krew, dziki czemu atwiej jest chwyci za bro albo wymierzy
cios wrogowi. Wzmaga si rytm uderze serca, a zwikszone wydzielanie si takich hormonw jak adrenalina powoduje przypyw energii wystarczajcej do podjcia dynamicznego dziaania.
W strachu krew napywa do duych mini szkieletowych, takich jak minie ng, dziki czemu atwiej jest rzuci si do ucieczki. Powoduje to odpyw krwi z twarzy, przez co staje si ona blada (i mamy wraenie, e krew zamiera nam w yach). Jednoczenie ciao zastyga, choby tylko na moment, w bezruchu, by moe po to, bymy mieli czas oceni, czy lepsz reakcj nie byoby ukrycie si. Poczenia w sterujcych emocjami orodkach mzgowych uruchamiaj napyw fali hormonw, ktre zmuszaj cae ciao do czujnoci, sprawiajc, e staje si wraliwe na wszelkie zewntrzne bodce i gotowe do dziaania, natomiast caa uwaga skupia si na bezporednim zagroeniu, abymy mogli lepiej oceni, jak na nie zareagowa. Do gwnych biologicznych zmian zachodzcych w naszym organizmie w chwilach szczcia naley zwikszona aktywno orodka mzgu, ktry powstrzymuje uczucia negatywne i powoduje wzrost dostpnej nam energii oraz wyciszenie tych orodkw, ktre generuj trapice i dokuczliwe myli. Nie pojawiaj si jednak adne szczeglne zmiany fizjologiczne, oprcz uspokojenia, ktre sprawia, e ciao szybciej uwalnia si od biologicznego pobudzenia przygnbiajcych emocji. To zestawienie czynnikw wprawia ciao w oglny spokj, jak rwnie wytwarza gotowo i zapa do wykonania bezporednio stojcych przed nami zada oraz denie do osignicia przernych celw. Mio, czuo i zadowolenie seksualne pocigaj za sob pobudzenie ukadu przywspczulnego, co jest fizjologicznym przeciwiestwem mobilizacji organizmu do walki lub ucieczki powodowanej przez strach i zo. Schemat pobudzenia
10 Spostrzeenie Paula Ekmana z Kalifornijskiego Uniwersytetu Stanowego w San Francisco. 7 Niektre z tych zmian udokumentowane zostay w: Robert W. Levenson, Paul Ekman, Wallace V. Friesen, Voluntary Facial Action Generates Emotion-Specific Autonomous Nervous System Activity, Psycho-physiology 27, 1990. Powysza lista, sporzdzona zostaa na podstawie tego artykuu oraz innych rde. W chwili obecnej jest ona w pewnym stopniu oparta na domysach; wrd naukowcw toczy si spr o to, czy kada emocja ma sw specyficzn, dokadn sygnatur biologiczn. Niektrzy badacze uwaaj, e wrd emocji jest znacznie wicej rnic ni wzajemnego zachodzenia na siebie albo e nasza zdolno mierzenia biologicznych korelatw emocji jest jeszcze zbyt mao rozwinita, abymy mogli przeprowadzi wiarygodne ich rozrnienie. W sprawie tego sporu zob.: Paul Ekman, Richard Davidson (red.), Fundamental Questions About Emotions, New York: Oxford University Press,1994.
14
Daniel Goleman
przywspczulnego ukadu nerwowego, okrelany rwnie mianem reakcji relaksacyjnej, jest zespoem reakcji caego ciaa wywoujcym stan oglnego zadowolenia i spokoju, ktry uatwia wspprac. Uniesienie brwi w chwili zaskoczenia pozwala na szersze ogarnicie spojrzeniem przedpola, a jednoczenie zwiksza dopyw wiata do siatkwki. Dziki temu dociera do nas wicej informacji (wizualnej) o niespodziewanym wydarzeniu i pozwala szybciej zorientowa si, co si dzieje i opracowa lepszy plan dziaania. Grymas odrazy jest taki sam u ludzi na caym wiecie i wysya do odbiorcy identyczny przekaz - co wstrtnie smakuje lub pachnie albo te jest takie w metaforycznym ujciu. Widoczne na twarzy oznaki odrazy - cignita grna warga i lekko zmarszczony nos wiadcz, jak zauway Darwin, o pierwotnym odruchu zamknicia nozdrzy przed obrzydliwym zapachem albo wyplucia trujcego pokarmu. Gwn funkcj smutku jest niesienie pomocy w pogodzeniu si ze znaczn strat, tak jak mier kogo bliskiego albo wielkie rozczarowanie. Smutek powoduje obnienie energii i zapau do podejmowania rnych czynnoci yciowych, zwaszcza dajcych rozrywk lub przyjemno, a w miar jego pogbiania si i nadchodzenia depresji obnia si i ulega spowolnieniu metabolizm ciaa. To wycofanie si, zamknicie w sobie i introspekcja stwarzaj okazj do opakania straty albo zawiedzionej nadziei, zrozumienia konsekwencji, jakie ma to dla naszego ycia i, kiedy powrci energia, zaplanowania wszystkiego od nowa. Podobna utrata energii moga sprawia, e przygnbieni, a tym samym bardziej podatni na ciosy, ludzie pierwotni trzymali si bliej swych siedzib, gdzie byli bezpieczniejsi.
Biologiczne popdy dziaania ksztatuj nastpnie nasze dowiadczenia yciowe i kultura. Na przykad, na caym wiecie utrata osoby ukochanej budzi smutek i al. Jednak sposb okazywania alu - publicznego ujawniania emocji albo powstrzymywania ich, by przeywa je pniej prywatnie - ksztatowany jest przez kultur, podobnie zreszt jak to, jacy konkretnie ludzie mieszcz si w kategorii ukochanych osb, ktre naley opakiwa. Dla wielu pokole ludzi yjcych w owym dugim okresie ewolucji, kiedy to emocjonalne reakcje nabieray ksztatw, rzeczywisto bya z pewnoci groniejsza i surowsza ni dla wikszoci ich potomkw yjcych w epoce zapiskw historycznych. W owym czasie, kiedy czowiek mg sta si w kadej chwili upem drapienika, kiedy kaprysy natury - takie jak powodzie lub susze oznaczay mier godow, przeywao niewiele niemowlt i niewielu ludzi osigao trzydziesty rok ycia. Jednak wraz z pojawieniem si rolnictwa i nawet najbardziej podstawowych form organizacji spoecznej szanse przetrwania zaczy si diametralnie zmienia. W ostatnich dziesiciu tysicach lat, gdy zdobycze te przyjy si na caym wiecie, stale zmniejsza si wpyw owych okrutnych si, ktre tak dugo trzymay ludzko w szachu. Osabienie si, ktre onegdaj sprawiy, e nasze reakcje emocjonalne byy tak wane dla przetrwania, spowodowao, e zmniejszy si rwnie poytek pyncy z dostosowania si do nich elementw naszego emocjonalnego repertuaru. Wprawdzie w zamierzchej przeszoci pojawiajca si gwatownie i z byle powodu zo moga mie decydujce znaczenie dla przetrwania czowieka, ale atwy dostp do broni automatycznej, jaki maj obecnie
15
Daniel Goleman
trzynastolatkowie, spowodowa, e nazbyt czsto staje si ona reakcj o katastrofalnych skutkach12.
Nasze dwa umysy

Znajoma opowiadaa mi o swoim rozwodzie, o bolesnej separacji. Jej m zakocha si w modszej koleance z pracy i pewnego dnia nagle oznajmi, e odchodzi do tej drugiej kobiety. Potem nastpiy dugie miesice ostrych walk o dom, o pienidze i opiek nad dziemi. Po paru miesicach od zakoczenia sprawy mwia mi, e rozkoszuje si sw niezalenoci, e cieszy si, i jest sama. Po prostu ju o nim nie myl. Nic mnie nie obchodzi, powiedziaa. Ale kiedy to mwia, jej oczy w jednej chwili napeniy si zami. Te zy mogy atwo zosta nie zauwaone. Jednak empatyczne zrozumienie tego, e czyje zaszklone oczy oznaczaj, i ten kto - wbrew temu, co mwi - jest smutny, jest rwnie pewne jak bymy mieli do czynienia ze sowem drukowanym. To pierwsze jest dziaaniem naszego emocjonalnego, to drugie - racjonalnego umysu. Mamy bowiem dwa umysy i to bynajmniej nie w sensie metaforycznym. Jeden z nich myli, drugi za czuje. Te dwa zasadniczo odmienne sposoby poznawania i rozumowania splataj si ze sob, tworzc nasze ycie psychiczne. Jeden z nich, umys racjonalny, jest sposobem czy te orodkiem rozumowania bardziej wiadomym, rozwanym, zdolnym do zadumy i refleksji, a z jego dziaania normalnie zdajemy sobie spraw. Ale rwnolegle do niego istnieje inny system poznawania - impulsywny i potny, nawet jeli czasami dziaajcy nielogicznie, umys emocjonalny. (Bardziej szczegowy opis cech umysu emocjonalnego przedstawiony jest w Dodatku B.) Ta dychotomia - na racjonalne i emocjonalne - odpowiada w przyblieniu znanemu z mdroci ludowej podziaowi na odruchy serca i rozumu. Wiedzie czy czu w sercu, e co jest suszne, oznacza inny rodzaj przekonania, jak gdyby gbsz pewno ni analiza umysu racjonalnego. Wzajemny stosunek racji i emocji w naszym umyle wyznacza pewien stay gradient: im bardziej intensywne jest uczucie, tym wiksze panowanie nad naszym umysem zdobywaj emocje i tym mniej skutecznie oddziaywuj na... racje. Ten ukad zdaje si by wynikiem eonw ewolucji naszego gatunku, ktra faworyzowaa emocje. Po prostu w sytuacjach, kiedy nasze ycie znajdowao si w niebezpieczestwie, korzystniej byo da si ponie emocjom i intuicji i zareagowa natychmiast ni zastanawia si nad tym, co naley zrobi, poniewa mogoby to nas kosztowa ycie. Owe dwa umysy, emocjonalny i racjonalny, dziaaj na og w cisej harmonii, czc swoje zupenie odmienne sposoby poznawania rzeczywistoci we wsplnym zadaniu prowadzenia nas przez wiat i ycie. Zazwyczaj midzy umysem emocjonalnym a umysem racjonalnym panuje rwnowaga, emocje dostarczaj informacji umysowi racjonalnemu, wspomagajc go tym samym w jego dziaaniach, umys racjonalny natomiast analizuje i niekiedy odrzuca dane umysu
12 Jak uj to Paul Ekman: Zo jest najgroniejsz emocj. Spord si niszczcych w naszych czasach spoeczestwo sporo zwizanych jest z szalejca zoci. Jest to ponadto najmniej obecnie przydatna w przystosowywaniu si do nowych warunkw emocja, poniewa wycznie mobilizuje do walki. Nasze emocje rozwijay si w czasach, kiedy dziaajc pod ich wpywem, nie moglimy uywa takich potnych narzdzi jak dzi. W czasach prehistorycznych, kiedy opanowaa ci wcieko i przez sekund chciae zabi kogo, to zrealizowanie tego nie byo takie atwe. Teraz jest.
16
Daniel Goleman
emocjonalnego. Mimo to oba s na poy niezalenymi wadzami, z ktrych kada, jak si niebawem przekonamy, odzwierciedla dziaanie innych, aczkolwiek wzajemnie powizanych pocze mzgowych. W wikszoci sytuacji oba umysy s wietnie skoordynowane: uczucia s wane dla myli, a myli dla uczu. Jednak kiedy ogarnia nas fala namitnoci, rwnowaga przestaje istnie, przewag zdobywa umys emocjonalny, przytaczajc umys racjonalny. Tak oto pisa o odwiecznych zmaganiach rozsdku i emocji szesnastowieczny humanista, Erazm z Rotterdamu:
[...] o ile bogaciej uposay nas Jowisz w czucia ni w rozum, nie chcc, by ycie ludzkie byo cakiem smutne i pospne? Rozumowi do uczu, to jak utowi do funta. A prcz tego zapdzi Jowisz rozum do ciasnego kcika w gowie, a ca reszt ciaa pozostawi namitnociom. Nastpnie za przeciw jednemu temu rozumowi wypuci jakby dwu najgwatowniejszych tyranw gniew, ktry obwarowa si w grodzisku osierdzia, a wic i w samym rdle ycia, jakim jest serce, i podliwo, co si szeroko panoszy a do gbi ona.13
Jak rs mzg
Aby lepiej zrozumie, jak potn wadz maj nad mylcym umysem emocje i dlaczego uczucie i rozsdek tak czsto kc si z sob, zastanwmy si nad tym, jak rozwija si mzg. Mzg czowieka, ze swymi mniej wicej trzema funtami komrek i pynu mzgowo-rdzeniowego, jest okoo trzykrotnie wikszy od mzgw naszych najbliszych kuzynw - naczelnych. W cigu milionw lat ewolucji mzg rozwija si i rozrasta od niej pooonych, starszych czci do wyszych, bdcych ich swoistym przetworzeniem i udoskonaleniem. (Rozwj mzgu embriona ludzkiego odzwierciedla z grubsza ten proces ewolucyjny.) Najstarsz i najbardziej prymitywn czci mzgu, wystpujc u wszystkich gatunkw, ktre maj system nerwowy cho troch bardziej rozwinity od minimalnego, jest pie mzgowy, otaczajcy szczyt rdzenia krgowego. Ta pierwotna cz mzgu reguluje podstawowe czynnoci yciowe, takie jak oddychanie i metabolizm pozostaych organw oraz kontroluje stereotypowe reakcje i ruchy. Nie mona powiedzie, by cz ta zdolna bya do mylenia i uczenia si; jest ona raczej zespoem zaprogramowanych regulatorw, ktre dbaj o to, by ciao funkcjonowao jak naley i reagowao w sposb zapewniajcy mu przetrwanie. Mzg ten rzdzi wszechwadnie w epoce gadw: wystarczy wyobrazi sobie wa sygnalizujcego syczeniem grob ataku. Z pnia, tej najstarszej i najbardziej prymitywnej czci mzgu, wyoniy si orodki emocjonalne. Po milionach lat, w wyniku postpujcej ewolucji, z orodkw emocjonalnych powsta mzg mylcy, czyli nowa kora mzgowa, wielka masa pozwijanych tkanek, ktra tworzy jego wierzchni warstw. Fakt, e mylcy mzg powsta z mzgu emocjonalnego, wiele wyjania, jeli chodzi o zwizki midzy myl i uczuciem; na dugo przed pojawieniem si umysu racjonalnego istnia ju bowiem umys emocjonalny. Najstarszym z korzeni naszego ycia emocjonalnego jest zmys powonienia albo, ujmujc to bardziej precyzyjnie, komrki znajdujce si w pacie wchowym, ktre odbieraj i analizuj wraenia wchowe. Kada ywa istota - bez wzgldu na to, czy jest rdem poywienia, czy te ma waciwoci trujce, czy jest partnerem seksualnym, drapiec czy ofiar - ma charakterystyczny molekularny znak, ktry moe by przenoszony przez wiatr. W owych
13 Erazm z Rotterdamu, Pochwaa gupoty, prze. E. Jdrkiewicz, Wrocaw 1953, s. 34. Patrz te przypis na s. 52.
17
Daniel Goleman
odlegych czasach powonienie byo, zdaje si, zmysem, ktry mia najwaniejsze znaczenie dla przetrwania czowieka. Z pata wchowego zaczy si wyania pierwotne orodki emocji, ktre ostatecznie rozrosy si do tego stopnia, e otoczyy zwart mas zakoczenie pnia mzgu. W pocztkowych stadiach orodek powonienia skada si jedynie z cienkich warstw neuronw skupionych razem dla analizowania zapachw. Jedna warstwa odbieraa sygnay zapachowe od wchanego przedmiotu i przydzielaa je do odpowiedniej kategorii: jadalny albo trujcy, nadajcy si do odbycia stosunku seksualnego albo nie, wrg albo rdo poywienia. Druga warstwa wysyaa poprzez system nerwowy polecenie nakazujce ciau zachowa si w okrelony, odruchowy sposb: gry, wypluwa, zblia si, ucieka lub goni.14 Wraz z pojawieniem si pierwszych ssakw wytworzyy si najwaniejsze warstwy mzgu emocjonalnego. Otaczaj one pie mzgowy i wygldaj, z grubsza biorc, jak nieco nadgryziony od dou obwarzanek. W owo nadgryzione miejsce wchodzi pie mzgowy. Poniewa ta cz mzgu obejmuje niczym piercie i obrbia pie mzgowy, zwana jest - od aciskiego wyrazu limbus oznaczajcego piercie - ukadem limbicznym albo rbkowym. To nowe terytorium neuronw wzbogacio pierwotny repertuar mzgu o emocje waciwe15. Kiedy ogarnia nas furia, kiedy znajdujemy si w szponach namitnoci, kiedy zakochamy si po uszy albo kiedy cofamy si ze wstrtem czy z przeraeniem, to kieruje nami wanie ukad limbiczny. W trakcie dalszego rozwoju ukad limbiczny wytworzy dwa potne narzdzia: uczenie si i pami. Te rewolucyjne zdobycze pozwoliy zwierzciu na dokonywanie o wiele doskonalszych wyborw sposobw przetrwania oraz na dostosowywanie reakcji do zmiennych potrzeb, a tym samym na wykroczenie poza stay repertuar automatycznych odruchw. Jeli jaki pokarm wywoywa chorob, nastpnym razem mona go byo unika. Wprawdzie na decyzje dotyczce tego, co je, a co odrzuci nadal wpywa w wielkim stopniu lk, jednak poczenia midzy patem wchowym a ukadem limbicznym wziy na siebie zadanie rozrniania i rozpoznawania zapachw, porwnujc zapach wyczuwany w danej chwili z zapachami odebranymi poprzednio i zapamitanymi i odrniajc w ten sposb to, co dobre, od tego, co ze. Dokonywao tego wchomzgowie, cz ukadu limbicznego bdca elementarn podstaw nowej kory mzgowej, czyli mzgu mylcego. Okoo 100 milionw lat temu mzg ssakw zacz si rozwija w przyspieszonym tempie. Na cienkim, skadajcym si z dwch warstw komrek podou pierwotnej kory mzgowej, ktra obejmuje okolice kierujce planowaniem, odbieraniem wrae czuciowych i koordynacj ruchw, zaczy si nadbudowywa nowe warstwy, aby na koniec utworzy now kor mzgow. W odrnieniu od starej, dwuwarstwowej kory nowa stworzya niezwyke moliwoci intelektualne. Nowa kora mzgu homo sapiens nieporwnanie przewyszya wielkoci mzgi innych gatunkw, wzbogacia go te o to wszystko, co jest specyficznie ludzkie. Jest ona siedliskiem myli i zawiera
14 Takie podstawowe reakcje skaday si na to, co moglibymy okreli mianem ycia emocjonalnego, a dokadniej - ycia instynktowego tych gatunkw. Z punktu widzenia ewolucji s to decyzje, ktre maj najbardziej istotne znaczenia dla przetrwania kadego gatunku; zwierzta, ktre potrafiy robi to dobrze albo wystarczajco dobrze, przetrway i mogy przekaza swe geny potomstwu. W owych czasach ycie psychiczne istniao jedynie w najbardziej elementarnej formie: zmysy oraz nieskomplikowany repertuar reakcji na docierajce do nich bodce pozwalay jaszczurowi, abie, ptakowi czy rybie, a moe te brontozaurowi, przey kolejny dzie. Jednak ich may mzg nie stwarza jeszcze warunkw do pojawiania si w nim tego, co moglibymy uzna za emocj. 15 Ukad limbiczny i emocje: R. Joseph, The Naked Neuron: Evolution and the Languages of the Brain and Body, New York: Plenum Publishing,1993; Paul D. MacLean, The Triune Brain in Evolution, New York: Plenum, 1990.
18
Daniel Goleman
orodki, ktre gromadz i interpretuj wszystkie informacje zbierane przez narzdy zmysw. Do czucia dodaje to, co o nim mylimy, a jednoczenie pozwala nam ywi emocjonalny stosunek do idei, sztuki, symboli i wyobrae. Podczas dugiego procesu ewolucji nowa kora mzgowa pozwolia na rozumne dostosowywanie si do okolicznoci, co bez wtpienia ogromnie spotgowao zdolno przeciwstawiania si przeciwnociom, zwikszajc tym samym prawdopodobiestwo przetrwania i przekazania potomstwu genw zawierajcych program tych samych obwodw i pocze nerwowych. T wiksz ni u innych gatunkw zdolno przetrwania zawdziczamy talentowi nowej kory do strategicznego, dugookresowego planowania i innym moliwociom umysu. Poza tym, dzieami nowej kory mzgowej stay s wszystkie osignicia sztuki, cywilizacji i kultury. Ta dodatkowa tkanka wzbogacia nasze ycie emocjonalne o nowe odcienie. Wemy choby mio. Struktury limbiczne wytwarzaj uczucie przyjemnoci i popd pciowy, emocje, ktre s rdem podania seksualnego i zwizanych z nim namitnoci. Powstanie nowej kory mzgowej i jej poczenia z ukadem limbicznym umoliwiy wytworzenie si bdcej podstaw rodziny wizi uczuciowej czcej matk z dzieckiem i skaniajcej j do dugotrwaego opiekowania si nim, co umoliwia rozwj czowieka. (Gatunki, ktrych mzgi nie maj nowej kory, takie jak gady, pozbawione s uczu rodzicielskich; kiedy ich potomstwo wykluje si z jaj, musi szybko szuka schronienia, aby nie zosta poarte przez wasn matk.) U ludzi wi czca rodzicielk z dzieckiem motywujca do dugiego zajmowania si nim i chronienia go pozwala na znaczne przeduenie okresu dziecistwa, podczas ktrego dziecko dojrzewa, a jego mzg si rozwija. Kiedy przygldamy si poszczeglnym szczeblom drabiny filogenetycznej, poczynajc od gadw, poprzez rezusy, do czowieka, wzrasta masa nowej kory mzgowej. Temu wzrostowi towarzyszy dokonujcy si w postpie geometrycznym rozwj wzajemnych pocze obwodw mzgowych. Im wiksza liczba tych pocze, tym wikszy wachlarz moliwych reakcji. Nowa kora mzgowa pozwala nie tylko na subtelne i zoone uczucia, ale nawet na moliwo uczuciowego stosunku do tego, co czujemy. W mzgach naczelnych jest duo wicej nowej kory ni w mzgach innych gatunkw a mzg czowieka zawiera jej jeszcze wicej ni mzgi map czekoksztatnych, co wyjania istnienie duo szerszego zakresu reakcji emocjonalnych i ich rnorodno. Podczas gdy krlik czy rezus ma ograniczony zestaw reakcji powodowanych strachem, wikszy i bogatszy w now kor mzg czowieka daje mu szerok gam moliwoci, w tym moliwo wykrcenia numeru 999. Im bardziej zoony jest system spoeczny, tym wiksze znaczenie ma taka elastyczno reakcji, a nie ma bardziej zoonego systemu spoecznego na wiecie ni ten, ktry stworzyli ludzie.16 Jednak te wysze orodki nie rzdz caym naszym yciem emocjonalnym; w kluczowych sprawach serca, a szczeglnie w naglcych sytuacjach emocjonalnych, ustpuj one - rzec mona pierwszestwa ukadowi limbicznemu. Skoro tak wiele z wyszych orodkw mzgowych wyroso z ukadu limbicznego albo stao si jego przedueniem, to nic dziwnego, e mzg emocjonalny odgrywa kluczow rol w architekturze caego ukadu nerwowego. Jako korze, z ktrego wyrs nowy mzg, okolice emocjonalne poczone s niezliczonym mnstwem obwodw z wszystkimi czciami nowej kory. Daje to orodkom odpowiedzialnym za emocje wielk moc oddziaywania na funkcjonowanie reszty mzgu, z jego orodkami myli wcznie.
16 Aspects of emotion conserved across species, Ned Kalin, M.D., Departments of Psychology and Psychiatry, University of Wisconsin, referat przygotowany na MacArthur Affective
Neuroscience Meeting, spotkanie, ktre odbyo si w listopadzie 1992 r.
19
Daniel Goleman
Rozdzia II Anatomia porwania emocjonalnego

ycie jest komedi dla tych, ktrzy myl, i tragedi dla tych, ktrzy czuj. Horace Walpole
BYO GORCE SIERPNIOWE POPOUDNIE owego dnia 1963 roku, kiedy Martin Luther King wygosi swe synne przemwienie zaczynajce si od sw: Miaem sen do tumu maszerujcego w obronie praw obywatelskich na Waszyngton. Tego dnia Richard Robles, dowiadczony wamywacz, ktry zosta wanie warunkowo zwolniony z wizienia, gdzie odsiadywa trzyletni wyrok za ponad sto wama, ktrych dokona, aby zdoby pienidze na zaspokojenie godu heroiny, postanowi zrobi jeszcze jeden skok. Jak pniej owiadczy, chcia skoczy z przestpstwami i zacz uczciwe ycie, ale rozpaczliwie potrzebowa pienidzy dla swej konkubiny i ich wsplnej trzyletniej creczki. Apartament, do ktrego wama si owego dnia, nalea do dwch modych kobiet dwudziestojednoletniej Janice Wylie, pracowniczki magazynu Newsweek, i dwudziestotrzyletniej Emily Hoffert, nauczycielki szkoy podstawowej. Chocia Robles wybra ten znajdujcy si w budynku przy eleganckiej Upper East Side apartament wanie dlatego, e spodziewa si, i w chwili wamania nie bdzie nikogo w rodku, zasta tam Wylie. Groc jej noem, zwiza j. Kiedy wychodzi, wrcia Hoffert. Chcc bezpiecznie uciec, Robles zacz j te krpowa. Jak opowiada po latach, kiedy wiza Hoffert, Janice Wylie ostrzega go, e nie uda mu si uj kary, bo zapamita jego twarz i pomoe policji go odnale. Robles, ktry wczeniej przyrzek sobie, e bdzie to jego ostatnie wamanie, wpad w panik i straci zupenie kontrol nad sob. W napadzie szau chwyci butelk z wod sodow i zacz ni tuc obie kobiety, dopki nie straciy przytomnoci, a potem, ogarnity wciekoci i strachem, zada im wiele ciosw noem kuchennym. Patrzc z perspektywy dwudziestu piciu lat od tamtej chwili na to, co zrobi, Robles biada: Dostaem wira. Po prostu zakotowao mi si we bie. Robles ma mnstwo czasu na rozpamitywanie swego czynu i aowanie tych kilku minut nieopanowanej wciekoci. W chwili pisania tej ksiki, dobrych trzydzieci lat po tym wydarzeniu, nadal siedzi w wizieniu za podwjne morderstwo. Takie eksplozje emocjonalne s czym w rodzaju porwania czy uprowadzenia systemu nerwowego. Istniej fakty zdajce si wiadczy, e w takich chwilach pewien orodek w mzgu limbicznym ogasza stan wyjtkowy, podporzdkowujc swoim pilnym zadaniom pozosta cz mzgu. Porwanie takie przebiega byskawicznie, uruchamiajc reakcj organizmu, zanim nowa kora, czyli mzg mylcy, zda sobie w peni spraw z tego, co si dzieje. W takiej sytuacji nie ma oczywicie mowy o zastanawianiu si, czy podjte dziaania s waciwe. Charakterystyczn cech uprowadzenia jest i to, e kiedy w krytyczny moment minie, osoba jeszcze przed chwil owadnita gwatownymi emocjami nie wie, co j napado.
Wystpujce w oryginale hijacking znaczy dokadnie tyle co porwanie, uprowadzenie (np. samolotu). Po wielu konsultacjach zdecydowalimy si na pozostawienie takiego wanie tumaczenia owego terminu jako najtrafniej okrelajcego to, co si dzieje wwczas z systemem nerwowym czowieka - przyp. red.
20
Daniel Goleman
Uprowadzenia te nie s bynajmniej rzadkimi, strasznymi przypadkami prowadzcymi do tak brutalnych przestpstw jak opisane powyej podwjne morderstwo. W mniej gronej, co wcale nie znaczy, e mniej intensywnej, formie zdarzaj si do czsto nam wszystkim. Pomylmy tylko o tym, kiedy ostatni raz stracilimy kontrol nad sob, wybuchajc zoci na on, ma czy dziecko albo na kierowc innego samochodu, a potem, uspokoiwszy si i przeanalizowawszy chodno ca sytuacj, doszlimy do wniosku, e nasza reakcja bya zupenie niewspmierna do wydarzenia, ktre j wywoao. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa by to wanie przypadek takiego uprowadzenia, przewrotu w systemie nerwowym, ktrego - jak si przekonamy - dokonao ciao migdaowate, jeden z orodkw ukadu limbicznego. Nie wszystkie uprowadzenia bdce dzieem ukadu limbicznego s tak niepokojce. Kiedy kto, usyszawszy zabawny dowcip, ryknie oguszajcym miechem, to jest to rwnie reakcja limbiczna. Ukad ten dziaa bowiem take w chwilach ogromnej radoci. Kiedy Dan Jansen po wielu nieudanych prbach zdobycia zotego medalu olimpijskiego w ywiarstwie szybkim (co przyrzek swej umierajcej siostrze) zaj w kocu pierwsze miejsce w wycigu na 1000 metrw na olimpiadzie zimowej w Norwegii w 1994 roku, jego ona zasaba z wraenia i musieli jej udzieli pomocy lekarze dyurujcy na miejscu zawodw.
Siedlisko wszystkich namitnoci

Ciao migdaowate u ludzi jest skupiskiem wzajemnie poczonych struktur o ksztacie migdaa (std bierze si jego nazwa), znajdujcym si nad pniem mzgu, koo podstawy krgu limbicznego. S dwa takie ciaa, po jednym z kadej strony mzgu, umieszczone z bokw gowy. W porwnaniu z ciaem migdaowatym u naszych najbliszych kuzynw, map czekoksztatnych, ludzkie ciao migdaowate jest do due. Hipokamp i ciao migdaowate byy dwiema gwnymi czciami pierwotnego wchomzgowia, z ktrego w procesie ewolucji rozwina si kora mzgowa, a potem nowa kora mzgowa. Te struktury limbiczne s do dnia dzisiejszego odpowiedzialne za znaczn cz procesw uczenia si i zapamitywania, a ciao migdaowate wyspecjalizowao si w sprawach emocjonalnych. Jeeli odetnie si jego poczenia z reszt mzgu, to nie jest on w stanie oceni emocjonalnego znaczenia zdarze. Stan ten okrelany jest niekiedy mianem lepoty uczuciowej. Kontakty z innymi osobami, jeli pozbawione s znaczenia emocjonalnego, przestaj si liczy. Pewnemu modemu czowiekowi usunito ciao migdaowate, aby zapobiec powanym atakom padaczki. Od tamtej pory przesta zupenie interesowa si ludmi i wola przebywa sam. Cho by w stanie prowadzi rozmowy, przesta poznawa przyjaci, krewnych, a nawet wasn matk i nie reagowa na ich rozpacz z powodu okazywanej im obojtnoci. Pozbawiony ciaa migdaowatego, zdawa si nie mie adnych uczu.1 Ciao migdaowate peni rol magazynu pamici emocjonalnej, a tym samym znacze, jakie maj dla nas poszczeglne osoby czy przedmioty; yjc bez niego, tracimy to rozeznanie. Z ciaem migdaowatym czy si nie tylko mio i przywizanie, bowiem zale od niego wszystkie uczucia. Zwierzta, ktrym usunito ciao migdaowate albo przecito poczenia wice je z pozostaymi czciami mzgu, przestaj odczuwa strach i wcieko, trac popd do rywalizacji i wsppracy i przestaj si orientowa, jakie jest ich miejsce w strukturze spoecznej
1 Przypadek mczyzny bez adnych uczu zosta opisany przez R. Josepha, dz. cyt., s. 83. Z drugiej strony, u osb, ktre nie maj cia migdaowatego, mog zachowa si pewne lady uczu (zob.: Paul Ekma, Richard Davidson (red.), Questions About Emotion, New York: Oxford University Press,1994). Te rne odkrycia mog zalee od tego, ktrych czci ciaa migdaowatego i zwizanych z ni obwodw brakuje u osb badanych; do opracowania szczegowej neurologii emocji jest jeszcze daleko.
21
Daniel Goleman
grupy, do ktrej nale. Zanikaj u nich albo ulegaj znacznemu osabieniu wszelkie emocje. Ciao migdaowate i znajdujca si obok niego struktura zwana zakrtem obrczy uruchamiaj wydzielanie si ez, sygnau emocjonalnego, ktry wysyaj jedynie ludzie. Obejmowanie, gaskanie, gadzenie i inne pocieszajce gesty uspokajaj te okolice mzgu, sprawiajc, e przestajemy szlocha. Bez ciaa migdaowatego nie byoby ez, ktrych potoki staramy si powstrzyma, okazujc komu wspczucie. Kluczow rol ciaa migdaowatego w funkcjonowaniu mzgu emocjonalnego odkry Joseph LeDoux, neurolog z Center for Neural Science [Orodka Neurologii] na Uniwersytecie Nowojorskim.2 LeDoux jest przedstawicielem pokolenia neurochirurgw korzystajcych z nowoczesnych metod i technologii pozwalajcych ledzi prac mzgu z niedostpn dotd precyzj i ukazujcych jego tajemnice zupenie nieprzeniknione dla poprzednich pokole badaczy. Jego odkrycia dotyczce pocze nerwowych w mzgu emocjonalnym obalaj stare pogldy na temat ukadu limbicznego, poniewa w ich wietle okazuje si, e gwne miejsce w jego funkcjonowaniu zajmuje ciao migdaowate, a inne struktury limbiczne peni zupenie inne role ni dotychczas przypuszczano.3 Badania LeDoux wyjaniaj, w jaki sposb ciao migdaowate moe przej kontrol nad tym, co robimy, kiedy mzg mylcy, czyli nowa kora, nadal zastanawia si nad tym, jak podj decyzj. Jak si przekonamy, ciao migdaowate i wzajemne oddziaywania zachodzce midzy nim a now kor mzgow tworz rdze inteligencji emocjonalnej.
Nerwowy system alarmowy

Najbardziej intrygujce, a jednoczenie najdobitniej wiadczce o sile emocji i roli, jak odgrywaj one w naszym yciu psychicznym, s chwile, kiedy w nagym porywie namitnoci dokonujemy czynw, ktrych pniej, po opadniciu emocji, aujemy. Zastanawiamy si, jak doszo do tego, e postpilimy tak irracjonalnie. Przeledmy nastpujc histori. Moda kobieta przyjechaa do Bostonu specjalnie po to, eby zje obiad z przyjacielem. Spdzia dwie godziny w samochodzie. Podczas obiadu przyjaciel da jej prezent, rzadk rycin przywiezion z Hiszpanii, ktr ju od dawna chciaa mie. Jednak jej rado skoczya si w chwili, kiedy na jej propozycj, by poszli do kina, przyjaciel odpar, e nie moe spdzi z ni popoudnia, gdy ma trening softballa. Do gbi zraniona, wybuchna paczem, wstaa, wysza z kawiarni i pod wpywem chwilowego impulsu wrzucia rycin do kosza na mieci. Wspominajc po paru miesicach to zdarzenie, aowaa nie tego, e wysza, ale e stracia rycin.
2 Jak wielu innych neurologw, LeDoux pracuje nad zagadnieniami o rnym poziomie oglnoci, badajc na przykad jak konkretne uszkodzenia mzgu szczura wpywaj na zmiany w jego zachowaniu, ledzc mudnie drog pojedynczych neuronw, opracowujc skomplikowane eksperymenty w celu warunkowania strachu u szczurw, ktrych mzgi zostay chirurgicznie zmienione. Jego odkrycia, podobnie jak wiele innych tu opisywanych, stanowi forpoczt bada neurologicznych, dlatego te wypywajce z nich wnioski, szczeglnie te, ktre - opierajc si na surowych danych - wydaj si umoliwia zrozumienie naszego ycia emocjonalnego, maj charakter nieco spekulatywny. Jednak odkrycia LeDoux potwierdza stale rosnca liczba dowodw dostarczanych przez innych neurologw, ktrzy wytrwale obnaaj neuronalne podstawy emocji. Zob. na przykad: Joseph LeDoux, Sensory Systems and Emotion, Integrative Psychiatry, 4, 1986; Joseph LeDoux, Emotion and the Limbic System Concept, Concepts in Neuroscience 2, 1992. 3 Myl o tym, e ukad limbiczny jest emocjonalnym orodkiem mzgu, wysun neurolog Paul MacLean ju ponad czterdzieci lat temu. Odkrycia ostatnich lat, (np. LeDoux), doprowadziy do dokadniejszego opracowania tej koncepcji, wykazujc e niektre z centralnych struktur ukadu limbicznego, takie jak hipokamp, nie s tak bezporednio zwizane z powstawaniem emocji, jak dotd sdzono, natomiast duo wiksze znaczenie odgrywaj obwody nerwowe czce ciao migdaowate z innymi czciami mzgu, zwaszcza przednimi czciami patw czoowych. Poza tym staje si coraz bardziej jasne, e rne emocje mog angaowa rne czci mzgu. Ostatnio uwaa si, e nie ma w mzgu adnej takiej czci, ktr mona by okreli jako mzg emocjonalny, ale e raczej istnieje kilka ukadw pocze nerwowych, ktre rozdzielaj funkcj kierowania dan emocj pomidzy rne, ale dziaajce w koordynacji, czci mzgu. Neurolodzy spekuluj, e kiedy zakoczone zostanie dzieo sporzdzania mzgowej mapy emocji, to kada waniejsza emocja bdzie miaa swoj wasn topografi, odrbn map, ktra przedstawia bdzie drogi nerwowe okrelajce jej unikatowe cechy, chocia jest wielce prawdopodobne, e poczenia te zbiega si bd w kluczowych punktach ukadu limbicznego, takich jak ciao migdaowate i przednie czci patw czoowych. Zob.: Joseph LeDoux, Emotional Memory Systems in the Brain, Behavioral and Brain Research, 58, 1993.
22
Daniel Goleman
W takich wanie momentach, kiedy impulsywne uczucie zagusza rozsdek, kluczow rol odgrywa niedawno odkryta funkcja ciaa migdaowatego. Analizuje sygnay napywajce od narzdw zmysu, nastawiajc si na wyapywanie tych, ktre wiadcz o moliwych kopotach. Sprawia to, e zajmuje ono bardzo wan pozycj w naszym yciu psychicznym, bdc czym w rodzaju wartownika, ktry zatrzymuje i sprawdza kade docierajce do mzgu wraenie, zadajc pytania tylko jednego, najbardziej prymitywnego rodzaju: Czy jest to co, czego nienawidz? Co, co sprawia mi bl? Co, czego si boj? Jeli odpowied na ktre z tych pyta brzmi tak, to ciao migdaowate reaguje byskawicznie, jak nerwowy system alarmowy, przekazujc do wszystkich czci mzgu wiadomo o zagroeniu. W architekturze mzgu ciao migdaowate jest czym w rodzaju centrali alarmowej, gdzie czuwaj przy telefonach operatorzy gotowi wezwa na pomoc policj, stra poarn i zawiadomi ssiada, gdy tylko zainstalowany w budynku system czujnikw zasygnalizuje jakie kopoty. Kiedy ogosi alarm spowodowany, powiedzmy, strachem, wysya pilne zawiadomienia do wszystkich waniejszych czci mzgu: uruchamia proces wydzielania si hormonw aktywizujcych ciao do walki lub ucieczki, mobilizuje orodki zawiadujce ruchami, pobudza ukad sercowo-naczyniowy, miniowy i organy wewntrzne.4 Inne obwody nerwowe daj sygna do wydzielania duych dawek noradrenaliny, hormonu zwikszajcego reaktywno kluczowych okolic mzgu wcznie z tymi, ktre zaostrzaj czujno zmysw, wprawiajc tym samym mzg w stan pogotowia. Dodatkowe sygnay pynce z ciaa migdaowatego do pnia mzgu nakazuj mu wykrzywi twarz w grymasie przeraenia, zatrzyma wszelkie niezwizane ze stanem pogotowia ruchy mini, przyspieszy rytm serca, podnie cinienie krwi i zwolni oddychanie. Inne przykuwaj uwag do przedmiotu lub osoby wzbudzajcej w nas strach i przygotowuj minie do odpowiedniej reakcji. Jednoczenie korowe ukady pamici zostaj zmuszone do przywoania wszelkiej posiadanej wiedzy na temat rda zagroenia, usuwajc w cie inne myli. A jest to zaledwie cz starannie skoordynowanego zespou zmian, ktre zarzdza ciao migdaowate, przejmujc komend nad rnymi okolicami mzgu (bardziej szczegowy opis podaje Dodatek C.) Rozlega sie pocze nerwowych pozwala mu na przejcie w wypadku zagroenia kontroli nad caym mzgiem, wcznie z umysem racjonalnym, i kierowanie nim.
Stranik emocji
Znajomy opowiedzia mi, co przydarzyo mu si w czasie wakacji, ktre spdza w Anglii. Zjadszy lekki posiek w pooonej nad kanaem kawiarni, poszed na przechadzk. Kiedy schodzi po kamiennych stopniach na brzeg kanau, ujrza nagle dziewczyn wpatrujc si w wod z zastyg w przeraeniu twarz. Zanim zdy pomyle, dlaczego to robi, wskoczy w marynarce i krawacie do wody. Dopiero tam zda sobie spraw z tego, e dziewczyna patrzy z przeraeniem na kilkuletnie topice si dziecko i uratowa malca. Co sprawio, e skoczy do wody, zanim pomyla, co robi? Najprawdopodobniej odpowied kryje si w dziaaniu ciaa migdaowatego. Jedno z najbardziej doniosych odkry ostatniej dekady dotyczcych natury emocji, ktrego dokona LeDoux, ukazuje jak architektura mzgu nadaje ciau migdaowatemu uprzywilejowan pozycj emocjonalnego stranika, ktry moe zaalarmowa cay mzg i
4 Analiza ta opiera si na wspaniaym syntentycznym opracowaniu tego zagadnienia w: Jerome Kagan, Galens Prophecy, New York: Basic Books, 1994.
23
Daniel Goleman
zawadn nim w chwili potrzeby.5 Badania LeDoux dowiody, e sygnay sensoryczne wysyane przez oko czy ucho do mzgu pyn najpierw do wzgrza, a potem - przez pojedyncz synaps do ciaa migdaowatego; drugi sygna ze wzgrza skierowany jest do nowej tkanki, mzgu mylcego. To poczenie pozwala ciau migdaowatemu na rozpoczcie reakcji na impulsy czuciowe przed wkroczeniem do akcji nowej kory, ktra przepuszcza informacje uzyskane z narzdw zmysw przez kilka poziomw pocze mzgowych, zanim w peni je pojmie i na koniec przystpi do lepiej obmylanej i przygotowanej reakcji. Badania LeDoux maj przeomowe znaczenie dla zrozumienia ycia emocjonalnego, poniewa jest to pierwsza praca ukazujca drogi nerwowe uczu omijajce now kor. Uczucia, ktre obieraj ow bezporedni drog prowadzc przez ciao migdaowate, obejmuj nasze najbardziej prymitywne i najsilniejsze emocje. Odkrycie tego poczenia w duym stopniu wyjania, dlaczego emocje bior czsto gr nad rozsdkiem. Dotychczas w naukach zajmujcych si badaniem ukadu nerwowego panowa pogld, zgodnie z ktrym oczy, uszy i inne narzdy zmysw wysyaj impulsy do wzgrza, skd pyn one do orodkw czuciowych kory mzgowej, gdzie skadane s razem, tworzc postrzegane przez nas obrazy przedmiotw. Sygnay te s nastpnie klasyfikowane ze wzgldu na swe znaczenie, dziki czemu mzg rozpoznaje, czym jest kady przedmiot i co oznacza jego obecno. Z nowej kory wedug tej starej teorii - sygnay przesyane s do ukadu limbicznego, ktry uruchamia mechanizm reakcji caego mzgu i reszty ciaa. Istotnie, przewanie odbywa si to w taki wanie sposb, ale LeDoux odkry, e oprcz znanej ju od do dawna szerszej drogi, ktra biegnie do kory, istnieje te mniejsza wizka neuronw prowadzca ze wzgrza bezporednio do ciaa migdaowatego. Ta wsza i krtsza droga, bdca czym w rodzaju wydeptanej na skrty cieki, pozwala ciau migdaowatemu na odbir pewnych impulsw bezporednio od narzdw zmysw i uruchomienia reakcji, zanim zostan one w peni zarejestrowane przez kor. Odkrycie to obala pogld, jakoby ciao migdaowate musiao przy wytwarzaniu swych reakcji emocjonalnych cakowicie polega na sygnaach pyncych z kory. Okazuje si, e korzystajc z owej bocznej, awaryjnej drogi, moe ono uruchomi reakcj emocjonaln ju w momencie, kiedy dopiero zaczyna dziaa poczenie midzy nim a kor. Ciao migdaowate moe skoni nas do dziaania ju wtedy, kiedy wolniej reagujca - ale lepiej poinformowana - nowa kora opracowuje dopiero swj bardziej subtelny plan akcji. LeDoux dokona swego odkrycia rewolucjonizujcego wiedz o drogach nerwowych emocji, prowadzc badania nad strachem u zwierzt. W rozstrzygajcym eksperymencie zniszczy okolice suchowe kory mzgowej u szczurw, a potem wystawi zwierzta na pewien dwik poczony ze wstrzsem elektrycznym. Szczury szybko nauczyy si reagowa strachem na ten dwik, mimo e ich kora nie moga rejestrowa wywoywanych przeze impulsw. Docieray one drog prowadzc bezporednio od ucha, przez wzgrze, do ciaa migdaowatego, omijajc wszystkie wysze poczenia.
5 Pisaem o badaniach Josepha LeDoux w The New York Times z 15 sierpnia 1989 r. Omwienie ich w tym rozdziale opiera si na wywiadach z nim i kilku spord jego artykuw, w tym: Joseph LeDoux, Emotional Memory Systems in the Brain, Behavioral Brain Research 58, 1993; Joseph LeDoux, Emotion, Memory and the Brain, Scientic American, June 1994; Joseph LeDoux, Emotion and the Limbic System Concept, Concepts in Neuroscience 2, 1992.
24
Daniel Goleman
Ujmujc rzecz krtko: szczury nauczyy si reagowa emocjonalnie bez angaowania wyej zorganizowanych orodkw czuciowych w korze mzgowej. Ciao migdaowate samodzielnie postrzegao i zapamitywao impulsy oraz uruchamiao mechanizm strachu. Z anatomicznego punktu widzenia - powiedzia mi LeDoux - ukad emocjonalny moe dziaa niezalenie od nowej kory. Niektre reakcje i pami emocjonalna mog ksztatowa si bez adnego udziau wiadomoci i rozumu. Ciao migdaowate moe przechowywa zasb wspomnie i reakcji, ktre odtwarzamy, nie zdajc sobie w peni sprawy, dlaczego wanie tak si zachowujemy, poniewa droga na skrty biegnca do niego ze wzgrza zupenie omija kor. To obejcie kory zdaje si pozwala ciau migdaowatemu na penienie roli przechowalni de i wspomnie emocjonalnych, ktrych nigdy nie jestemy w peni wiadomi. LeDoux wysuwa hipotez, e owa ukryta rola, jak peni w funkcjonowaniu pamici ciao migdaowate, wyjania takie dziwne reakcje jak, na przykad, stwierdzona w pewnym eksperymencie skonno ludzi do preferowania dziwacznych ksztatw figur geometrycznych, ktre wywietlano im tak szybko, e w ogle nie byli wiadomi tego, e je widzieli?6 Inne badania wykazay, e w pierwszych kilkutysicznych sekundy postrzegania czego nie tylko niewiadomie pojmujemy, co to jest, ale take decydujemy, czy si to nam podoba czy nie; poznajca niewiadomo zapoznaje nasz wiadomo nie tylko z istot tego, co widzimy, ale rwnie z opini o tym.7 Nasze emocje maj swj wasny umys, ktry moe mie pogldy zupenie niezalene od umysu racjonalnego.
6 William Raft Kunst-Wilson, R.B. Zajonc, Affective Discrimination of Stimuli That Cannot Be Recognized, Science (Feb. 1, 1980). 7 JohnA. Bargh, First Second: The Preconscious in Social Interactions, referat przedstawiony na posiedzeniu Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego [American Psychological Society] w Waszyngtonie (w czerwcu 1994 roku).
25
Daniel Goleman
Specjalista od pamici emocjonalnej

Te niewiadome opinie s wspomnieniami emocjonalnymi, a ich magazynem jest ciao migdaowate. Badania LeDoux i innych neurologw zdaj si wiadczy, e hipokamp, przez dugi czas uwaany za kluczow struktur ukadu limbicznego, bardziej angauje si w rejestrowanie i nadawanie sensu schematom percepcyjnym ni w reakcje emocjonalne. Gwny wkad hipokampu polega na dostarczaniu istotnych dla znacze emocjonalnych wyranych wspomnie kontekstu sytuacyjnego zapamitanych spostrzee. To wanie on rozpoznaje rnice znacze midzy, powiedzmy, niedwiedziem w ogrodzie zoologicznym a tym samym zwierzciem na podwrku. Podczas gdy hipokamp zapamituje suche fakty, ciao migdaowate przechowuje ich emocjonaln otoczk. Jeeli staramy si, wyprzedzi inny samochd i o wos unikamy zderzenia czoowego z pojazdem nadjedajcym z przeciwka, to hipokamp zapamituje szczegy tego zdarzenia, takie jak odcinek drogi, na ktrym do tego doszo, osoby, ktre z nami byy, czy wygld drugiego samochodu, ale fal niepokoju ogarniajc nas zawsze potem, gdy w podobnych okolicznociach chcemy wyprzedzi inny samochd, wywouje ciao migdaowate. LeDoux wyoy mi to tak: Hipokamp odgrywa kluczow rol w rozpoznawaniu przez pana jakiej twarzy jako twarzy pana kuzynki. Ale to ciao migdaowate dodaje, e waciwie pan jej nie lubi. Mzg uywa prostej, ale chytrej metody, aby wspomnienia emocjonalne rejestrowa ze szczegln moc - ten sam neurochemiczny system alarmowy, ktry pobudza ciao do reagowania walk lub ucieczk na zagraajce yciu nage wydarzenia, sprawia, e momenty te odciskaj si bardzo wyrazicie w pamici.8 Pod wpywem stresu (albo niepokoju, przypuszczalnie rwnie intensywnego uczucia radoci) nerw biegncy z mzgu do nadnerczy uruchamia wydzielanie si adrenaliny i noradrenaliny - hormonw, ktrych fala rozchodzi si po caym ciele - przygotowujc je do odparcia zagroenia. Hormony te pobudzaj receptory nerwu bdnego, ktry, przenoszc z mzgu impulsy regulujce prac serca, przekazuje te z powrotem do mzgu sygnay zwrotne przez adrenalin i noradrenalin. Gwnym orodkiem w mzgu odbierajcym te sygnay jest ciao migdaowate. Pobudzaj one znajdujce si w nim neurony do zasygnalizowania innym obszarom mzgu, e trzeba dobrze zapamita to, co si w danej chwili dzieje. To pobudzenie ciaa migdaowego zdaje si wdrukowywa w pami z dodatkow si wikszo momentw pobudzenia emocjonalnego i dlatego wanie jest bardziej prawdopodobne, e zapamitamy, gdzie mielimy pierwsz randk albo co robilimy w chwili, gdy usyszelimy wiadomo o katastrofie promu kosmicznego Challenger. Im silniejsze jest pobudzenie ciaa migdaowatego, tym silniejsze utrwalenie przey, ktre napeniy nas najwikszym przeraeniem albo wywoay najwikszy wstrzs i staj si czci najbardziej niezatartych wspomnie. Oznacza to, e mzg ma dwa ukady pamici jeden przeznaczony do rejestrowania zwykych wydarze, a drugi do przechowywania faktw silnie nacechowanych emocjonalnie. Specjalny ukad pamici dla zapisywania zdarze wywoujcych wielkie emocje ma oczywicie ogromne znaczenie w procesie ewolucji, poniewa zapewnia zwierztom dokadne zapamitywanie tego, co je przeraa, oraz tego, co sprawia im przyjemno. Jednake obecnie takie ywe wspomnienia emocjonalne mog sta si faszywymi wskazwkami.
Anachroniczne alarmy nerwowe

8 Larry Cahill i in., Beta-adrenergic activation and memory for emotional events, Nature (Oct. 20, 1994)
26
Daniel Goleman
Wad alarmw wywoywanych przez ukad nerwowy jest to, e pilne wieci o zagroeniu wysyane przez ciao migdaowate s niekiedy, a raczej do czsto, anachroniczne, szczeglnie w zmiennym wiecie spoecznym, w ktrym yjemy. Jako magazyn pamici emocjonalnej ciao migdaowate bada doniesienia naszych zmysw, porwnujc to, co si dzieje, z tym, co si zdarzyo w przeszoci. To porwnywanie opiera si na zasadzie skojarze - jeli jeden z kluczowych momentw obecnej sytuacji podobny jest do jakiej sytuacji z przeszoci, to ciao migdaowate moe stwierdzi, e jest to sytuacja tego samego rodzaju (wanie dla tego obwd ten dziaa tak niestarannie, nie czekajc na pene potwierdzenie uzyskanych informacji). Wwczas gorczkowo nakazuje nam reagowa na aktualn sytuacj w sposb wdrukowany dawno temu, mylami, emocjami i dziaaniami, ktrymi nauczylimy si odpowiada na wydarzenia tylko nieznacznie podobne, ale do tego stopnia przypominajce obecne, aby zaalarmowa ciao migdaowate. I tak by sanitariuszk, ktra w czasie wojny przeya wstrzs, opatrujc straszne rany nieprzerwanie napywajcemu do szpitala strumieniowi onierzy, ogarnia nagle panika poczona ze wstrtem i odraz, kiedy wiele lat potem, otwierajc drzwi s, szafy, czuje wydobywajcy si stamtd smrd, ktrego rdem okazuje si zabrudzona pielucha wcinita tam przez mae dziecko. Wystarczyo kilka przypadkowych elementw tej sytuacji, ktre wyday si ciau migdaowatemu podobne do dawnego zagroenia, by ogosi stan pogotowia. Kopot w tym, e emocjonalnie nacechowanym wspomnieniom, ktre posiadaj moc uruchamiania reakcji potrzebnych w sytuacjach kryzysowych, towarzysz rwnie anachroniczne sposoby reagowania na w rzeczywistoci tylko pozornie podobne sytuacje. Brak precyzji mzgu emocjonalnego w rozeznaniu sytuacji w takich chwilach wzmaga dodatkowo fakt, e wiele silnych wspomnie emocjonalnych pochodzi z pierwszych lat ycia i dotyczy stosunkw midzy dzieckiem i jego opiekunami. Odnosi si to szczeglnie do wydarze traumatycznych, takich jak bicie albo cakowite zaniedbywanie. W tym wczesnym okresie ycia inne struktury mzgu, szczeglnie hipokamp, ktry peni kluczow rol we wspomnieniach narracyjnych, i nowa kora, siedlisko myli racjonalnych, nie s jeszcze w peni rozwinite. Ciao migdaowate hipokamp wspdziaaj ze sob w procesie zapamitywania, aczkolwiek kade z nich gromadzi i odnajduje informacje lece w centrum jego zainteresowania niezalenie od drugiego. Podczas gdy hipokamp wyszukuje informacje w zgromadzonych przez siebie zasobach, ciao migdaowate ocenia, czy maj one jak emocjonaln warto. Jednak ciao migdaowate, ktre dojrzewa bardzo szybko w mzgu maego dziecka, blisze jest w chwili urodzenia postaci w peni uksztatowanej. LeDoux, wskazujc na rol, jak odgrywa ciao migdaowate w dziecistwie, potwierdza to, co od dawna jest podstawowym dogmatem psychoanalizy, e mianowicie interakcje zachodzce midzy dzieckiem a otoczeniem w pierwszych latach jego ycia skadaj si na zbir nauk emocjonalnych opartych na przystosowywaniu si i zawodach, ktrych dziecko doznaje w kontaktach z opiekunami.9 Maj one, zdaniem LeDoux, potny wpyw na cae pniejsze zachowanie si czowieka, ale s niezmiernie trudne do zrozumienia dla czowieka dorosego, poniewa przechowywane s w ciele migdaowatym jako nie ujte w sowa, a jedynie jako z grubsza naszkicowane schematy ycia emocjonalnego. Poniewa te najwczeniejsze wspomnienia emocjonalne gromadz si wwczas, kiedy dzieciom brakuje sw na okrelenie swoich dowiadcze, to gdy zostan przywoane w pniejszych okresach ycia, nie dysponujemy
9 Teoria psychoanalityczna i dojrzewanie mzgu: najbardziej szczegowe omwienie pierwszych lat ycia i emocjonalnych konsekwencji rozwoju mzgu zawiera: Allan Schore,
Affect Regulation and the Origin of Self, Hillsdale, N.J. Lawrence Erlbaum Associates, 1994.
27
Daniel Goleman
odpowiadajcym im zbiorem artykuowanych myli i nie potrafimy opisa reakcji, ktre nam narzucaj. A zatem przyczyn tego, e tak nas zaskakuj nasze wybuchy emocji, jest fakt, e czsto pochodz one z wczesnego okresu naszego ycia, kiedy zdarzenia zachodzce wok oszaamiay nas i nie dysponowalimy sowami umoliwiajcymi ich zrozumienie. Moemy dowiadcza owych chaotycznych uczu, ale nie mamy sw na opisanie wspomnie, ktre je uksztatoway.
Kiedy emocje s gwatowne i pochopne

Byo okoo trzeciej nad ranem, kiedy jaki wielki przedmiot przedziurawi z hukiem sufit w rogu mojej sypialni i wpad do rodka, a za nim posypaa si na podog zawarto strychu. W jednej sekundzie wyskoczyem z ka i ogarnity przeraeniem, e zaraz runie cay sufit, wybiegem z pokoju. Potem, uwiadomiwszy sobie, e nic mi si nie stao, zajrzaem ostronie do sypialni, aby zobaczy, co spowodowao cae to zniszczenie i odkryem, e dwik, ktry wziem za huk walcego si sufitu, by w istocie rzeczy oskotem osypujcego si stosu pude, ktre ona ustawia w rogu pokoju, robic poprzedniego dnia porzdki w swojej szafie. Nic nie posypao si ze strychu, bo nie byo tam w ogle adnego strychu. Sufit by nietknity, ja te. Fakt, e wyskoczyem, bdc jeszcze w pnie, z ka - co ta mogoby ocali mi ycie albo uchroni przed kalectwem, gdyby od sufit rzeczywicie wali mi si na gow - ilustruje, jak potg dysponuje ciao migdaowate, by popchn nas do dziaania w sytuacji zagroenia, zanim nasza kora zda sobie w peni spraw z tego, co si naprawd dzieje. Te par chwil rnicy ma istotne znaczenie. Droga awaryjna, ktr biegn impulsy od oka czy ucha przez wzgrze do ciaa migdaowatego, pozwala zyska na czasie te w momencie zagroenia, kiedy niezbdna jest natychmiastowa reakcja. Ale poczenie wzgrza z ciaem migdaowatym przesya tylko ma cz impulsw czuciowych; wiksza cz dociera do kory gwn drog. A zatem to, co odbiera ciao migdaowate za porednictwem owej linii ekspresowej, jest w najlepszym wypadku zaledwie niedokadnym sygnaem, ktry wystarcza tylko jako ostrzeenie. Jak mwi LeDoux: Nie musisz dokadnie wiedzie, czym co jest, aby zorientowa si, e moe by grone.10 To bezporednie poczenie jest wielk zalet w skali czasu mzgu, ktr mierzy si w tysicznych czciach sekundy. Ciao si migdaowate u szczurw rozpoczyna reakcj na bodce docierajce od postrzeganego przedmiotu ju po dwunastu milisekundach - dwunastu tysicznych sekundy. Pokonanie przez impulsy drogi od wzgrza przez kor now (neocortex) do ciaa migdaowatego trwa mniej wicej dwukrotnie duej. Nie zostay jeszcze przeprowadzone takie pomiary w ludzkim mzgu, ale stosunek dugoci czasu potrzebnego do przebycia przez impulsy obu drg jest prawdopodobnie niemal taki sam. W kategoriach ewolucji warto, jak miaa dla przetrwania dla poszczeglnych osobnikw ta bezporednia droga, pozwalajca na uzyskanie kilku istotnych milisekund podczas reakcji na zagroenie, bya ogromna. Te tysiczne czci sekundy mogy ocali ycie takiej liczbie przodkw obecnych ssakw, e ukad ten jest teraz odwzorowany w mzgu kadego ssaka, rwnie w twoim i w moim. Prawd powiedziawszy, cho obwd ten odgrywa do ograniczon, waciwie sprowadzajc si do kryzysw emocjonalnych, rol w yciu czowieka, to jednak krci si wok
10 LeDoux, cytat w: How Scary Things Get That Way, Science (Nov. 6, 1992), s. 887.
Poj kora nowa (neocortex, neopallium), kora a (allocortex, archipallium) czy kora porednia (juxtallocortex, mesopallium) uywa si jedynie przy opisie procesu rozwoju mzgu
jako takiego. W kadym innym wypadku polskie pimiennictwo medyczne posuguje si terminem kora lub kora mzgowa jako odzwierciedlajcym obecnie stan faktyczny, do czego i my postanowilimy si zastosowa - przyp. red.
28
Daniel Goleman
niego spora cz ycia psychicznego ptakw, ryb i gadw, poniewa samo ich przeycie zaley od dostrzeenia w por drapienika lub ofiary i dlatego stale badaj otoczenie, starajc si dostrzec nawet najmniejsze oznaki ich obecnoci. Ten prymitywny ukad, ktry jest podrzdnym obwodem mzgowym u ssakw, u szczurw jest obwodem gwnym - powiada LeDoux. - Daje on moliwo szybkiego wczenia emocji. Jednak proces ten jest byle jaki - komrki dziaaj wprawdzie szybko, ale niezbyt precyzyjnie. Taki brak precyzji u, powiedzmy, wiewirki nie ma dla niej adnych przykrych konsekwencji, poniewa jeli zwierz pomyli si, odskakujc na pierwszy znak czego, co moe sygnalizowa skradajcego si wroga, albo skaczc w kierunku czego, co zdaje si nadawa do zjedzenia, to ta przesadna ostrono czy gorliwo w wyszukiwaniu poywienia, aczkolwiek w konkretnym wypadku niepotrzebna, zwiksza jej szanse przetrwania. Jednak w yciu emocjonalnym ludzi taki brak dokadnoci moe mie katastrofalne skutki dla ich zwizkw z innymi, poniewa oznacza mwic metaforycznie - e moemy odskoczy od lub te skoczy na niewaciw rzecz czy osob. (Wemy choby przykad kelnerki, ktra upucia na ziemi tac z szecioma penymi talerzami, ujrzawszy ktem oka kobiet o bujnych, kdzierzawych, rudych wosach, zupenie takich samych, jakie miaa kobieta, dla ktrej rzuci j jej byy m.) Takie pomyki emocjonalne bior si std, e uczucie wyprzedza myl. LeDoux nazywa to emocj prekognitywn, reakcj opart na strzpach dostarczonych przez narzdy zmysw informacji, ktre nie zostay w peni posegregowane i zoone w dajcy si rozpozna przedmiot. Jest to zupenie surowa forma informacji sensorycznych, co w rodzaju nerwowego odpowiednika zgadywanki Jaka to melodia, w ktrej zamiast szybkiej oceny melodii na podstawie kilku zaledwie pierwszych nut tworzy si cay obraz postrzeganego przedmiotu, na podstawie kilku jego najpierw dostrzeonych i zoonych na prb elementw. Jeli ciao migdaowate stwierdzi, e wyania si z tych elementw jaki wany schemat, to natychmiast wyciga odpowiedni, cho niekiedy pochopny s wniosek, e oto co nam zagraa i uruchamia swoje reakcje, zanim z mzg uzyska nie tylko przekonujce w peni dowody, ale w ogle jakiekolwiek potwierdzenie jego susznoci. Nic dziwnego, e mamy tak ograniczony wgld w mroki naszych bardziej gwatownych emocji, szczeglnie wtedy, kiedy nadal panuj nad nami. Ciao migdaowate moe zareagowa wybuchem wciekoci lub napadem strachu, zanim kora zdy zorientowa si, co si dzieje, dlatego e takie surowe emocje wyzwalane je; s niezalenie od myli i przed ich pojawieniem si.
Meneder emocji
Szecioletnia crka mojej znajomej, Jessica, miaa po raz pierwszy spa u koleanki i trudno byo powiedzie, kto si bardziej denerwuje z tego powodu - matka czy crka. Chocia znajoma staraa si ukry przed crk nurtujcy j niepokj, jej napicie stale roso i osigno szczyt okoo pnocy, kiedy szykowaa si do snu i zadzwoni telefon. Upuciwszy z wraenia szczoteczk do zbw podbiega z bijcym sercem do telefonu, a w gowie kbiy si jej obrazy rnych nieszcz, ktre mogy si przytrafi crce. Chwycia za suchawk i wykrztusia: Jessica!, po czym usyszaa kobiecy gos mwicy: Och, musiaam wybra zy numer... W tym momencie znajoma odzyskaa rwnowag i uprzejmym, spokojnym tonem spytaa: A jaki numer pani wybraa? Podczas gdy ciao migdaowate wyzwala gwatown, niespokojn reakcj, inna cz mzgu emocjonalnego bierze pod uwag lepiej dostosowane do sytuacji wyznaczniki korygujce
29
Daniel Goleman
poprzednie zachowanie. Zwrotnica tumica aktywno ciaa migdaowatego zdaje si znajdowa po przeciwnej stronie wanego obwodu kory, w przedniej czci patw czoowych. Kora w tym miejscu zdaje si wykazywa aktywno, kiedy kto boi si albo jest wcieky, ale tumi czy kontroluje to uczucie po to, by skuteczniej poradzi sobie z sytuacj, w ktrej si znajduje albo kiedy ponowna ocena sytuacji wymaga zupenie odmiennej reakcji, jak np. w wypadku zaniepokojonej matki odbierajcej telefon. Ten obszar kory mzgowej reaguje w bardziej analityczny czy te bardziej odpowiedni sposb na nasze impulsy emocjonalne, modulujc sygnay wysyane przez ciao migdaowate i inne czci ukadu limbicznego. Normalnie przednie obszary kory kieruj naszymi reakcjami emocjonalnymi od samego pocztku. Pamitajmy, e najwiksza cz informacji dostarczanych przez narzdy zmysw wysyana jest ze wzgrza nie do ciaa migdaowatego, ale do kory i znajdujcych si w niej licznych orodkw odbierajcych je i nadajcych sens temu; co postrzegamy, e informacje te i nasze reakcje na nie s koordynowane przez przednie czci patw czoowych, gdzie umiejscowione jest planowanie i organizowanie dziaa celowych, w tym take reakcji emocjonalnych. Szereg poczonych ze sob obwodw znajdujcych si w korze rejestruje i analizuje te informacje, a zrozumiawszy je, inicjuje reakcj poprzez przednie czci pata czoowego. Jeeli podczas tego procesu okae si, e potrzebna jest reakcja emocjonalna, to dyktuj j przednie czci patw czoowych, dziaajc wsplnie z ciaem migdaowatym i innymi obwodami mzgu emocjonalnego. Taka kolejno, pozwalajca na wnikliw ocen reakcji emocjonalnej, jest typowa dla pracy mzgu. Jedynym, ale za to znaczcym wyjtkiem s sytuacje krytyczne, kiedy reakcja emocjonalna musi by natychmiastowa. W kilka chwil po pojawieniu si emocji przednie czci patw czoowych przystpuj do dziaania, ktre okreli mona mianem rachunku ewentualnych zyskw i strat i z wielu moliwoci wybieraj t, ktra wydaje im si najlepsza.11 U zwierzt jest to wybr midzy tym, kiedy atakowa a kiedy ucieka. A u nas, ludzi, rwnie midzy atakowa a ucieka... ale take zjednywa sobie innych, perswadowa, szuka wspczucia, utrudnia, wmawia win, skamla, okazywa arogancj czy pogard i tak dalej, zgodnie z caym repertuarem naszych emocjonalnych sztuczek i chwytw. Mierzona w skali czasowej pracy mzgu odpowied kory jest wolniejsza ni stosowany przez ciao migdaowate mechanizm porwania, poniewa w wypracowywaniu jej reakcji bierze udzia wiksza liczba obwodw i pocze. Reakcja ta jest te bardziej przemylana i rozsdna, jako e uczucie wyprzedza myli. Gdy dowiadczamy straty i ogarnia nas smutek albo gdy czujemy si szczliwi po odniesieniu sukcesu lub te zastanowiwszy si nad czyim postpowaniem lub sowami, odczujemy bl lub gniew, to dziaa nasza kora. Podobnie jak w wypadku ciaa migdaowatego ustanie dziaania przednich czci patw czoowych powoduje znaczne zuboenie ycia emocjonalnego; brak zrozumienia, e co zasuguje na reakcj emocjonaln, sprawia, e nie pojawia si adna tego typu reakcja. Neurolodzy podejrzewali, e przednie czci patw czoowych odgrywaj tak rol w powstawaniu emocji od ju lat czterdziestych, kiedy zaczto stosowa t raczej rozpaczliw - i niestety le obran - metod chirurgicznego leczenia pewnych zaburze, jak jest lobotomia przednich czci patw czoowych, podczas ktrej (czsto niezrcznie) usuwa si ich cz albo przecina drogi czce kor pata czoowego ze wzgrzem. W czasach kiedy nie znano jeszcze adnej skutecznej metody leczenia chorb psychicznych, powitano lobotomi jako znakomite rozwizanie powanych zaburze emocjonalnych - wystarczyo usun poczenia midzy patami czoowymi a reszt
11 Znaczn cz tych teoretycznych rozwaa o dostosowywaniu reakcji emocjonalnej przez kor zaczerpnem z: Ned Kalin, dz. cyt.
30
Daniel Goleman
mzgu, by uly cierpieniom pacjenta. Niestety, pacjenci musieli paci za t ulg wielk cen, bowiem po zabiegu zdawali si traci w znacznym stopniu zdolno odczuwania wszelkich emocji, ich ycie emocjonalne w ogle zanikao. Powodem byo zniszczenie jednego z gwnych obwodw nerwowych. Mechanizm porwania emocjonalnego obejmuje prawdopodobnie dynamizm dwojakiego rodzaju pobudzenie pracy ciaa migdaowatego i zahamowanie procesw zachodzcych w korze mzgowej, ktre zwykle powoduj, e reakcja emocjonalna jest zrwnowaona, albo te podporzdkowanie obszarw kory nagej potrzebie emocjonalnej.12 W takich chwilach umys racjonalny zostaje cakowicie zdominowany przez emocjonalny. Kora przednich czci patw czoowych dziaa niczym skuteczny meneder emocji, rozwaajc rne reakcje przed przystpieniem do ktrej z nich w sposb, ktry polega na stumieniu sygnaw do aktywizacji caego ciaa wysyanych przez ciao migdaowate i inne orodki ukadu limbicznego. Przypomina to postpowanie rodzica, ktry powstrzymuje impulsywne dziecko przed chwytaniem wszystkiego ze stou i mwi mu, eby poprosio o to, czego pragnie (albo poczekao, a to dostanie).13 Gwnym wycznikiem niepokojcych emocji wydaje si by przednia cz lewego pata czoowego. Neuropsycholodzy badajcy zmiany nastroju u pacjentw z uszkodzonymi czciowo patami czoowymi stwierdzili, e jednym z zada lewego pata jest penienie funkcji swego rodzaju termostatu nerwowego, regulujcego nieprzyjemne emocje. Przednie czci prawego pata czoowego s siedliskiem uczu negatywnych, takich jak strach czy agresja, natomiast lewy pat utrzymuje te surowe emocje w ryzach, prawdopodobnie hamujc dziaanie pata prawego.14 Na przykad, w pewnej grupie pacjentw po udarze mzgowym ci, u ktrych uszkodzeniu ulega kora przednich czci lewego pata, byli skonni do zamartwiania si i ez, uszkodzenie prawostronne powodowao natomiast, e dotknici nim pacjenci stawali si przesadnie weseli podczas bada neurologicznych bez przerwy artowali i byli tak rozlunieni, e byo jasne, i w
12 Dokadniejsze przyjrzenie si neuroanatomii ukazuje, w jaki sposb przednie czci patw czoowych kieruj emocjami. Wiele dowodw wskazuje na to, e tam wanie zbiega si
wikszo albo wszystkie obwody korowe uczestniczce w reakcji emocjonalnej. U ludzi najsilniejsze poczenia midzy kor a ciaem migdaowatym prowadz do przednich czci lewego pata czoowego i znajdujcego si niej pata skroniowego oraz do bocznych czci pata czoowego (decydujc rol w identyfikacji przedmiotu odgrywa pat skroniowy). Oba te poczenia biegn razem, co zdaje si wiadczy, e jest to droga, po ktrej biegn wyjtkowo szybko bardzo silne impulsy, prawdziwa autostrada nerwowa. Ta skadajca si z pojedynczych neuronw droga czy ciao migdaowate i przedni cz pata czoowego w miejscu zwanym kor nadoczodoow. Jest to obszar, ktry wydaje si spenia najwaniejsz rol w ocenie podjtych ju reakcji emocjonalnych i wprowadzaniu do nich poprawek. Kora nadoczodoowa odbiera sygnay od ciaa migdaowatego, a ma te swoj wasn, skomplikowan i szeroko rozgazion sie wypustek sigajcych do mzgu limbicznego. Poprzez t sie kieruje w pierwszym stopniu reakcjami emocjonalnymi, powstrzymujc midzy innymi docierajce do innych obszarw kory impulsy wysyane przez mzg limbiczny i osabiajc w ten sposb ich wag. Poczenia kory nadoczodoowej z mzgiem limbicznym s tak rozlege, e niektrzy neuroanatomowie nazywaj j czym w rodzaju kory limbicznej - mylcej czci mzgu emocjonalnego. Zob. Ned Kalin, Departments of Psychology and Psychiatry, University of Wisconsin, Aspects of Emotion Conserved Across Species, maszynopis nie publikowany przygotowany na MacArthur Affective Neuroscience Meeting, konferencj, ktra odbya si w listopadzie 1992 roku; Allan Schore, Affect Regulation and the Origin of Self, Hillsdale, N.J. Lawrence Erlbaum Associates, 1994. Pomidzy ciaem migdaowatym a przedni czci patw czoowych istnieje nie tylko most strukturalny, ale - jak zawsze w takich przy_ padkach - biochemiczne poczenie: zarwno w odbierajcym sygnay z wntrza ciaa obszarze przedniej czci patw czoowych, jak i w ciele migdaowatym znajduje si wyjtkowo duo receptorw neuroprzeka: nika serotoniny. Hormon ten wydaje si midzy innymi wzmaga ch wspdziaania - mapy o bardzo duym zagszczeniu receptorw serotoniny w obwodzie czcym przednie czci patw czoowych z ciaem migdaowatym s dobrze przystosowane spoecznie, natomiast te, u ktrych zagszczenie to jest niewielkie, przejawiaj wobec czonkw stada postawy wrogie i antagonistyczne. Zob.: Antonio Damasio, Descartes Error, New York: Grosset,/Putnam, 1994.
13 Badania na zwierztach wykazuj, e kiedy uszkodzi si obszary przedniej czci patw czoowych, tak e nie moduluj ju sygnaw pyncych z ukadu limbicznego, to
zwierzta zaczynaj zachowywa si kaprynie i dziwacznie, wybuchajc niespodziewanie wciekoci albo kulc si ze strachu. A.R. uria, znakomity neuropsycholog rosyjski, postawi ju w latach trzydziestych tez, e przednia cz patw czoowych odgrywa kluczow rol w samokontroli i powstrzymywaniu wybuchw emocji; zauway on, e pacjenci, u ktrych ta cz mzgu ulega uszkodzeniu, byli bardzo impulsywni i skonni do gwatownych wybuchw zoci oraz wpadania w trwog. Rwnie prowadzone metod tomografii pozytronowej, dajcej obraz mzgu, badania dwudziestu mczyzn i kobiet, ktrym udowodniono popenienie zabjstw w afekcie wykazay, e te same obszary kory przedniej czci patw czoowych funkcjonoway u nich sabiej ni u innych osb.
14 Cz majcych podstawowe znaczenie bada nad uszkodzeniami patw przedczoowych wykona Victor Dennenberg, psycholog z Uniwersytetu Stanowego Connecticut.
31
Daniel Goleman
ogle nie przejmuj si wynikiem bada.15 Synny by przypadek ma, ktremu usunito cz prawego pata czoowego z powodu wady rozwojowej mzgu. Po operacji jego osobowo zmienia si nie do poznania - nieatwo wpada w irytacj i, co stwierdzia z radoci ona, sta si bardziej czuy.16 Reasumujc, przednie czci lewego pata czoowego zdaj si by elementem obwodu nerwowego, ktry moe wyczy, a przynajmniej stumi, wszystkie - z wyjtkiem najsilniejszych negatywnych uczu - ogarniajce nas emocje. Tak jak ciao migdaowate czsto dziaa jako wyzwalacz emocji, tak lewy pat czoowy wydaje si by czci mzgowego wycznika nieprzyjemnych emocji: ciao migdaowate proponuje reakcje, a lewy pat czoowy wybiera pewne z nich i kieruje nimi. Te poczenia midzy patami czoowymi i ukadem limbicznym odgrywaj w naszym yciu psychicznym istotn rol, daleko wykraczajc poza dostrajanie emocji; maj one kluczowe znaczenie w podejmowani przez nas najbardziej istotnych decyzji yciowych.
Zestrajanie emocji i myli

Drogi czce ciao migdaowate (i powizane z nim inne struktury ukadu limbicznego) z kor mzgow s miejscem, w ktrym gowa i serce, umys i uczucie tocz najbardziej zaarte walki albo zawieraj porozumienie o wsppracy. Poczenia te tumacz, dlaczego emocje maj tak istotne znaczenie dla skutecznego mylenia, zarwno przy podejmowaniu mdrych decyzji, jak i po prostu przy jasnym myleniu. Emocje mog zaburzy sam proces mylenia. Neurolodzy uywaj terminu praca pamiciowa na okrelenie zdolnoci skupienia si na faktach majcych istotne znaczenie dla wykonania danego zadania lub rozwizania problemu, bez wzgldu na to, czy dotycz one idealnych cech budynku, ktrych szukamy, przegldajc rne projekty architektoniczne, czy te elementw zadania, ktre rozwizujemy, poddajc si jakiemu testowi. Rejonem mzgu odpowiedzialnym za prac pamiciow jest kora patw czoowych.17 Jednak istnienie pocze midzy ukadem limbicznym i patami czoowymi oznacza, e sygnay silnych emocji - lku, zoci i tym podobnych - mog doprowadzi do powstania zakce uniemoliwiajcych patom czoowym prac pamiciow. To wanie dlatego nawet nie potrafimy myle w chwilach przygnbienia, niepokoju czy zoci i dlatego te stale utrzymujcy si przykry stan emocjonalny wytworzy moe u dziecka deficyt umiejtnoci intelektualnych, upoledzajc jego zdolno uczenia si. Jeli deficyt taki jest bardziej subtelny, to nie zawsze ujawni go badanie ilorazu inteligencji, chocia wyka go przeprowadzone pod tym ktem badania neuropsychologiczne. Na jego istnienie wskazuje te stae pobudzenie i impulsywno dziecka. Na przykad przeprowadzone za pomoc testw neuropsychologicznych badania uczniw szkoy podstawowej, ktrzy mieli iloraz inteligencji powyej przecitnej, ale mimo tego uzyskiwali sabe oceny, wykazay, e nie funkcjonowaa u nich prawidowo kora patw czoowych.18 Chopcy ci byli take impulsywni i niespokojni, czsto wybuchali zoci i mieli kopoty z dostosowaniem si do regulaminu, co samo w sobie wiadczy o nieskutecznej kontroli patw czoowych nad impulsami wysyanymi przez ukad limbiczny. Mimo swego potencjau intelektualnego dzieci te znajduj si w grupie
15 G. Gianotti, Emotional behavior and hemispheric side of lesion, Cortex 8, 1972. 16 Przypadek pacjenta, ktry po wylewie sta si radoniejszy ni poprzednio, opisaa na sympozjum Midzynarodowego Towarzystwa Neurofizjologicznego [International
Neurophysiological Society], ktre odbyo si w dniach 13 -16 lutego 1991 roku w San Antonio, Mary K. Morris z Wydziau Neurologii Uniwersytetu Stanowego Florydy. 17 Lynn D. Selemon i in., Prefrontal Cortex, American Journal of Psychiatry 152, 1995.
18 Philip Harden, Robert Pihl, Cognitive Function, Cardiovascular Reactivity, and Behavior in Boys at High Risk for Alcoholism, Journal of Abnormal Psychology 104, 1955.
32
Daniel Goleman
najwyszego ryzyka, jeli chodzi o problemy takie jak nieukoczenie szkoy, wpadnicie w alkoholizm i zejcie na drog przestpstwa i to bynajmniej nie dlatego, e brak im inteligencji, lecz e nie potrafi dobrze panowa nad swym yciem emocjonalnym. Mzg emocjonalny, zupenie oddzielony od rejonw, ktre badaj testy inteligencji, kontroluje zarwno wcieko, jak i wspczucie. Te obwody emocjonalne ksztatowane s przez nasze przeycia i dowiadczenia w okresie dziecistwa, a niestety, na nasz wasn zgub, pozwalamy, by dowiadczeniami tymi kierowa przypadek. Rozwamy te rol emocji w podejmowaniu nawet najbardziej racjonalnych decyzji. W pracy, ktrej znaczenie dla zrozumienia naszego ycia psychicznego trudno przeceni, Antonio Damasio neurolog z Wydziau Medycyny Uniwersytetu Iowa, przedstawia wyniki starannie przeprowadzonych bada nad tym, co naprawd ulega osabieniu u pacjentw z uszkodzonymi drogami czcymi paty czoowe z ciaem migdaowatym.19 Proces podejmowania decyzji przebiega u nich wadliwie, a mimo to w najmniejszym stopniu nie wykazuj ani oni obnienia poziomu inteligencji, ani jakiegokolwiek upoledzenia zdolnoci poznawczych. Mimo i ich sprawno intelektualna jest bez zarzutu, dokonuj katastrofalnych w skutkach wyborw zarwno w sprawach zawodowych, jak i osobistych i bywa, e bez koca zastanawiaj si nad podjciem tak prostej decyzji, jak umwienie si z kim na spotkanie. Damasio dowodzi, e ich decyzje s tak ze dlatego, e stracili dostp do swej wiedzy emocjonalnej. Miejsce, w ktrym myli spotykaj si z emocjami, obwd czcy paty czoowe z ciaem migdaowatym jest wejciem do magazynu sympatii i antypatii, ktrych nabieramy w cigu caego ycia. Jeli kora mzgowa zostanie odcita od pamici emocjonalnej przechowywanej w ciele migdaowatym, to aden przedmiot, o ktrym mylimy, nie wyzwala ju reakcji emocjonalnych, ktre towarzyszyy mu w przeszoci - wszystko zyskuje jednakowo szare, neutralne zabarwienie. Bodziec, bez wzgldu na to, czy jest to ulubione zwierz domowe czy osoba, ktrej nie cierpielimy, nie wyzwala ju ani sympatii, ani awersji. Pacjenci tacy zapomnieli o wszystkich swych dowiadczeniach emocjonalnych, poniewa stracili dostp do ciaa migdaowatego, gdzie wiadomoci te s przechowywane. Tego rodzaju przypadki skoniy Damasia do wysunicia tezy, e uczucia s z zasady niezbdne przy podejmowaniu racjonalnych decyzji. Wskazuj nam one waciwy kierunek i dopiero gdy go zaakceptujemy, moemy najlepiej wykorzysta zdolno chodnego, logicznego mylenia. Podczas gdy wiat bez przerwy stawia nas wobec koniecznoci dokonywania wyborw (Jak powinienem zainwestowa oszczdnoci? Kogo powinnam wzi za ma? Z kim powinienem si oeni?), wiedza emocjonalna, ktr dao nam ycie (taka jak pami o niefortunnym zainwestowaniu pienidzy czy o bolesnym zerwaniu), wysya sygnay, ktre uatwiaj podjcie decyzji, eliminujc ju na samym pocztku jedne moliwoci i podkrelajc inne. W ten sposb, dowodzi Damasio, mzg emocjonalny jest tak samo zaangaowany w rozumowanie jak mzg mylcy. A zatem emocje maj due znaczenie dla racjonalnego postpowania. W tacu uczucia z myl prowadzi to pierwsze, skaniajc drugie do podejmowania szybkich decyzji, a dziaajc rka w rk z umysem racjonalnym, umoliwia - albo uniemoliwia - samo mylenie. Mzg mylcy peni kierownicz rol w stosunku do emocji, z wyjtkiem owych chwil, kiedy emocje wyrywaj si spod jego kontroli i rzdzi nami zaczyna mzg emocjonalny. W pewnym sensie mamy bowiem dwa mzgi, dwa umysy i dwa odmienne rodzaje inteligencji: racjonaln i emocjonaln. Obie okrelaj, jak wiedzie si nam w yciu; liczy si nie tylko iloraz
19 Antonio Damasio, Descartes Error: Emotion, Reason and the Human Brain, New York: Grosset/Putnam, 1994.
33
Daniel Goleman
inteligencji, ale take inteligencja emocjonalna. W rzeczy samej intelekt nie moe wykorzysta w peni swych moliwoci bez inteligencji emocjonalnej. Ta komplementarno ukadu limbicznego i kory mzgowej, to jest ciaa migdaowatego i patw czoowych oznacza, e w yciu psychicznym kade z nich jest penoprawnym partnerem. Kiedy partnerzy ci dobrze ze sob wsppracuj, wzrasta i inteligencja emocjonalna, i sprawno intelektualna. Stawia to na gowie dawne rozumienie napi midzy rozsdkiem a uczuciami: nie jest tak, e chcemy - jak to uj Erazm z Rotterdamu - pozby si emocji i zastpi je rozsdkiem, ale tak, e pragniemy znale midzy nimi rwnowag. Stary paradygmat ukazywa jako idea rozsdek uwolniony od nacisku emocji. Nowy paradygmat zachca nas do harmonijnego pogodzenia tego, co dyktuje nam gowa, z tym, co nakazuje nam serce. Po to, bymy mogli zrealizowa to w naszym yciu, musimy najpierw dokadniej zrozumie, co to znaczy - korzysta inteligentnie z emocji.
34
Daniel Goleman
Cz II
NATURA INTELIGENCJI EMOCJONALNEJ

35
Daniel Goleman
Rozdzia III Kiedy mdry jest gupi

NADAL NIE WIADOMO DOKADNIE, dlaczego David Pologruto, nauczyciel fizyki w szkole redniej, zosta pchnity przez jednego z uczniw noem kuchennym. Powszechnie znane fakty s takie: Jason H., pitkowy ucze drugiej klasy szkoy redniej w Coral Springs na Florydzie, marzy o studiach medycznych. Nie o jakichkolwiek studiach medycznych, ale na Uniwersytecie Harvarda. Pologruto oceni rozwizanie przez Jasona testu z fizyki na 80 punktw. Przekonany, e taki wynik - dajcy mu zaledwie czwrk - grozi obrceniem w niwecz dalszych planw, Jason zabra do szkoy n kuchenny, wszed do laboratorium fizycznego, rzuci si na nauczyciela i zanim zosta po krtkiej walce obezwadniony, dgn go w obojczyk. Sdzia uzna, e Jason jest niewinny, poniewa podczas tego incydentu mia chwilowo ograniczon zdolno oceny wydarze. Werdykt ten opiera si na opinii konsylium zoonego z czterech psychologw i psychiatrw, ktrzy orzekli pod przysig, e zachowanie Jasona w laboratorium byo typowe dla psychotykw i wiadczy o jego niepoczytalnoci w krytycznej chwili. Sam oskarony twierdzi, e z powodu zego wyniku testu chcia popeni samobjstwo i poszed do Pologruto, aby mu o tym powiedzie. Nauczyciel natomiast przytoczy zupenie inn wersj tej historii. Powiedzia: Myl, e chcia mnie wykoczy, bo rozwcieczya go za ocena. Jason zosta przeniesiony do szkoy prywatnej, ktr ukoczy po dwch latach jako najlepszy ucze w klasie. Dokadne opanowanie materiau objtego programem nauczania dawaoby mu ocen bardzo dobr, ale Jason nie poprzesta na tym. Bra dodatkowe lekcje, chodzi na zajcia dla zaawansowanych i w rezultacie zda z oglnym wynikiem celujcym. Aczkolwiek ukoczy szko z wyrnieniem, jego byy nauczyciel fizyki, David Pologruto, narzeka, e nigdy go nie przeprosi ani nawet nie poczuwa si do odpowiedzialnoci za to, co mu zrobi.1 Nasuwa si pytanie: jak kto o tak ewidentnie wybitnej inteligencji mg postpi tak irracjonalnie, tak beznadziejnie gupio? Odpowied brzmi: inteligencja, ktr wykazujemy si w nauce, ma niewiele wsplnego z yciem emocjonalnym. Najbystrzejsi spord nas mog da si ponie nieokieznanym emocjom i dziaa pod wpywem niekontrolowanych impulsw; osoby o wysokim ilorazie inteligencji mog zadziwiajco nieudolnie kierowa swym yciem prywatnym. Jest tajemnic poliszynela, e ani oceny uzyskiwane w szkole, ani iloraz inteligencji, ani wyniki testw SAT nie pozwalaj bezbdnie przewidzie, kto odniesie w yciu sukces. Z pewnoci istnieje pewien statystycznie uchwytny zwizek midzy ilorazem inteligencji a karier zawodow, jeli bowiem bra pod uwag ycia due grupy ludzi traktowane jako cao, to okazuje si, e wiele osb o bardzo niskim ilorazie inteligencji wykonuje prace podrzdne, natomiast ci z wysokim zarabiaj z reguy bardzo dobrze, ale nawet bynajmniej nie odnosi si to do wszystkich. Jest wiele wyjtkw od reguy, zgodnie z ktr iloraz inteligencji pozwala przewidzie, jak si komu bdzie wiodo w yciu. Wyjtkw tych jest zbyt wiele, aby mona byo uzna, e potwierdzaj one t regu. W najlepszym wypadku iloraz inteligencji uczeni okrela okoo 20 procent czynnikw, ktre decyduj o sukcesie, co oznacza, e 80 procent zaley od innych
1 Histori Jasona H. opisano w artykule Warning by a Valedictorian Who Faced Prison, The New York Times, June 23, 1992.
36
Daniel Goleman
zmiennych. Jeden z autorw zajmujcych si tymi sprawami uj to tak: O miejscu jednostki w spoeczestwie decyduj w ogromnej mierze czynniki niezalene od ilorazu inteligencji, od jej przynalenoci do klasy spoecznej poczynajc, a na zwykym szczciu koczc.2 Potwierdzaj to nawet Richard Herrnstein i Charles Murray,, ktrzy w ksice The Bell Curve [Krzywa w ksztacie dzwonu] przyznaj ilorazowi inteligencji podstawowe znaczenie. Pisz oni: By moe byoby lepiej, gdyby student pierwszego roku, ktry uzyska w matematycznym tecie SAT 500 punktw, nie decydowa si od razu e zostanie matematykiem, jeli jednak chce prowadzi swj wasny interes, zosta senatorem albo zarobi milion dolarw, to nie powinien rezygnowa z tych marze [...] Zwizek pomidzy wynikami testu a tymi osigniciami znacznie osabia og innych cech, z ktrymi si rodzi.3 Interesuje mnie majcy kluczowe znaczenie zestaw tych innych cech zwany inteligencj emocjonaln, a obejmujcy takie talenty jak zdolno motywacji i wytrwao w deniu do celu mimo niepowodze, umiejtno panowania nad popdami i odoenia na pniej ich zaspokojenia, regulowania nastroju i niepoddawania si zmartwieniom upoledzajcym zdolno mylenia, wczuwania si w nastroje innych osb i optymistycznego patrzenia w przyszo. W odrnieniu od ilorazu inteligencji (z jego prawie stuletni histori bada prowadzonych na setkach tysicy osb) inteligencja emocjonalna jest pojciem nowym. Nikt nie potrafi jeszcze dokadnie powiedzie, ile rnic ujawniajcych si w cigu ycia midzy rnymi osobami da si wytumaczy odmiennym poziomem ich inteligencji emocjonalnej. Mimo to istniejce dane zdaj si wiadczy, e ten zbir cech moe mie wielki, czasami nawet wikszy ni iloraz inteligencji, wpyw na nasze ycie. I cho s tacy, ktrzy twierdz, e ilorazu inteligencji nie mog znaczco zmieni ani dowiadczenia yciowe, ani wyksztacenie, to wyka w Czci V, e dzieci mog przyswoi sobie decydujce umiejtnoci emocjonalne albo usprawni je, jeli zadamy sobie trud nauczenia ich tego. Inteligencja emocjonalna a los Pamitam koleg z grupy w Amherst College, ktry przed rozpoczciem studiw osign w testach SAT i innych testach badajcych osignicia w nauce pi ocen po 800 punktw, czyli wyniki mia doskonae. Mimo niezwykych zdolnoci intelektualnych przez wikszo czasu obija si, kad si pno spa i wstawa w poudnie, przez co opuszcza zajcia przedpoudniowe. Zdobycie dyplomu zajo mu dziesi lat. Iloraz inteligencji w niewielkim stopniu wyjania rne losy osb o mniej wicej takich samych widokach na przyszo, wyksztaceniu i zdolnociach. Kiedy porwnano zarobki, wydajno i pozycj zawodow dziewidziesiciu piciu byych studentw Uniwersytetu Harvarda z lat czterdziestych, ktrych losy yciowe ledzono a do osignicia przez nich wieku redniego, to okazao si, e ci, ktrzy uzyskiwali w czasie studiw najwysze oceny, nie osignli znaczco wikszych sukcesw ni ich koledzy, ktrzy mieli gorsze oceny. Nie byli te bardziej zadowoleni z ycia, a ich stosunki rodzinne, stosunki z przyjacimi i sprawy intymne te nie ukaday si lepiej.4
2 Howard Gardner, Cracking Open the IQ Box, The American Prospect, Winter 1995. 3 Richard Herrnstein, Charles Murray, The Bell Curve: Intelligence and Class Structure in American Life, New York: Free Press, 1994, s. 66. 4 George E. Vaillant, Adaptation to Life, Boston: Little, Brown,1977. Przecitna wynikw testw SAT w grupie harvardzkiej wynosia 584, przy maksymalnej moliwej do zdobycia liczbie punktw 800. Vaillant, pracujcy obecnie na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Harvarda, powiedzia mi, e wyniki testw s wzgldnie sab podstaw do snucia przewidywa o odniesieniu sukcesu w yciu przez mczyzn nalecych do tej majcej przewag nad innymi grupy.
37
Daniel Goleman
Podobnym dugookresowym programem bada objto 450 chopcw, w wikszoci synw emigrantw, z ktrych dwie trzecie pochodzio z rodzin yjcych z pomocy opieki spoecznej, a dorastali w Somerville w stanie Massachusetts, miejscowoci odlegej o par krokw od Harvardu i bdcej w owych czasach zbiorowiskiem rozpadajcych si slumsw. Iloraz inteligencji jednej trzeciej z nich wynosi poniej 90 punktw. Ale rwnie i tu mia on niewielki zwizek z tym, jak powodzio im si w pracy czy w innych dziedzinach ycia, bo na przykad 7 procent mczyzn o ilorazie inteligencji poniej 80 punktw pozostawao bez pracy przez a dziesi lub wicej lat, lecz przez taki sam okres mogo znale zatrudnienia rwnie 7 procent mczyzn o ilorazie inteligencji przekraczajcym 100 punktw. Oczywicie istnia (jak zawsze) pewien oglny zwizek midzy ilorazem inteligencji a statusem socjoekonomicznym w wieku czterdziestu siedmiu lat, jednak przyczyn duo wikszych rnic w poziomie ycia byy przejawiane ju od dziecistwa takie zdolnoci jak umiejtno radzenia sobie z niepowodzeniami, panowanie nad emocjami i wspycie z innymi ludmi.5 Przyjrzyjmy si te danym z trwajcego nadal programu bada osiemdziesiciu jeden najlepszych absolwentw szk rednich z Illinois z roku 1981. Wszyscy mieli, oczywicie, najwysz redni ocen w swoich szkoach. Jednak mimo i wietnie radzili sobie rwnie na studiach, uzyskujc znakomite oceny, to przed trzydziestk odnieli jedynie umiarkowane sukcesy w pracy zawodowej. Dziesi lat po ukoczeniu szkoy redniej tylko jeden na czterech znajdowa si w grupie ludzi w tym samym wieku, ktrzy osignli najwyszy szczebel kariery w obranej profesji, a wielu z nich radzio sobie duo gorzej. Karen Arnold, profesor pedagogiki na Uniwersytecie Bostoskim, ledzca razem z innymi naukowcami losy prymusw, wyjania: Sdz, e odkrylimy sumiennych ludzi, ktrzy wiedz, jak sobie radzi w tym systemie. Ale prymusi walcz z pewnoci o swe dobro tak samo, jak my wszyscy. Wiedzie, e dana osoba jest prymusem, to wiedzie tylko tyle, e on czy ona ma znakomite osignicia mierzone w skali ocen szkolnych. Nie mwi to nam nic o tym, jak reaguje na przeciwnoci losu.6 Na tym wanie polega problem: inteligencja teoretyczna, ktra przejawia si w wietnych ocenach w szkole, praktycznie nie przygotowuje do odpierania przeciwnoci - ani do korzystania z szans, ktre stawiaj przed nami zmienne koleje losu. A jednak mimo tego, e wysoki iloraz inteligencji nie gwarantuje ani dostatku, ani prestiu, ani szczcia w yciu, nasze szkoy i nasza kultura koncentruj si na zdolnociach naukowych, ignorujc inteligencj emocjonaln, zesp cech - niektrzy mogliby go nazwa charakterem - ktry rwnie ma wielkie znaczenie dla naszych indywidualnych losw. ycie emocjonalne jest dziedzin, ktr mona, podobnie jak czytanie czy matematyk, opanowa lepiej lub gorzej, a skada si na zesp specjalnych umiejtnoci. Stopie, w jakim dana osoba opanowaa te umiejtnoci, decyduje o tym, czy odniesie w yciu sukces czy zabrnie w lepy zauek; zdolno panowania nad swymi emocjami jest metazdolnoci, od ktrej zaley sposb wykorzystania przez nas pozostaych zdolnoci, wcznie z samym intelektem. Oczywicie, jest wiele drg prowadzcych do sukcesu i wiele dziedzin, w ktrych licz si przede wszystkim inne zdolnoci. W naszym, coraz bardziej opierajcym si na wiedzy fachowej spoeczestwie nale do nich z ca pewnoci umiejtnoci techniczne. Jest taki szkolny dowcip:
5 J.K. Felsman, G.E. Vaillant, Resilient Children as Adults: A 40-Year Study, w: E.J. Anderson, B.J. Cohler (red.), The Invulnerable Child, New York: Guilford Press,1987. 6 Karen Arnold, ktra wsplnie z Terrym Denny prowadzia na Uniwersytecie Stanowym Illinois badania nad prymusami, cytuje The Chicago Tribune z 29 maja 1992 r.
38
Daniel Goleman
Jak bdzie si za pitnacie lat nazywa tpak znajcy si tylko na technice? Odpowied: Szef. Jednak, jak przekonamy si w Czci III, inteligencja emocjonalna moe da dodatkow przewag w pracy nawet takim tpakom. Wiele dowodw wiadczy o tym, e ludzie, ktrzy s emocjonalnie sprawni - to jest dobrze znaj swoje emocje i potrafi nimi kierowa, waciwie odczytuj uczucia innych osb i umiej si do nich naleycie odnie - maj przewag nad innymi we wszystkich dziedzinach ycia, od romansw i intymnych zwizkw poczynajc, a na przyswajaniu niepisanych regu rzdzcych wewntrzn polityk rozmaitych organizacji i firm koczc. Osoby o dobrze wyksztaconych i rozwinitych umiejtnociach emocjonalnych s te na og bardziej zadowolone z ycia i dziaaj skuteczniej, poniewa opanoway biegle nawyki umysowe zwikszajce ich operatywno, natomiast osoby, ktre nie potrafi zapanowa nad swym yciem emocjonalnym, tocz wewntrzne walki ograniczajce ich zdolno skupienia si na pracy i jasnego mylenia. Inny rodzaj inteligencji Na tle swych bardziej towarzyskich rwienikw czteroletnia Judy mogaby si przygodnemu obserwatorowi wyda dzieckiem podpierajcym ciany, stronicym od innych albo niezbyt lubianym. W czasie zabawy nie bierze w niej zbyt aktywnego udziau i trzyma si nieco z boku. Jednak w rzeczywistoci Judy jest bystr obserwatork stosunkw towarzyskich panujcych w przedszkolnej grupie i chyba najlepiej ze wszystkich obecnych dzieci odgaduje przypywy i odpywy uczu u innych. Ta trafno obserwacji ujawnia si w chwili, gdy wychowawczyni proponuje zabaw w przedszkole. Przedszkole - kopia pokoju, w ktrym przebywa grupa Judy, z ulepionymi z plasteliny lalkami, ktre zamiast gw maj mae zdjcia dzieci i przedszkolanek - jest sprawdzianem umiejtnoci dostrzegania stosunkw midzyludzkich. Kiedy wychowawczyni prosi Judy, aby postawia kad dziewczynk i kadego chopca w tej czci pokoju, w ktrej najbardziej lubi si bawi - w kciku plastycznym, w kciku z klockami i tak dalej - Judy odtwarza wszystko wiernie i dokadnie. Poproszona nastpnie o umieszczenie chopcw i dziewczynek w towarzystwie dzieci, z ktrymi najchtniej si bawi, Judy czyni to bez wahania czy pomyek. Dokadno, z jak Judy odtwarza panujce w grupie stosunki i towarzyskie, wiadczy o tym, e sporzdzia ona sobie w gowie doskona map swej klasy. Taka spostrzegawczo u czteroletniego dziecka jest zjawiskiem wyjtkowym. Dziki swym zdolnociom Judy moe w przyszoci zabysn w dziedzinach w ktrych liczy si umiejtno postpowania z ludmi - od nawizywania kontaktw handlowych i zarzdzania a po dyplomacj. Odkrycie u Judy, i to w tak modym wieku, owego niezwykego talentu moliwe byo tylko dziki temu, e znalaza si w przedszkolu Eliota-Pearsona w miasteczku akademickim przy Uniwersytecie Tuftw, gdzie realizowano wwczas Projekt Spektrum, to jest program wychowania, ktrego celem jest rozwijanie rnych rodzajw inteligencji. Program Spektrum opiera si na zaoeniu, e repertuar ludzkich zdolnoci daleko wykracza poza zdolno opanowania pisania, czytania i liczenia, owo wskie pasmo umiejtnoci, na ktrych nauczaniu skupia si tradycyjna szkoa. Uznaje, e takie uzdolnienia jak spostrzegawczo spoeczna Judy s talentami, ktre szkoa powinna pielgnowa, a nie, jak to si zazwyczaj dzieje, ignorowa czy nawet tumi. Zachcajc dzieci do rozwijania penej skali zdolnoci, z ktrych bd w przyszoci korzysta, chcc odnosi sukcesy albo po prostu speni si w tym, co bd robi, szkoa staje si miejscem nauczania umiejtnoci yciowych.
39
Daniel Goleman
Wizjonerem, ktry doprowadzi do stworzenia Projektu Spektrum, jest Howard Gardner, psycholog z Harvard School of Education.7 Nadszed czas - powiedzia mi Gardner - aby poszerzy nasze pojcie spektrum talentw. Najwaniejszym wkadem, jaki moe wnie owiata do rozwoju dziecka, jest dopomoenie mu w znalezieniu dziedziny, ktra najbardziej odpowiada jego talentom, w ktrej bdzie kompetentnym fachowcem, w ktrej praca bdzie dawaa mu zadowolenie. Zupenie stracilimy to z pola widzenia. Zamiast tego poddajemy kadego edukacji, ktra najlepiej przygotowuje do zawodu profesora uniwersytetu, i oceniamy go wedle tego, czy spenia owe wskie kryteria sukcesu. Powinnimy powica mniej czasu na klasyfikowanie uczniw wedug uzyskiwanych przez nich ocen, a wicej na odkrywanie ich naturalnych predyspozycji czy uzdolnie i rozwijanie ich. S setki drg prowadzcych do sukcesu i wiele, wiele rnych zdolnoci, ktre pomog nam go odnie.8 Jeli ktokolwiek dostrzega ograniczenia dotychczasowych sposobw mylenia o inteligencji, to wanie Gardner. Wskazuje on, e dni chway i wietnoci testw badajcych inteligencj zaczy si podczas I wojny wiatowej, kiedy to poddano owym, wieo opracowanym przez Lewisa Termana, psychologa z Uniwersytetu Stanforda, testom dwa miliony Amerykanw. Byy to pierwsze przeprowadzone w tak masowej skali badania psychologiczne, a do ich zrealizowania wystarcza papier i owek. Podejcie to zdominowao na cae dziesiciolecia nasz sposb mylenia o inteligencji. Gardner okrela to mianem mylenia w kategoriach ilorazu inteligencji i opisuje tak: [oznacza to], e ludzie s albo bystrzy, albo nie, e takimi si rodz, e nie mona nic na to poradzi i e testy powiedz ci, czy jeste jednym z tych bystrych czy nie. Test SAT, ktremu poddaje si kandydatw na studia, opiera si na tym samym zaoeniu - e istnieje tylko jeden rodzaj uzdolnie, ktry okrela twoj przyszo. Ten rodzaj mylenia pokutuje w caym spoeczestwie. Wydana w 1983 roku ksika Gardnera Frames of Mind [Ramy umysu], ktra zyskaa szeroki rozgos, bya manifestem wykazujcym bdno pogldu, wedug ktrego iloraz inteligencji jest jej jedynym wskanikiem. Gardner stawia tam tez, e nie istnieje tylko jeden, monolityczny rodzaj inteligencji, lecz raczej szerokie spektrum rnych jej rodzajw, ktre uj mona w siedem podstawowych kategorii. Jego lista obejmuje dwa klasyczne rodzaje inteligencji szkolnej zdolnoci jzykowe i matematyczno-logiczne, ale rwnie zdolno orientacji przestrzennej, ktr odznaczaj si, powiedzmy, wybitni artyci i architekci, geniusz kinestetyczny, ktry przejawia si w pynnoci ruchw Marthy Graham czy Magica Johnsona, i talent muzyczny Mozarta czy Yo Yo Ma. Zamykaj j dwa oblicza tego, co Gardner nazywa inteligencj personaln: takie zdolnoci interpersonalne, jakie wykazuje wielki terapeuta, jak np. Carl Rogers, czy wiatowego formatu przywdca, jakim by Martin Luther King, oraz zdolnoci wewntrzpsychiczne, ktre ujawni si mog z jednej strony w byskotliwych koncepcjach kogo takiego jak Zygmunt Freud, a z drugiej, bez takiego rozgosu, w wewntrznym zadowoleniu, ktre daje harmonijne zestrojenie stylu ycia z naszymi prawdziwymi uczuciami. Najwaniejszym sowem w tej koncepcji inteligencji jest wielo. Model Gardnera wysuwa si daleko przed standardowy wzorzec ilorazu inteligencji jako jedynego i niezmiennego czynnika. Uwzgldnia on to, e testy, ktrych tyranii poddawalimy si przez cay okres nauki szkolnej poczynajc od tych, kierujcych do technikw lub do szk oglnoksztaccych, a koczc na testach SAT decydujcych o tym, kto moe pj na studia, i na jakie - opieraj si na
7 Gwnymi wsppracownikami Gardnera przy opracowywaniu Projektu Spektrum byli Mara Krechevsky i David Feldman. 8 Wywiad z Howardem Gardnerem na temat inteligencji wielorakiej zamieciem pt. Rethinking the Value of Intelligence Tests w The York Times Educational Supplement z 3 listopada 1986 roku. Od ta pory przeprowadzaem z nim wywiady kilkakrotnie.
40
Daniel Goleman
ograniczonym pojciu inteligencji, nie majcym zwizku z prawdziwym zakresem uzdolnie i umiejtnoci, ktre licz si w yciu o wiele bardziej ni iloraz inteligencji. Gardner przyznaje, e siedem jest arbitralnie wybran liczb na okrelenie rodzajw inteligencji; nie ma adnej magicznej liczby okrelajcej rnorodno ludzkich talentw. W pewnym momencie Gardner i jego wsppracownicy rozszerzyli sw list do dwudziestu rnych odmian inteligencji. Na przykad inteligencja interpersonalna podzielona zostaa na cztery rne zdolnoci: uzdolnienia przywdcze, zdolno pielgnowania zwizkw z innymi i zawierania przyjani, zdolno rozwizywania konfliktw i talent do przeprowadzania tego rodzaju analiz spoecznych, jakim odznacza si Judy. To zrnicowane spojrzenie na inteligencj ukazuje nam bogatszy i peniejszy obraz zdolnoci dziecka i potencjalnych moliwoci odniesienia przez nie sukcesu w yciu ni standardowy iloraz inteligencji. Kiedy dzieci objte Programem Spektrum oceniono wedug skali inteligencji Stanforda-Bineta, bdcej niegdy probierzem testw do badania inteligencji, oraz wedug zestawu testw do mierzenia Gardnerowskiego spektrum inteligencji, okazao si, e nie ma adnego znaczcego zwizku midzy wynikami osiganymi przez nie w tych dwch testach.9 Picioro dzieci o najwyszym ilorazie inteligencji (od 125 do 133) wykazywao rny poziom w zakresie dziesiciu uzdolnie, ktre mierzy test Spektrum. Na przykad, jedno z tej pitki najbystrzejszych wedug standardowych testw do badania inteligencji dzieci byo uzdolnione w trzech dziedzinach, troje w dwch, a jedno tylko w jednej spord mierzonych testami Spektrum. Przy tym rozrzut tych uzdolnie by znaczny: czworo dzieci miao uzdolnienia muzyczne, dwoje plastyczne, dwoje jzykowe, jedno miao talent do rozumienia stosunkw spoecznych i jedno do logiki. adne z tej pitki nie byo uzdolnione ruchowo, dobre w liczeniu i mechanice; prawd mwic koordynacja ruchowa i liczenie byy sabymi punktami dwojga z nich. Gardner wycign z tego wniosek, e skala Stanforda-Bineta nie pozwala przewidzie, kto osignie dobre wyniki w dziedzinach mierzonych ogem testw Spektrum lub ich spjnym podzbiorem. Z drugiej strony, wyniki testw Spektrum daj rodzicom i nauczycielom jasne wskazwki co do tego, jakimi dziedzinami: mog spontanicznie zainteresowa si dzieci i w jakiego typu szkoach bd sobie radziy wystarczajco dobrze, by rozwin swe pasje i osign z czasem biego, a nawet mistrzostwo w wybranej dyscyplinie. Pogldy Gardnera na wielorako rodzajw inteligencji podlegaj cigej ewolucji. Mniej wicej dziesi lat po pierwszym przedstawieniu drukiem swej teorii, da on takie oto zwize streszczenie koncepcji inteligencji personalnej:
Inteligencja interpersonalna jest zdolnoci rozumienia innych osb: tego, co nimi kieruje, jak pracuj, jak pracowa wsplnie z nimi. Odnoszcy sukcesy handlowcy, politycy, nauczyciele, klinicyci i przywdcy polityczni s wedug wszelkiego prawdopodobiestwa jednostkami o wysokim poziomie inteligencji interpersonalnej. Inteligencja intrapersonalna [...] jest podobn waciwoci, tyle e skierowan do wewntrz. Jest to zdolno stworzenia dokadnego, odpowiadajcego rzeczywistoci modelu samego siebie i korzystania z tego modelu dla skutecznego dziaania.10
9 Porwnanie testw do mierzenia ilorazu inteligencji i zdolnoci uczonych i rozwijanych w ramach programu Spectrum przeprowadzili w jednym z rozdziaw swej ksiki Multiple Intelligences: The Theory in Practice, New York: Basic Books,1993, Howard Gardner i Mara Krechevsky. 10 Howard Gardner, Multiple Intelligences, s. 9.
41
Daniel Goleman
W sformuowanej gdzie indziej definicji Gardner stwierdza, e sednem inteligencji interpersonalnej jest zdolno rozrniania i waciwego reagowania na nastroje, temperamenty, motywacje i pragnienia innych osb. Do inteligencji intrapersonalnej, ktra jest kluczem do samopoznania, zalicza dostp do swych wasnych uczu i zdolno rozrniania ich oraz polegania na nich w kierowaniu swym zachowaniem.11 Spock kontra Data, czyli kiedy poznanie nie wystarcza Jest pewien wymiar inteligencji interpersonalnej, na ktry wprawdzie czsto wskazuje Gardner, ale ktrym mao si zajmuje w swoich pracach, a mianowicie rola emocji. By moe jest tak dlatego, e - jak sam mi zasugerowa - na jego teori silny wpyw wywar stworzony przez psychologi kognitywn model umysu. A zatem jego koncepcja inteligencji podkrela rol poznania - zrozumienia samego siebie i innych osb, kierujcych nami i innymi, motyww, naszych zwyczajw pracy i zwyczajw innych osb oraz wykorzystania tej intuicyjnej wiedzy w kierowaniu naszym wasnym yciem i stosunkach z innymi osobami. Jednak podobnie jak sfera wyczucia ruchw, w ktrej fizyczna wietno przejawia si niewerbalnie, sfera emocji znajduje si poza zasigiem jzyka i poznania. Cho w Gardnerowskich opisach inteligencji personalnej jest do miejsca na uwzgldnienie gry emocji i panowania nad nimi, to ani on, ani jego wsppracownicy nie zajli si zbyt szczegowo rol, jak odgrywaj w tej inteligencji uczucia, koncentrujc si bardziej na mylach o uczuciach. Takie nastawienie sprawia, e - by moe niewiadomie - pozostawiaj oni nie zbadane morze emocji, ktre powoduj, e nasze ycie wewntrzne jest tak zoone, podniecajce i czsto takie zagadkowe. Pozostaje rwnie do zbadania zarwno to, w jakim sensie inteligencja obecna jest w emocjach, jak i to, w jakim sensie mona wnie inteligencj do emocji. Nacisk, jaki Gardner kadzie na elementy kognitywne w obu odmianach inteligencji personalnej, odzwierciedla ducha czasu, ktry uksztatowa jego pogldy. Nadmierne akcentowanie przez psychologi poznania nawet w sferze emocji jest czciowo rezultatem pewnego dziwacznego zakrtu dziejw tej nauki. W poowie obecnego stulecia psychologi akademick zdominowali behawioryci pokroju B.F. Skinnera, ktrzy uwaali, e bada z naukow precyzj mona jedynie zachowanie, poniewa jest ono czym obiektywnie, z zewntrz, postrzeganym. Wszystkie pozostae dziedziny ycia wewntrznego, w tym rwnie emocje, wyczyli z pola zainteresowa nauki. Pniej, wraz z nadejciem pod koniec lat szedziesitych rewolucji kognitywnej, psychologia zwrcia si w inn stron i skoncentrowaa na sposobach, w jakie umys rejestruje i gromadzi informacje, oraz na naturze inteligencji. Jednak emocje nadal znajdoway si poza sfer jej zainteresowania. Kognitywici uwaali, e inteligencja oznacza chodne, beznamitne analizowanie i przetwarzanie faktw. W ich ujciu jest ona hiperracjonalna, zupenie jak Mr. Spock, posta z serialu Podre gwiezdne [Star Trek], ktry jest archetypem suchych bitw informacji, nie zmconych adnym uczuciem, i ucielenieniem pogldu, wedle ktrego w inteligencji nie ma miejsca na emocje, zaciemniajce jedynie obraz naszego ycia umysowego. Kognitywici, ktrzy przyjli ten pogld, dali si zwie iluzji, obierajc za operacyjny model umysu komputer i zapominajc, e sie pocze mzgowych tkwi w brudnej, pulsujcej kauy zwizkw biochemicznych i w niczym nie przypomina sterylnych, uporzdkowanych pytek krzemowych, z ktrych poczenia powstaa owa metafora na okrelenie umysu. Tworzone przez
11 Howard Gardner, Thomas Hatch, Multiple Intelligences Go to School, Educational Researcher 18, 8 (1989).
42
Daniel Goleman
psychologw kognitywnych modele opracowywania przez umys informacji nie uwzgldniay faktu, e racjonalnoci kieruj uczucia i e mog te one j pogry. Model kognitywny jest pod tym wzgldem zuboonym obrazem umysu, gdy nie wyjania naporu uczu, ktre nadaj intelektowi specyficzne zabarwienie. Aby wytrwa w tym pogldzie, kognitywici musieli ignorowa zwizki midzy stworzonymi przez siebie modelami umysu a wasnymi nadziejami i obawami, ktniami maeskimi i zazdroci wobec odnoszcych wiksze sukcesy kolegw - cay ten zalew uczu, ktre nadaj yciu smak i ksztatuj jego pilne potrzeby, w kadej chwili wpywajc (ujemnie lub dodatnio) na to, jak opracowywane s informacje. Wypaczony naukowy obraz ycia umysowego pozbawionego emocji, ktry przez ostatnich osiemdziesit lat ukierunkowywa badania nad inteligencj, stopniowo, w miar jak psychologia zaczyna zauwaa istotn rol uczu w myleniu, zmienia si. Podobnie jak nastpca Spocka niejaki Data (Podre gwiezdne. Nastpne pokolenie) psychologia zaczyna docenia zarwno si i zalety emocji w yciu umysowym, jak i wynikajce std zagroenia. W kocu, jak widzi Data (chciaoby si powiedzie: ku swej konsternacji, gdyby mg odczuwa konsternacj), jego chodna logika zawodzi i nie podpowiada waciwego ludzkiego rozwizania. Nasza ludzko objawia si najpeniej w naszych uczuciach. Data stara si czu, wiedzc, e brakuje mu czego istotnego. Potrzebuje przyjani, lojalnoci; podobnie jak Blaszany Czowiek w Czarowniku z Krainy Oz nie ma on serca. Poniewa brak mu zmysu lirycznego waciwego uczuciu, moe pisa wiersze czy gra utwory muzyczne z techniczn wirtuozeri, ale nie potrafi odczuwa pulsujcych w tych utworach namitnoci. Z tsknoty Daty za sam tsknot pynie nauka, e w chodnym, kognitywnym obrazie ludzkiego umysu zupenie brakuje wyszych wartoci ludzkiego serca wiary, nadziei, oddania, mioci. Emocje wzbogacaj; umys, model, ktry ich nie uwzgldnia, jest modelem zuboonym. Kiedy zwrciem Gardnerowi uwag, e czciej zajmuje si mylami o uczuciach albo metapoznaniu ni samymi uczuciami, przyzna, e skania si do traktowania inteligencji w sposb kognitywny, ale doda: Kiedy pisaem po raz pierwszy o rodzajach inteligencji personalnej, mwiem o emocjach, szczeglnie przedstawiajc swoj koncepcj inteligencji intrapersonalnej, ktrej jednym ze skadnikw jest emocjonalne dostrojenie si do samego siebie. Natomiast dla inteligencji interpersonalnej zasadnicze znaczenie maj czuciowe sygnay trzewiowe. Jednak w praktyce teoria wielorakiej inteligencji w swej rozwinitej postaci skupia si raczej na metapoznaniu [to znaczy na uwiadomieniu sobie swoich wasnych procesw mylowych] ni na penym zakresie zdolnoci emocjonalnych. Mimo to Gardner docenia znaczenie zdolnoci emocjonalnych i towarzyskich w chaosie ycia. Wskazuje, e wiele osb o ilorazie inteligencji powyej 160 pracuje dla ludzi o ilorazie nie przekraczajcym 100, jeli ci pierwsi odznaczaj si sab, a ci drudzy wysok inteligencj intrapersonaln. Natomiast w yciu codziennym aden rodzaj inteligencji nie jest tak wany, jak inteligencja interpersonalna. Jeli jej nie masz, podejmujesz niewaciwe decyzje o tym, z kim si oeni czy za kogo wyj za m, jak podj prac i tak dalej. Musimy ksztaci oba rodzaje inteligencji personalnej u dzieci i powinna to robi szkoa. Czy emocje mog by inteligentne? Aby lepiej zrozumie, jak moe wyglda takie ksztacenie, musimy si zwrci do innych teoretykw, podajcych w kierunku wytyczonym przez Gardnera, a szczeglnie psychologa z Uniwersytetu Yale, Petera Saloveya, ktry bardzo szczegowo przedstawi sposoby poczenia
43
Daniel Goleman
inteligencji z emocjami.12 Nie s to adne rewelacje, bowiem w ostatnich latach nawet najbardziej zagorzali zwolennicy ilorazu inteligencji starali si sporadycznie raczej wprowadza emocje do sfery inteligencji ni traktowa emocje i inteligencj jako dwa przeciwstawne terminy. I tak E.L. Thorndike, wybitny psycholog, ktry w latach dwudziestych i trzydziestych przyczyni si do upowszechnienia koncepcji ilorazu inteligencji, zaproponowa w artykule zamieszczonym w Harpers Magazine, aby jeden z aspektw inteligencji emocjonalnej, inteligencj spoeczn, czyli zdolno rozumienia innych i mdrego postpowania w stosunkach z innymi ludmi, traktowa jako aspekt ilorazu inteligencji. Inni psychologowie mieli w owym czasie bardziej cyniczny pogld na inteligencj spoeczn, ujmujc j w kategoriach umiejtnoci manipulowania innymi ludmi - nakaniania ich do robienia tego, co chcesz, bez wzgldu na to, czy oni sami chc tego czy nie. adna z tych definicji inteligencji spoecznej nie zdobya specjalnego uznania teoretykw ilorazu inteligencji i wydany w roku 1960, cieszcy si du popularnoci podrcznik opisujcy testy do badania inteligencji okrela inteligencj spoeczn mianem bezuytecznej koncepcji. Jednak inteligencji personalnej nie sposb lekceway, przede wszystkim dlatego, e pojcie to zgadza si z intuicj i zdrowym rozsdkiem. Kiedy na przykad Robert Sternberg, inny psycholog z Yale, poprosi rnych ludzi o opisanie osoby inteligentnej, wrd gwnych jej cech znalazy si praktyczne ludzkie zdolnoci. Bardziej systematyczne badania doprowadziy Sternberga do tego samego wniosku, do jakiego doszed Thorndike - e inteligencja spoeczna jest czym innym ni zdolnoci szkolne; jest ona zarazem kluczowym elementem tego czego, co sprawia, e ludzie dobrze sobie radz w praktycznych sprawach yciowych. Wrd rnych rodzajw inteligencji praktycznej, ktre, na przykad, s bardzo cenione w miejscu pracy, poczesne miejsce zajmuje specyficzna wraliwo, ktra pozwala skutecznie dziaajcym menederom wychwytywa nie wypowiedziane komunikaty.13 W ostatnich latach coraz wicej psychologw dochodzi do podobnych wnioskw, zgadzajc si z Gardnerem, e stare koncepcje ilorazu inteligencji obracaj si wok wskiego pasma uzdolnie jzykowych i matematycznych i e dobry wynik uzyskany w tecie mierzcym ten iloraz jest przede wszystkim prognostykiem sukcesw w szkole albo karierze profesorskiej, natomiast w o wiele mniejszym stopniu zapowiedzi powodzenia w pozaakademickich dziedzinach ycia. Psychologowie ci - wrd nich Sternberg i Salovey - przyjli szersze rozumienie inteligencji, starajc si okreli to pojcie na nowo, a przede wszystkim wczy do wszystkie te cechy czy kategorie, ktre s potrzebne, by odnie w yciu sukces. Ten kierunek bada prowadzi nas na powrt do oceny tego, jak faktycznie rol odgrywa inteligencja personalna albo emocjonalna. Salovey wcza Gardnerowsk inteligencj personaln do swej podstawowej definicji inteligencji emocjonalnej, rozcigajc okrelone tym mianem zdolnoci na pi podstawowych dziedzin:14 1. Znajomo wasnych emocji. Podstaw inteligencji emocjonalnej jest samowiadomo rozpoznawanie uczucia w chwili, kiedy nas ogarnia. Jak zobaczymy w rozdziale IV, zdolno ledzenia uczu minuta po minucie odgrywa kluczow rol we wgldzie w samego siebie i samozrozumieniu. Niezdolno rozpoznania naszych prawdziwych uczu wydaje nas na ich ask i nieask. Osoby, ktre orientuj si w swoich uczuciach, lepiej kieruj swoim yciem.
12 Ten model inteligencji emocjonalnej przedstawili po raz pierwszy Peter Salovey i John D. Mayer, Emotional Intelligence, Imagination, Cognition and Personality 9 (1990), s. 185211. 13 Robert J. Sternberg, Beyond IQ., New York: Cambridge University Press, 1985. 14 T podstawow definicj inteligencji emocjonalnej daj Salovey i Mayer w Emotional Intelligence, s. 189.
44
Daniel Goleman
Wiedz, co naprawd czuj, kiedy podejmuj rne decyzje, od tego, kogo polubi poczynajc, a na tym, jak wybra prac, koczc. 2. Kierowanie emocjami. Panowanie nad emocjami, tak aby byy waciwe w kadej sytuacji, jest zdolnoci opierajc si na samowiadomoci. W rozdziale V przeanalizujemy zdolno uspokajania si, otrzsania si ze smutku, niepokoju i irytacji oraz konsekwencje niedostatku tej podstawowej umiejtnoci emocjonalnej. Osoby, u ktrych zdolno ta jest sabo rozwinita, musz stale walczy z niemiymi uczuciami, natomiast te, ktre posiadaj j w duym stopniu, potrafi o wiele szybciej doj do rwnowagi po porakach i niepowodzeniach. 3. Zdolno motywowania si. Jak pokae rozdzia VI, podporzdkowywanie emocji obranym celom ma zasadnicze znaczenie dla koncentracji uwagi, samomotywacji i opanowania oraz twrczej pracy. Samokontrola emocjonalna - odkadanie w czasie zaspokajania pragnie i tumienie popdliwoci - ley u podstaw wszelkich osigni, a zdolno wprawiania si w stan uniesienia twrczego umoliwia wybitne osignicia we wszystkich dziedzinach. Osoby obdarzone tak zdolnoci, uzyskuj wspaniae wyniki we wszystkim, do czego si wezm. 4. Rozpoznawanie emocji u innych. Empatia, opierajca si na wasnej samowiadomoci uczuciowej, jest fundamentaln umiejtnoci obcowania z ludmi. W rozdziale VII zbadamy korzenie empatii, spoeczne koszty emocjonalnej guchoty i przyczyny, ktre powoduj, e empatia rodzi altruizm. Osoby posiadajce zdolno empatii s bardziej wyczulone na subtelne sygnay spoeczne wskazujce, czego chc inni lub czego im potrzeba. Dziki temu sprawdzaj si w zawodach wymagajcych troskliwoci i opieki nad innymi oraz w zarzdzaniu, s lepszymi nauczycielami i sprzedawcami. 5. Nawizywanie i podtrzymywanie zwizkw z innymi. Sztuka nawizywania kontaktw polega w duej mierze na umiejtnoci kierowania emocjami innych osb. W rozdziale VIII zajmiemy si kompetencj spoeczn i zwizanymi z ni szczeglnymi umiejtnociami. S to zdolnoci, ktre zapewniaj popularno, penienie rl przywdczych i skuteczno w stosunkach interpersonalnych.. Osoby obdarzone tymi zdolnociami wietnie sobie radz we wszystkich sprawach, ktre polegaj na dobrych kontaktach z innymi, byszcz w tych dziedzinach. Oczywicie, ludzie rni si zdolnociami w kadej z tych sfer; niektrzy z nas mog sobie zupenie dobrze radzi z, powiedzmy, tumieniem wasnego niepokoju, ale nie potrafi umierzy niepokoju innych. Niewtpliwie poziom naszych zdolnoci zaley od systemu nerwowego, ale, jak si przekonamy, nasz umys jest niezwykle plastyczny i otwarty. Niedostatkom umiejtnoci emocjonalnych mona zaradzi, poniewa kada z tych sfer jest w znacznym stopniu zespoem nawykw i reakcji i przy odpowiednim wysiku mona zwikszy jej zakres. Iloraz inteligencji a inteligencja emocjonalna Iloraz inteligencji i inteligencja emocjonalna s nie tyle przeciwstawnymi, ile raczej rnymi zespoami zdolnoci. U wszystkich intelekt miesza si z emocjami, osoby o wysokim ilorazie inteligencji i niskim poziomie inteligencji emocjonalnej (albo o niskim ilorazie i wysokim poziomie inteligencji emocjonalnej) spotyka si, wbrew stereotypom, do rzadko. W istocie rzeczy istnieje pewna korelacja midzy ilorazem inteligencji a pewnymi aspektami inteligencji emocjonalnej, ale zwizek ten jest tak saby, e oba typy wydaj si istnie niezalenie. Trzeba tu od razu powiedzie, e nie ma i by moe nigdy nie bdzie podobnych do znanych nam testw
45
Daniel Goleman
do badania inteligencji prostych metod mierzenia inteligencji emocjonalnej. Aczkolwiek prowadzi si szerokie badania nad kadym z jej skadnikw, niektre z nich, na przykad empati, najlepiej bada si, sprawdzajc zdolno danej osoby do poradzenia sobie z konkretnym zadaniem, polegajcym - powiedzmy - na okreleniu uczu osb przedstawionych na tamie wideo na podstawie wyrazu ich twarzy. Opierajc si na mierniku, ktry nazywa mianem elastyczno ego, sucym do pomiaru cech wchodzcych w zakres inteligencji emocjonalnej, Jack Block, psycholog z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, dokona porwnania obu tych teoretycznie niezalenych i ujtych w czystej postaci typw inteligencji.15 Wyniki tego porwnania mwi same za siebie. Typ wysokiej inteligencji wedle pomiarw jej ilorazu jest w czystej (tzn. pomijajcej inteligencj emocjonaln) postaci niemal karykatur intelektu; wykazuje wielk sprawno w rozwizywaniu problemw teoretycznych, ale jest zupenie bezradny w sferze praktycznych spraw yciowych i stosunkw midzyludzkich. Istniej niewielkie rnice midzy mczyznami i kobietami. Typowy mczyzna o wysokim ilorazie inteligencji ma, co nie jest adnym zaskoczeniem, szeroki wachlarz zainteresowa intelektualnych. Jest ambitny i produktywny, odpowiedzialny i uparty, nie drcz go adne wtpliwoci ani niepokoje co do wasnej osoby. Na og odnosi si rwnie do wszystkich i wszystkiego krytycznie i protekcjonalnie, jest grymany i ma zahamowania, jest oziby seksualnie i nieczuy na wraenia zmysowe, nie okazuje adnych uczu i do wszystkiego podchodzi z dystansem, jest emocjonalnie lepy i zimny. Natomiast mczyni wykazujcy si wysok inteligencj emocjonaln s nastawieni towarzysko i otwarci, maj yczliwy stosunek do otoczenia, nie s lkliwi ani nie zdradzaj skonnoci do martwienia si i ruminacji (przeuwania myli i dozna). Maj oni skonno do powicania swego czasu i energii na rzecz innych ludzi i spraw, chtnie bior na siebie odpowiedzialno za to czy za tamto, wspczuj innym i okazuj im troskliwo, rozpatruj wszystko w kategoriach etycznych. Ich ycie emocjonalne jest bogate, a uczucia wyraane s stosownie, s zadowoleni z siebie, z innych i ze spoecznej rzeczywistoci, w ktrej przyszo im y. Kobiety o czysto teoretycznej wysokiej inteligencji, mierzonej jej ilorazem, wykazuj si - jak mona si byo spodziewa - du sprawnoci intelektualn, nie maj kopotw z wyraaniem swych myli, ceni sprawy wymagajce wysiku umysowego, a zakres ich zainteresowa intelektualnych i estetycznych jest bardzo szeroki. Maj te skonno do niepokojenia si byle czym, przeuwania myli i obwiniania si, a take niech do otwartego okazywania zoci (cho okazuj j porednio). Oglnie biorc, nastawione s introspekcyjnie, do wewntrz. Natomiast kobiety o wysokiej inteligencji emocjonalnej s z reguy bardziej pewne siebie i wyraaj wprost, co czuj, a ycie nie jest dla nich bezsensown egzystencj. Podobnie jak mczyni s one yczliwe, otwarte i towarzyskie. Swoje uczucia wyraaj stosownie i w umiarkowany sposb (a nie, powiedzmy, wybuchami, ktrych pniej auj), dobrze radz sobie ze stresem. Ta rwnowaga emocjonalna pozwala im na atwe nawizywanie kontaktw; poniewa s z siebie zadowolone, wesoe i reaguj na wszystko spontanicznie, a przy tym odbieraj
15 Jack Block, Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley, maszynopis nie publikowany, luty 1995. Block, zamiast pojcia inteligencja emocjonalna, uywa okrelenia elastyczno ego, ale uwaa, e gwne skadniki tej elastycznoci obejmuj samoregulacj emocjonaln, przystosowawcze panowanie nad impulsami, przekonanie o skutecznoci swoich stara i inteligencj spoeczn. Poniewa s to gwne elementy inteligencji emocjonalnej, elastyczno ego traktowa mona jako zastpcz miar inteligencji emcojonalnej, podobnie jak wyniki testw osigni szkolnych jako miernik ilorazu inteligencji. Block przeanalizowa dane z wieloletnich bada, ktrymi objto setk mczyzn i kobiet w wieku kilkunastu lat i ktre kontynuowano a do osignicia przez nich dwudziestu paru lat, i korzystajc z metod statystycznych oszacowa osobowociowe i zachowaniowe korelaty wysokiego ilorazu inteligencji niezalenie od inteligencji emocjonalnej oraz inteligencji emocjonalnej niezalenie od ilorazu inteligencji. Stwierdza on, e pomidzy ilorazem inteligencji a elastycznoci ego istnieje pewna korelacja, ale e s one niezalenymi od siebie sferami.
46
Daniel Goleman
wszystkie wraenia zmysowe. W odrnieniu od kobiet reprezentujcych typ czysto intelektualny rzadko odczuwaj niepokj, maj poczucie winy i przeuwaj swe myli. S to, rzecz jasna, wyimaginowane portrety osb, u ktrych omawiane cechy przejawiaj si w najwyszym nasileniu - idealne wcielenia dwch rnych zespow zdolnoci, bowiem w rzeczywistoci u wszystkich inteligencja emocjonalna i teoretyczna zmieszane s w rnych proporcjach. Daj one jednak wgld w to, co kady z tych wymiarw wnosi do naszej osobowoci. Obrazy te nakadaj si na siebie w takim stopniu, w jakim dana osoba cechuje si zarwno inteligencj poznawcz, jak i emocjonaln. Tak czy inaczej, inteligencja emocjonalna jest rdem cech, ktre sprawiaj, e jestemy bardziej ludzcy i odznaczamy si tym, co kady czowiek winien posiada.
47
Daniel Goleman
Rozdzia IV Pozna siebie

JAK MWI STARA JAPOSKA PRZYPOWIE, pewien skory do zwady samuraj przyszed do mistrza Zen z daniem, aby wyjani mu, na czym polega rnica midzy piekem a niebem. Mnich jednak odpar z szyderstwem: Jeste zwykym gburem. Nie mam zamiaru marnowa czasu na rozmowy z takimi jak ty. Uraony samuraj wpad we wcieko i wydobywszy miecz z pochwy krzykn: Zabij ci za t impertynencj! To wanie - odpowiedzia spokojnie mnich - jest pieko. Zaskoczony prawdziwoci sw mnicha, samuraj uspokoi si, schowa miecz i zoy gboki ukon, dzikujc za wyjanienie. A to - rzek mnich - jest niebem. Nage uwiadomienie sobie przez samuraja, e dziaa w ten a nie inny sposb, bo jest rozgniewany i podraniony, ukazuje nam zasadnicz rnic midzy owadniciem przez jakie uczucie a uwiadomieniem sobie tego faktu. Zalecenie Sokratesa: Poznaj siebie odnosi si do tego wanie kamienia wgielnego inteligencji emocjonalnej, jakim jest uwiadamianie sobie swoich uczu w chwili, kiedy nas ogarniaj. Na pierwszy rzut oka moe si wydawa, e nasze uczucia s oczywiste; w chwilach refleksji i zadumy przypominamy sobie, e czasami nie zwracalimy zbytniej uwagi na to, co rzeczywicie czujemy w stosunku do kogo czy czego albo uwiadomilimy sobie swoje uczucia zbyt pno. Psychologowie uywaj na okrelenie uwiadamiania sobie wasnych procesw mylowych do niezgrabnego terminu metapoznanie (metacognition), natomiast uwiadamianie sobie wasnych uczu okrelaj mianem metanastroju (metamood). Ja wol termin samowiadomo, ktry oznacza zwracanie uwagi na emocje.1 W tym stanie autorefleksyjnej wiadomoci umys obserwuje i bada samo dowiadczenie, wcznie z emocjami.2 Owa cecha wiadomoci bliska jest opisanej przez Freuda rwnomiernie rozoonej uwadze, ktr zaleca on osobom chccym uprawia psychoanaliz. Uwaga ta skupia si bezstronnie na wszystkim, co przenika nasz wiadomo, odgrywajc rol zainteresowanego tym, co si dzieje, ale nie reagujcego wiadka. Niektrzy psychoanalitycy nazywaj to obserwujcym ego, czyli zdolnoci wiadomoci umoliwiajc psychoanalitykowi ledzenie swoich wasnych reakcji na to, co mwi pacjent i co podtrzymuje proces swobodnych skojarze zachodzcych w jego umyle.3 Taka samowiadomo zdaje si wymaga pobudzenia kory mzgowej, szczeglnie jej obszarw jzykowych, ktre nastawiaj si na odkrywanie i nazywanie wzbudzonych w nas emocji. Samowiadomo nie jest uwag, nad ktr zyskuj kontrol emocje, zmuszajc j do wyolbrzymiania tego, co postrzegamy i przesadnego reagowania na owe postrzeenia. Jest ona raczej stanem neutralnym dajcym moliwo autorefleksji w chwilach, kiedy targaj nami silne emocje. Zdaje si, e podobny stan umysu a przedstawia William Styron, opisujc wasn gbok
1 Terminu samowiadomo uywam tu w odniesieniu do refleksyjnego, introspektywnego skupienia na swoich wasnych przeyciach. 2 Zob. te: Jon Kabat-Zinn, Wherever You Go, There You Are, New York: Hyperion, 1994. 3 Wnikliwe porwnanie skupionego podejcia psychoanalityka i samowiadomoci znale mona w: Mark Epstein, Thoughts Without a Thinker, New York: Basic Books,1995. Epstein zauwaa, e jeli dobrze wyksztaci si t zdolno, to moe ona zej poniej progu obserwatora i sta si elastyczniejszym i odwaniejszym rozwinitym ego, zdolnym do objcia sw uwag caoci ycia.
48
Daniel Goleman
depresj. Stwierdza, e mia uczucie, jakby towarzyszyo mu drugie ja, widmowy obserwator, ktry, nie dzielc otpienia swego sobowtra, moe przyglda si z beznamitn ciekawoci, jak zmaga si jego towarzysz.4 W swej najdoskonalszej postaci samoobserwacja jest wanie tak spokojn wiadomoci naszych namitnych czy wzburzonych uczu. W najmniej wyrazistej formie przejawia si po prostu jako pozostawanie nieco na uboczu tego, co przeywamy, jako rwnolegy strumie wiadomoci, ktry przepywa jakby ponad tym, czego dowiadczamy (a wic jest meta wiadomoci), ogarniajc to, co si dzieje, a nie dajc si owadn wydarzeniom. Na tym wanie polega rnica midzy, na przykad, wciekoci na kogo a autorefleksyjn myl: To co czuj, to zo pojawiajc si w chwili, kiedy jestemy ni ogarnici. Ujmujc to w kategoriach neuronowej mechaniki wiadomoci, uzna trzeba, e owa subtelna zmiana w aktywnoci umysowej sygnalizuje prawdopodobnie, i obwody kory mzgowej ledz odczuwan w danym momencie emocj, co jest pierwszym krokiem ku uzyskaniu nad ni kontroli. wiadomo emocji, ktre odczuwamy, jest podstawow zdolnoci emocjonaln, na ktrej nadbudowuj si inne, takie jak samokontrola emocjonalna. Krtko mwic, samowiadomo oznacza - ujmujc to sowami Johna Mayera, psychologa z Uniwersytetu New Hampshire, ktry wesp z Peterem Saloveyem jest twrc teorii inteligencji emocjonalnej - uwiadamianie sobie zarwno swego nastroju, jak i myli o tym nastroju.5 Samowiadomo moe by stanem spokojnego, pozbawionego jakichkolwiek elementw oceny skupienia na wasnych mylach i emocjach. Mayer stwierdza jednak, e to skupienie moe by mniej lub bardziej beznamitne, poniewa do typowych myli zdradzajcych samowiadomo emocjonaln nale: Nie powinienem odczuwa czego takiego, To, co teraz myl, podniesie mnie na duchu, a w wypadku bardziej ograniczonej samowiadomoci: Nie myl o tym, bdca reakcj na co bardzo przykrego czy przygnbiajcego. Aczkolwiek istnieje logiczna rnica midzy uwiadomieniem sobie swoich uczu a podjciem dziaa zmierzajcych do ich zmiany, to Mayer stwierdzi, e zazwyczaj oba stany wystpuj cznie - rozpoznanie u siebie zego nastroju rwnoznaczne jest z chci pozbycia si go. Rozpoznanie to rni si jednak od wysikw, ktre podejmujemy, aby powstrzyma siebie lub inn osob od dziaania pod wpywem impulsu emocjonalnego. Kiedy mwimy dziecku, ktre w zoci chce uderzy towarzysza zabawy, Nie rb tego!, to moemy wprawdzie nie dopuci do wyadowania zoci, ale jej nie ugasimy. Myli dziecka i tak pozostan skoncentrowane na tym, co wywoao zo - Ale on zabra moj zabawk! - i gniew nadal w nim kipi. Samowiadomo ma potny wpyw zwaszcza na silne niechtne uczucia, poniewa uwiadomienie sobie, e: To, co teraz czuj, to zo - daje mi wiksz swobod dziaania: nie tylko moliwo postpienia zgodnie z tym impulsem, ale rwnie niepoddania mu si. Mayer stwierdza, e mona wyoni trzy podstawowe kategorie osb rnicych si sposobem postrzegania emocji i reagowania na nie:6 wiadomi swych uczu. Zdajc sobie spraw z tego, w jakim nastroju si znajduj, osoby takie maj, co zrozumiae, pewne pojcie o swoim yciu emocjonalnym. Jasny obraz wasnych emocji wpywa by moe na wytworzenie si u nich swoistych cech osobowoci,
4 William Styron, Darkness Visible: A Memoir of Madness, New York: Random House, 1990, s. 64. 5 John D. Mayer, Alexander Stevens, An Emerging Understanding of the Reflective (Meta) Experience of Mood, maszynopis nie publikowany, 1993. 6 Mayer i Stevens, An Emerging Understanding. Niektre z okrele tych stylw samowiadomoci emocjonalnej s moimi wasnymi adaptacjami wprowadzonych przez nich kategorii.
49
Daniel Goleman
s one bowiem niezalene i pewne siebie, ciesz si dobrym zdrowiem psychicznym i maj z reguy pozytywny stosunek do ycia. Kiedy ogarnie je zy nastrj, nie medytuj nad tym, nie przeuwaj przygnbiajcych myli, dziki czemu szybciej si z niego otrzsaj. Mwic krtko, wiadomo wasnych uczu pozwala im nimi kierowa. Dajcy si ogarn emocjom. Czsto daj si ponie emocjom i nie mog uciec przed nimi, zupenie jakby byy w ich wadzy. Miewaj zmienne nastroje i nie bardzo uwiadamiaj sobie, co czuj, nie widz wic wyjcia z takich sytuacji. W rezultacie przekonane, e nie maj adnej kontroli nad swymi uczuciami, nie robi prawie nic, aby otrzsn si ze zego nastroju. Czsto czuj si przytoczone emocjami, nad ktrymi nie s w stanie zapanowa. Akceptujcy swoje emocje. Na og zdaj sobie dobrze spraw z tego co czuj, ale akceptuj swoje nastroje, a zatem nie prbuj ich zmieni. Wydaje si e s dwa typy osb nalecych do tej kategorii: te, ktre bywaj na og w dobrym nastroju, a wic nie maj specjalnej motywacji do jego zmiany oraz te, ktre wprawdzie do jasno uwiadamiaj sobie swoje nastroje, ale bdc podatne na przypywy zego humoru, nie robi nic, aby je odeprze, przyjmujc to jako swego rodzaju zrzdzenie losu. Jest to postawa, ktr mona stwierdzi na przykad u osb znajdujcych si w depresji i przyjmujcych ten stan z rezygnacj.
Typ ywioowy i typ beznamitny Wyobra sobie przez chwil, e znajdujesz si w samolocie leccym z Nowego Jorku do San Francisco. Lot przebiega gadko, ale kiedy samolot zblia si do Gr Skalistych, z gonika dobiega gos pilota: Panie i panowie, pojawiy si przed nami chmury burzowe. Prosz wrci na swoje miejsca i zapi pas. A potem samolot wchodzi w turbulencje, w jakich nigdy si jeszcze nie znalaze - zaczyna nim miota i rzuca na wszystkie strony jak pik. Co robisz w takiej sytuacji? Czy naleysz do osb, ktre zagbiaj si w lekturze jakiej ksiki lub czasopisma albo kontynuuj ogldanie filmu, nie zwracajc uwagi na to, co dzieje si z samolotem? Czy te raczej wycigasz kart z instrukcjami, co naley robi w chwili zagroenia, pilnie przygldasz si stewardesom, patrzc, czy nie zdradzaj objaww paniki albo wsuchujesz si w odgos silnikw, chcc si zorientowa, czy nic nie przerywa ich pracy? Twoja naturalna reakcja wobec opisanego zagroenia wiadczy o postawie, ktr najchtniej przyjmujesz w kopotliwych sytuacjach. Przedstawiony wyej scenariusz podry lotniczej jest jednym z elementw opracowanego przez Suzanne Miller, psychologa z Uniwersytetu Temple, testu, za pomoc ktrego bada si, czy ludzie wykazuj si czujnoci w trudnym pooeniu, zwracajc uwag na wszystkie jego szczegy, czy te przeciwnie - staraj si w takich chwilach oderwa uwag od zagroenia. Te dwie odmienne postawy wobec zagroenia rzutuj rwnie na postrzeganie wasnych emocji. Osoby, ktre nastawiaj si na odbir sygnaw wiadczcych o zagroeniu, niewiadomie potguj swoje reakcje nasuchujc pilnie i wypatrujc ich pojawienia si, szczeglnie wtedy, kiedy nie towarzyszy temu spokj cechujcy samowiadomo. W rezultacie ich emocje wydaj si bardziej intensywne. Natomiast osoby, ktre wyczaj si i kieruj sw uwag na co innego, w mniejszym stopniu zauwaaj swoje reakcje, wskutek czego nie doznaj tak silnych emocji, a ich reakcje mog ulec osabieniu. Oznacza to, e w skrajnych przypadkach samowiadomo emocjonalna pewnych osb jest przygniatajca, natomiast inne s jej niemal zupenie pozbawione. Pewien student spostrzeg
50
Daniel Goleman
pewnego wieczoru, e w jego domu akademickim wybuch poar, wzi ganic i ugasi ogie. Nie ma w tym niczego niezwykego, tyle e zamiast pobiec po ganic, poszed po ni spokojnym krokiem. Powd? Uwaa, e nie ma potrzeby si spieszy. Histori t opowiedzia mi Edward Diener, psycholog z Uniwersytetu Stanowego Illinois w Urbanie, ktry zajmuje si badaniem intensywnoci, z jak doznajemy emocji.7 Wrd zgromadzonych przez niego opisw rozlicznych przypadkw student ten - wyrnia si jako jedna z najmniej intensywnie przeywajcych emocje osb, z jakimi Diener kiedykolwiek si zetkn. By czowiekiem pozbawionym jakichkolwiek namitnoci, osob, ktra idzie przez ycie, nie czujc nic albo czujc niewiele, nawet w tak alarmujcych sytuacjach jak poar. ywy kontrast z tym przypadkiem stanowi pewna kobieta z przeciwnego kraca badanego przez Dienera spektrum. Kiedy zgubia ulubione piro, przez kilka dni nie moga doj do siebie. Innym razem widok wielkiego ogoszenia o wyprzeday po obnionej cenie obuwia damskiego w luksusowym domu towarowym wywar na niej tak wielkie wraenie, e bez namysu rzucia to, co akurat robia, wskoczya do samochodu i pojechaa do tego sklepu, znajdujcego si w oddalonym o trzy godziny jazdy Chicago. Diener stwierdza, e oglnie biorc, kobiety odczuwaj zarwno pozytywne, jak i negatywne emocje o wiele silniej ni mczyni. Poza tym, pomijajc rnice pci, osoby, ktre zauwaaj wicej, maj bogatsze ycie duchowe. Ich wiksza wraliwo emocjonalna oznacza, e z najbahszej przyczyny wpadaj albo w wielkie uniesienie, albo w skrajn rozpacz, natomiast osoby mieszczce si na przeciwlegym biegunie skali wraliwoci emocjonalnej nie okazuj prawie adnych uczu na w najstraszniejszych okolicznociach. Czowiek bez uczu Gary doprowadza do rozpaczy swoj narzeczon, Ellen, bo chocia by czowiekiem inteligentnym i mylcym oraz cieszcym si dobr renom chirurgiem, wydawa si emocjonalnym analfabet i nie reagowa na adne objawy okazywanych mu przez ni uczu. Cho rozprawia zajmujco i ze znajomoci rzeczy o nauce i sztuce, to kiedy rozmowa schodzia na to, co czuje - nawet do Ellen - milk zupenie. Mimo i staraa si, jak moga, wydoby z niego choby najdrobniejsze przejawy uczu, Gary by chodny i beznamitny. Tak ju mam natur, e nie ujawniam swoich uczu powiedzia terapeucie, do ktrego zgosi si pod wpywem nalega Ellen. Kiedy zaczli rozmawia o yciu emocjonalnym, doda: Nie wiem, o czym mam mwi, bo nie odczuwam adnych silnych uczu, ani pozytywnych, ani negatywnych. Jak si okazao, Ellen nie bya jedyn osob, ktr martwia powcigliwo Garyego, wyzna on bowiem terapeucie, e nigdy i z nikim nie potrafi rozmawia otwarcie o swych uczuciach. Powd tego by taki, e przede wszystkim nie wiedzia, co czuje. Jak daleko siga pamici, nigdy nie odczuwa ani zoci, ani smutku, ani radoci.8 Jak zauwaa jego terapeuta, ta emocjonalna pustka sprawia, e Gary i jemu podobni wydaj si szarzy i bezbarwni: Nu oni wszystkich. Wanie dlatego ony wysyaj ich na leczenie. Emocjonalna pustka Garyego jest przykadem stanu okrelanego przez psychiatrw mianem aleksytymii, od greckich sw a - brak, lexis - sowo, thymos - emocja. Osobom takim brak sw na okrelenie tego, co czuj. Prawd mwic, sprawiaj one wraenie, jakby w ogle pozbawione byy uczu, chocia moe to wynika raczej z ich niezdolnoci do wyraania emocji ni z ich rzeczywistego braku. Pierwsi zauwayli ten typ osb
7 Du cz tych bada przeprowadzi samodzielnie albo wsplnie z Dienerem jego byy magistrant, Randy Larsen, pracujcy obecnie na Uniwersytecie Stanowym Michigan. 8 Gary, emocjonalnie guchy chirurg, opisany jest w: Hillel I. Swiller, Alexithymia: Treatment Utilizing Combined Individual and Group Psychotherapy, International Journal for Group Psychotherapy 38,1 (1988), s. 47 - 61.
51
Daniel Goleman
psychoanalitycy, ktrych zaskoczy i zaintrygowa fakt, e niektrzy pacjenci nie poddawali si absolutnie tej metodzie terapii, poniewa niczego nie odczuwali, nie snuli adnych fantazji i nie miewali kolorowych snw, krtko mwic - nie mieli adnego ycia wewntrznego, o ktrym mona by z nimi porozmawia.9 Do charakterystycznych dla aleksymitykw cech klinicznych naley trudno, jak sprawia im opisanie wasnych uczu lub uczu innych osb oraz bardzo ograniczone sownictwo dotyczce emocji.10 Co wicej, sprawia im kopot zarwno odrnianie jednych uczu od innych, jak rwnie dozna emocjonalnych od dozna somatycznych, wskutek czego mog wprawdzie mwi, e ciska ich odek, maj przyspieszone bicie serca i zawroty gowy, e poc si, ale nie wiedz, e odczuwaj niepokj. Sprawiaj wraenie, jakby byli zupenie odmiennymi istotami, przybyszami z innej planety yjcymi w spoeczestwie, ktrym rzdz uczucia. Tak opisuje ich Peter Sifneos, psychiatra z Harvardu, ktry w 1972 roku uku termin aleksytymia.11 Aleksytymicy rzadko pacz, ale gdy ju si to im zdarza, zy ciekn im obficie. Pewn pacjentk cierpic na aleksytymi tak bardzo poruszy film o umierajcej na raka matce omiorga dzieci, e pakaa, dopki ukojenia nie przynis jej sen. Kiedy terapeuta zasugerowa, e by moe film ten tak bardzo j przygnbi dlatego, e jego bohaterka przypominaa jej matk, pacjentka owa sprawiaa wraenie zupenie zdezorientowanej i nie powiedziaa ani sowa. Siedziaa bez ruchu, milczeniu, a gdy terapeuta zapyta, jak si czuje, odpara, e strasznie, ale nie potrafia tego sprecyzowa. Dodaa te, e od czasu do czasu wybucha paczem. Ale nie wie dokadnie dlaczego.12 I tu tkwi sedno problemu. Rzecz bowiem nie w tym, e aleksytymicy nigdy niczego nie czuj, lecz e nie potrafi dokadnie rozpozna, a tym bardziej wyrazi w sowach swoich uczu. Brakuje im owego podstawowego skadnika inteligencji emocjonalnej, jakim jest samowiadomo, czyli uwiadamianie sobie tego, co czujemy, kiedy ogarniaj nas emocje. Aleksytymicy zadaj kam powszechnemu mniemaniu, e to, co czujemy, jest jasne samo przez si. Poniewa oni nie maj o tym adnego pojcia i nie potrafi rozpozna u siebie oznak adnych uczu. Kiedy co albo co zdarza si czciej kto poruszy w nich jakie uczucia, to wprawia ich to w zakopotanie i przygnbia, staraj si wic za wszelk cen unika podobnych sytuacji. Uczucia pojawiaj si u nich, jeli w ogle si pojawiaj, w postaci przykrych, trudnych do okrelenia dozna; jak uja to owa pacjentka, ktr wzruszy do ez film; czuj si strasznie, ale nie potrafi dokadnie okreli, jakiego rodzaju jest to straszne uczucie. Ten brak orientacji we wasnych uczuciach zdaje si by przyczyn czstego uskarania si przez te osoby na nieokrelone dolegliwoci. Zjawisko to, polegajce na bdnym traktowaniu blu psychicznego jako blu fizycznego (i rnice si od chorb psychosomatycznych, w ktrych problemy emocjonalne powoduj autentyczne dolegliwoci somatyczne), znane jest w psychiatrii jako somatyzacja. W istocie rzeczy zainteresowanie psychiatrw aleksytymikami bierze si w duym stopniu z potrzeby wyselekcjonowania ich spord osb szukajcych pomocy lekarza, poniewa maj oni skonno do dugotrwaych - i bezowocnych - stara o postawienie diagnozy i leczenie schorzenia, ktre w rzeczywistoci jest problemem emocjonalnym.
9 Terminu analfabeta emocjonalny uyli M.B. Freedman i B.S. Sweet, Some Specific Features of Group Psychotherapy, International Journal for Group Psychotherapy 4 (1954), s. 335 368. 10 Kliniczne objawy aleksytymii opisane s w: Graeme J. Taylor, Alexithymia: History of the Concept, referat przedstawiony na dorocznym zebraniu Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego [American Psychiatric Association] w Waszyngtonie w maju 1986 roku. 11 Ten opis aleksytymii podaj za: Peter Sifneos, Affect, Emotional Conflict, and Deficit: An Overview, Psychotherapy-and-Psychosomatics 56 (1991), s. 116 -122. 12 Kobieta, ktra nie wiedziaa, dlaczego pacze, opisana jest w: H. Warnes, Alexithymia, Clinical and Therapeutic Aspects, Psychotherapy-and-Psychosomatics 46 (1986), s. 96-104.
52
Daniel Goleman
Aczkolwiek nikt nie potrafi dotd powiedzie z ca pewnoci, co powoduje aleksytymi, to Sifneos uwaa, e przyczyn naley szuka w braku pewnego poczenia midzy ukadem limbicznym a kor mzgow, szczeglnie jej orodkami mowy. Hipoteza ta pasuje do tego, czego dowiadujemy si o mzgu emocjonalnym. Sifneos zauwaa, e pacjenci cierpicy na ostre ataki padaczki, ktrym w celu zagodzenia tych przykrych objaww przecito owo poczenie, stawali si emocjonalnie pytcy, podobnie jak osoby z aleksytymi nie potrafili wyrazi swych uczu sowami i nagle przestawali snu jakiekolwiek fantazje. Ujmujc to krtko - chocia obwody mzgu emocjonalnego mog reagowa uczuciami, to kora mzgowa nie potrafi rozpozna tych uczu i nada im subtelnej postaci werbalnej. O tej potdze jzyka tak napisa Henry Roth w powieci Call It Sleep [Nazwij to snem]: Jeli moge ubra w sowa to, co czue, to byo to twoje. Konsekwencj tego stwierdzenia jest oczywicie dylemat aleksytymika: brak sw na okrelenie swoich uczu oznacza, e uczucia te nie s twoimi wasnymi. Pochwaa wyczucia Guz, ktry wyrs Elliotowi na przodzie mzgu, by rozmiaru maej pomaraczy. Usunito go operacyjnie. Chocia lekarze utrzymywali, e operacja przebiega pomylnie, osoby, ktre dobrze znay Elliota, twierdziy, e nie jest on ju tym samym Elliotem co poprzednio, e jego osobowo zmienia si nie do poznania. Kiedy by wzitym radc prawnym, po operacji nie mg nigdzie duej zagrza miejsca. Opucia go ona. Straciwszy wszystkie oszczdnoci na nietrafne inwestycje, mieszka w jednym pokoiku u swojego brata. We wszystkich kopotach Elliota wida byo zaskakujc prawidowo. Intelektualnie by tak samo sprawny jak przed operacj, ale przeraajco marnie gospodarowa swoim czasem, zajmujc si niepotrzebnie nieistotnymi szczegami. Wydawao si, e straci zupenie wyczucie wagi spraw. Nagany nie odnosiy adnego skutku - zwalniano go z kadej posady po kolei. Chocia szczegowe testy na inteligencj nie wykazyway najmniejszego upoledzenia zdolnoci umysowych, Elliot wybra si mimo to do neurologa, majc nadziej, e wykrycie jakiego schorzenia systemu nerwowego da mu wreszcie moliwo skorzystania z renty inwalidzkiej, ktra jego zdaniem naleaa mu si. Gdyby neurolog nic nie stwierdzi, to naleaoby go chyba uzna za symulanta. Antonia Damasia, neurologa, do ktrego zgosi si Elliot, uderzyo, e w umysowym repertuarze Elliota brakuje jednego elementu. Cho jego zdolno logicznego mylenia, pami, uwaga i wszystkie inne zdolnoci poznawcze byy bez zarzutu, to nie przejawia on absolutnie adnych, uczu wobec tego, co mu si zdarzyo.13 Najdziwniejsze byo to, e opowiada o tragicznych kolejach swego ycia zupenie beznamitnie, jakby by obojtnym wiadkiem relacjonujcym straty i poraki zupenie obcej osoby, bez najmniejszego ladu alu czy smutku, przygnbienia czy zoci na niesprawiedliwo losu. Jego wasna tragedia nie napeniaa go w najmniejszym stopniu blem; jego opowie bardziej przygnbia Damasia ni jego samego. Damasio doszed do wniosku, e przyczyn tej niewiadomoci emocjonalnej byo usunicie wraz z guzem mzgu przednich czci patw przedczoowych Elliota. Skutkiem ubocznym operacji byo przecicie drg czcych mzg emocjonalny, szczeglnie ciao migdaowate i przylege do obwody nerwowe, z orodkami myli w korze. W wyniku tego mylenie Elliota upodobnio si do dziaania komputera - potrafi wykona wszystkie kroki niezbdne do przeprowadzenia rachunku prawdopodobiestwa przed podjciem decyzji, ale nie by w stanie przyporzdkowa rnym moliwociom wartoci. Kady wybr by dla niego obojtny. To wanie beznamitne
13 Rola emocji w rozumowaniu, zob.: Damasio, Descartes Error.
53
Daniel Goleman
rozumowanie, podejrzewa Damasio, byo sednem problemw Elliota - zbyt maa wiadomo tego, co czuje w stosunku do rnych rzeczy sprawiaa, e jego rozumowanie byo wadliwe. Upoledzenie to ujawniao si nawet przy podejmowaniu zupenie bahych decyzji. Kiedy Damasio prbowa ustali dat nastpnego spotkania, Elliot nie mg si zdecydowa na aden z proponowanych terminw. Potrafi znale argumenty przemawiajce zarwno za, jak i przeciw kadej z tych propozycji, ale nie potrafi wybra adnej z nich. Na poziomie czysto racjonalnym istniay zasadne powody tak dla przyjcia, jak i dla odrzucenia kadej moliwej daty spotkania. Rzecz w tym, e Elliot nie mia najmniejszego pojcia o tym, co czuje w stosunku do ktregokolwiek z tych terminw. Nie bdc wiadomym swoich uczu, nie mia w ogle adnych preferencji. Z tego niezdecydowania Elliota pynie nauka, e uczucia odgrywaj kluczow rol w kierowaniu nieskoczonym strumieniem decyzji, ktre musimy podejmowa w swoim yciu; Wprawdzie silne uczucia mog zmci nasze rozumowanie, ale brak wiadomoci tego, co czujemy, moe by rwnie destrukcyjny, szczeglnie przy podejmowaniu decyzji, od ktrych w znacznej mierze zaley nasz los: jaki wybra zawd, czy zachowa bezpieczn posad czy te zmieni j na tak, gdzie wicej ryzykujemy, ale ciekawsz, z kim umwi si na randk albo kogo polubi, gdzie zamieszka, jakie mieszkanie czy dom wynaj lub kupi, i tak dalej, przez cae ycie. Decyzji takich nie mona podejmowa, kierujc si czystym rozsdkiem; wymagaj one wyczucia i mdroci emocjonalnej, ktr daj nam wczeniejsze dowiadczenia. Sama logika formalna nigdy nie sprawdza si jako podstawa decydowania o tym, kogo mamy polubi, komu zaufa, a nawet jak podj prac, s to bowiem dziedziny, w ktrych rozum bez czucia jest lepy. Intuicyjne sygnay, ktre kieruj nami w takich chwilach, przybieraj posta uruchamianych przez ukad limbiczny fal pyncych z naszych trzewi. Damasio nazywa je sygnaami somatycznymi, co dokadnie odpowiada potocznemu okreleniu czucia w bebechach - czy mniej dosadnemu czuciu w rodku; sygna somatyczny jest pewnego rodzaju wczajcym si automatycznie alarmem, kierujcym na og nasz uwag na potencjalne niebezpieczestwo wynikajce z przyjcia danej linii dziaania. Najczciej sygnay te odcigaj nas od dokonania jakiego wyboru, przed ktrym ostrzega nas dowiadczenie, chocia mog te zwrci nasz uwag na znakomit szans. Zazwyczaj nie pamitamy w takiej chwili, jakie konkretne dowiadczenia zoyy si na to negatywne uczucie; wystarczy tylko sygna, e dana potencjalna linia postpowania moe mie katastrofalne skutki. Dziki temu moemy postpowa z wiksz wiar w siebie i ograniczy liczb moliwych decyzji do atwiej dajcego si uporzdkowa zbioru. Mwic krtko - kluczem do podejmowania bardziej rozsdnych decyzji w naszym yciu osobistym jest dostrojenie si do naszych uczu. Zgbianie niewiadomoci Emocjonalna tpota Elliota zdaje si wskazywa, e istnieje pewna skala ludzkich zdolnoci wyczuwania emocji w chwili ich wystpowania. Zgodnie z logik nauk neurologicznych, jeli brak jakiego poczenia nerwowego prowadzi do deficytu jakiej zdolnoci, to wzgldna sia lub sabo tego poczenia u ludzi, ktrych mzgi nie s uszkodzone, powinna prowadzi do porwnywalnych poziomw tej zdolnoci. Ujmujc to w kategoriach roli, jak w dostrojeniu si emocjonalnym obwody przednich czci patw czoowych, zdaje si to wiadczy, e z przyczyn neurologicznych niektrzy z nas mog atwiej ni inni odkrywa uczucie strachu czy radoci, a wic mie wiksz samowiadomo emocjonaln.
54
Daniel Goleman
By moe od tych samych pocze i obwodw zaley talent do introspekcji psychologicznej. Niektrzy z nas s z natury bardziej wyczuleni na szczeglne symboliczne kody umysu emocjonalnego; metafora i porwnanie, razem z poezj, pieni i bajk ujte s w jzyku serca. Tym samym jzykiem przemawiaj sny i mity, w ktrych lune skojarzenia okrelaj cig narracji, stosujc si do logiki umysu emocjonalnego. Ci, ktrzy s z natury wraliwi na gos swego serca, przemawiajcy jzykiem emocji, wyraaj z ca pewnoci o wiele sprawniej przekazywane przeze komunikaty, czy to jako pisarze, autorzy piosenek, czy te psychoterapeuci. To wewntrzne uwraliwienie i dostrojenie si do gosu serca jest darem, ktry powinien pomc im w wydobyciu i ukazaniu mdroci niewiadomoci - wyczuwanego znaczenia naszych snw i marze, symboli, w ktrych ucieleniaj si nasze najgbsze pragnienia. Samowiadomo jest podstaw wgldu w psychik. Jest to zdolno, ktr ma w zaoeniu potgowa wikszo metod psychoterapeutycznych. W istocie rzeczy wzorem Gardnerowskiej inteligencji intrapsychicznej jest sam Zygmunt Freud, wielki odkrywca tajemnej dynamiki psychiki. Jak wykaza Freud, ycie emocjonalne jest w duej czci niewiadome; kbice si w nas uczucia nie zawsze przekraczaj prg wiadomoci. Ten psychologiczny aksjomat zosta empirycznie zweryfikowany poprzez, na przykad, eksperymenty z emocjami, ktrych nie jestemy wiadomi, takie jak te, ktre doprowadziy do doniosego odkrycia, e ludzie nabieraj upodobania do rzeczy, ktre widzieli, nie zdajc sobie w ogle sprawy z tego, e je widz. Kada emocja moe by, i czsto jest, niewiadoma. Fizjologiczne zacztki emocji z reguy pojawiaj si, zanim uwiadomimy sobie samo to uczucie. Na przykad, jeli osobom ktre boj si wy, pokazuje si obrazki przedstawiajce te stworzenia, to umieszczone na ich skrze czujniki rejestruj wydzielanie si potu mimo e osoby te twierdz, e nie czuj w ogle lku. Pot pojawia si nawet wtedy, kiedy obrazki wy wywietla si tak szybko, e nie da si tego zarejestrowa na poziomie wiadomoci. Kiedy takie podwiadome poruszenia emocjonalne nadbudowuj si jedne na drugich, to na koniec staj si tak silne, e przenikaj do wiadomoci. A zatem istniej dwa poziomy emocji - wiadomy i niewiadomy. W chwili, w ktrej emocja przenika do wiadomoci, zostaje ona zarejestrowana jako taka w korze patw czoowych.14 Emocje, ktre gotuj si pod progiem wiadomoci, mog wywiera potny wpyw na nasze postrzeganie i reakcje, nawet jeli nie zdajemy sobie sprawy z ich istnienia. Wemy kogo, kogo rankiem zdenerwowaa jaka utarczka i kto jest nadal poirytowany jeszcze przez par godzin po incydencie, dopatrujc si afrontu w zupenie niewinnych wypowiedziach i warczc na innych bez adnego powodu. Moe w ogle nie zdawa sobie sprawy ze swego poirytowania i zdziwi si, kiedy kto zwrci mu z tego powodu uwag, mimo e zdenerwowanie to tkwi tu pod poziomem jego wiadomoci i dyktuje mu szorstkie odpowiedzi. Kiedy jednak uwiadomi sobie, w jaki sposb reaguje na zachowania innych osb, gdy zostanie to zarejestrowane przez kor mzgow, moe oceni wszystko na nowo, otrzsn si z uczu, ktre zawadny nim wczeniej i nadal trzymaj w swojej mocy i zmieni swj sposb widzenia rzeczy oraz nastrj. Dziki temu samowiadomo emocjonalna ley u podstaw innego skadnika inteligencji emocjonalnej zdolnoci otrzsania si ze zego nastroju.
14 Badania nad wraeniami, jakie wywouj u ludzi zdjcia wy, opisane s w: Kagan, Galens Prophecy
55
Daniel Goleman
Rozdzia V Niewolnik namitnoci

Bo jeste Kim, kto cierpieniu rzuca w twarz cierpliwo, Kto znosi ciosy i dary Fortuny Z rwnym spokojem [...] Wska mi czowieka, ktry umie nie by Potulnym niewolnikiem namitnoci A wpuszcz go, jak Ciebie, w samo sedno, w najgbsz gb, w wewntrzne serce serca. HAMLET do swego przyjaciela HORACJA (przek. Stanisaw Baraczak)
PANOWANIE NAD SOB, zdolno przeciwstawiania si burzom emocji, ktre wywouj ciosy Fortuny, nieuleganie namitnociom, by nie sta si ich niewolnikiem uwaane jest od czasw Platona za cnot. Zdolno t okrelano w antycznej Grecji sowem sofrozyne, ktre filolog klasyczny Page DuBois tumaczy jako rozwag i inteligencj w kierowaniu swym yciem; rwnowag i mdro. W Rzymie i w kociele wczesnochrzecijaskim zwano j temperamentia, czyli umiarkowaniem, powciganiem nadmiernych emocji. Celem jest tu rwnowaga, a nie stumienie emocji - kade uczucie ma bowiem sw warto i znaczenie. ycie bez namitnoci byoby nudne i jaowe, pozbawione caego swego bogactwa. Ale, jak zauwaa Arystoteles, emocje powinny by waciwe, odpowiednie do okolicznoci. Jeli s zanadto stumione, to wywouj apati i nadmierny dystans w stosunku do wszystkiego, jeli natomiast wymkn si spod kontroli, przybior skrajn posta i uporczywie si utrzymuj, to staj si patologiczne, jak dzieje si w obezwadniajcej nas depresji, poraajcym niepokoju, niepohamowanej zoci czy pobudzeniu maniakalnym. I faktycznie, utrzymywanie wasnych przykrych emocji w ryzach jest kluczem do emocjonalnego dobrego samopoczucia; emocje w kracowej postaci, to znaczy zbyt intensywne albo utrzymujce si zbyt dugo, doprowadzaj do zachwiania rwnowagi. Oczywicie, nie chodzi o to, bymy odczuwali emocje tylko jednego rodzaju; bycie cay czas szczliwym kojarzy si jako z owymi sztucznie umiechnitymi twarzami z bardzo modnych w latach siedemdziesitych, przypinanych na piersi znaczkw i plakietek**. Duo mona powiedzie o konstruktywnym wpywie cierpienia na ycie twrcze i duchowe; cierpienie moe uszlachetni dusz. Wzloty i upadki dodaj yciu smaku, ale musi midzy nimi istnie rwnowaga. W rachunku, ktry przeprowadza serce, dobre samopoczucie okrela stosunek emocji pozytywnych do negatywnych. Tak przynajmniej wynika z bada nastroju, podczas ktrych setki mczyzn i kobiet nosio automatyczne brzczyki przypominajce im w przypadkowo wybranych chwilach o tym, by zanotowali, jakie akurat odczuwaj emocje.1 Nie musimy unika nieprzyjemnych uczu, aby by zadowoleni, ale wzburzone uczucia nie powinny rozwija si niepohamowanie,
* Byo to graficzne przedstawienie amerykaskiego hasa keep smiling - przyp. tum. 1 W sprawie szczegw stosunku uczu pozytywnych do negatywnych i dobrego samopoczucia zob.: Ed Diener, Randy J. Larsen, The Experience of Emotional Well-Being, w: Michael Lewis, Jeannette Haviland; (red.), Handbook of Emotions, New York: Guilford Press, 1993.
56
Daniel Goleman
wypierajc wszystkie przyjemne emocje i psujc nam cakowicie nastrj. Osoby, ktre przeywaj okresy silnej zoci czy depresji, mog mimo to zachowa dobry nastrj, jeli zdarzaj si im niwelujce owe przykre uczucia chwile szczcia czy radoci. Badania te potwierdzaj te niezaleno inteligencji emocjonalnej od akademickiej, poniewa wykazay, e midzy ilorazem inteligencji albo ocenami w szkole, z jednej, a dobrym samopoczuciem czy rwnowag emocjonaln, z drugiej strony, istnieje w najlepszym razie niewielki zwizek. Tak jak stale dwiczy nam w gowach cichy szept myli toczcych si gdzie na drugim planie, tak te nieustannie syszymy szum emocji; zadzwomy do kogo o godzinie szstej rano albo o sidmej po poudniu, na pewno bdzie on w jakim nastroju. Oczywicie ta sama osoba moe mie zupenie odmienny nastrj nastpnego ranka, ale kiedy uredni si jej nastroje z kilku tygodni czy miesicy, to z reguy odzwierciedlaj one jej samopoczucie. Okazuje si, e u wikszoci osb kracowo intensywne uczucia wystpuj do rzadko; wikszo z nas zalicza si do kategorii redniej, w ktrej dominuje codzienna szaro, a od czasu do czasu zdarzaj si agodne wybuchy emocjonalne. Mimo to kierowanie swoimi emocjami mona porwna do pracy na penym etacie, poniewa znaczna cz tego, co robimy, szczeglnie w wolnym czasie, jest cigym staraniem si o wprawienie si w odpowiedni nastrj. Wszystko, czym si wtedy zajmujemy, od czytania powieci czy ogldania telewizji poczynajc, a na wyborze przyjaci koczc, moe by sposobem na poprawienie naszego samopoczucia. Sztuka uspokajania si jest podstawow umiejtnoci yciow; niektrzy teoretycy psychoanalizy, tacy jak John Bowlby i D.W. Winnicott, widz w niej jedno z najwaniejszych narzdzi psychicznych. Zgodnie z t teori emocjonalnie zdrowe dzieci ucz si uspokaja i umierza swoje emocje, traktujc si w taki sam sposb, w jaki traktuj je ich opiekunowie, dziki czemu staj si bardziej odporne na wstrzsy, ktre wywouje ich mzg emocjonalny. Jak si przekonalimy, struktura i sposb dziaania naszego mzgu powoduje, e bardzo czsto nie mamy adnej albo tylko bardzo ograniczon kontrol nad tym, kiedy i jaka ogarnia nas emocja. Mamy jednak co do powiedzenia w sprawie tego, jak dugo emocja ta bdzie si utrzymywa. Nie chodzi tu o zwyky smutek, zmartwienie czy zo, gdy nastroje te mijaj normalnie po pewnym czasie i trzeba tylko troch cierpliwoci, by je przeczeka. Kiedy jednak emocje te s bardzo intensywne i utrzymuj si nadmiernie dugo, to przybieraj kracow, nieprzyjemn, dokuczliw posta - chronicznego niepokoju, niepohamowanej furii czy depresji. A w ich najostrzejszej formie moe okaza si konieczne leczenie farmakologiczne, psychoterapia albo jedno i drugie. W takich sytuacjach oznak wiadczc o zdolnoci samoregulacji emocjonalnej moe by stwierdzenie, e chroniczne pobudzenie mzgu emocjonalnego jest zbyt silne, aby pooy mu kres bez pomocy farmakologii. Na przykad, a dwie trzecie osb cierpicych na depresj maniakaln nie byo nigdy leczonych z powodu tej choroby. A przecie sole litu czy nowsze leki mog przerwa charakterystyczny cykl obezwadniajcego przygnbienia wystpujcego naprzemiennie z maniakalnymi okresami, w ktrych rado i urojenia o wasnej wielkoci mieszaj si z irytacj i wciekoci. Problem z osobami cierpicymi na depresj maniakaln polega na tym, e kiedy znajd si w fazie manii, s niezwykle pewne siebie i uwaaj, e nie potrzebuj pomocy lekarskiej, mimo i podejmuj katastrofalne w skutkach decyzje. W takich cikich zaburzeniach emocjonalnych leczenie psychiatryczne daje moliwo lepszego uoenia sobie ycia. Jednak przy pokonywaniu zwyklejszych przejaww zego nastroju zdani jestemy wycznie na swe wasne siy i rodki. Niestety, rodki te nie zawsze s skuteczne - w kadym
57
Daniel Goleman
razie do takiego wniosku dosza Diane Tice, psycholog z Case Western Reserve University, ktra przepytaa ponad czterysta osb, mczyzn i kobiet, z jakich korzystaj strategii dla uniknicia przykrego nastroju i jak skuteczne s te metody.2 Nie wszyscy zgadzaj si z filozoficznym zaoeniem, e zy nastrj trzeba zmienia. Tice stwierdzia, e istniej puryci nastrojowi, stanowicy okoo 5 procent populacji, ktrzy utrzymuj, e nigdy nie prbuj poprawia sobie nastroju, poniewa ich zdaniem wszystkie emocje s naturalne i powinno si je przeywa w takiej postaci, w jakiej si pojawiaj, choby byy najbardziej przygnbiajce. Wrd badanych byli te tacy, ktrzy regularnie wprawiali si w zy nastrj z pragmatycznych powodw: lekarze, ktrzy pielgnowali u siebie ponury nastrj, gdy przekazywali pacjentom przykre wiadomoci, aktywici spoeczni, ktrzy podsycali swj gniew na niesprawiedliwo spoeczn, aby z ni skuteczniej walczy, a nawet pewien mody czowiek, ktry rozmylnie wprawia si w zo, aby pomc modszemu bratu przeciwstawi si zncajcym si nad nim osikom z placu zabaw. Niektre osoby, jak choby inkasenci doprowadzajcy si celowo do wciekoci, aby stanowczo domaga si uregulowania nalenoci od ocigajcych si z paceniem rachunkw, wykazyway icie makiaweliczn przebiego w manipulowaniu swoim nastrojem3. Ale jeli pominiemy te rzadkie przypadki celowego podtrzymywania niemiego nastroju, to prawie wszyscy z badanych skaryli si, e zdani s na ask i nieask ogarniajcych ich uczu. Ich osignicia w zakresie otrzsania si ze zego nastroju byy nieszczeglne. Anatomia wciekoci Zamy, e na szosie wyprzedza ci inny samochd i wciska si przed ciebie tak niebezpiecznie blisko, i musisz przyhamowa, aby si z nim nie zderzy. Jeli nasuwa ci si automatycznie myl Ten sukinsyn!, to trajektoria twojej wciekoci zaley w duym stopniu od tego, czy po tej myli pojawi si inne, pene oburzenia i chci zemsty: Mg mnie waln! To skurwiel - nie ujdzie mu to na sucho! ciskasz kierownic tak silnie, e a bielej ci kostki palcw - jest to namiastka duszenia owego kierowcy za gardo. Twoje ciao mobilizuje si nie do ucieczki, ale do walki - trzsiesz si, na czole wystpuj ci krople potu, serce wali jak mot, minie twarzy kurcz si w gronym grymasie. Chcesz zabi tego faceta. Jeli w tym momencie zatrbi kierowca jadcy za tob, bo przecie zwolnie, moesz wybuchn wciekoci take na niego. Tak wyglda stan wzmoonego napicia, ktry prowadzi do nieostronej jazdy, a nawet strzelaniny na szosach. Przeciwstawmy temu stopniowemu narastaniu wciekoci bardziej yczliw dla kierowcy, ktry zajecha ci drog, lini rozumowania: Moe mnie nie zauway, a moe do takiej szaleczej jazdy zmusza go konieczno, na przykad jak najszybsze dostarczenie chorego do lekarza. Przyjcie takiej moliwoci agodzi gniew, poniewa wyzwala w nas poczucie litoci czy miosierdzia dla sprawcy zamieszania, a w kadym razie pozwala na spokojniejsz ocen sytuacji, doprowadzajc do swego rodzaju zwarcia w obwodach wywoujcych zo i tym samym zapobiegajc narastaniu uczucia wciekoci. Problem, jak przypomina nam o tym postulat Arystotelesa, ktry wymaga, aby nasze emocje byy odpowiednie do sytuacji, polega na tym, e najczciej zo wymyka si nam spod kontroli. Znakomicie uj to Benjamin Franklin: Nigdy nie zocimy si bez powodu, ale rzadko jest to waciwy powd.
2 W grudniu 1992 roku przeprowadziem wywiad z Diane Tice na temat jej bada nad otrzsaniem si ludzi ze zego nastroju. Ona sama opublikowaa wyniki bada nad zoci w napisanym wsplnie z mem, Royem Baumeistrem, jednym z rozdziaw ksiki pod redakcj Daniela Wegnera i Jamesa Pennebakera, Handbook of Mental Control, t. V, Englewood Cliffs, New York: Prentice-Hall, 1993 3 Opisuje to rwnie Arlie Hochschild, The Managed Heart, New York: Free Press, 1980.
58
Daniel Goleman
S, oczywicie, rne rodzaje zoci. Gwnym rdem nagej iskry wciekoci, ktra rozpala si w nas, kiedy nieostrony kierowca stwarza dla nas zagroenie, moe by ciao migdaowate, ale za wyrachowane formy zoci, takie jak zimna dza zemsty albo oburzanie si na niesprawiedliwo, odpowiedzialna jest prawdopodobnie znajdujca si na drugim kocu generujcego emocje obwodu kora mzgowa. Takie rodzaje przemylanej zoci bior si najprawdopodobniej z - jak to uj Franklin - waciwych powodw, a przynajmniej zdaj si z nich wynika. Ze wszystkich rodzajw nastrojw, jakich pragniemy unika, najbardziej nieustpliwa jest wcieko i - jak stwierdzia Tice - najtrudniej nam kontrolowa zo. W istocie rzeczy jest ona najbardziej uwodzicielska spord wszystkich emocji negatywnych. Obudny monolog wewntrzny, ktry j podtrzymuje i napdza, napenia umys najbardziej przekonywujcymi argumentami o potrzebie dania jej upustu. W odrnieniu od smutku, zo jest uczuciem dodajcym nam energii, a nawet animuszu. Uwodzicielska moc zoci, moc, ktrej trudno si oprze, wyjania dlaczego tak popularny jest pogld, i jest ona uczuciem nie poddajcym si kontroli, a w kadym razie uczuciem, ktrego nie powinnimy stara si opanowa, gdy stanowi swego rodzaju oczyszczenie, katharsis, ktremu powinnimy si podda dla naszego dobra. Wedug pogldu przeciwnego, bdcego by moe reakcj na poprzedni, zoci mona zapobiec i zapanowa nad ni cakowicie. Jednak uwana analiza wynikw bada naukowych przekonuje, e wszystkie powszechne pogldy na temat zoci s bdne, maj niewiele wsplnego z prawd.4 Cig gniewnych myli, ktry podsyca zo, jest take potencjalnie kluczem do jej stumienia: poddawanie w wtpliwo i nadwtlanie przekona rozpalajcych zo jest najlepszym sposobem na jej opanowanie. Im duej mylimy o tym, co wprawio nas w zo, tym wicej wynajdujemy waciwych powodw i usprawiedliwie dla zoszczenia si. Przeuwanie takich myli wzmaga zo, natomiast spojrzenie na jej powd z innej strony gasi jej pomie. Tice stwierdzia, e przedstawienie obie innego obrazu sytuacji wywoujcej zo jest jednym z najskuteczniejszych sposobw jej stumienia. Nagy przypyw wciekoci Odkrycie to zgadza si z wnioskami Dolfa Zillmanna, psychologa z Uniwersytetu Alabamy, ktry przeprowadzi dug seri starannie zaplanowanych eksperymentw w celu precyzyjnego zmierzenia natenia zoci i odkrycia anatomii wciekoci.5 Skoro korzenie zoci tkwi w bojowym elemencie gotowoci do walki lub ucieczki, to nie jest adnym zaskoczeniem odkrycie Zillmanna, e czynnikiem wyzwalajcym zo jest poczucie zagroenia. Zagroenie sygnalizowa moe nie tylko bezporednia groba ataku fizycznego, ale rwnie, co zdarza si znacznie czciej, symboliczne naruszenie naszego poczucia godnoci wasnej czy szacunku dla samego siebie: niesprawiedliwe lub grubiaskie potraktowanie nas przez kogo, obraza albo ponienie, udaremnienie prb osignicia wanego dla nas celu. Takie postrzeganie czyjego zachowania uruchamia reakcj ukadu limbicznego, ktry dwojako oddziaywuje na nasz mzg. Z jednej strony powoduje on wydzielanie si katecholamin, ktre wyzwalaj szybki, krtkotrway przypyw energii, wystarczajcy do przeprowadzenia - jak ujmuje to Zillmann - jednej dynamicznej akcji, takiej jak walka albo ucieczka. Ten przypyw energii trwa kilka minut,
4 To wystpienie przeciwko zoci a za samokontrol opiera si gwnie na: Diane Tice, Roy F. Baumeister, Controlling Anger: Self Induced, Emotion Change, w: Wegner, Pennebaker, Handbook of Mental Control, ale zob. te: Carol Tavris, Anger: The Misunderstood Emotion, New York: Touchstone, 1989. 5 Te badania nad wciekoci opisane s w: Dolf Zillmann, Mental Control of Angry Aggression, w: Wegner, Pennebaker, Handbook of MentaI Control.
59
Daniel Goleman
podczas ktrych, w zalenoci od tego jak mzg emocjonalny oceni szans kadego z tych dziaa, ciao przygotowuje si albo do gwatownej walki, albo do szybkiej ucieczki. W tym samym czasie inny strumie wysyanych przez ciao migdaowate impulsw stymuluje centraln regulacj kory nadnercza, wytwarzajc oglny stan podwyszonej gotowoci do akcji, ktry jest niejako tem dla wyzwolonego przez katecholaminy nagego przypywu energii i utrzymuje si znacznie duej. To oglne pobudzenie nadnerczy i kory mzgowej moe trwa przez wiele godzin, a nawet dni, utrzymujc mzg emocjonalny w stanie szczeglnej gotowoci do natychmiastowego dziaania, jednoczenie tworz one podstaw, na ktrej niezwykle szybko nadbudowuj si nastpne reakcje. Oglnie biorc, stan wzmoonej gotowoci wywoany pobudzeniem kory nadnerczy tumaczy, dlaczego osoby, ktre zostay wczeniej przez kogo sprowokowane albo lekko zirytowane, tak atwo wybuchaj pniej gniewem na kogo innego. Pobudzenie kory nadnerczy, obniajce prg odpornoci na bodce wywoujce zo, jest wynikiem wszystkich rodzajw stresu. I tak kogo, kto mia ciki dzie w pracy, moe po powrocie do domu atwo rozzoci co - na przykad haaliwe zachowanie dzieci albo pozostawiony przez nie baagan - co w innych okolicznociach nie byoby wystarczajco silnym bodcem, aby doprowadzi do porwania emocjonalnego. Zillmann dochodzi do tych wnioskw na podstawie rzetelnych bada. W serii eksperymentw jego wsppracownik prowokowa mczyzn i kobiety, ktrzy na ochotnika zgosili si do bada, uszczypliwymi uwagami na ich temat. Pniej osoby badane oglday przyjemny albo przygnbiajcy film. Nastpnie dano im moliwo odpacenia prowokatorowi piknym za nadobne, proponujc wystawienie oceny, ktra rzekomo miaa by wzita pod uwag przy podjciu decyzji o ewentualnym zatrudnieniu go. Intensywno reakcji odwetowej bya wprost proporcjonalna do stanu pobudzenia przez obejrzany przed chwil film; ci, ktrzy ogldali film nieprzyjemny, byli bardziej li i wystawiali najgorsze opinie. Zo nawarstwia si na zoci Badania Zillmanna zdaj si wyjania dynamik procesw zachodzcych podczas dobrze nam wszystkim znanych dramatw domowych, takich jak ten, ktrego staem si kiedy mimowolnym wiadkiem, wybrawszy si na zakupy. Midzy rzdami pek supersamu nis si podniesiony gos modej matki, ktra mwia do majcego okoo trzech lat synka, wyranie akcentujc sowa: - Od... to! - Ale ja to chc! - jcza malec, przyciskajc jeszcze mocniej do piersi pudeko patkw niadaniowych Ninja Turtles. - Od to! - powiedziaa matka jeszcze goniej. Wida byo, e ledwie powstrzymuje zo. W tym momencie berbe siedzcy w wzku, ktry pchaa przed sob, upuci soik galaretki, ktry bezskutecznie prbowa nadgry. Kiedy soik roztrzaska si na pododze, matka wrzasna: Jeszcze i to! i ogarnita furi, trzepna brzdca, wyrwaa trzylatkowi pudeko patkw, cisna je na najblisz pk, chwycia go pod pach i manewrujc niebezpiecznie wzkiem popdzia do wyjcia, przy akompaniamencie wycia brzdca i penych protestu okrzykach wyrywajcego si jej i machajcego nogami synka: - Pu mnie, pu mnie! Zillmann stwierdzi, e kiedy nasze ciao znajduje si ju w stanie napicia i co wyzwoli reakcj zwan tu porwaniem emocjonalnym, to nastpna emocja - bez wzgldu na to, czy jest to zo czy niepokj - jest szczeglnie intensywna. Z tak wanie dynamik mamy do czynienia, gdy kto wpada we wcieko. Zillmann uwaa potgujc si zo za cig rozdranie, z ktrych kade
60
Daniel Goleman
wyzwala powoli zanikajc reakcj pobudzenia. Kada kolejna wywoujca rozdranienie myl czy postrzeenie staj si miniwyzwalaczem wysyanych na polecenie ciaa migdaowatego fal amin katecholowych. Fale te nawarstwiaj si jedna na drugiej, przy czym kada zwiksza poziom hormonw bdcych pochodnymi tych amin. Druga fala nadchodzi, zanim zdya opa pierwsza, za ni pdzi trzecia i tak dalej; kada kadzie si na grzbiecie poprzedniej, szybko podnoszc poziom fizjologicznego pobudzenia ciaa. Myl, ktra w tym nawarstwianiu si przychodzi pniej, wyzwala duo silniejszy gniew ni te, ktre pojawiy si na pocztku. Zo nawarstwia si na zoci mzg emocjonalny rozpala si. Wtedy zo, nie powcigana przez rozsdek, moe atwo znale ujcie w akcie przemocy. W tym momencie jestemy zawzici i bezlitoni, nie trafiaj do nas adne argumenty, mylimy o zemcie i odwecie, nie zastanawiajc si nad moliwymi konsekwencjami takiego dziaania. Ten wysoki poziom pobudzenia stwarza - powiada Zillmann - iluzj siy i odpornoci na ciosy, ktra moe zainspirowa nas i popchn do agresji, kiedy rozwcieczeni i tracc zdolno rozpoznawania swych czynw uciekamy si do najprymitywniejszych reakcji. Impulsy wysyane przez ukad limbiczny s przemone; wskazwkami dziaania staj si najgorsze wspomnienia o brutalnoci ycia. Balsam na zo Przeprowadziwszy tak analiz anatomii wciekoci, Zillmann widzi dwa gwne sposoby radzenia sobie z ni. Jeden z nich polega na uchwyceniu myli wyzwalajcych przypywy zoci i przeciwstawieniu si im, poniewa to wanie pierwsza ocena sytuacji wyzwala wybuch gniewu, a nastpne, potwierdzajce t pierwsz ocen, podsycaj go. Bardzo wany jest moment, w ktrym decydujemy si na przeciwstawienie si owym mylom; w im wczeniejszym stadium cyklu narastania zoci to nastpi, tym skuteczniejsze bd nasze starania. Prawd powiedziawszy, mona zupenie zablokowa poczenia wyzwalajce t reakcj, jeli korygujce informacje nadejd przed pojawieniem si zoci. Jak wan rol odgrywa w umierzeniu zoci zrozumienie, wykaza jasno inny eksperyment Zillmanna, w ktrym jego asystent (dziaajc oczywicie wedug jego wskazwek) obraa i prowokowa ochotnikw wiczcych na rowerze treningowym. Kiedy potem stworzono im okazj do odwzajemnienia si za te kliwe uwagi (i tym razem, podobnie jak w opisanym wczeniej eksperymencie, poprzez ocen, ktra miaa rzekomo zosta wzita pod uwag przy rozpatrywaniu jego podania o prac), skorzystali z niej skwapliwie, dajc upust swej zoci. Jednak w jednej z odmian tego eksperymentu pojawiaa si po zirytowaniu jego uczestnikw, a przed przystpieniem przez nich do oceny owego grubianina - inna asystentka, ktra odwoywaa go do telefonu. Wychodzc, rzuca cierpk uwag rwnie pod jej adresem. Ona wszake przyjmowaa j pogodnie, a kiedy zamkny si za nim drzwi, wyjaniaa badanym osobom, e czowiek ten yje pod wielk presj i jest bardzo podenerwowany, bo czeka go ciki ustny egzamin. Po tym wyjanieniu wciekli dotd uczestnicy eksperymentu nie korzystali z okazji do zemsty, ale wyraali mu wspczucie. Takie agodzce informacje pozwalaj na ponown ocen wywoujcych zo wydarze. Istniej jednak pewne ramy ograniczajce moliwo tej deeskalacji. Zillmann stwierdza, e informacje takie dziaaj umierzajco przy umiarkowanym poziomie zoci; przy jej wysokim poziomie nie wywieraj one adnego wpywu z powodu - jak okrela to - niezdolnoci kognitywnej. Mwic innymi sowy, przestajemy wtedy jasno myle. W chwilach wielkiej zoci odrzucamy wszelkie uspokajajce informacje krtkim: Tego ju za wiele! albo najbardziej wulgarnymi sowami, jakie istniej w jzyku angielskim, jak to delikatnie ujmuje Zillmann. Wyciszanie zoci
61
Daniel Goleman
Kiedy miaem niespena 13 lat, wyszedem kiedy w porywie zoci z domu, przysigajc, e nigdy ju tam nie wrc. By pikny letni dzie. Szedem licznymi alejami i stopniowo panujcy tam spokj i pikno otoczenia uspokoiy mnie i umierzyy mj gniew. Wrciem do domu skruszony i prawie rozrzewniony. Od tamtej pory, kiedy ogarnia mnie zo, staram si robi to samo i stwierdzam, e jest to najlepsze lekarstwo. Jest to relacja uzyskana od osoby badanej w czasie jednego z pierwszych naukowych studiw nad zoci, przeprowadzonego w 1899 roku.6 Opis ten jest nadal wzorcowym przykadem drugiego sposobu umierzania zoci, polegajcego na odzyskaniu rwnowagi fizjologicznej poprzez przeczekanie przypywu adrenaliny w otoczeniu, w ktrym mao prawdopodobne jest znalezienie si w nastpnej sytuacji wyzwalajcej zo. Oznacza to, e dla spokojnego zakoczenia sprzeczki trzeba si na pewien czas odizolowa od osoby, z ktr si pornilimy. W okresie wyciszania zoci osoba ogarnita ni moe przerwa cykl potgowania si wrogich myli, wynajdujc sobie jakie rozrywki. Zillmann stwierdza, e rozrywka jest znakomitym rodkiem zmiany nastroju z bardzo prostego powodu, trudno bowiem jest trwa w zoci, spdzajc przyjemnie czas. Caa sztuka sprowadza si rzecz jasna do tego, eby przede wszystkim ochon w takim stopniu, by mona byo spdza czas przyjemnie. Dokonana przez Zillmanna analiza sposobw eskalacji i deeskalacji zoci wyjania wiele spord odkry Diane Tice dotyczcych taktyk powszechnie stosowanych przez ludzi dla umierzania zoci. Jedn z takich metod jest wyjcie dla ochonicia. Dua cz mczyzn wsiada wtedy do samochodu i pdzi w sin dal. Odkrycie to z pewnoci sprawi, e teraz zawahamy si chwil, siadajc za kierownic (Tice powiedziaa mi, e j sam skonio to do ostroniejszej jazdy). Chyba bezpieczniejsz alternatyw jest pjcie na dugi spacer - ruch i wysiek fizyczny rwnie pomagaj ostudzi zo. Identyczne dziaanie maj takie metody relaksacji, jak gbokie oddychanie i rozlunienie mini, prawdopodobnie dlatego, e zmieniaj stan fizjologiczny naszego organizmu, obniajc jego pobudzenie, a by moe rwnie dlatego, e odrywaj nasz uwag od czynnikw wyzwalajcych zo. Z tego samego powodu umierzy zo mog intensywne wiczenia fizyczne - wysoki poziom pobudzenia psychicznego podczas wysiku fizycznego znacznie obnia si po jego zaprzestaniu. Jednak wyciszanie zoci zakoczy si niepowodzeniem, jeli czas ten powicimy na przeuwanie cigu myli wywoujcych to uczucie, poniewa kada z nich jest sama w sobie impulsem wyzwalajcym kolejne fale zoci. Sia oddziaywania rozrywki polega na tym, e kadzie ona kres owemu cigowi myli. Badajc rne taktyki radzenia sobie ze zoci, Tice stwierdzia, e oglnie biorc, rozrywki pomagaj j umierzy: telewizja, kino, ksiki i tym, podobne rodki tamuj napyw gniewnych myli, podsycajcych wcieko. Stwierdzia te, e prby rozadowania zoci poprzez kupowanie sobie rnych rzeczy lub objadanie si nie daj wielkich efektw, poniewa krc po sklepach czy stoiskach w domu towarowym albo pochaniajc kawa tortu, mona snu dalej wywoujce oburzenie myli. Do powyszych technik radzenia sobie ze zoci naley doda metody opracowane przez Redforda Williamsa, psychologa z Uniwersytetu Duke, ktry chcia w ten sposb pomc wrogo nastawionym do otoczenia i atwo wpadajcym w zo osobom naraonym na ryzyko wystpienia chorb serca zapanowa nad sw draliwoci.7 Radzi on midzy innymi, bymy
6 Opis uspokajajcego spaceru przytacza Tavris, Anger: The Misunderstood Emotion, s. 135. 7 Opracowane przez Redforda Williamsa metody panowania nad wrogoci i zdenerwowaniem opisane s szczegowo w: Redford Williams, Virginia Williams, Anger Kills, New York: Times Books, 1993.
62
Daniel Goleman
starali si uwiadomi swoje wrogie czy cyniczne myli w momencie ich pojawiania si i zapisywali je. atwiej wwczas przeciwstawi si im, dokona oceny, aczkolwiek - jak stwierdzi Zillmann - podejcie to jest bardziej skuteczne wtedy, kiedy zo nie zdya jeszcze przeksztaci si we wcieko. Wyadowywanie zoci Wsiadam w Nowym Jorku do takswki. W tym momencie zatrzymuje si tu przed ni mody mczyzna przechodzcy przez ulic. Kierowca takswki, ktry chce jak najszybciej ruszy, naciska klakson i zniecierpliwionym ruchem rki pokazuje mu, eby usun si z drogi. Przechodzie spoglda na niego wilkiem i zgina rk w obscenicznym gecie. - Ty sukinsynu! - wrzeszczy takswkarz i naciska jednoczenie peda gazu i hamulec. Takswka wyskakuje z nagym szarpniciem do przodu i zatrzymuje si o wos przed owym mczyzn. W obliczu miertelnego niebezpieczestwa odskakuje on na bok i wali pici w karoseri powoli wczajcej si do ruchu takswki. Takswkarz wybucha stekiem przeklestw i wyzwisk. Podczas dalszej jazdy takswkarz, nadal widocznie wzburzony, mwi mi: - Wszyscy maj czowieka w dupie. Trzeba si na kadego drze - przynajmniej czujesz si wtedy lepiej! Katharsis - dawanie upustu zoci - jest czasami wynoszone pod niebiosa jako znakomity sposb radzenia sobie z tym uczuciem. Wedug popularnej teorii poprawia to nam samopoczucie. Jednak, jak wskazuj odkrycia Zillmanna, przemawia przeciw temu wany argument znany zreszt od lat pidziesitych, kiedy to psycholodzy zaczli eksperymentalnie bada efekty owej katharsis. Ot stwierdzili oni, e wyadowanie zoci albo w ogle jej nie zmniejsza, albo - jeli zmniejsza - to w niewielkim stopniu (chocia z powodu uwodzicielskiej natury zoci, moemy czu si lepiej).8 W pewnych, specyficznych warunkach wybuch zoci moe rzeczywicie by oczyszczeniem. Odnosi si to do sytuacji, kiedy wyadowujemy j na osobie, ktra nas rozzocia, kiedy otwarte jej okazanie przywraca nam poczucie panowania nad tym, co si dzieje, albo prowadzi do naprawienia wyrzdzonej nam niesprawiedliwoci oraz kiedy zbesztanie zachowujcej si niewaciwie wobec nas osoby jest dla niej zasuon nauczk i zmusza j do zmiany zachowania, nie prowokujc do odwetu. Ale prowokacyjny charakter zoci sprawia, e atwiej jest to powiedzie ni zrobi.9 Tice stwierdza, e dawanie upustu zoci jest jednym z najgorszych sposobw pozbycia si jej, poniewa wybuchy wciekoci zwikszaj pobudzenie mzgu emocjonalnego, sprawiajc, e jestemy po nich bardziej rozzoszczeni ni przedtem. Badane przez ni osoby mwiy, e kiedy wybuchay gniewem na kogo, kto je rozsierdzi, to raczej przeduao to stan wrzenia, ni kado mu kres. O wiele skuteczniejsza okazywaa si konstruktywna rozmowa po ochoniciu i wyciszeniu zoci, gdy dawaa szans spokojnego i ostatecznego zakoczenia sporu. Syszaem kiedy jak w tym samym duchu wypowiedzia si Czogjan Trungpa, nauczyciel tybetaskiej mdroci, ktry na pytanie, jak najlepiej poradzi sobie ze zoci odpar: Nie tum jej. Ale nie dziaaj pod jej wpywem. Umierzanie niepokoju. Co, ja mam si martwi?
O nie! Chyba wysiada tumik... A jeli bd musiaa pojecha z nim do warsztatu?... Nie mog pozwoli sobie na taki wydatek... Musiaabym wycign z konta pienidze przeznaczone na studia Jamiego... A
8 Zob. na przykad: S.K. Mallick, B.R. McCandless, A Study of Catharsis Aggression, Journal of Personality and Social Psychology 4 (1966). Streszczenie tych bada, zob.: Tavris, Anger: The Misunderstood Emotion. 9 Kiedy przeprowadzony pod wpywem zoci atak jest skuteczny opisuje Tavris, Anger The Misunderstood Emotion.
63
Daniel Goleman
jeli nie bd w stanie opaci czesnego?.. Te ze oceny, ktre przynis w ubiegym tygodniu... Jeli na koniec roku uzyska gorsze stopnie, to nie bdzie mg pj na studia. I co wtedy?... Chyba wysiada tumik...
I tak drczony niepokojem umys cignie bez koca swj melodramatyczny monolog, w ktrym z jednych zmartwie wynikaj inne, te daj pocztek nastpnym, ktre z kolei przypominaj o pierwszych. Cytowany wyej przykad podaj Lizabeth Roemer i Thomas Borkovec, psycholodzy z Uniwersytetu Stanowego Pensylwanii, ktrych badania nad martwieniem si, bdcym jdrem wszelkiego niepokoju, sprawiy, e problem ten, jeszcze do niedawna zajmujcy tylko neurotykw, podniesiony zosta do rangi tematu godnego zainteresowania nauki.10 Martwienie si jako takie nie jest, oczywicie, czym, co przeszkadza nam w skutecznym dziaaniu; rozmylajc nad jakimi problemem - to znaczy, czynic go przedmiotem konstruktywnej refleksji, co moe wyglda na martwienie si - moemy znale jego rozwizanie. W istocie rzeczy reakcj lec u podoa martwienia si i niepokoju* jest czujno, wypatrywanie potencjalnego zagroenia, co miao bez wtpienia ogromne znaczenie dla przetrwania naszego gatunku. Kiedy obawa postawi w stan gotowoci umys emocjonalny, to pojawiajcy si w wyniku tego niepokj kieruje ca nasz uwag na bezporednio zagraajce nam niebezpieczestwo, zmuszajc mzg do ignorowania w tym momencie wszelkich innych spraw i skoncentrowanie si na poszukiwaniu najlepszego sposobu wyjcia z opresji. Niepokj jest w pewnym sensie analizowaniem sytuacji i zastanawianiem si nad tym, co moe si nie uda i jak mamy sobie z tym poradzi; celem niepokoju i martwienia si jest wynajdywanie sposobw wyjcia z zagroe, ktre niesie z sob ycie, poprzez ich przewidywanie i uprzedzanie. Prawdziwy kopot jest natomiast z chronicznym, ustawicznie powracajcym niepokojem, ktry nigdy nie przyblia nas nawet na krok do pozytywnego rozwizania drczcych nas problemw. Dokadna analiza tego stanu wykazuje, e ma on wszelkie cechy porwania emocjonalnego o niskim nasileniu - niepokj zdaje si wypywa znikd i nie moemy nad nim zapanowa. Nie poddaje si on racjonalnemu rozumowaniu i narzuca nam jeden tylko, sztywny punkt widzenia na drczcy nas problem. Jeli ten cykl nasila si i utrzymuje, to stopniowo przeradza si w penoobjawowe zespoy zaburze lkowych, ktre przybra mog posta fobii, nerwicy natrctw czy atakw lkowych. W kadym z tych zaburze niepokj zostaje inaczej ukierunkowany: u osb cierpicych na fobie koncentruje si on na tym, co je przeraa, u osb nkanych mylami natrtnymi (majcych obsesje) skupia si na zapobieganiu jakiemu budzcemu lk nieszczciu, w atakach lkowych przeradza si w lk przed mierci czy przed wystpieniem takiego wanie ataku. Wsplnym mianownikiem wszystkich tych stanw jest nienaturalny niepokj. Pewna kobieta cierpica na nerwic natrctw stworzya sobie cay system rytuaw, ktre pochaniay jej wikszo czasu - par razy dziennie braa czterdziestopiciominutowy natrysk, po dwadziecia razy albo wicej mya rce, przy czym kadorazowe mycie trwao pi minut. Nie usiada nigdzie, zanim nie przetara siedzenia tamponem nasyconym alkoholem, aby je zdezynfekowa. Za nic nie dotkna dziecka ani adnego zwierzcia, gdy byy zbyt brudne. U podoa wszystkich tych przymusowych czynnoci lea ogromny lk przed zarazkami; bez ustanku niepokoia si, e jeli nie bdzie ustawicznie my si i sterylizowa wszystkiego, z czym ma kontakt, to zapie jak
10 Elizabeth Roemer, Thomas Borkovec, Worry: Unwanted Cognitive Activity That Controls Unwanted Somatic Experience, w: Wegner, Pennebaker, Handbook of Mental Control. * Ang. termin zuorry odpowiada zarwno pol. terminowi martwienie si, troska, jak i niepokj. Autor uywa go zamiennie z terminem anxiety, ktry jest odpowiednikiem pol. niepokoju, obawy, lku - przyp. tum.
64
Daniel Goleman
gron chorob i umrze.11 Inna kobieta, ktr leczono na nerwic lkow [generalized anxiety disorder] - jak w terminologii psychiatrycznej okrela si stay niepokj - tak oto zareagowaa na prob lekarza, by przez minut relacjonowaa gono niepokojce j myli:
Mog nie zrobi tego waciwie. Moe to by tak sztuczne, e nie bdzie wskazywao na to, co si naprawd ze mn dzieje, a musimy przecie dotrze do tego, co si naprawd ze mn dzieje... Bo jeli nie dotrzemy do tego, to mi si nie polepszy. A jeli mi si nie polepszy, to nigdy nie bd szczliwa.12
W tym mistrzowskim popisie niepokojenia si niepokojem sama proba o gone wyraenie niepokojcych myli doprowadzia w cigu kilku zaledwie sekund do kontemplowania kadcej si cieniem na caym yciu katastrofy: Nigdy nie bd szczliwa. Niespokojne myli z reguy biegn takim torem, ukadajc si w wewntrzny monolog, przeskakujc z jednej niepokojcej sprawy na inn, co bardzo czsto prowadzi do katastrofizowania, wyobraania sobie jakiej straszliwej tragedii. Prawie zawsze przybieraj one posta uchwytn dla ucha, a nie dla oka, umysu, to znaczy wyraane s za pomoc sw, nie obrazw, fakt, ktry ma wane znaczenie dla panowania nad niepokojem. Borkovec i jego koledzy zaczli bada niepokj sam w sobie, kiedy prbowali znale metod leczenia bezsennoci. Inni badacze zauwayli, e niepokj wystpuje w dwch formach: kognitywnej, czyli niepokojcych myli, i somatycznej, czyli fizjologicznych objaww niepokoju, takich jak pocenie si, przyspieszony rytm pracy serca czy napicie mini. Borkovec stwierdzi, e u osb cierpicych na bezsenno podstawowym problemem nie jest wcale pobudzenie somatyczne. W stanie czuwania utrzymyway je natrtne myli. Nie mogy przesta martwi si, nawet jeli bardzo tego chciay. Pomagao im zasn jedynie oderwanie myli od trosk i niepokojw i skupienie si na doznaniach, ktre dawaa im relaksacja, bdca w takich przypadkach skuteczn metod. Jednak wikszo osb odczuwajcych chroniczny niepokj i stale zamartwiajcych si wydaje si do tego niezdolna. Borkovec przypuszcza, e ma to co wsplnego z pewnym zyskiem pyncym z martwienia si, ktry silnie wzmacnia ten nawyk. Wydaje si bowiem, e w zmartwieniach jest co pozytywnego; s one przecie obmylaniem sposobw radzenia sobie z niebezpieczestwami, ktrym bdziemy by moe kiedy musieli stawi czoo. Celem niepokojenia si albo martwienia wtedy, kiedy spenia ono swoje zadanie - jest szczegowy przegld owych niebezpieczestw i zastanowienie si nad sposobami zaradzenia im. Jednak w rzeczywistoci nie wyglda to tak dobrze. Martwienie si czy niepokj, szczeglnie w postaci chronicznej, z reguy nie podsuwa nam odkrywczych rozwiza i nowych sposobw widzenia problemu. Osoby drczone niepokojem, zamartwiajce si, z reguy koncentruj si na samym niebezpieczestwie, przeywajc zwizany z nim lk i nie wybiegajc myl poza utarte koleiny. Ludzi ustawicznie martwicych si niepokoi mnstwo rzeczy, z ktrych wikszo prawdopodobnie nigdy si nie zdarzy; upatruj oni niebezpieczestw tam, gdzie inni nigdy ich nie widz. Mimo to osoby te mwi Borkovecowi, e martwienie si pomaga im i e trapice ich zmartwienia utrwalaj si same przez si, tworzc zamknity krg podszytych niepokojem myli. Dlaczego martwienie si i niepokojenie staje si czym w rodzaju uzalenienia psychicznego? Moe wydawa si to dziwne, ale jak wykazuje Borkovec, zwyczaj niepokojenie si ma taki sam pokrzepiajcy wpyw jak przesdy. Poniewa niepokoimy si wieloma rzeczami, ktrych
11 David Riggs, Edna Foa, Obsessive-Compulsive Disorder, w: David Barlow (red.), Clinical Handbook of Psychological Disorders, New York: Guilford Press, 1993. 12 Cytat za: Roemer, Borkovec, Worry, s. 221.
65
Daniel Goleman
prawdopodobiestwo zdarzenia si jest znikome - mierci ukochanej osoby w katastrofie samolotowej, bankructwem i tym podobnymi sprawami - jest w tym, przynajmniej dla ukadu limbicznego, co magicznego. Niepokojowi, podobnie jak amuletowi, ktry chroni nas przed jakim przewidywanym zem, przypisujemy zasug zapobieenia niebezpieczestwu, na ktrym obsesyjnie si koncentrujemy. Po co nam martwienie si Skuszona propozycj pracy w czasopimie przeniosa si ze rodkowego Zachodu do Los Angeles. Krtko potem pismo zostao kupione przez innego wydawc i stracia posad. W tej sytuacji postanowia zosta wolnym strzelcem i zaja si pisaniem artykuw, ktre wysyaa do rnych pism, nie wic si z adnym z nich na stae. Na tym niepewnym rynku, pozbawiona staych dochodw, miewaa okresy, w ktrych nie moga podoa zamwieniom, i okresy, w ktrych nie miaa z czego zapaci czynszu za mieszkanie. Musiaa czsto cile ogranicza liczb rozmw telefonicznych i po raz pierwszy w yciu zdarzyo si jej nie mie ubezpieczenia lekarskiego. Ten brak ubezpieczenia by szczeglnie przygnbiajcy; czsto apaa si na tym, e snuje przeraajce wizje choroby - kady bl gowy wydawa si jej sygnaem wiadczcym o rozwijajcym si guzie mzgu, kiedy tylko musiaa gdzie jecha samochodem, widziaa oczyma wyobrani wypadek, w ktrym doznaje powanego uszczerbku na zdrowiu. Nachodziy j czsto niepokojce myli, ktre utrzymyway si przez dugi czas, ukadajc si w jedno nieustajce pasmo zmartwie. Ale, jak wyznaa, te zmartwienia i niepokoje wcigay j tak bardzo, e niemal uzalenia si od nich. Borkovec odkry jeszcze jedn, niespodziewan zalet niepokojenia si. Ot osoby pochonite niepokojcymi mylami zdaj si nie dostrzega subiektywnych dozna niepokoju, ktry wywouj te myli - przyspieszonego bicia serca, kropelek potu, drenia ciaa, co wicej, w miar rozwijania si tych myli zdaj si one czciowo tumi ten niepokj, przynajmniej o tyle, o ile odzwierciedla si on w rytmie pracy serca. Prawdopodobnie przebiega to tak: spostrzegamy co, co wywouje obraz jakiego potencjalnego zagroenia lub niebezpieczestwa, a wyobraenie tego nieszczcia wyzwala agodny atak lkowy. Nastpnie pogramy si w penych niepokoju mylach, z ktrych kada podsuwa nam nowy niepokojcy temat i w miar jak nasz uwag coraz bardziej pochania w cig niespokojnych myli, odrywa si ona od wyobraenia nieszczcia, ktre wywoao ten niepokj. Borkovec stwierdzi, e wyobraenia s o wiele silniejszymi ni myli bodcami wywoujcymi niepokj, a zatem zatopienie si w mylach, prowadzce do zatarcia obrazu nieszczcia, czciowo zmniejsza uczucie niepokoju. W takim te stopniu martwienie si czy niepokojenie ulega wzmocnieniu jako poowiczne antidotum na niepokj, ktry wywouje. Ale cige martwienie si i niepokojenie ma rwnie i wady, poniewa przybiera form stereotypowych, sztywnych myli, a nie twrczych pomysw, ktre przybliaj nas do rozwizania problemu. Sztywno t wida nie tylko w treci niepokojcych myli, ktre bezustannie kr wok tych samych spraw, powtarzajc wci na nowo, w prawie nie zmienionym ksztacie te same idee. Rwnie na poziomie neurofizjologicznym zdaje si wystpowa pewna sztywno, deficyt zdolnoci elastycznego reagowania mzgu emocjonalnego na zmieniajce si okolicznoci. Ujmujc to krtko, chroniczne martwienie si spenia pewne zadania, ale nie spenia innych, waniejszych - agodzi nieco niepokj, ale nigdy nie rozwizuje drczcych nas problemw. Ciekawe, e chronicznie zamartwiajce si osoby nie potrafi same zastosowa si do rady, ktrej najczciej udzielaj innym: Przesta si martwi (albo, co gorsza: Nie martw si - bd
66
Daniel Goleman
wesoy). Poniewa chroniczne zmartwienia zdaj si by wynikiem niezbyt silnego pobudzenia ciaa migdaowatego, pojawiaj si spontanicznie i z samej swej natury utrzymuj si dugo, jeli raz ju si pojawi. Jednak po dugich prbach Borkovec odkry par prostych zasad, ktrych stosowanie moe pomc najbardziej nawet nkanym niepokojcymi mylami osobom zapanowa nad zwyczajem chronicznego martwienia si. Pierwszym krokiem jest jak najwczeniejsze uwiadomienie sobie i wychwytywanie epizodw martwienia si; najlepiej ju w momencie kiedy ulotne wyobraenie nieszczcia wyzwala cykl: niepokojca myl - niepokj albo zaraz potem. Borkovec uczy pacjentw tego podejcia, instruujc ich, w jaki sposb maj wychwytywa oznaki wiadczce o pojawianiu si niepokoju, a zwaszcza jak maj rozpoznawa sytuacje, ktre wyzwalaj niepokj, albo ulotne myli czy wyobraenia, ktre zapocztkowuj ten stan, oraz towarzyszce im somatyczne objawy niepokoju. Nabywajc w tym praktyki; potrafi rozpoznawa niepokojce myli w coraz wczeniejszych stadiach spirali niepokoju. Ucz si rwnie metod relaksacji, do ktrych mog si uciec w chwili, kiedy zaobserwuj powstawanie niepokojcych myli. wicz te metody codziennie, aby mc je z miejsca zastosowa w razie potrzeby. Nie wystarczy jednak sama metoda relaksacji. Osoby stale martwice si musz si aktywnie przeciwstawia niepokojcym mylom; jeli nie uczyni tego, to spirala niepokoju znowu zacznie si rozkrca. A zatem nastpnym krokiem jest zajcie krytycznego stanowiska wobec swoich przypuszcze: czy jest wielce prawdopodobne, e wydarzy si to, czego si lkamy? Czy jest to na pewno sytuacja, w ktrej dla wydarzenia tego nie ma adnej alternatywy albo istnieje tylko jedna alternatywa? Czy nie mona temu w aden sposb zapobiec? Czy naprawd pomaga nam ustawiczne zajmowanie si tymi samymi niepokojcymi mylami? To poczenie czujnoci i zdrowego sceptycyzmu powinno przypuszczalnie podziaa jak hamulec na pobudzenie nerwowe, ktre ley u podoa niepokoju o niskim nateniu. Skoncentrowanie si na takich mylach moe uruchomi sie pocze nerwowych, ktre powstrzymuj wzniecany przez ukad limbiczny niepokj, a jednoczenie stan odprenia, ktry osigamy, stosujc metod relaksacji, stwarza przeciwwag dla rozsyanych przez mzg emocjonalny po caym ciele sygnaw do niepokoju. I istotnie, jak wykazuje Borkovec, strategia ta pozwala osign stan aktywnoci umysowej, ktry wyklucza niepokj, poniewa absolutnie nie da si z nim pogodzi. Kiedy pozwalamy, aby niepokojca myl stale powracaa i nie przeciwstawiamy jej innej, to staje si ona przemona, wrcz nieodparta, natomiast przeciwstawienie si jej poprzez rozwaanie caej gamy odmiennych i rwnie moliwych do przyjcia punktw widzenia zapobiega naiwnemu uznaniu tej myli za prawdziw. W ten sposb pozbyo si owego nawyku snucia niepokojcych myli nawet par osb, ktrych stan by ju tak powany, e kwalifikoway si do leczenia psychiatrycznego. Z drugiej strony osoby, u ktrych niepokojce myli przybray tak ostr posta, e rozwiny si w fobi, nerwic natrctw czy ataki lkowe, postpiyby roztropnie - a prawd powiedziawszy wykazayby si samowiadomoci - gdyby zgosiy si na leczenie farmakologiczne dla przerwania tego cyklu. Mimo to rwnie i w takich przypadkach podane jest przeprogramowanie poprzez psychoterapi systemu pocze wywoujcych emocje, aby zmniejszy prawdopodobiestwo powrotu tych zaburze po zakoczeniu leczenia farmakologicznego.13
13 Metody leczenia zaburze lkowych zob. na przykad: David H. Barlow (red.), Clinical Handbook of Psychological Disorders, New York: Guilford Press, 1993.
67
Daniel Goleman
Jak radzi sobie z melancholi
Nastrojem, w otrznicie si z ktrego wkadamy na og najwicej wysiku, jest smutek. Diane Tice stwierdzia, e ludzie wykazuj najwiksz inwencj wtedy, kiedy staraj si uciec przed chandr. Oczywicie, nie przed kadym smutkiem powinno si ucieka; melancholia, jak kady inny nastrj, ma swoje dobre strony. Smutek wywoany strat objawia si zawsze ucieczk od zainteresowania rozrywkami i przyjemnociami, skupianiem uwagi na tym, co utracilimy i brakiem si i energii do podejmowania nowych przedsiwzi - przynajmniej w danej chwili. Mwic krtko, zmusza nas do zaprzestania pogoni za wszystkim, oderwania si od pochaniajcych nas na co dzie spraw i do refleksji, abymy mogli opaka strat, zaduma si nad jej znaczeniem, przystosowa psychicznie do nowej sytuacji i poczyni nowe plany, ktre pozwol nam dalej i przez ycie. aoba ma dobroczynne dziaanie, ale nie da si tego powiedzie o gbokiej depresji. William Styron przedstawia wymowny opis wielu okropnych objaww tej choroby, midzy innymi nienawici do siebie samego, poczucia bezwartociowoci, spowijajcego mnie niczym zimna, wilgotna pachta smutku, przepeniajcego mnie przygnbienia, uczucia lku i obcoci oraz, nade wszystko, duszcego niepokoju.14 Pojawiaj si te oznaki zmniejszenia si sprawnoci intelektualnej: mylenie si, niemono skupienia uwagi i kopoty z pamici, a w pniejszym stadium umys jego opanoway anarchiczne deformacje i uczucie, e moje procesy mylowe pochon jaki trujcy i nie dajcy si nazwa ani okreli przypyw, ktry wymaza wszelkie ywsze zainteresowanie sprawami tego wiata. Towarzysz temu nieprzyjemne doznania somatyczne: bezsenno, apatia sprawiajca, e czowiek czuje si jak ywy trup, pewien rodzaj odrtwienia, osabienie, ale szczeglnie wraenie jakiej dziwnej kruchoci, poczone z nerwowym niepokojem. Wszelkie przyjemnoci trac urok: Jedzenie, tak jak wszystko inne w sferze zmysw, byo zupenie pozbawione smaku. Na koniec zanika wszelka nadzieja na jakkolwiek popraw, kiedy szary, jesienny deszcz przeraenia przeradza si w rozpacz tak dojmujc jak bl fizyczny, bl tak nieznony, e jedynym wyjciem wydaje si samobjstwo. W podobnych przypadkach gbokiej depresji sparaliowane zostaje cae ycie jednostki; nie wida adnych perspektyw. Same symptomy depresji wiadcz o tym, e ycie jakby stano w miejscu. Styronowi nie pomogy ani leki, ani psychoterapia; dopiero schronienie, ktre znalaz w szpitalu, sprawio, e z upywem czasu pozby si przygnbienia. Psychoterapia moe jednak pomc wikszoci ludzi, jeli depresja nie przybraa tak ostrej postaci. Pomaga te farmakoterapia - tryumfy wici ostatnio Prozac, ale jest ponad tuzin innych lekw przynoszcych pewn ulg, zwaszcza w przypadkach gbokiej depresji. Chc si tu jednak skoncentrowa na bardziej powszechnym nastroju - na smutku, ktry w swej szczytowej postaci staje si, uywajc terminologii fachowej, depresj podkliniczn, to znaczy zwyk melancholi. Jest to przygnbienie, z ktrym moemy sobie sami poradzi, jeli tylko mamy odpowiednie zasoby wewntrzne. Niestety, niektre z najczciej stosowanych strategii mog podziaa zupenie odwrotnie, pogarszajc jeszcze nasz stan. Jedn z nich jest zwyke odosobnienie. Kiedy czujemy si przygnbieni, chtnie szukamy samotnoci, ale bardzo czsto skutkiem tego bywa poczucie opuszczenia, ktre potguje smutek. By moe w tym kryje si przyczyna, e - jak stwierdzia Tice - najpopularniejsz metod zwalczania depresji jest udzia w yciu towarzyskim - chodzenie do restauracji, na mecze czy do kina, mwic krtko, robienie czego wsplnie z rodzin lub przyjacimi. Przynosi to podany efekt, jeli odwraca nasz
14 William Styron, Darkness Visible: A Memoir of Madness, New York: Random House, 1990.
68
Daniel Goleman
uwag od trapicego nas smutku. Jeli jednak staje si okazj do rozmylania nad tym, co wtrcio nas w doek psychiczny, to tylko przedua ten nastrj. W istocie rzeczy jednym z gwnych czynnikw decydujcych o tym, czy nastrj przygnbienia utrzyma si czy minie, jest nasza skonno do ruminacji (przeuwania myli). Wydaje si, e martwienie si i zastanawianie nad tym, co nas przygnbia, potguje i przedua depresj. Martwienie si przybiera w depresji rne formy, ale za kadym razem skupia si na jakim aspekcie samej depresji - na tym, jak zmczeni si czujemy, jak mao mamy energii albo motywacji do pracy czy te jak kiepsko staramy si o wykonanie jakiej pracy. Refleksjom tym z reguy nie towarzyszy adne konkretne dziaanie zmierzajce do poprawienia sytuacji, co mogoby usun albo przynajmniej zagodzi przygnbiajcy problem. Do innych powszechnie spotykanych rde zmartwienia naley odizolowywanie si i rozmylanie nad tym, jak fatalnie si czujesz, niepokojenie si, e maonek moe ci odtrci, poniewa jeste przygnbiona i zastanawianie si, czy czeka ci kolejna bezsenna noc, mwi psycholog Susan Nolen-Hoeksma, ktra badaa ruminacj u osb ogarnitych depresj.15 Osoby znajdujce si w depresji usprawiedliwiaj tego rodzaju przeuwanie myli, twierdzc, e prbuj si lepiej zrozumie, ale w rzeczywistoci podsycaj w ten sposb uczucie smutku, nie podejmujc adnych krokw, ktre faktycznie mogyby doprowadzi do zmiany nastroju. A zatem w leczeniu depresji mogoby na pewno pomc gbokie zastanowienie si nad jej przyczynami, jednak pod warunkiem, e prowadzioby ono do dziaa zmierzajcych do usunicia tych przyczyn. Bierne pogranie si w smutku tylko go pogbia. Przeuwanie myli moe take zaostrzy presj, stwarzajc jeszcze bardziej przygnbiajc sytuacj. Nolen-Hoeksma podaje przykad ogarnitej depresj akwizytorki, ktra spdza tak wiele godzin na snuciu ponurych myli, e nie ma czasu na przeprowadzenie wanych rozmw telefonicznych dotyczcych sprzeday artykuw, ktrymi handluje. W wyniku tego sprzeda spada, co sprawia, e kobieta ta zaczyna uwaa, i nie nadaje si do tej pracy, a to potguje jej depresj. Gdyby jednak zareagowaa na ogarniajce j przygnbienie w inny sposb, starajc si nie myle o nim, to mogaby dla odwrcenia uwagi od przepeniajcego j smutku zaj si wanie owymi rozmowami. Wwczas prawdopodobnie nie doszoby do zmniejszenia liczby zawieranych przez ni umw handlowych, a sama wiadomo tego, e dobrze radzi sobie w pracy, mogaby wzmocni jej wiar we wasne siy, zmniejszajc tym samym w jakim stopniu depresj. Ogarnite depresj kobiety, stwierdza Nolen-Hoeksma, s znacznie bardziej skonne do przeuwania myli ni mczyni. Jej zdaniem moe to czciowo wyjania fakt, e u kobiet stwierdza si depresj dwukrotnie czciej ni u mczyzn. Oczywicie, w gr mog te wchodzi inne czynniki, takie jak wiksza otwarto kobiet w przyznawaniu si do nurtujcych je zmartwie czy wiksza u nich ni u mczyzn liczba powodw do depresji. Poza tym mczyni czsto staraj si utopi smutek w alkoholu, a odsetek alkoholikw wrd nich jest dwa razy wikszy ni wrd kobiet. Niektre badania wykazay, e rwnie skuteczna jak leczenie farmakologiczne stosowane w przypadkach agodnej depresji klinicznej jest terapia kognitywna, ktra zmienia te schematy mylenia. Lepiej te ni leki zapobiega ona nawrotom agodnej depresji. W walce tej szczeglnie dobre wyniki daj dwie metody.16 Jedn z nich jest przeciwstawianie si takim mylom 15 O zmartwieniach osb przygnbionych pisze Susan Nolen-Hoesma, Sex Differences in Control of Depression: Wegner, Pennebaker, Handbook of Mental Control, s. 307. 16 Terapia depresji: K.S. Dobson, A Meta-analysis of the Efficacy of Cognitive Therapy for Depression, Journal of Consulting and Clinical Psychology 57 (1989).
69
Daniel Goleman
kwestionowanie ich zasadnoci i wynajdywanie bardziej optymistycznych alternatyw. Druga polega na celowym planowaniu przyjemnych zaj, odwracajcych od nich uwag. Oderwanie uwagi dziaa tak skutecznie dlatego, e przygnbiajce myli s automatyczne, pojawiaj si w naszym umyle niejako bez naszego udziau. Nawet kiedy ogarnite depresj osoby staraj si stumi ponure myli, to czsto nie mog znale dla nich bardziej optymistycznych alternatyw. Dzieje si tak, poniewa pospne myli maj niemal magnetyczny wpyw na nasze procesy mylowe, wywoujc cay cig nieprzyjemnych skojarze i nie dopuszczajc do powstania innych. Kiedy na przykad proszono pogrone w depresji osoby o uoenie piciowyrazowych zda z chaotycznie wymieszanych szeciu wyrazw, to duo lepiej radziy sobie one z odszyfrowaniem przygnbiajcych (Przyszo rysuje si bardzo ponuro) ni optymistycznych (Przyszo rysuje si bardzo jasno) przekazw.17 Charakterystyczn dla depresji skonno do podtrzymywania i przeduania tego stanu wida nawet w wyborze zaj i sytuacji, ktre miayby oderwa uwag od drczcego smutku. Kiedy ogarnitym depresj osobom dawano list przygnbiajcych i podnoszcych na duchu zaj i sytuacji (np. pogrzeb przyjaciela, itd.) to czciej wybieray one te, ktre podtrzymyway melancholijny nastrj. Richard Wenzlaff, psycholog z Uniwersytetu Teksaskiego, ktry prowadzi te badania, doszed do wniosku, e osoby przygnbione musz zdoby si na znaczny wysiek, aby zwrci uwag na co pocieszajcego i bardzo uwaa, by nie wybiera czego - na przykad wyciskajcego zy filmu czy powieci o tragicznym zakoczeniu - co jeszcze bardziej obniy ich nastrj. Metody podnoszenia nastroju
Wyobra sobie, e jedziesz w gstej mgle nie znan ci, strom i krt drog. Nagle zaledwie par metrw przed tob wyjeda z pobocza inny samochd. Jest zbyt blisko, aby mg si zatrzyma. Wciskasz w podog peda hamulca i wpadasz w polizg, a twj samochd uderza w bok tamtego. Tu przed hukiem, brzkiem tuczonych szyb i zgrzytem metalu trcego o metal spostrzegasz, e w tamtym samochodzie peno jest maluchw jadcych do przedszkola. Potem, w nagej ciszy, ktra nastpuje po zderzeniu, syszysz pacz i krzyki. Podbiegasz do tamtego samochodu i widzisz, e jedno z dzieci ley bez ruchu. Ogarniaj ci wyrzuty sumienia i smutku z powodu tej tragedii...
Takie rozdzierajce serce scenariusze przedstawia w jednym ze swych eksperymentw Wenzlaff, aby przygnbi biorcych w nim udzia ochotnikw. Potem mieli wymaza t scen z pamici i przez dziewi minut zapisywa strumie przepywajcych przez ich gowy myli. Za kadym razem kiedy wracaa do nich myl o zdarzeniu, o ktrym powinni zapomnie, stawiali w zapisie odpowiedni znak. W miar upywu czasu wikszo osb coraz rzadziej mylaa o smutnym incydencie, jednak u tych najbardziej skonnych do przygnbienia myli o wypadku pojawiao si coraz wicej. Nawizywali oni nawet do nich porednio w mylach, ktre miay odwrci ich uwag od tego wydarzenia. Co wicej, skonni do depresji ochotnicy snuli dla odwrcenia uwagi inne niepokojce myli. Wenzlaff uwaa, e: Myli cz si ze sob w umyle nie tylko dziki swej treci, ale take dziki nastrojowi. Kady z nas ma co w rodzaju zbioru myli zego nastroju, ktre dochodz do gosu tym atwiej, im bardziej jestemy przygnbieni. U osb, ktre atwo wpadaj w depresj, midzy
17 Studium schematw mylowych osb pogronych w depresji przedstawia Richard Wenzlaff, The Mental Control of Depression, w: Wegner, Pennebaker, Handbook of Mental Control.
70
Daniel Goleman
mylami tymi wytwarza si bardzo silna sie powiza, przez co trudniej jest je stumi, kiedy co wprawi je w zy nastrj. Zakrawa na ironi to, e osoby ogarnite depresj zdaj si usuwa ze swych umysw jeden przygnbiajcy temat za pomoc drugiego, co tylko wywouje negatywne emocje. Wedug jednej z teorii pacz moe by naturalnym sposobem obnienia poziomu zwizkw chemicznych w mzgu, ktre powoduj uczucie przygnbienia. Chocia pacz moe czasami wyzwoli nas z zaczarowanego krgu smutku, to moe te skoni do obsesyjnego poszukiwania przyczyn rozpaczy. Teza o oczyszczajcym dziaaniu paczu jest baamutna - pacz, ktry wzmacnia skonno do przeuwania myli, przedua tylko niedol. Cig podtrzymujcych smutek myli moe natomiast przerwa odwrcenie od nich uwagi; jedna z gwnych teorii wyjaniajcych, dlaczego elektrowstrzsy s tak skuteczne w leczeniu najostrzejszych form depresji, gosi, e powoduj one utrat pamici krtkookresowej, dziki czemu pacjenci, nie pamitajc, z jakiej przyczyny byli tacy smutni, czuj si lepiej. W kadym razie Diane Tice stwierdzia, e dla otrznicia si z rnorodnych postaci smutku wiele osb ucieka si do odwracajcych uwag rozrywek, takich jak czytanie, ogldanie telewizji i filmw, gry i krzywki, snucie fantastycznych planw spdzenia wakacji lub po prostu szuka wytchnienia w nie. Wenzlaff dodaby, e najskuteczniej dziaaj rozrywki, ktre zmieniaj nasz nastrj - ekscytujce wydarzenie sportowe, zabawny film czy podnoszca na duchu ksika. (Trzeba jednak przestrzec, e niektre formy rozrywki mog pogbi depresj. Badania osb namitnie ogldajcych telewizj wykazay, e po duszym siedzeniu przed telewizorem s one na og bardziej przygnbione ni przed rozpoczciem ogldania!) Tice stwierdzia, e jedn z najbardziej skutecznych metod usunicia depresji, jak rwnie innych form zego nastroju, jest aerobic. Trzeba wszake doda, e dobroczynne skutki tych podnoszcych nastrj wicze najpeniej ujawniaj si u osb leniwych, ktre zazwyczaj niezbyt si przy nich wysilaj. U tych, dla ktrych codzienne ich uprawianie stao si zwyczajem, nie zaobserwowano poprawy nastroju; wrcz przeciwnie - w dni, kiedy z jakich przyczyn nie zafundoway sobie zwykej dawki wicze, czuy si gorzej. Mona z tego wnosi, e jeli w ogle wywieray one korzystny wpyw, to by on najsilniejszy na pocztku. Oglnie biorc, wiczenia te zdaj si oddziaywa dodatnio na nasze samopoczucie dlatego, e zmieniaj stan fizjologiczny, ktry wywouje depresja, przygnbienie jest bowiem stanem sabego pobudzenia organizmu, natomiast aerobic je zwiksza. Z tej samej przyczyny techniki relaksacji, ktre obniaj pobudzenie, przynosz dobre rezultaty w umierzaniu niepokoju, ale ju nie tak dobre w usuwaniu depresji. Zarwno jedna, jak i druga metoda zdaj si przerywa, odpowiednio, cykl depresji i cykl niepokoju, poniewa nastawiaj aktywno mzgu na poziom niezgodny ze stanem emocjonalnym, ktry nim owadn. Innym powszechnym antidotum na chandr jest dodawanie sobie otuchy poprzez zabawy i przyjemnoci zmysowe. Zakres powszechnie stosowanych sposobw agodzenia smutku jest bardzo duy i obejmuje rnorodne zajcia: od gorcych kpieli i jedzenia ulubionych potraw a po suchanie muzyki, i uprawianie seksu. Wrd kobiet szczeglnie popularne jest kupowanie sobie rnych rzeczy i smakoykw albo po prostu chodzenie po sklepach, nawet jeli ogranicza si ono tylko do ogldania wystawionych na sprzeda towarw albo wystaw. Z bada Tice wynika, e wrd studentw jedzenie jest metod agodzenia depresji trzykrotnie czciej stosowan przez kobiety ni przez mczyzn, natomiast mczyni pi razy czciej sigaj w chwilach przygnbienia po alkohol albo szukaj ukojenia w narkotykach. Problem w tym, e objadanie si i picie alkoholu mog mie zupenie odwrotne skutki: oberanie si po dziurki w
71
Daniel Goleman
nosie wywouje wyrzuty sumienia, natomiast alkohol dziaa ujemnie na gwny ukad nerwowy, przez co potguje depresj. Bardziej skuteczn metod podniesienia nastroju jest - jak donosi Tice - zapewnienie sobie atwego zwycistwa albo niewielkiego sukcesu: wykonanie jakiej dugo odkadanej pracy w domu albo zaatwienie innej, czekajcej od dawna sprawy. Z tej samej przyczyny podnosi nastrj poprawa wasnego wizerunku, nawet jeli przybiera tak skromn form jak ubranie si czy zrobienie makijau. Jednym z najsilniejszych - i poza psychoterapi rzadko stosowanych - remediw na depresj jest zmiana punktu widzenia, czyli inne ujcie kognitywne rzeczywistoci. Opakiwanie koca zwizku intymnego czcego nas z drug osob i pogranie si w takich penych litoci nad samym sob mylach jak przekonanie: Oznacza to, e ju zawsze bd sama jest zupenie naturalne, ale tylko pogbia rozpacz. Natomiast spojrzenie na zwizek z pewnego dystansu i przypomnienie sobie, e poycie z niedawnym partnerem nie zawsze byo udane, e w rnych sprawach nie potrafilimy si porozumie - innymi sowy, przedstawienie sobie tej straty w innym, bardziej korzystnym wietle - jest antidotum na smutek. Z tej samej przyczyny chorzy na raka pacjenci, bez wzgldu na to jak powany by ich stan, mieli lepszy nastrj, jeli mogli porwna swoj sytuacj z kim, kto by w jeszcze gorszym stanie (Nie jest ze mn tak le - mog przynajmniej chodzi); najbardziej przygnbieni okazywali si ci, ktrzy porwnywali si ze zdrowymi ludmi.18 Porwnywanie si z kim, kto jest w gorszej sytuacji, ma zaskakujco silny wpyw na popraw nastroju; nagle okazuje si, e to, co wydawao si szczytem nieszczcia, nie jest wcale tak straszne. Innym skutecznym rodkiem usuwania depresji jest pomaganie innym w potrzebie. Poniewa depresja ywi si przeuwaniem myli i zaabsorbowaniem wasn osob; pomaganie innym i okazywanie im wspczucia z powodu ich kopotw i cierpie, zmniejszajce to zaabsorbowanie, agodzi depresj. Badania prowadzone przez Tice wykazay, e jednym z najlepiej usuwajcych zy nastrj rodkw jest powicenie si pracy spoecznej - trenowanie zespou Maej Ligi, doywianie bezdomnych i tak dalej. Jest to jednak rwnie jeden z najrzadziej stosowanych sposobw. Niektre osoby znajduj pociech w smutku, zwracajc si do jakiej transcendentnej mocy. Tice powiedziaa mi: Jeli kto jest gboko wierzcy, to modlitwa pomaga na wszystkie przykre nastroje, szczeglnie na depresj. Wypieranie - krzepice zaprzeczenie Kopn koleg z pokoju w brzuch... Tak zaczyna si zdanie. Koczy si za: ...ale chcia po prostu zapali wiato. Przeksztacenie aktu agresji w niewinn, acz raczej mao prawdopodobn pomyk jest stumieniem uchwyconym in vivo. Zdanie to zostao uoone przez studenta, ktry zgosi si na ochotnika do bada nad osobami, ktre zdaj si zwyczajowo i automatycznie wypiera ze swojej wiadomoci przykre doznania emocjonalne19. Pocztkowy fragment: Kopn koleg z pokoju w brzuch... by jednym z elementw testu nie dokoczonych zda, ktry dano temu studentowi do wypenienia. Inne testy wykazay, e ten drobny unik umysowy by realizacj pewnego oglnego schematu postawy yciowej, schematu niedopuszczania do siebie wikszoci przygnbiajcych
18 Shelley Taylor i in., Maintaining Positive Illusions in the Face of Heart, New Negative Information, Journal of Clinical and Social Psychology 8 (1989). 19 Przypadek ten opisuje Daniel A. Weinberger, The Construct Validity of the Repressive Coping Style, w: J.L. Singer (red.), Repression and Dissociation, Chicago: University of Chicago Press, 1990. Weinberger, ktry w swych wczesnych pracach, pisanych wsplnie z Garym F. Schwartzem i Richardem Davidsonem, stworzy pojcie osb wypierajcych (osb tumicych zo), sta si przodujcym badaczem tego zagadnienia.
72
Daniel Goleman
emocji. Chocia pocztkowo badacze widzieli w osobach wypierajcych nieprzyjemne emocje jednostki niezdolne do odczuwania emocji, by moe kuzynw aleksytymikw, to obecnie uwaa si, e po prostu radz sobie one wietnie z regulowaniem emocji. Wyglda na to, e maj tak wpraw w odgradzaniu si swego rodzaju barier od negatywnych uczu, e nie s nawet wiadome ich negatywnego charakteru. A zatem zamiast nazywa ich, jak przyjo si wrd badaczy, wypierajcymi, lepiej byoby okrela ich mianem odpornych. Wiele z tych bada, prowadzonych gwnie przez Daniela Weinbergera, psychologa pracujcego obecnie na Case Western University, wykazuje, e chocia osoby takie mog sprawia wraenie spokojnych i niewzruszonych, to czasami zdradzaj bardzo silne fizjologiczne oznaki niepokoju, ktrego sobie w ogle nie uwiadamiaj. Podczas wypeniania testu nie dokoczonych zda biorcym w nim udzia ochotnikom mierzono rwnie poziom pobudzenia fizjologicznego. Pozornemu spokojowi osb wypierajcych nieprzyjemne uczucia zadaway kam charakterystyczne dla stanu niepokoju reakcje fizjologiczne; kiedy przystpowali do rozwinicia zdania o agresywnym koledze z pokoju i innych, utrzymanych w tym samym stylu, przyspiesza si rytm pracy ich serc, podnosio si cinienie krwi i zaczynali si poci. Kiedy jednak pytano, co odczuwaj, mwiy, e s zupenie spokojne. Cige odpychanie takich emocji jak zo i niepokj nie jest bynajmniej rzadkim zjawiskiem; wedug Weinbergera robi to co szsta osoba. Teoretycznie dzieci mog si nauczy tej umiejtnoci na kilka rnych sposobw. Jednym z nich moe by opracowanie strategii unikania kopotliwych sytuacji, takich choby, jakie zdarzaj si w rodzinie alkoholika, ktrej czonkowie zaprzeczaj istnieniu tego problemu. Innym jest naladowanie rodzicw, ktrzy sami nie dopuszczaj do wiadomoci negatywnych emocji i zawsze, nawet w najbardziej nieprzyjemnych sytuacjach, zachowuj pozorn pogod ducha; mwic inaczej - robi dobr min do zej gry. Usposobienie takie moe by take dziedziczne. Cho nikt dotd nie potrafi powiedzie, skd si bierze taka postawa i jaki jest jej pocztek, nie ulega wtpliwoci, e kiedy osoby takie wejd w wiek dorosy, s zimne i opanowane w najbardziej stresujcych sytuacjach. Pozostaje, oczywicie, pytanie, do jakiego stopnia spokojne i opanowane s takie osoby w rzeczywistoci. Czy jest moliwe, eby naprawd nie dowiadczay somatycznych oznak przykrych emocji, czy te tylko udaj spokj? Odpowiedzi dostarczyy pomysowe badania przeprowadzone przez Richarda Davidsona, psychologa z Uniwersytetu Stanowego Wisconsin wczeniejszego wsppracownika Weinbergera. Davidson przedstawi osobom wypierajcym niemie uczucia list sw, z ktrych wikszo miaa obojtne znaczenie, ale kilka cechowao si wyranie wrogim albo jednoznacznie kojarzcym si ze sprawami seksualnymi zabarwieniem. Jak si okazao, wszystkie te osoby zareagoway na emocjonalnie nacechowane sowa fizjologicznymi objawami niepokoju, mimo i sowa, ktre kojarzyy si im ze sowami z listy, wskazyway prawie we wszystkich przypadkach na prby zneutralizowania nieprzyjemnych treci czy konotacji tych pierwszych. Jeli na licie byo na przykad sowo nienawi, to sowem dodanym przez osob poddan testowi mogo by sowo mio. Davidson wykorzysta w swoich badaniach fakt, e (u osb praworcznych) gwny orodek opracowywania negatywnych emocji znajduje si w prawej pkuli mzgu, natomiast orodki mowy w lewej. Kiedy prawa pkula rozpoznaje, e jakie sowo ma przygnbiajce znaczenie, to przesya informacj o tym poprzez ciao modzelowate (odgraniczajce obie pkule od siebie) do orodkw mowy, ktre reaguj na to wyszukaniem odpowiedniego sowa, bdcego odpowiedzi na pierwsze. Uywajc skomplikowanego systemu soczewek, Davidson wywietla sowa, ktre postrzegane byy tylko w poowie pola widzenia. Sowo, ktre wywietlano w lewej poowie pola
73
Daniel Goleman
widzenia rozpoznawane byo - z powodu pocze nerwowych ukadu kierujcego procesem widzenia - najpierw przez praw, wraliw na nieprzyjemne uczucia pkul mzgu. Jeli natomiast wywietlane sowo znajdowao si w prawej poowie pola widzenia, to sygna dochodzi do lewej pkuli i nie by wartociowany jako przygnbiajcy. Kiedy wywietlano sowa rejestrowane przez praw pkul, osoby wypierajce negatywne emocje reagoway na nie z opnieniem - ale tylko wtedy, gdy sowo, na ktre miay zareagowa innym, naleao do wywoujcych niemie uczucia. Natomiast w szybkoci ich reakcji na sowa obojtne nie byo adnych opnie. Poza tym opnienie to pojawiao si tylko wtedy, kiedy sowa przedstawiono prawej, a nie lewej pkuli. Ujmujc to krtko, odporno tych osb wydaje si by skutkiem dziaania mechanizmu neuronalnego, ktry spowolnia albo zakca przekazywanie niepokojcych informacji. Wynika z tego, e nie udaj one, i nie zdaj sobie sprawy ze swego przygnbienia czy zdenerwowania; ich mzgi nie dopuszczaj do nich informacji o tym. Mwic dokadniej, uczucie spokoju, ktre pokrywa takie niepokojce doznania; moe by wynikiem funkcjonowania przednich czci patw czoowych. Davidson, mierzc poziom aktywnoci przednich czci patw czoowych u tych osb, odkry ku swemu zaskoczeniu, e bya ona znacznie wysza w pacie lewym, gdzie mieci si orodek decydujcy o dobrym nastroju, ni w pacie prawym, gdzie znajduje si orodek emocji negatywnych. Osoby te jawi si w korzystnym wietle, majc zawsze dobry nastrj powiedzia mi Davidson. Twierdz one, e stres nie przygnbia ich, a kiedy siedz spokojnie, rozlunione, co zawsze czy si z pozytywnymi uczuciami, ich lewy pat czoowy wykazuje zwikszon aktywno. Na przekr objawom pobudzenia fizjologicznego, ktre mog wyglda jak oznaki niepokoju, ta aktywno mzgu moe mie kluczowe znaczenie dla ich twierdze, e czuj si dobrze. Zgodnie z teori Davidsona, postrzeganie niepokojcych wydarze w korzystnym wietle jest energochonnym zadaniem. Wysokie pobudzenie fizjologiczne moe by wynikiem dugotrwaego wysiku obwodw nerwowych, ktre staraj si podtrzyma uczucia pozytywne albo stumi lub zablokowa uczucia negatywne. Ujmujc to krtko, wypieranie uczu nieprzyjemnych jest pewnego rodzaju podnoszeniem si na duchu, pozytywnym rozszczepieniem oraz - by moe - jak wskazwk co do charakteru powaniejszych stanw rozszczepienia, ktre wystpuj, powiedzmy, we wstrzsie pourazowym. Jeli wynikiem tego jest po prostu spokj ducha - powiada Davidson - to wydaje si, e jest to dobra strategia dla osignicia samoregulacji emocjonalnej, aczkolwiek koszt, jaki paci za to samowiadomo, jest nieznany.
74
Daniel Goleman
Rozdzia VI Mistrzowska zdolno

JEDEN JEDYNY RAZ w yciu sparaliowa mnie strach. Zdarzyo si to podczas egzaminu z matematyki na pierwszym roku studiw. Matematyka bya przedmiotem, ktrego jako nie udao mi si nauczy. Wci pamitam sal, do ktrej wkroczyem owego wiosennego ranka z przeczuciem nieszczcia. Bywaem tu na wielu wykadach, ale tego ranka nie tylko nie widziaem, co si dzieje za oknami, ale w ogle nie dostrzegaem samej sali. Moje pole widzenia skurczyo si do niewielkiego skrawka podogi bezporednio przede mn. Zajem miejsce tu przy drzwiach. Kiedy otworzyem niebieski zeszyt z testami egzaminacyjnymi, syszaem gone bicie serca i czuem w odku skurcz niepokoju. Tylko raz i to pobienie spojrzaem na pytania egzaminacyjne. Beznadziejna sytuacja. Przez godzin gapiem si na stron, a przez gow przebiegay mi gorczkowe myli, ktrych tematem byy konsekwencje niezdania egzaminu. Powtarzay si wci te same myli, zamykajc mnie w ptli lku. Siedziaem bez ruchu, jak zwierz sparaliowane przez kurar. Kiedy teraz o tym myl, najbardziej uderza mnie to, jak bardzo skrpowany by mj umys. Nie spdziem tej godziny na rozpaczliwych prbach jakiego dopasowania odpowiedzi do pyta. Nie niem na jawie. Po prostu siedziaem owadnity przeraeniem, czekajc, a skoczy si ta straszliwa prba.1 Jest to opis moich wasnych przey, ktre do dzisiejszego dnia s dla mnie najbardziej przekonujcym dowodem niszczycielskie go wpywu przygnbienia na jasno mylenia. Dzisiaj widz, e opresja, w ktrej wwczas si znalazem, bya najprawdopodobniej dowodem na zdolno mzgu emocjonalnego do zdobywania przewagi nad mzgiem mylcym, a nawet do jego paraliowania. Wiadomo, e niepokj moe w znacznym stopniu zakca zdolno rozumowania, nie jest niczym nowym dla nauczycieli. Uczniowie i studenci, ktrzy s lkliwi, rozzoszczeni albo przygnbieni, maj kopoty z nauk; osoby znajdujce si w ktrym z tych stanw nie przyswajaj dobrze dostarczanych im informacji albo nie potrafi ich dobrze wykorzysta. Jak przekonalimy si w rozdziale V, silne emocje negatywne ukierunkowuj uwag na to, co jest ich przedmiotem, utrudniajc albo wrcz niweczc prby skupienia jej na czym innym. W istocie rzeczy jedn z oznak wiadczcych o tym, e uczucia przybray posta patologiczn, jest to, e staj si one tak natrtne, i zaguszaj wszelkie inne myli, przeciwstawiajc si wszelkim prbom zwrcenia uwagi na co innego, na zadanie, przed ktrym akurat stoimy. Umysu osoby bdcej w trakcie procesu rozwodowego - albo umysu dziecka, ktrego rodzice si rozwodz nie zaprztaj dugo stosunkowo bahe sprawy pracy czy szkoy; podobnie rzecz si ma z osobami ogarnitymi kwalifikujc ich do leczenia klinicznego depresj - litowanie si nad samym sob i rozpacz, bezradno i brak nadziei przesaniaj wszelkie inne myli. Kiedy emocje uniemoliwiaj koncentracj, upoledzeniu ulega, pewna zdolno umysowa, ktr kognitywici nazywaj pamici operacyjn przechowujc w umyle wszelkie informacje wicych si z aktualnie stojcym przed nami zadaniem. To, czym zajmuje si pami operacyjna, moe by tak proste jak zapamitanie cyfr, z ktrych skada si numer czyjego telefonu, albo tak zoone jak splecenie przez pisarza w jedn cao rnych wtkw powieci.
1 Daniel Goleman, Vital Lies, Simple Truths: The Psychology of Self Deception, New York: Simon and Schuster, 1985.
75
Daniel Goleman
Pami operacyjna peni w yciu umysowym funkcj par excellence wykonawcz, umoliwiajc zdobywanie si na wszelaki wysiek intelektualny, od wypowiedzenia zdania poczynajc, a na rozwizaniu zawikanego zadania logicznego koczc.2 Za pami operacyjn odpowiedzialne s przednie czci patw czoowych, gdzie - jak pamitamy - spotykaj si uczucia i emocje.3 Kiedy ukad limbiczny; ktrego dziaanie skupia si na korze przednich czci patw czoowych, zostaje zniewolony przez przykre uczucia, to pociga to za sob obnienie sprawnoci pamici operacyjnej - jak sam si przekonaem podczas owego nieszczsnego egzaminu z matematyki, nie potrafimy wtedy jasno myle. Z drugiej strony, wemy pod uwag rol, jak we wszelkich osigniciach odgrywa pozytywna motywacja - swoiste uszeregowanie entuzjazmu, zapau i wiary w siebie. Badania sportowcw uczestniczcych w igrzyskach olimpijskich, muzykw o wiatowej sawie i arcymistrzw szachowych wskazuj, e ich wspln cech jest niezwyka zdolno motywacji umoliwiajca im nieustanne oddawanie si mudnym i mczcym wiczeniom.4 A poniewa stale wzrasta poziom umiejtnoci, ktrymi trzeba si wykaza, aby sta si zawodnikiem czy wykonawc liczcym si w skali wiatowej, trzeba surowy trening zaczyna ju w dziecistwie. Na olimpiadzie w 1992 roku dwunastoletnie reprezentantki Chin w skokach do wody wykonay tyle wymagajcych wielu lat treningu skokw do wody, ile dwudziestokilkuletnie Amerykanki - rzecz w tym, e Chinki zaczy intensywnie wiczy, kiedy miay po cztery lata. Podobnie przedstawia si sprawa z wirtuozami skrzypiec XX wieku - zaczynaj nauk gry na tym instrumencie, majc okoo piciu lat. Midzynarodowi arcymistrzowie szachowi zaczynali gra jako siedmiolatkowie, natomiast ci, ktrzy zdobyli saw i uznanie tylko na arenie krajowej, w wieku lat dziesiciu. Rozpoczcie wicze we wczesnym dziecistwie daje utrzymujc si przez cae ycie przewag nad innymi. Najwyej oceniani studenci w klasie skrzypiec uwaanej za najlepsz na wiecie akademii muzycznej w Berlinie, wszyscy ledwo po dwudziestce, maj za sob po dwadziecia tysicy godzin wicze, podczas gdy studenci drugiej kategorii rednio po siedem i p tysica godzin. Tym, co zdaje si rni osoby zajmujce pierwsze miejsca we wszelkiego rodzaju konkursach i zawodach od innych o mniej wicej takich samych zdolnociach, jest stopi wieloletniego zaangaowania w wiczenia, ktre zaczynaj w bardzo modym wieku. A upr ten zaley od cech emocjonalnych - entuzjazmu i wytrwaoci mimo niepowodze - przede wszystkim. O znaczeniu, jakie - oprcz wrodzonych zdolnoci - ma dla osignicia sukcesu w yciu motywacja, wiadczy mog znakomite wyniki w szkole i w pracy Amerykanw o azjatyckim pochodzeniu. Dokadna analiza danych przeprowadzona w trakcie studiw porwnawczych zdaje si wiadczy, e dzieci amerykaskie pochodzce z rodzin przybyych z Azji maj iloraz inteligencji wyszy o przecitnie dwa, trzy punkty od dzieci z rodzin biaych.5 Jednake opierajc si na danych dotyczcych zawodw takich jak prawo i medycyna, ktre wybiera wielu Amerykanw pochodzenia azjatyckiego, mona wysnu wniosek, e jako grupa zachowuj si jak gdyby, ich iloraz inteligencji by o wiele wyszy i wynosi okoo 110 punktw u Amerykanw pochodzenia japoskiego i 120 punktw u Amerykanw pochodzenia chiskiego.6 Powd tego zrnicowania zdaje si by taki, e dzieci z rodzin azjatyckich pracuj od pierwszych klas ciej
2 Alan Baddeley, Working Memory, Oxford: Clarendon Press, 1986. 3 Patricia Goldman-Rakic, Cellular and Circuit Basis of Working Memory in Prefrontal Cortex of Nonhuman Primates, Progress in Brain Research 85,1990; Daniel Weinberger, A Connectionist Approach to the Prefrontal Cortex, Journal of Neuropsychiatry 5 (1993). 4 Anders Ericsson, Expert Performance: Its Structure and Acquisition, American Psychologist (August 1994). 5 Iloraz inteligencji i zajcia Amerykanw pochodzenia azjatyckiego: James Flynn, Asian-American Achievement Beyond IQ, New Jersey: Lawrence Erlbaum, 1991. 6 Tame.
76
Daniel Goleman
ni dzieci biae. Socjolog z Uniwersytetu Stanforda, Sanford Dorenbusch, ktry przebada ponad dziesi tysicy uczniw szk rednich, stwierdzi, e Amerykanie pochodzenia azjatyckiego powicaj na odrabianie prac domowych 40 procent wicej czasu ni reszta uczniw. Podczas gdy wikszo amerykaskich rodzicw skonna jest przyjmowa ze zrozumieniem fakt, e ich dzieci s sabe w pewnych dziedzinach i podkrela, e mocne s w innych, to stosunek Azjatw jest nastpujcy: jeli ci co nie idzie, to musisz siedzie do pna w nocy, a jeli dalej ci nie idzie, to musisz wstawa wczeniej i uczy si rano. S przekonani, e przy odpowiednim wysiku w szkole poradzi sobie kady. Ujmujc to krtko: silna, kulturowo zdeterminowana etyka pracy przekada si na wiksz do niej motywacj, zapa i wytrwao, czyli przewag emocjonaln. Stopie, w jakim emocje zakcaj albo potguj nasz zdolno mylenia i planowania, oddawania si mudnym wiczeniom dla osignicia odlegego celu, rozwizywania problemw i tak dalej, okrela granice umiejtnoci wykorzystywania przez nas naszych wrodzonych zdolnoci umysowych i w ten sposb determinuje nasze powodzenie yciowe. W takim te stopniu, w jakim motywuj nas do tego, co robimy, uczucia entuzjazmu i przyjemnoci, a nawet pewien optymalny niepokj, stymuluj nas do osigni w tych dziedzinach. W tym wanie sensie inteligencja emocjonalna jest mistrzowsk zdolnoci, darem majcym przemony wpyw na wszystkie inne zdolnoci, uatwiajcym albo utrudniajcym ich wykorzystanie. Panowanie nad impulsami. Test cukierkw Wyobra sobie, e masz cztery lata i kto robi ci tak oto propozycj: jeli zaczekasz, a zaatwi on(a) jak spraw, to dostaniesz za to dwa cukierki, jeli natomiast nie zdoasz spokojnie zaczeka do tego momentu, to dostaniesz tylko jeden, ale za to od razu. Jest to wyzwanie, ktre na pewno wystawi na cik prb charakter kadego czterolatka, mikrokosmos odwiecznej walki midzy impulsem a hamulcem, id i ego, podaniem i samokontrol, nagrod i odoeniem jej w czasie. Wybr, ktrego dokona w takiej sytuacji dziecko, ma wymowne znaczenie - pozwala nie tylko szybko zorientowa si, jaki jest jego charakter, ale rwnie przewidzie, jak prawdopodobnie obierze drog yciow. Nie ma chyba bardziej podstawowej umiejtnoci psychicznej ni zdolno przeciwstawiania si impulsowi. Ley ona u podstaw caej samokontroli emocjonalnej, poniewa wszystkie emocje z samej swej natury s rdem bodcw do dziaania. Pamitajmy, e rdosowem emocji jest czasownik porusza. Zdolno oparcia si bodcowi, zduszenia w zarodku, na poziomie funkcji mzgu akcji, do ktrej przystpuje nasz organizm, odpowiada najprawdopodobniej powstrzymaniu sygnaw wysyanych przez ukad limbiczny do znajdujcych si w korze orodkw ruchowych, cho interpretacja ta jest na razie czyst spekulacj. W kadym razie godne uwagi badania nad czterolatkami wskazuj jak fundamentalne znaczenie ma zdolno powcigania emocji, a co si z tym czy opniania oddziaywania impulsw. Rozpoczte w latach szedziesitych przez psychologa Waltera Mischela, a obejmujce gwnie chodzce do przedszkola dzieci pracownikw i studentw Uniwersytetu Stanforda badania byy kontynuowane do czasu ukoczenia przez nie szkoy redniej. 7 Niektre z badanych czterolatkw potrafiy wytrzyma od pitnastu do dwudziestu minut, co musiao si im wydawa wiecznoci, na powrt eksperymentatora. Aby doda sobie si w walce z pokus zamykay oczy, eby nie widzie lecych na stole cukierkw, choway gowy w ramionach, mwiy do siebie, pieway albo bawiy si rkami i nogami, a nawet prboway
7 Studium odkadania zaspokojenia pragnie na pniej przedstawia Yuichi Shoda, Walter Mischel, Philip K. Peake, Predicting Adolescent Cognitive and Selfregulatory Competencies From Preschool Delay of Gratification, Developmental Psychology 26, 6 (1990), s. 978 - 86.
77
Daniel Goleman
zasn. Te dzielne przedszkolaki otrzymyway nagrod w postaci dwch cukierkw. Bardziej impulsywne prawie zawsze chwytay cukierek w par sekund po wyjciu z pokoju eksperymentatora, ktrego wzyway jakie pilne sprawy. Suszno diagnozy wydanej na podstawie tego eksperymentu potwierdzia si w dwanacie czternacie lat pniej, kiedy dzieci znalazy si ju na progu dojrzaoci. Rnice w panowaniu nad emocjami i radzeniu sobie w stosunkach spoecznych midzy tymi, ktrzy jako maluchy chwytali z miejsca za cukierek, a ich bardziej opanowanymi rwienikami byy kolosalne. Ci, ktrzy oparli si w wieku czterech lat pokusie, wykazywali si duo wiksz umiejtnoci ycia w spoeczestwa, osigali sukcesy osobiste, byli pewni siebie w pozytywnym znaczeniu tego okrelenia i lepiej radzili sobie z przeciwnociami. Byli bardziej odporni na zaamanie, apati czy wycofywanie si z podjtych dziaa w sytuacjach stresujcych, ich ycie nie ulegao dezorganizacji ani wstrzsom, kiedy znajdowali si pod presj, podejmowali wyzwania i starali si dopi swego mimo pitrzcych si przed nimi trudnoci, mieli wiar we wasne siy, byli godni zaufania i mona byo na nich polega, przejmowali inicjatyw i ochoczo podejmowali si rnych zada. I nadal potrafili rezygnowa z natychmiastowych sukcesw, dc do dalekosinych celw. Natomiast mniej wicej jedna trzecia z tych, ktrzy chwycili za cukierek, wykazywaa znacznie mniej z wymienionych wyej, a ich portret psychologiczny ujawnia pewne - w porwnaniu z bardziej opanowanymi rwienikami - kopoty i zaburzenia. W okresie dorastania byli postrzegani jako bardziej ni poprzednio omwiona grupa niemiali i stronicy od kontaktw towarzyskich, bardziej uparci i majcy wiksze trudnoci z podejmowaniem decyzji, atwo wpadali w przygnbienie w wyniku niepowodze, uwaali si za osoby ze albo podejrzliwe, w sytuacjach stresowych tracili zdolno dziaania, byli nieufni i oburzao ich to, e nie maj tego, na co zasuguj, byli skonni do zazdroci i zawici, ich reakcje byy niewspmiernie gwatowne w stosunku do sytuacji, co prowadzio do awantur i bjek. I mimo upywu tylu lat nadal nie potrafili odoy na pniej zaspokojenia swych pragnie. To, co ujawnia si w niewielkim stopniu we wczesnym okresie ycia, rozwija si w miar upywu czasu, przybierajc posta rnorakich umiejtnoci emocjonalnych i spoecznych. Zdolno powstrzymywania si przed dziaaniem pod wpywem impulsu daje rnorakie skutki, od przestrzegania diety poczynajc, a na zdobyciu stopnia specjalizacji lekarskiej koczc. Niektre dzieci opanoway podstawy tych umiejtnoci ju w wieku czterech lat - potrafiy zinterpretowa sytuacj, w jakiej si znalazy, jako tak, w ktrej odoenie upragnionej nagrody na pniej popaca, odwrci uwag od pokusy i zaj si czym innym, nie rezygnujc z wytrwaego denia do celu - dwch cukierkw. Bardziej zaskakujce jest to, e kiedy poddane temu eksperymentowi dzieci zbadano ponownie w ostatniej klasie szkoy redniej, okazao si, e te, ktre jako czterolatki czekay cierpliwie na nagrod, byy duo lepszymi uczniami ni te, dziaajce pod wpywem chwilowego impulsu. Wedug oceny rodzicw wykazyway si lepszymi osigniciami w nauce - potrafiy lepiej wyraa w sowach swoje myli, zachowywa si i reagowa rozsdnie, koncentrowa si na tym, co robi, ukada plany i konsekwentnie je realizowa, przejawiajc te wiksz ochot do nauki. Jeszcze bardziej zadziwia fakt, e osigay znacznie lepsze oceny w testach SAT. Jedna trzecia dzieci, ktre w wieku czterech lat najszybciej apay za cukierek, uzyskaa redni 524 punkty za zadania wymagajce sprawnoci jzykowej i 5 punktw za zadania matematyczne, natomiast
78
Daniel Goleman
jedna trzecia dzieci, ktre czekay na nagrod najduej, zdobya przecitnie po 610 i 652 punkty za te same zadania, co daje im przecitne o 210 punktw wysze. 8 To, jak radz sobie dzieci w wieku czterech lat w tecie na odoenie zaspokojenia pragnie, jest dwukrotnie bardziej niezawodnym prognostykiem ich wynikw w testach SAT ni iloraz inteligencji, ktry z kolei jest lepszym prognostykiem w wypadku dzieci, ktre nauczyy si ju czyta.9 Zdaje si to wskazywa, e zdolno odkadania na pniej zaspokojenia pragnie zwiksza potencja intelektualny niezalenie od ilorazu inteligencji. (Sabe panowanie w dziecistwie nad impulsami jest rwnie o wiele pewniejszym ni iloraz inteligencji prognostykiem wejcia na drog przestpstwa.10) Jak przekonamy si w Czci V - cho niektrzy badacze dowodz, e iloraz inteligencji jest niezmienny, a zatem ogranicza w absolutny sposb potencjalne moliwoci yciowe dziecka - istnieje do dowodw na to, e takich umiejtnoci emocjonalnych jak panowanie nad impulsami i prawidowa interpretacja sytuacji spoecznych mona si wyuczy. To, co Walter Mischel, ktry prowadzi te badania, okrela do niezrcznym sformuowaniem ukierunkowanego na cel, narzuconego samemu sobie odoenia zaspokojenia pragnie, jest by moe istot samoregulacji emocjonalnej - zdolnoci przeciwstawiania si impulsom dla osignicia dalekosinego celu, bez wzgldu na to, czy jest nim wybudowanie domu, rozwizanie rwnania algebraicznego czy zdobycie Pucharu Stanleya. Jego odkrycia podkrelaj rol inteligencji jako meta-zdolnoci, determinujcej to, jak dobrze czy jak le potrafimy korzysta ze swoich zdolnoci umysowych. Ze nastroje - ze mylenie
Martwi si o syna. Zacz wanie gra w uniwersyteckim zespole futbolowym, a wic na pewno od czasu do czasu odniesie kontuzje. Ogldanie jego gry kosztuje mnie tyle nerww, e przestaam chodzi na mecze. Jestem przekonana, e sprawiam synowi przykro, nie ogldajc jego wystpw, ale nie mog po prostu tego znie.
Jest to wyznanie osoby, ktra leczy si z powodu ustawicznie nurtujcego j niepokoju. Zdaje sobie ona spraw z tego, e niepokojce myli nie pozwalaj jej na prowadzenie takiego ycia, jakie chciaaby wie.11 Kiedy nadchodzi czas na powzicie prostej decyzji, czy oglda mecz, ktry rozgrywa jej syn, jej umys ogarniaj myli o nieszczciu. Nie ma ona swobody wyboru, poniewa niepokj upoledza jej zdolno rozumowania. Jak si przekonalimy, niepokojce myli i zmartwienia odgrywaj kluczow rol w powstawaniu upoledzajcego wszelkie nasze dziaania niepokoju. Niepokj jest, rzecz jasna, w pewnym sensie prawidow, ale le ukierunkowan reakcj, nazbyt silnym przygotowaniem organizmu na przewidywane niebezpieczestwo. Takie nastawienie psychiczne jest niebezpiecznym stanem kognitywnym, jeli staje si nawykiem, pochaniajcym uwag i niweczcym wszelkie prby skupienia jej na czym innym.
8 Tej analizy danych SAT dokona Phil Peake, psycholog ze Smith College. 9 Informacja osobista od Phila Peakea, psychologa ze Smith College, ktry analizowa dane SAT w przeprowadzonym przez Waltera Mischela studium odkadania zaspokojenia pragnie na pniej. 10 Zob. omwienie zagadnienia impulsywnoci i zachowa przestpczych w: Jack Block, On the Relation Between IQ, Impulsivity, and Delinquency, Journal of Abnormal Psychology 104 (1995). 11 Zwierzenia zatroskanej matki cytuj za: Timothy A. Brown i in., Generalized Anxiety Disorder, w: David H. Barlow (red.), Clinical Handbook of Psychological Disorders, New York: Guilford Press, 1993.
79
Daniel Goleman
Niepokj obnia sprawno intelektualn. Przy zoonych, wymagajcych duego wysiku umysowego i stwarzajcych znaczne obcienie psychiczne zadaniach, takich jakie na przykad stoj przed kontrolerami ruchu powietrznego, utrzymujcy si stale silny niepokj jest niemal stuprocentowo pewnym prognostykiem popenienia w kocu przez ogarnit nim osob jakiego bdu w trakcie szkolenia albo podczas pracy. Jak wykazay badania 1790 suchaczy kursu szkoleniowego dla kontrolerw ruchu powietrznego, prawdopodobiestwo, e zawiod osoby odczuwajce ustawiczny niepokj, jest duo wiksze ni w wypadku osb spokojnych i to nawet wtedy, gdy te pierwsze osigaj wspaniae wyniki w testach do badania inteligencji.12 Niepokj wpywa ujemnie rwnie na wyniki w kadej pracy i w nauce. 126 rnych bada, ktrymi objto ponad trzydzieci sze tysicy osb, wykazao, e im bardziej skonna do zmartwie i niepokoju jest dana osoba, tym gorsze osiga wyniki w nauce, bez wzgldu na to, jak je mierzy - wynikami sprawdzianw, redni ocen czy testami osigni szkolnych.13 Kiedy daje si osobom z tendencj do martwienia si i niepokojenia do wykonania proste zadanie umysowe, na przykad podzia majcych niewyrane ksztaty albo nie sprecyzowan funkcj przedmiotw na dwie kategorie, proszc, by relacjonoway, co dzieje si w tym czasie w ich umysach, to okazuje si, e proces podejmowania decyzji zakcaj u nich najczciej negatywne myli - Nie potrafi tego zrobi, Nie jestem dobry w tego rodzaju testach i tym podobne. Co wicej, kiedy nie ulegajcych atwo zmartwieniom czonkw grupy porwnawczej poproszono, aby celowo martwiy si lub niepokoiy przez pitnacie minut, to gwatownie zmalaa ich zdolno do wykonania tego samego zadania. A kiedy przed przystpieniem do zadania zorganizowano im pitnastominutow sesj relaksacyjn, ktra doprowadzia do obnienia poziomu niepokoju, to nie miay z nim adnych problemw.14 Niepokj wywoany testem czy egzaminem uczyni po raz pierwszy przedmiotem bada naukowych Richard Alpert, ktry zaj si tym zjawiskiem w latach szedziesitych. Wyzna mi, e skoni go do tego fakt, i on sam zawsze kiepsko wypada w rnego rodzaju testach, podczas gdy jego kolega Ralph Haber twierdzi, e presja psychiczna przed egzaminem sprawia, i osiga lepsze wyniki ni si spodziewa.15 Ich wsplne badania, a take prace innych uczonych wykazay, e istniej dwie kategorie niepokojcych si studentw: ci, ktrym niepokj przeszkadza w osiganiu dobrych wynikw, oraz ci, ktrzy radz sobie dobrze mimo - a moe z powodu stresu.16 Jest prawdziw ironi losu, e niepokj przedegzaminacyjny, ktry w ujciu idealnym moe motywowa studentw takich jak Haber do wikszego wysiku i lepszego przygotowania si, a w rezultacie do uzyskania lepszych wynikw, moe innym uniemoliwia zdobycie dobrych ocen. Osobom zbyt niespokojnym, takim jak Alpert, obawa przed egzaminem przeszkadza w jasnym myleniu i zapamitywaniu, ktre konieczne jest dla skutecznego uczenia si, a podczas samego testu czy egzaminu paraliuje zdolno mylenia. Liczba niepokojcych myli, do ktrych przyznaj si osoby zdajce test, umoliwia porednio przewidywanie, jak le w nim wypadn.17 Energia psychiczna, ktr pochania jedno zadanie kognitywne - niepokojenie si - uszczupla po prostu jej zasoby potrzebne do opracowania
12 W.E. Collins i in., Relationships of Anxiety Scores to Academy and Field Training Performance of Air Traffic Control Specialists, FAA Office of Aviation Medicine Reports (May 1989). 13 Bettina Seipp, Anxiety and Academic Performance: A Meta-analysis, Anxiety Research 4, 1 (1991). 14 Richard Metzger i in., Worry Changes Decision-making: The Effects of Negative Thoughts on Cognitive Processing, Journal of Clinical. Psychology (January 1990). 15 Ralph Haber, Richard Alpert, Test Anxiety, Journal of Abnormal and Social Psychology 13 (1958). 16 Theodore Chapin, The Relationship of Trait Anxiety and Academic Performance to Achievement Anxiety, Journal of College Student Development (May 1989). 17 Negatywne myli i wyniki testw: John Hunsley, Internal Dialogue During Academic Examinations, Cognitive Therapy and Research (December 1987).
80
Daniel Goleman
informacji. Jeli przygniata nas zmartwienie, e oblejemy egzamin, do ktrego wanie przystpujemy, to o tyle mniej uwagi moemy powici na obmylenie poprawnych odpowiedzi na pytania egzaminacyjne. Nasze niespokojne myli staj si samospeniajcymi si proroctwami, popychajc nas ku katastrofie, ktra stanowi ich tre. Natomiast osoby, ktre potrafi powciga swe emocje, mog wykorzystywa niepokj antycypacyjny, ogarniajcy je - powiedzmy - przed testem, egzaminem czy wygoszeniem przemwienia, jako rodek motywujcy do lepszego przygotowania si do przewidywanych zada, a w konsekwencji rwnie lepszego ich wykonania. W klasycznej literaturze psychologicznej zwizek midzy niepokojem a wydajnoci, w tym take wydajnoci umysow, przedstawia si graficznie w formie odwrconej litery U. Szczyt odwrconego U to optymalny zwizek niepokoju i wydajnoci, w ktrym niewielkie pobudzenie nerwowe umoliwia wybitne osignicia. Jednak zbyt may niepokj - pierwsze rami tej litery - powoduje apati albo niedostateczn motywacj do wysiku gwarantujcego sukces, natomiast niepokj zbyt silny drugie rami litery - niweczy prby waciwego wykonania zadania. Stan lekkiego podniecenia - okrelany w argonie specjalistycznym mianem hypomanii - wydaje si optymalny dla pisarzy i innych twrcw, ktrych praca wymaga pynnego przepywu myli i bogatej wyobrani. Stan ten mieci si gdzie koo szczytu odwrconej litery U. Wystarczy jednak, by euforia wydobya si spod kontroli, a przerodzi si w zupen mani, jak dzieje si u osb cierpicych na chorob maniakalno-depresyjn, ktre przeywaj ustawiczn hutawk nastrojw. Podniecenie upoledza zdolno spjnego mylenia niezbdn przy pisaniu, chocia myli pyn wtedy swobodnie, a zanadto swobodnie, aby mc uchwyci ktr z nich lub goni za ni wystarczajco daleko. Dobry nastrj zwiksza zdolno elastycznego i zoonego mylenia, uatwiajc tym samym znajdowanie rozwiza problemw zarwno intelektualnych, jak i interpersonalnych. Wynika std, e jednym ze sposobw udzielenia komu pomocy w przemyleniu jakiego problemu jest opowiedzenie mu dowcipu. miech, podobnie jak nastrj uniesienia, wydaje si pomaga nam w ogarnianiu myl szerszych horyzontw i swobodniejszym snuciu skojarze, zauwaaniu zwizkw midzy rnymi przedmiotami, osobami i ideami, ktre w innej sytuacji mogyby uj naszej uwagi. Jest on zatem zdolnoci umysow o wielkim znaczeniu nie tylko dla wszelkiej twrczoci, ale take dla rozpoznawania zoonych powiza i przewidywania skutkw danej decyzji. Intelektualne korzyci pynce z serdecznego miechu s najbardziej zauwaalne, kiedy przychodzi do analizy problemu wymagajcego twrczego rozwizania. W jednym z bada stwierdzono, e osoby, ktre po prostu oglday nagrane na tamie magnetowidowej skecze telewizyjne, lepiej sobie radziy z rozwizywaniem zadania od dawna uywanego przez psychologw do badania mylenia twrczego.18 Badanym wrcza si wiec, zapaki i pudeko pinezek i prosi, by tak przytwierdzili wiec do korkowej ciany, aby nie kapa z niej wosk na podog, kiedy bdzie si palia. Wikszo osb postawionych przed tym problemem popada w funkcjonaln fiksacj, mylc o wykorzystaniu tych przedmiotw w najbardziej konwencjonalny sposb. Ci jednak, ktrzy wanie obejrzeli zabawny film, byli bardziej skonni do szukania nietypowych sposobw wykorzystania pudeka pinezek i na koniec dochodzili do twrczego rozwizania - przymocowywali pudeko do ciany i osadzali w nim wieczk.
18 Alice Isen i in., The Influence of Positive Affect on Clinical Problem to Solving, Medical Decision Making (July-September 1991).
81
Daniel Goleman
Na mylenie maj wpyw nawet niewielkie zmiany nastroju. Osoby w dobrym nastroju maj nastawienie percepcyjne wyzwalajce wiksz odwag i wiar w powodzenie podczas ukadania planw i podejmowania decyzji. Dzieje si tak czciowo dlatego, e pami jest zwizana z nastrojem; bdc w dobrym humorze, pamitamy raczej o pozytywnych wydarzeniach, a wic kiedy analizujemy wszystkie argumenty przemawiajce za podjciem jakiego dziaania i przeciw niemu, pami ukierunkowuje to wywaanie dowodw w stron pozytywn, dziki czemu jestemy bardziej skonni do zdecydowania si na nieco ryzykowny czy miay krok. Z tego samego powodu zy nastrj kieruje pami ku wydarzeniom przykrym, sprawiajc, e skaniamy si do podjcia lkliwej, nadmiernie ostronej decyzji. Emocje, nad ktrymi tracimy kontrol, upoledzaj zdolno mylenia. Jednak, jak przekonalimy si w rozdziale V, moemy odzyska nad nimi na powrt kontrol; ta zdolno emocjonalna jest zdolnoci mistrzowsk, uatwiajc korzystanie z wszystkich innych rodzajw inteligencji. Pomylmy o ilustrujcych to przykadach i o poytkach pyncych z nadziei i optymizmu i o tych wzniosych chwilach, kiedy przechodzimy samych siebie. Puszka Pandory i Pollyanna. Sia mylenia pozytywnego Przedstawiono studentom tak hipotetyczn sytuacj:
Postawie (postawia) sobie za cel napisanie pierwszego sprawdzianu na czwrk, co dawaoby ci 30 procent zaliczki na kocow ocen, ale dostae (dostaa) dwj. Od chwili, kiedy si o tym dowiedziaa (dowiedziae), min tydzie. Co robisz w takiej sytuacji?19
Czynnikiem o decydujcym znaczeniu okazaa si tu nadzieja. Studenci o wysokim poziomie nadziei odpowiadali, e bd wicej pracowa i myle o tym, w jaki sposb poprawi swoj kocow ocen. Ci, ktrzy mieli redni nadziej, myleli o rnych sposobach poprawienia oceny, ale wykazywali duo mniej zdecydowania w deniu do celu. Natomiast, co zrozumiae, studenci o niskim poziomie nadziei poddawali si, nie mylc ani o tym, jak poprawi ocen, ani nie przykadajc si do pracy. Nie jest to problem tylko teoretyczny. Kiedy C.R. Snyder, psycholog z Uniwersytetu Kansaskiego, ktry przeprowadzi te badania, porwna rzeczywiste osignicia akademickie studentw pierwszego roku, ktrzy odznaczali si, odpowiednio, wysokim i niskim poziomem nadziei, odkry, e poziom ten pozwala przewidywa oceny lepiej ni wyniki osigane przez poszczeglne osoby w tecie SAT (i jest silnie skorelowany z ilorazem inteligencji). I znowu okazao si, e przy mniej wicej takich samych zdolnociach intelektualnych czynnikiem decydujcym o rnicach ocen jest nadzieja. A oto wyjanienie Snydera: Studenci o wysokim poziomie nadziei ustawiaj wyej poprzeczk, wyznaczaj sobie trudniejsze cele i wiedz, jak pracowa, aby je osign. Kiedy porwna si osignicia w nauce studentw o takich samych zdolnociach intelektualnych, to tym, co ich rni, okazuje si nadzieja.20 Jak gosi znana legenda, Pandora, ksiniczka yjca w antycznej Grecji, otrzymaa w darze od bogw zazdroszczcych jej urody tajemnicz puszk. Powiedziano jej, e nigdy nie wolno jej otworzy puszki. Jednak pewnego dnia, wiedziona ciekawoci, Pandora uniosa wieczko, aby zerkn do rodka i wtedy z puszki wydobyy si wszystkie nieszczcia, ktre od tamtej pory
19 C.R. Snyder i in., The Will and the Ways: Development and Validation of an Individual-Differences Measure of Hope, Journal of Personality and Social Psychology 60, 4 (1991), s. 579. 20 Mj wywiad z C.R. Snyderem ukaza si w The New York Times 24 grudnia 1991 roku.
82
Daniel Goleman
trapi ludzi - choroba, ze samopoczucie i obd. Na szczcie ogarnity wspczuciem jeden z bogw pozwoli jej zamkn puszk akurat na czas, aby moga pochwyci jedyne antidotum, ktre czyni ycie znonym - nadziej.* Wspczeni badacze twierdz, e nadzieja daje nam wicej ni tylko pociech w chwilach niedoli, e odgrywa zadziwiajco du rol w naszym yciu, dajc nam przewag nad innymi w dziedzinach tak rnicych si od siebie jak osignicia w nauce i wytrwao w cikiej pracy. Nadzieja jest, w sensie technicznym, czym wicej ni tylko pogodnym patrzeniem w przyszo i przekonaniem, e wszystko uoy si dobrze. Snyder okrela j bardziej precyzyjnie jako przekonanie, e ma si zarwno wol, jak i moliwo osignicia zamierzonych celw, bez wzgldu na to, na czym one polegaj. Ludzie rni si stopniem, wielkoci posiadanego potencjau nadziei. Niektrzy uwaaj, e zawsze potrafi wyj z tarapatw albo znale rozwizanie swoich problemw, podczas gdy inni postrzegaj si jako osoby, ktrym brak energii, zdolnoci albo rodkw do osignicia swoich celw. Osoby o wysokim poziomie nadziei, stwierdza Snyder, maj pewne cechy wsplne, midzy innymi zdolno do samomotywacji, przekonanie o posiadaniu odpowiednich umiejtnoci dla osignicia swoich celw, zdolno podtrzymywania si w krytycznej sytuacji na duchu, wystarczajc elastyczno, aby znale inne sposoby zrealizowania swych zamiarw, kiedy dotychczasowe zawodz, albo nawet zmieni cele, gdy te, do ktrych d, okazuj si nieosigalne, a take umiejtno dzielenia zoonego zadania na mniejsze, atwiejsze do wykonania czci. Z punktu widzenia inteligencji emocjonalnej trzymanie si nadziei oznacza, e nie poddamy si przygniatajcemu niepokojowi, nie przyjmiemy postawy defetystycznej ani nie wpadniemy w depresj w obliczu trudnych wyzwa czy niepowodze. I rzeczywicie, u osb dcych niezomnie do osignicia swoich celw spotyka si mniej przypadkw depresji, znacznie rzadziej i w mniejszym stopniu drczy ich niepokj i przykre emocje. Optymizm - wielki motywator Amerykanie, ktrzy interesuj si pywaniem, wizali wielkie nadzieje z Mattem Biondi, czonkiem olimpijskiej reprezentacji USA na igrzyskach w 1988 roku. Niektrzy dziennikarze sportowi wrcz przygotowywali publiczno na powtrzenie przez Biondiego wielkiego wyczynu Marka Spitza, zdobywcy siedmiu zotych medali na olimpiadzie w 1972 r. Jednak w pierwszej konkurencji, wycigu na dwiecie metrw stylem dowolnym, Biondi przypyn trzeci, co byo dla wszystkich jego sympatykw wielkim rozczarowaniem. W nastpnej konkurencji, wycigu na sto metrw stylem motylkowym, Biondiego wyprzedzi o centymetry inny pywak, ktry na ostatnim metrze zdoby si na wielki wysiek i zgarn mu zoto sprzed nosa. Sprawozdawcy sportowi zaczli napomyka, e poraki te wpyn na Biondiego deprymujco i odbior mu szanse na zwycistwo i w nastpnych konkurencjach. Jednak Biondi otrzsn si i zdoby pi zotych medali. Jedynym widzem, ktrego nie zaskoczya postawa Biondiego, by Martin Seligman, psycholog z Uniwersytetu Pensylwaskiego, ktry wczeniej tego samego roku bada poziom optymizmu pywaka. W eksperymencie przeprowadzonym przez Seligmana trener Biondiego poleci mu przepyn jego koronny dystans, a potem powiedzia, e osign gorszy wynik ni byo w istocie. Pomimo rozczarowania Biondi po krtkim odpoczynku zdoa poprawi
* Goleman przeinacza przypowie o Pandorze, bowiem Hezjod (ktry - zdaniem R. Gravesa - wymyli prawdopodobnie t histori) pisze, e Pandor ulepi z gliny na rozkaz Zeusa Hefajstos, bogowie obdarzyli j niezwyk urod, ale take gupot i zoliwoci, podarowali jej puszk i posali jako dar dla Epitemeusza, aby zemci si na ludzkoci za wykradzenie ognia przez brata Epitemeusza, Prometeusza (por.: R. Graves, Mity greckie, Warszawa 1974, s. 145, 148) - przyp. tum.
83
Daniel Goleman
ten i tak ju dobry rezultat. Inni pywacy z zespou olimpijskiego, ktrym rwnie podano faszywe, zanione wyniki, a ktrzy - jak wykazay testy - byli pesymistami, osignli w drugiej prbie gorsze rezultaty ni w pierwszej.21 Optymizm, podobnie jak nadzieja, oznacza silne oczekiwanie, e mimo poraek i niepowodze wszystko uoy si - oglnie biorc - dobrze. Z punktu widzenia inteligencji emocjonalnej optymizm jest postaw uodparniajc nas na wpadanie w apati, utrat nadziei i pogranie si w depresji w obliczu trudnoci i kopotw. Podobnie jak nadzieja, jego bliska krewna, optymizm popaca w yciu (jeli, oczywicie, jest to optymizm realistyczny, poniewa zbyt naiwny optymizm moe mie katastrofalne skutki).22 Seligman postrzega optymizm w kategoriach tego, jak wyjaniamy nasze sukcesy i niepowodzenia. Osoby optymistyczne wyjaniaj swoje niepowodzenia jako wynik czego, co mona zmieni, jeli zabior si ponownie do dziea, mog odnie sukces, natomiast pesymici bior win za poraki na siebie, przypisujc je jakiej staej cesze wasnej osobowoci, ktrej nie da si zmieni. Te rne wyjanienia maj ogromny wpyw na sposb, w jaki odnosimy si do ycia. Na przykad na takie rozczarowanie jak odmowa przyjcia do pracy optymici reaguj z reguy zwikszon aktywnoci, ukadajc, powiedzmy, plan dalszego dziaania albo szukajc pomocy i rady; postrzegaj oni niepowodzenie jako co, czemu mona zaradzi. Natomiast pesymici zakadaj w takiej sytuacji, e nie maj adnego wpywu na to, aby w przyszoci wypa lepiej i w konsekwencji nic nie robi, eby jako rozwiza problem; uznaj oni niepowodzenie za rezultat jakiej swojej wady czy te braku zdolnoci, ktry zawsze bdzie ich przeladowa. Optymizm, tak jak nadzieja, pozwala przewidzie osignicia w nauce. W badaniach, ktrym poddano piciuset nowo przyjtych suchaczy Uniwersytetu Pensylwaskiego w roku 1984, wyniki, ktre osigali poszczeglni studenci w tecie do badania optymizmu, pozwalay lepiej ni rezultaty uzyskane przez nich w tecie SAT i oceny ze szkoy redniej przewidzie, jakie stopnie uzyskaj na egzaminach w pierwszym roku studiw. Seligman, ktry prowadzi te badania, powiedzia: Egzaminy wstpne na uniwersytet mierz poziom uzdolnie, natomiast styl wyjaniania mwi nam o tym, kto si podda. Do sukcesu prowadzi poczenie talentu i wytrwaoci mimo niepowodze. Tym, czego brak testom do mierzenia zdolnoci, jest uwzgldnienie siy motywacji. Musimy wiedzie, czy dana osoba bdzie dya do celu, kiedy sprawy przybior niepomylny obrt. Moim zdaniem, przy danym poziomie inteligencji rzeczywiste osignicia s funkcj nie tylko samego talentu, ale take zdolnoci do zniesienia poraki.23 Do najbardziej wymownych dowodw na motywacyjn si optymizmu nale wyniki bada, ktrym Seligman podda agentw ubezpieczeniowych firmy Metropolitan Life. Zdolno przyjmowania odmowy z podniesionym czoem jest niezwykle wan cech u wszelkiej maci sprzedawcw, szczeglnie oferujcych takie towary czy usugi jak ubezpieczenie, gdzie stosunek odpowiedzi negatywnych do pozytywnych bywa tak wysoki, e atwo moe wywoa zniechcenie. Z tego powodu kadego roku okoo trzech czwartych agentw ubezpieczeniowych porzucao prac. Seligman stwierdzi, e nowo przyjci agenci, ktrzy z natury byli optymistami, sprzedawali podczas pierwszych dwch lat pracy w tym zawodzie o 37 procent wicej polis ni
21 Martin Seligman, Learned Optimism, New York: Knopf, 1991. [Przekad polski: Optymizmu mona si nauczy, Media Rodzina of Pozna 1993] 22 Zob. na przykad: Carol Whalen i in., Optimism in Childrens Judgments of Health and Environmental Risks, Health Psychology 13 (1994) 23 Mj wywiad z Martinem Seligmanem na temat optymizmu ukaza si The New York Times 3 lutego 1987 roku.
84
Daniel Goleman
pesymici, a w pierwszym roku pracy liczba pesymistw rezygnujcych z tego zajcia bya dwukrotnie wysza ni liczba optymistw. Co wicej, Seligman przekona Metropolitan Life, aby przyja specjaln grup kandydatw, ktrzy osignli wysokie wyniki w tecie na optymizm, ale nie zdali normalnego testu kwalifikacyjnego (sprawdzajcego przydatno kandydata do tej pracy poprzez porwnanie jego postawy ze standardowym profilem zawodowym, skonstruowanym na podstawie odpowiedzi udzielonych przez agentw, ktrzy odnosili sukcesy). Czonkowie tej grupy specjalnej sprzedali w pierwszym roku o 21, a w drugim o 57 procent wicej polis ni pesymici z oddziau regularnego. Fakt, e poziom optymizmu ma tak wielki wpyw na rnice w wynikach sprzeday usug, wiadczy o tym, e jest on postaw dowodzc inteligencji emocjonalnej. Kada odmowa, z ktr spotyka si agent, jest ma porak. Reakcja emocjonalna na t porak ma kluczowe znaczenia dla umiejtnoci znalezienia wystarczajco silnej motywacji do kontynuowania zabiegw. W miar pitrzenia si odpowiedzi odmownych moe upa morale, w wyniku czego coraz trudniej jest sign po suchawk telefonu, aby zadzwoni do nastpnego potencjalnego klienta. Odmow tak szczeglnie ciko jest znie pesymicie, dla ktrego jej znaczenie sprowadza si do stwierdzenia: Nie nadaj si do tego; nigdy nic nie sprzedam. Interpretacja taka z pewnoci wywoa apati i defetyzm, jeli nie depresj. Natomiast optymici mwi sobie: le si do tego zabraem albo Ten, do ktrego ostatnio zadzwoniem by akurat nie w sosie. Upatrujc przyczyny niepowodzenia nie w sobie, ale w jakim elemencie sytuacji, mog zmieni swoje podejcie do klienta przy nastpnej rozmowie. Podczas gdy usposobienie psychiczne pesymisty prowadzi go do rozpaczy, to usposobienie optymisty budzi jego nadziej. Jednym ze rde pozytywnego albo negatywnego pogldu na ycie moe by wrodzone usposobienie; niektre osoby s z natury pesymistami lub optymistami. Jednak, jak przekonamy si w rozdziale XIV, dowiadczenia yciowe mog zmieni nasze usposobienie. Optymizmu i nadziei tak jak bezradnoci i przygnbienia - mona si nauczy. U korzeni obu tych postaw, ley pewien pogld, ktry psycholodzy nazywaj wiar w siebie, przekonanie, e panuje si nad wydarzeniami swego ycia i potrafi si stawi czoo pojawiajcym si wyzwaniom. Wyksztacenie u siebie jakiejkolwiek umiejtnoci zwiksza i umacnia wiar w siebie, dziki czemu chtniej decydujemy si na ryzyko i poszukujemy wikszych wyzwa. Sprostanie tym wyzwaniom wzmaga z kolei wiar w siebie. Postawa ta sprawia, e jestemy bardziej skonni do jak najlepszego wykorzystania wszystkich naszych umiejtnoci lub podjcia wszelkich stara niezbdnych do ich nabycia czy udoskonalenia. wietnie podsumowuje to Albert Bandura, psycholog ze Stanfordu, ktry ma wielki udzia w badaniach nad wiar w siebie: Nasze przekonania o naszych zdolnociach maj na nie gboki wpyw. Zdolno nie jest niezmienn cech; istniej znaczne rnice w jej wykorzystaniu. Osoby, ktre maj wiar w siebie, podnosz si po niepowodzeniach; podchodz one do wszystkiego, zastanawiajc si, w jaki sposb si tym zaj, a nie niepokojc si o to, co moe pj le.24 Uskrzydlenie - neurobiologia doskonaoci Kompozytor tak oto opisuje chwile, w ktrych praca idzie mu najlepiej:
24 Mj wywiad z Albertem Bandur na ten temat ukaza si w The New York Times 8 maja 1988 roku.
85
Daniel Goleman
Znajdujesz si w stanie takiej ekstazy, e niemal nie istniejesz. Zdarzao mi si to wiele razy. Moje rce zdaj si nie nalee do mnie; nie mam nic wsplnego z tym, co si dzieje. Po prostu siedz, patrzc na to wszystko z podziwem i zachwytem. To po prostu samo wypywa ze mnie.25
Jego opis jest zadziwiajco podobny do opisw przedstawionych przez setki rnych mczyzn i kobiet - alpinistw, mistrzw szachowych, chirurgw, koszykarzy, inynierw, dyrektorw, nawet wypeniajcych papierki urzdnikw - kiedy mwi o chwilach, w ktrych przeszli samych siebie w jakiej ulubionej dziedzinie. Opisywany stan nazwany zosta przez Mihalya Csikszentmihalya, psychologa z Uniwersytetu Chicagowskiego, ktry przez dwadziecia lat26 zbiera takie opisy szczytowych osigni, uskrzydleniem [flow]. Ten stan uniesienia jest dobrze znany sportowcom. Osiga si wwczas fantastyczne wyniki, nikn tumy widzw i rywale, przesonici rozkosznym, trwaym w danej chwili stopieniem si w jedno z upragnionym celem. Diane Roffe-Steinrotter, ktra zdobya zoto na olimpiadzie zimowej w 1994 roku, powiedziaa po ukoczeniu zjazdu, e nie pamita nic oprcz tego, e czua si zupenie odprona: Czuam si jak wodospad.27 Zdolno osignicia stanu uskrzydlenia jest szczytem inteligencji emocjonalnej; uskrzydlenie jest chyba najdoskonalsz postaci okieznania emocji i zaprzgnicia ich w sub osigni w pracy i nauce. W stanie tym emocje s nie tylko powcignite i ujte w jeden strumie, ale te opatrzone znakiem dodatnim, pobudzone i nakierowane na wykonywane w danej chwili zadanie. Znale si w sidach depresji albo niepokoju znaczy tyle, co zagrodzi sobie drog do osignicia stanu uskrzydlenia. Uskrzydlenie (albo nieco sabsze mikrouskrzydlenie) jest wszake stanem, ktry od czasu do czasu osiga kady z nas, zwaszcza wtedy, kiedy wzbija si na szczyty swoich moliwoci albo wykracza poza wszystko, czego dotychczas dokona. Chyba najlepiej znanym jego przejawem jest peen uniesienia, ekstatyczny stosunek miosny, podczas ktrego dwie osoby zespalaj si w jedn, harmonijn cao. Jest to wspaniae przeycie - znakiem charakterystycznym uskrzydlenia jest uczucie spontanicznej radoci, nawet upojenia. Poniewa bdc w tym stanie, czujemy si znakomicie, chtnie do niego dymy. Jest to stan, w ktrym cakowicie pochania nas to, co robimy, w ktrym nasza uwaga skoncentrowana jest niepodzielnie na zadaniu, a wiadomo podporzdkowana jest cakowicie dziaaniu. Prawd mwic, zbytnia refleksja nad tym, co dzieje si z nami w takich chwilach sama myl: Robi to znakomicie - moe wytrci nas z tego stanu. Nasza uwaga jest tak skupiona, e do wiadomoci docieraj tylko wraenia z wskiego wycinka postrzegania otaczajcej nas rzeczywistoci, bezporednio zwizane z wykonywanym w danej chwili zadaniem, zatracamy wrcz poczucie czasu i przestrzeni. Pewien chirurg wspomina, e podczas bardzo skomplikowanej i trudnej operacji znajdowa si w takim stanie, e kiedy j zakoczy i ujrza na pododze sali operacyjnej kup gruzu, nie wiedzia, skd si ona wzia. By niezmiernie zaskoczony, kiedy na pytanie o to, co si stao, odpowiedziano mu, e podczas operacji oberwa si z sufitu spory pat tynku - tymczasem on tego w ogle nie zauway. Uskrzydlenie jest stanem, w ktrym zapominamy o wszystkim oprcz tego, co akurat robimy. Jest to zatem zupene przeciwiestwo przeuwania myli, niepokoju i martwienia si. Zamiast drepta nerwowo w kko i przemyliwa wci o tym, co nas martwi lub niepokoi, tracimy zupenie samowiadomo, zapominajc o tak drobnych sprawach jak zdrowie, pacenie rachunkw, a nawet rodki utrzymania. W tym sensie chwile uskrzydlenia s momentami, kiedy zapominamy o
25 Mihaly Csikszentmihalyi, Play and Intrinsic Rewards, Journal of Humanistic Psychology 15, 3 (1975). 26 Mihaly Csikszentmihalyi, Flow: The Psychology of Optimal Experience, I wyd., New York: Harper and Row,1990. 27 Newsweek, February 28, 1994.
86
Daniel Goleman
sobie. I cho moe si to wydawa paradoksalne, absolutnie panujemy nad tym, co robimy, a nasze reakcje s idealnie dostosowane do zmieniajcych si wymogw sytuacji. I aczkolwiek dajemy wtedy z siebie wszystko, to nie interesuje nas, jak wykonujemy to zadanie, nie mylimy ani o sukcesie, ani o porace - motywuje nas czysta przyjemno dziaania. S rne sposoby osignicia stanu uskrzydlenia. Jednym z nich jest celowe skoncentrowanie si na aktualnym zadaniu, gdy wielka koncentracja jest istot uskrzydlenia. Wejcie w ten stan zdaje si stwarza swoiste sprzenie zwrotne - uspokojenie si i skupienie wystarczajce do podjcia zadania wymaga znacznego wysiku, a zatem po to, by wykona ten pierwszy krok, potrzebna jest pewna dyscyplina. Kiedy jednak skupimy na tym zadaniu ca sw uwag, to staje si ona samoistnie dziaajc si, ktra zarwno umierza wszelkie zawirowania emocjonalne, jak te sprawia, e wykonanie zadania okazuje si dziecinnie atwe. Stan ten moemy osign rwnie wtedy, kiedy stajemy wobec wykonania czego, w czym jestemy biegli i co jest dla nas prb sprawdzenia naszych umiejtnoci. Jak powiedzia mi Csikszentmihalyi: Ludzie zdaj si koncentrowa najlepiej wtedy, kiedy zadanie wymaga od nich nieco wikszego ni zwykle wysiku i s w stanie zdoby si na taki wysiek. Jeli wymagania s zbyt mae, to s znueni. Jeli s zbyt due, to zaczynaj si niepokoi. Uskrzydlenie wystpuje w tej subtelnej strefie ktra oddziela znuenie od niepokoju.28 Spontanicznie pojawiajce si uczucie przyjemnoci, ulgi i rwnie spontaniczne przekonanie o swoich znakomitych umiejtnociach, charakterystyczne dla uskrzydlenia, s nie do pogodzenia z porwaniami emocjonalnymi, podczas ktrych fale pynce z ukadu limbicznego zalewaj ca reszt mzgu. Uwaga w stanie uskrzydlenia jest w najwikszym stopniu skupiona, ale nie wytona. Rni si to znacznie od wysikw skupienia na czym uwagi w chwilach, kiedy jestemy zmczeni albo znudzeni czy te od momentw, w ktrych nasz uwag pochaniaj lub przykuwaj takie uczucia jak niepokj lub zo. Uskrzydlenie jest stanem wolnym od wyadowa emocjonalnych, jeli nie liczy majcego silny wpyw motywujcy nas do zwikszonego wysiku uczucia agodnej ekstazy. Ekstaza ta zdaje si by produktem ubocznym koncentracji uwagi, ktra jest warunkiem wstpnym uskrzydlenia. I faktycznie, w klasycznej literaturze na temat kontemplacji opisane s stany takiego skupienia, ktre odbierane jest jako czysta rozkosz - jest to uskrzydlenie wywoane jedynie intensywn koncentracj. Ogldajc kogo w stanie uskrzydlenia, moemy odnie wraenie, e to, co wydaje si trudne, jest w istocie atwe, a szczytowe osignicia uzyskuje si w sposb zwyky i naturalny. Wraenie to odpowiada temu, co w takich chwilach dzieje si w mzgu, gdzie powtarza si ten sam paradoks: najtrudniejsze, najbardziej wymagajce zadania wykonuj e si z minimalnym wydatkiem energii psychicznej. Podczas uskrzydlenia mzg jest zimny, pobudzenie i powstrzymanie pracy obwodw nerwowych dostosowane do wymogw chwili. Kiedy wykonujemy czynnoci, ktre przycigaj i pochaniaj nasz uwag bez adnego wysiku, nasz mzg uspokaja si w tym sensie, e zmniejsza si pobudzenie jego kory.29 Jest to nadzwyczajne odkrycie, zwaywszy, e uskrzydlenie umoliwia nam wykonywanie najtrudniejszych zada w danej dziedzinie, bez wzgldu na to, czy jest to gra z mistrzem czy rozwizanie skomplikowanego problemu matematycznego. Naleaoby oczekiwa, e takie, bdce najwikszym wyzwaniem
28 Mj wywiad z Mihalym Csikszentmihalyim ukaza si w The New Basic York Times 4 marca 1986 roku. 29 Jean Hamilton i in., Intrinsic Enjoyment and Boredom Coping Scales: Validation With Personality, Evoked Potential and Attention Measures, Personality and Individual Differences 5, 2 (1984).
87
Daniel Goleman
zadania wymagaj zwikszonej, a nie zmniejszonej aktywnoci kory mzgowej. Jednak klucz do uskrzydlenia ley w tym, e doznajemy go tylko wtedy, kiedy stojce przed nami zadanie mieci si w granicach szczytu naszych moliwoci obejmujcych dobrze opanowane i wywiczone umiejtnoci, przy korzystaniu z ktrych obwody nerwowe pracuj najbardziej efektywnie. Wytenie uwagi - koncentracja, ktr podsyca niepokj czy zmartwienie -. powoduje zwikszon aktywno kory mzgowej. Stan uskrzydlenia i optymalnego dziaania wydaje si okresem najwikszej efektywnoci pracy kory mzgowej, poniewa jej funkcjonowanie pochania minimaln ilo energii psychicznej. Da si to by moe sensownie wytumaczy wpraw w wykonywaniu czynnoci, podczas ktrych doznajemy uskrzydlenia - mistrzowskie opanowanie poszczeglnych etapw realizacji danego zadania, ktrym rwnie dobrze moe by co wymagajcego wysiku fizycznego, na przykad wspinaczka grska, jak te co wymagajcego wysiku umysowego (choby napisanie programu komputerowego) oznacza, e mzg moe wykonywa je bardziej efektywnie. Dobrze wywiczone czynnoci wymagaj od mzgu duo mniejszego wysiku ni te, ktrych dopiero si uczymy albo ktre nadal s dla nas zbyt trudne. I podobnie mamy do czynienia ze zmniejszon skutecznoci wysiku i brakiem precyzji dziaania kory mzgowej, w wyniku czego pobudzone zostaj te jej obszary, ktrych praca nie jest potrzebna do wykonania danego zadania, kiedy mzg pracuje mniej wydajnie z powodu zmczenia czy zdenerwowania, jak dzieje si pod koniec dugiego, stresujcego dnia. Dowiadczamy tego stanu w ten sposb, e czujemy si roztargnieni i nie moemy na niczym skupi dostatecznie mocno uwagi.30 To samo dzieje si w chwili, kiedy jestemy znudzeni. Kiedy jednak mzg pracuje najbardziej efektywnie, tzn. w stanie uskrzydlenia, to odpowiednie jego obszary dostosowuj si precyzyjnie do wymogw stojcego przed nami zadania. Wwczas nawet cika praca moe nam si wyda wytchnieniem czy rozrywk, a nie pochaniajc wszystkie nasze siy harwk. Uczenie si a uskrzydlenie. Nowy model ksztacenia Skoro uskrzydlenie wystpuje w sferze, w ktrej dziaanie wymaga od nas wykazania si ca peni zdolnoci, to w miar doskonalenia swoich umiejtnoci potrzebujemy coraz wikszych wyzwa, aby wprawi si w ten stan. Jeli zadanie jest zbyt proste to wywouje znudzenie, jeli natomiast zbyt trudne, to rezultatem jest nie uskrzydlenie, a niepokj. Mona by dowodzi, e do osignicia mistrzostwa w jakiej dziedzinie skania nas doznawanie uskrzydlenia, e do tego, by by w czym - grze na skrzypcach tacu czy krojeniu genw - coraz lepszymi, motywuje nas przynajmniej w czci - ch pozostawania w stanie uskrzydlenia, ktry osigamy, zajmujc si tym. I faktycznie, prowadzc badania dwustu artystw w osiemnacie lat po ukoczeniu przez nich studiw, Csikszentmihalyi stwierdzi, e najlepszymi malarzami zostali ci spord nich, ktrzy w czasie nauki malowali dla samej przyjemnoci, jak im to sprawiao. Wikszo z tych, ktrzy wybrali studia artystyczne, marzc o sawie i bogactwie, zrezygnowaa po ich ukoczeniu z uprawiania tego zawodu. Csikszentmihalyi konkluduje: Malarze musz ponad wszystko chcie malowa. Jeli artysta, stojc przed sztalugami, zaczyna zastanawia si, za ile sprzeda obraz albo co pomyl o nim krytycy, to nie bdzie w stanie stworzy nic oryginalnego. Osignicia twrcze zale od absolutnego skoncentrowania umysu na tym, co si robi.31
30 Ernest Hartmann, The Functions of Sleep, New Haven: Yale University Press, 1973. 31 Jest to wypowied Csikszentmikalyego z wywiadu, ktry przeprowadziem z nim dla The New York Times. Wywiad ukaza si w numerze z 22 marca 1992 roku.
88
Daniel Goleman
Uskrzydlenie jest warunkiem niezbdnych uzyskania mistrzowskiej biegoci nie tylko w kadym zawodzie, ale take w uczeniu si. Uczniowie, ktrzy potrafi osign ten stan, ucz si lepiej, niezalenie od swego mierzonego testami osigni potencjau intelektualnego. Uczniw chicagowskiej szkoy redniej o profilu matematyczno-przyrodniczym, nalecych do picioprocentowej grupy o najlepszych wynikach z testu matematycznego, nauczyciele matematyki podzielili na tych, ktrzy wedug ich oceny mieli due osignicia, i na tych, ktrych osignicia byy mae. Potem ledzono, w jaki sposb spdzaj czas: kady ucze otrzyma brzczyk, ktry sygnalizowa w wybranych na chybi trafi chwilach, e maj zapisa, co akurat robi i w jakim s nastroju. Nie byo zaskoczeniem, e uczniowie o maych osigniciach powicaj na nauk w domu zaledwie okoo pitnastu godzin tygodniowo, a ich rwienicy o duych osigniciach dwadziecia siedem godzin. Ci pierwsi spdzali wikszo czasu nie przeznaczonego na nauk na rozmowach i zabawach z przyjacimi i rodzin. Kiedy przeanalizowano ich nastroje, odkryto rzecz znamienn. Zarwno pierwsi, jak i drudzy spdzali duo czasu na nudnych zajciach, takich jak ogldanie telewizji, ktre nie stwarzay adnych wyzwa dla ich zdolnoci. Taki w kocu jest los nastolatkw. Jednak zasadnicza rnica midzy obu grupami sprowadzaa si do przey, jakie dawao im uczenie si. Ci, ktrzy mieli wiksze osignicia, odczuwali przez 40 procent czasu powiconego na nauk przyjemne wraenie uskrzydlenia, natomiast uczniom z drugiej grupy stan ten udawao si osign jedynie przez 16 procent czasu przeznaczonego na nauk; najczciej uczenie si wywoywao u nich niepokj, a stojce przed nimi zadania przekraczay ich moliwoci. Znajdowali oni przyjemno i doznawali uskrzydlenia nie w nauce, lecz w kontaktach towarzyskich. Ujmujc rzecz krtko: uczniw, ktrzy osigaj wyniki na miar swego potencjau intelektualnego, a nawet sigaj wyej, pociga w nauce to, e doznaj podczas niej uskrzydlenia. Natomiast, co jest bardzo smutne, ci, ktrzy osigaj gorsze wyniki, nie troszczc si o rozwijanie zdolnoci umoliwiajcych im wejcie w stan uskrzydlenia, nie tylko pozbawiaj si przyjemnoci pyncych z samego uczenia si, ale take naraaj si na ryzyko obnienia puapu zada intelektualnych, ktrych rozwizywanie bdzie dla nich przyjemne w przyszoci.32 Howard Gardner, psycholog z Harvardu, ktry stworzy teori wielorakiej inteligencji, uwaa uskrzydlenie i charakterystyczne dla niego stany pozytywne za element najzdrowszej metody uczenia dzieci, motywujcy od wewntrz, a nie za pomoc kar i nagrd. Powinnimy wykorzystywa pozytywne stany [psychiczne] dzieci w przycigniciu ich do nauki w dziedzinach, w ktrych mog rozwija swoje zdolnoci - powiedzia mi Gardner. - Uskrzydlenie jest stanem psychicznym, ktry oznacza, e dziecko zajmuje si waciwym zadaniem. Trzeba znale co, co si lubi i trzyma si tego. Dzieci zachowuj si le w szkole wtedy, kiedy si nudz, a niespokojne s wtedy, kiedy przerastaj je zadania domowe. Najbardziej przykadasz si do nauki, kiedy jest to co, na czym ci zaley i zajmowanie si tym sprawia ci przyjemno. Osi strategii stosowanych przez szkoy, ktre przyjmuj Gardnerowski model inteligencji wielorakiej jako podstaw metodyczn, jest okrelenie profilu naturalnych zdolnoci dziecka, rozwinicie ich oraz prba wzmocnienia zdolnoci, ktre s jego sabymi punktami. Na przykad, dziecko majce wrodzony talent do muzyki albo zaj manualnych atwiej dozna uskrzydlenia w dziedzinach z tym zwizanych ni w dziedzinach wymagajcych innych uzdolnie. Znajomo profilu zdolnoci dziecka pomaga nauczycielowi znale najlepszy sposb przedstawienia mu rnych tematw i zagadnie i zaoferowa lekcje - od zaj wyrwnawczych po bardzo
32 Jeanne Nakamura, Optimal Experience and the Uses of Talent, w: Mihalyi Csikszentmihalyi, Isabella Csikszentmihalyi, Optimal Experience: Psychological Studies of Flow in Consciousness, Cambridge: Cambridge University Press, 1988.
89
Daniel Goleman
zaawansowane - na poziomie, stwarzajcym dla niego optymalne wyzwanie. Dziki temu nauka staje si przyjemniejsza, nie budzi ani uczucia znudzenia, ani lku. Jest nadzieja, e kiedy dzieci, uczc si, doznaj uskrzydlenia, to zachci je do sprbowania swoich si rwnie w innych przedmiotach mwi Gardner, dodajc e praktyka zdaje si wiadczy, i tak wanie si dzieje. Uoglniajc, mona rzec, e model uskrzydlenia wskazuje na to, e do osignicia mistrzostwa w jakiejkolwiek dziedzinie czy umiejtnoci powinno - w warunkach idealnych - dochodzi naturalnie, kiedy dziecko zajmuje si tym, do czego czuje spontaniczny pocig, co - ujmujc rzecz lapidarnie - uwielbia. Ta pocztkowa pasja, w miar jak dziecko zaczyna sobie coraz mocniej uwiadamia, e poszukiwanie wyzwa w uprawianej dziedzinie (tacu, muzyce czy matematyce) jest rdem radoci, jak daje uczucie uskrzydlenia, moe sta si zalkiem wybitnych osigni. A poniewa wymaga to nieustannego podwyszania granic swoich zdolnoci, staje si si rzeczy gwnym motorem motywacji, by by coraz lepszym, co w ostatecznym rezultacie sprawia, e dziecko czuje si szczliwe. Jest to, oczywicie, bardziej pozytywny model uczenia si i edukacji ni ten, z ktrym wikszo z nas zetkna si w szkole. Kt, przynajmniej czciowo, nie przypomina sobie nie majcych koca godzin nudy, przerywanych okresami niezwykego niepokoju? Poszukiwanie i podtrzymywanie uczucia uskrzydlenia poprzez nauk jest niewtpliwie bardziej humanitarnym, rwnie naturalnym i prawdopodobnie skuteczniejszym sposobem zaprzenia emocji w sub ksztacenia. wiadczy te o tym, e ukierunkowanie emocji ku poytecznemu celowi jest mistrzowsk umiejtnoci. Bez wzgldu na to, czy - wyraa si ona panowaniem nad impulsami i odkadaniem zaspokojenia na pniej, regulowaniem nastroju tak, aby raczej uatwia nam ni utrudnia mylenie, motywowaniem si do wytrwaoci i nieustawania w wysikach, prbowaniem na nowo mimo doznanych niepowodze czy odkrywaniem sposobw wejcia w stan uskrzydlenia i wykonywania swoich zada bardziej skutecznie, zawsze wiadczy o zdolnoci emocji do stymulowania skutecznych dziaa.
90
Daniel Goleman
Rozdzia VII Korzenie empatii

WRMY DO GARYEGO, wietnego chirurga, ale aleksytymika, ktry wprawia w takie przygnbienie sw narzeczon Eileen, poniewa nie zdawa sobie sprawy nie tylko z wasnych, ale take z jej uczu. Jak wikszoci aleksytymikw, brakowao mu nie tylko zdolnoci wczuwania si w uczucia innych osb (empatii), ale rwnie intuicji. Kiedy Eileen mwia, e czuje si podle, nie okazywa jej adnego wspczucia; kiedy mwia o mioci, zmienia temat. Poza tym krytykowa czsto to, co robia, eby pomc jej unikn podobnych bdw w przyszoci, nie zdajc sobie sprawy, e te uwagi krytyczne odbieraa nie jako ch pomocy, lecz jako napa. Empatia wyrasta ze samowiadomoci; im bardziej jestemy otwarci na nasze wasne emocje, tym wprawniej odczytujemy uczucia innych osb.1 Aleksytymicy, tacy jak Gary, ktrzy nie maj najmniejszego pojcia, co czuj, s zupenie zdezorientowani, kiedy przychodzi do okrelenia tego, jakie uczucia nurtuj osoby znajdujce si wok nich. S oni emocjonalnie gusi: Emocjonalne nuty i akordy, ktre pobrzmiewaj w sowach i czynach innych ludzi - znaczcy ton gosu lub zmiana postawy, wymowne milczenie albo drenie - umykaj ich uwagi. Nie orientujc si w swoich wasnych uczuciach, aleksytymicy s rwnie zdezorientowani, kiedy ujawniaj przed nimi swoje uczucia inne osoby. Ta niemono odbioru uczu innego czowieka wiadczy o wielkim braku istotnych skadnikw inteligencji emocjonalnej i tragicznie wrcz upoledza poczucie czowieczestwa, poniewa wszelkie cieplejsze stosunki z innymi, ktre le u podstaw troski o nich, wynikaj z emocjonalnego dostrojenia si, ze zdolnoci do empatii. Zdolno ta, polegajca na umiejtnoci utosamiania si z innymi osobami i przeywania ich uczu, jest bardzo przydatna w wielu dziedzinach ycia, od sprzeday i zarzdzania poczynajc, poprzez nawizywanie romansw i sprawowanie obowizkw rodzicielskich, a do polityki. Wymowny jest take brak empatii. Wystpuje on zwykle u psychopatycznych przestpcw, gwacicieli i osb nagabujcych dzieci. Nurtujcym nas emocjom rzadko dajemy wyraz sowny; o wiele czciej okazujemy je w inny sposb. Kluczem do wyczucia emocji innej osoby jest zdolno odczytywania sygnaw niewerbalnych: tonu gosu, gestu, wyrazu twarzy i tym podobnych. Wiele bada nad umiejtnociami odczytywania takich przekazw niewerbalnych przeprowadzi Robert Rosenthal, psycholog z Harvardu, ze swoimi studentami. Opracowa on test na empati, PWN (Profil Wraliwoci Niewerbalnej*), skadajcy si z serii tam magnetowidowych, przedstawiajcych mod kobiet wyraajc ca gam uczu, od wstrtu do mioci macierzyskiej.2 Skala tych emocji rozciga si od szau zazdroci po niem prob o wybaczenie, od okazywania wdzicznoci po uwodzicielskie pozy, miny i gesty. Tamy zostay tak spreparowane, e w kadej scence wymazane zostay sygnay pynce jednym lub kilkoma kanaami przekazw niewerbalnych. Na przykad, w niektrych sfilmowanych sytuacjach oprcz stumienia sw zatarto wszystkie inne sygnay, z wyjtkiem wyrazu twarzy, w innych pokazano jedynie ruchy
1 Zob. na przykad: John Mayer, Melissa Kirkpatrick, Hot Information-Processing Becomes More Accurate With Open Emotional Experience, University of New Hampshire, maszynopis nie publikowany (October 1994); Randy Larsen i in., Cognitive Operations Associated With Individual Differences in Affect Intensity, Journal of Personality and Social Psychology 53 (1987). * PONS - Profile of Nonverbal Sensitivity. 2 Robert Rosenthal i in., The PONS Test: Measuring Sensitivity to Nonverbal Cues, w: P. McReynolds i in., Advances in Psychological Assessment, San Francisco: Jossey-Bass, 1977.
91
Daniel Goleman
ciaa itp., aby zmusi widzw do odgadywania emocji na podstawie jednego tylko, specyficznego sygnau niewerbalnego. Testy przeprowadzone w USA i innych krajach na ponad siedmiu tysicach osb wykazay, e wrd korzyci pyncych z umiejtnoci odczytywania emocji z sygnaw niewerbalnych wyrni naley: lepsze dostosowanie si emocjonalne do innych, wiksz popularno i otwarto oraz - co nie jest chyba adnym zaskoczeniem - wiksz wraliwo. Oglnie biorc, kobiety wykazuj si wiksz ni mczyni empati tego rodzaju. Osoby, ktrych zdolno odczytywania emocji innych poprawia si w czasie trwajcego czterdzieci pi minut testu - co byo znakiem wiadczcym o tym, e maj talent rozwijania umiejtnoci empatii - miay na co dzie lepsze stosunki rwnie z pci przeciwn. Empatia, co znowu nie powinno by zaskoczeniem, bardzo pomaga w nawizywaniu i podtrzymywaniu stosunkw miosnych. Midzy wynikami uzyskiwanymi w pomiarach empatii a wynikami testw SAT, testw osigni szkolnych i testw do badania inteligencji istnia tylko przypadkowy zwizek, co zgadza si z odkryciami dotyczcymi innych elementw inteligencji emocjonalnej. Niezaleno empatii od inteligencji akademickiej stwierdzono te, badajc dzieci opracowan specjalnie dla nich wersj testu PWN. Spord 1011 przetestowanych dzieci te, ktre wykazyway talent do odczytywania wyraanych niewerbalnie uczu, naleay do najbardziej znanych i lubianych w szkole oraz byy najbardziej stae emocjonalnie.3 Miay te lepsze oceny, mimo i - przecitnie biorc - ich iloraz inteligencji nie by wyszy ni iloraz inteligencji dzieci, ktre nie potrafiy rwnie dobrze jak one odczytywa przekazw niewerbalnych. wiadczy to o tym, e opanowanie zdolnoci empatii uatwia drog do sukcesw w szkole (albo po prostu sprawia, e nauczyciele bardziej lubi takie dzieci). Tak jak funkcjonowanie umysu racjonalnego przejawia si w sowach, tak uzewntrznianie si emocji przekazuj zachowania niewerbalne. W istocie rzeczy, kiedy sowa danej osoby nie zgadzaj si z tonem jej gosu, gestami czy innymi sygnaami niewerbalnymi, na jej prawdziwe emocje wskazuje nie to, co mwi, ale jak to mwi. W badaniach nad komunikowaniem si stwierdzono, e 90 albo wicej procent przekazywanych emocji nadaje si kanaami niewerbalnymi. A przekazy takie - niepokj wyczuwany w czyim gosie, irytacja, na ktr wskazuje szybko gestu - s prawie zawsze odbierane niewiadomie, bez zwracania szczeglnej uwagi na charakter przekazu, ale przy milczcym zaoeniu ich prawdziwej treci. Rwnie umiejtnoci, ktre pozwalaj nam na dobre lub ze odbieranie takich przekazw, uczy, my si niewiadomie. Jak Rozwija si empatia Kiedy majca zaledwie dziewi miesicy Hope zobaczya, jak przewraca si inne dziecko, w jej oczach pojawiy si zy. Poraczkowaa szuka pociechy u mamy, zupenie jak gdyby stao si co jej samej. Pitnastomiesiczny Michael da swemu paczcemu koledze, Paulowi, wasnego pluszowego misia, a kiedy Paul nie przestawa mimo to paka, przynis mu kocyk. Oba te akty wspczucia i troskliwoci zostay zaobserwowane przez matki dzieci, ktre proszono o obserwowanie podobnych przypadkw okazywania empatii.4 Wyniki tych bada zdaj si wskazywa, e korzeni empatii mona doszukiwa si we wczesnym dziecistwie. Niemal od
3 Stephen Nowicki, Marshall Duke, A Measure of Nonverbal Social Processing Ability in Children Between the Ages of 6 and 10, referat wygoszony na zebraniu Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego [American Psychological Society] w 1989 roku. 4 Matki te zostay przeszkolone przez Marian Radke-Yarrow i Carolyn Zahn-Waxler w Laboratorium Psychologii Rozwojowej Krajowego Instytutu Zdrowia Psychicznego [Laboratory of Developmental Psychology, National Institute of Mental Health].
92
Daniel Goleman
dnia swoich narodzin dzieci doznaj przygnbienia, kiedy sysz, jak pacze inne dziecko. W reakcji tej niektrzy widz pierwszego zwiastuna empatii.5 Specjalici z zakresu psychologii rozwoju stwierdzili, e niemowlta czuj przygnbienie i wspczucie, zanim jeszcze uwiadomi sobie w peni, e istniej jako odrbne od innych istoty. Jeszcze w par miesicy po urodzeniu reaguj na zdenerwowanie osb ze swego otoczenia tak, jak gdyby przydarzao si to im samym, pacz na widok ez innego dziecka itd. Mniej wicej po ukoczeniu pierwszego roku ycia zaczynaj uwiadamia sobie, e nieszczcie spotkao kogo innego, cho nadal nie wiedz, co maj z tym pocz. W badaniach prowadzonych przez Martina L. Hoffmana z Uniwersytetu Nowojorskiego jednoroczne dziecko przyprowadzio wasn matk, aby pocieszya paczcego rwienika, ignorujc jego wasn matk, ktra rwnie znajdowaa si w tym samym pomieszczeniu. Pomieszanie to wida rwnie w sytuacjach, w ktrych jednoroczne dzieci naladuj zmartwienie innych osb, prawdopodobnie po to, aby lepiej poj, co one czuj. Jeli na przykad inne dziecko skaleczy sobie palec, jednolatek moe woy do buzi swj wasny palec, aby sprawdzi, czy jego rwnie boli. Widzc sw matk paczc, dziecko ocierao sobie oczy, mimo e nie cieky z nich zy. Taka mimikra motoryczna, jak okrela si to zjawisko, jest pierwotnym, specjalistycznym odniesieniem terminu empatia w sensie, w jakim uy go po raz pierwszy w latach dwudziestych amerykaski psycholog, E.B. Titchener. Znaczenie to rni si nieco od przejtego wczeniej przez jzyk angielski greckiego sowa empathea, wczuwanie si, uywanego pierwotnie przez teoretykw estetyki do okrelenia zdolnoci postrzegania subiektywnych dozna innej osoby. Wedug teorii Titchenera empatia wywodzi si z pewnego rodzaju fizycznego naladowania zmartwienia czy przygnbienia innej osoby, ktre wywouje u naladujcego te same uczucia. Titchener poszukiwa sowa, ktre rnioby si znaczeniem od terminu wspczucie*, oznaczajcego to, co czujemy wobec innej osoby, nie doznajc jednak w adnej mierze tych samych co ona uczu. Mimikra motoryczna zaczyna znika z repertuaru maluchw okoo poowy trzeciego roku ycia, czyli w momencie, gdy uwiadamiaj sobie, e bl odczuwany przez inn osob nie jest ich blem i prbuj pocieszy t osob. A oto typowy przykad, zapisany przez matk dziecka w prowadzonym w tym celu dzienniczku: Pacze malutkie dziecko ssiadki... a Jenny podchodzi do niego i prbuje da par ciasteczek. Chodzi za nim i zaczyna sama szlocha. Prbuje pogadzi je po gowie, ale ono odsuwa si... Potem uspokaja si, ale Jenny nadal wyglda na zmartwion. Przynosi mu rne zabawki i gadzi po gowie i ramionach.6 W tym okresie swego rozwoju maluchy zaczynaj si rni midzy sob ogln wraliwoci na zmartwienia innych osb. Niektre, tak jak Jenny, wyranie dostrzegaj przygnbienie innych i reaguj na nie, inne natomiast wyczaj si. Seria bada przeprowadzonych przez Marian RadkeYarrow i Carolyn Zahn-Waxler z Krajowego Instytutu Zdrowia Psychicznego wykazaa, e te rnice w empatii maj wiele wsplnego z tym, w jaki sposb rodzice strofuj dzieci. Dzieci wykazuj wiksz skonno do empatii, kiedy jednym z elementw strofowania jest zwrcenie
5 O empatii, jej korzeniach i lecych u jej podoa procesach nerwowych pisaem w The New York Times z 28 marca 1989 roku. * Ang. termin sympathy, przejty podobnie jak pol. sympatia z grec. sympatheia zachowa - w odrnieniu od polskiego - znaczenie pierwowzoru, a przy tym pochodzi od tego samego rdosowu co empatia - przyp. tum. 6 Marian Radke-Yarrow, Carolyn Zahn-Waxler, Roots, Motives and Patterns in Childrens Prosocial Behavior, w: Ervin Staub i in. (red.), Development and Maintenance of Prosocial Behavior, New York: Plenum, 1984.
93
Daniel Goleman
uwagi na krzywd, ktr wyrzdziy innym osobom zym zachowaniem: Popatrz jaka jest ona teraz smutna przez to, co zrobie, zamiast: To byo wstrtne. Badaczki stwierdziy te, e empati ksztatuje rwnie reakcja innych osb na czyje zmartwienie czy przygnbienie, poniewa naladujc obserwowane zachowania, dzieci wytwarzaj u siebie cay repertuar reakcji empatycznych, zwaszcza polegajcych na pomaganiu osobom, ktre s przygnbione. Dobrze dostrojone dziecko Sarah miaa dwadziecia pi lat, kiedy urodzia bliniaki, Marka i Freda. Uwaaa, e Mark jest bardziej podobny do niej, Fred za przypomina swego ojca. W tym by moe krya si przyczyna drobnej, ale znaczcej rnicy w traktowaniu kadego z nich. Kiedy chopcy mieli zaledwie trzy miesice, staraa si czsto uchwyci spojrzenie Freda, a gdy odwraca twarz, prbowaa na nowo pochwyci jego wzrok, na co dziecko reagowao jeszcze gwatowniejszym odwracaniem si od niej. Kiedy przestawaa na nie patrze, spogldao na ni i cay cykl pogoni za spojrzeniem i odwracania si przed jej wzrokiem rozpoczyna si na nowo, co czsto koczyo si tym, e Fred wybucha paczem. Prawie nigdy nie prbowaa narzuca takiego kontaktu wzrokowego Markowi. Mg odwrci od niej spojrzenie, kiedy tylko chcia, a ona nie gonia go wzrokiem. Rnica niby drobna, ale znaczca. Fred by wyranie bardziej lkliwy i zaleny ni Mark. Jedn z oznak jego trwoliwoci byo przerywanie kontaktu wzrokowego z innymi osobami, poprzez odwracanie twarzy, dokadnie tak, jak robi to w wieku kiedy chcia unikn badawczego spojrzenia matki. Natomiast Mark patrzy ludziom prosto w oczy; kiedy chcia zerwa z nimi kontakt wzrokowy, po prostu unosi gow nieco do gry i ze zwyciskim umiechem odchyla j troch na bok. Bliniakw i ich matk obserwowano tak dokadnie jako uczestnikw bada prowadzonych przez Daniela Sterna, psychiatr pracujcego wwczas na wydziale medycyny Uniwersytetu Cornell7. Sterna fascynuj drobne, czsto powtarzajce si kontakty midzy rodzicem a dzieckiem; jest przekonany, e w takich wanie intymnych momentach ksztatuj si podwaliny ycia emocjonalnego. Najwaniejsze z nich s te, w ktrych dziecko przekonuje si, e jego emocje spotykaj si z empati, s akceptowane i odwzajemniane w procesie, ktry Stern nazywa dostrojeniem si. Matka bliniakw bya dostrojona do Marka, ale nie potrafia zespoli si emocjonalnie z Fredem. Stern twierdzi, e niezliczone chwile dostrojenia si albo niedostrojenia rodzicw i dziecka ksztatuj oczekiwania emocjonalne, ktre jako dorosa ju osoba wnosi ono do swych bliskich zwizkw z innymi, i e maj one duo wikszy wpyw na jego pniejsze postpowanie ni najbardziej dramatyczne wydarzenia z dziecistwa. Dostrojenie si dokonuje si bez sw, wyznaczajc rytm zwizku midzy rodzicem a dzieckiem. Stern bada to z precyzj mikroskopu, nagrywajc na kasetach magnetowidowych cae godziny spdzane przez matki z niemowltami. Stwierdzi, e poprzez dostrojenie si matki daj swym dzieciom zna, e wiedz, co one czuj. Niemowl piszczy, na przykad, z zachwytu, a matka umacnia jego zachwyt, obejmujc je czule, gaszczc albo dostosowujc ton swego gosu do jego piszczenia. Dziecko potrzsa grzechotk, a matka koysze si w odpowiedzi na to. W takiej interakcji komunikatem utwierdzajcym dziecko w tym, co robi, jest mniejsze lub wiksze dostosowanie si matki do poziomu jego ekscytacji. Takie drobne przypadki dostrojenia si daj niemowlciu budzce otuch poczucie poczenia emocjonalnego. Stern stwierdza, e matki zaangaowane we wzajemne oddziaywanie przesyaj niemowltom takie sygnay, co minuta.
7 Daniel Stern, The Interpersonal World of the Infant, New York: Basic Books, 1987, s. 30.
94
Daniel Goleman
Dostrojenie si jest czym zasadniczo rnym od naladowania. Jeli po prostu naladuje si niemowl - powiedzia mi Stern - to pokazuje si tylko tyle, e wie si, co ono zrobio, a nie jak si ono czuo. Aby wiedziao ono, e masz pojcie o tym, co czuje, musisz w inny sposb odegra jego uczucia. Wtedy wie, e je rozumiesz. W yciu czowieka dorosego najblisze chyba temu intymnemu dostrojeniu si matki i dziecka s stosunki seksualne. Kochanie si - pisze Stern - obejmuje wyczuwanie subiektywnych dozna i stanw drugiej osoby: odczuwanie tego samego podania, tych samych zamiarw i stanw rwnoczenie zmieniajcego si pobudzenia, przy czym oboje kochankowie odpowiadaj na swoje wzajemne zachowania tak harmonijnie, e daje to kademu z nich poczucie gbokiego zrozumienia u drugiej strony i bliskiego z ni kontaktu8. Stosunek seksualny jest w swej najdoskonalszej postaci aktem oboplnej empatii; w najgorszej nie wykazuje najmniejszego jej ladu. Koszty niedostrojenia si Stern utrzymuje, e w wyniku czsto powtarzajcych si sytuacji dostrojenia si rodzicw do niemowlcia zaczyna si u niego wyksztaca poczucie tego, e inne osoby dziel z nim jego uczucia. Poczucie to zdaje si powstawa okoo smego miesica ycia, kiedy niemowlta zaczynaj uwiadamia sobie, e s osobnymi istotami, i rozwija si poprzez zaye wizi z rodzicami w pniejszym okresie ycia. Niedostrojenie si do jego emocji jest dla dziecka bardzo przygnbiajce. W jednym z eksperymentw Stern poprosi matki, aby zamiast dostraja si do dzieci, celowo reagoway na ich zachowania nadmiernym albo zbyt sabym okazywaniem swoich uczu; dzieci odpowiaday na to natychmiastow konsternacj i przygnbieniem. Przeduajcy si brak dostrojenia matki do dziecka wywiera na nie bardzo negatywny wpyw emocjonalny. Jeli stale wykazuje ona brak empatii z emocjami dziecka - radociami, zami, potrzeb przytulenia czy pieszczenia - to zaczyna ono unika wyraania, a by moe rwnie odczuwania tych emocji. W ten sposb zaczynaj prawdopodobnie znika z repertuaru emocjonalnego dziecka zarezerwowanych dla stosunkw intymnych cae gamy emocji, szczeglnie jeli zniechca si je otwarcie bd porednio do ich okazywania. Z tego samego powodu dzieci mog zacz preferowa poaowania godne emocje, w zalenoci od tego, jakie ich nastroje odwzajemniaj rodzice. Nawet niemowlakom udziela si nastrj innych osb. Trzymiesiczne dzieci ogarnitych depresj matek odzwierciedlay ich nastroje. W zabawie okazyway duo wicej zoci i smutku, a mniej spontanicznej ciekawoci i zainteresowania ni niemowlta, ktrych matki nie znajdoway si w depresji.9 Jedna z matek, ktre podda badaniom Stern, reagowaa stale na poziom oywienia swego dziecka stpion wraliwoci i w rezultacie nauczyo si ono biernoci. Niemowl traktowane w ten sposb uczy si, e: Kiedy co mnie ekscytuje, to nie potrafi wprawi mojej matki w podobn ekscytacj, a zatem rwnie dobrze mog w ogle nie prbowa tego robi, twierdzi Stern. Jest jednak nadzieja, ktr daj zwizki naprawcze. Zwizki z innymi osobami - na przykad z przyjacimi czy krewnymi albo nawizywane podczas psychoterapii - stale przeksztacaj nasz roboczy model stosunkw midzyludzkich. Nierwnowag w jednym punkcie mona naprawi pniej; jest to stay, trwajcy przez cae ycie proces.
8 Tame. 9 Przygnbione niemowlta opisane s w: Jeffrey Pickens, Tiffany Field, Facial Expressivity in Infants of Depressed Mothers, Developmental Psychology 29, 6 (1993).
95
Daniel Goleman
Wiele teorii psychoanalitycznych ujmuje zwizek midzy pacjentem a terapeut w taki wanie sposb, jako emocjonaln korekt, naprawcze przeycie dostrojenia si. Niektrzy teoretycy psychoanalizy uywaj na okrelenie ukazywanego przez terapeut stanu ducha jego pacjenta terminu odzwierciedlenie, ktry oddaje to, co matka przekazuje swemu dziecku w okresie niemowlcym. Emocjonalne zestrojenie si dokonuje si poza sfer wiadomoci, aczkolwiek pacjent moe doznawa bogiego uczucia akceptacji i zrozumienia. Ponoszone przez cae ycie emocjonalne koszta braku dostrojenia si rodzicw do dziecka mog by bardzo due, i to nie tylko dla niego. Badania przestpcw, ktrzy popenili najbardziej okrutne i przeraajce zbrodnie, wykazay, e jedyn cech, ktra rni lata ich wczesnej modoci od tego samego okresu ycia innych kryminalistw, jest to, e przerzucano ich z jednej rodziny zastpczej do drugiej albo e wychowywali si w sierocicach. Historie ich ycia zdaj si wiadczy o emocjonalnym zaniedbaniu i braku okazji do dostrojenia si do innych osb.10 Aczkolwiek zaniedbanie emocjonalne zdaje si tumi empati, to konsekwencje intensywnej, trwaej przemocy emocjonalnej, w tym okrutnych, sadystycznych grb, upokorze i zwykej podoci, bywaj paradoksalne. Dzieci, ktre pady ofiar takiej przemocy, staj si niekiedy nadzwyczaj czue na emocje osb ze swego otoczenia, a ich reakcje przypominaj charakterystyczne dla wstrzsu pourazowego przewraliwienie na sygnay wiadczce o zagroeniu. Takie obsesyjne zaabsorbowanie uczuciami innych jest typowe dla osb, ktre w dziecistwie byy psychicznie maltretowane. W wieku dojrzaym cierpi one na gwatowne wzloty i upadki emocjonalne, ktre czasami diagnozowane s jako zaburzenia osobowoci z pogranicza. Wiele z tych osb obdarzonych jest zdolnoci wyczuwania tego, co czuj ludzie znajdujcy si wok nich, i czsto zdarza si, e informuj one, i w dziecistwie byy emocjonalnie wykorzystywane.11 Neurologia empatii Jak czsto zdarza si w neurologii, wrd pierwszych sygnaw wskazujcych na to, e podstaw empatii naley szuka w funkcjonowaniu mzgu, znalazy si doniesienia o dziwacznych przypadkach. W 1975 roku przedstawiono kilka przypadkw pacjentw, u ktrych pewne uszkodzenie prawego pata czoowego doprowadzio do dziwnego braku: Ot nie potrafili zrozumie komunikatu emocjonalnego przekazywanego poprzez ton gosu mwicej osoby, mimo e doskonale rozumieli jej sowa. Sowo Dzikuj wypowiedziane sarkastycznym tonem, z wdzicznoci oraz ze zoci miao dla nich zawsze to samo, neutralne znaczenie. Dla odmiany biuletyn z 1979 roku opisuje pacjentw z uszkodzeniami innych czci prawej pkuli, w ktrych percepcji emocjonalnej istniaa inna luka. Pacjenci ci nie potrafili wyraa swoich uczu tonem gosu ani gestami. Wiedzieli, co czuj, ale po prostu nie umieli tego przekaza. Wielu autorw zauwaa, e wszystkie te rejony kory mzgowej s silnie poczone z ukadem limbicznym. Badania te zostay dokadnie omwione w artykule na temat biologii empatii pira Lesliego Brothersa, psychiatry z Kalifornijskiego Instytutu Technologii, ktry na ich podstawie sformuowa interesujce wnioski.12 Przedstawiajc zarwno odkrycia neurologii, jak i wyniki bada porwnawczych prowadzonych na zwierztach, Brothers wskazuje na kluczow rol ciaa migdaowatego i jego pocze z okolic asocjacyjn kory wzrokowej w lecych u podoa empatii ukadach powiza nerwowych.
10 Studium dziecistwa sprawcw okrutnych gwatw przeprowadzi Robert Prentky, psycholog z Filadelfii. 11 Giftedness and Psychological Abuse in Borderline Personality Disorder: Their Relevance to Genesis and Treatment, Journal of Personality Disorders 6 (1992). 12 Leslie Brothers, A Biological Perspective on Empathy, American Journal of Psychiatry 146, 1 (1989).
96
Daniel Goleman
Znaczna cz dotyczcych tego zagadnienia odkry pochodzi z bada na zwierztach, zwaszcza na naczelnych. To, e mapy okazuj empati - albo, jak woli mwi Brothers, umiejtno komunikacji emocjonalnej - jasno wynika nie tylko z anegdotycznych opowieci, ale rwnie takich oto bada: nauczono rezusy ba si pewnego tonu, odgrywajc go i jednoczenie aplikujc im wstrzs elektryczny. Potem nauczyy si unika elektrowstrzsu poprzez nacinicie dwigni za kadym razem, kiedy usyszay przejmujcy je lkiem ton. Nastpnie pary tych map umieszczono w osobnych klatkach, a jedynym rodkiem komunikacji midzy nimi by zamknity obwd telewizyjny, ktry kadej mapie z pary pozwala widzie twarz drugiej. Potem pierwsza mapa, ale nie druga, syszaa napeniajcy j przeraeniem ton, co wywoywao grymas strachu na jej twarzy. W tym momencie druga, widzc trwog na twarzy pierwszej, naciskaa dwigni, ktra zapobiegaa doznaniu wstrzsu, co byo aktem empatii, jeli nie altruizmu. Po ustaleniu, e naczelne naprawd odczytuj emocje swych towarzyszy z wyrazu ich twarzy, badacze wprowadzili agodnie do mzgw map dugie, cienko zakoczone elektrody. Elektrody te pozwalay zarejestrowa aktywno poszczeglnych, pojedynczych neuronw. Te z nich, ktre tkwiy w korze wzrokowej i ciele migdaowatym, pokazyway, e gdy jedna mapa ujrzaa twarz drugiej, informacja o tym prowadzia do uaktywnienia neuronu najpierw w korze wzrokowej, a pniej w ciele migdaowatym. Jest to, oczywicie, typowa droga pobudzajcej emocjonalnie informacji. Zaskakujce w wynikach bada jest to, e pozwoliy one rwnie na identyfikacj w korze wzrokowej neuronw, ktre zdaj si uaktywnia jedynie w reakcji na specyficzne miny czy gesty, takie jak grone otwarcie paszczy, grymas strachu czy wyraajce ulego przykucnicie. Neurony te rni si od innych w tej samej okolicy, ktre rozpoznaj znane twarze. Oznaczaoby to, e mzg jest od samego pocztku zaprogramowany na reagowanie na specyficzne oznaki emocji, czyli e empatia jest uwarunkowana biologicznie. Innego rodzaju dowodw na kluczow rol drogi nerwowej prowadzcej od kory do ciaa migdaowatego dostarczaj - twierdzi Brothers - badania, w ktrych yjcym na wolnoci dzikim mapom przecinano po ich schwytaniu poczenia midzy kor i ciaem migdaowatym. Po wypuszczeniu mapy te potrafiy poradzi sobie ze zwykymi zadaniami, takimi jak zdobywanie poywienia i wspinanie si na drzewa, ale zatraciy zupenie zdolno odpowiedniego reagowania emocjonalnego na inne osobniki w stadzie. Nawet jeli ktra z ich towarzyszek zbliya si do nich w przyjaznych zamiarach, te nieszczsne zwierzta uciekay i ostatecznie zaczynay y samotnie, unikajc kontaktw ze swym stadem. Te same okolice kory, w ktrych koncentruj si reagujce na poszczeglne emocje neurony, s jednoczenie - zauwaa Brothers - tymi, ktre s najsilniej poczone z ciaem migdaowatym; odczytywanie emocji angauje poczenia midzy kor a ciaem migdaowatym, ktre odgrywaj kluczow rol w przygotowaniu odpowiednich reakcji. Warto takiego ukadu dla przetrwania naczelnych jest oczywista - pisze Brothers. - Spostrzeenie zbliajcego si innego osobnika powinno uruchomi specyficzny schemat [reakcji fizjologicznej] i bardzo szybko dostosowa zachowanie do jego zamiaru, ktrym moe by ugryzienie, spokojne zabiegi pielgnacyjne albo kopulacja.13 O podobnym podou fizjologicznym empatii u nas, ludzi, zdaj si wiadczy badania psychologa z Uniwersytetu Kalifornijskiego z siedzib w Berkeley, Roberta Levensona, nad maestwami, w ktrych jedno z maonkw starao si odgadn, co czuje drugie podczas
13 Tame, s. 16.
97
Daniel Goleman
gorcej dyskusji.14 Jego metoda jest prosta: podczas rozmowy o jakich kopotliwych sprawach jak przywoa do porzdku dzieci, jak i na co kade z partnerw wydaje pienidze i tak dalej nagrywa si oboje na tamie wideo i mierzy ich reakcje fizjologiczne. Potem kade z maonkw oglda tam i mwi, co czuo w poszczeglnych momentach. Nastpnie oglda tam po raz drugi, starajc si tym razem odczyta uczucia drugiej strony. Najwiksza zgodno empatii wystpowaa u tych mw i on, ktrych wasne reakcje fizjologiczne biegy tym samym torem, co ogldane przez nich reakcje ich partnerw. To znaczy, kiedy ich partner reagowa zwikszonym wydzielaniem potu, oni te bardziej si pocili, kiedy spadaa liczba uderze serca maonka, zwalnia si rwnie rytm pracy ich serca. Mwic krtko, ich ciaa naladoway fizjologiczne reakcje maonkw w poszczeglnych momentach. Jeli jednak, ogldajc kaset, maonkowie powtarzali tylko swoje wasne zachowania podczas sfilmowanej rozmowy, to bardzo sabo radzili sobie z odgadywaniem tego, co czu wtedy partner. Empatia wystpowaa tylko wtedy, kiedy istniaa zgodno midzy ich reakcjami fizjologicznymi. Sugeruje to, e kiedy mzg emocjonalny zmusza ciao do silnej reakcji - do wybuchu zoci, powiedzmy - to nie jestemy w ogle zdolni do empatii albo w najlepszym razie jest ona niewielka. Empatia wymaga pewnego spokoju i odpowiedniej wraliwoci, tak aby nasz mzg emocjonalny mg odbiera i naladowa subtelne sygnay o tym, co czuje inna osoba. Empatia i etyka korzenie altruizmu Nigdy nie posyaj [kogo], eby si dowiedzie, komu bije dzwon; bije on tobie to jedno z najbardziej znanych zda w literaturze angielskiej. Opinia Johna Donnea ukazuje sedno zwizku pomidzy empati a trosk: bl innej osoby jest naszym wasnym blem. Dzieli z kim jego uczucia znaczy przejmowa si jego troskami. W tym sensie przeciwiestwem empatii jest antypatia. Postawa empatyczna dochodzi stale do gosu w osdach moralnych, poniewa dylematy moralne powstaj wtedy, kiedy bierze si pod uwag osob potencjalnej ofiary naszych decyzji: Czy powinienem skama, aby nie zrani uczu przyjaciela? Czy powinienem dotrzyma obietnicy i odwiedzi chorego przyjaciela, czy te przyj w ostatniej chwili zaproszenie na przyjcie? Kiedy nie powinno si odcza aparatury podtrzymujcej ycie osoby, ktra bez tej pomocy zmaraby? Te problemy moralne przedstawia badacz empatii, Martin Hoffman, ktry twierdzi, e korzenie moralnoci tkwi w empatii, poniewa tym, co popycha nas do pomagania innym ludziom, jest empatyzowanie z potencjalnymi ofiarami - osobami pogronymi w blu, ludmi, ktrym co odebrano, ktrzy co stracili albo ktrym zagraa niebezpieczestwo.15 Hoffman stawia hipotez, e oprcz tego bezporedniego zwizku midzy empati a altruizmem w osobistych kontaktach, zdolno empatii - stawiania si na miejscu innej osoby - skania nas do przestrzegania pewnych zasad moralnych. Hoffman dostrzega naturalny rozwj empatii od wczesnego dziecistwa po okres dorastania. Jak si przekonalimy, jednoroczne dziecko czuje niepokj, kiedy widzi, e inne przewraca si i zaczyna paka; jego reakcja jest tak silna i natychmiastowa, e wkada kciuk do buzi i kadzie gow na kolanach matki, jakby to ono si zranio. Po ukoczeniu roku, kiedy zaczynaj zdawa sobie spraw, e s inne od pozostaych osb, dzieci zaczynaj aktywnie prbowa uspokaja paczcych, dajc im na przykad swoje pluszowe misie. Ju w wieku dwch lat zaczynaj
14 Fizjologia empatii: Robert Levenson, Anna Ruef, Empathy: A Physiological Substrate, Journal of Personality and Social Psychology 63, 2 (1992). 15 Martin L. Hoffman, Empathy, Social Cognition, and Moral Action, w: W. Kurtines, J. Gerwitz (red.), Moral Behavior and Development: Advances in Theory, Research, and Applications, New York: John Wiley and Sons, 1984.
98
Daniel Goleman
uwiadamia sobie, e uczucia innych osb rni si od ich wasnych, a zatem staj si bardziej wraliwe na sygnay ujawniajce to, co czuj inni; w tym okresie mog ju na przykad zorientowa si, e najlepszym sposobem dopomoenia innemu dziecku i ukojenia ez bez uraania jego dumy jest niezwracanie na to nadmiernej uwagi. W pnym dziecistwie, kiedy jestemy zdolni dostrzec niedol nie tylko w sytuacjach, z ktrymi stykamy si bezporednio, i zrozumie, e czyja sytuacja albo warunki, w jakich yje, mog by staym rdem niedoli, empatia osiga najwyszy poziom. W tym okresie dzieci mog litowa si nad losem caych grup ludzi, takich jak biedacy, uciemieni czy wyrzuceni poza nawias ycia spoecznego. Zrozumienie to moe umocni w okresie dojrzewania przekonania moralne, ktre koncentruj si na chci ulenia takim osobom w niedoli czy na chci walki ze spotykajc ich niesprawiedliwoci. Empatia ley u podoa rnych aspektw ocen i dziaa moralnych. Jednym z takich aspektw jest gniew empatyczny, ktry John Stuart Mill opisuje jako naturalne uczucie odwetu [...] wywoywane przez intelekt i wspczucie odnoszce si do [...] tych krzywd, ktre rani nas przez to, e rani innych. Uczucie to okreli Mill mianem stranika sprawiedliwoci. Innym przypadkiem, w ktrym empatia prowadzi do podjcia dziaania moralnego, jest sytuacja, w ktrej postronny obserwator wkracza do akcji w obronie ofiary, przy czym badania wskazuj, e im wiksz empati czuje w obserwator do ofiary, tym wiksze jest prawdopodobiestwo jego interwencji. Istniej rwnie pewne dowody na to, e poziom odczuwanej przez nas empatii zabarwia nasze oceny moralne. Prowadzone w Niemczech i Stanach Zjednoczonych badania wykazay, e im wicej empatii wykazujemy, tym bardziej cenimy zasad moraln, zgodnie z ktr wszelkie zasoby powinny by rozdzielane midzy ludzi wedug ich potrzeb.16 ycie bez empatii: umys pedofila, moralno psychopaty Eric Eckardt zamieszany by w nikczemne przestpstwo. Bdc ochroniarzem ywiarki Tonyi Harding, wynaj zbirw, ktrzy napadli na Nancy Kerrigan, gwn rywalk Harding do zotego medalu w ywiarstwie figurowym kobiet na olimpiadzie zimowej w 1994 roku. Powanie zranione kolano uniemoliwio napadnitej ywiarce trening przez kilka miesicy przed igrzyskami. Kiedy jednak Eckardt zobaczy w telewizji paczc Kerrigan, poczu nage wyrzuty sumienia i podzieli si swym sekretem z przyjacielem, co zapocztkowao cig zdarze, ktry doprowadzi w kocu do aresztowania napastnikw. Taka bywa sia empatii. Jednak, co jest tragiczne w skutkach, empatii z reguy brakuje tym, ktrzy popeniaj najbardziej pode przestpstwa. Wspln dla gwacicieli, pedofilw i wielu osb stosujcych przemoc wobec swych wasnych dzieci wad psychiczn jest niemono odczuwania empatii. Ich niezdolno do wczucia si w skr ofiary i przeywania jej blu pozwala im na samookamywanie si, ktre zachca ich do popeniania przestpstw. U gwacicieli do takich kamstw nale: Tak naprawd to kobiety chc by gwacone albo: Skoro ona si opiera, to tylko wiadczy, e udaje; u osb napastujcych dzieci: Ja nie czyni temu dziecku adnej krzywdy, po prostu okazuj mu mio albo: To tylko inna posta uczucia; u rodzicw zncajcych si nad dziemi: To tylko surowa dyscyplina. Zdaniem terapeutw osoby leczone z podobnych zaburze takimi wanie twierdzeniami samousprawiedliwiaj popenione brutalne czyny. Wypieranie empatii jest prawie zawsze czci cyklu emocjonalnego prowadzcego do okrutnych zachowa. Wemy typowy cig emocji, ktry prowadzi do przestpstw na tle seksualnym, takich
16 Studium zwizkw pomidzy empati i etyk przeprowadza Hoffman, Empathy, Social Cognition, and Moral Action.
99
Daniel Goleman
jak uwodzenie dzieci.17 Cykl ten zaczyna si od tego, e pedofil czuje si wytrcony z rwnowagi i zy, przygnbiony i samotny. Uczucia te moe wywoa, powiedzmy, obejrzenie w telewizji szczliwych par, co zwiksza dotkliwo przygnbienie z powodu samotnoci. Wtedy pedofil szuka pocieszenia w ulubionych fantazjach, ktrych tematem jest z reguy przyja z dzieckiem. Fantazje przybieraj charakter seksualny i kocz si masturbacj. Przynosi to tymczasow ulg i agodzi smutek, ale trwa krtko; przygnbienie i poczucie osamotnienia wracaj z jeszcze wiksz si. Pedofil zaczyna wwczas myle o zrealizowaniu swych fantazji erotycznych, przywoujc samousprawiedliwienia w rodzaju: W rzeczywistoci, jeli nie sprawiam dziecku blu, to nie wyrzdzam mu adnej krzywdy i Gdyby dziecko naprawd nie chciao si ze mn kocha, to mogoby to przerwa. W tym momencie pedofil postrzega dziecko przez soczewk swej zboczonej fantazji erotycznej, nie zastanawiajc si, co prawdziwe dziecko czuoby w tej sytuacji. Ta emocjonalna obojtno i oderwanie od rzeczywistoci charakteryzuj wszystkie jego dalsze poczynania, od obmylenia planu znalezienia si z dzieckiem sam na sam, poprzez szczegowe przewiczenie w mylach tego, co bdzie potem, a po zrealizowanie planu. Wszystko to odbywa si tak, jak gdyby dziecko nie miao adnych uczu; pedofil nakada na swe projekcje chtnego do zabaw erotycznych dziecka ze swych fantazji. Jego uczucia - niech, strach, odraza - nie s brane pod uwag i rejestrowane. Gdyby byy, to zniszczyoby to pedofilowi ca przyjemno. Ten zupeny brak empatii, zdolnoci wczucia si w sytuacj ofiar jest jednym z gwnych punktw, na ktrych koncentruj si opracowywane obecnie metody leczenia pedofilw i innych osb popeniajcych przestpstwa na tle seksualnym. W jednym ze stwarzajcych najwiksze nadzieje programw terapii przestpcy czytaj wyciskajce zy z oczu opisy takich czynw, przedstawionych z punktu widzenia ofiary. Ogldaj te zarejestrowane na tamach magnetowidowych pene szlochu i wzburzenia opowieci ofiar o tym, co czuy, bdc napastowane i wykorzystywane seksualnie. Nastpnie przestpcy poddani tej terapii opisuj swe wasne czyny z punktu widzenia swych ofiar, wyobraajc sobie, co one wwczas czuy. Odczytuj pniej te opisy przed grup terapeutyczn i staraj si odpowiada na pytania dotyczce tych przestpstw, zadawane z punktu widzenia ich ofiar. Na koniec przestpca odgrywa ca sytuacj, ale tym razem on wystpuje w roli ofiary. William Pithers, psycholog z wizienia w stanie Vermont, ktry stworzy omawian terapi, powiedzia mi: Empatia dla ofiary zmienia postrzeganie tak, e zaprzeczenie faktowi sprawiania blu staje si trudne nawet w fantazji. Wzmacnia to motywacj owych mczyzn do przeciwstawienia si swym perwersyjnym popdom seksualnym. Przestpcy, ktrzy przeszli ten program leczenia w wizieniu, popeniaj po wyjciu na wolno o poow mniej przestpstw na tle seksualnym od tych, ktrzy nie zostali poddani terapii. Bez owej pocztkowej, pobudzonej empati motywacji caa reszta terapii nie zdaaby si na nic. Chocia istnieje pewna niewielka nadzieja na wzbudzenie uczucia empatii u takich przestpcw jak uwodziciele dzieci, to jest ona zupenie znikoma u innego typu przestpcw - psychopatw (okrelanych ostatnio w psychiatrii mianem socjopatw). Psychopaci znani s z tego, e s zarwno czarujcy, jak i zupenie pozbawieni litoci i nie odczuwaj najmniejszych wyrzutw sumienia po popenieniu najbardziej odraajcych zbrodni. Psychopatia, niezdolno do odczuwania empatii czy najmniejszego choby wspczucia, jest jednym z najbardziej kopotliwych defektw
17 O cyklu emocjonalnym, ktrego kulminacj s przestpstwa na tle seksualnym, pisaem w The New York Times z 14 kwietnia 1992 roku. rdem, z ktrego czerpaem wiedz na ten temat, byy rozmowy z Williamem Pithersem, psychologiem z Zarzdu Wizie w Vermont.
100
Daniel Goleman
emocjonalnych. Zasadnicz przyczyn chodu psychopaty zdaje si by niezdolno do jakichkolwiek, oprcz najpytszych, pocze emocjonalnych. Najokrutniejsi zbrodniarze, tacy jak sadystyczni wielokrotni zabjcy, ktrzy rozkoszuj si cierpieniami swych ofiar przed mierci, stanowi niejako kwintesencj psychopatii.18 Psychopaci s rwnie zrcznymi kamcami - kami jak z nut, eby dosta to, na czym im zaley. Z takim samym cynizmem manipuluj emocjami swoich ofiar. Przyjrzyjmy si zachowaniu niejakiego Faro, siedemnastoletniego czonka jednego z modzieowych gangw w Los Angeles, ktry postrzeliwszy z przejedajcego samochodu kobiet z maym dzieckiem, doprowadzi do trwaego kalectwa obojga. Opisujc ten incydent, wykazywa wicej dumy ni wyrzutw sumienia. Jadc samochodem z Leonem Bingiem, ktry pisa ksik o dziaajcych w Los Angeles gangach Grips i Bloods, Faro chce si popisa. Mwi Bingowi, e zaraz bdzie wirowa, patrzc na tych dwch frajerw w samochodzie obok. Bing tak oto relacjonuje t sytuacj:
Kierowca, czujc, e kto patrzy na niego, odwraca gow. Jego oczy napotykaj wzrok Faro i rozszerzaj si na chwil. Potem odwraca spojrzenie, patrzy na d, w drug stron. I jest dla mnie zupenie jasne, e tym, co dostrzegem w jego oczach, by strach.
Potem Faro demonstruje, w jaki sposb spojrza na tamtego kierowc, Bing za pisze:
Patrzy prosto na mnie, a w jego twarzy wszystko przeobraa si i zmienia, jak gdyby na jakim zdjciu trikowym. Jest to twarz z koszmarw sennych; jej widok przyprawia czowieka o drenie. Jej wyraz mwi ci, e jeli odwzajemnisz mu to spojrzenie, jeli rzucisz wyzwanie temu dzieciakowi, to lepiej byoby dla ciebie, gdyby potrafi si broni. Jego wzrok mwi, e nie dba o nic, ani o twoje ycie, ani o swoje.19
Oczywicie przestpstwo mona wyjani na wiele rnych sposobw, ktre nie odwouj si do podstaw biologicznych. Mona tumaczy, e pewien rodzaj wynaturzonej umiejtnoci emocjonalnej - zastraszanie i oniemielanie innych osb - ma due znaczenie dla przetrwania jednostki w dzielnicach, gdzie przemoc i przestpstwo s na porzdku dziennym. Takie samo znaczenie moe mie wejcie na drog przestpcz. Wwczas zbyt dua empatia byaby szkodliwa dla jednostki. Prawd powiedziawszy, oportunistyczne wyzbycie si empatii jest zalet w wielu rolach yciowych, od zego gliny poczwszy, a na brncym po trupach do celu wacicielu czy szefie przedsibiorstwa skoczywszy. Na przykad mczyni, ktrzy torturowali winiw w pastwach totalitarnych, opisuj, jak uczyli si nie dopuszcza do swej wiadomoci uczu ofiar, aby dobrze wykonywa swoj prac. Manipulowa uczuciami mona na wiele sposobw. Jedna z bardziej ponurych postaci, w jakich moe przejawia si w brak empatii, zostaa przypadkowo odkryta w trakcie bada nad maltretujcymi swe ony mami. Badania te ujawniy pewn fizjologiczn anomali wystpujc u wielu spord najbardziej brutalnych mw, ktrzy regularnie bili swe ony albo grozili im noami czy pistoletami. Ot nie robili oni tego w porywach gwatownej wciekoci, ale raczej z chodnym wyrachowaniem.20 Anomalia ta pojawia si w chwilach, gdy ich zo osiga najwyszy poziom - rytm pracy ich serca, zamiast wzrasta, co normalnie dzieje si w chwilach najwikszej wciekoci, spada. Oznacza to, e
18 Natur psychopatii przedstawia bardziej szczegowo artyku, ktry zamieciem w The New York Times 7 lipca 1987 roku. Znaczna cz tego, o czym tutaj pisz, opiera si na pracach Roberta Hare, psychologa z Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej, eksperta w dziedzinie psychopatii. 19 Leon Bing, Do or Die, New York: Harper Collins, 1991. 20 Nei1 S. Jacobson i in., Affect, Verbal Content, and Psychophysiology in the Arguments of Couples With a Violent Husband, Journal of Clinical and Consulting Psychology (July 1994).
101
Daniel Goleman
fizjologiczne uspokojenie wie si ze wzrastajc wojowniczoci i napastliwoci. Ich gwatowne czyny wydaj si zatem wykalkulowanymi aktami terroryzmu, metod trzymania on w garci za pomoc wzbudzania u nich strachu. Postpujcy brutalnie, ale zachowujcy przy tym zimny spokj mczyni nale do zupenie odmiennego gatunku ni wikszo bijcych swe ony przedstawicieli ich pci. Po pierwsze, s o wiele bardziej skonni do stosowania przemocy rwnie poza domem, wdajc si w bjki w barach i prowadzc wojny ze wsppracownikami i innymi czonkami rodziny. Po drugie, w odrnieniu od wikszoci mczyzn, ktrzy posuwaj si do rkoczynw pod wpywem chwilowego impulsu, czujc wcieko z powodu odepchnicia albo zazdroci, czy te z obawy przed porzuceniem, ci wyrachowani oprawcy zaczynaj tuc swe ony bez adnego zauwaalnego powodu, a kiedy raz zaczn, adne starania ony, nawet rozpaczliwe prby ucieczki, nie s w stanie powstrzyma ich przed zncaniem si. Niektrzy badacze zajmujcy si psychopatycznymi przestpcami podejrzewaj, e ich chodne manipulowanie innymi osobami, brak empatii i nieliczenie si z czyimi uczuciami, mog niekiedy wynika z jakiego uszkodzenia ukadu nerwowego.* Na moliwo istnienia fizjologicznego podoa psychopatii wskazuj wyniki dwch odrbnych rodzajw bada. Oba zdaj si wiadczy, e przyczyny tych zaburze tkwi w nieprawidowym funkcjonowaniu drg nerwowych czcych mzg limbiczny z reszt mzgowia. W badaniach jednego rodzaju mierzono fale mzgowe osb prbujcych odcyfrowa sowa z wymieszanych bezadnie liter. Sowa te wywietlano bardzo krtko, przez okoo jedn dziesit sekundy. Wikszo ludzi reaguje na sowa nacechowane emocjonalnie, takie jak zabi, inaczej ni na sowa o neutralnym zabarwieniu emocjonalnym, takie jak krzeso; potrafi one szybciej stwierdzi, czy sowo z poprzestawianymi literami ma zabarwienie emocjonalne, a schemat ich fal mzgowych podczas reakcji na takie sowa jest inny ni w wypadku postrzegania sw neutralnych. Jednak u psychopatw nie stwierdzono adnej z tych reakcji: zapis ich fal mzgowych nie ukada si w inny schemat w reakcji na sowa nacechowane emocjonalnie, nie reaguj te na nie szybciej ni na sowa o znaczeniu neutralnym, co nasuwa przypuszczenie, e istnieje jaka przerwa w poczeniach midzy rozpoznajcymi sowa orodkami mowy znajdujcymi si w korze mzgowej a mzgiem limbicznym, ktry nadaje im znaczenie emocjonalne. Robert Hare, psycholog z Uniwersytetu Prowincjonalnego Kolumbii Brytyjskiej, ktry prowadzi te badania, uwaa, e psychopaci charakteryzuj si sabym rozumieniem sw nacechowanych emocjonalnie, co odzwierciedla ogln pytko ich emocji. Nieczuo psychopatw, uwaa Hare, spowodowana jest czciowo innym schematem fizjologicznym (odkry to we wczeniejszych badaniach), ktry zdaje si wiadczy o nieprawidowociach w funkcjonowaniu ciaa migdaowatego i jego pocze. Ot psychopaci, ktrzy maj zosta poddani wstrzsowi elektrycznemu, nie wykazuj adnych oznak strachu, co jest normaln reakcj u ludzi spodziewajcych si blu.21 Hare twierdzi, e poniewa perspektywa cierpienia nie wywouje u
* Trzeba jednak przestrzec przed wyciganiem pochopnych wnioskw. Jeli w niektrych rodzajach przestpczoci wchodz w gr jakie uwarunkowania biologiczne, takie jak uszkodzenie ukadu nerwowego w wypadku niezdolnoci do empatii, to nie znaczy to, e wszyscy przestpcy maj wady biologiczne albo e istnieje jaki biologiczny znacznik kryminogennoci. Sprawy te s przedmiotem gorcych polemik, ale wypada si zgodzi z tym, e nie ma takiego biologicznego znacznika, a ju z ca pewnoci genu przestpczoci. Nawet jeli w pewnych przypadkach brak empatii ma podoe biologiczne, to nie znaczy to, e wszyscy, u ktrych da si stwierdzi istnienie takiego podoa, stan si przestpcami; wikszo z nich nie zejdzie na drog przestpstwa. Brak empatii powinien by rozpatrywany cznie z wszystkimi innymi psychologicznymi, ekonomicznymi i spoecznymi czynnikami, ktre skadaj si na wektor skierowany w stron przestpczoci. 21 Jednym z najnowszych opracowa potwierdzajcych spostrzeenie, e psychopaci nie czuj najmniejszego lku jest: Christopher Patrick i in., Emotion in the Criminal Psychopath: Fear Image Processing, Journal of Abnormal Psychology 103 (1994).
102
Daniel Goleman
psychopatw fali niepokoju, nie przejmuj si oni ewentualn kar czekajc ich w przyszoci za rne postpki. A poniewa sami nie odczuwaj strachu, nie ywi ani empatii, ani wspczucia z powodu strachu i cierpie swych ofiar.
103
Daniel Goleman
Rozdzia VIII Sztuka wspycia

JAK TO CZSTO ZDARZA SI piciolatkom majcym modsze rodzestwo, Len straci cierpliwo, kiedy jego dwuipletni brat, Jay, po raz kolejny pomiesza klocki lego, ktrymi wsplnie si bawili. Ogarnity fal wciekoci, Len gryzie Jaya, ktry wybucha paczem. Matka, syszc okrzyk blu i pacz Jaya, wpada szybko do pokoju, aje Lena i kae mu odoy przedmiot niezgody - klocki lego. Na to Len, ktry z pewnoci uwaa, e jest to wielka niesprawiedliwo, wybucha potokiem ez. Matka, nadal za na niego, nie robi nic, eby go pocieszy. Ale oto Len otrzymuje pociech z niespodziewanego rda - Jay, mimo e zosta pokrzywdzony pierwszy i to przez Lena, jest teraz tak przejty jego zami, e podejmuje starania, aby go uspokoi. Scenka wyglda tak:1 - Len, nie pacz - nalega Jay. - Nie pacz. Ale Len nadal pacze. Poniewa jego bezporednia proba nie przyniosa skutku, Jay zwraca si o pomoc do matki: - Mamo, Len pacze! Patrz, Len pacze. Widzisz? Len pacze. Potem, zwracajc si na powrt do Lena, Jay przybiera macierzysk postaw i, gaszczc szlochajcego brata, mwi uspokajajcym tonem: - No, Len, nie pacz ju. Mimo pocieszycielskich sw brata i gaskania, Len ka dalej. Jay obiera wic inn taktyk i pomaga Lenowi wkada z powrotem klocki do worka, mwic przy tym przyjanie: - Len. Wo to za Lenniego, co? Ale zy ciekn dalej. Niezmordowany Jay prbuje jeszcze innej metody i stara si odwrci uwag brata od klockw. Pokazujc mu samochodzik, mwi: - Tam jest czowiek w rodku. Co to jest, Len ? Co to jest, Len ? Len nie wykazuje adnego zainteresowania zabawk. Jest niepocieszony; jego pacz zdaje si nie mie koca. Tracc cierpliwo, matka ucieka si do klasycznej, stosowanej przez rodzicw groby: - Chcesz, ebym ci daa klapsa? - na co Len odpowiada niezdecydowanym: - Nieee. - No wic przesta paka - mwi stanowczo, cho z lekk irytacj matka. Len, z trudem opanowujc kanie, zdobywa si na wykrztuszenie aosnych sw: - Staram si. Zachca to Jaya do uycia ostatniego fortelu - naladujc stanowczy i rozkazujcy gos matki, mwi: - Przesta paka, Len. Dostaniesz klapsa w pup!
1 Rozmow midzy Jayem i Lenem przytaczaj Judy Dunn i Jane Brown w: Relationships, Talk About Feelings, and the Development of Affect Regulation in Early Childhood w: Judy Garber, Kenneth A. Dodge (red.), The Development of Emotion Regulation and Disregulation, Cambridge: Cambridge University Press, 1991. Dramatyczne ozdobniki s moim dzieem.
104
Daniel Goleman
Ten mikrodramat ukazuje niezwyk sprawno emocjonaln, z jak dwuipletni zaledwie maluch stara si pokierowa emocjami innej osoby. W swych usilnych prbach uspokojenia i pocieszenia brata Jay potrafi zastosowa caa gam metod, od zwykej proby, poprzez szukanie sojusznika w matce (ktra wszake nie udziela mu adnej pomocy), pocieszycielskie gesty, ofiarowanie si z pomoc przy wykonaniu zadania, prb odwrcenia uwagi od rda smutku, a do grb i bezporednich polece. Jay bez wtpienia korzysta z arsenau rodkw, ktre zastosowano wobec niego samego w podobnych chwilach. Niewane. Liczy si to, e w tak modym wieku potrafi w razie koniecznoci zrobi z nich uytek. Oczywicie, jak dobrze wiedz wszyscy rodzice maych dzieci, pokaz empatii i stara pocieszenia brata w wykonaniu Jaya nie jest w adnej mierze zjawiskiem powszechnym. Jest chyba rwnie prawdopodobne, e dziecko w jego wieku potraktuje przygnbienie brata czy siostry jako okazj do zemsty i zrobi, co bdzie mogo, aby jeszcze wzmc to przygnbienie. Tych samych umiejtnoci, ktrymi wykaza si Jay, mona z rwnym powodzeniem uy w celu dranienia czy drczenia rodzestwa. Jednak nawet takie ich wykorzystywanie wiadczy o wytworzeniu si zdolnoci emocjonalnej o zasadniczym znaczeniu - zdolnoci do rozpoznawania uczu innych osb i zachowywania si w sposb ksztatujcy je dalej. Zdolno kierowania emocjami innych osb jest istot sztuki nawizywania i utrzymywania stosunkw towarzyskich i spoecznych. Po to, by zademonstrowa tak zdolno do kontaktw interpersonalnych, maluchy musz najpierw osign pewien poziom samokontroli, musz pojawi si u nich zacztki zdolnoci tumienia zoci i otrzsania si z przygnbienia, panowania nad impulsami i podnieceniem, nawet jeli zdolno ta czsto szwankuje. Dostrojenie si do innych wymaga niewielkiego choby spokoju wewntrznego. Pierwsze, niemiae jeszcze oznaki tej zdolnoci do panowania nad swoimi emocjami pojawiaj si mniej wicej w tym samym okresie: maluchy zaczynaj przejawia zdolno czekania bez paczu, argumentowania i przypochlebienia si zamiast brutalnego stosowania siy w celu spenienia ich zachcianki - nawet jeli nie zawsze wybieraj takie metody. Jako alternatywa dla napadw zoci wywoywanych chci uzyskania czego natychmiast pojawia si, przynajmniej od czasu do czasu, cierpliwo. A w wieku dwch lat pojawiaj si oznaki empatii; to wanie empatia, podstawa wspczucia, skonia Jaya do tak upartych prb pocieszenia kajcego brata. A zatem umiejtno wpywania na emocje innych osb - wspaniaa sztuka wspycia - wymaga opanowania dwch innych umiejtnoci emocjonalnych: panowania nad sob i empatii. Na tej podstawie tworz si i rozwijaj umiejtnoci obcowania z ludmi. S to owe umiejtnoci spoeczne, ktre stanowi o skutecznoci w naszych stosunkach z innymi; braki w tej sferze prowadz do niedostosowania si do spoeczestwa albo powtarzajcych si niepowodze w relacjach interpersonalnych. To wanie brak tych umiejtnoci moe powodowa, e osoby o najwyszej inteligencji nie potrafi waciwie postpowa w kontaktach z innymi, jawi si jako ludzie aroganccy, przykrzy, nieznoni czy nieczuli. Owe umiejtnoci spoeczne pozwalaj nam odpowiednio ksztatowa stosunki z innymi, mobilizowa ich i inspirowa, cieszy si zwizkami intymnymi, perswadowa i wpywa na innych, sprawia, e czuj si w naszej obecnoci swobodnie. Oka troch emocji Jedn z kluczowych umiejtnoci spoecznych jest waciwe wyraanie swoich uczu. Na okrelenie przyjtych w danym spoeczestwie regu ustalajcych jakie, kiedy i w jaki sposb jego czonkowie mog wyraa emocje, Paul Ekman uywa terminu reguy okazywania uczu. W tym wzgldzie istniej olbrzymie rnice midzy poszczeglnymi kulturami. Na przykad Ekman,
105
Daniel Goleman
wraz ze wsppracownikami, bada w Japonii wyraane mimik twarzy reakcje studentw na film przedstawiajcy straszny rytualny zabieg obrzezania modych chopcw praktykowany przez Aborygenw. Kiedy studenci ogldali te sceny w obecnoci kogo cieszcego si powaaniem, na ich twarzach wida byo tylko ladowe reakcje. Kiedy jednak myleli, e s sami (cho w rzeczywistoci byli filmowani ukryt kamer), ich twarze kurczyy si w grymasie udrki, obrzydzenia i przeraenia. S rne podstawowe rodzaje regu okazywania emocji.2 Jedn z nich jest wymg minimalizowania, ktrego przestrzegaj Japoczycy w obecnoci osoby cieszcej si powaaniem albo sprawujcej jaki urzd. Do tej wanie reguy stosowali si studenci skrywajcy swe emocje za maskami pokerzystw. Inna okrela, e w pewnych sytuacjach naley przesadnie okazywa to, co si czuje, poprzez potgowanie rodkw wyraania emocji. Do takiego fortelu ucieka si szecioletnia dziewczynka, ktra biegnc do matki ze skarg na dranicego si z ni starszego brata, dramatycznie wykrzywia twarz. Jeszcze inna regua nakazuje zastpowanie jednego uczucia innym. Obowizuje ona w niektrych kulturach azjatyckich, w ktrych odmow uwaa si za wielk nieuprzejmo, i dlatego zamiast mwi nie, skada si (faszywe) zapewnienia i obietnice. To, w jaki sposb jednostka potrafi wykorzysta te metody oraz to, czy wie, kiedy si do nich uciec, wiadczy o jej inteligencji emocjonalnej. Uczymy si tych regu bardzo wczenie, czciowo dziki wyranym i szczegowym instrukcjom rodzicw. Udzielamy dziecku lekcji regu okazywania uczu, kiedy mwimy, eby nie robio zawiedzionej miny, ale podzikowao z umiechem dziadkowi za okropny, ale wrczony w najlepszych intencjach prezent urodzinowy. Jednak znacznie czciej edukacja przebiega drog wzorowania si: dzieci ucz si robi to, co widz, e robi ich rodzice, rodzestwo i tak dalej. Emocje s wic zarwno rodkiem przekazu, jak i samym przekazem. Jeli rodzic, mwic dziecku, e ma umiecha si i powiedzie dzikuj, jest oschy, surowy i wymagajcy, jeli zamiast przekaza rad ciepym szeptem, syczy dziecku do ucha - to jest bardziej prawdopodobne, e lekcja ta bdzie miaa zupenie odwrotny skutek i odpowie ono dziadkowi szorstkim Dzikuj, marszczc przy tym czoo. Oczywicie wraenie, jakie wywiera to na dziadku, jest w kadej z tych sytuacji inne: w pierwszym wypadku jest on szczliwy (cho wprowadzony w bd), w drugim uraony niespjnym wewntrznie komunikatem, ktrego elementy przecz sobie nawzajem. Manifestowanie swoich uczu ma, rzecz jasna, bezporedni wpyw na osob, ktrej je komunikujemy. Regu, ktrej uczy si dziecko w opisanej wyej sytuacji, da si sformuowa mniej wicej tak: Maskuj swoje prawdziwe uczucia, kiedy mog one zrani kogo, kogo kochasz; wyraaj zamiast nich uczucia udawane, ale mniej ranice te osoby. Takie reguy wyraania mocji s czym wicej ni tylko czci leksykonu towarzyskiej poprawnoci, poniewa decyduj o tym, jaki wpyw wywieraj nasze uczucia na kogo innego. Stosowa si cile do tych regu znaczy mie optymalny wpyw; nie przestrzega ich w dostatecznym stopniu oznacza powodowa emocjonalne spustoszenie. Mistrzami w okazywaniu emocji s oczywicie aktorzy; ich ekspresyjno wywouje reakcje publicznoci. Niektrzy z nas s bez wtpienia urodzonymi aktorami. Jednak - czciowo dlatego, e nauki o reguach okazywania uczu, ktre pobieramy, s tak odmienne, jak odmienne s nasze wzory - ludzie znacznie rni si midzy sob stopniem opanowania tej umiejtnoci.
2 Reguy okazywania emocji opisuj Paul Ekman i Wallace Friesen w: Unmasking the Face, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1975.
106
Daniel Goleman
Ekspresyjno i zaraliwo emocji
Byo to na pocztku wojny wietnamskiej. Huraganowy ogie Vietcongu zmusi pluton amerykaskich onierzy do zapadnicia pord poletek ryowych. Nagle pojawio si szeciu mnichw buddyjskich, ktrzy zaczli i wzdu ziemnych aw oddzielajcych jedno poletko od drugiego. Z absolutnym spokojem i w skupieniu mnisi szli wprost na lini ognia. Nie patrzyli w prawo, nie patrzyli w lewo. Szli wprost przed siebie - wspomina David Busch, jeden z czonkw tego plutonu. - Byo to naprawd dziwne, bo nikt do nich nie strzeli. A kiedy przeszli przez grobl, nagle straciem cay zapa do walki. Czuem si, jak gdybym nie mia ju na to adnej ochoty, przynajmniej tego dnia. Wszyscy musieli si tak czu, bo wszyscy przestali strzela. Po prostu przestalimy walczy.3 Sia oddziaywania spokoju odwanych mnichw, ktra umierzya zapa bitewny onierzy w samym ogniu walki, jest doskona ilustracj podstawowej zasady ycia spoecznego, zgodnie z ktr emocje s zaraliwe. Opisany tu przypadek jest z pewnoci kracowy. Zaraenie emocjami jest w wikszoci sytuacji duo subtelniejsze i trudniej zauwaalne. Jest czci milczcej wymiany, do ktrej dochodzi podczas kadego kontaktu midzyludzkiego. Przenosimy i apiemy od siebie nawzajem nastroje w ramach czego, co urasta do swego rodzaju podziemnej gospodarki psychiki, w ktrej pewne kontakty bywaj trujce, inne poywne i lecznicze. Ta wymiana emocjonalna odbywa si na og na subtelnym, niemal niedostrzegalnym poziomie; sposb, w jaki sprzedawca powie nam dzikuj, moe sprawi, e poczujemy si zlekcewaeni, uraeni albo autentycznie mile widziani i cenieni. Chwytamy jedni od drugich uczucia zupenie tak, jak gdyby byy one jakim rodzajem wirusw spoecznych. Sygnay emocjonalne wysyamy podczas kadego kontaktu z innymi osobami. Sygnay te wywieraj na nie wpyw. Im sprawniej radzimy sobie w kontaktach z innymi, im wiksze mamy obycie, tym lepiej kontrolujemy wysyane przez nas sygnay; rezerwa, z jak odnosz si do siebie nawzajem osoby z tak zwanego dobrego towarzystwa, nie jest w kocu niczym innym ni rodkiem zapewniajcym, e spotkania nie zakc adne porywy czy wybuchy emocjonalne (jest to regua wspycia, ktrej przeniesienie w sfer stosunkw intymnych prowadzi do ich uwidu). Umiejtno waciwego obcowania z innymi jest cech inteligencji emocjonalnej; lubiany i czarujcy s terminami uywanymi na okrelenie osb, z ktrymi chtnie przestajemy, poniewa ich umiejtnoci emocjonalne sprawiaj, e czujemy si dobrze w ich towarzystwie. Osoby, ktre potrafi pomc innym opanowa emocje, s szczeglnie cenionym towarem spoecznym; s one owymi dobrymi duszami, do ktrych zwracaj si inni w chwilach najwikszej potrzeby emocjonalnej. Wemy taki oto zadziwiajcy pokaz finezji, z jak emocje przechodz z jednej osoby na drug. W prostym eksperymencie dwoje ochotnikw wypeniao formularze zawierajce punkty okrelajce samopoczucie, zaznaczajc te, ktre odpowiaday ich nastrojowi w danej chwili, a potem po prostu siedziao naprzeciw siebie, czekajc na powrt eksperymentatorki. Wracaa ona po dwch minutach i prosia ich o ponowne wypenienie takich samych formularzy. Pary dobierano w taki sposb, aby jedna z osb cechowaa si wysokim stopniem okazywania emocji, druga za bya zamknita w sobie. Nastrj osoby o bardziej ekspresyjnym usposobieniu nieodmiennie udziela si bierniejszemu partnerowi.4
3 Histori t opisuje David Busch w: Culture Cul-de-Sac, Arizona State University Research, Spring/Summer 1994. 4 Badania nad udzielaniem si nastroju opisuje Ellen Sullins w Personality and Social Psychology Bulletin z kwietnia 1990 roku.
107
Daniel Goleman
W jaki sposb dochodzi do tej magicznej transmisji emocji? Najbardziej przekonujce jest wyjanienie, e niewiadomie imitujemy okazywane przez kogo emocje poprzez mimowolne, mechaniczne naladowanie jego mimiki, gestw, tonu gosu i innych niewerbalnych wskanikw uczu. W wyniku tego naladowania odtwarzamy w sobie emocje tej osoby. Jest to uproszczona wersja metody Stanisawskiego, polegajcej na tym, e po to, by przywoa przeywane kiedy uczucia, aktorzy przypominaj sobie gesty, ruchy i inne sposoby, ktrymi wyraali je wwczas. Zdarzajce si na co dzie naladowanie uczu innych osb przybiera zwykle bardzo subteln posta. Ulf Dimberg, szwedzki badacz z Uniwersytetu Uppsalskiego, stwierdzi, e kiedy widzimy umiechnit albo wykrzywion zoci twarz, to na naszych twarzach, dziki drobnym zmianom napicia mini, pokazuj si oznaki takiego samego nastroju. Zmiany te wykazuj czujniki elektroniczne, bo na og nie s dostrzegalne goym okiem. Podczas interakcji przekaz ten odbywa si od osoby, ktra, silniej wyraa emocje, do tej, ktra jest bardziej bierna. Niektre osoby s szczeglnie podatne na zaraenie emocjonalne; ich wraliwo powoduje, e ich autonomiczny ukad nerwowy (wskanik aktywnoci emocjonalnej) atwiej ulega pobudzeniu. Ta wraliwo zdaje si sprawia, e atwiej ulegaj one wpywom innych; ckliwe reklamy potrafi wzruszy je do ez, a krtka rozmowa z kim w radosnym nastroju podnie na duchu (moe to te zwikszy ich empati, jako e atwo poruszaj je uczucia innych osb). John Cacioppo, socjopsycholog z Uniwersytetu Stanowego w Ohio, ktry zajmuje si badaniem tego ledwie uchwytnego przekazywania emocji, zauwaa: Ju sam widok osoby wyraajcej jakie uczucie moe u ciebie wywoa ten sam nastrj, bez wzgldu na to, czy zdajesz sobie spraw z wyrazu jej twarzy czy nie. Zdarza si to bez przerwy - jest to taniec, zsynchronizowanie, transmisja emocji. Ta synchronizacja nastrojw decyduje o tym, czy czujesz, e kontakt jest dobry, czy nie. To, jak bardzo zgrane s ruchy dwch rozmawiajcych ze sob osb, odzwierciedla stopie ich emocjonalnego porozumienia i dostosowania si podczas rozmowy. Jest to wskanik zayoci czy bliskoci, ktry na og uchodzi naszej uwadze. Jedna osoba kiwa gow, kiedy druga co stwierdza, obie zmieniaj w tej samej chwili pozycj na krzesach albo jedna pochyla si do przodu, gdy inna odchyla si do tyu. Zgranie to moe przejawia si czym tak ledwie zauwaalnym jak krcenie si w tym samym rytmie na fotelach obrotowych. Ruchy osb, ktre odczuwaj blisko emocjonaln, czy ta sama wzajemna zaleno, ktr Daniel Stern stwierdzi u dostrojonych do siebie matek i dzieci. Ta synchronia zdaje si uatwia wysyanie i odbieranie nastrojw, nawet jeli s to nastroje negatywne. W jednym z bada synchronii fizycznej ogarnite depresj kobiety przychodziy do laboratorium ze swymi partnerami i omawiay problemy istniejce w ich zwizkach. Im wiksza istniaa midzy nimi i ich partnerami synchronia na poziomie niewerbalnym, tym gorzej czuli si ich partnerzy po tej rozmowie - zaraali si od swoich dziewczyn zym nastrojem.5 Ujmujc to krtko - bez wzgldu na to, czy mamy dobre czy ze samopoczucie, im bardziej jestemy do siebie fizycznie dostrojeni podczas kontaktu, tym bardziej upodobniaj si nasze nastroje. Synchronia pomidzy nauczycielami a uczniami czy studentami wskazuje, jak dobre istnieje midzy nimi porozumienie. Badania przeprowadzone podczas lekcji wykazay, e im silniejsza
5 Badania nad udzielaniem si i upodobnianiem nastrojw prowadzi Frank Bernieri, psycholog z Oregoskiego Uniwersytetu Stanowego; pisaem o jego pracy w The New York Times. Wiele jego bada opisanych jest w: Frank Bernieri, Robert Rosenthal, Interpersonal Coordination, Behavior Matching, and Interpersonal Synchrony, w: Robert Feldman, Bernard Rime (red.), Fundamentals of Nonverbal Behavior, Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
108
Daniel Goleman
jest koordynacja ruchowa midzy nauczycielem a uczniem, tym wiksz czuj do siebie yczliwo, z tym wikszym rozmawiaj entuzjazmem, zainteresowaniem i zadowoleniem i tym atwiej im to przychodzi. Oglnie biorc, wysoki poziom synchronii podczas interakcji oznacza, e uczestniczce w niej osoby czuj do siebie sympati. Frank Bernieri, psycholog z Uniwersytetu Stanowego w Oregonie, prowadzcy te badania, powiedzia mi: To, czy czujesz si w czyjej obecnoci skrpowany czy swobodny, jest w pewnym stopniu zdeterminowane fizycznie. Musicie oboje zsynchronizowa swoje zachowania, skoordynowa ruchy, czu si swobodnie. Zsynchronizowanie odzwierciedla gbi zaangaowania obu partnerw; jeli jestecie oboje bardzo zaangaowani, to wasze nastroje zaczynaj si miesza i przenika, bez wzgldu na to, czy s dobre czy ze. Mwic krtko, koordynacja nastrojw jest istot porozumienia emocjonalnego, wystpujc u ludzi dojrzaych odmian dostrojenia si matki do maego dziecka. Cacioppo proponuje, by za jeden ze wskanikw skutecznoci w stosunkach interpersonalnych i jedn z jej determinant uzna zrczno w doprowadzaniu do tej synchronii emocjonalnej. Jeli kto potrafi dobrze dostraja si do nastrojw innych osb albo atwo narzuca im swj nastrj, to jego interakcje z nimi ukadaj si gadko na poziomie emocjonalnym. wiadectwem wielkoci przywdcy czy wykonawcy jest zdolno poruszania w taki sposb tumw tysicy osb. Cacioppo wskazuje, e z tego samego powodu osoby, ktre kiepsko przekazuj i odbieraj emocje, napotykaj problemy w zwizkach z innymi, gdy ludzie czuj si w ich towarzystwie nieswojo, nawet jeli nie potrafi wytumaczy przyczyn tego stanu rzeczy. Nadawanie emocjonalnego tonu interakcji jest w pewnym sensie oznak dominacji na gboko ukrytym poziomie; oznacza ono kierowanie stanem emocjonalnym innej osoby. Ta moc wyznaczania emocji zbliona jest do znanego w biologii i okrelanego mianem zeitgeber (co dosownie znaczy zagarnicie czasu) procesu (takiego jak cykl dnia i nocy czy fazy ksiyca), ktry narzuca rytmy biologiczne. Taczcej parze rytm cia wyznacza muzyka. W sferze kontaktw interpersonalnych osob, ktrej emocje narzucaj si drugiej osobie, jest z reguy ta o wikszej sile ekspresji - albo wikszej mocy emocjonalnej. Dominujcy partner wicej mwi, natomiast partner podporzdkowany czciej obserwuje twarz dominujcego, co stwarza dogodne warunki do transmisji uczu. Na tej samej zasadzie sia przekazywania dobrego mwcy powiedzmy, polityka albo kaznodziei - porywa emocje suchaczy.6 To wanie mamy na myli, mwic: Trzyma ich w garci. Narzucanie innym emocji jest sednem wywieranego na nich wpywu. Podstawy inteligencji spoecznej W przedszkolu grupa chopcw biegnie przez trawnik. Reggie potyka si, rozbija kolano i zaczyna paka, ale pozostali chopcy - oprcz Rogera, ktry zatrzymuje si - biegn dalej. Kiedy pacz Reggiego cichnie, Roger rozciera sobie kolano i mwi: - Ja te uderzyem si w kolano! Thomas Hatch, kolega Howarda Gardnera ze Spektrum, szkoy, ktrej program opiera si na koncepcji wielorakiej inteligencji, podaje Rogera jako przykad osoby o wyjtkowej inteligencji interpersonalnej.7 Wydaje si, e Roger niezwykle wprawnie rozpoznaje uczucia swych towarzyszy zabaw i szybko oraz gadko nawizuje z nimi stosunki. Tylko on dostrzeg przykre pooenie i bl Reggiego i tylko on stara si go jako pocieszy, mimo i jedyn rzecz, ktr mg mu w tej sytuacji zaoferowa, byo rozcieranie wasnego kolana. Ten drobny gest wiadczy o
6 Teori porwania emocji suchaczy zaproponowali Bernieri i Rosenthal, Fundamentals of Nonverbal Behavior. 7 Thomas Hatch, Social Intelligence in Young Children, referat przedstawiony na dorocznym spotkaniu Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego w 1990 roku.
109
Daniel Goleman
wielkim talencie do nawizywania porozumienia z innymi, umiejtnoci emocjonalnej, ktra ma zasadnicze znaczenie dla podtrzymywania bliskich zwizkw z innymi, czy to w maestwie, czy w przyjani, czy w spce handlowej. Takie umiejtnoci u przedszkolakw s zalkami talentw, ktre rozwijaj si w miar dorastania. Talent Rogera jest przykadem jednej z czterech osobnych zdolnoci, ktre Hatch i Gardner okrelaj mianem czci skadowych inteligencji interpersonalnej. Nale do nich: Organizowanie grup - podstawowa umiejtno przywdcy, na ktr skada si inicjowanie i koordynowanie wysikw zespou ludzi. Jest to talent spotykany u reyserw czy producentw teatralnych, oficerw wojska i skutecznie dziaajcych szefw wszelkiego rodzaju organizacji i jednostek. Na placu zabaw zdolno t przejawia dziecko, ktre decyduje o tym, w co si bd wszyscy bawi albo zostaje kapitanem druyny. Negocjowanie rozwiza - talent mediatora, zapobieganie konfliktom albo gaszenie tych, ktre ju wybuchy. Osoby obdarzone t zdolnoci przewyszaj innych z umiejtnoci zawierania umw, rozsdzaniem sporw i mediowaniem w ich zaatwianiu; mog zrobi karier w dyplomacji, arbitrau, sdownictwie czy adwokaturze, jako porednicy albo menederowie zajmujcy si przejmowaniem jednych firm przez inne. Talent ten posiadaj dzieci, ktre rozstrzygaj spory na placu zabaw. Nawizywanie stosunkw osobistych - talent Rogera, polegajcy na empatii i atwoci wchodzenia w kontakty z innymi osobami. Uatwia on zawieranie znajomoci, rozpoczynanie rozmw, prawidowe rozpoznawanie uczu i trosk innych ludzi oraz reagowanie na nie. Jest to sztuka wspycia. Osoby takie doskonale sprawdzaj si w pracy zespoowej, s maonkami, na ktrych mona polega, dobrymi przyjacimi i partnerami w interesach. Osigaj znakomite wyniki jako sprzedawcy i menederowie, bywaj te wietnymi nauczycielami. Dzieci takie jak Roger dobrze wspyj prawie ze wszystkimi, atwo wczaj si do wsplnej zabawy i s z tego powodu szczliwe. Najlepiej ze wszystkich odczytuj emocje z wyrazu twarzy i s najbardziej lubiane przez kolegw czy koleanki z klasy. Przeprowadzanie analiz spoecznych - zdolno do wykrywania i intuicyjnego domylania si uczu, motyww i trosk innych. Wiedza o tym, jak i co czuj inni, moe prowadzi do atwego wytworzenia si zayoci z nimi albo do poczucia wzajemnego zrozumienia. W swej najdoskonalszej postaci zdolno ta czyni z obdarzonej ni osoby znakomitego, znajcego si na rzeczy terapeut, a w poczeniu z talentem literackim - dobrego powieciopisarza czy dramaturga.
Razem wzite umiejtnoci te skadaj si na interpersonaln ogad i s niezbdnymi skadnikami czaru, sukcesu towarzyskiego i spoecznego, a nawet charyzmy. Osoby obdarzone inteligencj spoeczn potrafi gadko nawizywa stosunki z innymi, waciwie odczytywa ich uczucia i interpretowa reakcje, przewodzi i organizowa oraz zapobiega sporom, ktre s trudne do uniknicia w kadej sferze ludzkie dziaalnoci. S one naturalnymi przywdcami, tymi, ktrzy potrafi wyraa nie wypowiedziane uczucia caej zbiorowoci i artykuowa je tak, aby prowadziy ca grup ku jej celom. Jest to ten rodzaj ludzi, z ktrymi wszyscy lubi przebywa, poniewa kontakt z nimi jest oywczy emocjonalnie - po spotkaniu kady jest w dobrym nastroju i myli: Co za przyjemno by z kim takim. Na tych zdolnociach interpersonalnych nadbudowuj si inne skadowe inteligencji emocjonalnej. Osoby, ktre wywieraj wspaniae wraenie, potrafi na og doskonale
110
Daniel Goleman
kontrolowa wyraanie swoich emocji, s te wyczulone na sposoby reagowania innych osb, dziki czemu potrafi stale dostosowywa swoje zachowania do cudzych emocji, aby mie pewno, e osign podany efekt. W tym sensie s zdolnymi aktorami. Jeli jednak tych zdolnoci interpersonalnych nie rwnoway dogbne zrozumienie wasnych potrzeb i uczu oraz sposobw ich zaspokojenia, to mog one prowadzi do osignicia faszywego sukcesu towarzyskiego - popularnoci zdobytej kosztem wasnego zadowolenia. Wnioski takie wysnu Mark Snyder, psycholog z Uniwersytetu Minnesoty, na podstawie bada ludzi, ktrych wasne umiejtnoci spoeczne uczyniy istnymi kameleonami towarzyskimi, mistrzami w robieniu dobrego wraenia.8 Ich psychologicznym credo mogaby by uwaga W.H. Audena o jego prywatnym obrazie samego siebie: bardzo rni si od obrazu, ktry chc stworzy w umysach innych po to, by mnie kochali. Do takiej wyprzeday moe doj wtedy, kiedy umiejtnoci spoeczne przewysz zdolno rozpoznawania i szanowania wasnych uczu: po to, by by kochanym, a przynajmniej lubianym, kameleon spoeczny dostosuje si do wszystkich wymogw tych, z ktrymi w danej chwili przebywa. Oznak, e kto zalicza si do tej wanie kategorii - stwierdza Snyder - jest to, e cho na wszystkich wywiera wietne wraenie, tylko z niewieloma osobami cz go trwae czy satysfakcjonujce bliskie zwizki. Znacznie zdrowiej jest, oczywicie, zrwnoway dotrzymywanie wiernoci samemu sobie z umiejtnociami spoecznymi; korzysta z nich bez utraty wasnej tosamoci. Kameleony spoeczne nie maj wszake adnych zahamowa przed mwieniem jednego, a robieniem czego zupenie innego, jeli dziki temu mog zdoby aprobat spoeczn. yj, godzc si ze sprzecznoci midzy ich wizerunkiem publicznym a prywatn rzeczywistoci. Psychoanalityk Helena Deutsch nazywa takich ludzi osobowociami jak gdyby, zmieniajcymi z zadziwiajc plastycznoci swe wizerunki, stosownie do sygnaw wychwytywanych od otaczajcych osb. U niektrych ludzi - uwaa Snyder - osoba publiczna i osoba prywatna zazbiaj si zupenie dobrze, podczas gdy u innych zdaje si istnie jedynie kalejdoskop zmieniajcych si pozorw. Przypominaj oni zupenie posta stworzon przez Woody Allena Zeliga rozpaczliwie starajcego si dopasowa do osb, z ktrymi w danej chwili si znajduje. Ludzie tacy, zanim zareaguj na czyje zachowanie, staraj si w nim znale jak, niejasn choby, wskazwk, czego si od nich oczekuje, zamiast powiedzie wprost, co czuj. Po to, by utrzyma dobre stosunki z osobami, ktrych nie darz sympati, i by przez nie lubianymi, pragn wytworzy u nich przekonanie, e s przyjanie nastawieni. Poza tym korzystaj ze swych zdolnoci spoecznych w celu ksztatowania takich zachowa, jakich wymagaj zupenie odmienne sytuacje spoeczne, w wyniku czego mog - w zalenoci od tego, z kim w danym momencie przebywaj - zachowywa si jak zupenie rne osoby, przerzucajc si od totumfackiej gadatliwoci do roli penego rezerwy milczka. Oczywicie w takim stopniu, w jakim cechy te pozwalaj na skuteczne kontrolowanie wraenia wywieranego na innych, osoby takie bywaj bardzo cenione w pewnych profesjach, szczeglnie w aktorstwie, adwokaturze, handlu, dyplomacji i polityce. Inny, prawdopodobnie najwaniejszy rodzaj samosterowania, zdaje si odrnia osoby miotane na wszystkie strony niczym pozbawione kotwicy statki, spoeczne kameleony, prbujce wywrze na wszystkich dobre wraenie, od tych, ktre wykorzystuj swe obycie spoeczne w zgodzie ze swymi prawdziwymi uczuciami. Chodzi tu o zdolno do - jak gosi znane powiedzenie - bycia sob, ktra umoliwia dziaanie zgodne z wasnymi najgbszymi odczuciami i przekonaniami
8 Mark Snyder, Impression Management: The Self in Social Interaction, w: L.S. Wrightsman, K. Deaux, Social Psychology in the 80s, Monterey CA: Brooks/Cole, 1981.
111
Daniel Goleman
bez wzgldu na moliwe konsekwencje spoeczne. Taka integralno emocjonalna moe - na przykad - prowadzi do celowego prowokowania konfrontacji po to, by skoczy z dwulicowoci albo wypieraniem si czego i w rezultacie oczyci atmosfer, na co n nie zdobyby si kameleon spoeczny. Skd si bierze brak zdolnoci spoecznych Cecil by bez wtpienia bystry; by specjalist od jzykw obcych i znakomitym tumaczem. Jednak w pewnych sprawach wykazywa absolutn nieudolno. Wydawa si zupenie pozbawiony umiejtnoci spoecznych. Nie potrafi pogada z kim o bahych sprawach przy kawie i zacina si, kiedy musia wzi udzia w jakiej oywionej rozmowie; krtko mwic, wydawa si niezdolny do nawizywania najzwyklejszych, codziennych kontaktw z innymi osobami. Poniewa brak wyrobienia towarzyskiego ujawnia si najmocniej, kiedy Cecil przebywa w towarzystwie kobiet, zgosi si na leczenie, zastanawiajc si, czy przypadkiem nie ma - jak to uj - ukrytych skonnoci homoseksualnych, mimo e nigdy nie miewa fantazji erotycznych o takim charakterze. Jednak jego rzeczywisty problem polega - jak wyzna terapeucie - na obawie, e nie ma nic ciekawego do powiedzenia. To wanie byo przyczyn gbokiego braku zalet towarzyskich. Zdenerwowanie podczas spotka i rozmw z innymi osobami sprawiao, e mia si i chichota w najmniej odpowiednich momentach, natomiast nawet si nie umiechn, kiedy kto powiedzia co autentycznie zabawnego. Jego skrpowanie w obecnoci innych osb ujawniao si - jak powiedzia terapeucie - ju w dziecistwie; przez cae ycie czu si swobodnie tylko w towarzystwie swego starszego brata, ktry w jaki sposb pomaga mu si rozluni. Kiedy jednak brat wynis si z domu, jego niedostosowanie stao si poraajce - obecno innych osb dziaaa na niego paraliujco. Histori t opowiada Lakin Phillips, psycholog z Uniwersytetu im. Jerzego Waszyngtona, ktrego zdaniem kopoty Cecila wziy si std, e nie nauczy si w dziecistwie najbardziej elementarnych podstaw interakcji spoecznych:
Czego mg si Cecil nauczy wczeniej? Zwraca si wprost do tych, ktrzy do niego mwi; inicjowa kontakty, a nie czeka zawsze, a inni to zrobi; bra ywy udzia w rozmowach, a nie tylko ogranicza si do tak i nie i jednowyrazowych odpowiedzi; wyraa wdziczno, przepuszcza innych przodem przy wchodzeniu do pomieszcze; czeka, a si go obsuy [...] dzikowa; mwi prosz, dzieli si z innymi i wszystkich pozostaych podstawowych interakcji, ktrych zaczynamy uczy dzieci ju w wieku dwch lat.9
To, czy braki Cecila byy wynikiem zaniedba wychowawczych osb, ktre nie nauczyy go podstaw obycia towarzyskiego, czy jego wasnej niezdolnoci przyswojenia sobie tych zasad, nie jest jasne. Jednak bez wzgldu na to, jakie byy tego przyczyny, historia Cecila jest pouczajca, wiadczy bowiem o istotnym znaczeniu, jakie maj niezliczone lekcje synchronizowania interakcji i niepisanych regu spoecznej harmonii, ktre pobieraj dzieci od dorosych. Skutkiem nieumiejtnoci stosowania si do tych regu s niekontrolowane przypywy emocji i zachowa, ktre sprawiaj, e inne osoby czuj si w naszym towarzystwie nieswojo. Funkcj tych regu jest, rzecz jasna, zapewnienie kademu uczestnikowi interakcji poczucia swobody, poniewa
9 E. Lakin Phillips, The Social Skills Basis of Psychopathology, New York: Grune and Stratton, 1978, s. 140.
112
Daniel Goleman
skrpowanie i niezgrabne zachowania rodz niepokj. Osoby, nie radzce sobie z subtelnociami stosunkw spoecznych, niewaciwie reagujce na emocje osb, z ktrymi maj kontakty, wywouj chaos i zakopotanie. Wszyscy znamy takich Cecilw, ludzi o irytujcym braku ogady towarzyskiej, ktrzy zdaj si nie wiedzie, kiedy wypada zakoczy wizyt albo rozmow telefoniczn, z kim dalej rozmawia, a z kim nie, nie zauwaajcych adnych napomkni czy aluzji, e pora ju si poegna, ktrzy przez cay czas koncentruj rozmow na sobie, nie przejawiajc najmniejszego zainteresowania sprawami innych, ktrzy ignoruj niemiae prby sprowadzenia dyskusji na inny temat, ludzi, ktrzy wtykaj nos w cudze sprawy albo zadaj wcibskie pytania. Te zboczenia z gadkich drg stosunkw midzyludzkich wiadcz o braku znajomoci podstawowych elementw, z ktrych buduje si interakcj. Psycholodzy ukuli termin dyssemia (od greckich sw dys - trudno i semes - sygna) na okrelenie swoistej niezdolnoci nauczenia si przekazw niewerbalnych. Problemy w tej sferze ma jedno na dziesicioro dzieci.10 Problem taki polega moe na sabym wyczuciu przestrzeni osobistej, co objawia si w ten sposb, e dziecko podczas rozmowy stoi zbyt blisko osoby, do ktrej si zwraca, albo rozkada swoje rzeczy na terytorium nalecym do kogo innego; na ubogim uywaniu i interpretowaniu jzyka ciaa; na bdnym odczytywaniu i niewaciwym korzystaniu z mimiki, co przejawia si - na przykad - unikaniem kontaktu wzrokowego; na kiepskim wyczuciu prozodii, emocjonalnego zabarwienia rozmowy, co sprawia, e mwi matowym, jednostajnym gosem albo zbyt ostro. Duo bada koncentruje si na wykrywaniu dzieci, wykazujcych oznaki braku umiejtnoci spoecznych, ktrych nieporadno w kontaktach sprawia, e koledzy ignoruj je albo odrzucaj. Oprcz dzieci unikanych z powodu ich awanturniczego usposobienia wszystkie inne spotykajce si z odtrceniem wykazuj bez wyjtku brak podstawowych umiejtnoci koniecznych do nawizywania bezporednich stosunkw, a zwaszcza nieznajomo regu, ktre rzdz nawizywaniem i utrzymywaniem poprawnych kontaktw z innymi. Jeli kto ma kopoty z wysowieniem si, to zakada si, e nie jest zbyt bystry albo e ma kiepskie wyksztacenie, jeli jednak nie przestrzega niepisanych regu interakcji niewerbalnych, to inne osoby - a w wypadku dzieci, koledzy - postrzegaj ich jako dziwnych i stroni od nich. S to dzieci ktre nie wiedz, jak z wdzikiem przyczy si do zabawy, ktre dotykaj rwienikw w sposb wywoujcy u nich raczej skrpowanie czy zaenowanie ni poczucie przyjani albo koleestwa, krtko mwic te poza nawiasem. S to dzieci, ktrym nie udao si opanowa niemego jzyka emocji i niewiadomie wysyaj sygnay wywoujce niepokj albo zakopotanie. Stephen Nowicki, psycholog z Uniwersytetu Emoryego, badajcy niewerbalne zdolnoci dzieci, uj to tak: Dzieci, ktre nie potrafi odczytywa ani wyraa emocji, czuj si stale sfrustrowane. W istocie rzeczy nie rozumiej, co si dzieje. Ten rodzaj komunikacji jest staym podtekstem wszystkiego, co robisz. Nie moesz powstrzymywa swej mimiki czy gestykulacji ani ukry tonu gosu. Jeeli popeniasz bdy w wysyanych przez siebie komunikatach emocjonalnych, to stale spotykasz si z dziwnymi reakcjami innych - odtrcaj ci, a ty nie wiesz dlaczego. Jeeli mylisz, e zachowujesz si radonie, ale w rzeczywistoci wydajesz si za bardzo oywiony albo zy, to stwierdzasz, e inne dzieci zoszcz si na ciebie i nie rozumiesz, dlaczego. Na koniec zaczynaj
10 Stephen Nowicki, Marshall Duke, Helping the Child Who Doesnt Fit In, Atlanta: Peachtree Publishers,1992. Zob. te: Byron Rourke, Nonverbal Learning Disabilities, New York: Guilford Press, 1989.
113
Daniel Goleman
odczuwa, e nie maj adnego wpywu na to, jak traktuj je inni, co si im przydarza. W rezultacie czuj si bezsilne, przygnbione i apatyczne. Oprcz odtrcenia przez rwienikw, co napenia je poczuciem izolacji spoecznej, dzieci takie maj rwnie kopoty w nauce. Klasa szkolna stwarza sytuacje nie tylko edukacyjne, ale i spoeczne; nieporadne spoecznie dziecko moe tak samo bdnie interpretowa wyrazy emocji nauczyciela i tak samo niewaciwie na nie reagowa jak na zachowania innego dziecka. Wynikajce z tego niepokj i zakopotanie mog upoledza zdolno skutecznego uczenia si. I faktycznie, jak wykazuj sprawdziany niewerbalnej wraliwoci dzieci, te z nich, ktre bdnie odczytuj sygnay emocjonalne, radz sobie z reguy w szkole gorzej, ni mona by oczekiwa na podstawie ich potencjau intelektualnego, wykazywanego w testach do badania inteligencji.11 Nienawidzimy ci Nieporadno spoeczna ujawnia si chyba najwyraniej i w najboleniejszej formie w jednym z najbardziej ryzykownych momentw w yciu dziecka, kiedy stoi ono obok bawicej si grupy rwienikw i chce si przyczy do zabawy. Jest to niebezpieczna chwila, poniewa to, czy si jest lubianym czy niecierpianym, zostaje ujawnione publicznie. Z tego wanie powodu w przeomowy moment sta si przedmiotem skrupulatnych analiz dokonywanych przez specjalistw zajmujcych si badaniem rozwoju dziecka. Badania wykazay, e metody wczenia si do zabawy stosowane przez dzieci oglnie lubiane i przez spoecznych banitw rni si diametralnie. Potwierdzaj te, istotne znaczenie dla wytworzenia si kompetencji spoecznej ma dostrzeganie, interpretowanie i reagowanie na sygnay emocjonalne i interpersonalne. Aczkolwiek przykro jest widzie dziecko krcce si wok bawicych si rwienikw i bezskutecznie prbujce si do nich przyczy, to jednak takie kopotliwe sytuacje s zjawiskiem powszechnym. Odtrcane s czasami nawet najbardziej lubiane dzieci - badania drugo- i trzecioklasistw wykazay, e dzieci cieszce si najwiksz sympati rwienikw w 26 przypadkach na 100 spotykaj si z odmow, kiedy chc przyczy si do wsplnej zabawy. Mae dzieci wyraaj z brutaln szczeroci sdy emocjonalne, ktre le u podoa takiego odrzucenia. wiadczy o tym nastpujca rozmowa czterolatkw w przedszkolu.12 Linda chce przyczy si do Barbary, Nancy i Billa, ktrzy bawi si zabawkami przedstawiajcymi zwierzta i klockami. Przyglda si im przez minut, a potem podchodzi do nich, siada obok Barbary i zaczyna bawi si zwierztkami. Barbara obraca si do niej i mwi: - Nie moesz si bawi! - A wanie, e mog - odcina si Linda. - Ja te mog wzi par zwierztek. - Nie moesz - odpowiada bez ogrdek Barbara. - Dzisiaj ci nie lubimy. Kiedy Bill protestuje i bierze stron Lindy, do ataku przycza si Nancy: - Dzisiaj jej nienawidzimy. Bojc si, eby nie powiedziano im wprost: Nienawidzimy ci albo nie dano tego porednio do zrozumienia, dzieci przejawiaj - co zupenie zrozumiae - wielk ostrono na progu, ktrego przekroczenie umoliwia przyczenie si do grupy. Niepokj ten nie rni si prawdopodobnie od tego, ktry odczuwa osoba dorosa na przyjciu, trzymajc si z dala od radonie
11 Nowicki, Duke, Helping the Child Who Doesnt Fit In. 12 Scen t oraz przegld bada zajmujcych si wchodzeniem do grupy przytaczam za: Martha Putallaz, Aviva Wasserman, Childrens Entry Behavior, w: Steven Asher, John Coie (red.), Peer Rejection in Childhood, New York: Cambridge University Press, 1990.
114
Daniel Goleman
rozprawiajcej grupki osb, ktre wydaje si czy zaya znajomo. Poniewa moment rozterki na progu strefy zajmowanej przez grup ma tak doniose znaczenie dla dziecka, ma on rwnie jak to uj jeden z badaczy - due znaczenie diagnostyczne [...], ujawniajc szybko rnice w opanowaniu umiejtnoci spoecznych.13 Na og nowi po prostu przygldaj si przez pewien czas, a potem bardzo ostronie przyczaj si do grupy, okazujc wiksz pewno siebie dopiero w nastpnych, ostronie stawianych krokach. O akceptacji decyduje umiejtno wejcia w ukad sytuacyjny danej grupy, zorientowanie si, na czym polega zabawa, a co nie jest dopuszczalne. Dwoma kardynalnymi bdami, ktre prawie zawsze prowadz do odtrcenia, jest zbyt wczenie podjta prba przejcia przewodnictwa oraz niedostosowanie si do ukadu sytuacyjnego grupy. A to z reguy robi dzieci nielubiane: pchaj si do grupy na si, staraj si zbyt nagle albo zbyt wczenie zmieni temat dyskusji czy zabawy, wyraaj, nieproszone, swoje opinie albo po prostu od razu nie zgadzaj si z innymi. Wszystkie te zachowania s oczywistymi prbami zwrcenia na siebie uwagi. Przynosi to skutek zupenie odwrotny do zamierzonego, w postaci odtrcenia albo ignorowania. Dzieci mile widziane przez rwienikw przed prb przyczania si do grupy powicaj duo czasu na obserwacj, a potem robi co, co wiadczy o tym, e akceptuj reguy gry. Przed przejciem inicjatywy (polegajcym na zaproponowaniu tego, co grupa ma robi) czekaj na potwierdzenie swojej w niej pozycji. Powrmy teraz do Rogera, owego piciolatka, ktry wpad w oko Thomasowi Hatchowi, poniewa wykaza si wysokim poziomem inteligencji interpersonalnej.14 Taktyka stosowana przez Rogera w celu przyczenia si do grupy polegaa na jej obserwowaniu, nastpnie naladowaniu tego, co robio inne dziecko i na koniec zagadniciu tego dziecka i penym wczeniu si do zabawy. Bya to taktyka zwyciska. Roger wykaza swoje umiejtnoci, bawic si z Warrenem w zrzucanie bomb (ktrymi byy kamyki). Na pytanie Warrena, czy chce by w helikopterze czy w samolocie. Roger spyta przed podjciem decyzji: - A ty jeste w helikopterze? To pozornie niewinne pytanie ukazuje wraliwo chopca na sprawy innych i zdolno dziaania na podstawie uzyskanej t drog wiedzy w sposb zapewniajcy podtrzymanie kontaktu. Hatch tak oto komentuje zachowania Rogera: On zgrywa si z towarzyszem zabawy, dziki czemu bawi si wsplnie. Obserwuj mnstwo innych dzieci, ktre po prostu wsiadaj do swoich helikopterw i samolotw i dosownie oraz w przenoni odlatuj kade w swoj stron. Doskonao emocjonalna Jeli sprawdzianem umiejtnoci postpowania z innymi jest zdolno umierzania ich przykrych emocji, to uspokojenie kogo, kto szaleje z wciekoci, jest zapewne dowodem najwikszego mistrzostwa. Dane dotyczce opanowywania zoci i zaraenia emocjonalnego zdaj si wiadczy o tym, e skuteczn metod moe by w takim wypadku najpierw odwrcenie uwagi rozzoszczonej osoby, potem wczucie si w jej sytuacj i ujrzenie spraw jej oczami, na koniec zainteresowanie jej inn spraw, ktra wywoa u niej bardziej pozytywne uczucia - czyli co w rodzaju emocjonalnego judo. Najlepszego chyba przykadu takiego doskonaego opanowania sztuki emocjonalnego wpywania na innych dostarcza historia opowiedziana mi przez mojego starego przyjaciela, nieyjcego ju Terrego Dobsona, ktry by jednym z pierwszych Amerykanw uczcych si w Japonii sztuki
13 Tame. 14 Hatch, Social Intelligence in Young Children.
115
Daniel Goleman
walki aikido15. Byo to w latach pidziesitych. Pewnego popoudnia, kiedy wraca do Tokio podmiejsk kolejk, do wagonu wszed potny, pijany, wojowniczo nastawiony robotnik w uwalanym ziemi ubraniu. Z miejsca zacz terroryzowa pasaerw; miotajc przeklestwa, popchn trzymajc w ramionach mae dziecko kobiet, ktra poleciaa na kolana jakiej pary starszych osb. Staruszkowie poderwali si z miejsc i razem z ow kobiet rzucili si do panicznej ucieczki na koniec wagonu. Pijak, wymierzywszy jeszcze kilka ciosw (ktre z powodu zamroczenia alkoholem i wciekoci na szczcie nie doszy do celu), chwyci z rykiem za metalowy drek porodku wagonu i usiowa go wyrwa. W tym momencie Terry, ktry by w szczytowej kondycji fizycznej, wiczc codziennie po osiem godzin aikido, poczu, e musi wkroczy do akcji, bo w przeciwnym wypadku kto moe odnie powane obraenia. Pamita jednak sowa swego nauczyciela: Aikido jest sztuk pojednania. Ten, kto myli o walce, przerywa sw wi z wszechwiatem. Jeli starasz si zapanowa nad ludmi, to ju jeste pokonany. Uczymy si jak rozwizywa konflikty, a nie jak je wszczyna. Prawd powiedziawszy, nauczyciel Terryego zgodzi si nauczy go sztuki walki tylko pod warunkiem, e nigdy nie zacznie ani nie sprowokuje adnej bjki i bdzie stosowa aikido tylko dla obrony. Terry mia teraz okazj wyprbowa swe umiejtnoci w rzeczywistej sytuacji, nie na sali wicze, a przy tym nie zama danego mistrzowi przyrzeczenia. A zatem, podczas gdy inni pasaerowie zamarli ze strachu na swoich miejscach, Terry podnis si, rozmylnie powoli. Ujrzawszy go, pijak wrzasn: - A, cudzoziemiec! Musisz si nauczy japoskich manier! - i j si zbiera w sobie, eby rzuci si na Terryego. Od skoku powstrzyma go przenikliwy i dziwnie radosny w tej sytuacji okrzyk: - Hej! Pobrzmiewao w nim radosne zaskoczenie kogo, kto spotka przypadkiem dawno nie widzianego przyjaciela. Zaskoczony pijak odwrci si i ujrza drobnego, wygldajcego na siedemdziesit par lat mczyzn w kimonie. Staruszek patrzy promieniujcymi radoci oczami na pijaka i przyzywa go do siebie, machajc lekko rk i mwic wesoo: - Chod tutaj. Pijak podszed do niego, stawiajc wielkie kroki i rzek zaczepnie: - Dlaczego, do diaba, miabym z tob rozmawia? - Tymczasem Terry gotw by skoczy na awanturnika, gdyby ten wykona najmniejszy gwatowny ruch. - Co pie? - spyta staruszek, patrzc promiennie na pijaka. - Sake, ale to nie twj zakichany interes - wrzasn tamten. - O, to cudownie, wprost cudownie - odpar ciepym tonem staruszek. - Widzisz, ja te lubi sake. Co wieczr ja i moja ona... ma siedemdziesit sze lat, wiesz... podgrzewamy sobie buteleczk sake, idziemy z ni do ogrodu i siadamy na starej drewnianej aweczce... - Potem zacz mwi o liwie na podwrku, swoim ogrdku i przyjemnoci picia wieczorem sake. W miar opowieci twarz pijaka zacza adnie, jego zacinite pici rozluniy si. - Taa... ja te lubi liwy... - powiedzia cichym gosem. - No tak - odpar staruszek wesoo - i jestem pewien, e masz cudown on. - Nie - odpar pijany. - Moja ona nie yje... - I kajc, zacz smutn opowie o utracie ony, domu, pracy i o tym, e wstyd mu samego siebie.
15 Opowie Terryego Dobsona przytaczam za pozwoleniem zarzdu dbr Dobsona. Przytaczaj j rwnie Ram Dass i Paul Gorman w: How Can I Help? New York: Alfred A. Knopf, 1985, s. 167 - 71.
116
Daniel Goleman
Pocig zatrzyma si wkrtce na stacji Terryego. Wysiadajc, odwrci si jeszcze w sam por, aby usysze, jak staruszek zaprasza pijaka, aby usiad obok niego i opowiedzia mu ca swoj histori, i zobaczy jak tamten pada na siedzenie i kryje gow w objciach staruszka. To wanie jest doskonao emocjonalna.
117
Daniel Goleman
Cz III
INTELIGENCJA EMOCJONALNA STOSOWANA

118
Daniel Goleman
Rozdzia IX Bliscy wrogowie

ZDOLNO DO MIOCI I ZDOLNOC DO PRACY, powiedzia kiedy Zygmunt Freud swemu uczniowi, Erikowi Eriksonowi, oznacza pen dojrzao. Jeli to prawda, dojrzaoci zagraa w naszych czasach powane niebezpieczestwo - utrzymujce si obecnie tendencje odrodkowe w sferze ycia maeskiego i rozwody sprawiaj, e inteligencja emocjonalna staje si waniejsza ni kiedykolwiek dotd. Wemy wskaniki rozwodw. Roczny wskanik rozwodw mniej wicej si ustabilizowa. Mona jednak na te wskaniki spojrze take z innej strony i wida wwczas, e wykazuj one niebezpieczn tendencj wzrostow; ot coraz bardziej zwiksza si prawdopodobiestwo, e nowo zawierane maestwa skocz si rozwodem. Chocia roczny wskanik rozwodw przesta pi si w gr, to ryzyko rozwodu przesuno si w stron nowoecw. Wida to wyranie, kiedy porwna si wskaniki rozwodw maestw zawieranych w poszczeglnych latach. I tak rozwodem zakoczyo si okoo 10 procent maestw zawartych w roku 1890, okoo 18 procent maestw zawartych w roku 1920 i 30 procent maestw z roku 1950. Szanse pozostania razem albo rozejcia si par, ktre pobray si w roku 1970, wynosz p na p. Natomiast dla osb, ktre wstpiy w zwizek maeski w roku 1990, prawdopodobiestwo rozwodu obliczono na przyprawiajce o zawrt gowy 67 procent!1 Jeli szacunki te oka si prawdziwe, to tylko trzy na dziesi osb, ktre pobray si w tym okresie, mog liczy na przetrwanie maestwa. Mona by dowodzi, e wzrost ten jest w duej mierze spowodowany nie tyle pogarszaniem si inteligencji emocjonalnej, ile staym zmniejszaniem si naciskw spoecznych - zanikiem zej aury otaczajcej osoby rozwiedzione czy malejc zalenoci ekonomiczn on od mw - ktre to czynniki zapewniay dawniej trwao najgorszym nawet zwizkom. Jeli jednak presja spoeczna nie jest ju spoiwem utrzymujcym maonkw razem, to tym waniejsze staj si wizi emocjonalne midzy nimi, jeli zwizek ma przetrwa. Te wizy midzy mem i on oraz emocjonalne nieprawidowoci i wady, ktre mog doprowadzi do ich rozerwania - zostay w ostatnich latach przeanalizowane z nieznan dotd precyzj. Chyba najwikszego przeomu w zrozumieniu, co czy maonkw, a co ich rozdziela, prowadzc do rozbicia maestwa, dokonano, stosujc wyrafinowane metody pomiaru reakcji fizjologicznych, ktre umoliwiaj ledzenie emocjonalnych niuansw wzajemnych stosunkw pary maeskiej chwila po chwili. Naukowcy mog teraz wykrywa niewidzialne dla oka przypywy adrenaliny u ma, skoki jego cinienia krwi i obserwowa ulotne, ale wiele mwice mikroemocje odbijajce si na twarzy ony. Te reakcje biologiczne ujawniaj ukryty biologiczny podtekst kopotw danej pary, krytyczny poziom rzeczywistoci emocjonalnej, normalnie
1 Jest wiele sposobw obliczania wskanika rozwodw, a wynik oblicze okrelaj zastosowane w nich metody statystyczne. Niektre metody pokazuj, e wskanik ten wzrs do okoo 50 procent w okresie szczytowym, a potem nieco spad. Kiedy za podstaw oblicze przyjmuje si ogln liczb rozwodw w danym roku, to wida, e ich wskanik by najwyszy w latach osiemdziesitych. Jednak dane, ktre tu przytaczam, wynikaj z zastosowania innej metody. Nie bierze si tu pod uwag liczby rozwodw przeprowadzonych w danym roku, ale stopie prawdopodobiestwa, e para osb pobierajcych si w danym roku rozwiedzie si. Dane statystyczne uzyskane t metod ukazuj, e od stu lat wskanik rozwodw stale ronie. Wicej szczegw znale mona w: John Gottman, What Predicts Divorce The Relationship Between Marital Processes and Marital Outcomes, Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, Inc., 1993.
119
Daniel Goleman
niedostrzegalny dla maonkw albo lekcewaony przez nich. Metody te obnaaj siy emocjonalne, ktre spajaj maestwo albo niszcz je. Nieprawidowoci w funkcjonowaniu maestwa maj pocztek w rnicach midzy wiatami emocjonalnymi dziewczt i chopcw. Jego i jej obraz maestwa. Korzenie tkwice w dziecistwie Kiedy niedawno wchodziem wieczorem do restauracji, z jej drzwi wyszed wielkimi krokami mody mczyzna z ponurym, zacitym wyrazem twarzy. Za nim wybiega rwnie moda kobieta, bijc go piciami po plecach i wrzeszczc: Niech ci szlag! Wracaj tu i bd dla mnie miy! To przejmujce, wewntrznie sprzeczne wezwanie do powrotu ukazuje w skondensowanej formie schemat, ktry najczciej wystpuje w maestwach przeywajcych kopoty: ona chce bliskoci, a on si wycofuje. Terapeuci zajmujcy si usuwaniem problemw maeskich ju dawno zauwayli, e zanim jaka para trafi do poradni maeskiej, jej stosunki zaczynaj si ukada wedug wzoru: zaangaowanie - wycofanie si, przy czym on skary si na jej nierozsdne dania i wybuchy, a ona rozpacza nad jego obojtnym traktowaniem tego, co ona mwi. Ten pat maeski odzwierciedla fakt, e w istocie rzeczy w maestwie istniej dwie odmienne rzeczywistoci emocjonalne - jego i jej. Korzeni tych rnic emocjonalnych, mimo i czciowo mog by one zdeterminowane biologicznie, szuka naley w dziecistwie, w odmiennych wiatach emocjonalnych zamieszkiwanych przez podrastajcych chopcw i dziewczynki. Istnieje bogaty materia badawczy dotyczcy tych dwch oddzielnych wiatw. Bariery midzy nimi umacniaj nie tylko odmienne gry i zabawy, ale take obawa maych dzieci, by nie posdzono ich o to, e maj dziewczyn czy chopaka.2 W badaniach na temat dziecicych przyjani stwierdzono, e zgodnie z tym, co mwi trzyletnie dzieci, poowa ich przyjaci jest pci odmiennej, u piciolatkw przedstawiciele drugiej pci stanowi 20 procent przyjaci, natomiast w wieku siedmiu lat prawie aden chopiec czy dziewczynka nie przyjani si z kim nalecym do pci przeciwnej.3 Te oddzielne wiaty spoeczne zachodz na siebie w niewielkim stopniu a do czasu, gdy nastolatki zaczynaj umawia si na randki. Nim wszake do tego dojdzie, chopcy i dziewczynki ucz si zupenie odmiennych rzeczy o radzeniu sobie z emocjami. Rodzice czciej rozmawiaj o emocjach - z wyjtkiem zoci - z crkami ni z synami.4 Dziewczta otrzymuj wicej informacji o emocjach ni chopcy; ukadajc historyjki, opowiadane dzieciom w wieku przedszkolnym, rodzice uywaj wicej odnoszcych si do emocji sw, jeli maj rozmawia z crkami; matki bawice si z niemowltami ukazuj crkom wikszy wachlarz emocji ni synom. Kiedy rozmawiaj ze swymi crkami o emocjach, opowiadaj im bardziej szczegowo ni synom o samych stanach emocjonalnych, chocia w rozmowach z synami zajmuj si bardziej szczegowo (traktujc to prawdopodobnie jako opowieci ostrzegawcze) przyczynami i skutkami takich emocji jak zo. Leslie Brody i Judith Hall, ktrzy podsumowali badania rnic w emocjach midzy obu pciami, twierdz, e poniewa dziewczynki opanowuj umiejtnoci jzykowe wczeniej ni chopcy, maj wiksze dowiadczenie i wpraw w artykuowaniu swoich emocji, co zastpuje im np. wszczynanie bjek, natomiast chopcy, dla ktrych werbalizacja afektw pozbawiona jest
2 Eleanor Maccoby, C.N. Jacklin, Gender Segregation in Childhood w: H. Reese (red.), Advances in Child Development and Behavior, New York: Academic Press, 1987. 3 John Gottman, Same and Cross Sex Friendshi in Youn Children, w: J. Gottman, J. Parker (red.), Conversation of Friends, New York: Cambridge University Press, 1986. 4 Spostrzeenia te oraz podane niej podsumowanie rnic midzy pciami w zakresie socjalizacji emocji opieraj si na znakomitym przegldzie tych zagadnie w: Leslie R. Brody, Judith A. Hall, Gender and Emotion, w: Michael Lewis, Jeannette Haviland (red.), Handbook of Emotions, New York: Guilford Press,1993.
120
Daniel Goleman
wielkiego znaczenia, mog by w znacznej mierze niewiadomi stanw emocjonalnych, zarwno wasnych, jak i innych osb.5 W wieku dziesiciu lat nieskrywan agresj i skonno do otwartej konfrontacji w chwilach zoci przejawia ten sam procent dziewczt i chopcw. Jednak ju trzy lata pniej pojawia si znaczca rnica midzy obu pciami - dziewczta opanowuj lepiej ni chopcy takie wyrafinowane metody agresji, jak ostracyzm, zoliwe plotki i zemsta porednia. Chopcy, oglnie biorc, nadal d po prostu do konfrontacji, kiedy ogarnie ich zo, nie mylc o bardziej zakamuflowanych metodach ataku.6 Jest to tylko jeden z wielu przykadw wiadczcych o tym, e chopcy - a pniej mczyni - wykazuj mniejsz orientacj w zakamarkach ycia emocjonalnego. Kiedy dziewczta bawi si razem, to robi to w maych, zytych grupkach, kadc nacisk na minimalizowanie wrogoci czy niechci i jak najwiksz wspprac, natomiast chopcy preferuj gry w duych grupach, uwypuklajc wspzawodnictwo. Zasadnicz rnic mona zaobserwowa wtedy, kiedy gra lub zabawa zostanie przerwana przez kogo, kto si potuk lub zrani. Jeli chopiec, ktremu co si stao, wpada w przygnbienie albo wybucha paczem, to pozostali oczekuj, e usunie si na bok i przestanie rycze, eby zabawa moga toczy si dalej. Jeli to samo zdarzy si w grupie bawicych si dziewczynek, to zabawa ustaje, a wszystkie dziewczynki zbieraj si wok tej, ktra pacze, aby jej pomc. Ta rnica midzy bawicymi si dziewcztami i chopcami ukazuje w skondensowanej formie to, na co wskazuje Carol Gilligan z Harvardu jako na podstawow odmienno midzy zachowaniami przedstawicieli obu pci: chopcy szczyc si wynios niezalenoci i autonomi, natomiast dziewczta postrzegaj si jako cz skomplikowanego ukadu powiza. Dlatego te chopcy traktuj jako zagroenie wszystko, co mogoby zmniejszy ich niezaleno, dziewczta natomiast bardziej obawiaj si pkni w stosunkach czcych je z koleankami. Te odmienne punkty widzenia oznaczaj - jak wykazaa to w ksice You Just Dont Understand [Po prostu nie rozumiesz] Deborah Tannen - e mczyni i kobiety oczekuj czego zupenie innego od rozmowy: mczyni zadowoleni s, mogc rozmawia o rzeczach, podczas gdy kobiety szukaj wizi emocjonalnych. Krtko mwic, te kontrasty w edukacji emocjonalnej ksztatuj zupenie odmienne umiejtnoci dziewczta nabieraj biegoci w odczytywaniu zarwno werbalnych, jak i niewerbalnych sygnaw w wyraaniu i komunikowaniu swoich uczu a chopcy nabieraj wprawy w minimalizowaniu emocji zwizanych z podatnoci na zranienie, win, strachem i blem.7 Literatura naukowa dostarcza silnych dowodw na istnienie tych rnych postaw. Setki bada wykazay na przykad, e przecitnie biorc, kobiety s bardziej empatyczne ni mczyni, przynajmniej jeli mierzy to ich zdolnoci do odczytywania czyich nie ujawnionych wprost emocji z wyrazu twarzy, tonu gosu i innych oznak niewerbalnych. Podobnie, na og atwiej jest odczyta uczucia z twarzy kobiety ni z twarzy mczyzny; jakkolwiek nie ma adnych rnic w ekspresyjnoci mimiki maych chopcw i dziewczt, to w miar przechodzenia do coraz wyszych klas szkoy podstawowej twarze chopcw zaczynaj coraz sabiej, a twarze dziewczt coraz mocniej odzwierciedla nurtujce ich emocje. Moe to by czciowo odbiciem innej wanej rnicy, a mianowicie tego, e kobiety, przecitnie biorc, dowiadczaj caego zakresu emocji
5 Brod i Hall, Gender and Emotion, s. 456. 6 Robert B. Cairns, Beverly D. Cairns, Lifelines and Risks, New York: Cambridge University Press, 1994. 7 Brod i Hall, Gender and Emotion, s 454.
121
Daniel Goleman
bardziej intensywnie i ywioowo ni mczyni; w tym sensie kobiety s bardziej emocjonalne ni mczyni.8 Wszystko to oznacza, e kobiety zazwyczaj wstpuj w zwizek maeski, bdc przygotowane do roli menedera emocji, podczas gdy mczyni, zawierajc maestwo, nie doceniaj znaczenia tego zadania dla przetrwania zwizku. I faktycznie, jak wykazay badania 264 maestw, najwaniejszym dla kobiet - ale nie dla mczyzn - elementem zadowolenia ze zwizku maeskiego byo poczucie, e midzy nimi a ich mami istnieje dobre porozumienie.9 Ted Huston, psycholog z Uniwersytetu Teksaskiego, ktry dokadnie bada te pary, zauwaa: Dla on intymno oznacza rozmawianie o rnych sprawach, szczeglnie o samym maestwie. Mczyni, oglnie biorc, nie rozumiej, czego chc od nich ich ony. Mwi: Chc robi z ni wsplnie konkretne rzeczy, a ona chce tylko gada. W okresie zalotw, stwierdzi Huston, mczyni wykazuj wiksz gotowo i ochot do rozmw, ktre zaspokajaj pragnienie zayoci ich przyszych on. Po lubie - zwaszcza w bardziej tradycyjnych maestwach - i powicaj coraz mniej czasu na takie rozmowy, a poczucie bliskoci daje im po prostu raczej wsplne dziaanie, na przykad praca w ogrodzie, ni rozmowy. Moe to czciowo wynika z faktu, e jeli w ogle zastanawiaj si nad stanem swego maestwa, to maj o nim opini przypominajc nieco stosunek do ycia Pollyanny, podczas gdy ony koncentruj si na sprawach kopotliwych. Badania wskazuj, e mczyni maj bardziej rowy ni ich ony obraz niemal wszystkiego w swoich maestwie - stosunkw seksualnych, finansw, stosunkw z rodzin, tego, z jak uwag wysuchuj si wzajemnie, jak due znaczenie maj ich wady i tak dalej.10 ony na og czciej wylewaj swoje ale ni ich mowie, szczeglnie w nieudanych maestwach. Poczmy rowe kolory, w jakich mczyznom jawi si wasny zwizek, z ich niechci do konfrontacji emocjonalnych, a stanie si jasne, dlaczego ony tak czsto skar si, e mowie staraj si wykrci z rozmw o kopotliwych sprawach w maestwie. (Oczywicie, to uoglnienie nie dotyczy kadego przypadku; znajomy psychiatra narzeka, e jego ona niechtnie rozmawia o ich stosunkach emocjonalnych i e to on zawsze jest stron, ktra porusza te sprawy.) Ociganie, z jakim mczyni poruszaj problemy maeskie, wie si niewtpliwie z ich wzgldnym brakiem umiejtnoci odczytywania emocji z wyrazu twarzy. Kobiety s o wiele bardziej wyczulone na wyraz smutku na twarzy mczyzny ni odwrotnie.11 A zatem po to, by mczyzna w ogle dostrzeg jej uczucia, nie mwic ju o tym, by zapyta, dlaczego jest przygnbiona, kobieta musi by pogrona w naprawd gbokim smutku. Zwamy, jakie konsekwencje ma to emocjonalne zrnicowanie midzy pciami w radzeniu sobie z rozlicznymi wzajemnymi pretensjami i nieporozumieniami, do ktrych nieuchronnie dochodzi w kadym intymnym zwizku. W istocie rzeczy czynnikami spajajcymi czy rozbijajcymi maestwo nie s wcale konkretne sprawy, takie jak czstotliwo stosunkw seksualnych, sposoby karania dzieci czy wysoko oszczdnoci i dugw, ktre mog nie pozwala obojgu spa spokojnie. Wikszy wpyw na losy zwizku ma raczej sposb, w jaki dyskutuj o takich bolesnych sprawach. Kluczem dla przetrwania maestwa jest po prostu dojcie do porozumienia, jak objawia swoj niezgod; mczyni i kobiety musz przezwycia wrodzone
8 Odkrycia dotyczce rnic pciowych w sferze emocji omwione s w: Brod i Hall, Gender and Emotion 9 O znaczeniu, jakie ma dla kobiet rozmowa, pisz Mark H. Davis, H. Alan Oathout, Maintenance of Satisfaction in Romantic Relationships: Empathy and Relational Competence, Journal of Personality and Social Psychology 53, 2 (1987), s. 397 - 410. 10 Robert J. Sternberg, Triangulating Love: Robert Sternberg, Michael Barnes (red.), The Psychology of Love, New Haven: Yale University Press, 1988. 11 Badania te prowadzi Ruben C. Gur z Wydziau Medycznego Uniwersytetu Pensylwaskiego.
122
Daniel Goleman
rnice midzy pciami, aby mc konstruktywnie rozmawia o swoich emocjach. Maonkowie, ktrym nie uda si tego osign, naraeni s na ryzyko znalezienia si po dwch stronach emocjonalnej przepaci, co ostatecznie moe zniszczy zwizek. Jak si wkrtce przekonamy, prawdopodobiestwo powstania takiej przepaci jest szczeglnie due, jeli jedno z maonkw lub oboje maj jakie braki w inteligencji emocjonalnej. Linie podziaw maeskich Fred: Odebraa moje ubranie z pralni chemicznej ? Inrid: (Przedrzeniajc go) Odebraa moje ubranie z pralni chemicznej. Sam sobie odbieraj swoje cholerne ubranie. Co to, jestem twoj suc? Fred: Oczywicie, e nie. Gdyby bya suc, to przynajmniej umiaaby wyczyci ubranie. Gdyby by to dialog z komedii sytuacyjnej, mgby brzmie zabawnie. Ale do tej wymiany uszczypliwoci doszo midzy maonkami z krwi i koci, ktrzy (co chyba nie jest zaskoczeniem rozwiedli si w par lat pniej.12 Rozmowa ta odbya si w laboratorium kierowanym przez Johna Gottmana, psychologa z Uniwersytetu Waszyngtoskiego, ktry podda najbardziej chyba drobiazgowej analizie spoiwo emocjonalne wice partnerw i rce uczucia, ktre mog zniszczy ich zwizek.13 W jego laboratorium rejestruje si na tamach magnetowidowych rozmowy maonkw, ktre nastpnie analizuje si szczegowo, aby odkry wchodzce w gr podziemne prdy emocjonalne. To sporzdzanie mapy linii podziaw maeskich, ktre mog doprowadzi do rozwodu, dostarcza przekonujcych dowodw na kluczow dla przetrwania maestwa rol inteligencji emocjonalnej. Przez ostatnich dwadziecia lat Gottman ledzi wzloty i upadki ponad dwustu par maeskich, z ktrych cz bya tu po lubie, a cz ya razem od kilkudziesiciu lat. Gottman sporzdzi tak precyzyjn map emocjonalnej ekologii maestwa, e w jednym z eksperymentw przewidzia z dziewidziesicioczteroprocentow dokadnoci; ktre z par ogldanych w jego laboratorium (takich jak cytowani na wstpie rozdziau Fred i Ingrid) rozwiod si w cigu najbliszych trzech lat! Jest to precyzja nie spotykana dotd w badaniach nad maestwami. Dua niezawodno analiz Gottmana jest wynikiem starannie opracowanej metody i sumiennie prowadzonych bada. Kiedy maonkowie rozmawiaj ze sob, czujniki rejestruj najmniejsze nawet zmiany w ich fizjologii, a dokonywana co sekund analiza wyrazu ich twarzy (w ktrej wykorzystuje si stworzony przez Paula Ekmana system odczytywania emocji) pozwala na wykrycie najbardziej ulotnych i subtelnych odcieni odczuwanych przez nich emocji. Po zakoczeniu rozmowy kade z maonkw przychodzi indywidualnie do laboratorium, oglda nagranie sesji na tamie wideo i opowiada o swych ukrytych mylach podczas najgortszych momentw dyskusji. W efekcie powstaje co w rodzaju zdjcia rentgenowskiego emocji danej pary. Wczesnym sygnaem ostrzegajcym, e maestwo jest w niebezpieczestwie - stwierdza Gottman - s ostre uwagi krytyczne. W zdrowym maestwie m i ona mog swobodnie wygarn sobie, co im ley na wtrobie. Jednak pod wpywem zoci zbyt czsto wyraa si pretensje w sposb destrukcyjny, robic zoliwe uwagi na temat charakteru maestwa. Na przykad, Pamela i Tom wybrali si z crk na zakupy. Pamela posza z crk do sklepu
12 Rozmow Freda i Ingrid cytuje Gottman, What Predicts Divorce, s. 84. 13 Badania Johna Gottmana i jego wsppracownikw z Uniwersytetu Waszyngtoskiego opisane s bardziej szczegowo w dwch ksikach: John Gottman, Why Marriages Succeed or Fail, New York: Simon and Schuster, 1994 oraz What Predicts Divorce.
123
Daniel Goleman
obuwniczego, a Tom do ksigarni. Umwili si, e za godzin spotkaj si przed poczt, a potem pjd do kina na seans przedpoudniowy. Pamela przysza punktualnie, ale Toma nie byo nigdzie wida. - Gdzie on si podziewa? Film zaczyna si za dziesi minut - powiedziaa do crki. - Jeli jest tylko jaka moliwo, eby co zepsu, to twj ojciec na pewno z niej skorzysta. Kiedy dziesi minut pniej pojawi si Tom, promieniejc z radoci, poniewa spotka przyjaciela, i przepraszajc za spnienie, Pamela rzeka z sarkazmem: - Nic si nie stao. Dao to nam okazj do porozmawiania o twojej zadziwiajcej zdolnoci do psucia wszystkiego, co zaplanujemy. Jeste bezmylnym egoist! Sowa Pameli s czym wicej ni skarg; jest to atak na charakter Toma, krytyka osoby, nie zachowania. W rzeczywistoci Tom przeprosi przecie za spnienie, a jednak Pamela nazywa go bezmylnym egoist. Chwile, kiedy al do partnera z powodu czego, co zrobi, przybiera zamiast krytyki jego czynu form ataku na niego, zdarzaj si w yciu wikszoci maestw. Jednak takie zoliwe docinki, ktrych celem staj si rzeczywiste lub wyimaginowane wady charakteru maonka, maj duo bardziej szkodliwy wpyw emocjonalny ni wywaone i rozsdne uwagi krytyczne. A do takich napaci, co chyba atwo zrozumie, dochodzi najczciej wwczas, kiedy m czy ona maj wraenie, e ich skargi i wymwki s ignorowane albo puszczane mimo uszu. Rnice midzy wymwkami a krytyk osoby maonka s proste. Czynic mowi wymwki, ona stwierdza, co konkretnie j denerwuje i krytykuje nie jego, ale jego dziaanie, mwic, jaki wpyw ma ono na jej samopoczucie: Kiedy zapomniae odebra moje ubranie z pralni to poczuam si tak, jakbym ci w ogle nie obchodzia. Wykazuje w ten sposb inteligencj emocjonaln: jest pozytywnie pewna siebie (asertywna), a nie wojownicza czy bierna. Natomiast podczas krytyki osoby ma al z tego konkretnego powodu staje si punktem wyjcia do frontalnego ataku na niego: Zawsze mylisz tylko o sobie. To kolejny dowd, e nie mog na tobie polega. Ten rodzaj krytyki sprawia, e osoba, ktra jest jej przedmiotem, czuje si upokorzona, niepenowartociowa, nielubiana i potpiana, co w sumie skoni j raczej do przyjcia postawy obronnej ni do podjcia dziaa naprawczych. Taka reakcja staje si jeszcze bardziej prawdopodobna, jeli krytyka podszyta jest pogard, bdc szczeglnie destrukcyjn emocj. Pogarda atwo docza si do zoci; zazwyczaj okazujemy j nie tylko sowami, ale rwnie tonem gosu i odpowiednim wyrazem twarzy. Jej najbardziej ewidentnym wyrazem jest, oczywicie, szyderstwo lub zniewaga - sowa takie jak: dure, suka, wymoczek. Rwnie obraliwy jest jzyk ciaa, szczeglnie pogardliwy umiech albo skrzywienie ust, ktre s stosowanymi na caym wiecie sygnaami odrazy, czy te wywracanie oczu, odpowiadajce sowom: O rany! Wyraz pogardy na twarzy wywouje skurczenie si minia, ktry przesuwa kciki ust w bok (zazwyczaj w lewo), podczas gdy oczy zwracaj si ku grze. Kiedy grymas taki pojawia si na twarzy jednego z maonkw, to drugie z nich odczuwa - w ramach tej niemej wymiany uczu wzrost liczby uderze serca o dwa lub trzy na minut. Ta milczca rozmowa zbiera grone niwo; Gottman stwierdzi, e jeli m regularnie okazuje onie pogard, to staje si ona bardziej podatna na rne choroby, od czstych gryp i przezibie, po infekcje pcherza, jak rwnie zaburzenia odkowo-jelitowe. A kiedy, cztery lub wicej razy podczas pitnastominutowej rozmowy, twarz ony wyraa odraz, blisk krewn pogardy, to jest to cicha oznaka wiadczca o tym, e w cigu najbliszych czterech lat maestwo prawdopodobnie si rozpadnie.
124
Daniel Goleman
Oczywicie sporadyczna manifestacja pogardy czy odrazy nie zniszczy maestwa. Takie emocjonalne przytyki mona raczej porwna do czynnikw zwikszajcych ryzyko wystpienia choroby serca, takich jak palenie czy wysoki poziom cholesterolu; im czciej i duej wystpuj, tym wiksze stwarzaj niebezpieczestwo. Kady z nich zapowiada pojawianie si nastpnego, a ich potgowanie si wytycza drog do rozwodu. Ustawiczne krytykowanie, pogarda lub odraza s znakami ostrzegajcymi przed niebezpieczestwem, poniewa wskazuj, e m lub ona dokonali ju cichej oceny partnera, ktra wypada na jego niekorzy. W jego czy jej mylach maonek jest przedmiotem staego potpienia. Takie negatywne i wrogie myli prowadz w naturalny sposb do ataku, ktry zmusza drug stron do przyjcia postawy obronnej, kontrataku czy akcji odwetowej. Sposb odpowiedzi maonka na atak wyznaczaj dwa bieguny reakcji: walcz albo uciekaj. Najbardziej oczywistym zachowaniem w takiej sytuacji jest przeciwstawienie si - peen zoci kontratak. Zazwyczaj koczy si to obustronnym wykrzykiwaniem zniewag i obelg, bezowocn ktni. Jednak reakcja alternatywna moe okaza si jeszcze bardziej zgubna, szczeglnie kiedy ucieczka staje si wycofaniem za mur milczenia. Otoczenie si murem milczenia jest ostatecznym rodkiem obrony. Osoba, ktra ucieka si do tej metody, staje si obojtna; unika rozmowy, odpowiadajc na wszystko kamiennym wyrazem twarzy i milczeniem. Milczenie to jest jednak bardzo wymowne - oznacza co w rodzaju poczenia lodowatego dystansu, wyszoci i wstrtu. Mur milczenia wyrasta gwnie w maestwach, ktre brn w tarapaty; w 85 procentach przypadkw to m odgradza si murem milczenia w reakcji na zachowania ony, ktra atakuje go, krytykujc i okazujc mu pogard.14 Jeli odgradzanie si murem milczenia wejdzie maonkowi w nawyk, ma katastrofalny wpyw na zdrowie zwizku, poniewa przekrela wszelkie moliwoci zaagodzenia i usunicia nieporozumie. Toksyczne myli Dzieci wrzeszcz i haasuj i Martina, ich ojca, zaczyna to drani. Zwraca si do ony, Melanie, ostrym tonem: - Kochanie, nie uwaasz, e dzieciaki mogyby si troch uciszy? Mwic to, myli: Za bardzo pobaa dzieciom. W reakcji na jego irytacj Melanie ogarnia fala zoci. Jej twarz teje, brwi cigaj si i marszcz. Odpowiada mowi: Dzieci dobrze si bawi. Zreszt i tak zaraz pjd spa. Mwic to, myli: Znowu zaczyna; stale mu co przeszkadza. Martin jest ju wyranie wcieky. Pochyla si gronie ku onie, zaciska pici i mwi podniesionym gosem: - Mam je pooy spa? Myli w tym czasie: We wszystkim mi si przeciwstawia. Lepiej sam si za nie wezm. Melanie, przestraszona nagle jego wciekoci, mwi pokornym tonem: - Nie, zaraz je sama poo. Przez gow przebiegaj jej tymczasem takie myli: Traci panowanie nad sob. Moe zrobi im krzywd. Lepiej si poddam.
14 Gottman, What Predicts Divorce.
125
Daniel Goleman
Te rwnolege rozmowy - gon i cich - przytacza Aaron Beck, twrca terapii kognitywnej, jako przykady mylenia, ktre mog zatru maestwo.15 Prawdziw, emocjonaln wymian zda midzy Melanie i Martinem ksztatuj ich myli, ktre z kolei zdeterminowane s przez inn, gbsz warstw procesw mylowych, nazwanych przez Becka mylami automatycznymi. Te ostatnie s ulotnymi, pojawiajcymi si jakby w tle i najczciej nie uwiadamianymi sobie przez nas, ale odzwierciedlajcymi nasze najgbsze postawy emocjonalne przekonaniami na temat nas samych i innych, szczeglnie bliskich nam, osb.* U Melanie t ukryt w tle myl jest: On zawsze terroryzuje mnie swoj zoci. Zasadnicz automatyczn myl Martina mona by natomiast wyrazi takimi oto sowami: Ona nie ma prawa tak mnie traktowa. Melanie czuje si w swym maestwie niewinn ofiar, a Martin odczuwa suszne oburzenie z powodu tego, co odbiera jako niesprawiedliwe traktowanie. Myli o tym, e jest si Bogu ducha winn ofiar albo umacniajce w susznym oburzeniu typowe s dla maestw dysfunkcjonalnych, w ktrych partnerzy stale podsycaj swj gniew i rani si.16 Kiedy takie niepokojce myli stan si automatyczne, to zaczynaj si same potwierdza: m, ktry uwaa, e ona go tyranizuje, obserwuje bacznie wszystkie jej zachowania, szukajc najmniejszej choby oznaki wiadczcej o tym, e ma racj, ignorujc albo odrzucajc kady akt uprzejmoci czy dobroci z jej strony, ktry obalaby lub podawa w wtpliwo ten pogld. Myli te maj przemony wpyw na nasz ukad nerwowy - stawiaj go w stan pogotowia. Gdy tylko automatyczna myl ma wyzwoli reakcj porwania emocjonalnego, to wydobywa on bez trudu z zakamarkw pamici wspomnienia o wszelkich doznanych od ony krzywdach i rozpamituje sposoby tyranizowania go, nie przypominajc sobie, eby chocia raz w cigu caego ich wsplnego poycia zrobia co, co zadaoby kam jego opinii, i jest niewinn ofiar. Stawia to jego on na z gry przegranej pozycji - nawet te jej dziaania, ktre podejmuje specjalnie po to, aby sprawi mu przyjemno, jawi mu si w negatywnym wietle i s przez niego odrzucane jako nieudane prby zaprzeczenia, i jest tylko i wycznie tyranem. Partnerzy, ktrzy wolni s od takich wywoujcych alarm ukadu nerwowego myli, mog tworzy sobie bardziej yczliwe dla drugiej strony interpretacje jej zachowa w podobnych sytuacjach, dziki czemu rzadziej dochodzi u nich do porwania emocjonalnego, a jeli ju dojdzie, to szybciej odzyskuj rwnowag. Myli, ktre utrzymuj albo agodz nieprzyjemne napicie, biegn torem bardzo podobnym do naszkicowanego przez Martina Seligmana (patrz s.147 -149) schematu pogldw pesymistycznych i optymistycznych. Wedle pogldu pesymistycznego maonek ma wad, ktrej nie da si usun, ktra zatem bdzie sta przyczyn niedoli: On jest samolubny i zajty tylko sob; tak go wychowano i taki bdzie zawsze; oczekuje, e bd skakaa koo niego i traktuje mnie jak psa; nie dba ani troch o to, jak si czuj. Przeciwstawny temu pogld optymistyczny mona by wyrazi mniej wicej tak: Za duo teraz ode mnie wymaga, ale przedtem by troskliwy, wic moe jest w zym nastroju - zastanawiam si, czy nie ma jakich kopotw w pracy. Pogld ten nie spisuje ma (ani maestwa) na straty, bowiem sytuacja nie przedstawia si tu jako beznadziejna i nie do naprawienia. Przeciwnie - jawi si jako wynik chwilowego zego nastroju wywoanego okolicznociami, ktre mona zmieni. Pierwsza postawa prowadzi do staego przygnbienia, druga daje pocieszenie.
15 Aaron Beck, Love is Never Enough, New York: Harper and Row, 1988, s. 145 - 46. [Polski przekad pt. Mio nie wystarczy, Media Rodzina of Pozna, 1996]. * Polski przekad ksiki A. Becka, pt. Mio nie wystarczy, ukaza si w 1996 roku nakadem wydawnictwa Media Rodzina of Pozna. 16 Gottman, What Predicts Divorce.
126
Daniel Goleman
Maonkowie, ktrzy przyjmuj postaw pesymistyczn, s nadzwyczaj podatni na porwania emocjonalne; zoci ich, sprawia im bl i drczy na inne sposoby to, co robi ich ony czy mowie, a kiedy ju dojdzie do porwania, to przez dugi czas nie mog si z tego otrzsn. Oczywicie zy nastrj i pesymistyczna postawa sprawiaj, e jest bardzo prawdopodobne, i w konfrontacji z partnerem uciekn si do bezwzgldnego krytykowania go i okazywania mu pogardy, co z kolei zwiksza prawdopodobiestwo przyjcia przez niego taktyki obronnej i otoczenia si murem milczenia. Najbardziej chyba jadowite spord takich toksycznych myli spotka mona u mw, ktrzy posuwaj si do agresji fizycznej wobec on. Badania agresywnie zachowujcych si mw prowadzone przez psychologw z Uniwersytetu Indiany wykazay, e myl oni w sposb charakterystyczny dla szukajcych zaczepki osikw z boiska szkolnego: dopatruj si zych intencji nawet w neutralnych dziaaniach swych on i traktuj te bdne interpretacje jako usprawiedliwianie swoich aktw przemocy (mczyni wykazujcy agresj seksualn wobec kobiet, z ktrymi si umawiaj, przyjmuj podobn postaw, traktujc je podejrzliwie i lekcewac ich sprzeciwy).17 Jak wykazalimy w rozdziale VII, mczyni tacy s wyjtkowo uczuleni na wszelkie przejawy tego, co postrzegaj jako lekcewaenie, odrzucenie czy publiczne omieszanie ich przez ony. A oto typowa sytuacja, ktra wyzwala u bijcych ony mw myli usprawiedliwiajce ich postpowanie: Jeste na spotkaniu towarzyskim i widzisz, e ona od p godziny rozmawia, miejc si przy tym czsto, z tym samym atrakcyjnym mczyzn. Wydaje si, e on z ni flirtuje. Kiedy tacy mczyni spostrzegaj, e ona robi co, co moe sugerowa odtrcenie lub porzucenie, reaguj na to oburzeniem i wciekoci. Przypuszczalnie pojawiaj si wtedy u nich myli automatyczne typu: Ona chce mnie rzuci, zapocztkowujce porwanie emocjonalne, w ktrym to stanie reaguj impulsywnie, a ich reakcje behawioralne s jak okrelaj to badacze - niewaciwe - co w tym wypadku oznacza e zaczynaj stosowa przemoc.18 Zatopienie. Pogranie si maestwa Ostatecznym rezultatem tych przygnbiajcych i wywoujcych niepokj postaw jest permanentny kryzys, poniewa wyzwalaj one czste porwania emocjonalne i sprawiaj, e ciko jest pozby si wywoywanego przez nie blu i wciekoci. Gottman uywa trafnego terminu zatopienie na okrelenie takiej podatnoci na czste kryzysy emocjonalne; zatopionych mw i ony tak przygniata negatywny stosunek do nich ich maonkw i wasne reakcje na te negatywne postawy, e grzzn w strasznych, niekontrolowanych uczuciach. Osoby w tym stanie nie potrafi przyjmowa wypowiedzi swych maonkw bez znieksztace ani trzewo na nie reagowa; trudno im zapanowa nad mylami, a ich reakcje s prymitywne. Chc po prostu przerwa to wszystko, uciec albo - czasami - odda cios. Zatopienie jest samoutrwalajcym si porwaniem emocjonalnym. U niektrych osb prg powstrzymujcy emocje, ktre gro zatopieniem, jest tak wysoki, e fale zoci i pogardy prawie nigdy go nie przekraczaj, natomiast u innych nawet agodna krytyka ze strony maonka wywouje natychmiast powd. Fizjologicznie opisuje si zatopienie w
17 Zdeformowany proces mylenia u mw stosujcych przemoc wobec on opisuj Amy Holtzworth-Munroe i Glenn Hutchinson. Attributing Negatie Intent to Wife Behavior: The Attributions of Maritally Violent Versus Nonviolent Men, Journal of Abnormal Psychology 102, 2 (1993), s. 206 - 211. Podejrzliwo agresywnych seksualnie mczyzn zob.: Neil Malamuth, Lisa Brown, Sexually Aggressive Mens Perceptions of Womens Communications, Journal of Personality and Social Psychology 67 (1994). 18 S trzy rodzaje mw stosujcych przemoc wobec on: ci, ktrzy rzadko uciekaj si do rkoczynw, ci, ktrzy robi to pod wpywem nagego impulsu, kiedy ogarnie ich wcieko, oraz ci, ktrzy robi to na zimno i z wyrachowaniem. Terapia zdaje si pomaga tylko dwm pierwszym rodzajom. Zob.: Neil Jacobson i in., Clinical Handbook of Marital Therapy, New York: Guilford Press,1994.
127
Daniel Goleman
kategoriach wzrostu liczby uderze serca ponad poziom charakterystyczny dla stanu spokoju.19 W spoczynku rytm serca u kobiet ma czsto okoo 82, u mczyzn okoo 72 uderze na minut (indywidualna czstotliwo jest zrnicowana i zaley gownie od rozmiarw ciaa). Zatopienie zaczyna si, kiedy czsto skurczw minia sercowego (uderze serca) przekracza o okoo 10 liczb typowa dla danej osoby w spoczynku; jeli dochodzi do 100 na minut ( co atwo moe si zdarzy w momentach wciekoci lub paczu), to organizm zaczyna pompowa adrenalin i inne hormony, ktre przez pewien czas podtrzymuj charakterystyczny dla niepokoju stan pobudzenia. Rytm serca wyranie wskazuje moment, w ktrym dochodzi do porwania emocjonalnego: moe on nagle podskoczy o 10, 20, a nawet 30 uderze na minut. Minie napraj si, osobie takiej moe zdawa si, e nie zapie tchu. Nastpuje ogromny przypyw toksycznych uczu, zalewa j nieprzyjemna fala strachu i zoci, przed ktr zdaje si nie ma ucieczki; w subiektywnym odczuciu stan ten trwa wieczno. W tym momencie- apogeum porwania emocje przeywajcej je osoby s tak intensywne, pole postrzegania tak zawone, a myli tak bezadne, e nie ma adnej nadziei, by moga spojrze na sprawy z punktu widzenia drugiej strony albo podej do nich rozsdnie. Oczywicie wikszo mw i on przeywa takie chwile intensywnych emocji podczas ktni. Jest to zupenie naturalne. Problem zaczyna si wtedy, kiedy ktre z maonkw regularnie zalewa owa powodziowa fala emocji. Wtedy osoba taka czuje si stamszona przez maonka, zawsze ma si na bacznoci, gotowa na odparcie napaci emocjonalnej albo przeciwstawienie si niesprawiedliwemu traktowaniu, wypatruje czujnie wszelkich oznak wiadczcych o zamiarze zaatakowania jej, zniewaenia albo skrzywdzenia przez partnera i gwatownie reaguje na najdrobniejszy choby tego znak. Jeli m jest w takim stanie, to wypowiedziana yczliwym tonem uwaga ony: Kochanie musimy porozmawia moe wywoa myl: Ona znowu wszczyna ktni i w ten sposb zerwa wte tamy chronice przed zatopieniem. Z czasem stumienie tego pobudzenia fizjologicznego staje si coraz trudniejsze, co z kolei sprawia, e niewinne wypowiecie nabieraj zowrogiego znaczenia, wywoujc nastpne fale powodzi. Jest to chyba najgroniejszy punkt zwrotny w maestwie - katastrofalna zmiana wzajemnych stosunkw. Ulegajcy zatopieniu partner praktycznie przez cay czas myli jak najgorzej o maonce, postrzegajc wszystko, co ona robi, w negatywnym wietle. Bahe sprawy staj si przyczynami powanych konfliktw, oboje rani stale swoje uczucia. Po pewnym czasie pogrony w topieli przykrych uczu maonek zaczyna traktowa wszystkie problemy maeskie jako niemoliwe do rozwizania, poniewa zatopienie samo w sobie niweczy w zarodku wszelkie prby naprawienia stosunkw. Jeli sytuacja taka utrzymuje si, rozmawianie o czymkolwiek traci sens i oboje maonkowie zaczynaj szuka ulgi i wytchnienia na wasn rk. Kade z nich zaczyna wie ycie rwnolege do ycia drugiego; yj niby razem, ale osobno, czujc si w tym zwizku samotnie. Gottman stwierdza, e najczciej nastpnym krokiem jest rozwd. Ta prowadzca do rozwodu droga ukazuje a nazbyt dobrze tragiczne konsekwencje braku zdolnoci emocjonalnych. Kiedy maonkowie uwikaj si w powtarzajcy si cykl krytykowania i pogardzania, defensywnoci i odgradzania si murem milczenia, przykrych myli i zatapiania si w emocjach, to sam ten cykl odzwierciedla dezintegracj samowiadomoci i samokontroli emocjonalnej, empatii i zdolnoci do umierzania niepokojw partnera i swoich wasnych.
19 Gottman, What Predicts Divorce.
128
Daniel Goleman
Mczyni - wraliwa pe
Wrmy jeszcze do rnic w yciu emocjonalnym obu pci, ktre okazuj si ukrytymi stymulatorami napi w stosunkach maeskich. Wemy takie oto odkrycie: nawet po trzydziestu piciu lub wicej latach poycia istnieje midzy mami i onami zasadnicza rnica w podejciu do utarczek emocjonalnych. Kobiety, przecitnie biorc, nie wykazuj nawet w przyblieniu tak wielkiej jak mczyni niechci do wdawania si w nieprzyjemne sprzeczki czy ktnie maeskie. Do takiego wniosku doszed Robert Levenson z Kalifornijskiego Uniwersytetu Stanowego w Berkeley na podstawie wiadectw 151 maestw o dugim stau. Stwierdzi on, e mowie bez wyjtku uwaali, e wpadanie w zy nastrj podczas nieporozumienia maeskiego jest czym absolutnie niemiym, a nawet odraajcym, natomiast ich ony nie miay nic przeciwko temu.20 Mowie podatni s na zatopienie przy niszym ni ony nateniu okazywanych im uczu negatywnych; wicej mczyzn ni kobiet reaguje na uwagi krytyczne poddaniem si zalewowi nie kontrolowanych uczu. Organizmy mczyzn, ktrzy znajduj si w takim stanie, wydzielaj do krwiobiegu wicej adrenaliny ni organizmy kobiet w takiej samej sytuacji, przy czym ten zwikszony przypyw adrenaliny spowodowany jest stosunkowo niskim poziomem uczu negatywnych ony; poza tym mowie potrzebuj wicej czasu, aby ich reakcje fizjologiczne wrciy potem do normy.21 wiadczy to o tym, e stoicki, niewzruszony spokj, ktry prezentuj na ekranie postaci grane przez Clinta Eastwooda, moe by sposobem obrony przed uczuciem emocjonalnego przytoczenia. Powodem tak czstego uciekania si mczyzn do odgradzania si murem milczenia jest zdaniem Gottmana - pragnienie zabezpieczenia si przed zatopieniem. Jego badania wykazay, e kiedy mczyni zaczn otacza si murem milczenia, to rytm serca spada u nich o okoo dziesi uderze na minut, wywoujc subiektywne uczucie ulgi. Ale - paradoksalnie - zwiksza si wtedy rytm serca ich on do poziomu wiadczcego o wielkim strapieniu. To limbiczne tango, w ktrym obie pci szukaj spokoju ducha w przeciwstawnych gambitach, prowadzi do zupenie odmiennych postaw wobec konfrontacji emocjonalnych: mczyni staraj si unika ich rwnie skwapliwie, jak ich ony odczuwa przymus szukania do nich okazji. Tak jak mczyni s duo bardziej predestynowani do odgradzania si murem milczenia, tak kobiety s znacznie bardziej skonne do krytykowania swoich mw.22 Ta asymetria jest rezultatem przejmowania przez ony roli menederw emocjonalnych. Im bardziej staraj si one porusza sprawy nieporozumie i kopotw, tym wiksz niech okazuj ich mowie do podjcia rozmw, ktre musz przerodzi si w zaart dyskusj. ona, widzc, e m unika rozmowy, podnosi gos, a jej narzekania przybieraj na sile, przeradzajc si powoli w krytyk ma. On przyjmuje wtedy postaw obronn albo odgradza si murem milczenia, co wprawia j w tak frustracj i zo, e jej uwagi krytyczne zaczynaj zabarwia si pogard. Kiedy m stwierdza, e sta si przedmiotem krytyki i pogardy ony, zaczynaj mu przez gow przebiega myli o tym, e jest jej niewinn ofiar i narasta w nim suszne oburzenie, ktre coraz atwiej prowadzi do reakcji zatopienia. Bronic si przed zatopieniem, przybiera coraz bardziej defensywn postaw albo odgradza si zupenie od ony. Pamitajmy jednak o tym, e kiedy m
20 Robert Levenson i in., The Influence of Age and Gender on Affect, Physiology, and Their Interrelations: A Study of Long-term Marriages, Journal of Personality and Social Psychology 67 (1994). 21 Gottman, What Predicts a Divorce. 22 Tame.
129
Daniel Goleman
odgradza si murem milczenia, to wyzwala to z kolei reakcj zatopienia u ony, ktra czuje si w sytuacji bez wyjcia. Kiedy ten cykl wani maeskich przybierze na sile, moe atwo wyrwa si spod kontroli. On i ona. Rada dla maestw Poniewa potencjalne konsekwencje rnic w radzeniu sobie przez mczyzn i kobiety ze swymi uczuciami s tak ponure, wypada si zastanowi, co mog zrobi maonkowie, aby ocali mio i przywizanie, ktre do siebie wzajemnie czuj, mwic krtko - co chroni maestwo. Na podstawie obserwacji interakcji maonkw, ktrych zwizki trwaj i kwitn przez wiele lat, badacze opracowali specjalne rady dla mczyzn i kobiet oraz troch oglnych porad dla obojga pci. Oglnie biorc, mczyni i kobiety potrzebuj odmiennego dostrojenia si do siebie. Rada dla mczyzn jest taka, eby nie starali si obej konfliktu, ale uwiadomili sobie, e rozmowa na temat jakich kopotw czy nieporozumie moe by przejawem mioci, prb utrzymania zdrowych stosunkw (chocia rwnie dobrze mog kierowa ni inne motywy, a jej wrogo moe wypywa z innych przyczyn). Jeli pretensje i urazy nawarstwiaj si i kipi w duszy, nie znajdujc ujcia, dochodzi do wybuchu; jeli natomiast wydobdzie si je na wiato dzienne i omwi, to zmniejsza si ich cinienie. Mowie musz wszake zda sobie spraw z tego, e zo i niezadowolenie nie s tosame z napaci na nich - emocje ich on wiadcz czsto jedynie o wadze, jak przywizuj do spraw wywoujcych u nich te uczucia. Mczyni powinni rwnie wystrzega si ucinania dyskusji, zbyt wczenie proponujc praktyczne rozwizania, poniewa z reguy dla ony waniejsze jest to, e m sucha jej narzeka i okazuje zrozumienie dla uczu, ktre budzi w niej dana sprawa (chocia niekoniecznie musi si z ni zgadza). Moe ona odebra propozycj rozwizania problemu jako prb zamknicia jej ust wiadczc o tym, e m bagatelizuje jej uczucia. Mowie, ktrzy potrafi przetrzyma wybuch zoci ony bez puszczania mimo uszu jej narzeka i skarg, nawet jeli uwaaj je za bahe, utwierdzaj j w przekonaniu, e jest suchana i powaana. onom szczeglnie zaley na tym, by mowie okazywali szacunek dla ich uczu, nawet jeli si z nimi nie zgadzaj. wiadomo, e m syszy, jak przedstawia mu swj punkt widzenia i e zauwaa towarzyszce temu uczucia, najczciej uspokaja on. Rada dla kobiet jest podobna. Poniewa mczyzn najbardziej denerwuje to, e ich ony za bardzo daj si ponie emocjom, wyraajc swe pretensje, powinny stara si powstrzyma od napaci - krytykowa postpowanie, a nie osob i nie okazywa pogardy. Skarga nie jest napaci na czyj charakter, ale raczej jasnym stwierdzeniem, e jakie konkretne dziaanie czy zachowanie sprawia nam przykro. Pena zoci napa na charakter ma doprowadzi z pewnoci do tego, e przyjmie on postaw obronn albo odgrodzi si murem milczenia, co bdzie jeszcze bardziej frustrujce i tylko zaogni stosunki. Dobrze jest te przedstawi swoje pretensje w szerszym kontekcie, zapewniajc ma o mioci do niego. Dobra ktnia Poranna gazeta daje nam lekcj pokazow tego, jak nie naley rozwizywa nieporozumie w maestwie. Marlene Lenick pokcia si z mem, Michaelem, bo on chcia obejrze mecz pomidzy Kowbojami z Dallas a Orami z Filadelfii, a ona wiadomoci. Kiedy m usiad w fotelu, aby obejrze mecz, pani Lenick powiedziaa mu, e ma ju dosy tego futbolu, posza do sypialni, wzia pistolet kalibru 38 i dwukrotnie do niego strzelia. Zostaa oskarona o prb zabjstwa i zwolniona za kaucj w wysokoci 50 tysicy dolarw, stan jej ma okrelono jako
130
Daniel Goleman
dobry - dochodzi do zdrowia po dwch ranach postrzaowych. Jedna z kul trafia go w brzuch, druga przesza przez bark, naruszajc minie karku.23 Na szczcie niewiele ktni maeskich przebiega a tak gwatownie i pociga za sob takie ofiary i straty. Ktnia moe sta si znakomit okazj do rozwinicia inteligencji emocjonalnej i wykorzystania jej w maestwie. Na przykad, maonkowie pozostajcy w trwaych zwizkach mog w czasie ktni trzyma si jednego tematu i stworzy sobie wzajemnie moliwo przedstawienia ju na wstpie wasnego punktu widzenia.24 Nie powinni ogranicza si do tego, ale i o krok dalej: kade z nich daje drugiemu odczu, e go sucha. Poniewa skrzywdzonemu czy majcemu al partnerowi zaley czsto wanie na tym, by go wysuchano, akt empatii znakomicie obnia napicie emocjonalne. W maestwach, ktre ostatecznie kocz si rozwodem, najbardziej widoczny jest brak stara ktregokolwiek z partnerw, aby zredukowa napicie wywoane ktniami. Spory midzy maonkami, ktrych zwizek jest zdrowy, rni si od sporw midzy partnerami, ktrych poycie koczy si rozwodem, przede wszystkim tym, e ci pierwsi znaj sposoby usunicia pkni we wzajemnych stosunkach i korzystaj z nich.25 Mechanizmy, ktre zapobiegaj przeksztaceniu si sprzeczki w nie kontrolowany wybuch o poaowania godnych skutkach, skadaj si z prostych posuni, takich jak trzymanie si tematu dyskusji, okazywanie empatii i redukowanie napicia. Mechanizm ten jest czym w rodzaju emocjonalnego termostatu, nie dopuszczajcego do przejcia uczu w stan wrzenia i do stumienia zdolnoci partnerw do skupienia si na przedmiocie sporu. Oglna godna polecenia strategia zapewniajca prawidowe funkcjonowanie maestwa polega na tym, by nie koncentrowa si na konkretnych sprawach - wychowaniu dzieci, seksie, pienidzach czy pracach domowych - o ktre maonkowie tocz spory, ale by raczej stara si wsplnie rozwija inteligencj emocjonaln, zwikszajc w ten sposb szanse rozwizania trudnych kwestii. Nieco umiejtnoci emocjonalnych - przede wszystkim zdolno uspokajania si (i uspokajania partnera), empatia i umiejtno uwanego suchania - moe sprawi, e maonkowie zaczn skutecznie wyjania i agodzi nieporozumienia. Umoliwia to prowadzenie zdrowych sporw, owych dobrych ktni, ktre pozwalaj na rozkwit wzajemnych stosunkw i przezwycienie pretensji i uprzedze, ktre pozostawione samym sobie mog zniszczy zwizek maeski.26 Oczywicie, aden z tych nawykw emocjonalnych nie zmieni si z dnia na dzie; potrzeba do tego wytrwaoci i czujnoci. Maonkowie zdoaj przeprowadzi zasadnicze zmiany tylko w takim stopniu, w jakim bd mieli do tego motywacj. Wiele a moe nawet wikszo, reakcji emocjonalnych wanych dla wsplnego poycia uksztatowao si ju w dziecistwie. Nauczylimy si ich w naszych najbardziej intymnych zwizkach albo wzorowalimy je na zachowaniach naszych rodzicw, a do maestwa wnielimy je ju w cakowicie rozwinitej formie. A zatem jestemy przygotowani do rozwinicia u siebie pewnych nawykw emocjonalnych do, powiedzmy, przesadnego reagowania na rzekome czy rzeczywiste zniewagi albo zamykania si w sobie na widok pierwszych oznak zbliajcej si konfrontacji - i to nawet jeli wczeniej zarzekalimy e nie bdziemy zachowywa si jak nasi rodzice.
23 Wife Charged with Shooting Husband Over Football on TV, The New York Times, November 3, 1993. 24 Produktywne ktnie maeskie zob.: Gottman; What Predicts Divorce. 25 Brak umiejtnoci naprawy stosunkw u maonkw, zob.: Gottman, What Predicts Divorce. 26 Cztery kroki, ktre prowadz do korzystnych sprzeczek, podaj za: Gottman, Why Marriages Succeed or Fail.
131
Daniel Goleman
Uspokajanie si
U podoa kadej silnej emocji ley impuls do dziaania; podstaw inteligencji emocjonalnej jest kierowanie tymi impulsami. Moe to by jednak szczeglnie trudne w zwizkach opartych na mioci, gdzie mamy duo do stracenia. Reakcje wyzwalane w takich zwizkach dotykaj niektrych z naszych najgbszych potrzeb: potrzeby bycia kochanym i szanowanym, lku przed odrzuceniem albo deprywacj emocjonaln. Nic dziwnego zatem, e podczas ktni maeskiej zachowujemy si tak, jak gdyby zagroony by sam nasz byt. Jednak niczego nie da si pozytywnie zaatwi, kiedy ma albo on ponosz emocje. Oboje partnerzy powinni si nauczy jednej z kluczowych dla dobrego poycia umiejtnoci, jak jest umierzanie swoich wzburzonych uczu. Polega to na opanowaniu zdolnoci szybkiego dochodzenia do siebie po zatopieniu wywoanym porwaniem emocjonalnym. Poniewa podczas takiego wzburzenia emocjonalnego drastycznie obnia si zdolno jasnego syszenia, mylenia i mwienia, uspokojenie si jest niezwykle konstruktywnym krokiem, bez ktrego niemoliwy jest jakikolwiek postp w rozmowie zmierzajcej do zaatwienia spornej kwestii. Ambitne pary maeskie mog nauczy si ledzi mniej wicej co pi minut w trakcie kopotliwej rozmowy swj puls, przytykajc palec do ttnicy szyjnej, kilka centymetrw poniej dolnego koniuszka ucha i uchwy (osoby, ktre wicz aerobic, mog si tego atwo nauczy).27 Mierzc puls przez pitnacie sekund i mnoc wynik przez cztery, otrzymuje si liczb uderze serca na minut. Zmierzenie sobie pulsu w stanie spoczynku i w spokojnym nastroju daje podstaw do dalszych oblicze; jeli liczba uderze wzrasta o - powiedzmy - dziesi na minut to sygnalizuje to rozpoczcie si zatapiania. Jeli puls skacze tak wysoko, to maonkowie si odseparowa od siebie na dwadziecia minut, zanim podejm dyskusj na nowo. Chocia moe si nam wydawa, e wystarczy przerwa piciominutowa, to rzeczywiste uspokojenie fizjologiczne jest procesem stopniowym i trwa znacznie duej. Jak przekonalimy si w rozdziale V, tlca si w gbi nas zo moe w kadej chwili wybuchn wikszym pomieniem, a zatem dusze czekanie daje ciau wicej czasu na wyjcie ze stanu pobudzenia. Parom, ktre - co zupenie zrozumiae - uznaj, e ledzenie rytmu serca podczas dyskusji jest krpujce, prociej bdzie umwi si z gry, e kada ze stron moe zaproponowa przerw, kiedy tylko dostrzee oznaki zatapiania. Podczas tej przerwy mona przyspieszy proces uspokajania si za pomoc relaksacji albo wicze aerobicznych (czy te ktrejkolwiek z innych metod omwionych w rozdziale V). Odtrucie poprzez rozmow z samym sob Poniewa zatopienie zapocztkowuj negatywne myli o partnerze, dobrze jest, jeli m czy ona stawi im czoo. Takie myli jak: Nie bd tego duej tolerowa(a) czy Nie zasuguj na takie traktowanie s charakterystyczne dla osb przekonanych o tym, e s niewinnymi ofiarami maonkw albo e ich oburzenie jest usprawiedliwione. Jak wykazuje ojciec terapii kognitywnej, Aaron Beck, poprzez pochwycenie tych myli i przeciwstawienie si im - zamiast si wcieka albo odczuwa bl - moe si wyzwoli spod ich wpywu.28 Jednak, by to osign, nie naley dawa wiary takim mylom, a potem ledzi je i zdoby si na wiadomy wysiek poszukania dowodw, ktre im przecz, albo te spojrze na nie z innego punktu widzenia. Na przykad ona, ktra pod wpywem chwilowego zawodu uwaa, e on w
27 Tame. 28 Beck, Love is Never Enough [polskie tum. Mio nie wystarczy. Pozna: Media Rodzina, 1996].
132
Daniel Goleman
ogle nie dba o moje potrzeby - zawsze jest takim egoist, mogaby zakwestionowa t myl, przypominajc sobie o wielu rzeczach wiadczcych o tym, e troszczy si o ni. Pozwoli to na zmodyfikowanie myli i nadanie jej takiego oto ksztatu: Chocia postpi nieadnie i sprawi mi przykro, to przecie czasami okazuje, e zaley mu na mnie. To drugie sformuowanie otwiera moliwo znalezienia pozytywnego rozwizania, natomiast pierwsze podsyca tylko zo i potguje bl. Niedefensywne suchanie i mwienie On: - Ty krzyczysz! Ona: - Oczywicie, e krzycz, bo nie syszae ani sowa z tego, co powiedziaam. Nigdy nie suchasz! Suchanie jest umiejtnoci, ktra spaja maestwa. Nawet w ferworze ktni, kiedy oboje maonkowie stali si ofiarami porwania emocjonalnego, jedno z nich, a niekiedy oboje, potrafi si zdoby na to, by - mimo zoci - sucha i sysze partnera i odpowiada na jego pojednawcze gesty. Jednak maonkowie, ktrzy d do rozwodu, s tak pochonici swoj zoci i skoncentrowani na szczegach przedmiotu sprzeczki, e nie sysz - nie mwic ju o odwzajemnianiu - adnych ofert pokojowych, ktre mog by zawarte w tym, co mwi partner. Defensywno suchacza przyjmuje form ignorowania albo natychmiastowego odpierania zarzutw maonka, traktowanych jak niewtpliwa napa. Oczywicie, zdarza si, e wypowiedzi maonkw podczas ktni przybieraj form ataku albo maj tak silne zabarwienie negatywne, e trudno jest odebra to inaczej ni napa. Nawet wszake w tym najgorszym wypadku maonkowie mog decydowa o tym, co sysz, ignorujc wrogie i negatywne elementy wypowiedzi drugiej strony - przykry ton, zniewagi, pogardliwe uwagi krytyczne - po to, by wyapa gwny komunikat przekazywany w tej znieksztaconej formie. Pomaga w tym potraktowanie negatywnego zabarwienia wypowiedzi maonka jako pewnego poredniego sposobu podkrelenia, jak wana jest dla niego dana sprawa, jako danie zwrcenia na ni uwagi. Jeli wtedy ona wrzeszczy: Przesta mi przerywa, do cholery!, to on moe zdoa opanowa ch odpacenia jej za okazywan wrogo i powiedzie: W porzdku, mw dalej. Najsilniejsz form niedefensywnego suchania jest, oczywicie, empatia - zdolno wyczuwania uczu kryjcych si za tym, co mwi maonek. Jak przekonalimy si w rozdziale VII, po to, by jeden z maonkw mg naprawd wzbudzi w sobie empati, jego czy jej wasne emocje musz opa do poziomu, na ktrym odczuwa on swoje reakcje fizjologiczne w stopniu wystarczajcym do odzwierciedlenia uczu drugiej strony. Bez tego fizjologicznego dostrojenia si wyobraenie sobie tego, co czuje partner, bdzie prawdopodobnie nietrafne. Kiedy uczucia jednej strony s tak silne, e nie pozwalaj na fizjologiczne zgranie si i przesaniaj wszystko, empatia zanika. Powszechnie stosowan w terapii maestw metod skutecznego suchania emocjonalnego jest tak zwane odzwierciedlanie. Kiedy jedno z partnerw skary si na zachowania drugiego, to drugie przedstawia t sam skarg wasnymi sowami, starajc si uchwyci nie tylko sam myl, ale rwnie towarzyszce jej uczucia. Maonek odzwierciedlajcy uczucia drugiego upewnia si, czy trafi; jeli nie, prbuje a do skutku. Wydaje si to proste, ale jest zadziwiajco trudne w praktyce.29 Jeli czyje uczucia zostay trafnie odzwierciedlone, to czuje si on nie tylko zrozumiany, ale ma te poczucie dostrojenia si emocjonalnego. Moe to niekiedy powstrzyma
29 Harville Hendrix, Getting the Love You Want, New York: Henry Holt, 1988.
133
Daniel Goleman
przygotowywany atak i w znacznym stopniu zapobiega przeradzaniu si wzajemnych zarzutw w ktni. Sztuka niedefensywnego mwienia polega na ograniczaniu si do konkretnej skargi czy zarzutu i pilnowaniu, by skarga ta nie przerodzia si w atak na maonka. Psycholog Haim Ginott, twrca programw skutecznego porozumiewania si, zaleca jako najlepszy sposb przedstawiania zarzutw formu XYZ. Kiedy zrobie X, to poczuem (poczuam) si Y, i wola(a)bym, eby zrobi(a) zamiast tego Z. Na przykad: Kiedy nie zadzwonie, aby mnie uprzedzi, e spnisz si na obiad, to poczuam si zlekcewaona i ogarna mnie zo. Chciaabym, eby na przyszo zadzwoni i powiedzia, e si spnisz zamiast: Jeste samolubnym sukinsynem i masz wszystkich w nosie, jak czsto ujmuje si t spraw w maeskich sporach. Krtko mwic, otwarte porozumiewanie si nie dopuszcza adnych grb, obelg ani zastraszania. Nie pozwala rwnie na adn z niezliczonych form defensywnoci - usprawiedliwienia i wymwki, zaprzeczanie zarzutom, kontratakowanie docinkami i tym podobne. Tutaj te skutecznym narzdziem jest empatia. Na koniec, jak we wszystkich dziedzinach ycia, tak i w maestwie wrogo usuwaj szacunek i mio. Jednym ze skutecznych sposobw zapobieenia przerodzeniu si sporu w otwart walk jest danie partnerowi do zrozumienia, e potrafi si spojrze na spraw z jego punktu widzenia i e uznaje si jego prawo do takiego pogldu, nawet jeli si z nim nie zgadzamy. Innym jest przyznanie si do winy, a nawet przeproszenie, jeli widzisz, e jeste w bdzie. Uznanie prawa partnera do wasnego zdania na dany temat oznacza, e przynajmniej okazujemy mu, i go suchamy i e dostrzegamy wyraane przez niego emocje, nawet jeli nie zgadzamy si z jego argumentami: Widz, e jeste wytrcony z rwnowagi. W innych momentach, kiedy akurat si nie spieramy, uznawanie prawa partnera do wasnego zdania i dowartociowywanie go przybiera form komplementw, znajdowania u niego czego, co rzeczywicie cenimy i chwalenia go za te przymioty. Dowartociowanie partnera jest, rzecz jasna, sposobem ukojenia maonka albo zgromadzenia kapitau emocjonalnego w postaci pozytywnych uczu. wiczenie Poniewa do forteli tych trzeba si ucieka w ferworze konfrontacji, kiedy pobudzenie emocjonalne jest z ca pewnoci due, trzeba si ich dobrze wyuczy, aby mc z nich skorzysta, kiedy s najbardziej potrzebne. Jest tak dlatego, e mzg emocjonalny uruchamia te zwyczajowe reakcje; ktrych nauczylimy si w najwczeniejszym okresie ycia, w powtarzajcych si momentach zoci i blu, dziki czemu stay si one dominujce. Poniewa pami i reakcje s skorelowane z emocjami, nieatwo jest w takich chwilach przypomnie sobie i powtrzy te, ktre zwizane s ze spokojniejszymi sytuacjami. Jeli bardziej konstruktywna reakcja emocjonalna jest nam obca albo niedostatecznie wywiczona, to nadzwyczaj trudno wyprbowa j w chwili zdenerwowania. Jeli jednak staa si automatyczna, to szansa na to, e dojdzie do gosu podczas kryzysu emocjonalnego, jest duo wiksza. Z tych powodw przedstawione wyej metody trzeba wiczy i wyprbowywa podczas rozmw, ktre nie s a tak stresujce, jak rwnie w apogeum ktni, by miaa szans sta si nabyt pierwsz reakcj (a przynajmniej nie nazbyt spnion wtrn reakcj) w repertuarze naszych zachowa emocjonalnych. Przedstawione rodki zaradcze na dezintegracj maestwa s w istocie rzeczy krtkim kursem wyrwnawczym z zakresu inteligencji emocjonalnej.
134
Daniel Goleman
Rozdzia X Kierowanie z sercem

MELBURN MCBROOM by apodyktycznym szefem o usposobieniu, ktre oniemielao osoby z nim pracujce. Fakt ten mgby pozosta nie zauwaony, gdyby McBroom pracowa w biurze albo w fabryce. Ale by on pilotem. Pewnego dnia 1978 roku samolot McBrooma zblia si do Portland w stanie Oregon, kiedy zauway on, e s jakie kopoty z mechanizmem uruchamiajcym podwozie. Zacz wic kry na duej wysokoci nad lotniskiem, manipulujc przy tym mechanizmie. Kiedy McBroom zajmowa si uparcie mechanizmem uruchamiajcym podwozie, strzaki wskanikw paliwa zbliay si do zera. Jednak pozostali czonkowie zaogi tak bali si gniewu McBrooma, e milczeli, mimo i nad samolotem zawiso widmo katastrofy. Samolot rozbi si, a w wypadku ponioso mier dziesi osb. Histori tego wypadku opowiada si ku przestrodze pilotw na kursach z zakresu bezpieczestwa lotu.1 W 80 procentach katastrof samolotowych piloci popeniaj bdy, ktrym mona byoby zapobiec, gdyby zaoga wsppracowaa bardziej harmonijnie. W szkoleniu pilotw kadzie si teraz nacisk nie tylko na umiejtnoci zawodowe, ale te na prac zespoow, otwarte porozumiewanie si, wspprac, umiejtno suchania i mwienia bez ogrdek tego, co si myli, czyli na podstawy inteligencji emocjonalnej. Kabina pilotw jest miniatur wszelkiej funkcjonujcej organizacji. Jednak bez dramatycznego wydwiku w postaci katastrofy samolotowej destrukcyjne skutki niskiego morale, oniemielonych pracownikw, aroganckich szefw czy dziesitki innych odmian niedostatkw inteligencji emocjonalnej ujawniajcych si w miejscu pracy mog przej w duej mierze nie zauwaone przez osoby spoza sceny wydarze. Koszty tego wida w obnieniu wydajnoci, wzrocie liczby nie dotrzymywanych terminw, bdach i nieszczliwych wypadkach oraz exodusie pracownikw do przyjemniejszych biur i zakadw. Niski poziom inteligencji emocjonalnej w pracy nieuchronnie naraa firmy na wielkie straty. Kiedy jest on szczeglnie niski i dotyczy ogu pracownikw, firma moe splajtowa. Rachunek strat i zyskw wynikajcych z inteligencji emocjonalnej lub jej braku jest stosunkowo nowym pojciem w biznesie i niektrym menederom moe by trudno go zaakceptowa. Badania 250 osb pracujcych na kierowniczych stanowiskach wykazay, e wikszo z nich uwaaa, i praca wymaga od nich gowy, nie serca. Wielu z nich obawiao si, e empatia albo wspczucie dla podwadnych doprowadziyby do konfliktu z obowizkami wobec firmy. Jeden z nich uwaa, e pomys wczuwania si w uczucia osb pracujcych dla niego jest absurdalny, poniewa w takiej sytuacji byoby niemoliwe waciwe postpowanie z ludmi. Inni mwili, e gdyby nie zachowywali dystansu emocjonalnego, to nie byliby w stanie podejmowa trudnych decyzji, jakich wymaga prowadzenie interesw - aczkolwiek wedug wszelkiego prawdopodobiestwa powiadamialiby podwadnych o tych decyzjach w bardziej ludzki sposb.2 Badania te przeprowadzono w latach siedemdziesitych, kiedy rodowisko biznesu byo zupenie inne. Moim zdaniem postawy takie s anachroniczne, s przeytkiem dawnych, dajcych poczucie
1 Wypadek ten opisuje Carl Lavin, When Moods Affect Safety: Communications in a Cockpit Mean a Lot a Few Miles Up, The New York Times, June 26, 1994. 2 Michael Maccoby, The Corporate Climber Has to Find His Heart Fortune, December 1976.
135
Daniel Goleman
luksusu czasw; nowa, zmuszajca do rywalizacji rzeczywisto sprawia, e inteligencja emocjonalna jest dobrem przynoszcym zyski zarwno w produkcji, jak i na rynku. J uja to Shoshona Zuboff, psycholog z Harvardzkiej Szkoy Biznesu. Korporacje przeszy w tym stuleciu radykaln przemian, a wraz z ni dokonaa si transformacja krajobrazu emocjonalnego. By dugi okres dominacji dyrektorw w hierarchii stanowisk firm, kiedy opacao si by zrcznie manipulujcym ludmi, walczcym wedug zasad dungli szefem. Ale ta sztywna hierarchia zacza si zaamywa w latach osiemdziesitych, pod naciskiem globalizacji i technik informacyjnych. Szef walczcy wedug zasad panujcych w dungli symbolizuje miejsce, w ktrym niegdy znajdowaa si firma, jej przyszoci jest wirtuoz umiejtnoci interpersonalnych.3 Niektre przyczyny tego s oczywiste - wyobramy sobie, jakie konsekwencje dla grupy wsppracownikw ma to, e kto nie potrafi powstrzyma wybuchu gniewu albo nie ma zielonego pojcia o tym, co czuj osoby, z ktrymi pracuje. Wszystkie szkodliwe dla mylenia skutki niepokoju opisane w rozdziale VI wystpuj rwnie w miejscu pracy: bdc w zym nastroju, nie potrafimy zapamitywa, uwaa, uczy si ani podejmowa rozsdnych decyzji. Jeden z doradcw do spraw zarzdzania uj to tak: Stres powoduje, e ludzie gupiej. Jeli natomiast chodzi o stron pozytywn, to wyobramy sobie, jakie poytki dla pracy pyn z posiadania podstawowych umiejtnoci emocjonalnych - dostrojenia si do uczu osb, z ktrymi si kontaktujemy, zdolnoci agodzenia nieporozumie, aby nie przeradzay si w konflikty, czy zdolnoci osigania podczas wykonywania zada stanu uskrzydlenia. Przywdztwo nie jest dominacj, lecz sztuk przekonywania ludzi do wsppracy dla osignicia wsplnego celu. A jeli chodzi o kierowanie nasz wasn karier, to chyba nie ma waniejszej sprawy ni rozpoznanie naszych najgbszych uczu w stosunku do tego, czym si zajmujemy i ewentualne dokonanie takich zmian, aby praca dawaa nam prawdziwe zadowolenie. Niektre z mniej oczywistych przyczyn wysuwania si zdolnoci emocjonalnych na pierwsze miejsce wrd umiejtnoci potrzebnych ludziom interesu odzwierciedlaj ogromne zmiany, jakie dokonay si w firmach. Sprbuj wykaza to na przykadzie praktycznego zastosowania inteligencji emocjonalnej w trzech sprawach: zdolnoci traktowania skarg i zarzutw jako przejaww konstruktywnej krytyki, tworzenia atmosfery, w ktrej inno zamiast stawa si rdem tar jest cenionym dobrem oraz skutecznego ustanawiania sieci pocze interpersonalnych. Krytyka jest spraw pierwszorzdn By dowiadczonym inynierem, szefem zespou opracowujcego nowe oprogramowanie. Przedstawia wanie wiceprezesowi firmy odpowiedzialnemu za wdraanie nowych technik wyniki wielomiesicznej pracy swojego zespou. Towarzyszyli mu podwadni i wsppracownicy, z ktrymi lcza caymi tygodniami nad owym projektem, dumni, e mog zaprezentowa owoc swej cikiej pracy. Jednak kiedy skoczy, wiceprezes obrci si do niego i zapyta sarkastycznie: Kiedy skoczy pan szko? Te specyfikacje s - mieszne. Nie ma mowy, eby wyszy poza mj gabinet. Zupenie zdruzgotany tym inynier przesiedzia reszt zebrania w ponurym milczeniu. Ludzie z jego zespou wymienili par chaotycznych, po czci wrogich, uwag, bronic swego dziea, ktre
3 Cytat z rozmowy, ktr przeprowadziem z Shoshon Zuboff w czerwcu 1994 roku. W sprawie wpywu technik informatycznych zob. jej ksik In the Age of the Smart Machine, New York: Basic Books,1991.
136
Daniel Goleman
kosztowao ich tyle trudu. W pewnym momencie odwoano wiceprezesa do telefonu i zebranie skoczyo si nagle, pozostawiajc wszystkich w nastroju goryczy i zoci. Przez nastpne dwa tygodnie wypowied wiceprezesa nie dawaa inynierowi spokoju. Zniechcony i przygnbiony, przekonany by, e nie otrzyma ju adnego powanego zadania w firmie i mimo e lubi swoj prac, przemyliwa o zwolnieniu si. Na koniec zdecydowa si pj do wiceprezesa i przypomnie mu o tym zebraniu, jego krytycznych uwagach i ich podkopujcych morale zespou wpywie. Starannie dobierajc sowa, powiedzia: Nie bardzo rozumiem, co chcia pan osign. Zakadam, e nie prbowa pan wprawi mnie w zakopotanie... Czy mia pan jaki inny cel? Wiceprezes by absolutnie zaskoczony - nie mia najmniejszego pojcia, e jego rzucona mimochodem uwaga wywoa takie spustoszenie w psychice czonkw zespou. Okazao si, e w rzeczywistoci uwaa, i projekt jest dobry, tylko potrzebuje dopracowania i nawet przez chwil nie myla o tym, eby go odrzuci jako bezwartociowy. Powiedzia, e po prostu nie zdawa sobie sprawy z tego, e tak nieudolnie przedstawi swoje opini i e zrani czyjekolwiek uczucia. I, cho z opnieniem, przeprosi za to.4 Jest to istocie rzeczy kwestia sprzenia zwrotnego midzy ludmi zbierajcymi informacje konieczne do utrzymania si na waciwym kursie i odpowiedniego ukierunkowania swych wysikw. W sensie pierwotnym, w ktrym termin ten uywany jest w teorii systemw, sprzenie zwrotne oznacza wymian danych o dziaaniu jednej czci jakiego systemu po to, by - opierajc si na zaoeniu, e jedna cz wpywa na wszystkie pozostae skadajce si na ten system mona byo skorygowa dziaanie czci, ktra zacznie funkcjonowa nieprawidowo. W przedsibiorstwie kady pracownik jest czci systemu, a zatem sprzenie zwrotne jest dusz organizacji - wymian informacji, ktra pozwala ludziom orientowa si, czy praca, ktr wykonuj, idzie dobrze, czy te moe trzeba w niej co poprawi, doszlifowa albo zupenie zmieni. Bez sprzenia zwrotnego pracownicy poruszaj si po omacku - nie wiedz, jak s oceniani przez szefa, przez kolegw, czego si od nich oczekuje, a w miar upywu czasu wszelkie problemy tylko si zaostrzaj. Krytykowanie jest w pewnym sensie jednym z najwaniejszych zada menedera. Mimo to naley do tych, ktrych szefowie najbardziej nie lubi i staraj si unika. Podobnie jak w sarkastyczny wiceprezes, wielu - zbyt wielu dyrektorw, kierownikw i prezesw kiepsko opanowao bardzo istotn sztuk sprzenia zwrotnego. Koszta tego niedoboru s wielkie - tak jak nasze zdrowie emocjonalne zaley od tego, jak radzimy sobie z pretensjami czy zarzutami, tak samo efektywno, wydajno i zadowolenie z pracy zale od tego, jak informuje si nas o palcych problemach. To, w jaki sposb wyraamy i odbieramy uwagi krytyczne, okrela w duym stopniu nasze zadowolenie z pracy, z tych, z ktrymi pracujemy, i z tych, przed ktrymi jestemy odpowiedzialni. Najgorszy sposb wzbudzenia w kim motywacji Emocjonalne przeciwnoci losu, ktrym musimy stawi czoa w zwizku maeskim, wystpuj rwnie w miejscu pracy. Uwagi krytyczne, ktre powinny by wyraane w formie wtpliwoci, co stwarza dobr podstaw do usunicia ich przyczyn, zamieniaj si niekiedy w ataki
4 Histori o sarkastycznym wiceprezesie opowiedzia mi Hendrie Weisinger, psycholog z Podyplomowej Szkoy Biznesu przy Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles [UCLA Graduate School of Business]. Zasady umiejtnego przedstawiania uwag krytycznych w miejscu pracy poda on w ksice The Critical Edge: How to Criticize Up and Down the Organization and Make It Pay Off, Boston: Little, Brown, 1989.
137
Daniel Goleman
personalne. Pod naszym adresem kierowane s pene odrazy, sarkazmu i pogardy oskarenia, a wszystko to skania nas do przyjmowania postawy defensywnej i unikania odpowiedzialnoci, i na koniec - do odgradzania si od innych murem milczenia lub do biernego oporu, ktry wynika z poczucia, e traktuje si nas niesprawiedliwie. Jedn z najbardziej powszechnych form destrukcyjnej krytyki w miejscu pracy s - zdaniem pewnego doradcy - takie oglne stwierdzenia jak: Wszystko partaczycie, wygaszane ostrym, sarkastycznym, gniewnym tonem, nie dajce adnej szansy na rzeczow replik ani nie podsuwajce adnych sugestii, jak mona by wywizywa si lepiej ze swych zada. Sprawiaj one, e osoba, ku ktrej s skierowane, czuje si bezradna i wcieka. Z punktu widzenia inteligencji emocjonalnej taka krytyka wiadczy o lekcewaeniu uczu, jakie wywouje ona u osb bdcych jej przedmiotem oraz o katastrofalnym wpywie, jaki uczucia te wywieraj na ich motywacj do pracy, energi i wiar w sens tego, co robi. T destrukcyjn dynamik ujawnio badanie menederw, ktrych poproszono, by signli myl do chwil, kiedy wybuchnli zoci na swoich podwadnych i, dajc si jej ponie, zaatakowali ich ad personam.5 Te pene zoci ataki miay podobne skutki jak napa na maonka: podwadni bdcy ich celem reagowali na nie najczciej przybraniem postawy obronnej, wymylaniem wymwek albo uchylaniem si od odpowiedzialnoci. Zdarzao si te, e odgradzali si murem milczenia, to znacz unikali jakichkolwiek kontaktw z szefem, ktry ich zwymyla. Gdyby umieszczono ich pod takim samym wykrywajcym emocje mikroskopem jak ten, ktrego uywa dla badania par maeskich John Gottman, to bez wtpienia okazaoby si, e ci rozgoryczeni pracownicy myl to samo, co rozczarowani maonkowie, ktrzy uwaaj, e napada si na nich bez adnego powodu, e s niewinnymi ofiarami i czuj usprawiedliwione oburzenie. Gdyby zmierzono ich reakcje fizjologiczne, to prawdopodobnie okazayby si one typowe dla zatopienia, ktre nasila takie myli. A mimo to takie reakcje jeszcze bardziej rozdraniay i prowokoway menederw, wskazujc na to, e zapocztkowuj oni cykl, ktry w wiecie biznesu koczy si odejciem albo zwolnieniem pracownika, co jest odpowiednikiem rozwodu. I faktycznie, badania, ktrymi objto 108 menederw i pracownikw umysowych, wykazay, e na licie przyczyn konfliktw w pracy niestosowne albo niewaciwie wyraone uwagi krytyczne uplasoway si na pierwszym miejscu, przed brakiem zaufania, rnicami charakteru i wysokoci wynagrodzenia.6 Eksperyment przeprowadzony na Politechnice Rensselaera pokazuje, jak destrukcyjny wpyw mog wywiera na stosunki w pracy ostre uwagi krytyczne. Podczas symulacji zlecono ochotnikom opracowanie reklamy nowego szamponu. Inny ochotnik (wsppracujcy z eksperymentatorami) ocenia przygotowane reklamy, wyraajc jedn z dwch przygotowanych wczeniej opinii krytycznych. Jedna z nich bya konkretna i wywaona, druga natomiast koncentrowaa si na wytykaniu twrcy reklamy braku wrodzonych zdolnoci i niechci do skorzystania z jego usug w przyszoci, co wyraao si w takich uwagach jak: Niech pan da sobie z tym spokj. Wyglda na to, e nie potrafi pan nic zrobi tak, jak trzeba, Moe po prostu brak panu talentu. Postaram si, eby zrobi to kto inny. Zrozumiae jest, e ci, ktrych zaatakowano, poczuli si uraeni, ogarna ich zo i ostro zaprotestowali, mwic; e nie chc w przyszoci wsppracowa z osobami czy pracowa dla osb, ktre skrytykoway ich projekt. Wielu dao jasno do zrozumienia, e bd unika jakichkolwiek kontaktw z tymi osobami, e - mwic innymi sowy - maj ochot odgrodzi si
5 Ankiet na temat przypadkw wybuchw zoci kierownikw i dyrektorw na podlegych im pracownikw przeprowadzi Robert Baron, psycholog z Instytutu Politechnicznego Rensselaera, z ktrym przeprowadziem wywiad w The New York Times z 11 wrzenia 1990 roku. 6 Robert Baron, Countering the Effects of Destructive Criticism: The Relative Efficacy of Four Interventions, Journal of Applied Psychology 75, 3(1990).
138
Daniel Goleman
od nich murem milczenia. Ostre uwagi krytyczne sprawiy, e osoby, do ktrych je kierowano, nabray takiej niechci do pracy, e nie staray si ju tak jak dawniej i - co chyba najgorsze twierdziy, e nie potrafi dobrze wywiza si ze stojcego przed nimi zadania. Tak niszczycielski wpyw na ich morale miaa napa personalna. Wielu szefw chtnie krytykuje podwadnych, ale skpi im pochwa, skutkiem czego sysz oni opinie o swojej pracy tylko wtedy, kiedy popeniaj bdy. Co gorsza, szefowie maj skonno do odkadania na pniej rozmw z podwadnymi: utrzymujcy si przez duszy czas brak sprzenia zwrotnego, w poczeniu ze skonnoci do krytykowania, daje fatalne rezultaty. Wikszo problemw z jakoci pracy nie pojawia si nagle; narastaj one z wolna - twierdzi J.R. Larson, psycholog z Uniwersytetu Stanowego Illinois w Urbanie. - Jeli szef nie powie od razu, co czuje w zwizku z konkretn spraw, to powoli narasta u niego frustracja. Potem, ktrego dnia, wybucha. Gdyby przekaza pracownikowi uwagi krytyczne wczeniej, to mgby on naprawi swe bdy. Ludzie zbyt czsto zaczynaj przedstawia swoje zarzuty dopiero wtedy, kiedy wszystko w nich si gotuje, kiedy nie,: mog pohamowa zoci. A wtedy przedstawiaj je w najgorszej z moliwych formie, tonem penym jadowitego sarkazmu, przytaczajc dug list pretensji albo posuwajc si do grb. Takie ataki prowokuj do odwetu. Odbierane s jako afront, a zatem zo ogarnia dla odmiany osob, ktra jest ich celem. Jest to najgorszy sposb wzbudzania w kim motywacji do lepszego dziaania. Umiejtna krytyka Rozpatrzmy teraz inn moliwo. Umiejtnie sformuowana uwaga krytyczna moe by jednym z najbardziej uytecznych komunikatw, j przekazuje szef podlegym mu pracownikom. Na przykad, w arogancki szef mg - ale nie zrobi tego - powiedzie inynierowi kierujcemu zespoem opracowujcym nowe oprogramowanie co takiego: Podstawowy kopot na tym etapie polega na tym, e wasz plan zajmie za duo czasu, co zwikszy koszta. Chciabym, ebycie jeszcze pomyleli nad tym projektem, zwaszcza nad szczegowym opisem wdroenia oprogramowania, i sprawdzili, czy nie da si tego zrobi szybciej. Takie przedstawienie uwag miaoby zupenie odwrotny skutek ni miadca krytyka; zamiast wywoywa u podwadnych uczucie bezradnoci i zoci oraz skania ich do buntu, napawaoby ich nadziej, e uda im si ulepszy projekt i sugerowao, jak maj si do tego zabra. Umiejtnie sformuowane uwagi krytyczne koncentruj si raczej na tym, co dana osoba zrobia i co moe zrobi, ni na doszukiwaniu si przyczyn kiepskich wynikw w pracy w wadach tej osoby. Jak zauwaa Larson: Napadanie na czyj charakter, nazywanie kogo gupim czy niekompetentnym mija si z celem. Zmuszasz go z miejsca do przyjcia postawy obronnej; w wyniku czego nie trafiaj ju do niego adne uwagi i rady, w jaki sposb moe wykonywa swoj prac lepiej. Oczywicie, jest to dokadnie ta sama rada, ktrej udziela si parom maeskim rozmawiajcym o wzajemnych pretensjach. Ujmujc to natomiast w kategoriach motywacji do dziaania, trzeba wyranie stwierdzi, e kiedy sdzimy, i nasze niepowodzenia s wynikiem jakich naszych wad czy brakw, tracimy nadziej i przestajemy si stara, eby wypa lepiej. Pamitajmy o tym, e podstaw naszego optymizmu jest przekonanie, i wszystkie niepowodzenia i poraki wynikaj z niesprzyjajcych okolicznoci, ktrym moemy jako zaradzi. Harry Levinson, psychoanalityk, ktry zosta doradc przedsibiorcw, daje takie oto rady, jak opanowa sztuk krytykowania, ktra czy si nierozerwalnie ze sztuk chwalenia:
139
Daniel Goleman
Bd konkretny. Wybierz jaki charakterystyczny przypadek, wydarzenie, ktre jest dobrym przykadem tego, co naley zmieni - jakie niedocignicia albo powtarzajce si braki, takie jak nieumiejtno prawidowego wykonania pewnych elementw zadania. Ludzi demobilizuje wysuchiwanie narzeka, e robi co le, bez sprecyzowania zarzutw, ktre mogyby ich skoni do zmiany zachowa. Skoncentruj si na szczegach, mwic, co dana osoba zrobia dobrze, a co le i jak mona to zmieni. Nie owijaj spraw w bawen ani nie mw ogrdkami, bo zaciemni to sens tego, co chcesz przekaza. Jest to, rzecz jasna, rada zbliona do omawianego wczeniej zalecenia dla maonkw, aby przedstawiali swoje pretensje wedug formuy XYZ: powiedz dokadnie, na czym polega problem, co jest nie tak, jak by powinno albo jakie wywouje to u ciebie uczucia i jak mona temu zaradzi.
Konkretno - zauwaa Levinson - jest rwnie wana przy pochwaach, jak przy uwagach krytycznych. Nie twierdz, e oglna pochwaa nie wywiera adnego wpywu, ale wpyw ten jest niewielki, a poza tym niewiele mona si z niej dowiedzie.7 Zaproponuj jakie rozwizanie. Uwagi krytyczne, podobnie jak wszelkie inne uyteczne sprzenia zwrotne, powinny wskazywa sposb rozwizania problemu. W przeciwnym razie zniechcaj one, pozbawiaj ochoty do dziaania albo osabiaj motywacj osoby, do ktrej je kierujemy. Uwagi krytyczne mog ukazywa nowe moliwoci czy alternatywy, z ktrych istnienia osoba ta nie zdawaa sobie sprawy, albo po prostu uwraliwi j na to, co wymaga dopracowania, jednak pod warunkiem, e zawieraj one sugestie, jak poradzi sobie z tymi problemami. Bd obecny. Krytyka, podobnie jak pochwaa, jest najbardziej skuteczna wtedy, kiedy przeprowadzamy j podczas rozmowy w cztery oczy. Osoby, dla ktrych krytykowanie kogo jest krpujce, mog uatwi sobie zadanie, robic to na odlego, na przykad w formie pisemnych uwag czy upomnie, jednak nadaje to kontaktom charakter bezosobowy i pozbawia adresata tych uwag moliwoci ustosunkowania si do nich i wyjanienia sprawy. Bd wraliwy. Jest to wezwanie do okazywania empatii, do wczucia si w skr osoby, ktra odbiera krytyk. Levinson wskazuje, e szefowie, ktrzy maj niewielk zdolno empatii, s wyjtkowo skonni do aroganckiego traktowania podwadnych, co przejawia si - na przykad - miadc krytyk i zamykaniem im ust. Ostateczny wynik takiej krytyki jest destrukcyjny - zamiast ukazywa sposb wyjcia czy naprawienia sytuacji, wywouje ona niech, gorycz i oburzenie, skania do przyjcia postawy obronnej i stwarza trudny do przezwycienia dystans midzy szefem a podwadnym.
Levinson daje pewne rady take tym, ku ktrym kierowane s uwagi krytyczne. Radzi na przykad, by traktowa uwagi nie jako atak personalny:, ale jako cenne wskazwki umoliwiajce popraw dziaania. Namawia te, by wystrzega si przybierania postawy defensywnej i poczuwa si do odpowiedzialnoci. A jeli rozmowa staje si zbyt przykra, radzi odoy j do czasu, a przetrawimy niemi opini i troch ochoniemy. Na koniec proponuje, ebymy widzieli w uwagach krytycznych szans wsplnej pracy z osob krytykujc w celu usunicia problemu, a nie co, co stawia nas w przykrym pooeniu. Oczywicie wszystkie te mdre rady s bezporednim odbiciem wskazwek dla maestw, ktre maj umoliwi im przedstawienie
7 Harry Levinson, Feedback to Subordinates, Addendum to the Levinson Letter, Levinson Institute, Waltham, MA (1992).
140
Daniel Goleman
wzajemnych pretensji w taki sposb, by nie miao to szkodliwych konsekwencji dla trwaoci ich zwizku. W pracy dzieje si podobnie jak w maestwie. Jak postpowa z odmiennoci Sylvia Skeeter, ktra majc trzydzieci par lat wycofaa si w stopniu kapitana z czynnej suby wojskowej, pracowaa pniej jako kierowniczka sali w restauracji Dennyego w Kolumbii, w Karolinie Poudniowej. Pewnego upalnego popoudnia wesza do restauracji grupka czarnych klientw - pastor, wikary i dwjka przybyych do nich z wizyt piewakw gospel. Usiedli przy stoliku i siedzieli tam, i siedzieli, nie mogc doczeka si obsugi. Kelnerki po prostu ignoroway ich. Stay tam - wspomina Skeeter - patrzyy na nich z rkami opartymi na biodrach, a potem wrciy do rozmw midzy sob, zupenie jakby czarny stojcy o pi stp od nich po prostu nie istnia. Oburzona Skeeter zwrcia kelnerkom uwag i poskarya si szefowi, ktry tylko wzruszy ramionami i powiedzia: Tak zostay wychowane i nic na to nie mog poradzi. Skeeter z miejsca rzucia t prac - sama jest czarna. Gdyby by to odosobniony przypadek, to owa jaskrawa manifestacja uprzedze rasowych mogaby przej nie zauwaona. Ale Sylvia Skeeter bya tylko jedn z wielu setek osb, ktre powiadczyy istnienie w sieci restauracji Dennyego powszechnych uprzedze rasowych, co doprowadzio do wytoczenia firmie procesu w imieniu tysicy czarnoskrych, ktrzy dowiadczyli na wasnej skrze takiego traktowania. Proces kosztowa firm 54 miliony dolarw. Wrd powodw znajdowao si, midzy innymi, siedmiu czarnych agentw sub specjalnych, ktrzy w drodze do Annapolis, gdzie mieli ubezpiecza wizyt prezydenta Clintona w Akademii Marynarki Wojennej, wstpili do Dennyego na niadanie. Czekali na kelnerk przez godzin, podczas gdy ich biaych kolegw, siedzcych przy stoliku obok, obsuono natychmiast. W sdzie wystpia te czarna dziewczyna ze sparaliowanymi nogami z Tampy na Florydzie, ktra pewnego wieczoru, po koncercie, czekaa na swym wzku inwalidzkim przez dwie godziny na zamwione jedzenie. Ta dyskryminacja - dowodzili oskaryciele - braa si z powszechnego wrd personelu restauracji Dennyego, szczeglnie na szczeblu szefw rejonw i oddziaw, przekonania, e czarni psuj im interes. Obecnie, gwnie dziki werdyktowi sdu oraz nagonieniu sprawy przez rodki masowego przekazu, sie Dennego naprawia szkody wyrzdzone czarnej spoecznoci. Wszyscy jej pracownicy, a zwaszcza personel kierowniczy, musz bra udzia w kursach, na ktrych wykazuje si im, jakie korzyci pyn z posiadania wielorasowej klienteli. Seminaria takie stay si jednym z gwnych elementw szkolenia wewntrznego w firmach caej Ameryki, a wrd ich szefw ronie wiadomo, e nawet jeli pracownicy maj jakie uprzedzenia, to musz si tak zachowywa w pracy, jakby ich nie mieli. Przemawia za tym nie tylko wzgld na zwyk ludzk przyzwoito, ale te - co dla przedsibiorstwa jest duo waniejsze - aspekty czysto pragmatyczne. Jednym z nich jest zmieniajce si oblicze klasy pracujcej, w miar jak biali mczyni, ktrzy kiedy byli grup dominujc, powoli staj si mniejszoci. Ankieta przeprowadzona w kilkuset przedsibiorstwach amerykaskich wykazaa, e ponad dwie trzecie nowo przyjtych pracownikw nie naley do rasy biaej. To przesunicie demograficzne odzwierciedla rwnie w znacznej mierze zmieniajcy si skad klienteli.8 Inn przyczyn jest wzrastajca w firmach midzynarodowych potrzeba zatrudniania pracownikw,
8 O przegldzie 645 firm, ktry przeprowadzili doradcy do spraw zarzdzania z Towers Perrin na Manhattanie, donosi The New York Times 26 sierpnia 1990 roku.
141
Daniel Goleman
ktrzy nie tylko potrafi odoy na bok wszelkie uprzedzenia przeszkadzajce im w ocenianiu ludzi nalecych do innych kultur (i tworzcych nowe rynki), ale take wykorzysta t otwarto dla dobra firmy (i pomnoenia jej zyskw). Trzeci motywujc do takich dziaa przyczyn jest kryjca si w rnorodnoci potencjalna sia, ktra manifestuje si bardziej twrczym dziaaniem zespoowym i wiksz przedsibiorczoci. Wszystko to oznacza, e kultura przedsibiorstwa musi ulec zmianie i konieczne jest rozwijanie tolerancji nawet wtedy, kiedy poszczeglni pracownicy zachowuj swoje indywidualne uprzedzenia. Jak to osign Trzeba ze smutkiem stwierdzi, e jednodniowe czy te jednoweekendowe szkolenia w akceptowaniu rnorodnoci zdaj si nie przeamywa niechci pracownikw wynikajcej z gboko zakorzenionych uprzedze jednej grupy do drugiej: biaych do czarnych, czarnych do Azjatw czy Azjatw do ludnoci hiszpaskojzycznej. Prawd mwic, ostatecznym rezultatem takich niewaciwie przygotowanych i nieumiejtnie prowadzonych szkole - ktre rozbudzaj faszywe nadzieje, obiecujc zbyt duo albo zamiast atmosfery zrozumienia wytwarzaj klimat konfrontacji - moe by wzrost napicia midzy poszczeglnymi grupami pracownikw. Po to, by zrozumie, co mona zrobi w tej dziedzinie, trzeba przede wszystkim poj, na czym polega uprzedzenie. Korzenie uprzedze Doktor Vamik Volkan jest teraz psychiatr na Uniwersytecie w Wirginii, ale pamita, co oznaczao dorastanie w rodzinie tureckiej na Cyprze, o prawo wadania ktrym walczyli wwczas bez pardonu Turcy z Grekami. Bdc chopcem, Volkan sysza plotki o tym, e kady wze na sznurze, ktrym przepasywa si miejscowy grecki duchowny, upamitnia tureckie dziecko, ktre udusi. Pamita te, z jak odraz mwio si w jego domu o tym, e Grecy jedz winie, ktrych miso uwaane jest w kulturze tureckiej za nieczyste. Zajmujc si obecnie badaniem konfliktw etnicznych, Volkan relacjonuje wasne wspomnienia z dziecistwa, aby ukaza, w jaki sposb przez cae lata utrzymuje si wzajemn wrogo midzy rnymi grupami narodowymi czy rasowymi i jak w kadym nowym pokoleniu ugruntowuje si takie wrogie uprzedzenia.9 Psychologiczn cen pacon za lojalno wobec wasnej grupy moe by antypatia do innej grupy, szczeglnie wtedy, kiedy istnieje midzy nimi zadawniona wrogo. Uprzedzenia nale do repertuaru postaw emocjonalnych, ktrych uczymy si we wczesnym okresie ycia, co sprawia, e trudno si ich cakowicie pozby. Dotyczy to nawet osb, ktre uwaaj, e nie powinno si nigdy i wobec nikogo ywi adnych uprzedze. Emocje zwizane z uprzedzeniami ksztatuj si w dziecistwie, natomiast przekonania, ktre je usprawiedliwiaj, pojawiaj si pniej - wyjania Thomas Pettigrew, socjopsycholog z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Cruz, ktry od kilkudziesiciu lat zajmuje si badaniem uprzedze. - W pniejszym okresie ycia moesz chcie pozby si uprzedze, ale o wiele atwiej jest zmieni swoje przekonania ni uczucia. Wielu poudniowcw wyznao mi na przykad, e chocia nie mieli ju adnych uprzedze wobec czarnych na poziomie intelektualnym, to nadal czuj si nieswojo, podajc im rk. Uczucia te s pozostaoci tego, go nauczyli si w domu rodzinnym.10 Sia stereotypw, ktre podtrzymuj uprzedzenia, bierze si czciowo std, e dynamika ich powstawania i funkcjonowania w umyle jest stosunkowo obojtna dla caoci zachodzcych w
9 Vamik Volkan, The Need to Have Enemies and Allies, Northvale, NJ: Jason Aronson, 1988. 10 Mj wywiad z Thomasem Pettigrew zamieci The New York Times 12 maja 1987 roku.
142
Daniel Goleman
nim procesw, co sprawia, e wszelkiego rodzaju stereotypy potwierdzaj si same.11 atwo zapamitujemy wydarzenia, ktre wiadcz o susznoci stereotypowego przekonania, natomiast przypadki przemawiajce na jego niekorzy z reguy ignorujemy. Spotykajc na przyjciu otwarcie okazujcego swe uczucia i wylewnego Anglika, ktry jest zaprzeczeniem stereotypu chodnego i podchodzcego do wszystkiego z rezerw Brytyjczyka, mwimy sobie, e jest nietypowym przykadem swojego narodu albo e podpi sobie. To cige utrzymywanie si ukrytych uprzedze moe wyjania dlaczego mimo e w cigu ostatnich mniej wicej czterdziestu lat postawy biaych Amerykanw wobec czarnych stay si znacznie bardziej tolerancyjne - mamy wci do czynienia z subtelniejszymi formami przejaww uprzedze rasowych: wprawdzie biali odegnuj si od rasistowskich zapatrywa, ale nadal w ich postpowaniu wida ukryt niech.12 Przecz temu, ale w niejasnych sytuacjach postpuj w sposb wiadczcy o tym, e w gbi duszy czuj uprzedzenie, aczkolwiek podaj rozsdne powody, dlaczego zachowuj si tak, a nie inaczej. Uprzedzenia takie objawiaj si w formie powiedzmy - odrzucenia przez biaego szefa podania o przyjcie do pracy czarnego kandydata, rzekomo nie ze wzgldu na kolor skry, ale dlatego, e jego wyksztacenie i praktyka zawodowa nie odpowiadaj wymogom stanowiska, o ktre si ubiega, i przyjcia biaego kandydata o mniej wicej takich samych kwalifikacjach. Mog te przybra form dawania biaemu agentowi praktycznych poucze, jak przeprowadza rozmowy z potencjalnymi klientami, i zapominania o takim samym poinstruowaniu agenta o czarnej skrze albo latynoskim pochodzeniu. Brak tolerancji dla nietolerancji Nie da si wprawdzie tak atwo wypleni gboko zakorzenionych uprzedze, ale mona przynajmniej zmieni nasz stosunek do nich. Na przykad, kelnerki i szefowie filii sieci restauracji Dennyego, ktrzy uciekali si do dyskryminujcych czarnych praktyk, rzadko, jeli w ogle, spotykali si z krytyk. Niektrzy dyrektorzy wydawali si wrcz zachca ich, przynajmniej porednio, do dyskryminowania czarnych, sugerujc nawet stosowanie takich metod, jak pobieranie od nich z gry zapaty za posiki, odmawianie - prawa do korzystania z szeroko reklamowanych bezpatnych niada urodzinowych albo zamykanie drzwi przed grupami czarnych konsumentw pod pozorem, e lokal jest nieczynny. John P. Relman, adwokat, ktry wnis do sdu pozew przeciwko Dennyemu w imieniu wspomnianych wczeniej czarnych agentw sub specjalnych, uj to tak: Kierownictwo Dennyego przymykao oczy na to, co robi podlegy mu personel. Musiay by jakie sygnay [...], ktre usuny hamulce wzbraniajce lokalnym szefom dziaa zgodnie z ich rasistowskimi pogldami.13 Jednak z tego, co wiemy o korzeniach uprzedze i o skutecznych sposobach walki z nimi, wynika, e taki wanie stosunek - przymykanie oczu na przejawy uprzedze - sprzyja szerzeniu si dyskryminacji. W takiej sytuacji niepodejmowanie adnych przeciwdziaa przynosi powane konsekwencje, bowiem wirusy uprzedze rozprzestrzeniaj si bez adnych przeszkd. Bardziej celowe ni szkolenia majce wyksztaci tolerancj dla odmiennoci i rnorodnoci - a by moe wzmagajce skuteczno takich szkole - s starania zmierzajce do definitywnej zmiany norm uznawanych przez dan grup. Powinny si one przejawia zdecydowanym potpieniem wszelkich aktw dyskryminacji na wszystkich szczeblach drabiny subowej, od najwyszego kierownictwa a po szeregowych pracownikw. Nie musi to wprawdzie zmniejsza uprzedze,
11 Samuel Gaertner, John Davidio, Prejudice, Discrimination, and Racism, New York: Academic Press,1987. 12 Tame. 13 Cytat za: Howard Kohn, Service With a Sneer, The New York Times Sunday Magazine, November 11, 1994.
143
Daniel Goleman
ale w zmienionym klimacie nie bd one dochodzi do gosu. Jak uj to jeden z szefw IBM: Nie tolerujemy lekcewacego czy obraliwego zachowania w adnej formie: szacunek dla jednostki zajmuje poczesne miejsce w kulturze pracy w IBM.14 Jeli z bada nad uprzedzeniami pyn dla przedsibiorstw jakiekolwiek nauki, to sprowadzaj si one do tego, e aby zwikszy tolerancj pracownikw dla odmiennoci, trzeba ich zachca do przeciwstawiania si nawet najmniejszym przejawom dyskryminacji czy szykanowania, takim jak choby opowiadanie obraliwych dowcipw czy wieszanie w pomieszczeniu, w ktrym pracuj kobiety, kalendarzy ze zdjciami rozebranych dziewczyn. Badania wykazay, e jeli w jakim zespole kto zacznie szydzi z innej grupy etnicznej, to reszta pjdzie wkrtce w jego lady. Zwyczajne nazwanie takiego zachowania po imieniu albo natychmiastowy sprzeciw stwarzaj zniechcajc do szyderstwa atmosfer, natomiast milczenie oznacza na nie zgod.15 Kluczow rol w tych staraniach odgrywaj osoby znajdujce si na wierzchokach wadzy; jeli nie potpiaj przejaww uprzedze, to daj tym samym do zrozumienia, e w aktach takich nie ma nic zdronego. Natomiast upomnienie dajcej wyraz swym uprzedzeniom osoby jest wyranym sygnaem, e sprawy takie nie s bynajmniej bahe, ale gro rzeczywistymi - nieprzyjemnymi konsekwencjami. Rwnie w takiej sytuacji bardzo przydaj si umiejtnoci wchodzce w skad inteligencji emocjonalnej. Szczeglnie cenny jest talent polegajcy na tym, aby wiedzie nie tylko kiedy, ale take jak przeciwstawia si uprzedzeniom. Uwagi takie naley czyni z caym taktem waciwym skutecznej krytyce, aby nie byy przyjmowane defensywnie. Jeli szefowie i wsppracownicy robi to w sposb naturalny, to jest bardziej prawdopodobne, e takie incydenty nie bd si powtarza. Bardziej skuteczne metody propagowania tolerancji w miejscu pracy obejmuj ustalanie nowych, jasnych, obowizujcych w caej organizacji regu, ktre po prostu uznaj wszelkie formy dyskryminacji za niedopuszczalne i w ten sposb zachcaj osoby bdce dotychczas niemymi wiadkami takich zachowa do dawania gonego wyrazu swemu niezadowoleniu i sprzeciwowi. Innym aktywnym elementem kursw uczcych tolerancji dla odmiennoci jest uczenie umiejtnoci patrzenia na sprawy z punktu widzenia drugiej strony. Postawa ta sprzyja powstawaniu empatii, poniewa jeeli jestemy w stanie zrozumie bl osb dyskryminowanych, to jestemy bardziej skonni wystpowa przeciw nietolerancji. Mwic krtko, prby stumienia przejaww uprzedze przynosz duo lepszy wyniki ni prby wykorzenienia lecych u ich podstaw przesdw; stereotypy zmieniaj si powoli, jeli w ogle si zmieniaj. Zwyke poczenie rnych grup ludzi nie zmniejsza nietolerancji albo zmniejsza j w niewielkim stopniu, o czym wiadcz przypadki desegregacji rasowej w szkoach, ktrych rezultatem by raczej wzrost ni spadek nienawici midzygrupowej. Pynie std praktyczny wniosek, e rozliczne programy uczenia tolerancji, ktre rozpleniy si w wiecie przedsibiorczoci, powinny skupi si na realistycznym celu, jakim jest odrzucenie przyjtych w danej grupie norm okazywania uprzedze i szykanowania czy dokuczania przedstawicielom innych grup. Programy takie mog si znaczco przyczyni do zakodowania w wiadomoci zbiorowej przekonania, e fanatyzm i okazywanie innym niechci czy pogardy s niedopuszczalne i nie bd tolerowane. Ale oczekiwanie, e program taki usunie gboko zakorzenione uprzedzenia, jest nierealistyczne.
14 Responding to a Diverse Work Force, The New York Times, August 26, 1990. 15 Fletcher Blanchard, Reducing the Expression of Racial Prejudice, Psychological Science, t. 2, 1991.
144
Daniel Goleman
Skoro jednak uprzedzenia s pewn odmian wyuczonych emocji, to moliwe jest ich oduczenie si, chocia wymaga to czasu i nie mona oczekiwa, e doprowadzi do tego jednorazowy kurs tolerowania odmiennoci. Pozytywne efekty przynie natomiast moe podtrzymywanie koleeskich stosunkw midzy osobami wywodzcymi si z odmiennych grup i poczenie ich codziennych stara dla osignicia wsplnego celu. Potwierdzaj to dowiadczenia z desegregacj rasow w szkoach: tam, gdzie czonkowie poszczeglnych grup nie mieszaj si ze sob i nie utrzymuj stosunkw towarzyskich, tworz si wzajem wrogie kliki, a negatywne stereotypy utrwalaj si. Tam natomiast, gdzie uczniowie pracuj jak rwny z rwnym, dc do osignicia wsplnego celu, czy to w druynie sportowej czy w zespole muzycznym, stereotypy zanikaj. To samo zdarza si w sposb naturalny w miejscu pracy, kiedy ludzie pracuj ze sob na koleeskiej stopie przez wiele lat.16 Zaniechanie walki z uprzedzeniami w zakadzie pracy oznacza te zaprzepaszczenie wielkiej szansy, jak jest wykorzystanie twrczych moliwoci i przedsibiorczoci tkwicych w zrnicowanym zespole pracownikw. Jak si przekonamy, zesp skadajcy si z osb o rnych zdolnociach i punktach widzenia moe - jeli wsppraca ukada si harmonijnie - doj do lepszych, bardziej twrczych i skuteczniejszych rozwiza ni ta sama grupa osb pracujcych oddzielnie. Pomysowo organizacyjna i grupowy iloraz inteligencji Pod koniec obecnego stulecia jedn trzeci czynnych zawodowo Amerykanw stanowi bd tzw. pracownicy wiedzy, osoby, ktrych efektywno mierzy si wartoci dodan do informacji analitycy rynku, pisarze czy programici komputerowi. Peter Drucker, wybitny teoretyk biznesu, ktry stworzy termin pracownicy wiedzy, wskazuje, e osoby takie s wprawdzie znakomitymi specjalistami, ale w wskich dziedzinach i e ich wydajno zaley od skoordynowania pracy w ramach zespou, jako e pisarze nie s wydawcami, a programici komputerowi nie zajmuj si dystrybucj oprogramowania. Aczkolwiek ludzie zawsze pracowali w zespoach, to - zauwaa Drucker - wraz z pojawieniem si pracownikw wiedzy praca zespoowa staje si waniejsza ni praca indywidualna.17 Dlatego te inteligencja emocjonalna, zbir umiejtnoci, ktre pomagaj w harmonijnym ukadaniu stosunkw z innymi, powinna w nadchodzcych latach sta si szczeglnie cenion w pracy zalet. Chyba najbardziej podstawow form organizacyjn pracy zespoowej jest zebranie, w nierozerwalnie zwizany z penieniem funkcji kierowniczej obowizek uczestniczenia w posiedzeniach odbywajcych si w pokoju narad, sali konferencyjnej czy w czyim gabinecie. Zebrania, gromadzce wszystkich w jednym pomieszczeniu s zapewne najbardziej oczywistym, cho nieco ju przestarzaym, przykadem wspuczestniczenia w pracy. Nowymi, bardziej funkcjonalnymi formami pracy zespoowej s elektroniczne sieci pocze, poczta elektroniczna, telekonferencje i powizania nieformalne. Jeli hierarchia subowa firmy, ktr przedstawia sporzdzony na papierze schemat organizacyjny, jest jej szkieletem, to te poczenia midzy pracownikami s jej orodkowym ukadem nerwowym. Kiedy ludzie zbieraj si, aby wsplnie pracowa, to bez wzgldu na to, czy tworz zajmujcy si planowaniem strategii zesp kierowniczy czy brygad wytwarzajc jaki produkt, mona mwi - bynajmniej nie w sensie przenonym - o grupowych ilorazie inteligencji, oglnej sumie zdolnoci i umiejtnoci wszystkich wchodzcych w skad tej grupy osb. Poziom wykonania
16 Gaertner i Davidio, Prejudice, Discrimination, and Racism. 17 Peter Drucker, The Age of Social Transformation, The Atlantic Monthly, November 1994.
145
Daniel Goleman
zadania, jako uzyskanego produktu zalee bd od wysokoci tego ilorazu. Okazuje si, e najwaniejszym elementem inteligencji grupowej jest nie tyle przecitny iloraz czysto akademickiej inteligencji jej czonkw, ile raczej inteligencji emocjonalnej. Decydujcy wpyw na wysoko ilorazu inteligencji grupowej maj panujce w grupie stosunki. To wanie umiejtno harmonijnego ksztatowania stosunkw midzy czonkami grupy sprawia, e jeden zesp jest utalentowany, pracuje wydajnie i odnosi sukcesy, a drugi - ktrego czonkowie nie ustpuj talentem ani umiejtnociami czonkom pierwszego - ma marne wyniki. Myl, e w ogle istnieje co takiego jak inteligencja zbiorowa, nasuna si psychologowi z Uniwersytetu Yale, Robertowi Sternbergowi i Wendy Williams, studentce ostatniego roku, ktrzy starali si zrozumie, dlaczego pewne zespoy odnosz duo wiksze sukcesy ni inne.18 Kady, kto zaczyna pracowa w zespole, wnosi do niego pewne talenty, powiedzmy - znakomit umiejtno formuowania wypowiedzi, pomysowo czy wiedz specjalistyczn. Aczkolwiek grupa nie moe by bystrzejsza ni pozwala na to oglna suma wszystkich tych zdolnoci, to jednak moe swj poziom zaniy, jeli wewntrzne stosunki uniemoliwiaj jej czonkom wykazanie si swymi talentami. Stao si to jasne, kiedy Sternberg i Williams podzielili uczestnikw eksperymentu na zespoy, ktrym postawiono to samo, wymagajce twrczej pracy zadanie opracowania kampanii reklamowej rzekomo rewelacyjnego sodzika majcego zastpi cukier. Pierwszym zaskoczeniem byo to, e osoby, ktre zbyt paliy si do wzicia udziau w tym przedsiwziciu, okazay si kul u nogi, obniajc sprawno dziaania swoich zespow wadczymi zapdami i chci kierowania innymi. Osobom takim wydaje si brakowa podstawowego elementu inteligencji spoecznej - zdolnoci rozpoznawania, co jest waciwe, a co nie na miejscu w polityce wzajemnych ustpstw. Negatywnie na jako pracy zespou wpywali rwnie czonkowie, ktrzy nie kwapili si do wsplnych dziaa i byli dla grupy balastem. Najwaniejszy z pojedynczo rozpatrywanych czynnikw maksymalizujcych efekt pracy zespou by stopie, w jakim jego czonkom udao si stworzy atmosfer harmonijnej wsppracy, ktra pozwalaa im w peni wykorzysta swoje zdolnoci. Osignicia takiego zgranego zespou byy jeszcze wysze, jeli ktry z jego czonkw by szczeglnie uzdolniony, natomiast zespoy, w ktrych dochodzio do wikszych tar, nie potrafiy naleycie wykorzysta faktu, e w ich skadzie znajdoway si osoby bardzo utalentowane. W zespoach, w ktrych poziom napi emocjonalnych i towarzyskich jest wysoki - bez wzgldu na to, czy stan ten jest wynikiem obaw, zoci, urazw czy rywalizacji - ludzie nie mog da z siebie wszystkiego. Natomiast zgodne wspdziaanie pozwala na maksymalne wykorzystanie zdolnoci najbardziej twrczych i utalentowanych czonkw zespou. Wynika std oczywisty mora dla zespow pracowniczych, ale odkrycia te maj te bardziej oglne implikacje, wane dla kadego, kto pracuje w jakimkolwiek przedsibiorstwie. Powodzenie wielu spraw, ktrymi zajmujemy si w pracy, zaley od naszej umiejtnoci zorganizowania luno powizanej sieci pracownikw rnych dziaw, poniewa rozmaite zadania mog stwarza potrzeb angaowania do wsppracy ludzi rnych specjalnoci. Sie taka daje moliwo doranego formowania zespow, ktrych skad w wypadku danego zadania jest optymalnym poczeniem talentw, umiejtnoci i funkcji. To, jak udanie potrafimy wykorzystywa tak sie, powoujc ad hoc zespoy do konkretnych jednorazowych zada, ma kluczowe znaczenie dla naszego sukcesu w pracy.
18 Pojcie inteligencji grupowej wprowadzaj Wendy Williams i Robert Sternberg, Group Intelligence: Why Some Groups Are Better Than Others, Intelligence, 1988.
146
Daniel Goleman
Przyjrzyjmy si wynikom bada, ktrym poddano sposb pracy wyrniajcych si pracownikw Laboratoriw Bella [Bell Labs], znanego na caym wiecie sztabu naukowcw majcego sw siedzib koo Princeton. W laboratoriach tych roi si od naukowcw i inynierw, ktrzy osigaj najwysze wyniki w testach na iloraz inteligencji. Jednak w tej zbiornicy talentw niektrzy byszcz niczym gwiazdy, a inni mog si pochwali tylko miernymi osigniciami. Tym, co odrnia owe gwiazdy od pozostaych, nie jest iloraz inteligencji akademickiej, ale iloraz inteligencji emocjonalnej. Potrafi oni lepiej motywowa si do pracy i przeksztaca swoj sie nieformalnych powiza w tworzone ad hoc zespoy. Badano gwiazdy jednego z wydziaw laboratoriw, jednostki projektujcej elektroniczne czniki, ktre steruj systemami telefonicznymi, bardzo wyrafinowanym i wymagajcym wielkich umiejtnoci dziaem elektroniki.19 Poniewa zadaniu temu nie byaby w stanie podoa jedna osoba, zajmuj si tym zespoy liczce od 5 do 150 inynierw. aden inynier nie zna si na tym wystarczajco dobrze, aby samodzielnie wykona ow prac; potrzebna jest tu wiedza fachowa wielu specjalistw. Chcc odkry, co odrniao osoby majce due osignicia od tych, ktre uzyskiway zaledwie rednie wyniki, Robert Kelley i Janet Caplan poprosili ich szefw i kolegw o sporzdzenie listy od 10 do 15 procent wybijajcych si inynierw. Kiedy porwnali gwiazdy z reszt personelu, na pocztku najbardziej uderzyy ich niewielkie rnice zdolnoci czysto intelektualnych midzy tymi dwoma grupami. Opierajc si na szerokim wachlarzu miar kognitywnych i socjalnych, od standardowych testw do badania inteligencji poczynajc, na kwestionariuszach osobowoci koczc, stwierdzilimy nieznaczne istotne rnice w zdolnociach wrodzonych - pisz Kelley i Caplan w Harvard Business Review. - Jak si okazuje, talent akademicki nie jest dobrym prognostykiem wydajnoci w pracy. Podobnie iloraz inteligencji. Szczegowe wywiady z gwiazdami ujawniy jednak zasadnicze rnice dotyczce interpersonalnych strategii, z ktrych korzystay, aby wykona sw prac. Przede wszystkim istotnie rniy si ich kontakty z osobami na stanowiskach majcych kluczowe znaczenie dla waciwego wykonania zadania. Realizacja zamierze przebiegaa gadko, poniewa powicay sporo czasu na podtrzymywanie dobrych stosunkw z osobami, ktrych usugi mogy okaza si potrzebne w krytycznym momencie. Potrafi one wej w skad powoanego na poczekaniu zespou dla rozwizania jakiego problemu technicznego. Inynier osigajcy przecitne wyniki pisz Kelley i Caplan - opowiada nam, jak stan wobec problemu technicznego, ktrego nie potrafi rozwiza. Prosi rozpaczliwie o pomoc rnych asw techniki i czeka, tracc cenny czas, a tymczasem nikt nie oddzwania ani nie odpowiada na wezwania wysyane poczt elektroniczn. Natomiast liderom rzadko zdarzaj si takie sytuacje, poniewa tworz oni sie osb, na ktrych mog polega, zanim pojawi si potrzeba skorzystania z ich pomocy. Kiedy gwiazda zadzwoni do kogo z prob o rad, prawie zawsze otrzymuje j szybko. Nieformalne sieci powiza okazuj si szczeglnie cenne, kiedy pojawiaj si niespodziewane problemy. Organizacje formalne tworzone s dla rozwizywania problemw atwych do przewidzenia - czytamy w jednym ze studiw takich sieci. - Kiedy jednak wyaniaj si nieoczekiwane problemy, wczaj si organizacje nieformalne. Zoona sie powiza i ukadw towarzyskich pozwala w kadej chwili skontaktowa si z kolegami i z czasem przeksztaca si w zadziwiajco trway system. atwo dostosowujce si do zmiennych sytuacji sieci nieformalne
19 Studium wybijajcych si pracownikw Laboratoriw Bella przeprowadzaj Robert Kelley i Janet Caplan, How Bell Labs Creates Star Performers, Harvard Business Review, July-August 1993.
147
Daniel Goleman
skadaj si z przebiegajcych na ukos i wok ukadw i zalenoci subowych, omijajc rne szczeble struktury firmy, aby zaatwi spraw.20 Analiza sieci nieformalnych wykazuje, e fakt, i ludzie pracuj razem i spotykaj si codziennie, niekoniecznie musi oznacza, e darz si takim wzajemnym zaufaniem, aby dzieli si poufnymi informacjami (takimi jak ch zmiany pracy, oburzenie z powodu zachowania szefa albo kolegw) czy zwraca si o pomoc w sytuacji kryzysowej. Bardziej szczegowy ogld sieci nieformalnych prowadzi do wniosku, e istniej przynajmniej trzy ich odmiany: siatka komunikacji, okrelajca kto z kim rozmawia, sie wiedzy fachowej, obejmujca osoby, do ktrych inne zwracaj si z prob o pomoc, oraz sie zaufania. Jeli kto zajmuje gwn pozycj w sieci wiedzy fachowej, to znaczy, e cieszy si opini wietnego eksperta, co czsto prowadzi do awansu. Nie ma jednak praktycznie adnego zwizku midzy byciem ekspertem a byciem osob, ktr inni postrzegaj jako wystarczajco dyskretn, by zwierzy si jej ze swych sekretw, wtpliwoci czy saboci. May tyran biurowy czy mikromeneder moe posiada znakomit wiedz fachow, ale cieszy si tak niskim zaufaniem, e osabia to jego zdolno kierowania podwadnymi i skutecznie wycza z sieci nieformalnych. Gwiazdami firmy bywaj czsto te osoby, ktre maj liczne i silne powizania z innymi w ramach wszystkich sieci - komunikacji, wiedzy fachowej i zaufania. Oprcz mistrzowskiego opanowania umiejtnoci funkcjonowania w takich podstawowych sieciach nieformalnych, gwiazdy Laboratoriw Bella wykazuj si te innymi formami organizacyjnej pomysowoci: skutecznym koordynowaniem pracy zespow, przewodzeniem w staraniach zmierzajcych do tworzenia konsensusu, umiejtnoci patrzenia na sprawy z punktu widzenia innych osb - klientw i pozostaych czonkw zespou - zdolnoci przekonywania oraz tworzenia atmosfery wsppracy i unikania konfliktw. Chocia wszystkie te cechy wynikaj z umiejtnoci spoecznych, to liderzy wyrniaj si inn jeszcze umiejtnoci - przejmowaniem inicjatywy, to znaczy siln motywacj, aby podejmowa si zada nie nalecych do ich obowizkw subowych, oraz umiejtnym kierowaniem wasnym czasem i prac. Wszystkie takie umiejtnoci s rzecz jasna przejawami inteligencji emocjonalnej. Wiele wskazuje, e system dziaania, z ktrym badacze zetknli si w Laboratoriach Bella, upowszechni si w przyszoci we wszystkich firmach. Wydaje si niewtpliwe, e podstawowe umiejtnoci wchodzce w skad inteligencji emocjonalnej bd si coraz bardziej liczyy w pracy zespoowej, wsppracy i uczeniu si, jak pracowa efektywniej. W miar jak wymagajce wysokiej wiedzy usugi i kapita intelektualny zajmowa bd coraz waniejsz pozycj w dziaalnoci przedsibiorstw, doskonalenie sposobw wsppracy stawa si bdzie gwn metod wykorzystania tego kapitau, decydujc o konkurencyjnoci firmy. Po to, by si rozwija, a moe nawet po to, by przetrwa, firmy powinny pobudza sw zbiorow inteligencj emocjonaln.
20 Poytki pynce z nieformalnych sieci pocze opisuj David Krackhardt i Jeffrey R. Hanson, Informal Networks: The Company Behind the Chart, Harvard Business Review, July-August 1993, s. 104.
148
Daniel Goleman
Rozdzia XI Umys i medycyna

- Kto pana nauczy tego wszystkiego, doktorze? Odpowied pada natychmiast: - Cierpienie.* Albert Camus, Duma
NIEOKRELONY BL W PACHWINIE zmusi mnie do odwiedzenia lekarza. Wszystko wydawao si w normie, dopki nie spojrza na wynik analizy moczu. Okazao si, e znaleziono w nim lady krwi. - Chc, eby poszed pan do szpitala i zrobi tam pewne badania... funkcjonowanie nerek, cytologia powiedzia rzeczowym tonem. Nie wiem, co mwi potem. Na sowo cytologia mj umys zamar. Rak. Pamitam niejasno, jak tumaczy mi, gdzie i kiedy mam si uda na te badania diagnostyczne. Bya to najzwyklejsza instrukcja, ale musia powtarza j trzy czy cztery razy. Cytologia - sowo to wci rozbrzmiewao mi w gowie. Czuem si, jakbym zosta napadnity w drzwiach wasnego domu. - Dlaczego zareagowaem tak silnie? Mj lekarz postpowa zgodnie z zasadami sztuki medycznej, sprawdzajc rne moliwoci przed ostatecznym postawieniem diagnozy. Prawdopodobiestwo, e przyczyn moich kopotw jest rak, byo niewielkie. Ale w tym momencie racjonalna analiza nie zdaa si na nic. W krainie chorych emocje rzdz niepodzielnie; dominujc reakcj jest lk. Jestemy tak wtli emocjonalnie, kiedy nam co dolega dlatego, e nasze dobre samopoczucie opiera si czciowo na zudnym przekonaniu, i nic si nam nie moe sta. Choroba - zwaszcza powana - rozwiewa te zudzenia, kwestionujc zaoenie, e nasz prywatny wiat jest bezpieczny. Zaczynamy nagle czu si sabi, bezradni i bezbronni. Problemy pojawiaj si wtedy, kiedy personel medyczny ignoruje emocjonalne reakcje pacjentw, nawet jeli troszczy si o ich kondycj fizyczn. Niezwaanie na emocjonaln rzeczywisto choroby wiadczy o lekcewaeniu rosncej liczby danych wskazujcych na to, e stany emocjonalne odgrywaj niekiedy wan rol w podatnoci na zachorowania i w powracaniu do zdrowia. Wspczesnej opiece medycznej zbyt czsto brakuje inteligencji emocjonalnej. Kade spotkanie z pielgniark czy lekarzem moe by dla pacjenta szans uzyskania krzepicych informacji, otuchy i pociechy albo - jeli informacje te przekazywane s nieumiejtnie - powodem do rozpaczy. Tymczasem personel medyczny zbyt czsto spieszy si albo odnosi si obojtnie do niepokoju pacjenta. Z ca pewnoci s pielgniarki okazujce chorym zrozumienie i wspczucie oraz lekarze, ktrzy nie szczdz czasu nie tylko na pomoc medyczn, ale te na informowanie pacjentw i dodawanie im otuchy, ale dominuje tendencja do stworzenia profesjonalnego wiata usug medycznych, w ktrym wymogi instytucjonalne sprawiaj, e suba medyczna nie zwraca uwagi na nadwraliwo pacjentw albo czuje si zbyt obciona obowizkami, aby si tym odpowiednio zaj. W obecnym systemie opieki zdrowotnej, coraz bardziej skrpowanym przez
* W pol. przekadzie Dumy autorstwa Joanny Guze, (Warszawa 1973, s. 114), odpowied brzmi: Bieda. Nie potrafi stwierdzi, czy dokadniejszy jest przekad polski czy angielski, ale poniewa polska wersja nie byaby dobrym mottem tego rozdziau, przetumaczyem ten fragment z angielskiego - przyp. tum
149
Daniel Goleman
rozliczajcych personel medyczny ksigowych, sprawy wydaj si przybiera jeszcze gorszy obrt. Oprcz argumentu humanitarnego obecnie mona ju dostarczy dowodw naukowych na to, e zarwno w profilaktyce, jak i w leczeniu istnieje pewien prg skutecznoci medycyny, ktry mona podnie, dbajc o stan emocjonalny pacjentw tak samo jak o ich stan fizyczny. Oczywicie nie dotyczy to wszystkich przypadkw ani kadego stanu zdrowia. Jednak oceniajc dane dotyczce wielu setek przypadkw, atwo dostrzec, e korzyci czysto medyczne pynce z takiego podejcia s - przecitnie biorc - tak due, e interwencja emocjonalna powinna sta si normalnym elementem opieki medycznej w powanych chorobach. Medycyna wspczesna koncentruje si na leczeniu jednostki chorobowej - zaburze w dziaaniu narzdw, pomijajc chorob - subiektywne doznania i przeycia cierpicego pacjenta. Pacjenci, przyjmujc ten sposb widzenia swych problemw ze zdrowiem, przyczaj si do spisku, ktrego celem jest ignorowanie ich wasnych reakcji emocjonalnych na te problemy albo ich bagatelizowanie jako bahych i nie majcych wpywu na przebieg choroby. Postaw t umacnia oglnie przyjty model medycyny, ktrego twrcy cakowicie odrzucaj myl, e umys moe w jakikolwiek istotny sposb wpywa na ciao. Istnieje rwnie nieproduktywny pogld przeciwny, zgodnie z ktrym moemy si wyleczy z najgroniejszych nawet chorb, zachowujc pogod ducha i mylc pozytywnie, albo wrcz kuriozalny, e to, i w ogle zachorowalimy, jest w jakim sensie nasz wyczn win. Rezultatem przekonania, e odpowiednia postawa jest lekiem na wszystkie dolegliwoci, jest szeroko rozpowszechnione bdne i szkodliwe mniemanie o stopniu, w jakim umys moe stumi chorob, oraz - co chyba jeszcze gorsze - wywoywanie w nas poczucia winy za to, e zachorowalimy, zupenie jak gdyby wiadczyo to o jakiej naszej skazie moralnej albo o ubstwie duchowym. Prawda ley gdzie midzy tymi dwiema skrajnociami. Moim celem jest objanienie - poprzez przedstawienie odpowiednich danych naukowych - sprzecznoci oraz zastpienie nonsensw jasnym ukazaniem, w jakim stopniu nasze emocje - i inteligencja emocjonalna - wywieraj wpyw na nasze zdrowie i choroby. Umys ciaa, czyli jakie znaczenie maj emocje dla zdrowia W 1974 roku w laboratorium Wydziau Medycyny i Stomatologii Uniwersytetu w Rochester dokonano odkrycia, ktre zmienio biologiczn map ciaa - psycholog Robert Ader stwierdzi, e system immunologiczny potrafi, podobnie jak mzg, uczy si. Wyniki jego bada byy prawdziwym szokiem dla wiata medycznego, poniewa a do tamtej pory uwaano, e tylko mzg i orodkowy ukad nerwowy mog reagowa na rne doznania, zmieniajc schematy swego dziaania. Odkrycie Adera skonio naukowcw do dalszych poszukiwa, ktre zaowocoway znalezieniem wielu pocze, za pomoc ktrych orodkowy ukad nerwowy i system immunologiczny komunikuj si ze sob. Dziki tej sieci drg biologicznych umys, emocje i ciao nie s od siebie oddzielone, ale przeciwnie - blisko poczone. W eksperymencie przeprowadzonym przez Adera podawano szczurom medykament zmniejszajcy sztucznie liczb zwalczajcych drobnoustroje komrek T obecnych w ich krwi. Za kadym razem lek ten rozpuszczano w osodzonej sacharyn wodzie. Ot Ader odkry, e podawanie szczurom samej tylko wody z sacharyn, bez owego leku, nadal powodowao obnienie liczby komrek T - a do poziomu, kiedy zaczynay chorowa i zdycha. Ich system
150
Daniel Goleman
immunologiczny nauczy si zmniejsza produkcj komrek T w reakcji na osodzon wod. Byo to co, co zgodnie z wczesnym stanem wiedzy nie powinno si byo nigdy zdarzy. System immunologiczny jest - jak uj to Francisco Varela z paryskiej cole Polytechnique mzgiem ciaa, okrelajcym jego poczucie samego siebie, to znaczy rozeznanie tego, co do niego naley, a co nie.1 Komrki odpornociowe kr z krwi po caym ciele, stykajc si praktycznie ze wszystkimi pozostaymi komrkami. Te spord nich, ktre rozpoznaj, zostawiaj w spokoju, te za, ktrych nie rozpoznaj, atakuj. Atak taki albo broni nas przed wirusami, bakteriami i komrkami rakowymi, albo - jeli komrki odpornociowe bdnie zidentyfikuj jako obce komrki wasnego ciaa - wywouj chorob z autoimmunizacji, tak jak alergia czy tocze. A do dnia, w ktrym Ader dokona swego nieoczekiwanego odkrycia, kady anatom, kady lekarz i kady biolog by przekonany, e mzg (razem z jego odgazieniami sigajcymi za porednictwem orodkowego ukadu nerwowego do wszystkich czci ciaa) i ukad odpornociowy s oddzielnymi systemami i e aden z nich nie moe wpywa na funkcjonowanie drugiego. Nie byo adnej drogi czcej orodki w mzgu, ktre ledziy, jaki smak ma to, co je szczur, z tymi obszarami szpiku kostnego, gdzie wytwarzane s komrki T. W kadym razie sdzono tak przez sto lat. Skromne odkrycie Adera zmusio wszystkich do nowego spojrzenia na spraw powiza midzy systemem immunologicznym i orodkowym ukadem nerwowym. Psychoneuroimmunologia, nauka, ktra si tym zajmuje, jest teraz przodujc dziedzin medycyny. Na powizania te wskazuje ju sama nazwa tej dyscypliny: psycho odnosi si do psychiki (w tym do umysu), neuro do ukadu neuroendoktrynalnego (ktry obejmuje ukad nerwowy i ukad wewntrzwydzielniczy), natomiast immunologia do ukadu odpornociowego. Badacze stwierdzaj, e neuroprzekanikami chemicznymi o najszerszym dziaaniu zarwno w mzgu, jak i w systemie odpornociowym, s te same neuroprzekaniki, ktrych zagszczenie jest najwiksze w obszarach nerwowych regulujcych emocje.2 Czci najsilniejszych dowodw na istnienie bezporedniej drogi fizycznej pozwalajcej emocjom wpywa na ukad odpornociowy dostarczy David Felten, wsppracownik Adera. Felten zacz od stwierdzenia, e emocje maj silny wpyw na dziaanie autonomicznego ukadu nerwowego, regulujcego wszystkie czynnoci yciowe niezalene od naszej woli, od iloci wydzielanej insuliny po cinienie krwi. Nastpnie, we wsppracy ze sw on Zuzann oraz innymi badaczami, odkry punkt kontaktowy, w ktrym autonomiczny ukad nerwowy spotyka si bezporednio z limfocytami i makrofagami, to jest komrkami systemu immunologicznego.3 Podczas bada prowadzonych za pomoc mikroskopu elektronowego odkryli oni podobne do synaps miejsca, w ktrych zakoczenia neuronw autonomicznego ukadu nerwowego stykaj si bezporednio z tymi komrkami systemu immunologicznego. To miejsce fizycznego styku pozwala komrkom nerwowym na wysyanie neuroprzekanikw, ktre reguluj dziaanie komrek odpornociowych; w istocie rzeczy wysyaj one sygnay w obie strony. Jest to rewolucyjne odkrycie. Nikt nie przypuszcza, e komrki odpornociowe mog by adresatem przekazw wysyanych przez nerwy. Aby sprawdzi, jak wan rol odgrywaj te zakoczenia nerww w funkcjonowaniu systemu odpornociowego, Felten posun si o krok dalej. Usun zwierztom dowiadczalnym cz
1 Francisco Varela na trzecim sympozjum Umys i ycie, ktre odbyo si w grudniu 1990 roku w Dharamsali w Indiach. 2 Zob.: Robert Ader i in., Psychoneuroimmunology, wyd. II, San Diego: ku. Academic Press, 1990. 3 David Felten i in., Noradrenergic Sympathetic Innervation of Lymphoid Tissue, Journal of lmmunology 135(1985).
151
Daniel Goleman
nerww z wzw limfatycznych i ledziony - miejsc, w ktrych wytwarzane s albo gromadzone komrki odpornociowe - a potem zainfekowa je wirusami, prowokujc w ten sposb system odpornociowy do dziaania. Reakcje immunologiczne byy duo sabsze. Felten wycign std wniosek, e bez tych zakocze nerwowych system odpornociowy po prostu nie reaguje na atak bakterii czy wirusw tak jak powinien. Mwic krtko, ukad nerwowy nie tylko ma poczenia z systemem odpornociowym, ale ma istotne znaczenie dla jego prawidowego funkcjonowania. Innym wanym cznikiem midzy ukadem nerwowym a systemem odpornociowym s hormony, ktre organizm wydziela pod wpywem stresu. Nale do nich aminy katecholowe (epinefryna i norepinefryna, zwane take - odpowiednio - adrenalin i noradrenalin), kortyzol i prolaktyna oraz wytwarzane przez nasz organizm zwizki chemiczne o dziaaniu podobnym do pochodnych opium - beta endorfina i enkefalina. Kady z tych hormonw silnie oddziaywuje na komrki odpornociowe. Aczkolwiek zalenoci te s zoone, to oddziaywanie sprowadza si gwnie do tego, e gdy organizm zalewa fala hormonw, aktywno komrek odpornociowych ulega zahamowaniu. Stres zmniejsza, przynajmniej przejciowo, opr systemu immunologicznego, przypuszczalnie po to, by zaoszczdzon dziki temu energi organizm mg wykorzysta w pojawiajcej si nagle krytycznej sytuacji, stwarzajcej bardziej bezporednio zagroenie dla naszego ycia. Jeli jednak stres jest silny i utrzymuje si stale, to obnienie sprawnoci systemu odpornociowego moe by dugotrwae.4 Mikrobiolodzy i inni naukowcy, ktrzy musieli si pogodzi z rewolucyjn niegdy tez, e midzy mzgiem a ukadem sercowonaczyniowym i ukadem odpornociowym istniej w ogle jakie poczenia, odkrywaj ich coraz wicej.5 Toksyczne emocje. Dane kliniczne Pomimo oczywistych dowodw wielu (moe nawet wikszo) lekarzy odnosi si nadal z rezerw do twierdzenia, e emocje wywieraj wpyw na stan zdrowia. Sceptycyzm ten bierze si std, e chocia wiele bada wykazao, i stres i negatywne emocje osabiaj dziaanie rnych komrek odpornociowych, to nie zawsze jest pewne, czy zmiany te s wystarczajco due, aby nie byy obojtne z medycznego punktu widzenia. Mimo to coraz wiksza liczba lekarzy potwierdza rol emocji w medycynie. Na przykad dr Camran Nezhat, znakomity chirurg-ginekolog, specjalista w zakresie operacji przeprowadzanych metod laparoskopii, twierdzi: Jeli pacjentka, ktrej operacj wyznaczono na dany dzie, mwi mi, e jest spanikowana i nie chce by operowana tego dnia, to przekadam zabieg na inny termin. - I wyjania, dlaczego to robi: Kady chirurg wie, e pacjenci, ktrzy si bardzo boj, le znosz operacj. Za bardzo krwawi, czciej ni u innych dochodzi u nich do zakae i powika pozabiegowych. Trudniej wracaj do zdrowia. Jest duo lepiej, jeli przed operacj s spokojni. Przyczyna jest prosta - panika i niepokj podnosz cinienie krwi, a rozszerzone pod wpywem podniesionego cinienia yy obficiej krwawi pod noem chirurga. Nadmierne krwawienie jest jedn z najbardziej kopotliwych komplikacji pooperacyjnych i czasami prowadzi nawet do mierci. Oprcz lekarskich opowieci s te, oczywicie, powaniejsze dowody na due kliniczne znaczenie emocji, a ich liczba stale wzrasta. Najbardziej chyba przekonujcych danych w tym wzgldzie dostarczya zbiorcza analiza 101 bada, z ktrych kade obejmowao wprawdzie niezbyt liczn grup osb, ale w sumie dao zupenie pokane studium paru tysicy kobiet i mczyzn. Badania
4 B.S. Rabin i in., Bidirectional Interaction Between the Central System and the Immune System, Critical Reviews in Immunology 9 (4), (1989), s. 279 - 312. 5 Zob. na przykad: Steven B. Maier i in., Psychoneuroimmunology, American Psychologist, December 1994.
152
Daniel Goleman
te potwierdzaj tez, e przykre emocje s - w pewnym stopniu - szkodliwe dla zdrowia.6 Okazao si, e osoby targane chronicznym niepokojem, nastawione pesymistycznie, odczuwajce przez dugi okres smutek, nieustanne napicie albo nie przemijajc wrogo, przesiknite cynizmem albo podejrzliwoci s naraone na dwukrotnie wiksze ryzyko zapadnicia na rne choroby, w tym astm, artretyzm, wrzody trawienne, choroby serca i uporczywe ble gowy (przy czym kada z wymienionych tu jednostek chorobowych jest jedynie przykadem szerokiej kategorii schorze). Ta skala wielkoci sprawia, e nieprzyjemne emocje s tak samo toksycznym czynnikiem ryzyka jak - powiedzmy - palenie albo wysoki poziom cholesterolu w chorobach serca, czyli, innymi sowy, duym zagroeniem dla zdrowia. Z pewnoci jest to zaleno statystyczna i w adnej mierze nie moe by interpretowana w ten sposb, e kady, u kogo uczucia takie przybior form chroniczn, atwiej padnie ofiar choroby. Jednak jest duo wicej dowodw wiadczcych o wielkiej roli, jak odgrywaj emocje w zwikszaniu si naszej podatnoci na choroby, ni przedstawia to jedno zbiorcze studium. Dokadniejsza analiza danych na temat konkretnych emocji, szczeglnie owej wielkiej trjki zoci, niepokoju i depresji - ukazuje janiej pewne, swoiste aspekty oddziaywania uczu na stan zdrowia, aczkolwiek biologiczne mechanizmy, za pomoc ktrych emocje wywieraj ten wpyw, nie s jeszcze w peni wyjanione.7 Kiedy zo jest zabjcza W bok samochodu pewnego mczyzny uderzy inny samochd, co waniejsze stao si przyczyn irytujcych i bezskutecznych peregrynacji - po niekoczcych si zmaganiach z biurokracj towarzystwa ubezpieczeniowego i wielu wizytach u blacharzy, ktrzy jeszcze bardziej uszkodzili wz, mczyzna w nadal mia dug w wysokoci omiuset dolarw. A wypadek nie zdarzy si wcale z jego winy. Mia tego wszystkiego tak do, e kiedy wsiada do samochodu, przejmowa go wstrt. Na koniec sprzeda pojazd. Jeszcze po wielu latach na samo wspomnienie o tym trzs si z wciekoci. Te gorzkie wspomnienia przywoane zostay celowo, kiedy w niefortunny kierowca poddany zosta badaniom w ramach przeprowadzanego przez Wydzia Medyczny Uniwersytetu Stanforda studium zoci u pacjentw z uszkodzeniami serca. Wszyscy pacjenci, podobnie jak w rozgoryczony waciciel samochodu, byli po pierwszym zawale, a badania miay odpowiedzie na pytanie, czy zo moe mie jakikolwiek znaczcy wpyw na prac serca. Rezultat by zadziwiajcy: kiedy pacjenci opowiadali o wydarzeniach, ktre doprowadziy ich do wciekoci, wydolno ich serca spadaa o pi procent.8 U niektrych z nich spadek ten siga nawet siedmiu
6 Howard Friedman, S. Boothby-Kewley, The Disease-Prone Personality: A Meta-Analytic View, American Psychologist 42 (1987). W tej analizie wielu rnych studiw zastosowano podejcie metaanalityczne, Niektre umoliwia statystyczne poczenie wynikw wielu prowadzonych na ma skal bada w jedno wielkie studium. Pozwala to, ze wzgldu na du ogln liczb przebadanych osb, atwiej odkry skutki, ktrych mogoby nie ujawni adne badanie na mniejsz skal. 7 Sceptycy twierdz, e obraz osobowoci emocjonalnej czcy si z wyszym wskanikiem zachorowalnoci jest klasycznym opisem osobowoci neurotycznej - nkanego niepokojem, przygnbionego i miewajcego czste napady zoci rozbitka emocjonalnego - i e liczne choroby, na ktre uskaraj si takie osoby, s nie tyle odbiciem faktycznego stanu ich zdrowia, ile skonnoci do narzeka i przesady w traktowaniu drobnych w istocie rzeczy dolegliwoci. Jednak Friedman i inni utrzymuj, e dowodw na istnienie zwizku midzy emocjami i chorobami dostarczaj nie narzekania pacjentw, lecz badania, w ktrych lekarze oceniaj obserwowalne oznaki choroby, i wyniki bada laboratoryjnych dajce bardziej obiektywn podstaw do okrelenia stanu zdrowia. Oczywicie zawsze istnieje moliwo, e ze samopoczucie nie tylko przyczynia si do pogorszenia zdrowia, ale jest te tego wynikiem; dlatego najbardziej przekonujcych danych dostarczaj badania, w ktrych ocenia si stan emocjonalny przed wystpieniem choroby. 8 Gail Ironson i in., Effects of Anger on Left Ventricular Ejection Fraction in Coronary Artery Disease, The American Journal of Cardiology 70, 1992. Pojemno serca, nazywana niekiedy wyrzutem sercowym albo pojemnoci wyrzutow, okrela zdolno serca do wytaczania krwi z lewej komory do ttnic; mierzy ona objto krwi wytaczanej przez kad z komr podczas jednego skurczu serca. Zmniejszanie si pojemnoci wyrzutowej w chorobie wiecowej oznacza osabienie minia serca.
153
Daniel Goleman
i wicej procent, czyli osiga poziom uwaany przez kardiologw za oznak niedokrwienia minia sercowego - niebezpieczne zmniejszenie si dopywu krwi do serca. Spadku wydolnoci serca nie zaobserwowano przy innych przykrych uczuciach, np. niepokoju, ani przy wysiku fizycznym; emocj, ktra najbardziej szkodzi sercu, wydaje si by zo. Wspominajc denerwujce wydarzenie, pacjenci mwili, e czuj si tylko mniej wicej w poowie tak wciekli jak w czasie rzeczywistego zajcia, co wiadczy o tym, e dopyw krwi do ich serca j; zostaby jeszcze bardziej zatamowany, gdyby podczas badania zdarzyo si co, co wywoaoby ju nie wspomnienie zoci, ale sam zo. Odkrycie to jest tylko jednym z elementw bogatego, zgromadzonego podczas dziesitkw bada materiau dowodowego wskazujcego na to, e zo jest czynnikiem, ktry moe doprowadzi do uszkodzenia serca.9 Stara teoria, zgodnie z ktr ludzie o osobowoci typu A - stale zoszczcy si, zagonieni, yjcy w napiciu - s wyjtkowo naraeni na ryzyko wystpienia chorb serca, nie znalaza wprawdzie potwierdzenia, ale badania majce sprawdzi suszno tej, bdnej - jak si okazao - koncepcji doprowadziy do nowego odkrycia: podatno na choroby serca zwiksza zo. Wiele danych na temat zoci i wrogoci dostarczyy badania Redforda Williamsa z Uniwersytetu Duke.10 Williams stwierdzi na przykad, e lekarze, ktrzy jeszcze w trakcie studiw uzyskiwali najwysze wyniki w testach do mierzenia poziomu wrogoci, byli siedmiokrotnie bardziej naraeni na ryzyko mierci przed osigniciem pidziesitego roku ycia ni ci, ktrzy uzyskiwali niskie wyniki - a zatem skonno do atwego wpadania w zo okazaa si lepszym prognostykiem prawdopodobiestwa zgonu w modym wieku ni inne czynniki ryzyka, takie jak palenie, wysokie cinienie krwi i wysoki poziom cholesterolu. Natomiast odkrycia Johna Barefoota z Uniwersytetu Pnocnej Karoliny wskazuj, e u pacjentw poddanych angiografii (badaniu uszkodze serca przy uyciu rodka kontrastujcego wprowadzonego do ttnicy wiecowej) wyniki uzyskane w tecie do mierzenia poziomu wrogoci koreluj z rozlegoci i stopniem schorzenia ttnic wiecowych. Nikt oczywicie nie twierdzi, e zo jest jedyn przyczyn choroby wiecowej; jest ona tylko jednym z kilku wspdziaajcych czynnikw. Jak wyjani mi Peter Kaufman, urzdujcy szef Oddziau Medycyny Behawioralnej Narodowego Instytutu Serca, Puc i Krwi: Nie potrafimy jeszcze okreli, czy zo i wrogo odgrywaj sprawcz rol we wczesnym stadium rozwoju choroby naczy wiecowych, czy przyspieszaj jej przebieg po pojawieniu si choroby, czy te przyczyniaj si i do jej powstania, i nasilenia. Ale wemy dwudziestolatka, ktry czsto wpada w zo. Kady atak zoci dodatkowo obcia serce, zwikszajc rytm jego pracy i cinienie krwi. Kiedy to si stale powtarza, moe doprowadzi do uszkodzenia serca, szczeglnie dlatego, e gwatowny napyw krwi do ttnicy wiecowej wraz z kadym uderzeniem serca moe spowodowa drobne pknicia w naczyniach, w ktrych tworz si blaszki miadycowe. Jeli rytm twego serca jest szybszy, a cinienie krwi wysze, bo jeste cigle zy, to moe to
9 Z okoo tuzina bada nad zwizkiem midzy wrogoci a zgonami z powodu choroby wiecowej w niektrych nie stwierdzono istnienia takiego zwizku. Moe by to jednak skutkiem rnic w metodach, takich jak korzystanie z niedoskonaych sposobw pomiaru wrogoci, oraz wzgldnie trudno uchwytnego charakteru tego zwizku. Na przykad najwiksza liczba zgonw spowodowanych efektem wrogoci zdaje si wystpowa w grupie ludzi w rednim wieku. Jeli w badaniach nie szuka si takich przyczyn zgonw osb w tym wieku, to przeocza si ten efekt. 10 Redford Williams, The Trusting Heart, New York: Times Books/Random House, 1989.
154
Daniel Goleman
doprowadzi w przecigu trzydziestu lat do szybszego miadycowych, co prowadzi do choroby naczy wiecowych.11
nawarstwienia si blaszek
Kiedy ju rozwinie si choroba serca, mechanizmy, ktre wyzwala zo, upoledzaj - jak wykazay omwione wyej badania - jego wydolno. A zatem zo jest szczeglnie niebezpieczna dla osb, ktre ju choruj na serce. Przeprowadzone na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Stanforda badania 1012 mczyzn i kobiet, ktrych stan zdrowia kontrolowano do omiu lat po pierwszym zawale, wykazay, e najwicej drugich zawaw zdarzao si w grupie mczyzn, ktrzy na pocztku byli najbardziej agresywni i wrogo nastawieni do otoczenia.12 Podobne wyniki day przeprowadzone na Wydziale Medycznym Uniwersytetu w Yale badania 929 mczyzn poddanych dziesicioletniej obserwacji kontrolnej po pierwszym zawale.13 Ci, ktrych na podstawie odpowiednich testw okrelono jako osoby atwo unoszce si zoci, byli trzy razy bardziej naraeni na zgon z powodu zatrzymania pracy serca ni ci, ktrzy mieli bardziej zrwnowaone usposobienie. Jeli mieli jednoczenie wysoki poziom cholesterolu, to dodatkowy czynnik, ktrym bya zo, podnosi to ryzyko piciokrotnie. Badacze z Yale wskazuj, e ryzyko mierci z powodu choroby serca moe zwiksza nie tyle sama zo, ile raczej wszelkie negatywne emocje, ktre regularnie wyzwalaj zwikszone fale zalewajcych organizm hormonw wydzielanych pod wpywem stresu. Jednak oglnie biorc, potwierdzone naukowo zwizki midzy emocjami i chorob serca najsilniejsze s w wypadku zoci: w badaniach przeprowadzonych na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Harvarda poproszono ponad ptora tysica osb, ktre przeszy zawa serca (mczyzn i kobiet) eby opisay swj stan emocjonalny w godzinach poprzedzajcych atak. Okazao si, e zo ponad dwukrotnie zwikszaa ryzyko zatrzymania pracy serca u osb, ktre ju byy chore, przy czym ryzyko to utrzymywao si przez okoo dwie godziny po pojawieniu si zoci.14 Odkrycia te nie oznaczaj, e powinnimy stara si stumi zo, kiedy jest zasadna. Prawd mwic, istniej dowody na to, e prby zupenego zduszenia negatywnych uczu w najbardziej gorcych momentach zwikszaj tylko nasze pobudzenie i mog podnie cinienie krwi.15 Z drugiej strony, jak przekonalimy si w rozdziale V, dawanie upustu zoci za kadym razem kiedy j odczuwamy, podsyca j tylko, wskutek czego wzrasta prawdopodobiestwo, e w taki wanie sposb bdziemy reagowa na kad irytujc nas sytuacj. Paradoks ten rozwizuje Williams, konkludujc, e to, czy okazujemy zo czy nie, jest mniej wane od tego, czy utrzymuje si ona stale, czy tylko ogarnia nas przejciowo. Okazjonalne okazywanie zoci nie jest niebezpieczne dla zdrowia; problem pojawia si z chwil, gdy wrogie nastawienie do otoczenia staje si cech do tego stopnia sta, e okrela nasz styl bycia jako antagonistyczny. Charakterystyczna dla niego jest nieufno, cynizm, skonno do drwin i szyderczych komentarzy oraz bardziej rzucajce si w oczy wybuchy gniewu i wciekoci.16 Nadziej napawa wiadomo, e zo nie musi by wyrokiem mierci; jest pewnym nawykiem, ktrego mona si pozby. Na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Stanforda poddano grup
11 Moj rozmow z Peterem Kaufmanem zamieci The New York Times 1 wrzenia 1992 roku. 12 W przeprowadzonych na Uniwersytecie Stanforda bada nad zoci i drugim zawaem przedstawi Carl Thoreson na Midzynarodowym Kongresie Medycyny Behawioralnej w Uppsali (Szwecja) w lipcu 1990 roku. 13 Lynda H. Powell, Emotional Arousal as a Predictor of Long -Term Mortality and Morbidity in Post M.I. Men, Circulation, v. 82, nr 4, Supplement III, October 1990. 14 Murray A. Mittleman, Triggering of Myocardial Infarction Onset by Episodes of Anger, Circulation, t. 89, nr 2 (1994). 15 Robert Levenson, Can We Control Our Emotions, and How Does Such Control Change an Emotional Episode?, w: Richard Davidson, Paul Ekman (red.), Fundamental Questions About Emotions, New York: Oxford University Press, 1995. 16 O badaniach Redforda Williamsa nad zwizkiem midzy zoci i funkcjonowaniem serca pisaem w The New York Times Good Health Magazine z 16 kwietnia 1989 roku.
155
Daniel Goleman
pacjentw po zawale specjalnemu szkoleniu, ktre miao pomc im w zmianie postaw powodujcych atwe wpadanie w zo. Wynikiem tego treningu panowania nad zoci byo zmniejszenie si wskanika drugiego zawau o 44 procent w porwnaniu z osobami, ktre nie prboway zmieni swych wrogich postaw.17 Program opracowany przez Williamsa da tak samo pozytywne rezultaty.18 Podobnie jak program stanfordzki uczy on podstawowych elementw inteligencji emocjonalnej, szczeglnie umiejtnoci dostrzegania zoci w chwili, gdy zaczyna si rodzi, zdolnoci kierowania ni, gdy ju ogarna czowieka, i empatii. Pacjentw prosi si, aby zapisywali wrogie lub cyniczne myli, kiedy tylko zdadz sobie z nich spraw. Jeli myli te utrzymuj si, pacjenci staraj si ich pozby mwic (albo mylc) sobie: Stop! Zachca si te ich do zastpowania racjonalnymi wyjanieniami cynicznych, nieufnych czy podejrzliwych konstelacji pojawiajcych si w wystawiajcych ich nerwy na prb sytuacjach; jeli na przykad czekaj dugo na wind, powinni stara si znale jak nieszkodliw przyczyn jej opnienia zamiast zoci si na wyimaginowan, bezmyln osob, ktra przytrzymuje wind. Ucz si te umiejtnoci patrzenia na sprawy bdce przyczyn ich frustracji i nieporozumie z punktu widzenia drugiej strony, jako e empatia jest balsamem na zo. Jak powiedzia mi Williams: Antidotum na wrogo jest ufne serce. Potrzeba do tego tylko odpowiedniej motywacji. Kiedy widzimy, e zo moe nas wpdzi wczenie do grobu, nabieramy ochoty do tego, by sprbowa si zmieni. Stres - nieproporcjonalny i nieuzasadniony niepokj
Przez cay czas czuj si niespokojna i spita. To wszystko zaczo si w szkole redniej. Byam pitkow uczennic i stale niepokoiam si o swoje oceny, o to, czy lubi mnie inne dzieci i nauczyciele, o to, czy nie spni si na lekcje i inne takie sprawy. Rodzice wywierali na mnie du presj, ebym si dobrze uczya i w ogle bya wzorem dla innych... Myl, e poddaam si tej presji, bo kiedy byam w drugiej klasie liceum, zaczy si u mnie problemy z odkiem. Od tamtej pory musz naprawd uwaa z piciem kawy i ostrymi daniami. Zauwayam, e kiedy jestem zmartwiona albo spita, wywraca mi si odek, a poniewa cay czas niepokoj si albo martwi czym, zawsze mam mdoci.19
Niepokj - strapienie wywoywane przeciwnociami i kopotami, ktrych nie szczdzi nam ycie jest emocj, ktrej zwizki z pocztkiem choroby i przebiegiem procesu zdrowienia zostay potwierdzone dowodami naukowymi o najwikszym chyba ciarze. Kiedy niepokj pomaga nam stawi czoo jakiemu niebezpieczestwu (co przypuszczalnie byo korzystn dla naszego gatunku cech w procesie ewolucji), to dobrze spenia swoje zadanie. W yciu wspczesnym natomiast niepokj jest najczciej nieproporcjonalny do rozgrywajcych si wydarze i nieuzasadniony - strapienie ogarnia nas w sytuacjach, z ktrymi musimy y albo ktre sobie wyimaginowalimy, a nie w obliczu rzeczywistych niebezpieczestw, z ktrymi musimy si zmierzy. Powtarzajce si napady niepokoju wiadcz o duym stresie cytowana wyej kobieta, ktrej cige martwienie si zapocztkowao dolegliwoci odkowo-jelitowe, jest podrcznikowym przykadem szkodliwego wpywu, jaki niepokj i stres wywieraj na nasze zdrowie.
17 Thoreson, dz. cyt. 18 Williams, The Trusting Heart. 19 Wynurzenia zamartwiajcej si kobiety za: Timothy Brown i in., Generalized Anxiety Disorder, w: David H. Barlow (red.), Clinical Handbook of Psychological Disorders, New York: Guilford Press,1993.
156
Daniel Goleman
W zamieszczonym w 1993 roku w Archives of Internal Medicine przegldzie rozlegych bada nad zwizkiem midzy stresem a chorobami psycholog z Yale, Bruce McEwan, podaje dug list negatywnych skutkw stresu. Obejmuje ona obnienie odpornoci organizmu do poziomu, w ktrym nastpuje gwatowne przyspieszenie przerzutw raka, zwikszenie podatnoci na zakaenia wirusowe, spotgowanie procesu odkadania si blaszek miadycowych, prowadzce do arteriosklerozy i nadkrzepliwoci powodujcej zawa minia sercowego, przyspieszanie pocztku cukrzycy typu I i rozwoju cukrzycy typu II oraz - u astmatykw - pogorszenie si ich stanu albo wyzwalanie atakw astmy.20 Stres moe rwnie prowadzi do owrzodzenia ukadu trawiennego, wywoujc symptomy wrzodziejcego zapalenia jelita grubego i zapalenia jelit. Nawet sam mzg odczuwa dugofalowe negatywne skutki przeduajcego si stresu. Jednym z nich jest uszkodzenie hipokampa, a zatem upoledzenie pamici. Oglnie biorc - pisze McEwen jest coraz wicej dowodw na to, e w rezultacie stresujcych przey ukad nerwowy ulega zuyciu.21 Szczeglnie przekonujcych dowodw na negatywny wpyw stresu na zdrowie dostarczyy badania nad chorobami zakanymi, takimi jak przezibienia, grypa i opryszczka. Jestemy bez przerwy wystawieni na dziaanie wywoujcych je wirusw, ale normalnie nasz system immunologiczny potrafi je zwalczy. Rzecz w tym, e gdy jestemy w stresie, te rodki obrony czciej zawodz. W eksperymentach, w ktrych wystawiono bezporednio na prb si systemu immunologicznego, stwierdzono, e wprawdzie stres i niepokj osabiaj go, ale ich rezultaty nie daj jasnej odpowiedzi na pytanie, czy osabienie to jest znaczce klinicznie, to znaczy tak due, by otworzy drog chorobie.22 Mocniejszych dowodw naukowych potwierdzajcych zwizek midzy stresem a zwikszon podatnoci na choroby naley oczekiwa od przyszych bada, w ktrych najpierw przeledzi si wzrost niepokoju i stresu u zdrowych osb, nastpnie obnienie sprawnoci systemu immunologicznego i na koniec pocztek choroby. Sheldon Cohen, psycholog z Uniwersytetu Carnegiego-Mellona, wsppracujc z naukowcami ze specjalistycznego orodka bada nad przezibieniami w Sheffeld w Anglii, dokadnie oszacowa poziom stresu odczuwanego przez osoby, ktre nastpnie wystawiono na dziaanie wirusa wywoujcego przezibienie. Nie wszystkie si przezibiy; silny system immunologiczny moe oprze si - i stale to robi - wirusowi przezibienia. Cohen stwierdzi, e im bardziej stresujce byo czyje ycie, tym wiksze istniao prawdopodobiestwo, e zapie przezibienie. Spord osb, ktre odczuway niewielki stres, po wystawieniu na dziaanie wirusa przezibio si 27 procent, natomiast wrd tych, ktrych ycie byo najbardziej stresujce, odsetek ten wynis 47 procent, co jest bezporednim dowodem, e sam stres osabia system odpornociowy.23 (Aczkolwiek wynik tego eksperymentu mona uwaa za potwierdzenie tego, co wszyscy od
20 Bruce McEwan, Eliot Stellar, Stress and the Individual: Mechanisms Leading to Disease, Archives of lnternal Medicine 153 (September 27,1993). Badania, ktre tam opisuj, to: M. Robertson, J. Ritz, Biology and Clinical Retevance of Human Natural Killer Cells, Blood 76 (1990). 21 Fakt, e ludzie yjcy w ustawicznym stresie s bardziej podatni na choroby, moe, oprcz biologicznych, mie rnorakie przyczyny. Jedn z nich moe by to, e sposoby, za pomoc ktrych osoby takie staraj si zagodzi stres - na przykad palenie, picie alkoholu albo objadanie si tustym jedzeniem - s same w sobie niezdrowe. Inn za to, e cige martwienie si i niepokj powoduj bezsenno albo sprawiaj, e odczuwajce go osoby zapominaj o przestrzeganiu zalece lekarskich, takich jak regularne zaywanie lekw, co pogbia choroby, ktre ju maj. Najprawdopodobniej wszystkie te przyczyny dziaaj cznie, tworzc zwizek przyczynowy midzy stresem i chorob. 22 Na przykad badania studentw medycyny przeywajcych stres przedegzaminacyjny wykazay, e nie tylko obnia si u nich odporno immunologiczna na wirusa opryszczki, ale te zmniejsza si zdolno biaych ciaek krwi do zabijania zainfekowanych komrek, jak rwnie wzrasta poziom zwizku chemicznego powodujcego stumienie zdolnoci immunologicznych limfocytw, biaych komrek krwi penicych gwn rol w reakcji odpornociowej organizmu. Zob.: Ronald Glaser, Janice Kiecolt-Glaser, StressAssociated Depression in Cellular Immunity, Brain, Behavior, and Immunity 1 (1987). Jednak z wikszoci bada wykazujcych osabienie odpornoci organizmu przez stres nie wynikao jasno, czy poziom odpornoci obniy si w takim stopniu, aby stwarza ryzyko zapadnicia na chorob. 23 Sheldon Cohen i in., Psychological Stress and Susceptibility to the Common Cold, New England Journal of Medicine 325 (1991).
157
Daniel Goleman
dawna widz lub co podejrzewaj, to ze wzgldu na jego rygory naukowe uwaany jest on za przeomowe odkrycie.) Podobnie rzecz si miaa z maonkami, ktrzy przez trzy miesice zapisywali codziennie wszystkie przygnbiajce wydarzenia, takie jak sprzeczki i ktnie maeskie. Tu rwnie ujawni si charakterystyczny schemat: trzy-cztery dni po szczeglnie dotkliwej porcji zawodw i frustracji albo gwatownych sprzeczek kadli si do ka z przezibieniem albo infekcj grnych drg oddechowych. Poniewa rnica czasowa midzy wystpieniem stresu a zachorowaniem odpowiada dokadnie okresowi inkubacji wielu powszechnie spotykanych wirusw, ktre wywouj przezibienie, sugeruje to, e wystawienie na dziaanie tych wirusw w chwilach najwikszego przygnbienia i zmartwienia szczeglnie zwikszyo ich podatno na zaraenie.24 Ten sam schemat, stres - infekcja, sprawdza si w przy zaraeniu wirusem opryszczki i to zarwno typem, ktry powoduje pojawienie si bolesnych pcherzykw na wargach, jak i typem, wywoujcym wypryski na narzdach pciowych. Kiedy kto ju zarazi si tym wirusem, pozostaje on w stanie upienia w jego ciele, uaktywniajc si co jaki czas. Na aktywno wirusa opryszczki wskazuje poziom obecnych w krwi przeciwcia przeciw jego antygenom. Korzystajc z tego miernika, stwierdzono ponowne uaktywnienie si tego wirusa u studentw medycyny zdajcych egzaminy semestralne, u kobiet bdcych tu po separacji z mem oraz u osb znajdujcych si pod cig presj z powodu obowizkw zwizanych z opiek nad cierpicym na chorob Alzheimera czonkiem rodziny.25 Niepokj zbiera takie niwo nie tylko dlatego, e osabia odporno organizmu; inne badania wykazuj bowiem, e wywiera on szkodliwy wpyw na ukad sercowo-naczyniowy. Podczas gdy u mczyzn najwiksze ryzyko zapadnicia na chorob serca stwarza chroniczna wrogo i powtarzajce si napady zoci, to dla kobiet najbardziej niebezpiecznymi emocjami mog by niepokj i lk. W badaniach prowadzonych na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Stanforda, ktrymi objto ponad tysic osb obojga pci po pierwszym zawale, okazao si, e kobiety, ktre przeszy pniej drugi zawa, odrnia od reszty wysoki poziom lku i niepokoju. W wielu wypadkach lk ten przybiera form utrudniajcej ycie fobii: po pierwszym zawale pacjentki bay si usi za kierownic samochodu, porzucay prac albo przestaway wychodzi z domu.26 Zdradliwe skutki fizjologiczne stresu i niepokoju - w rodzaju tych, jakie wywouje praca w cigym napiciu albo ustawiczne miotanie si samotnej matki midzy prac zawodow a opiek nad dzieckiem - uchwytne s na poziomie mikroanatomicznym. Stephen Manuck, psycholog z
24 Arthur Stone i in., Secretory IgA as a Measure of Immunocompetence, Journal of Human Stress 13 (1987). W ramach innego programu bada 246 osb - mw, on i ich dzieci zapisywao w dziennikach codziennie, przez cay okres sezonu grypowego, jakie stresy nkaj rodzin. Najwyszy wskanik zachorowalnoci na gryp, mierzony zarwno liczb dni, przez ktre osoby te miay gorczk, jak i poziomem przeciwia cia przeciw antygenom wirusw grypy, wystpowa w tych rodzinach, ktre przeyway najwicej kryzysw. Zob.: R.D. Clover i in., Family Functioning and Stress as Predictors of Influenza B Infection, Journal of Family Practice 29 (May 1981). 25 Uaktywnienie si wirusa opryszczki i stres zob.: cykl studiw autorstwa Ronalda Glasera i Janice Kiecolt-Glaser, np. Psychological Influences on Immunity, American Psychologist 43 (1988). Zwizek midzy stresem i wzmoon aktywnoci wirusa opryszczki jest tak silny, e cho
ukazano go na podstawie bada zaledwie dziesiciu pacjentw,
traktujc jako miernik pojawianie si na skrze wypryskw; im bardziej pacjenci ci uskarali si na drczcy ich niepokj, ktnie i stresy, tym wiksze byo prawdopodobiestwo, e w najbliszych tygodniach pojawi si na ich skrze pcherzyki wywoane wirusem opryszczki, natomiast w okresach spokoju wirusy przechodziy w stan upienia. Zob.: H.E. Schmidt i in., Stress as a Precipitating Factor in Subjects With Recurrent Herpes Per Labialis, Journal of Family Practice 20 (1985). 26 Referat na temat zwizku pomidzy niepokojem a chorob wiecow u kobiet przedstawi na Midzynarodowym Kongresie Medycyny Behawioralnej w Uppsali w lipcu 1990 roku Carl Thoreson. Niepokj moe rwnie w pewnym stopniu przyczynia si do zwikszenia podatnoci na t chorob u niektrych mczyzn. W badaniach przeprowadzonych przez Wydzia Medycyny Uniwersytetu Alabamy sporzdzono portrety emocjonalne 1123 mczyzn i kobiet w wieku od czterdziestu piciu do siedemdziesiciu siedmiu lat. Ci spord mczyzn, ktrzy w wieku rednim najczciej ulegli niepokojowi i zmartwieniu, byli dwadziecia lat pniej najbardziej naraeni na wystpienie nadcinienia. Zob.: Abraham Markowitz i in., Journal of the American Medical Association (November 14,1993)
158
Daniel Goleman
Uniwersytetu w Pittsburghu, podda trzydziestu ochotnikw cikiej, wywoujcej niepokj prbie, kontrolujc jednoczenie skad ich krwi, a konkretnie poziom wytwarzanej przez pytki krwi substancji zwanej kwasem adenozynotrjfosforowym albo ATP, ktra moe wyzwala w naczyniach krwiononych zmiany prowadzce do zawau serca i udaru mzgu. W czasie kiedy ochotnicy znajdowali si w silnym stresie, poziom ich ATP rs gwatownie, podobnie jak rytm serca i cinienie krwi. Najwiksze zagroenie dla zdrowia wydaje si, co zrozumiae istnie w zawodach, w ktrych pracy stale towarzyszy napici a przy koniecznoci sprostania wysokim wymogom nie ma si adnego albo prawie adnego wpywu na jej ostateczny rezultat (w takim kopotliwym pooeniu znajduj si, na przykad, kierowcy autobusw). Badanie 569 pacjentw z rakiem odbytnicy i odpowiednio dobranej grupy porwnawczej wykazao, e ci spord badanych, ktrzy twierdzili, e w ostatnich dziesiciu latach przeywali cikie okresy w pracy, byli pi i p razy bardziej naraeni na powstanie tej choroby ni osoby, ktre nie przeyway takich stresw.27 Poniewa szkodliwe skutki, jakie ma strapienie dla zdrowia, s tak rozlege, stosuje si obecnie klinicznie, w celu zagodzenia symptomw szerokiej gamy rnych schorze, techniki, ktre bezporednio zmniejszaj powodowane stresem pobudzenie fizjologiczne. Techniki te stosowane s midzy innymi w chorobie wiecowej, niektrych rodzajach cukrzycy, artretyzmie, astmie, zaburzeniach odkowo-jelitowych i chronicznym blu. Skoro stres, niepokj i zmartwienie zaostrzaj wszelkie symptomy choroby, to pomaganie chorym w rozadowaniu napicia i opanowaniu niespokojnych uczu moe czsto przynie pewn ulg.28 Medyczne koszta depresji
Par lat po operacji raka piersi, ktra - jak si jej wydawao - zakoczya si pomylnie, stwierdzono przerzuty. Lekarz nie prbowa ju nawet mwi jej o wyleczeniu, a chemioterapia moga jej da w najlepszym razie par dodatkowych miesicy ycia. Jest zupenie zrozumiae, e ogarna j depresja. Bya tak przygnbiona, e podczas kadej wizyty u lekarza wybuchaa w ktrym momencie paczem. Onkolog reagowa za kadym razem tak samo - prosi, eby natychmiast wysza z gabinetu.
Pomimy bolesn nieczuo i brak wraliwoci onkologa i zastanwmy si, czy fakt, i nie chcia on albo nie mg zaj si rozpacz swej pacjentki, mia jakie znaczenie z medycznego punktu widzenia? Skoro choroba poczynia takie postpy, to jest nieprawdopodobne, by jakakolwiek emocja moga mie zauwaalny wpyw na jej przebieg. Aczkolwiek depresja tej kobiety najpewniej zatrua jej jeszcze bardziej ostatnie miesice ycia, to jak dotd nie ma jednoznacznych dowodw na to, e melancholia moe przyspieszy rozwj raka.29 Zostawmy jednak raka na boku, poniewa istnieje caa masa bada, ktre wiadcz o tym, e depresja odgrywa niebagateln rol w innych chorobach, szczeglnie wpywajc na pogorszenie si stanu osb, ktre ju na ni zapady. Stale przybywa dowodw, e u osb powanie chorych, a przy tym przygnbionych, opaca si z medycznego punktu widzenia leczenie rwnie depresji. Usuwanie depresji u osb chorych komplikuje fakt, e jej objawy, w tym brak apetytu i senno, mona atwo poczyta za symptomy innych chorb, co zdarza si szczeglnie lekarzom nie majcym zbyt wielkiej wprawy w diagnozowaniu zaburze psychicznych. Ta nieumiejtno
27 Joseph C. Courtney i in., Stressful Life Events and the Risk of Colorectal Cancer, Epidemiology (September 1993), 4(5). 28 Zob. na przykad: Daniel Goleman, Joel Gurin, Mind Body Medicine, New York: Consumer Reports Books/St. Martins Press,1993. 29 Zob. na przykad Seymour Reichlin, Neuroendocrine-Immune Interactions, New England Journal of Medicine (October 21, 1993).
159
Daniel Goleman
diagnozowania depresji moe sama w sobie pogbi problem, poniewa oznacza ona, e przygnbienie pacjenta - jak w przypadku owej nie mogcej powstrzyma si od paczu pacjentki chorej na raka piersi - umyka uwadze lekarza i nie jest brane pod uwag przy leczeniu. A ta niemono waciwego rozpoznania i leczenia moe zwikszy ryzyko zgonu pacjenta przy powanej chorobie. Na przykad w grupie 100 pacjentw, ktrym przeszczepiono szpik kostny, 12 z 13 ogarnitych najwiksz depresj zmaro w cigu roku od operacji, podczas gdy 34 z pozostaych 87 yo jeszcze w dwa lata pniej.30 Podobnie, ci spord pacjentw cierpicych na ostr niewydolno nerek i poddawanych dializie, u ktrych stwierdzono gbok depresj, mieli najmniejsze szanse przeycia nastpnych dwch lat; depresja bya w tym wypadku silniejszym prognostykiem zgonu ni jakiekolwiek inne objawy kliniczne.31 Tutaj wpyw emocji na stan zdrowia przebiega nie przez teren biologii, ale postaw: pogreni w depresji pacjenci duo gorzej ni pozostali radzili sobie z dostosowaniem si do surowych zalece lekarskich, nie przestrzegali na przykad diety, co zwikszao ryzyko zgonu. Depresja zdaje si rwnie zaostrza choroby serca. Prowadzone przez dwanacie lat badania 2832 mczyzn i kobiet w rednim wieku wykazay, e wskanik umieralnoci z powodu chorb serca wyszy by w grupie osb, ktre odczuway gbsz depresj i rezygnacj.32 Natomiast w okoo trzyprocentowej grupie osb z najostrzejsz depresj wskanik umieralnoci by czterokrotnie wyszy ni wrd tych, ktrzy nie okazywali adnych oznak depresji. Depresja zdaje si by szczeglnie wysokim czynnikiem ryzyka u osb, ktre przeszy zawa serca.33 W jednym z montrealskich szpitali badano losy pacjentw, ktrych wypisano po wyleczeniu skutkw pierwszego zawau. Okazao si, e ryzyko zgonu w cigu p roku po wyjciu ze szpitala gwatownie roso u pacjentw podatnych na depresj. Na gbok depresj cierpia jeden na omiu pacjentw, a wskanik umieralnoci wrd tych osb by piciokrotnie wyszy ni w grupie o porwnywalnym stanie zdrowia, ale nie poddajcych si depresji, co oznacza, e wywiera ona rwnie duy wpyw jak czynniki stwarzajce najwiksze ryzyko zgonu na atak serca, takie jak dysfunkcja lewej komory serca czy wczeniej przebyte zaway. Do mechanizmw, ktre wyjaniayby, dlaczego depresja tak bardzo zwiksza niebezpieczestwo pniejszego zawau, zaliczy trzeba jej wpyw na zmian rytmu pracy serca, co potguje ryzyko wystpienia zagraajcej yciu arytmii. Stwierdzono take, e depresja utrudnia powrt do zdrowia po zamaniu stawu biodrowego. W ramach studium starszych kobiet ze zamaniem biodra poddano par tysicy pacjentek badaniu psychiatrycznemu przy przyjciu do szpitala. Te z nich, ktre w czasie hospitalizacji znajdoway si w depresji, zostaway w szpitalu przecitnie o osiem dni duej ni inne, o porwnywalnym stanie zdrowia, ale nie przygnbione, a prawdopodobiestwo, e znowu zaczn chodzi, byo o dwie trzecie mniejsze. Jednak te spord pogronych w depresji pacjentek, ktre oprcz opieki chirurgicznej otrzymay pomoc psychiatryczn umoliwiajc im wyjcie z zaamania, potrzeboway mniej terapii fizycznej, aby zacz na nowo chodzi i byy rzadziej hospitalizowane ponownie w cigu trzech miesicy od powrotu do domu.
30 Dane te cytuj za: James Strain, Cost Offset From a Psychiatric Consultation-Liaison Intervention With Elderly Hip Fracture Patients, American Journal of Psychiatry 148 (1991). 31 Howard Burton i in., The Relationship of Depression to Survival in Chronic Renal Failure, Psychosomatic Medicine (March 1986). 32 Robert Anda i in., Depressed Affect, Hopelessness, and Risk of Ischemic Heart Disease in a Cohort of U.S. Adults, Epidemiology (July 1993). 33 Nancy Frasure-Smith i in., Depression Following Myocardial Infarction, Journal of the American Medical Association (October 20 1993).
160
Daniel Goleman
Rwnie badania pacjentw, ktrych oglny stan zdrowia by tak zy, e znajdowali si w najwyszej, dziesicioprocentowej grupie osb najczciej i w najwikszym zakresie korzystajcym z usug medycznych - czsto z powodu wielu jednoczenie wystpujcych schorze, takich jak choroba serca i cukrzyca - ujawniy, e mniej wicej jeden na szeciu cierpia na powan depresj. Kiedy poddano ich stosownej terapii psychiatrycznej, liczba dni w roku, przez ktre przykuci byli do ka, spada - u pacjentw z gbok depresj - z 79 do 51, a pacjentw z agodn depresj z 62 do zaledwie 18.34 Zdrowotne poytki pynce z pozytywnych uczu Zebrane razem dowody wiadczce o negatywnym wpywie na nasze zdrowie zoci, niepokoju i depresji s zatem nie do odparcia. Zarwno zo, jak i niepokj mog, jeli utrzymuj si stale, zwikszy nasz podatno na wiele chorb. A depresja, chocia moe nie osabia naszej odpornoci na choroby, zdaje si utrudnia powrt do zdrowia i zwiksza ryzyko mierci, szczeglnie u osb wtych, cierpicych na powane schorzenia. Cho emocje negatywne mog by toksyczne, to przeciwstawny im wachlarz emocji moe mie dziaanie w pewnym stopniu wzmacniajce organizm. Nie znaczy to, e emocje pozytywne dziaaj leczniczo albo e miech czy poczucie szczcia zahamuj albo odwrc postpy powanej choroby. Wpyw pozytywnych uczu na stan naszego zdrowia wydaje si subtelny i trudno zauwaalny, ale na podstawie bada duych grup ludzi mona wydzieli go z caej masy zoonych czynnikw, ktre oddziauj na przebieg choroby. Cena pesymizmu i korzyci z optymizmu Z pesymizmu, podobnie jak z depresji, wynikaj koszty dla zdrowia, natomiast z optymizmu pyn odpowiadajce im korzyci. Zmierzono na przykad poziom optymizmu lub pesymizmu 122 mczyzn po pierwszym zawale. Osiem lat pniej nie yo ju 21 z 25 najbardziej pesymistycznych z nich, ale tylko 6 z 25 cechujcych si najwikszym optymizmem. Ich nastrj okaza si lepszym prognostykiem szans przeycia ni jakikolwiek medyczny czynnik ryzyka, wcznie ze stopniem uszkodzenia serca podczas pierwszego zawau, blokad arterii, poziomem cholesterolu i cinieniem krwi. Inne badania wykazay, e ci spord pacjentw poddanych zabiegowi ominicia arterii, ktrzy byli wikszymi optymistami, o wiele szybciej dochodzili do zdrowia oraz e zarwno podczas, jak i po operacji zdarzao si u nich mniej powika ni u tych, ktrzy byli wikszymi pesymistami.35 Nadzieja, podobnie jak jej bliski krewny - optymizm, ma moc uzdrawiania. Osoby, ktre patrz z wiar w przyszo potrafi - co zrozumiae - zachowa pogod ducha w nie sprzyjajcych okolicznociach, rwnie borykajc si z kopotami zdrowotnymi. Badania osb sparaliowanych w wyniku urazw rdzenia krgowego wykazay, e ci, ktrzy mieli wicej nadziei, byli bardziej aktywni fizycznie w porwnaniu z pacjentami o podobnym stopniu inwalidztwa, ale o niszym poziomie nadziei. Poytki pynce z nadziei wida szczeglnie dobrze u osb sparaliowanych z powodu urazu krgosupa, poniewa tragedia ta spotyka na og ludzi modych, majcych po dwadziecia lat, ktrzy ulegli wypadkowi i pozostan przez reszt ycia przykuci do wzka
34 Michael von Korff, psychiatra z Uniwersytetu Waszyngtoskiego, ktry przeprowadzi te badania, powiedzia mi o pacjentach, ktrzy musz stawia czoo wielkim wyzwaniom po to tylko, by przey kolejny dzie: Jeli leczy si depresj, to wida popraw znacznie przekraczajc wszelkie zmiany w stanie ich zdrowia fizycznego. Jeli jeste przygnbiony, to wszystkie symptomy odczuwasz ze wzmoon si. Chroniczna choroba fizyczna wystawia na cik prb twoj zdolno przystosowania si. Jeli znajdujesz si w depresji, to trudno nauczy ci si y z chorob. Natomiast jeli masz odpowiedni motywacj, energi i poczucie wasnej wartoci - a wszystko to jest zagroone w stanie depresji - to moesz przyzwyczai si nawet do cikiego uszkodzenia ciaa i cieszy si z ycia. 35 Chris Peterson i in., Learned Helplessness: A Theory for the Age of Personal Control, New York: Oxford University Press, 1993.
161
Daniel Goleman
inwalidzkiego. ycie emocjonalne modego czowieka bdzie miao wielki wpyw na wysiki, mogce zapewni mu lepsze fizyczne i spoeczne funkcjonowanie.36 Dlaczego optymistyczny albo pesymistyczny pogld na wiat ma tak due znaczenie dla zdrowia pozostaje kwesti nie wyjanion. Jedna z teorii utrzymuje, e dzieje si tak dlatego, i pesymizm prowadzi do depresji, ktra z kolei osabia system immunologiczny bronicy nas przed nowotworami i infekcjami, ale na razie brakuje dowodw potwierdzajcych suszno tej hipotezy. By moe bierze si to std, e pesymici nie dbaj o swoje zdrowie w niektrych badaniach stwierdzono, e wicej pal i pij, rzadziej uprawiaj wiczenia fizyczne ni optymici i generalnie nie staraj si wyksztaci u siebie zdrowych nawykw. Nie jest te wykluczone, e ktrego dnia okae si, i fizjologia nadziei jest sama w sobie w jaki sposb biologicznie pomocna w walce organizmu z chorobami. Z niewielk pomoc przyjaci: medyczna warto bliskich zwizkw z innymi Dodajmy dwik ciszy do listy emocjonalnych zagroe dla zdrowia i bliskie zwizki emocjonalne do listy czynnikw obronnych. Badania, ktre prowadzono przez ponad dwadziecia lat i ktrymi objto wicej ni trzydzieci siedem tysicy osb, pokazuj, e izolacja towarzyska poczucie, e nie ma si nikogo, z kim mona podzieli si uczuciami albo nawiza bliski kontakt podwaja ryzyko choroby albo zgonu.37 Sama izolacja, konkluduje zamieszczony w numerze Science w 1987 roku raport, ma rwnie istotny wpyw na wskanik umieralnoci jak palenie, wysokie cinienie krwi, wysoki poziom cholesterolu, otyo i brak wicze fizycznych. Prawd powiedziawszy, palenie zwiksza grob przedwczesnej mierci tylko o 1,6 procent, podczas gdy izolacja towarzyska o 2,0 procent, co sprawia, e jest ona wikszym czynnikiem ryzyka.38 Izolacj ciej jest znie mczyznom ni kobietom. Prawdopodobiestwo przedwczesnej mierci byo w wypadku mczyzn yjcych w izolacji dwukrotnie wiksze ni u mczyzn utrzymujcych bliskie zwizki towarzyskie z innymi osobami; natomiast wrd kobiet byo ono ptora razy wiksze u tych, ktre nie utrzymyway kontaktw ni u udzielajcych si towarzysko. Rnica w skutkach izolacji w zalenoci od pci moe bra si std, e towarzyskie zwizki kobiet s z reguy oparte na mocniejszej wizi emocjonalnej ni zwizki midzy mczyznami; kilka przyjaciek moe zapewnia kobiecie znacznie wikszy komfort psychiczny ni kilku przyjaci mczynie. Oczywicie nie naley myli izolacji z samotnoci; duo yjcych samotnie albo majcych niewielu przyjaci osb jest zadowolonych z ycia i cieszy si dobrym zdrowiem. Wane jest raczej subiektywne poczucie odcicia od innych i wiadomo, e nie ma si do kogo zwrci. To wanie poczucie osamotnienia jest czynnikiem ryzyka. Odkrycie to ma zowieszcz wymow w wietle coraz bardziej potgujcej si izolacji spowodowanej nawykiem samotnego ogldania telewizji i stopniowym zanikiem we wspczesnych spoeczestwach takich zwyczajowych form
36 Timothy Elliott i in., Negotiating Reality After Physical Loss: Hope, Depression, and Disability, Journal of Personality and Social Psychology 61, 4 (1991). 37 James House i in., Social Relationships and Health, Science (July 29,1988). Zob. te odkrycia, ktrych wymowa jest niejednoznaczna: Carol Smith i in., Meta-Analysis of the Associations Between Social Support and Health Outcomes, Journal of Behavioral Medicine (1994). 38 Inne badania zdaj si wiadczy, e dziaa tu pewien mechanizm biologiczny. Odkrycia te - opisane w artykule House Social Relationships and Health - wykazay, e u ludzi znajdujcych si na oddziale intensywnej terapii sama obecno drugiej osoby moe obniy niepokj i zmniejszy przykre objawy fizjologiczne. Stwierdzono, e obecno drugiej osoby wpywa nie tylko na obnienie cinienia krwi i spowolnienie rytmu serca, ale take zmniejsza wydzielanie si kwasw tuszczowych, ktre prowadzi mog do zamknicia ttnic. Jedna z teorii stworzonych w celu wyjanienia leczniczego wpywu kontaktw towarzyskich zakada, e uruchamiaj one pewne mechanizmy w mzgu. Twrcy tej teorii wskazuj na dane uzyskane w badaniach na zwierztach, wiadczce o uspokajajcym wpywie, jaki wywieraj kontakty spoeczne na tyln cz podwzgrza, cz ukadu limbicznego majc liczne poczenia z ciaem migdaowatym. Zgodnie z tym pogldem obecno drugiej osoby hamuje dziaanie ukadu limbicznego, zmniejszajc wydzielanie acetylocholiny, kortyzolu i amin katecholowych, zwizkw chemicznych, ktre powoduj przespieszenie oddechu i rytmu serca oraz wywouj inne fizjologiczne objawy stresu.
162
Daniel Goleman
kontaktw towarzyskich jak wizyty w klubach i domach przyjaci; uzmysawia ono dodatkow warto, jak dla osb osamotnionych maj takie grupy samopomocowe, jak np. Anonimowi Alkoholicy, penice rol wsplnot zastpczych. Si izolacji towarzyskiej jako czynnika ryzyka przedwczesnej mierci oraz uzdrowicielsk moc bliskich stosunkw z innymi ukazuje badanie losw setki pacjentw po przeszczepieniu szpiku kostnego.39 Po dwch latach od dokonania przeszczepu yo nadal 54 procent pacjentw, ktrzy mieli silne emocjonalne oparcie w maonku, rodzinie albo przyjacioach, i tylko 20 procent tych, ktrzy twierdzili, e na co podobnego nie mog liczy. Rwnie osoby starsze, ktre przeszy zawa serca, ale mog polega na emocjonalnym wsparciu dwch lub wicej osb, maj dwukrotnie wiksze szanse na przeycie powyej roku od ataku ni pacjenci, ktrzy nie znajduj takiej pomocy.40 Chyba najbardziej wymownym wiadectwem leczniczego dziaania wizw emocjonalnych s wyniki studium opublikowanego w 1993 roku przez szwedzkich badaczy.41 W ramach tych bada zaproponowano wszystkim urodzonym w 1933 roku mczyznom mieszkajcym w Gteborgu bezpatne badania lekarskie, a po siedmiu latach skontaktowano si ponownie z wszystkimi 752 mczyznami. Okazao si, e w tym czasie zmaro 41 z nich. Wskanik miertelnoci wrd mczyzn, ktrzy podczas bada powiedzieli, e yj w silnym stresie, by trzykrotnie wyszy ni wrd ich rwienikw, ktrzy twierdzili, e prowadz spokojne i pogodne ycie. Napicie emocjonalne spowodowane byo takimi czynnikami, jak powane kopoty finansowe, niepewno utrzymania posady albo zwolnienie z pracy, toczce si przeciw badanemu postpowanie sdowe albo trwajca sprawa rozwodowa. Pojawienie si w cigu roku poprzedzajcego badania trzech lub wicej kopotw tego rodzaju okazao bardziej niezawodnym prognostykiem zgonu badanego w cigu nastpnych siedmiu lat ni wskaniki fizjologiczne, takie jak wysokie cinienie krwi, wysokie stenie trjglicerydw we krwi czy wysoki poziom cholesterolu w osoczu. Jednak nie stwierdzono absolutnie adnego zwizku midzy wysokim poziomem stresu a wskanikiem umieralnoci wrd mczyzn, ktrzy mwili, e utrzymuj cise i bliskie stosunki z innymi osobami - on, przyjacimi i tak dalej. Fakt, e maj si do kogo zwrci w potrzebie i z kim porozmawia, e s w ich otoczeniu osoby, suce im pociech, pomoc i radami, chroni przed stwarzajcymi miertelne zagroenie dla ich ycia kopotami i wstrzsami. Istotne znaczenie w niepoddawaniu si stresowi ma nie tylko liczba bliskich zwizkw z innymi osobami, ale take ich jako. Nieudane zwizki zbieraj bowiem swoje wasne niwo. Ktnie maeskie na przykad maj ujemny wpyw na system immunologiczny.42 W badaniach studentw mieszkajcych w jednym pokoju w domu akademickim stwierdzono, e im bardziej si nie lubili, tym bardziej podatni byli na przezibienia i gryp i tym czciej chodzili do lekarza. John Cacioppo, psycholog z Uniwersytetu Stanowego w Ohio, ktry prowadzi te badania, powiedzia mi: Stosunki z osobami, z ktrymi spotykasz si codziennie, s najwaniejsze w
39 Strain, Cost Offset. 40 Lisa Berkman i in., Emotional Support and Survival After Myocardial Infarction, A Prospective Population Based Study ofthe Elderly, Annals of lnternal Medicine (December 15, 1992). 41 Annika Rosengren i in., Stressful Life Events, Social Support, and Mortality in Men Born in 1933, British Medical Journal (October 19, 1993). 42 Janice Kiecolt-Glaser i in., Marital Quality, Marital Disruption, and Immune Function, Psychosomatic Medicine 49 (1987).
163
Daniel Goleman
twoim yciu i zdaj si mie kluczowe znaczenie dla twojego zdrowia. A im wiksz przywizujesz do nich wag, tym bardziej wpywaj na twoje zdrowie.43 Uzdrowicielska moc oparcia emocjonalnego W Wesoych przygodach Robin Hooda tytuowy bohater radzi modziecowi, ktry chce pj w jego lady: Opowiedz nam o swoich kopotach i mw swobodnie. Potok sw sprawia zawsze ulg sercu przepenionemu smutkiem, jest to zupenie tak, jakby otworzy stawido i da upust wodzie, ktrej za wiele zebrao si za tam powyej myna. W tym charakterystycznym dla mdroci ludowej wyjanieniu kryje si gboka prawda: zrzucenie ciaru z serca okazuje si dobrym lekiem. Naukowego potwierdzenia rady Robina dostarczy James Pennebaker, psycholog z Poudniowego Uniwersytetu Metodystycznego, ktry wykaza w serii eksperymentw, e skonienie ludzi do podzielenia si z innymi trapicymi ich mylami ma dobroczynny dla ich zdrowia skutek.44 Jego metoda jest zadziwiajco prosta: prosi on pacjentw, by przez mniej wicej pi dni zapisywali przez pitnacie do dwudziestu minut dziennie na przykad najbardziej wstrzsajce przeycie w caym swoim yciu albo to, co najbardziej martwi ich w danym momencie. Kady, jeli chce, moe swoje zapiski zatrzyma wycznie dla siebie i nie musi pokazywa ich nikomu. Oglny efekt takiego wyznania jest zdumiewajcy; skada si na zwikszona odporno organizmu, znaczcy spadek wizyt w orodkach zdrowia w najbliszym proczu, mniejsza liczba opuszczonych dni w pracy, a nawet zwikszenie produkcji enzymw przez wtrob. Co wicej, najwiksz popraw funkcji odpornociowych obserwuje si u tych osb, ktrych notatki zawieraj opisy najbardziej burzliwych emocji. Z bada Pennebakera wyania si specyficzny schemat najzdrowszego sposobu dawania upustu niepokojcym nas uczuciom: najpierw wyraa si smutek, niepokj, zo czy jakiekolwiek inne przykre uczucia, ktre wzbudza w nas dany temat, w duym nateniu, a potem, w cigu kilku nastpnych dni, snuje si coraz spokojniejszy ich opis, odnajdujc pewne znaczenie tego wstrzsu czy blu. Proces ten wydaje si, oczywicie, zbliony do przey osb odkrywajcych swe uczucia podczas psychoterapii. W istocie rzeczy wyniki bada Pennebakera zdaj si wskazywa przyczyn stwierdzonego w innych badaniach faktu, e pacjenci cierpicy na schorzenia somatyczne, ktrych oprcz leczenia chirurgicznego czy farmakologicznego poddaje si psychoterapii, wykazuj czsto wiksz popraw stanu zdrowia somatycznego ni ci, ktrych leczy si wycznie rodkami czysto medycznymi.45 Najsilniej chyba ujawnia si lecznicza moc oparcia emocjonalnego w badanych na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Stanforda grupach kobiet w zaawansowanym stadium raka piersi z przerzutami. Po wstpnym leczeniu, czsto chirurgicznym, rak odnawia si i dawa przerzuty w caym ciele. Pewne byo, e choroba doprowadzi w kocu do mierci, zagadk byo tylko to, czy stanie si to wczeniej czy pniej. Dr David Spiegel, ktry prowadzi te badania, by sam, podobnie jak cae rodowisko lekarskie, zaskoczony ich wynikami: kobiety w zaawansowanym stadium choroby, ktre uczestniczyy w cotygodniowych spotkaniach z towarzyszkami niedoli,
43 Mj wywiad z Johnem Cacioppo ukaza si w The New York Times z 15 grudnia 1992 roku. 44 James Pennebaker, Putting Stress Into Words: Health, Linguistic and Therapeutic Implications, referat wygoszony na spotkaniu Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego w Waszyngtonie w 1992 roku. 45 Lester Luborsky i in., Is Psychotherapy Good for Your Health? referat przedstawiony na spotkaniu Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego w Waszyngtonie w 1993 roku.
164
Daniel Goleman
yy dwa razy duej ni inne, bdce w takim samym stanie, ktre jednak same prboway stawi czoo nowotworowi.46 Wszystkie kobiety miay zapewnion standardow opiek medyczn; jedyna rnica polegaa na tym, e cz z nich braa udzia w tych grupowych spotkaniach, na ktrych mogy zrzuci z serca nieznony ciar i podzieli si swym lkiem, blem i zoci z innymi, ktre doskonale je rozumiay i miay ochot sucha ich wynurze. Czsto byo to jedyne miejsce, w ktrym mogy mwi zupenie otwarcie o swych emocjach, poniewa bliskie im osoby wzdragay si na sam myl o rozmowie na temat ich choroby i nieuchronnej, bliskiej mierci. Uczestniczki tych spotka yy przecitnie trzydzieci siedem dodatkowych miesicy, natomiast kobiety, ktre nie bray udziau w spotkaniach, umieray - przecitnie biorc - po siedemnastu miesicach. Przeduenie ycia takich pacjentek o dwadziecia jeden miesicy jest rezultatem bdcym poza zasigiem ktrejkolwiek ze stosowanych obecnie metod leczenia. Jimmie Holland, gwny psychiatraonkolog w Szpitalu Pomniku Sloana-Ketteringa, centrum leczenia raka w Nowym Jorku, w rozmowie ze mn uj to tak: Kada chora na raka pacjentka powinna si znale w takiej grupie. Doda do tego mona jedynie, e gdyby jaki lek przedua o tyle ycie, to o prawo jego produkcji biyby si wszystkie firmy farmakologiczne. Wczenie inteligencji emocjonalnej do opieki medycznej Owego dnia, w ktrym rutynowa analiza wykazaa lady krwi w moczu, lekarz skierowa mnie na specjalistyczne badanie diagnostyczne. Wstrzyknito mi doylnie wskanik promieniotwrczy, a potem poproszono, bym pooy si na stole. Zawieszona u gry aparatura rentgenowska robia jedno po drugim zdjcia ukazujce rozprzestrzenianie si wskanika w moich nerkach i pcherzu. Nie byem sam w gabinecie - siedzia przy mnie przyjaciel, sam bdcy lekarzem, ktry akurat wpad z kilkudniow wizyt i zaproponowa, e dotrzyma mi towarzystwa podczas badania. Siedzia wic w gabinecie, a ja leaem, podczas gdy sterowana automatycznie aparatura nad moj gow warczaa, trzaskaa, obracaa si, aby robi zdjcia pod coraz to innym ktem, i znw warczaa, trzaskaa i obracaa si. Badanie trwao ptorej godziny. Pod sam koniec wpad do gabinetu specjalista od chorb nerek, przedstawi si szybko i znik, aby przejrze zdjcia rentgenowskie. Nie wrci, aby powiedzie mi, co wykazay. Wychodzc z gabinetu, natknlimy si na owego nefrologa. Czujc si nieco wstrznity i oszoomiony badaniem, nie miaem wystarczajcej przytomnoci umysu, aby zapyta go o to, co przez cay ranek chodzio mi po gowie. Mj przyjaciel zrobi to za mnie. - Doktorze - powiedzia - ojciec mojego przyjaciela zmar na raka pcherza. Przyjaciel niepokoi si i chciaby si dowiedzie, czy dojrza pan na zdjciach jakie oznaki raka. - Wszystko w normie - rzuci krtko nefrolog, spieszc do nastpnego pacjenta. Z tak jak moja w owym momencie niezdolnoci do zadania tego jednego, najbardziej drczcego pytania i uzyskania odpowiedzi, na ktrej zaleao mi najbardziej, spotykamy si tysice razy kadego dnia we wszystkich szpitalach i klinikach. Ankieta przeprowadzona wrd pacjentw w poczekalniach lekarskich wykazaa, e kady z nich ukada sobie w gowie przecitnie trzy pytania, ktre chcia zada lekarzowi. Okazao si jednak, e pacjenci opuszczali gabinet, uzyskawszy odpowied na, przecitnie biorc, ptora pytania.47 Wyniki te wiadcz o
46 David Spiegel i in., Effect of Psychosocial Treatment on Survival of Patients with Metastatic Breast Cancer, Lancet nr 8668, ii (1989). 47 O odkryciu tym powiedzia dr Steven Cohen-Cole, psychiatra z Uniwersytetu Emoryego, w wywiadzie, ktrego udzieli mi dla The New York Times z 13 listopada 1991 roku.
165
Daniel Goleman
tym, e dzisiejsza medycyna nie zaspokaja wielu emocjonalny potrzeb pacjentw. Pozostawione bez odpowiedzi pytania rodz niepewno, obaw, niepokj i wywouj katastroficzne myli. Sprawiaj te, e pacjenci niechtnie poddaj si rygorom leczenia, ktrych nie rozumiej w peni. Istnieje wiele sposobw, by medycyna, obja rwnie emocjonaln rzeczywisto choroby. Przede wszystkim mona wprowadzi zwyczaj peniejszego informowania pacjentw o szczegach majcych istotne znaczenie dla decyzji, ktre musz podejmowa, poddajc si leczeniu. Niektre orodki oferuj teraz dostp do literatury medycznej na temat rnego rodzaju schorze, wyszukiwanej przez nowoczesny, profesjonalny sprzt komputerowy, aby pacjent mg sta si bardziej rwnorzdnym partnerem lekarza podczas podejmowania wymagajcych rozeznania, przemylanych decyzji.48 Inna metoda polega na tworzeniu specjalnych programw, ktre w cigu paru minut ucz pacjentw, jak zadawa pytania lekarzom, tak aby obmyliwszy w poczekalni swoje trzy pytania, wyszli z gabinetu z trzema odpowiedziami.49 Chwile oczekiwania na operacj albo na bolesne, inwazyjne badanie pene s niepokoju, a jednoczenie stanowi doskona okazj do zajcia si wymiarem emocjonalnym choroby. Niektre szpitale opracoway przedoperacyjne szkolenie dla pacjentw, ktre pomaga im umierzy obawy i zapanowa nad zym samopoczuciem psychicznym. Szkolenie takie obejmuje m.in. techniki relaksacyjne, udzielanie odpowiedzi na pytania dotyczce operacji i precyzyjne wyjanianie pacjentom na kilka dni przed zabiegiem, co bd prawdopodobnie odczuwa podczas rekonwalescencji. Skutek tego jest taki, e pacjenci wracaj po operacji do zdrowia przecitnie o dwa-trzy dni wczeniej.50 Przebywanie w szpitalu w charakterze pacjenta moe by okropnym przeyciem, napeniajcym chorego poczuciem osamotnienia i bezradnoci. Dlatego niektre szpitale zaczy przygotowywa specjalne pokoje dla pacjentw, w ktrych mog przebywa z nimi przez cay czas pobytu w szpitalu czonkowie rodzin, gotujc im i troszczc si o nich tak, jak w domu. Zakrawa na ironi, e ten postpowy krok jest zwyczajn praktyk w szpitalach krajw Trzeciego wiata.51 Trening relaksacyjny moe pomc pacjentom upora si czciowo ze stresem, jaki wywouj objawy choroby, i emocjami, ktre mog wyzwala albo nasila te objawy. Klinika Redukcji Stresu Jona Kabata-Zinna w Orodku Medycznym przy Uniwersytecie Massachusetts zapewnia pacjentom dziesiciotygodniowy kurs samowiadomoci i jogi. Nacisk kadzie si na uwiadamianie sobie epizodw emocjonalnych w momencie, w ktrym wystpuj, oraz na codzienne uprawianie wicze powodujcych gbok relaksacj. Inne szpitale nagray ten kurs na kasetach magnetofonowych i odtwarzaj go na ekranach telewizorw zainstalowanych w pokojach pacjentw. Jest to z ca pewnoci lepsza dieta emocjonalna dla osoby przykutej do ka ni pokazywane zazwyczaj opery mydlane.52 Relaksacja i joga s gwnymi elementami nowatorskiego programu leczenia choroby naczy wiecowych opracowanego przez Deana Ornisha.53 Po roku stosowania si do tego programu, obejmujcego rwnie diet niskotuszczow, w organizmach pacjentw, ktrych stan by tak
48 Na przykad w ramach programu Planetree w Pacyficznym Szpitalu Prezbiteriaskim [Pacific Presbyterian Hospital] w San Francisco wyszukuje si dla pacjentw lekarstwa oraz literatur na dowolny temat medyczny. 49 Jeden z takich programw opracowany zosta przez Macka Lipkina Juniora z Wydziau Medycyny Uniwersytetu Nowojorskiego. 50 Pisaem o tym w The New York Times z 1 grudnia 1987 roku. 51 I tu znowu przykadem jest program Planetree, jak rwnie domy Ronalda McDonalda, gdzie rodzice przebywaj tu obok hospitalizowanych dzieci. 52 Zob.: Jon Kabat-Zinn, Full Catastrophe Living, New York: Delacorte, 1991. 53 Zob.: Dean Ornish, Dr Dean Ornishs Program for Reversing Heart Discase, New York: Ballantine, 1991.
166
Daniel Goleman
powany, e uzasadnia zaoenie bypassw, zaczy si odwraca procesy odkadania si blaszek miadycowych. Ornish powiedzia mi, e trening relaksacyjny jest jedn z najwaniejszych czci tego programu. Podobnie jak metoda stosowana przez klinik Kabata-Zinna wykorzystuje on zjawisko, ktre Herbert Benson okreli mianem reakcji relaksacyjnej, bdcej fizjologicznym przeciwiestwem pobudzenia stresowego przyczyniajcego si do powstawania wielu schorze i dolegliwoci. Na koniec wspomnie trzeba o dodatkowej wartoci medycznej, jak przedstawia zdolny do empatii lekarz czy pielgniarka, ktrzy potrafi sucha i mwi tak, aby ich suchano. Jest to rwnoznaczne z wyksztaceniem opieki koncentrujcej si na wizi osobistej, z uwiadomieniem sobie, e zwizek midzy lekarzem a pacjentem jest sam w sobie znaczcym czynnikiem leczenia. Zwizki takie ksztatowano by chtniej, gdyby edukacja lekarzy obejmowaa niektre podstawowe narzdzia inteligencji emocjonalnej, szczeglnie samowiadomo i empati sztuki suchania.54 Ku medycynie, ktra okazuje trosk Takie kroki to dopiero pocztek. Po to, by medycyna poszerzya pole widzenia o wpyw, jaki maj emocje na nasze zdrowie, trzeba wzi sobie do serca dwie wane implikacje omawianych tu odkry naukowych: 1. Pomaganie ludziom w lepszym kierowaniu przykrymi emocjami - zoci, niepokojem, pesymizmem i poczuciem osamotnienia - jest form zapobiegania chorobom. Poniewa dane wiadcz o tym, e toksyczno tych emocji, jeli staj si chroniczne, jest taka sama jak toksyczno papierosw, pomaganie ludziom w lepszym panowaniu nad nimi mogoby da rwnie due korzyci dla zdrowia jak skonienie namitnych palaczy do rzucenia naogu. Jednym ze sposobw osignicia tego byoby wyuczenie dzieci podstawowych umiejtnoci wchodzcych w skad inteligencji emocjonalnej, aby stay si utrzymujcymi si przez cae ycie nawykami. Miaoby to wielki wpyw na oglny stan zdrowia spoeczestwa. Inn bardzo opacaln strategi prewencji mogoby by uczenie zasad kierowania swymi emocjami osb wchodzcych w wiek emerytalny, gdy dobre samopoczucie emocjonalne jest jednym z czynnikw, ktre determinuj to, czy starszy czowiek szybko niedonieje i umiera czy te kwitnie. Trzeci grup, ku ktrej powinny kierowa si te starania, byyby tak zwane populacje yjc w warunkach zagroenia - osoby bardzo ubogie, samotne pracujce matki, mieszkacy dzielnic o wysokim wskaniku przestpczoci itp. - ktre yj na co dzie w niezwykym stresie, a zatem pomoc w radzeniu sobie z emocjonalnym ciarem tego stresu mogaby mie korzystny wpyw na ich zdrowie. 2. Wielu pacjentw, moe odnie wymierne korzyci, jeli zaspokaja si nie tylko ich czysto medyczne, ale rwnie emocjonalne potrzeby. Pocieszanie przez lekarza czy pielgniark zmartwionego lub przygnbionego pacjenta i dodawanie mu otuchy jest krokiem ku bardziej ludzkiej opiece, lecz mona zrobi wicej. Tymczasem moliwo emocjonalnej opieki jest szans zbyt czsto tracon przez wspczesn medycyn; jest wrcz jej sabym punktem. Mimo stale rosncej liczby danych na temat korzyci medycznych pyncych z dbania o potrzeby emocjonalne oraz dowodw potwierdzajcych tez o istnieniu pocze midzy emocjonalnym orodkiem mzgu a systemem immunologicznym wielu lekarzy nadal odnosi si sceptycznie do twierdzenia, e emocje pacjentw maj wpyw na ich stan
54 Health Professions Education and Relatio ip-Centered Care. Report of the Pew-Fetzer Task Force on Advan Psychosocial Health Education, Pew Health Professions Commission and Fetzer Institute at the Center of Health Professions, University of California at San Francisco, San Francisco (August 1994).
167
Daniel Goleman
zdrowia, odrzucajc te dowody jako bahe ciekawostki, drobiazgi albo - co gorsza - jako przesadne doniesienia nielicznej garstki uprawiajcej autoreklam. Aczkolwiek coraz wicej pacjentw poszukuje bardziej humanitarnej medycyny, to ta jej posta jest coraz bardziej zagroona. Oczywicie nadal spotka mona pene powicenia pielgniarki i lekarzy, ktrzy zapewniaj swym pacjentom czu i troskliw opiek, ale zmieniajca si kultura medycyny, jej dostosowywanie si do wymogw i nakazw biznesu sprawia, e opiek tak jest coraz trudniej znale. Z drugiej wszake strony niewtpliwe s korzyci finansowe pynce z bardziej humanitarnego traktowania pacjentw: leczenie emocjonalnego zego samopoczucia pacjentw pozwoli zaoszczdzi pienidze w takiej mierze, w jakiej opieka ta zapobiega powstaniu choroby, opnia jej postp lub te pomaga pacjentowi szybciej powrci do zdrowia. Badania osb w podeszym wieku ze zamaniem stawu biodrowego, prowadzone w Akademii Medycznej Mt. Sinai w Nowym Jorku oraz na Uniwersytecie Pnocnozachodnim wykazay, e pacjentki, ktre oprcz normalnego leczenia ortopedycznego poddano terapii antydepresyjnej, opuszczay szpital przecitnie dwa dni wczeniej ni te, u ktrych nie leczono depresji, co w odniesieniu do stu pacjentek daje oszczdno w wysokoci 97 361 dolarw.55 Opieka taka powoduje rwnie, e pacjenci s bardziej zadowoleni ze swoich lekarzy i leczenia. Na powstajcym rynku usug medycznych, oferujcym moliwo wyboru pomidzy konkurencyjnymi programami opieki zdrowotnej, poziom zadowolenia na pewno stanie si jednym z decydujcych elementw w procesie podejmowania tych bardzo osobistych decyzji. Niemie dowiadczenia mog skoni pacjentw do szukania opieki gdzie indziej, natomiast przyjemne zachc ich do pozostania przy tej samej placwce suby zdrowia. Na koniec, podejcia takiego moe wymaga etyka lekarska. W artykule wstpnym w Journal of the American Medical Association, zawierajcym komentarz na temat raportu, zgodnie z ktrym depresja zwiksza piciokrotnie prawdopodobiestwo zgonu po wyleczeniu ataku serca, czytamy: Jasne wykazanie, e czynniki psychologiczne, takie jak depresja i osamotnienie, wyrniaj pacjentw z chorob wiecow naraonych na najwiksze ryzyko przedwczesnej mierci, oznacza, e byoby nieetycznie nie prbowa ich usun.56 Opieka medyczna, ktra lekceway to, co czujemy, kiedy walczymy z powan chorob, jest nieodpowiednia. Nadszed czas, aby medycyna zacza bardziej metodycznie wykorzystywa zwizki midzy emocjami i zdrowiem. To, co jest teraz wyjtkiem, moe - i powinno - sta si regu, aby troskliwsza opieka medyczna staa si dostpna dla wszystkich. W najgorszym wypadku sprawi, e medycyna stanie si bardziej humanitarna. A u niektrych osb z pewnoci moe przyspieszy powrt do zdrowia. Wspczucie - jak uj to jeden z pacjentw w licie do swego chirurga - nie jest tylko podaniem rki. Jest dobrym leczeniem.57
55 Strain, Cost Offset. 56 Redford Williams, Margaret Chesney, Psychosocial Factors and Prognosis in Established Coronary Heart Disease, Journal of the American Medical Association (October 20, 1993). 57 A. Stanley Kramer, A Prescription for Healing, Newsweek (June 7, 1993).
168
Daniel Goleman
Cz IV
PRZEDZIAY MOLIWOCI
169
Daniel Goleman
Rozdzia XII Kocioek rodzinny

JEST TO MAA TRAGEDIA RODZINNA. Carl i Ann pokazuj swej zaledwie picioletniej creczce Leslie, jak gra w now gr komputerow. Ale kiedy Leslie zaczyna gr, jej nazbyt skorzy do pomocy rodzice tylko przeszkadzaj dziewczynce swymi radami. W powietrzu krzyuj si sprzeczne polecenia. - W prawo, w prawo... Stj ! Stj ! - komenderuje matka coraz bardziej przejtym i niespokojnym gosem, gdy Leslie, zagryzajc usta i patrzc rozszerzonymi z napicia oczami w ekran monitora, usiuje zastosowa si do jej wskazwek. - Patrz, nie stoisz w szeregu... przesu to w lewo! W lewo! - dyryguje szorstko ojciec. Tymczasem Ann, wywracajc oczy w poczuciu zawodu, przekrzykuje Carla: - Stj! Stj! Leslie, nie mogc zadowoli ani matki, ani ojca, wykrzywia usta i zaczyna mruga powiekami, gdy w oczach zbieraj si zy. Rodzice, nie zwracajc na to uwagi, zaczynaj jej dogadywa. - Nie przesuna joysticka nawet o tyle! - pokazuje wyprowadzona z rwnowagi Ann Carlowi. Po policzkach Leslie zaczynaj spywa zy, ale adne z rodzicw nie okazuje ani jednym gestem, e to zauwaa albo e si tym przejmuje. Kiedy Leslie podnosi rczk, aby otrze zy, ojciec warczy: - No dobra, kad rk z powrotem na joysticku... musisz by gotowa do strzelania. No zrb to! - A matka mwi ostro: - No przesu to cho troch! A Teraz Leslie pacze ju na caego, samotna w swym blu.
Takie chwile s dla dzieci niezapomnianymi lekcjami. Leslie moga wycign z tej bolesnej dla niej sytuacji wniosek, e ani jej rodzicw, ani nikogo innego w ogle nie obchodz jej uczucia.1 Jeli takie sytuacje powtarzaj si w dziecistwie niezliczon ilo razy, to przekazuj niektre z najbardziej podstawowych komunikatw emocjonalnych, stajc si nauczkami, ktre mog okreli cay bieg ycia. ycie rodzinne jest pierwsz szko, w ktrej uczymy si, co czu do samych siebie i jak inni bd reagowa na nasze uczucia, co myle o tych uczuciach i jaki mamy wybr moliwych reakcji, jak odczytywa i wyraa nadzieje i obawy. Na to nauczanie emocjonalne skada si nie tylko to, co rodzice mwi bezporednio do dzieci i jak si w stosunku do nich zachowuj, ale take ich sposoby radzenia sobie z wasnymi uczuciami i wzajemne okazywanie sobie uczu przez ma i on. Sposoby te s dla dziecka wzorami. Niektrzy rodzice s utalentowanymi nauczycielami w tej dziedzinie, inni okropnymi. Istniej setki analiz wykazujcych, e sposb, w jaki rodzice traktuj dzieci - czy stosujc surow dyscyplin, czy te okazujc empati i zrozumienie, ciepo czy obojtno - ma gbokie i trwae konsekwencje dla ycia emocjonalnego dziecka. Jednake dopiero niedawno przedstawiono niezbite dane wiadczce o tym, e posiadanie inteligentnych emocjonalnie rodzicw jest samo w sobie wielkim dobrodziejstwem dla dziecka. Sposoby, w jakie maonkowie okazuj sobie nawzajem uczucia, s - w uzupenieniu bezporednich kontaktw z dzieckiem - wanymi naukami dla dzieci, ktre s bystrymi uczniami i dostrajaj si do najtrudniej nawet uchwytnych
1 Beverly Wilson, John Gottman, Marital Conflict and Parentin: The Role of Negativity in Families, w: M.H. Bornstein (red.), Handbook ofParenting, t. IV, Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum, 1994.
170
Daniel Goleman
przekazw emocjonalnych w rodzinie. Kiedy zesp naukowcw z Uniwersytetu Waszyngtoskiego (pod kierunkiem Carole Hooven i Johna Gottmana) podda analizie interakcje maonkw zwizane z ich postpowaniem z dziemi, okazao si, e maonkowie, ktrzy lepiej radzili sobie z emocjami w stosunkach midzy sob, pomagali rwnie najbardziej skutecznie swoim dzieciom w ich emocjonalnych wzlotach i upadkach.2 Po raz pierwszy spotkano si z tym rodzinami, kiedy jedno z dzieci miao pi lat, po raz drugi, kiedy skoczyo dziewi. Naukowcy przysuchiwali si rozmowom maonkw oraz obserwowali zachowania caej rodziny (w tym rwnie rodziny Leslie), kiedy ojciec lub matka starali si zaznajomi dziecko z now gr komputerow. Jest to pozornie niewinna interakcja, ale mwi bardzo duo o emocjonalnych prdach przepywajcych midzy rodzicem a dzieckiem. Niektre matki i ojcowie byli tacy sami jak Ann i Carl: zachowywali si apodyktycznie, atwo tracili cierpliwo, podnosili gos z oburzenia czy irytacji, a niektrzy nawet upokarzali dziecko twierdzc, e jest gupie; krtko mwic, dawali si ponie tym samym skonnociom do pogardy i oburzenia, ktre rozkadaj maestwo: Inni wszake patrzyli cierpliwie na bdy dziecka i zamiast narzuca swj sposb rozwizania problemw, ktre stwarzaa gra, pomagali mu obmyli wasn metod uporania si z nimi. Gra komputerowa bya zadziwiajco czuym barometrem emocjonalnego stylu rodzicw. Trzema najpowszechniej spotykanymi stylami niewaciwego emocjonalnego zachowania rodzicw okazay si: Cakowite lekcewaenie uczu dziecka. Tacy rodzice traktuj zaniepokojenie i zdenerwowanie dziecka jako rzecz bah albo niepotrzebne zawracanie gowy, jako co, co samo przejdzie, co trzeba po prostu przeczeka. Nie potrafi wykorzysta brzemiennych w emocje chwil jako okazji zblienia si do dziecka czy do udzielenia mu praktycznej lekcji umiejtnoci emocjonalnych. Okazywanie nadmiernego pobaania. Ci rodzice z kolei zauwaaj wprawdzie, co czuje dziecko, ale uwaaj, e kady jego sposb radzenia sobie z targajcymi nim burzami emocjonalnymi jest dobry, ba - nawet znakomity! Podobnie jak ci, ktrzy lekcewa uczucia dziecka; rodzice ci nader rzadko wkraczaj do akcji, by postara si ukaza dziecku alternatywn reakcj emocjonaln. Staraj si raczej agodzi wszelkie jego zdenerwowanie czy przygnbienie, przekupujc dziecko rnymi obietnicami i prezentami, aby prze stao si smuci lub zoci. Pogarda i brak jakiegokolwiek szacunku dla uczu dziecka. Rodzice tacy demonstruj na og swoje niezadowolenie, ganic i karzc surowo dziecko. Mog na przykad zabrania dziecku okazywania jakichkolwiek oznak zoci i kara je za najdrobniejszy przejaw irytacji. S to ci rodzice, ktrzy na prb przedstawienia przez dziecko jego punktu widzenia dr si: Nie odszczekuj mi si!
S, na koniec, rodzice, ktrzy potrafi wykorzysta chwile zego samopoczucia psychicznego dziecka jako dogodne momenty do odegrania roli swego rodzaju trenera albo nauczyciela postaw emocjonalnych. Traktuj oni uczucia dziecka tak powanie, e staraj si dokadnie zrozumie, co jest przyczyn jego zego nastroju (Czy jeste zy dlatego, e Tommy zrani twoje uczucia?), i pomc mu znale pozytywne sposoby umierzenia przykrych uczu (Zamiast go uderzy,
2 Badania nad emocjami w rodzinie byy cigiem dalszym omwionych w rozdziale IX bada Johna Gottmana. Zob.: Carole Hoovan, Lynn Katz, John Gottman, The Family as a Meta-emotion Culture Co nition and Emotion (Spring 1994).
171
Daniel Goleman
mgby znale jak zabawk i pobawi si sam, a przejdzie ci zo i bdziesz mg si z nim znowu bawi.) Jeli rodzice maj by dobrymi trenerami emocji, to sami musz dobrze zna podstawy inteligencji emocjonalnej. Jedn z najbardziej elementarnych lekcji emocji jest nauczenie dziecka rozrniania rozlicznych odcieni tych samych emocji; ojciec, ktry nie potrafi uchwyci, powiedzmy, zabarwienia swego wasnego smutku, nie jest w stanie pomc dziecku zrozumie, na czym polega rnica pomidzy smuceniem si po utracie kogo, uczuciem smutku ogarniajcym nas podczas ogldania przygnbiajcego filmu a smutkiem, ktry odczuwamy, gdy kogo drogiego dziecku spotyka co zego. Poza umiejtno dostrzegania takich rnic wykraczaj intuicyjne, bardziej subtelne spostrzeenia, na przykad, e zo czsto poprzedza uczucie zranienia. W miar rozwoju dziecka zmienia si jego przygotowanie do odbioru konkretnych lekcji emocji i zapotrzebowanie na nie. Jak przekonalimy si w rozdziale VII, lekcje empatii zaczynaj si w niemowlctwie, kiedy rodzice dostrajaj si do uczu niemowlcia. Aczkolwiek dzieci szlifuj niektre umiejtnoci emocjonalne w trwajcych latami kontaktach z przyjacimi, to zorientowani w emocjach rodzice mog im bardzo pomc w opanowaniu kadej z podstawowych cech inteligencji emocjonalnej, uczc, jak maj rozpoznawa swoje uczucia, kierowa nimi i powciga je, jak okazywa empati oraz jak radzi sobie z uczuciami rodzcymi si w zwizkach z innymi osobami. Wpyw takich poucze rodzicielskich na dzieci jest ogromny.3 Zesp z Uniwersytetu Waszyngtoskiego stwierdzi, e jeli rodzice - w porwnaniu z innymi, ktrzy kiepsko radz sobie ze swoimi uczuciami - doskonale orientuj si w swoich emocjach i potrafi panowa nad nimi, to ich dzieci, co jest zrozumiae, lepiej ukadaj sobie z nimi stosunki, okazuj im wicej uczucia i s bardziej odprone. Na tym jednak nie koniec, bowiem dzieci te radz sobie rwnie lepiej z wasnymi emocjami, potrafi si szybciej pocieszy, kiedy wpadn w przygnbienie, a przede wszystkim rzadziej w nie wpadaj: S one poza tym bardziej zrelaksowane biologicznie wykazuj niszy poziom charakterystycznych dla stresu hormonw i innych wskanikw pobudzenia emocjonalnego (jak wiemy z rozdziau XI, schemat ten moe zapowiada dobre zdrowie fizyczne, jeli utrzyma si przez cae ycie). Pyn z tego te korzyci towarzyskie, a szerzej biorc - spoeczne, mianowicie dzieci te ciesz si wikszym powodzeniem wrd rwienikw i s przez nich bardziej lubiane, a nauczyciele postrzegaj je jako umiejce znale si w kadej sytuacji spoecznej. Zarwno rodzice, jak i nauczyciele zgodnie twierdz, e swym zachowaniem dzieci te przysparzaj niewiele problemw, rzadko postpuj niegrzecznie i agresywnie. Ostatnia grupa korzyci dotyczy umiejtnoci poznawczych: takie dzieci potrafi lepiej ni inne koncentrowa uwag, a zatem ucz si bardziej efektywnie. Przy tym samym ilorazie inteligencji piciolatki, ktrych rodzice byli dobrymi trenerami emocji, uzyskiway w trzeciej klasie - kiedy poddano ich ponownemu badaniu - lepsze wyniki w matematyce i czytaniu ni ich rwienicy (co jest wanym argumentem za tym, aby uczy dzieci umiejtnoci emocjonalnych w celu ich lepszego przygotowania zarwno do szkoy, jak i do ycia w ogle). Tak wic rodzice, ktrzy biegle opanowali umiejtnoci emocjonalne, zapewniaj dziecku zaskakujco wiele w zakresie inteligencji emocjonalnej, ale rwnie poza t sfer. Program przygotowawczy Oddziaywanie wychowania na umiejtnoci emocjonalne zaczyna si ju w koysce. T. Berry Brazelton, wybitny pediatra z Harvardu, ma bardzo prosty sposb sprawdzenia pogldu
3 Hooven, Katz, Gottman, The Family as a Meta-emotion Culture.
172
Daniel Goleman
niemowlcia na ycie. Daje omiomiesicznemu dziecku dwa klocki, a potem pokazuje mu, jak ma je razem zestawi. Dziecko - powiada Brazelton - ktre patrzy z nadziej na ycie, ktre wierzy w swe zdolnoci:
podniesie jeden klocek, woy go do buzi, potrze nim o wosy, rzuci na st, patrzc, czy mu go podasz. Kiedy to zrobisz, wykonuje na koniec postawione przed nim zadanie - zestawia oba klocki razem. Potem podnosi gwk i patrzy na ciebie jasnym, penym oczekiwania wzrokiem, ktry mwi: Powiedz mi, jaka jestem wspaniaa.4
Niemowlta takie otrzymuj od dorosych ze swego otoczenia solidn porcj aprobaty i zachty; nabieraj pewnoci, e uda im si stawi czoo drobnym (nie dla nich) wyzwaniom yciowym. Dla odmiany dzieci z domw, w ktrych panuje chd uczuciowy i ponura atmosfera, ktrych rodzice prowadz chaotyczne ycie albo zaniedbuj je, zabieraj si za to samo zadanie w sposb, ktry wiadczy o tym, e z gry spodziewaj si, e si im nie uda. Rzecz nie w tym, e niemowlta te nie potrafi zestawi razem klockw, bowiem rozumiej instrukcj i maj odpowiedni koordynacj ruchw, aby to wykona, ale w tym, e nawet kiedy robi to, czego si od nich chce, to - jak stwierdza Brazelton - maj min zbitego psa, spojrzenie, ktre mwi: Jestem do niczego. Zobacz, nie udao mi si. Dzieci takie bd prawdopodobnie miay defetystyczny pogld na wiat i bd i przez ycie, nie spodziewajc si ani zachty, ani zainteresowania ze strony nauczycieli, uwaajc szko za smutne miejsce, a moe nawet jej nie ukocz. Rnica midzy tymi dwoma pogldami ycie - pogldem dzieci, ktre maj wiar w siebie i s optymistami, a pogldem tych, ktre spodziewaj si poraki - zaczyna ksztatowa si w kilku pierwszych latach ycia. Rodzice - uwaa Brazelton - powinni wiedzie, jak mog swymi dziaaniami pomc dziecku nabra pewnoci siebie i wytworzy u niego ciekawo wiata umiejtno znajdowania przyjemnoci w nauce i wiadomo ogranicze, co w sumie pozwala mu odnie w yciu sukces. Jego rady opieraj si na stale rosncej masie dowodw wiadczcych o tym, e sukces w szkole zaley w zdumiewajco duym stopniu od cech emocjonalnych uksztatowanych u dziecka w okresie przedszkolnym. Jak przekonalimy si w rozdziale VI, zdolno oparcia si czterolatka impulsowi chwycenia cukierka zapowiada dwieciedziesiciopunktow przewag nad rwienikami w wynikach testw SAT czternacie lat pniej. Pierwsza okazja ksztatowania skadnikw inteligencji emocjonalnej pojawia si w najmodszych latach, aczkolwiek zdolnoci te formuj si nadal w latach szkolnych. Zdolnoci emocjonalne, ktre dziecko nabywa w pniejszym okresie ycia, nadbudowuj si na tych, ktre wyksztaciy si w najwczeniejszym dziecistwie. A zdolnoci te, jak wynika z rozdziau VI, s niezbdn podstaw wszelkich form uczenia si. Raport Krajowego Centrum Klinicznych Programw Dla Niemowlt jednoznacznie stwierdza, e o sukcesie dziecka w szkole decyduje nie tyle nadzwyczajna umiejtno czytania czy znajomo faktw, ile zbir cech emocjonalnych i spoecznych: pewno siebie i ciekawo, wiedza o tym, jakiego zachowania oczekuje si od niego i jak ma powcign impuls, aby nie zachowa si le, umiejtno czekania, stosowania si do wskazwek i zwracania si do nauczycieli po pomoc oraz zdolno wyraania swoich potrzeb w kontaktach z innymi dziemi.5
4 T. Berry Brazelton, przedmowa do Heart Start: The Emotional Foundations of School Readiness, Arlington VA: National Center for Clinical Infant Programs, 1992. 5 Heart Start.
173
Daniel Goleman
Prawie wszystkim uczniom, ktrzy nie radz sobie w szkole - donosi raport - brakuje co najmniej jednego z tych elementw inteligencji emocjonalnej (bez wzgldu na ta, czy maj take trudnoci kognitywne, takie jak brak zdolnoci do jakiego przedmiotu). Skala tego problemu nie jest maa; w niektrych stanach prawie jedno na picioro dzieci musi powtarza pierwsz klas, a potem, w miar upywu lat, dystans midzy nimi a rwienika-A mi powiksza si, wskutek czego coraz bardziej zniechcaj si do nauki, nie cierpi szkoy i sprawiaj coraz wiksze kopoty swoim zachowaniem. Gotowo dziecka do rozpoczcia nauki w szkole zaley od najbardziej podstawowej formy wiedzy, od tego, jak si uczy. Raport wymienia siedem kluczowych skadnikw tej najwaniejszej umiejtnoci, z ktrych wszystkie zwizane s z inteligencj emocjonaln.6 Oto one: 1. Wiara w siebie. Jest to poczucie posiadania kontroli i panowania nad swoim ciaem, zachowaniem i otaczajc rzeczywistoci; przekonanie dziecka, e najprawdopodobniej uda mu si zrobi to, czego si podejmie i e doroli pomog mu w razie potrzeby. 2. Ciekawo. Przekonanie, e dowiadywanie si nowych rzeczy jest czym pozytywnym i sprawia przyjemno. 3. Intencjonalno. Ch i zdolno wpywania na bieg spraw oraz wytrwae do tego denie. Zwizane to jest z poczuciem posiadania odpowiednich umiejtnoci i wasnej skutecznoci. 4. Samokontrola. Zdolno ksztatowania i kontrolowania swoich dziaa w odpowiedni do wieku sposb; poczucie kontroli wewntrznej. 5. Towarzysko. Zdolno nawizywania kontaktw z innymi, opierajca si na poczuciu bycia przez nich rozumianym i na rozumieniu ich. 6. Umiejtno porozumiewania si. Ch i zdolno do wymiany myli, uczu i pomysw z innymi. Zwizane to jest z ufaniem innym i poczuciem przyjemnoci, jakie daje dziecku rozmowa z innymi osobami, rwnie z dorosymi. 7. Umiejtno wspdziaania. Zdolno traktowania swoich potrzeb na rwni z potrzebami innych czonkw grupy i harmonizowania ich. To, czy dziecko, przekraczajc po raz pierwszy prg szkoy, bdzie posiadao te umiejtnoci czy nie, zaley od tego, jak duo uwagi powicili jego rodzice - i nauczyciele w przedszkolu - jego edukacji emocjonalnej. Nauka emocjonalnego abecada Dwumiesiczne niemowl budzi si o 3 nad ranem i zaczyna paka. Podchodzi do niego matka, bierze je na rce i przez nastpne p godziny dziecko z ukontentowaniem ssie jej pier, podczas gdy matka spoglda na nie z mioci, mwic mu, jak si cieszy, e je widzi, nawet w rodku nocy. Niemowl, syte mleka i uczu, z zadowoleniem pogra si na powrt w sen. A teraz wemy inne dwumiesiczne niemowl, ktre rwnie obudzio si z paczem nad ranem, ale jego matka jest spita, rozdraniona, bo pooya si zaledwie przed godzin, po ktni z mem. Dziecko rwnie zaczyna zdradza napicie w chwili, kiedy matka gwatownie podnosi je, mwic: Bd cicho - tego ju nie znios! No dalej, zaatwmy to. Kiedy dziecko ssie pier, matka patrzy ponurym wzrokiem gdzie ponad jego gwk, przetrawiajc ktni z ojcem
6 Tame, s. 7
174
Daniel Goleman
dziecka i czujc narastajc zo. Dziecko, wyczuwajc jej rosnc irytacj, krci si, sztywnieje i przestaje ssa. Taki bye godny - mwi matka. - To nie jedz. Tak samo gwatownie jak je podniosa, kadzie je z powrotem do eczka i wychodzi wielkimi krokami, pozwalajc mu paka, dopki wyczerpane nie zanie. Te dwie scenki przedstawia wspomniany wyej raport Krajowego Centrum Klinicznych Programw dla Niemowlt jako przykady takich rodzajw interakcji, ktre - jeli stale si powtarzaj - ugruntowuj w maluchu zupenie odmienne uczucia w stosunku do siebie samego i do najbliszych.7 Pierwsze dziecko uczy si, e moe wierzy, i osoby znajdujce si koo niego dostrzegaj jego potrzeby i moe liczy na ich pomoc oraz e jego proby o pomoc odnios skutek; drugie stwierdza, e nikt o nie naprawd nie dba, e nie mona liczy na innych i e jego wysiki znalezienia pociechy zakocz si niepowodzeniem. Oczywicie wikszo niemowlt poznaje przynajmniej smak obu tych rodzajw interakcji. Ale to, ktry rodzaj jest typowy dla sposobu traktowania dziecka przez rodzicw w cigu wielu lat, przesdza o podstawowych naukach emocjonalnych, ktre przyswaja sobie dziecko: o tym, jak bezpiecznie czuje si na wiecie, za jak skuteczne uwaa swoje dziaania, w jakim stopniu moe polega na innych. Erik Erikson uj to w takich kategoriach: decyduje to o tym, czy dziecko zaczyna odczuwa podstawowe zaufanie czy brak podstawowego zaufania. Takie emocjonalne uczenie si zaczyna si w najwaniejszych chwilach ycia i trwa przez cae dziecistwo. Wszystkie drobne interakcje midzy rodzicami i dzieckiem maj emocjonalny podtekst, a powtarzanie tych komunikatw przez cae lata tworzy podstawowy zrb emocjonalnego wiatopogldu i emocjonalnych umiejtnoci dziecka. Maa dziewczynka, ktra nie moe poradzi sobie z ukadank i prosi zajt matk o pomoc, otrzymuje inny komunikat, jeli reakcj na jej prob jest zadowolenie matki, a zupenie inny, jeli odpowiedzi jest krtkie: Nie przeszkadzaj mi - mam wan prac do zrobienia. Jeli takie rozmowy midzy dzieckiem a matk czy ojcem stan si typowe, to ksztatuj one emocjonalne oczekiwania dziecka zwizane ze stosunkami z innymi osobami, pogldy, ktre zabarwi, na dobre czy ze, jego funkcjonowanie we wszystkich dziedzinach ycia. Na najwiksze niebezpieczestwo niewaciwego uksztatowania tego rodzaju oczekiwa naraone s dzieci, ktrych rodzice s sami straszliwie nieporadni emocjonalnie - niedojrzali, narkotyzujcy si, pogreni w depresji albo stale li, czy po prostu pozbawieni celu w yciu i prowadzcy chaotyczn egzystencj. Po rodzicach takich trudno si spodziewa, e zapewni dziecku waciw opiek, nie mwic ju o zaspokojeniu jego potrzeb emocjonalnych. Jak pokazuj wyniki bada, zwyke zaniedbanie moe mie bardziej druzgoccy wpyw ni ordynarne i brutalne traktowanie.8 Badanie ujawnio, e najgorzej ze wszystkich radziy sobie dzieci zaniedbane - byy najbardziej niespokojne, nieuwane i apatyczne, na przemian agresywne i zamknite w sobie. Wskanik powtarzajcych pierwsz klas wynosi w tej grupie 65 procent. Pierwsze trzy-cztery lata ycia s okresem, kiedy mzg malucha ronie do okoo dwch trzecich swej penej wielkoci i rozwija skomplikowane struktury w tempie, ktre nigdy si ju nie powtrzy. W tym okresie procesy uczenia si gwnych umiejtnoci, a przede wszystkim umiejtnoci emocjonalnych, przebiegaj duo atwiej ni kiedykolwiek pniej. W tym te okresie silny stres moe uszkodzi orodki uczenia si znajdujce si w mzgu (a tym samym
7 Tame, s. 9 8 M. Erickson i in., The Relationship Between Quality of Attachment and Behavior Problems in Preschool in a High-Risk Sample, w: I. Betherton, E. Waters (red.), Monographs of the Society of Research in Child Development 50, nr w serii 209.
175
Daniel Goleman
spowodowa katastrofalne skutki dla intelektu). Chocia, jak si przekonamy, szkody te mog w pewnym stopniu naprawi pniejsze dowiadczenia yciowe, to wpyw tego wczesnego uczenia si jest gboki. Konsekwencje tego, jak stwierdza raport podsumowujcy kluczowe lekcje emocjonalne pierwszych czterech lat ycia, s wielkie: Dziecko, ktre nie moe skupi na niczym uwagi, ktre jest raczej podejrzliwe ni ufne, raczej smutne albo ze ni nastawione optymistycznie, raczej okazujce ch niszczenia ni szacunek, ktre przepenia niepokj, ktre snuje napeniajce je strachem fantazje i generalnie czuje si nieszczliwe - takie dziecko ma niewielkie szanse, nie mwic ju o rwnych szansach, skorzystania z moliwoci, jakie oferuje mu wiat.9 Jak wychowa obuza Wiele mona si dowiedzie o utrzymujcych si przez cae ycie skutkach emocjonalnie nieudolnego wychowania - szczeglnie o roli, jak odgrywa ono w uczeniu dzieci agresywnoci z dugookresowych bada, takich jak te, ktrymi objto 870 dzieci ze stanu Nowy Jork.10 ledzono losy tych dzieci od smego do trzydziestego roku ycia. Najbardziej wojownicze spord nich - te, ktre pierwsze i z byle powodu wszczynay bjki i notorycznie uyway siy, aby uzyska to, czego chciay - naleay do dzieci, co do ktrych istniao najwiksze prawdopodobiestwo, e nie ukocz szkoy, a w wieku trzydziestu lat bd miay wyrok za brutalne przestpstwo. Wydaway si te przekazywa skonno do gwatownoci swemu potomstwu - ich dzieci byy w szkole podstawowej takimi samymi obuzami jak rodzice. Wielce pouczajce jest stwierdzenie, jak z pokolenia na pokolenie przekazuje si agresywno. Niezalenie od wszelkich moliwych dziedzicznych skonnoci, ci, ktrzy sprawiali kopoty w szkole, zachowywali si jako osoby dorose w sposb, ktry powodowa, e ycie rodzinne stawao si szko agresji. Jako dzieci awanturnicy ci mieli rodzicw, ktrzy karali ich z arbitraln, bezlitosn surowoci; a jako rodzice powtarzali ten schemat w odniesieniu do wasnych dzieci. Byo tak bez wzgldu na to, czy to ojciec czy matka ocenieni zostali w dziecistwie jako jednostki niezwykle agresywne. Agresywne dziewczynki, dorsszy, przedzierzgay si w rwnie arbitralne i surowo karzce matki jak agresywni chopcy w brutalnych ojcw. I chocia i matki, i ojcowie karali dzieci ze szczegln bezwzgldnoci, ani one, ani oni nie przejawiali szczeglnego zainteresowania yciem dzieci, w gruncie rzeczy ignorujc je przez wikszo czasu. Jednoczenie rodzice dostarczali dzieciom barwnych i penych brutalnej przemocy przykadw agresywnoci, stwarzajc wzr, ktry naladoway one w szkole i na placu zabaw i do ktrego stosoway si pniej przez cae ycie. Rodzice ci niekoniecznie byli podli, nie mniej ni inni yczyli swoim dzieciom wszystkiego najlepszego, ale raczej wydawali si po prostu powiela styl wychowania, ktry reprezentowali ich rodzice. Dzieci karane byy przy tym niekonsekwentnie, wedle chwilowego usposobienia rodzicw: jeli rodzice byli akurat w zym nastroju, karali dzieci surowo, jeli natomiast byli w dobrym humorze,
9 Heart Start, s. 13. 10 L.R. Huesman, Leonard Eron, Patty Warnicke-Yarmel, Intellectual Function and Aggression, The Journal of Personality and Social Psychology (January 1987). O podobnych odkryciach donieli w numerze Child Development z wrzenia 1988 roku Alexander Thomas i Stella Chases, ktrzy regularnie oceniali zachowania siedemdziesiciorga piciorga dziea od roku 1956, kiedy miay one od siedmiu do dwunastu lat. Zob.: Alexander Thomas i in., Longitudinal Study of Negative Emotional States and Adjustments From Early Childhood Through Adolescence, Child Development 59 (1988). Po dziesiau latach od rozpoczcia bada dzieci, ktre zdaniem nauczycieli i rodzicw naleay do najbardziej agresywnych w,) szkole podstawowej, miay najwicej kopotw emocjonalnych w kocowym okresie dorastania. Dzieci te (niemal dwa razy wicej byo wrd nich chopcw ni dziewczt) nie tylko prowokoway bjki, ale te odnosiy si z pogard, a nawet otwart wrogoci do czonkw swych rodzin i nauczycieli. Ich wrogie nastawienie nie zmienio si na przestrzeni lat nawet na jot; w wieku modzieczym wchodziy stale w konflikty z rwienikami i rodzinami i miay kopoty w szkole, a kiedy skontaktowano si z nimi, gdy dorosy, borykay si z caym wachlarzem problemw, od konfliktw z prawem poczynajc, a na atakach niepokoju i depresji koczc.
176
Daniel Goleman
to dzieciom uchodzio wszystko na sucho. A zatem kara nie bya konsekwencj tego, co dziecko zrobio, ale wynikaa z samopoczucia rodzica. Jest to znakomity przepis na wzbudzenie w dziecku uczucia bezwartociowoci i bezradnoci oraz przekonania, e zagroenia czyhaj wszdzie i mog pojawi si i uderzy znienacka. W wietle tego, co dzieje si w ich domach rodzinnych, wojownicze i wyzywajce postawy takich dzieci wobec wiata jawi si jako nie pozbawione sensu, aczkolwiek nie zmienia to faktu, e s one nieszczciem dla nich samych i innych. Przygnbiajce jest to, jak wczenie mona si nauczy tych postaw i jak wielkie koszta moe to mie dla emocjonalnego ycia dziecka. Zncanie si zanik empatii
W wirze bezadnej zabawy w orodku opieki dziennej zaledwie dwuipletni Martin otar si o rwnie ma dziewczynk, ktra - mimo i nic si jej nie stao - wybuchna nagle paczem. Martin chcia wzi j za rk, ale kiedy kajca dziewczynka odsuna si, uderzy j w rami. Kiedy dalej wylewaa zy, spojrza w bok i zacz krzycze, coraz szybciej i goniej: Zamknij si! Zamknij si! Potem Martin raz jeszcze prbowa j pogadzi, ale znowu odsuna si. Wtedy obnay zby jak warczcy pies i zacz na ni sycze. Po pewnym czasie zacz j gadzi i poklepywa, ale to poklepywanie szybko przerodzio si w walenie. Martin nie ustawa w biciu biednej dziewczynki, nie zwaajc na jej krzyki.
To przykre zdarzenie wiadczy o tym, jak zncanie si - czsto powtarzajce si bicie dziecka spowodowane napadem zego humoru rodzicw - wykrzywia naturaln skonno dziecka do empatii.11 Dziwna, niemal brutalna reakcja Martina na przygnbienie i pacz towarzyszki zabawy jest typowa dla dzieci takich jak on, ktre same s ofiarami, bitymi i maltretowanymi fizycznie i w inny sposb od niemowlctwa. Reakcja ta ostro kontrastuje z normalnymi dla maluchw przejawami wspczucia i prbami pocieszenia paczcego towarzysza zabawy, ktre przedstawione zostay w rozdziale VII. Gwatowna i brutalna reakcja Martina odzwierciedla by moe to, czego nauczono go w domu o zach i blu - pacz spotyka si najpierw z apodyktycznym gestem pocieszenia, ale jeli nie ustaje, to po tym gecie nastpuj ze spojrzenia i krzyki, ktre wkrtce przechodz w razy, a te zamieniaj si w ordynarne lanie. Najbardziej chyba niepokojce jest to, e Martinowi zdaje si ju brakowa najbardziej prymitywnego rodzaju empatii, instynktownego zaprzestania agresywnych dziaa przeciwko komu, kto jest zraniony. W wieku dwch i p roku wykazuje on kiekujce cechy okrutnego i sadystycznego brutala. Podo, ktra zastpia u Martina empati, jest typowa dzieci, ktre w tak modym wieku zostay okaleczone psychicznie fizycznym i emocjonalnym zncaniem si rodzicw. Martin by jednym z grupy dziewiciu takich maluchw, w wieku od jednego roku do trzech lat, ktrych poddano dwugodzinnej obserwacji w orodku opieki dziennej. Maltretowane dzieci porwnano z dziewicioma innymi z tego samego orodka, pochodzcymi z podobnie ubogich, yjcych w wielkim stresie rodzin, ktre jednak nie byy systematycznie maltretowane. Rnice w reakcjach tych dwch grup na bl innego dziecka byy ogromne. W dwudziestu trzech takich wydarzeniach picioro z dziewiciorga dzieci, ktre nie byy bite przez rodzicw, zareagowao na przygnbienie innego dziecka wyrazem troski, smutku albo empatii. Natomiast w dwudziestu siedmiu przypadkach, w ktrych mogy tak zareagowa dzieci maltretowane, ani jedno nie okazao najmniejszej oznaki wspczucia; zamiast tego reagoway na pacz towarzysza zabawy lkiem, zoci albo - tak jak Martin - agresj fizyczn.
11 Obserwacje z orodkw opieki dziennej i poczynione tam odkrycia opisane s w: Mary Main, Carol George, Responses of Abused and Disadvantaged Toddlers in Distress in Agemates: A Study in the Day-Care Setting, Developmental Psychology 21, 3(1985). Takich samych odkry dokonano podczas obserwacji dzieci z klas zerowych, zob.: Bonnie Klimes-Dougan, Janet Kistner, Physically Abused Preschoolers Responses to Peers Distress, Developmental Psychology 26 (1990)
177
Daniel Goleman
Jedna z maltretowanych dziewczynek wykrzywia na przykad twarz w srogim, gronym grymasie, kiedy jej koleanka wybuchna paczem. Jednoroczny Thomas, inne z maltretowanych dzieci, zastyg w przeraeniu, kiedy usysza paczce dziecko po drugiej stronie pokoju; siedzia bez ruchu, z twarz pen trwogi, sztywno wyprostowany, a w miar nasilania si paczu roso jego napicie, zupenie jak gdyby sam przygotowywa si na bicie. Natomiast majca dwa lata i cztery miesice Kate, rwnie maltretowana w domu, zachowywaa si niemal sadystycznie: doskoczywszy do Joeya, modszego od siebie, kopna go tak mocno, e przewrci si na podog, a kiedy tam lea, zanoszc si paczem, spojrzaa na niego z litoci i zacza go agodnie gadzi po plecach, ale te odruchy wspczucia przerodziy si szybko w coraz silniejsze razy. Bia go bez opamitania, nie zwracajc uwagi na jego wycie. Rbna go jeszcze sze czy siedem razy, zanim si odczoga. Te dzieci traktuj, oczywicie, innych tak, jak same s traktowane. A okazywany przez nie brak serca jest po prostu bardziej ekstremalnym wydaniem tego, co obserwuje si u dzieci, ktrych rodzice s przesadnie krytyczni, groni i stosuj surowe kary. One rwnie maj skonno do nieokazywania wspczucia, kiedy ich towarzysze zabaw pacz albo odczuwaj bl. Ich reakcje zdaj si reprezentowa jeden koniec continuum chodu, na ktrego drugim kocu znajduje si brutalno dzieci maltretowanych. Istnieje due prawdopodobiestwo, e jako grupa mie bd w przyszoci kognitywne trudnoci w uczeniu si, e bd agresywne i nielubiane przez rwienikw (czemu trudno si dziwi, jeli si zway, e brutalno okazywana przez nie w wieku przedszkolnym jest zwiastunem ich postpowania w przyszoci), bardziej ni inne skonne do wpadania w depresj, a jako osoby dorose, atwiej bd popada w konflikt z prawem i popenia brutalne przestpstwa.12 Ten brak empatii czasami, jeli nie czsto, przekazywany jest z pokolenia na pokolenie, poniewa brutalni rodzice padali sami w dziecistwie ofiarami brutalnoci swoich rodzicw.13 Stanowi to dramatyczny kontrast z empati normalnie przejawian przez dzieci, ktrych rodzice s opiekuczy i zachcaj swe pociechy do okazywania innym wspczucia, uwiadamiajc im, jak z inne dzieci, kiedy s traktowane podle. Poniewa dzieciom tym brakuje lekcji empatii, zdaj si jej w ogle nigdy nie uczy. Najbardziej chyba niepokojce w zjawisku maltretowanych maluchw jest to, jak wczenie wydaj si one uczy reagowa jak miniaturowe wersje swych wasnych, brutalnych rodzicw. Biorc jednak pod uwag bicie, ktre czasami jest codziennie wymierzan im porcj bolesnych dowiadcze, jasno wida, jakie nauki emocjonalne otrzymuj w domu. Pamitajmy, e prymitywne inklinacje limbicznych orodkw mzgu zaczynaj odgrywa dominujc rol w chwilach, gdy zaczyna nas ogarnia pasja albo gdy znajdujemy si w kryzysowej sytuacji. W takich momentach, bez wzgldu na wszystko, gr bior nawyki, ktrych mzg emocjonalny uczy si bez przerwy. Fakt, e brutalno - albo mio - wpywa tak na sam mzg, zdaje si wskazywa na to, e dziecistwo jest szczeglnym przedziaem moliwoci nauczania emocjonalnego. Bite dzieci wczenie otrzymuj sta porcj urazw. Chyba najbardziej pouczajcym paradygmatem dla zrozumienia szkolenia emocjonalnego, jakie przechodz takie dzieci, jest przyjrzenie si, jak uraz pozostawia trway lad w mzgu... i jak nawet takie bolesne lady mona usun..
12 Robert Emery, Family Violence, American Psychologist (February 1989). 13 Czy maltretowane dzieci zostaj w przyszoci rodzicami maltretujcymi wasne dzieci czy nie jest spraw sporn. Zob. na przykad: Cath Spatz Widom, Child Abuse, Neglect and Adult Behavior, American Journal of Orthopsychiatry (July 1989).
178
Daniel Goleman
Rozdzia XIII Uraz i ponowne uczenie si

SOM CHIT, uciekinierka z Kambody, stanowczo odmwia, kiedy jej trzej synowie, majcy sze, dziewi i jedenacie lat, poprosili j, aby kupia im do zabawy kopie karabinw maszynowych AK-47. Chcieli si bawi w Purdyego, popularn w ich szkole zabaw. Gra polegaa na tym, e czarny charakter, Purdy, strzelajc z pistoletu maszynowego, masakrowa grup dzieci, a potem kierowa bro na siebie i popenia samobjstwo. Czasami jednak gra koczya si inaczej - to dzieci zabijay Purdyego. Zabawa ta bya makabrycznym odtworzeniem tragicznych wydarze, ktre rozegray si 17 lutego 1989 roku w Szkole Podstawowej Clevelanda w Stockton w Kalifornii. Podczas rannej przerwy dla pierwszo-, drugo i trzecioklasistw Patrick Purdy, ktry sam chodzi do tej szkoy mniej wicej dwadziecia lat wczeniej, stan na skraju boiska i otworzy ogie do bawicych si dzieci. Sa seri za seri kul kalibru 7,22 mm. Przez siedem minut siek po setkach dzieci, a potem przyoy luf do gowy i zabi si. Kiedy przyjechaa policja, picioro dzieci byo w stanie agonalnym, dwadziecioro dziewicioro rannych. W nastpnych miesicach w grach chopcw i dziewczynek ze Szkoy Podstawowej Clevelanda pojawia si spontanicznie zabawa w Purdyego, jeden z wielu znakw wiadczcych o tym, e te siedem minut grozy i ich krwawe pokosie wryy si gboko w pami dzieci. Odwiedziem t szko - znajdujc si tak niedaleko od Uniwersytetu Pacyfiku, gdzie sam dorastaem - w pi miesicy po przeksztaceniu przez Purdyego radosnej zabawy w koszmar. Mimo tego, e zaraz po strzelaninie usunito najbardziej przeraajce jej pozostaoci - kaue krwi, kawaki ciaa i koci, strzpy skry i kpki zdartych kulami z gw wraz ze skr wosw - oraz zagipsowano dziury po pociskach, obecno Purdyego bya nadal namacalnie wyczuwalna. Po tych kilku miesicach najgbsze lady od kul zostay nie na murach budynku szkoy, ale w psychice uczniw i nauczycieli, ktrzy prbowali y tak jak dawniej.1 Najbardziej uderzajce byo to, jak nawet drobny szczeg, ktry cho w najmniejszym stopniu przypomina tamten horror, odwiea pami o owych kilku straszliwych minutach. Jeden z nauczycieli powiedzia mi na przykad, e wszystkich przenikn dreszcz grozy na wzmiank o tym, e zblia si Dzie w. Patryka, bowiem dzieci ubzduray sobie, e dzie ten ma uczci pami zabjcy, Patricka Purdyego. Kiedy syszymy karetk pogotowia jadc do domu starcw, tam, w dole ulicy - powiedzia mi inny nauczyciel - wszystko zamiera. Dzieci nasuchuj, czy karetka zatrzyma si tutaj, czy pojedzie dalej. Przez kilka tygodni dzieci przejawiay paniczny strach przed lustrami w toaletach, poniewa po szkole rozniosa si plotka, e czai si w nich Krwawa Panna Maria, jaki przeraajcy potwr. W wiele tygodni po strzelaninie wbiega do gabinetu dyrektora szkoy, Pata Buschera, przeraona dziewczynka, krzyczc: - Sysz strzay! Sysz strzay! Dwik, ktry j tak wystraszy, wydawa koyszcy si w podmuchach wiatru acuch na maszcie. Wiele dzieci przejawiao niezwyk czujno, jakby cay czas obawiay si powtrzenia horroru; niektrzy chopcy i dziewczynki trzymali si podczas przerw w pobliu klasy, nie majc odwagi
1 O wstrzsie pourazowym u dzieci bdcych wiadkami masakry w Szkole Podstawowej im. Clevelanda pisaem w dziale Education Life The New York Times z 7 stycznia 1990 roku.
179
Daniel Goleman
wyj na boisko, na ktrym doszo do zbrodni. Inne bawiy si tylko w maych grupkach, wystawiajc jedno ze swego grona na warcie. Wiele dzieci przez cae miesice unikao zych miejsc, to znaczy miejsc, gdzie ponieli mier ich koledzy. Wspomnienia te wracay te w postaci strasznych snw wkradajcych si w nie majce si na bacznoci podczas wypoczynku nocnego umysy dzieci. Oprcz koszmarw, w ktrych w jaki sposb pojawiay si sceny samej strzelaniny, dzieci mieway sny wywoujce w nich przeczucie, e one te wkrtce umr. Niektre prboway spa z otwartymi oczami, eby tylko nie ni. Wszystkie te reakcje s dobrze znane psychiatrom jako gwne symptomy wstrzsu pourazowego. Jego rdzeniem - mwi Spencer Eth, psychiatra dziecicy, ktry specjalizuje si w leczeniu wstrzsu pourazowego u dzieci - jest natrtnie powracajce wspomnienie gwnego elementu gwatownego aktu przemocy i ostatniego ciosu pici, pchnicia noem czy bysku wystrzau strzelby. S to wspomnienia intensywnych dozna zmysowych - widoku i huku strzelby oraz zapachu spalonego prochu, krzyku albo nagego milczenia ofiary, bryzgajcej krwi, syren wozw policyjnych. Te przeraajce momenty, twierdz obecnie neurolodzy, staj si wspomnieniami utrwalonymi w emocjonalnych poczeniach i obwodach mzgu. W wyniku tego objawy wstrzsu pourazowego s oznakami nadmiernego pobudzenia ciaa migdaowatego, ktre zmusza jaskrawe wspomnienia momentu urazu do narzucania si naszej wiadomoci. Wspomnienia traumatycznych przey staj si umysowymi przyspiesznikami, gotowymi do wszczcia alarmu na najmniejszy znak wskazujcy na to, e okropna chwila ma si raz jeszcze powtrzy. Zjawisko to jest znamieniem wszelkich rodzajw urazw emocjonalnych, w tym rwnie urazu wywoanego maltretowaniem przez rodzicw. Takie dziaajce jako przyspiesznik wspomnienia moe wszczepi w ciao migdaowate kade traumatyczne wydarzenie: poar albo wypadek samochodowy, przeycie katastrofy ywioowej, takiej jak trzsienie ziemi albo huragan, padnicie ofiar gwatu albo napadu. Tego typu nieszczcia przeywaj kadego roku setki tysicy osb i wiele z nich wychodzi z tego z emocjonalnymi ranami, ktre zostawiaj trway lad w mzgu. Akty gwatu wywieraj bardziej zgubny wpyw na nasz psychik ni katastrofy ywioowe w postaci trzsienia ziemi czy huraganu, poniewa, w odrnieniu od ofiar kataklizmw, ofiary przemocy uwaaj, e zostay celowo wybrane przez zoczycw jako obiekty ich wrogoci. Fakt ten wstrzsa podstawami ufnoci wobec innych oraz burzy przekonanie o bezpieczestwie wiata interpersonalnego, przekonanie, ktrego nie naruszaj katastrofy ywioowe. wiat spoeczny przeksztaca si w jednej chwili w zowrogie, niebezpieczne miejsce, w ktrym inni s potencjalnym zagroeniem dla naszego bezpieczestwa. Ludzkie okruciestwa wyciskaj na wspomnieniach ofiar trwa piecz, ktra sprawia, e odnosz si one pniej z trwog do wszystkiego, co zdradza odlege nawet podobiestwo do pierwowzoru. Mczyzna, ktrego uderzy kto w ty gowy, odczuwa potem taki strach, e zawsze stara si i ulic przed jak staruszk, bo tylko wtedy czu si bezpieczny i nie ba si, e zostanie znowu zaatakowany z tyu przez niewidzialnego napastnika.2 Kobieta, ktr sterroryzowa w windzie mczyzna i groc noem zmusi, by wysiada na pitrze, na ktrym nikt nie mieszka, baa si pniej przez par tygodni panicznie wejcia nie tylko do windy, ale take do metra i kadego zamknitego pomieszczenia, ktre mogo sta si dla niej ponownie
2 Przykady wstrzsu pourazowego u ofiar przestpstw przedstawia mi Shelly Niederbach, psycholog w Orodku Porad dla Ofiar [Victims Counselling Service] w Brooklynie].
180
Daniel Goleman
puapk; ucieka z banku, kiedy zobaczya, e jaki mczyzna wkada do pod marynark, tak jak zrobi to napastnik w windzie. Zapis przeraenia w pamici i wynikajca std nadzwyczajna czujno mog, jak dowiody badania ofiar holokaustu, utrzymywa si przez cae ycie. Niemal pidziesit lat po wyzwoleniu z hitlerowskich obozw mierci, gdzie znajdowali si na skraju mierci godowej, byli wiadkami mordowania swoich bliskich i yli w nieustannym strachu, ludzi tych nadal nawiedzay ywe wspomnienia tamtych chwil. Jedna trzecia z nich mwia, e odczuwa oglny strach. Prawie trzy czwarte twierdzio, e nadal wpada w niepokj na widok wszystkiego, co przypomina im przeladowania, jakich doznali ze strony nazistw widok munduru, pukanie do drzwi, szczekanie psw czy sup dymu unoszcy si z komina. Okoo 60 procent powiedziao, e nawet po p wieku myli o holokaucie prawie codziennie; wrd tych, ktrzy wykazywali utrzymujce si objawy wstrzsu, omiu na dziesiciu nadal miewao koszmarne sny. Jak powiedziaa jedna z ocalaych osb: Jeli przeye Auschwitz i nie masz koszmarw, to nie jeste normalny. Przeraenie zastyge w pamici Oto sowa czterdziestoomioletniego weterana wojny wietnamskiej, wypowiedziane blisko dwadziecia cztery lata po przeyciu strasznych chwil w odlegym kraju:
Nie mog oswobodzi si od tych wspomnie! Te obrazy powracaj jak ywe, ze wszystkimi szczegami, przywoywane rzeczami majcymi z nimi minimalny zwizek, takimi jak trzanicie drzwi, widok kobiety o orientalnych rysach, dotyk bambusowej maty albo zapach wieprzowiny pieczonej na ronie. Ostatniej nocy poszedem spa i wreszcie spao mi si dobrze. Wczesnym rankiem nadesza burza i nagle z hukiem uderzy piorun. Obudziem si w jednej chwili, zdjty lkiem. Jestem z powrotem w Wietnamie, w rodku pory deszczowej, na pierwszej linii walki. Jestem pewien, e zostan trafiony nastpn salw i zgin. Mam rce zimne jak ld, ale po ciele spywa pot. Czuj, e wstaje mi kady wos na gowie. Nie mog zapa tchu, a serce wali jak mot. Czuj zapach mokrej siarki. Nagle widz, co zostao z mojego kumpla Troya... resztki przesane na bambusowej tacy przez Vietcong z powrotem do naszego obozu... Nastpna byskawica i oskot gromu sprawiaj, e tak wysoko podskakuj na ku, e spadam na podog.3
To straszne wspomnienie, tak ywe i szczegowe mimo i od czy tamtej chwili mino ponad dwadziecia lat, ma nadal tak sam j si wzbudzania strachu w tym byym onierzu jak wydarzenie, ktre zostao w nim utrwalone. Wstrzs pourazowy jest niebezpiecznym obnieniem nerwowego progu alarmu sprawiajcym, e odczuwajca go osoba reaguje na normalne w yciu sytuacje tak, jakby przedstawiay one zagroenie dla jej ycia. Zasadnicz rol w tym potnym oddziaywaniu na umys zdaje si odgrywa omawiane w rozdziale II poczenie wyzwalajce reakcj porwania - im bardziej brutalne, wstrzsajce albo straszne jest wydarzenie, ktre uruchamia reakcj porwania, tym trudniej jest je wymaza z pamici. Nerwow podstaw takich wspomnie zdaje si by szeroko rozprzestrzeniajcy si proces zmian chemicznych w mzgu, ktry rozpoczyna jeden jedyny przypadek poraajcego strachu.4 Aczkolwiek odkrycia dotyczce natury i charakteru wstrzsu pourazowego dotycz z reguy pojedynczych wydarze, to podobne konsekwencje mog wynika z okruciestw, ktrych pada si ofiar w przecigu wielu lat, co ma
3 Za: M. Davis, Analysis of Aversive Memories Using the Fear-Potentiated Startle Paradigm, w: N. Butters, L.R. Squire (red.), The Neuropsychology of Memory, New York: Guilford Press,1992. 4 Naukowe wyjanienie przyczyn szczeglnie uporczywego utrzymywania si takich wspomnie przedstawi LeDoux w: Indelibility of Subcortical Emotional Memories, Journal of Cognitive Neuroscience (1989), t. 1, s. 238 - 43.
181
Daniel Goleman
miejsce w wypadku dzieci, ktre s maltretowane fizycznie i emocjonalnie oraz wykorzystywane seksualnie. Najbardziej szczegowe badania tych zmian w mzgu prowadzone s w Krajowym Centrum Bada nad Wstrzsem Pourazowym [National Center for Post-Traumatic Stress Disorder], ktre obejmuje sie placwek badawczych zlokalizowanych w szpitalach Urzdu do Spraw Weteranw, gdzie przebywa wielu weteranw wojny wietnamskiej i innych wojen cierpicych na wstrzs pourazowy. Wiksza cz naszej wiedzy o tej chorobie pochodzi wanie z bada weteranw. Jednak obserwacje te odnosz si rwnie do dzieci, ktre przeyy ostry uraz emocjonalny, takich jak uczniowie Szkoy Podstawowej Clevelanda. Ofiary niszczcego urazu mog ju nigdy nie odzyska dawnej tosamoci biologicznej powiedzia mi Dennis Charney.5 Charney, psychiatra z Yale, jest dyrektorem kliniki neurologii w Krajowym Centrum Bada nad Wstrzsem Pourazowym. Nie jest wane, czy jego przyczyn byo nieustajce przeraenie wywoane walk, torturami albo powtarzajcym si maltretowaniem w dziecistwie czy te jednorazowe przeycie, takie jak zaskoczenie przez szalejcy huragan albo znalezienie si o krok od mierci w wypadku samochodowym. Kady stres, na ktrego przyczyn nie mamy adnego wpywu, wywiera takie same skutki biologiczne. Kluczowe znaczenie ma tu zwrot: na ktrego przyczyn nie mamy adnego wpywu. Jeli kto uwaa, e moe co zrobi w katastrofalnej sytuacji, e moe uzyska pewien wpyw na jej przebieg, to radzi sobie emocjonalnie duo lepiej ni osoba, ktra czuje, e jest cakowicie bezradna. Tym, co sprawia, e dane wydarzenie jest subiektywnie przytaczajce, jest wanie w element bezradnoci. Jak powiedzia mi John Krystal, dyrektor Laboratorium Farmakologii Klinicznej Centrum: Powiedzmy, e kto zaatakowany noem wie, jak si obroni, i podejmuje w tym celu stosowne dziaania, a kto inny myli w tym samym pooeniu. Ju po mnie. Ta druga, bezradna osoba jest pniej bardziej podatna na wystpienie wstrzsu pourazowego. Chwila, w ktrej czujesz, e twoje ycie jest zagroone i nie moesz nic zrobi, aby tego unikn, jest momentem, w ktrym zaczynaj si zmiany w mzgu. Tego, e decydujc rol w powstaniu wstrzsu pourazowego odgrywa bezradno, dowiody dziesitki eksperymentw na parach szczurw laboratoryjnych, z ktrych kady znajdowa si w osobnej klatce i otrzymywa agodne, ale dla szczura bardzo stresujce wstrzsy elektryczne o zmiennym nateniu. Tylko jeden z kadej pary mia w klatce dwigni, po naciniciu ktrej ustaway wstrzsy aplikowane im obu. Oba szczury przez wiele dni i tygodni otrzymyway tak sam dawk wstrzsw, ale tylko ten, ktry mg zatrzyma mechanizm sprawiajcy mu bl, nie wykazywa trwaych ladw stresu. Wywoane stresem zmiany w mzgu wystpuj tylko u tego z pary, ktry jest bezradny.6 Bezradno musiaa by szczeglnie dojmujca dla dziecka, do ktrego strzelano na boisku szkolnym, ktre widziao wykrwawiajcych si i umierajcych kolegw, oraz dla nauczyciela, ktry nie by w stanie pooy kresu tej masakrze. Wstrzs pourazowy jako choroba ukadu limbicznego Miny miesice od chwili, kiedy potne trzsienie ziemi wyrzucio w j z ka. Krzyczc ze strachu, biega przez pogrony w ciemnoci dom, aby ratowa czteroletniego synka. Kiedy go znalaza, przycupna z nim w dajcym oson wejciu. Tkwili tam caymi godzinami, w chodnych ciemnociach nocy, bez jedzenia, wody i wiata, z podczas gdy kolejne fale wstrzsw
5 Mj wywiad z Dennisem Charneyem ukaza si w The New York Times z 12 czerwca 1990 roku. 6 O eksperymentach na parach zwierzt laatoryjnych opowiedzia mi John Krystal. Zostay one powtrzone w wielu laboratoriach naukowych. Najwaniejsze badania z tego zakresu przeprowadzi Jay Weiss z Uniwersytetu Dukea.
182
Daniel Goleman
wywracay ziemi pod ich nogami. Teraz, po wielu miesicach od tej strasznej nocy w Los Angeles, pozbya si ju w znacznej mierze przeraajcego, panicznego lku, jakim przez pierwsze dni po trzsieniu ziemi napeniao j kade trzanicie drzwi. Jedynym utrzymujcym si symptomem bya niemono zanicia, ktr odczuwaa tylko w te noce, kiedy m znajdowa si poza domem, jak w noc trzsienia ziemi. Gwne objawy takiej wyuczonej strachliwoci - w tym bdcego jej najsilniejsz form wstrzsu pourazowego - wywoane s zmianami w ukadzie limbicznym, ktrego centrum jest ciao migdaowate.7 Niektre z kluczowych zmian zachodz w strukturze regulujcej wydzielanie przez neurony pnia mzgu dwch substancji zwanych aminami katecholowymi: adrenaliny i noradrenaliny. Hormony te mobilizuj w wypadku zagroenia ciao do dziaania; napyw tych samych katecholamin sprawia, e wspomnienia utrwalaj si szczeglnie silnie. We wstrzsie pourazowym dochodzi do nadczynnoci tego systemu; zaczyna on wydziela bardzo due dawki tych neurohormonw w reakcji na sytuacje,, ktre nie stwarzaj adnego zagroenia albo najwyej niewielkie zagroenie, ale w jaki sposb przypominaj pierwotny uraz. Byo tak w wypadku uczniw Szkoy Podstawowej Clevelanda, ktrzy wpadali w panik, ilekro syszeli syren karetki pogotowia, tak sam jak ta, ktr syszeli po masakrze na boisku szkolnym. Miejsce sinawe i ciao migdaowate s ze sob cile poczone, podobnie jak inne czci ukadu limbicznego, takie jak hipokamp i podwzgrze; obwody nerwowe odpowiedzialne za wydzielanie amin katecholowych rozszerzaj si te na kor mzgow. Zmiany w tych obwodach i poczeniach uwaa si za zjawiska lece u podoa objaww wstrzsu pourazowego, obejmujcych niepokj, lk, nadmiern czujno, skonno do atwego wpadania w przygnbienie i nadmiernego pobudzenia, gotowo do walki albo do ucieczki oraz kodowania nie dajcych si wymaza intensywnych wspomnie emocjonalnych.8 Weterani wojny wietnamskiej cierpicy na wstrzs pourazowy maj, jak wykazao jedno z bada, o 40 procent mniej receptorw powstrzymujcych wydzielanie amin katecholowych ni mczyni nie wykazujcy tych objaww. Zdaje si to wiadczy, e w ich mzgach dokonaa si trwaa zmiana, ktrej efektem jest saba kontrola procesu wydzielania amin katecholowych.9 Inne zmiany zachodz w obwodach czcych mzg limbiczny z przysadk mzgow, ktra reguluje wydzielanie adrenokortykotropiny (ACTH), gwnego hormonu wydzielanego przez organizm w stresujcej sytuacji, mobilizujcego ciao do walki lub ucieczki. Zmiany te powoduj
7 Najlepszy opis zmian w mzgu lecych u podoa wstrzsu pourazowego oraz roli, jak odgrywa w tym ciao migdaowate, znajduje si w: Dennis Charney i in., Psychobiologic Mechanisms of Posttraumatic Stress, Archives of General Psychiatry 50 (April 1993), s. 294 - 305. 8 Czci dowodw na spowodowane urazem zmiany w sieci pocze nerwowych mzgu dostarczyy badania, podczas ktrych cierpicym na rycia wstrzs pourazowy weteranom wojny wietnamskiej wstrzykiwano johimbin, rodek, ktrym Indianie poudniowoamerykascy smaruj groty strza, aby obezwadni zwierzyn. W maych dawkach johimbina blokuje dziaanie pewnego receptora (punktu znajdujcego si na neuronach i wychwytujcego jeden z neuroprzekanikw), ktry normalnie dziaa hamujco na wydzielanie si amin katecholowych. Johimbina znosi to dziaanie hamujce, nie pozwalajc owym receptorom na rozpoznawanie katecholamin, w wyniku czego wzrasta ich poziom. Paraliujc dziaanie hamulcw nerwowych niepokoju, johimbina wywoaa ataki lkowe u dziewiciu spord pitnastu cierpicych na wstrzs pourazowy pacjentw, a u szeciu z nich wspomnienia te ujawniy si jak ywe. Jednemu z nich wydawao si, e widzi zestrzelony helikopter, spadajcy na ziemi w oboku dymu, a potem bysk eksplozji. Inny widzia wybuchajcego i rozsypujcego si na drobne kawaki jeepa z kumplami, ktry wjecha na min; obraz tej sceny przeladowa go w snach i znienacka pojawia si przed jego oczyma podczas zwykych czynnoci yciowych. Badania te prowadzone byy pod kierunkiem Johna Krystala, dyrektora Laboratorium Psychofarmakologii Klinicznej w Krajowym Centrum Leczenia Wstrzsu Pourazowego w West Haven, Conn., w Szpitalu dla Weteranw [Laboratory of Clinical Psychopharmacology, National Center for PTSD, VA Hospital] 9 Zob.: Charney, Psychologic Mechanisms.
183
Daniel Goleman
nadmierne wydzielanie si tego hormonu - szczeglnie w ciele migdaowatym, hipokampie i miejscu sinawym - alarmujc ciao o zagroeniu, ktrego w istocie nie ma.10 Charles Nemeroff, psychiatra z Uniwersytetu Duke, powiedzia mi: Zbyt wysoki poziom ACTH sprawia, e reagujesz przesadnie. Jeli na przykad jeste weteranem wojny wietnamskiej ze wstrzsem pourazowym i na parkingu przy supersamie strzeli w ganiku jakiego samochodu, to wyzwoli to ACTH, ktre powoduje, e ogarniaj ci te same uczucia co podczas pierwotnego urazu: zaczynasz si poci, jeste wystraszony, trzsiesz si i cierpnie ci skra, mog ci miga przed oczami sceny towarzyszcych urazowi wydarze. Osoby, w organizmach ktrych wydzielaj si nadmierne iloci ACTH, maj bardzo niski prg wraliwoci na bodce wprawiajce w popoch. Jeli na przykad zajdziesz kogo od tyu i gono klaniesz w donie, to w wikszoci wypadkw: taka osoba podskoczy z przestrachu, kiedy zrobisz to drugi i trzeci raz, to nie zareaguje ju w taki sposb. Osoby o zbyt wysokim poziomie ACTH nie przyzwyczajaj si do takich sytuacji - na kade kolejne klanicie reaguj tak samo jak na poprzednie.11 Inne zmiany zachodz w mzgowym systemie wydzielania opiatw, gdzie produkowane s endorfiny, umierzajce uczucie blu. Rwnie ten system nadmiernie si uaktywnia. On te zwizany jest z ciaem migdaowatym, ktre w tym wypadku dziaa zgodnie z pewnym obszarem kory mzgowej. Endorfiny s produkowanymi przez mzg zwizkami chemicznymi o silnym dziaaniu znieczulajcym, podobnym do dziaania opium i innych narkotykw bdcych ich chemicznymi kuzynami. Przy wysokim poziomie opiatw (wasnej morfiny mzgu) mamy zwikszon tolerancj na bl. Jest to zjawisko doskonale znane lekarzom wojskowym, ktrzy podczas walk wielokrotnie stwierdzali, e ciko ranni onierze potrzebowali mniejszy dawek narkotykw dla umierzenia blu ni cywile z o wiele lejszymi obraeniami. Co podobnego zdaje si wystpowa we wstrzsie pourazowym.12 Zmiany w poziomie endorfin nadaj nowy wymiar mieszance nerwowej, ktr wyzwolio ponowne wystawienie na uraz. Tym wymiarem jest stpienie niektrych uczu. Wydaje si to wyjania zesp negatywnych objaww psychicznych od dawna obserwowanych u osb cierpicych na wstrzs pourazowy: anhedoni (niezdolno odczuwania przyjemnoci) oraz oglne odrtwienie emocjonalne, poczucie odcicia
10 Mzg, starajc si zmniejszy wydzielanie si CRF, redukuje liczb uwalniajcych ten hormon receptorw. Jednego z dowodw na to, e to wanie zjawisko wystpuje u osb cierpicych na wstrzs pourazowy, dostarczyy badania, w ktrych omiu pacjentom wstrzyknito CRF. Normalnie wstrzyknicie CRF wyzwala due iloci ACTH (kortykotropiny), hormonu, ktry z kolei pobudza wydzielanie amin katecholowych. Jednak u pacjentw ze wstrzsem pourazowym, w odrnieniu od osb niecierpicych na wstrzs, nie stwierdzono zauwaalnych zmian w poziomie ACTH, co wskazuje, e ich mzgi zahamoway dziaanie receptorw CRF, poniewa byy ju przecione hormonami wydzielanymi podczas stresu. Badania te opisa mi Charles Nemeroff, psychiatra z Uniwersytetu Dukea. 11 Mj wywiad z Nemeroffem ukaza si w The New York Times Weiss z 12 czerwca 1990 roku. 12 Na przykad podczas jednego z eksperymentw pokazano weteranom wojny wietnamskiej ze wstrzsem pourazowym 15-minutowy fllm skadajcy si ze specjalnie dobranych, ukazujcych z wyjtkow plastycznoci okruciestwa wojny, scen z fllmu Pluton. Weteranw podzielono na dwie grupy. W jednej grupie wstrzyknito weteranom naloxone, substancj blokujc wydzielanie si endorfin; po obejrzeniu filmu osoby te nie wykazyway adnych zmian wraliwoci na bl. Natomiast w grupie mczyzn, ktrym nie podano substancji blokujcej endorfiny, wraliwo na bl zmniejszya si o 30 procent, co wskazywao na wzrost poziomu endorfin. Te same sceny nie wpyway w taki sposb na weteranw, ktrzy nie cierpieli na wstrzs pourazowy, co sugeruje, e u ofiar wstrzsu pourazowego drogi nerwowe regulujce wydzielanie i przepyw endorfin byy nadmiernie czue czy te przeczulone, ale ujawniao si to dopiero wtedy, kiedy znaleli si wobec czego, co przypominao pierwotny uraz. W takiej sytuacji ciao migdaowate ocenia najpierw wag tego, co widzimy. Badania te przeprowadzi Roger Pitman, psychiatra z Harvardu. Podobnie jak w wypadku innych objaww wstrzsu pourazowego, mzg uczy si takich zmienionych reakcji w opresji i moe je na powrt wywoa sytuacja przypominajca straszne wydarzenie, ktre stao si przyczyn urazu. Pitman stwierdzi na przykad, e szczury laboratoryjne, ktre doznay wstrzsu, wykazyway takie samo, wynikajce ze zwikszenia si poziomu endorfin, znieczulenie na bl, jak weterani po obejrzeniu Plutonu. Kiedy po paru tygodniach szczury te przeniesiono ponownie do klatek, w ktrych zaaplikowano im wstrzs to - mimo i nie wczono prdu - stay si ponownie niewraliwe na bl, tak jak wtedy, gdy poddawano je elektrowstrzsom. Zob.: Roger Pitman, Naloxone-Reversible Analgesic Response to Combat-Related Stimuli in Posttraumatic Stress Disorder, Archives of General Medicine (June 1990). Zob. te: Hillel Glover, Emotional Numbing: A Possible Endorphin-Mediated Phenomenon Associated with PostTraumatic Stress Disorder and Other Allied Psychopathologic States, Journal of Traumatic Stress 5, 4 (1992).
184
Daniel Goleman
od biecych wydarze albo od troski o uczucia innych osb. Bliscy takich osb mog odbiera ten brak zainteresowania jako oznak braku empatii. Innym z moliwych skutkw tej zmiany iloci endorfin moe by rozstrojenie uwagi, w tym niemono zapamitania przeomowych chwil, godzin, a nawet caych dni, w ktrych doszo do wywoujcego uraz wydarzenia. Neuronalne zmiany skadajce si na wstrzs pourazowy wydaj si rwnie czyni osob, ktra mu ulega, bardziej podatn na dalsze urazy. Liczne badania prowadzone na zwierztach wykazay, e jeli wystawione one byy w modoci na nawet niewielki stres, to w pniejszych okresach ycia byy bardziej wraliwe ni zwierzta nie poddawane wczeniej stresowi na spowodowane urazem zmiany w mzgu (co wskazuje na piln potrzeb leczenia dzieci ze wstrzsem pourazowym). Wydaje si, e to wanie jest powodem, i z dwch osb, ktre przeyy t sam katastrof, u jednej rozwija si wstrzs pourazowy, a u drugiej nie: ciao migdaowate uczulone jest na odkrywanie zagroe i kiedy ycie stawia tak osob jeszcze raz wobec rzeczywistego niebezpieczestwa, wzniesiony alarm jest gwatowniejszy. Wszystkie te zmiany neuronalne s na krtk met korzystne, poniewa pomagaj nam stawi czoo ponurym i strasznym okolicznociom, ktre zmiany te spowodoway. W warunkach zagroenia dobrze jest by niezwykle czujnym, pobudzonym, gotowym na wszystko, nieczuym na bl, mie ciao przygotowane do tego, by sprostao niezwykym wymogom fizycznym oraz zachowywa obojtno wobec tego, co - w danej chwili - mogoby odwie nasz uwag od niebezpieczestwa. Jednak te krtkookresowe korzyci przeradzaj si w dugotrwae problemy, kiedy mzg zmieni si tak, e staj si one predyspozycjami. Mona to porwna do samochodu, ktrego silnik utrzymuje si stale na wysokich obrotach. Kiedy ciao migdaowate i poczone z nim inne obszary mzgu nastawi si w chwili gbokiego urazu na nowy prg pobudzenia, to ta zmiana - to podwyszenie gotowoci do stanu, w ktrym wyzwala ono porwanie neuronalne oznacza, e wszystko, z czym stykamy si w yciu, znajduje si tu pod progiem, ktrego przekroczenie rwnoznaczne jest ze stworzeniem stanu zagroenia, i nawet zupenie niewinne wydarzenie moe spowodowa wybuch niepohamowanego strachu. Emocjonalne oduczanie si Takie traumatyczne wspomnienia zdaj si pozostawa w mzgu na stae i zakca jego funkcjonowanie, poniewa przeszkadzaj w uczeniu si nowych reakcji, a konkretnie w ponownym wyuczeniu si normalnych reakcji na takie same wydarzenia jak te, ktre wywoay uraz. W nabytym lku, takim jak wstrzs pourazowy, mechanizmy uczenia si i zapamitywania ulegaj zupenemu rozregulowaniu. I w tym wypadku kluczow rol odgrywa ciao migdaowate. Jednak w przezwycianiu wyuczonego lku zasadnicze znaczenie ma kora mzgowa. Na okrelenie procesu, w wyniku ktrego zaczynamy ba si czego, co nie stwarza najmniejszego zagroenia, ale kojarzy si w naszym umyle z czym przeraajcym, psycholodzy uywaj terminu warunkowanie lku. Charney zauwaa, e jeli wzbudzi si taki lk w zwierztach laboratoryjnych, to moe si on utrzymywa caymi latami.13 Obszarem mzgu, ktry uczy si tej lkowej reakcji, zapamituje j i uruchamia zgodne z ni zachowania, jest poczenie midzy wzgrzem, ciaem migdaowatym i przednimi czciami patw czoowych, bdce drog porwania neuronalnego. Normalnie, jeli kto nauczy ba si czego w wyniku warunkowania lku, obawa ta z czasem zmniejsza si i ustpuje. Zdaje si to zachodzi w wyniku naturalnego powtrnego uczenia si,
13 Omwione w tym podrozdziale dowody zaczerpnem ze znakomitego artykuu Dennisa Charneya Psychobiologic Mechanisms.
185
Daniel Goleman
kiedy to ponownie napotykamy obiekt wzbudzajcy strach w sytuacji, w ktrej naprawd nie ma adnego zagraajcego elementu. I tak dziecko, ktre zaczo ba si psw, poniewa goni je, warczc, owczarek niemiecki, pozbywa si swego strachu, jeli - powiedzmy - pjdzie do ssiada, ktry ma przyjanie nastawionego do ludzi psa tej samej rasy i pobawi si z nim przez pewien czas. U osb ze wstrzsem pourazowym nie wystpuje zjawisko spontanicznego ponownego uczenia si. Charney uwaa, e moe to by wynikiem zmian w mzgu, ktre powoduje w wstrzs, a ktre s tak wielkie, e za kadym razem kiedy zdarza si co choby w odlegy sposb przypominajcego uraz pierwotny, dochodzi do porwania organizowanego przez ciao migdaowate, co utwardza drog nerwow, po ktrej przemieszcza si lk. Oznacza to, e nigdy nie zdarza si tak, by to, czego si boimy, zostao poczone z uczuciem spokoju - ciao migdaowate nigdy nie uczy si ponownie agodniejszej reakcji. Wygaszenie obawy - zauwaa Charney - wydaje si wymaga procesu aktywnego uczenia si, ktry u osb cierpicych na wstrzs pourazowy jest sam w sobie zakcony, co prowadzi do nienormalnego utrzymywania si wspomnie emocjonalnych.14 Jeli jednak zapewni si osobom strachliwym odpowiednie warunki, to moe ustpi nawet wstrzs pourazowy; silne wspomnienia emocjonalne oraz schematy mylenia i reagowania, ktre one uruchamiaj, mog z czasem zblakn. Wedug hipotezy Charneya ten proces ponownego uczenia si zachodzi w korze. Pierwotny lk zakorzeniony w ciele migdaowatym nie mija cakowicie; jest raczej tak, e przednie czci patw czoowych aktywnie tumi wysany z ciaa migdaowatego do pozostaych czci mzgu rozkaz, aby zareagowa trwog. Problem polega na tym, jak szybko pozbywasz si wyuczonego lku - mwi Richard Davidson, psycholog z Uniwersytetu Wisconsin, ktry odkry, e przednia cz lewego pata czoowego spenia rol tumika zego nastroju. Przeprowadziwszy eksperyment laboratoryjny, w ktrym ochotnicy nauczyli si najpierw awersji do gonych dwikw, co byo paradygmatem wyuczonego lku i niezbyt silnego wstrzsu pourazowego, Davidson stwierdzi, e osoby, charakteryzujce si wiksz aktywnoci lewej czci przedniego pata czoowego szybciej wyzbyway si nabytego lku, co rwnie sugeruje, e w pozbywaniu si wyuczonych nieprzyjemnych stanw emocjonalnych zasadnicz rol odgrywa kora mzgowa.15 Ponowna edukacja mzgu emocjonalnego Jednego z najbardziej napawajcych optymizmem odkry dotyczcych wstrzsu pourazowego dostarczyy badania osb, ktre przeyy holokaust i u ktrych stwierdzono objawy szoku
14 Charney, tame, s. 300. 15 W badaniach Richarda Davidsona mierzono u ochotnikw potliwo (reakcj bdc barometrem niepokoju) podczas odtwarzania im pewnego tonu, po ktrym nastpowa gony, nieprzyjemny dwik. Dwik ten powodowa zwikszone wydzielanie si potu. Po pewnym czasie do wywoania tej reakcji wystarcza ju tylko ton poprzedzajcy nieprzyjemny dwik, co wiadczyo o tym, e osoby badane nauczyy si awersji do tego tonu. Kiedy dalej suchay tego tonu bez towarzyszcego mu przykrego dwiku, wyuczona awersja zanikaa - pot nie wydziela si obficiej ni normalnie. Im wiksz aktywno wykazywaa kora przedniej czci lewego pata czoowego, tym szybciej ochotnicy pozbywali si wyuczonego strachu. W innym eksperymencie ukazujcym rol kory przednich czci patw czoowych w przezwycianiu strachu szczury laboratoryjne - ktre czsto wykorzystuje si w tych badaniach - nauczyy si obawia tonu, ktremu towarzyszy wstrzs elektryczny. Nastpnie cz tych szczurw poddawano lobotomii, to znaczy zabiegowi chirurgicznemu polegajcemu na przeciciu pocze midzy przednimi czciami patw czoowych i ciaem migdaowatym. Potem przez kilka dni wszystkie szczury syszay ten ton, ale nie doznaway wstrzsu elektrycznego. Powoli zapominay o strachu, ktrym nauczyy si reagowa na ten ton. Jednak szczury z przecitymi poczeniami midzy patami czoowymi i ciaem migdaowatym potrzeboway prawie dwukrotnie duszego czasu ni pozostae na oduczenie si lku. wiadczy to o tym, e przednie czci patw czoowych odgrywaj kluczow rol w panowaniu nad strachem i - oglnie - w przyswajaniu wiedzy emocjonalnej. Eksperyment ten przeprowadzia Maria Morgan, magistrantka w kierowanym przez LeDoux Centrum Neurologii na Uniwersytecie Nowojorskim.
186
Daniel Goleman
pourazowego jeszcze w p wieku po tych wydarzeniach. Pozytywne byo to, e u jednej czwartej ocalaych z zagady osb, ktre wczeniej wykazyway objawy szoku, ustpiy one bez ladu; pniejsze naturalne wydarzenia yciowe przymiy je i zaguszyy. U tych, u ktrych nadal wystpoway te objawy, stwierdzono zwizane ze zwikszonym wydzielaniem si amin katecholowych zmiany w mzgu typowe dla wstrzsu pourazowego, natomiast osoby, ktre powrciy do zdrowia, nie wykazyway adnych zmian tego rodzaju.16 Odkrycie to, wesp z innymi podobnymi, stwarza umotywowan nadziej, e zmiany w mzgu spowodowane wstrzsem pourazowym nie s nieodwracalne i e moemy pozby si ladw nawet najstraszniejszego emocjonalnego wdrukowania, e - mwic krtko - obwody emocjonalne mona podda ponownej, pomylnej edukacji. A zatem dobr wiadomoci jest to, e mona wyleczy urazy tak gbokie jak te, ktre wywouj wstrzs, i e droga do tego uleczenia wiedzie przez ponowne uczenie si. Jednym ze sposobw spontanicznego wyleczenia, przynajmniej u dzieci, wydaj si zabawy i gry, takie jak zabawa w Purdyego. Czste uczestniczenie w takich grach pozwala dzieciom na bezpieczne ponowne przeycie sytuacji, ktre woay uraz. Tego rodzaju zabawy otwieraj dwie moliwe drogi dojcia do stanu normalnego: z jednej strony, powtarza si utrwalone w pamici straszne wydarzenia w kontekcie wywoujcym tylko lekki niepokj, pozbawiajc je w ten sposb powodujcej przewraliwienie i uczulenie siy oddziaywania oraz umoliwiajc wyuczenie si zespou nie odnawiajcych urazu, skojarzonych z nimi reakcji. Z drugiej strony, dzieci nadaj w swej wyobrani, a wic w swych umysach, inne, lepsze zakoczenie tragedii niekiedy, bawic si w Purdyego, dzieci zabijaj go, wytwarzajc u siebie poczucie panowania nad sytuacj, w ktrej w rzeczywistoci byy zupenie bezradne. Wymylanie tego typu zabaw czsto zdarza si u modszych dzieci, ktre przeyy akty przemocy i okruciestwa. Te makabryczne zabawy dzieci, ktre znalazy si wczeniej w sytuacji wywoujcej uraz, odnotowaa po raz pierwszy Lenore Terr, psychiatra dziecicy z San Francisco.17 Zaobserwowaa je ona wrd dzieci w Chowchilla, w Kalifornii, ktre zostay uprowadzone latem 1973 roku, kiedy wracay autobusem z wycieczki szkolnej. Porywacze przetrzymywali autobus z dziemi przez dwadziecia siedem godzin. Terr odkrya, e po piciu latach od tamtych wydarze porwanie odywa wci na nowo w zabawach dzieci, ktre byy jego ofiarami. Dziewczta odgryway symbolicznie scen porwania w swych zabawach z lalkami Barbie. Jedna z dziewczynek, ktr mierzi zapach moczu oddawanego przez inne dzieci zbijajce si ze strachu ciasno do kupy, stale obmywaa swoj Barbie. Inna bawia si w Podrujc Barbie, w ktrej to zabawie lalka udaje si w podr - niewane dokd - i powraca z niej bezpiecznie, co byo punktem kulminacyjnym zabawy. Ulubiony scenariusz jeszcze innej dziewczynki koczy si uwizieniem lalki w dziurze w ktrej dusi si ona z braku powietrza. Podczas gdy doroli, ktrzy przeyli ciki uraz, wykazuj czsto psychiczne odrtwienie, blokowanie albo wypieranie wspomnie o katastrofie i zwizanych z ni uczu, to psychika dzieci nierzadko radzi sobie z tym w zupenie inny sposb. Terr uwaa, e dzieci o wiele rzadziej paraliuje doznany uraz, poniewa powracaj do niego i odgrywaj sytuacj, w ktrej do niego doszo, w swoich fantazjach i zabawach. Takie przedsibrane z wasnej woli powtrki
16 O badaniach tych opowiedziaa mi Rachel Yehuda, neurochemiczka i dyrektorka Programu Bada nad Wstrzsem Pourazowym w Szkole Medycznej Mt. Sinai na Manhattanie. O wynikach tych bada pisaem w The New York Times z 6 padziernika 1992 roku. 17 Lenore Terr, Too Scared to Cry, New York: Harper Collins, 1990.
187
Daniel Goleman
wywoujcej uraz sytuacji zdaj si wyprzedza potrzeb zatamowania wspomnie, ktre pniej mog doj do gosu. Jeli uraz jest niewielki, taki jak choby spowodowany wizyt u dentysty w celu zaplombowania zba, to wystarczy jedno- albo dwukrotne odegranie tej sytuacji. Jeli uraz jest znaczny, to dziecku potrzeba nie majcych koca powtrek, cigego odgrywania sytuacji, w ktrej doszo do urazu, zgodnie z tym samym ponurym rytuaem. Do utrwalonego w ciele migdaowatym obrazu najlepiej jest dotrze przez sztuk, ktra sama w sobie jest rodkiem wyrazu tego, co niewiadome. Mzg emocjonalny jest znakomicie wyczulony na znaczenia symboliczne i na tryb przekazu, ktry Freud okreli mianem procesu pierwotnego: metafory, mity, opowiadania, dziea sztuk piknych. Z drogi tej czsto korzysta si przy leczeniu dzieci cierpicych na wstrzs pourazowy. Czasami sztuka moe otworzy przed dziemi moliwo opowiadania o chwilach grozy, o ktrych w innych okolicznociach bayby si mwi. Spencer Eth, psychiatra z Los Angeles, ktry specjalizuje si w leczeniu takich dzieci, opowiada o picioletnim chopcu, ktrego uprowadzi razem z matk jej byy kochanek. Zawiz ich do pokoju w motelu, gdzie kaza chopcu przykry gow kocem i zatuk jego matk na mier. Chopiec, co zrozumiae, nie chcia powiedzie Ethowi ani sowa o tym, co sysza i widzia, lec pod kocem. Wobec tego Eth poprosi go, eby narysowa obrazek - jakikolwiek obrazek. Rysunek przedstawia kierowc samochodu wycigowego o zaskakujco wielkich oczach, wspomina Eth. Zdaniem Etha te ogromne oczy odnosz si do chopca, ktry odway si podglda zachowanie mordercy. Takie ukryte aluzje do sceny, ktra staa si przyczyn urazu, spotyka si prawie zawsze w pracach plastycznych dzieci cierpicych na wstrzs pourazowy. Eth rozpoczyna terapi od nakonienia dziecka do zrobienia rysunku. Drczce je wspomnienia wdzieraj si do treci rysunku z tak sam si, z jak wciskaj si do jego myli. Poza tym rysowanie ma samo w sobie dziaanie terapeutyczne i zapocztkowuje proces przezwyciania urazu. Ponowne uczenie si emocjonalne i pozbywanie si urazu
Irena posza na randk, ktra skoczya si usiowaniem gwatu. Chocia udao si jej obroni, niedoszy gwaciciel nadal niepokoi j, wydzwaniajc do niej i mwic wistwa, groc jej, e na ni napadnie, budzc j telefonicznie w rodku nocy, ledzc i obserwujc kady jej ruch. Kiedy zwrcia si o pomoc do policji, zbyto j, mwic, e przecie nic si nie stao. Zgaszajc si na leczenie, Irena wykazywaa objawy wstrzsu pourazowego, przestaa si widywa z ludmi i czua si winiem we wasnym domu.
Przypadek Ireny podaje Judith Lewis Herman, psychiatra z Harvardu, ktrej przeomowe dokonania wytyczaj drog do wyleczenia ze wstrzsu pourazowego. Herman wyrnia trzy stadia leczenia: zdobycie poczucia bezpieczestwa, zapamitanie szczegw sytuacji, w ktrej nastpi uraz, oraz alu po stracie tego, co spowodowa i, na koniec, podjcie na powrt normalnego ycia. Jak si niebawem przekonamy, takie uporzdkowanie jest logiczne z biologicznego punktu widzenia, poniewa zdaje si ono odzwierciedla schemat, zgodnie z ktrym mzg emocjonalny uczy si na nowo, e rne wydarzenia skadajce si na nasze ycie nie mog by traktowane jako zagroenia czy te zapowiedzi zagroe. Pierwszy krok, ktrym jest odzyskanie poczucia bezpieczestwa, przekada si prawdopodobnie na takie wyciszenie zbyt atwo ulegajcych panice, zbyt atwo uruchamianych obwodw
188
Daniel Goleman
emocjonalnych, ktre umoliwia ponowne uczenie si.18 Zaczyna si czsto od tego, e pomaga si pacjentom zrozumie, i ich nerwowo i koszmary senne, nadmierne wyczulenie i napady panicznego lku s objawami wstrzsu pourazowego. Zrozumienie tego sprawia, e objawy te, same w sobie, staj si dla wykazujcych je osb mniej przeraajce. Innym sposobem pomagajcym pacjentom w odzyskaniu przynajmniej niewielkiego poczucia kontroli nad tym, co si im przydarza, jest bezporednie oduczenie si bezradnoci, ktrej nabawi ich uraz. Irene, na przykad, zmobilizowaa rodzin oraz przyjaci, ktrzy stworzyli barier midzy ni a przeladowc, i potrafia w por wezwa policj. Poczucie braku bezpieczestwa, ktre gnbi osoby cierpice na wstrzs pourazowy, wykracza poza obawy przed czyhajcym zewszd niebezpieczestwami, ich lk ma bardziej wewntrzne podoe, gdy bierze si z wraenia, e nie maj adnego wpywu na to, co dzieje si z ich ciaem i emocjami. Mona to zrozumie, jeli wemie si pod uwag ow niezwyk atwo, z jak dochodzi do porwania emocjonalnego, atwo, ktra jest wynikiem niezwykego wyczulenia ciaa migdaowatego, wywoanego przez wstrzs pourazowy. Przywrcenie pacjentom wiary w to, e nie musz bezwolnie reagowa na alarmy emocjonalne napeniajce ich niewytumaczalnym niepokojem, uniemoliwiajce zasypianie albo powodujce koszmarne sny, mona te osign dziki lekom. Farmakolodzy maj nadziej, e pewnego dnia uda si im wynale rodek, ktry bdzie precyzyjnie usuwa skutki wstrzsu pourazowego w ciele migdaowatym i zwizanych z nim drogach neuroprzekanikw. Obecnie dysponujemy jedynie lekami, ktre przeciwdziaaj tylko pewnym z tych zmian, a mianowicie rodkami przeciwdepresyjnymi, ktre powstrzymuj wydzielanie serotoniny, oraz beta-blokerami, takimi jak propranolol, zapobiegajcymi pobudzeniu ukadu wspczulnego. Chorzy mog si rwnie nauczy technik relaksacji, ktre pozwalaj opanowa draliwo i nerwowo. Spokj fizjologiczny stwarza moliwo dopomoenia sponiewieranym obwodom emocjonalnym w ponownym odkryciu, e ycie nie jest jednym wielkim zagroeniem i w odtworzeniu u pacjentw czciowego choby poczucia bezpieczestwa, ktre mieli przed znalezieniem si w sytuacji, w ktrej doznali urazu psychicznego. Inna metoda leczenia polega na skonieniu pacjenta do opowiedzenia i zrekonstruowania w bezpiecznym otoczeniu okolicznoci, w ktrych doszo do urazu, co umoliwia obwodom emocjonalnym nowe, odmienne zrozumienie sytuacji traumatycznej i wyzwalajcych j czynnikw oraz nowe sposoby reagowania na ni. Kiedy chorzy opowiadaj o przeraajcych szczegach takiej sytuacji, ich pami zaczyna ulega przeobraeniom, zarwno w sensie emocjonalnym, jak i w odniesieniu do wpywu, jaki wywiera ona na mzg emocjonalny. Tempo tego relacjonowania faktw jest bardzo delikatnej natury; w formie idealnej jest ono takie samo jak u osb, ktre potrafi doj do siebie po urazie i nie wykazuj adnych objaww wstrzsu. W takich sytuacjach zdaje si czsto dziaa wewntrzny zegar, ktry reguluje dozowanie natrtnych wspomnie okolicznoci urazu, przeplatanych caymi tygodniami, a nawet miesicami, podczas ktrych osoby, ktre go doznay, nie pamitaj prawie nic z tych strasznych wydarze.19 To naprzemienne wystpowanie okresw ponownego przeywania traumatycznych wydarze i okresw niepamici wydaje si umoliwia spontaniczne przeanalizowanie urazu i nauczenie si odmiennej na reakcji emocjonalnej. U osb, u ktrych wstrzs pourazowy trudniej poddaje si
18 Judith Lewis Herman, Trauma and Recovery, New York: Basic Books, 1992. 19 Mardi Horowitz, Stress Response Syndromes, Northvale, NJ: Jason Aronson, 1986.
189
Daniel Goleman
leczeniu, relacjonowanie okolicznoci, w ktrych doszo do urazu, moe - powiada Herman wywoa czasami paraliujcy strach. W takim wypadku terapeuta powinien zwolni tempo odtwarzania przez pacjenta owych okolicznoci, aby nie przeszkadzao to w jego ponownym emocjonalnym uczeniu si. Terapeuta zachca pacjenta, aby da jak najwierniejszy opis traumatycznych wydarze, aby przedstawi jak na tamie wideo wszelkie, najbardziej nawet wstrtne czy przeraajce ich szczegy. Obejmuje to nie tylko to, co pacjent widzia, sysza i czu nosem, ale rwnie jego reakcje - przeraenie, wstrt, obrzydzenie. Celem jest wyraenie wszystkich wspomnie sowami, co oznacza uchwycenie rwnie tych ich fragmentw, ktre mogy ulec wyparciu, a zatem s nieobecne w wiadomym relacjonowaniu wydarze. Ujmujc sowami doznania zmysowe i uczucia, poddajemy prawdopodobnie wspomnienia wikszej kontroli kory mzgowej, dziki czemu wywoywane przez nie reakcje mog przyj bardziej zrozumia posta i atwiej jest nimi kierowa. Ponowne uczenie si emocjonalne polega wwczas na powtrnym przeyciu wydarze, ktre wywoay uraz, oraz towarzyszcych im emocji, ale tym razem w poczuciu zupenego bezpieczestwa, ktre zapewnia obecno darzonego zaufaniem terapeuty. Zapocztkowuje to ponowne uczenie si dozna emocjonalnych, przesyajc poprzez zaangaowane w to poczenia nerwowe wie o tym, e wspominajc okolicznoci urazu, mona zamiast przeraenia dowiadczy uczucia bezpieczestwa. Wspomniany wyej picioletni chopiec, ktry narysowa kierowc o ogromnych oczach po tym, jak by wiadkiem zabjstwa wasnej matki, nie wykona ju wicej adnego rysunku. Leczcy go terapeuta bawi si z nim i gra w rne gry, co wytworzyo midzy nimi wi porozumienia. Powoli chopiec zacz opowiada o morderstwie, pocztkowo w stereotypowy sposb, powtarzajc za kadym razem dokadnie te same szczegy. Jednak relacja zacza stopniowo stawa si coraz bardziej otwarta i swobodna, a jego minie podczas opowiadania tej strasznej historii byy coraz mniej napite. W tym samym czasie przestay go przeladowa koszmarne sny, w ktrych odywaa na nowo scena zbrodni. Wskazywao to, jak powiada Eth, e chopiec zacz w pewnym stopniu panowa nad urazem. Ich rozmowy zaczy stopniowo odbiega od lkw wywoanych urazem i skupia si na zmianach w yciu chopcu, w miar jak przyzwyczaja si do nowego domu, w ktrym zamieszka z ojcem. Na koniec straszne wspomnienia zblady do tego stopnia, e mg swobodnie rozmawia o swych codziennych sprawach. Herman stwierdza na koniec, e pacjenci musz opaka spowodowan urazem strat, bez wzgldu na to, czy sprowadza si ona do zranienia, mierci ukochanej osoby, zerwania stosunkw z kim, na kim im zaleao, alu z powodu niepodjcia jakich dziaa, ktre mogyby kogo ocali albo po prostu utraty wiary w to, e mona ufa ludziom. al, ktry ogarnia nas przy opowiadaniu o takich przykrych i bolesnych wydarzeniach, suy wanemu celowi - okrela zdolno do pozbycia si w pewnym stopniu samego urazu. Oznacza, e zamiast by wiecznie sptani wspomnieniami i tkwi psychicznie w przeszoci, moemy zacz spoglda w przyszo, a nawet ywi nadziej i zbudowa sobie na nowo ycie wolne od stalowego uchwytu, w jakim trzyma nas uraz. Wyglda to zupenie tak, jak gdyby stae przeywanie na nowo przez obwody emocjonalne przeraenia zwizanego z urazem byo zym urokiem, ktry moe by na koniec z nas zdjty. Nie kada syrena musi wpdza nas w panik, nie kady dwik syszany noc musi wywoywa przeraenie. Czsto utrzymuj si, mwi Herman, pozostaoci objaww wstrzsu, niekiedy powracaj same objawy, ale wida te swoiste oznaki przezwyciania urazu. Naley do nich zmniejszenie si jego objaww fizjologicznych do poziomu, przy ktrym mona sobie z nimi poradzi, oraz zyskanie
190
Daniel Goleman
zdolnoci znoszenia uczu towarzyszcych wspomnieniom urazu. Szczeglnie wane jest to, e nie dochodzi ju do nie kontrolowanego napywu wspomnie urazu w najmniej odpowiednich momentach, ale e moemy je snu z wasnej woli, jak wszelkie inne wspomnienia, oraz - co jest chyba najwaniejsze - odsuwa je od siebie jak kade inne wspomnienie. Oznacza to na koniec odbudowanie sobie ycia i zadzierzgnicie nowych, silnych, opartych na zaufaniu wizi z innymi oraz stworzenie systemu przekona, ktry pozwala nam doszuka si znaczenia nawet w wiecie, w ktrym zdarzaj si takie niesprawiedliwoci.20 Wszystkie te oznaki wiadcz o tym, e reedukacja mzgu emocjonalnego zakoczya si powodzeniem. Psychoterapia jako seminarium emocjonalne Na szczcie w yciu wikszoci z nas takie chwile, w ktrych dochodzi do katastrofalnych, powracajcych pniej w traumatycznych wspomnieniach wydarze, zdarzaj si rzadko. Jednak te same poczenia nerwowe, ktre prowadz do trwaego odcinicia si w naszym mzgu bolesnych wspomnie urazu, dziaaj przypuszczalnie rwnie w spokojniejszych momentach. Bardziej zwyczajne bolesne dowiadczenia dziecistwa, takie jak stae ignorowanie dziecka przez rodzicw albo niepowicanie mu naleytej uwagi, porzucenie albo odrzucenie przez rodzin czy rwienikw mog nigdy nie osign poziomu urazu, ale na pewno odciskaj lad na mzgu emocjonalnym, prowadzc do deformacji - a take ez i wybuchw wciekoci - w pniejszych stosunkach intymnych. Jeli mona uleczy wstrzs pourazowy, to mona te usun owe mniej widoczne blizny emocjonalne, ktre ma wielu z nas. Jest to zadaniem psychoterapii. A inteligencja emocjonalna pomaga umiejtnie postpowa z osobami obarczonymi ciarem urazowych reakcji wyuczonych w przeszoci. Neuroanatomicznego modelu przeksztacania przez psychoterapi gboko zakodowanych w naszym umyle niewaciwych schematw reakcji emocjonalnych dostarczy mog dynamiczne zwizki zachodzce midzy ciaem migdaowatym a opierajcymi si na peniejszych informacjach reakcjami przednich czci patw czoowych mzgu. Jak przypuszcza Joseph LeDoux, neurolog, ktry odkry, e rol wyzwalacza wybuchw emocjonalnych odgrywa ciao migdaowate: Kiedy twj ukad emocjonalny ju raz si czego nauczy, to wydaje si nigdy tego nie zapomina. Terapia uczy ci, jak masz to kontrolowa - uczy twoj kor, w jaki sposb moe zahamowa dziaanie ciaa migdaowatego. Skonno do dziaania ulega stumieniu, natomiast podstawowa emocja, ktr wywouje u ciebie jakie wydarzenie, utrzymuje si wprawdzie, ale w zagodzonej formie. Biorc pod uwag architektur mzgu, stwierdzi trzeba, e nawet po pomylnie zakoczonej psychoterapii zdaje si pozostawa pewna szcztkowa reakcja bdca pozostaoci pierwotnego przewraliwienia czy lku, ktra ley u podoa schematu niepokojcej reakcji emocjonalnej.21 Przednie czci patw przedczoowych mog wysubtelni albo zahamowa pynce z ciaa migdaowatego impulsy do gwatownego zareagowania, ale nie s w stanie zapobiec ich
20 Powtrne uczenie si nastpuje te - przynajmniej u dorosych - na poziomie filozoficznym. Trzeba tu postara si odpowiedzie na odwieczne pytanie, jakie zadaj ofiary Dlaczego ja? Doznanie urazu niszczy wiar ofiary w to, e wiat jest bezpiecznym miejscem i e to, co przydarza nam si w yciu, jest sprawiedliwe, to znaczy, e yjc uczciwie mamy kontrol nad swym losem. Oczywicie na pytanie ofiary, dlaczego taka rzecz przydarzya si wanie jej, nie mona udziela odpowiedzi filozoficznych ani religijnych; zadanie polega tu na odbudowaniu systemu przekona czy wierze, ktry umoliwia jej dalsze ycie tak, jak gdyby mona byo darzy zaufaniem wiat i ludzi. 21 To, e strach utrzymuje si, cho stumiony, udowodniy badania w ktrych uczono szczury ba si jakiego dwiku, na przykad dwik dzwonka, synchronizujc go ze wstrzsem elektrycznym. Po takim przeyciu szczury reagoway strachem na dzwonek, chocia nie towarzyszy mu wstrzs. Stopniowo, mniej wicej po roku (co dla szczura jest bardzo dugim okresem czasu, rwnym okoo jednej trzeciej dugoci jego ycia), szczury traciy lk przed dwikiem dzwonka. Wraca on jednak z pen si, kiedy dwik poczono ponownie ze wstrzsem elektrycznym. Strach powraca w jednej chwili, ale usunicie go zajmuje dugie miesice. Z podobnym zjawiskiem mamy, oczywicie, do czynienia u ludzi, kiedy upiony od lat, wywoany niegdy urazem strachem wraca z ca si w sytuacji przypominajcej w jaki sposb t, ktra wywoaa wstrzs pourazowy.
191
Daniel Goleman
powstaniu. A zatem, cho nie moemy wpyn na to, kiedy zdarza si nam wybuch emocji, to moemy mie wiksz kontrol nad tym, jak dugo wybuch tak bdzie trwa. Krtszy czas potrzebny do ochonicia po takim wybuchu moe zatem by jedn z oznak dojrzaoci emocjonalnej. Tym, co wydaje si przede wszystkim zmienia w wyniku psychoterapii, s nasze zachowania w chwili kiedy zapocztkowana zostanie reakcja emocjonalna, natomiast skonno do wyzwolenia takiej reakcji nie znika cakowicie. Dowodw na to dostarczya seria bada nad psychoterapi prowadzonych przez Lestera Luborskyego i jego kolegw na Uniwersytecie Pensylwaskim.22 Przeanalizowali oni interpersonalne konflikty, ktre skoniy dziesitki pacjentw do poddania si psychoterapii. U podoa tych zatargw leay takie problemy, jak gbokie pragnienie akceptacji lub bliskoci, lk przed staniem si nieudacznikiem albo cakowitym uzalenieniem si od innych. Nastpnie poddali oni analizie typowe (zawsze autodestrukcyjne) reakcje tych pacjentw w sytuacjach, gdy pragnienia te czy obawy uaktywniay si w zwizkach z innymi osobami. Zachowania te obejmoway zbyt roszczeniowe postawy, ktre wywoyway zo albo ozibo drugiej strony, czy te wycofywanie si i zamykanie w sobie w gecie samoobrony przed przewidywan obraz, co napeniao partnera irytacj, poniewa wygldao na lekcewaenie lub odrzucenie. Podczas takich niefortunnych kontaktw pacjentw ogarniay, co jest zrozumiae, przykre uczucia - bezradno i smutek, oburzenie i zo, napicie i lk, poczucie winy i gniew na siebie i tak dalej. Identyczne reakcje wydaway si pojawia w wikszoci wanych dla pacjentw zwizkw - z maonk lub kochank, dzieckiem lub rodzicem, a take z kolegami i szefami w pracy. Podczas dugotrwaej psychoterapii dochodzio u leczonych osb pacjentw do zmian dwojakiego rodzaju: ich reakcje emocjonalne na wyzwalajce je wydarzenia staway si mniej przykre, a nawet byway spokojne, a ich oglne zachowanie sprawiao, e lepiej udawao si im osign w danym zwizku to, czego od niego oczekiwali. Nie zanikao jednak lece u podoa tych reakcji pragnienie czy obawa ani pierwszy poryw uczucia. Pod koniec terapii, zdarzao im si jednak o poow mniej negatywnych reakcji emocjonalnych i dwukrotnie wzrastao prawdopodobiestwo uzyskania podanych reakcji ze strony drugiej osoby. Nie zmieniao si jednak w najmniejszym stopniu owo szczeglne przewraliwienie, ktre leao u podstaw tych potrzeb. Moemy domniemywa, e odbywa si to mniej wicej tak: ukad limbiczny wysya w reakcji na oznaki wydarzenia, ktrego si obawiamy, sygnay alarmowe, ale przednie czci patw czoowych i zwizane z nimi obszary nauczyy si ju nowej, zdrowej reakcji. Mwic krtko, nawyki emocjonalne, nawet najgbiej ugruntowane nawyki serca, ktrych wyuczylimy si w dziecistwie, mog zosta uksztatowane ponownie w inny sposb. Emocjonalne uczenie si jest procesem, ktry trwa przez cae ycie.
22 Badania Luborskyego nad skutecznoci psychoterapii opisane s szczegowo w: Lester Luborsky, Paul Crits-Christoph, Understanding Transference The CCRT Method, New York: Basic Books, 1990.
192
Daniel Goleman
Rozdzia XIV Temperament nie jest wyrokiem przeznaczenia

TYLE NA TEMAT zmieniania wyuczonych schematw reakcji emocjonalnych. Ale co z reakcjami, ktre s czci naszego dziedzictwa genetycznego, co z przeksztaceniem zwyczajowych reakcji osb, ktre s - powiedzmy - z natury niemiae albo wszystkich naszych poczyna staego szmeru uczu okrelajcych nasze podstawowe usposobienie. Temperament zdefiniowa mona w kategoriach nastrojw, ktre s typowe dla naszego ycia emocjonalnego. Kady z nas ma w jakim stopniu taki preferowany zakres emocji. Temperament otrzymujemy przy urodzeniu, jest on czci loterii genetycznej, ktra ma tak przemony wpyw na rozwj ycia. Wszyscy rodzice wiedz z wasnego dowiadczenia o tym, e dziecko ju od chwili narodzin jest albo pogodne i spokojne, albo rozdranione i marudne. Pytanie sprowadza si do tego, czy dowiadczenia yciowe mog zmieni taki biologicznie zdeterminowany rysopis emocjonalny. Czy biologia wyznacza nasze emocjonalne przeznaczenie, czy te nawet dziecko z wrodzon niemiaoci moe wyrosn na bardziej pewn siebie osob? Najjaniejszej odpowiedzi na to pytanie dostarczaj badania Jeromea Kagana, wybitnego przedstawiciela psychologii rozwojowej pracujcego na Uniwersytecie Harvarda.1 Kagan uwaa, e istniej przynajmniej cztery typy temperamentu - niemiay, miay, radosny i melancholijny - i e kady z nich wynika z innego schematu aktywnoci mzgu. Istnieje prawdopodobnie nieskoczenie wiele rnic midzy temperamentami, spowodowanych wrodzonymi rnicami w poczeniach emocjonalnych mzgu, poniewa moemy rni si midzy sob nie tylko atwoci wyzwalania si, ale take dugoci utrzymywania si oraz intensywnoci kadej emocji. Badania Kagana koncentruj si na jednym z tych aspektw - na wymiarze temperamentu, ktry rozciga si na osi od miaoci do niemiaoci. Od paru dziesitkw lat do kierowanej przez Kagana Pracowni Rozwoju Dziecka, mieszczcej si na czternastym pitrze Kolegium Williama Jamesa Uniwersytetu Harvarda, przychodz matki z niemowltami i troch tylko starszymi maluchami, aby zbada, jak rozwijaj si ich pociechy. To wanie tam Kagan, wraz ze swymi wsppracownikami, stwierdzi wczesne oznaki niemiaoci u dwudziestojednomiesicznych dzieci. Podczas eksperymentu niektre dzieci zachowyway si swobodnie i spontanicznie, nie wykazujc najmniejszych oznak niezdecydowania przed przystpieniem do zabawy z rwienikami. Inne wahay si i ocigay, stojc niepewnie z boku albo trzymajc si matek i patrzc w milczeniu na zabaw. Prawie cztery lata pniej, kiedy dzieci te chodziy ju do przedszkola, zesp Kagana podda je ponownej obserwacji. W czasie tych kilku lat dzielcych obie sesje adne z zachowujcych si swobodnie i bez skrpowania dzieci nie stao si niemiae, natomiast dwie trzecie z tych, ktre wczeniej byy niemiae, nadal zachowywao si powcigliwie i nieufnie. Kagan stwierdzi, e przewraliwione i bojaliwe dzieci staj si, kiedy dorosn, niemiaymi i lkliwymi osobami oraz e od okoo pitnastu do dwudziestu procent dzieci cierpi od urodzenia na - jak to okrela - zahamowania behawioralne. Jako niemowlta dzieci te lkaj si wszystkiego, czego nie znaj. Sprawia to, e grymasz, widzc nowe potrawy, nie lubi przebywa w nie znanych sobie miejscach, odnosz si z niechci do nowych zwierzt i boj si obcych. To przewraliwienie objawia si rwnie w inny sposb - s skonne do obwiniania si i
1 Zob. na przykad: Jerome Kagan i in., Initial Reactions to Unfamiliarity, Current Directions in Psychological Science (December 1992). Najpeniejszy opis biologii temperamentu daje: Kagan, Galens Prophecy.
193
Daniel Goleman
czynienia sobie samym wyrzutw. Dzieci te obezwadnia lk w sytuacjach spoecznych: w klasie i na placu zabaw, przy spotkaniach z nieznanymi ludmi, w kadych okolicznociach, w ktrych staj si obiektem zainteresowania innych. Kiedy dorosn, bd podpiera ciany na zabawach, tkwi w kcie na przyjciu i panicznie obawia si wygoszenia mowy przed szerszym audytorium oraz wszelkich wystpie publicznych. Tom, jeden z chopcw badanych przez Kagana, jest charakterystycznym przedstawicielem typu niemiaego. Wszystkie prowadzone w dziecistwie pomiary - w wieku dwch, piciu i siedmiu lat - plasoway go w grupie najbardziej niemiaych dzieci. Kiedy przebadano go w wieku trzynastu lat, by sztywny i napity, zagryza usta i wykrca donie, mia cignit twarz rozjani j tylko raz, gdy mwi o swojej dziewczynie, niewyrany umiech - odpowiada krtko i cichym gosem.2 Pamita, e do mniej wicej jedenastego roku ycia poci si jak mysz, kiedy musia zbliy si do rwienikw. Nie daway mu spokoju rne silne obawy, na przykad, e sponie jego dom. Ba si skoczy do basenu i zosta sam w ciemnociach. Miewa czsto koszmarne sny, w ktrych napaday go potwory. Chocia od prawie dwch lat nie jest ju tak niemiay, to nadal odczuwa lekki lk, kiedy znajduje si w towarzystwie innych dzieci, a gwnym przedmiotem jego zmartwie i niepokoju stay si wyniki w nauce, mimo e jest jednym z na lepszych uczniw w klasie. Tom jest synem naukowca i pociga go taki model kariery, poniewa wzgldna samotno, jak zapewnia tego rodzaju praca, odpowiada jego introwertycznym skonnociom. Ralph, dla odmiany, by w kadym wieku jednym z najmielszych i najbardziej otwartych dzieci. Zawsze rozluniony i rozmowny, podczas bada w wieku trzynastu lat siedzia swobodnie na krzele, nie wykazujc adnych objaww zdenerwowania i mwi przyjaznym, pewnym siebie tonem, jak gdyby osoba przeprowadzajca ankiet - starsza od niego o dwadziecia pi lat - bya jego rwienikiem. We wczesnym dziecistwie zdarzyy si tylko dwa krtkotrwae okresy, kiedy odczuwa lk - w wieku trzech lat przed psami, po zaatakowaniu go przez duego psa, i w wieku siedmiu lat przed lataniem, kiedy usysza o katastrofach samolotowych. Towarzyski i lubiany przez innych, Ralph nigdy nie uwaa si za niemiaego. Dzieci niemiae wydaj si przychodzi na wiat z poczeniami nerwowymi, ktre sprawiaj, e czue s one na niewielki nawet stres - od urodzenia ich serca bij szybciej ni serca innych niemowlt w reakcji na nieznan sytuacj. Kiedy majce dwadziecia jeden miesicy nieufne maluchy stroniy od zabawy z rwienikami, monitory pracy serca wskazyway, e rytm pracy ich serc przyspiesza do poziomu charakterystycznego dla silnego niepokoju. Wanie ten atwo powstajcy niepokj zdaje si lee u podstaw utrzymujcej si przez cae ycie niemiaoci: kad now osob czy sytuacj traktuj jako potencjalne zagroenie. By moe w rezultacie tego kobiety w rednim wieku, ktre pamitaj, e w porwnaniu ze swymi bardziej towarzyskimi rwieniczkami byy szczeglnie niemiae w dziecistwie, maj z reguy wicej zmartwie, obaw i poczucia winy oraz czciej cierpi na zwizane ze stresem takie dolegliwoci, jak migrenowe ble gowy, rozstroje odka i inne zaburzenia ukadu trawiennego.3 Neurochemia niemiaoci Rnica midzy ostronym Tomem a miaym Ralphem polega, zdaniem Kagana, na odmiennej pobudliwoci obwodu nerwowego, ktrego gwnym orodkiem jest ciao migdaowate. Kagan wysuwa hipotez, zgodnie z ktr u osb takich jak Tom, majcych skonno do atwego
2 Tom i Ralph. archetypowy typ bojaliwy i odwany, opisane s w: Kagan, Galens Prophecy, s. 155 - 57. 3 Iris Bell, Increased Prevalence of Stress-related Symptoms in Middle-aged Women Who Report Childhood Shyness, Annals of Behavioral Medicine 16 (1994).
194
Daniel Goleman
wpadania w lk, procesy neurochemiczne s od chwili urodzenia tak ukierunkowane, e prowadz do atwego pobudzenia tego obwodu, skutkiem czego osoby te unikaj rzeczy nieznanych, napeniajcych je niepewnoci i odczuwaj w takich sytuacjach niepokj. Natomiast osoby takie jak Ralph, u ktrych prg pobudzenia ciaa migdaowatego jest duo wyszy, nie wpadaj tak atwo w lk, s z natury bardziej otwarte i towarzyskie oraz chtnie poznaj nowe miejsca i nowych ludzi. Na to, ktry schemat reagowania odziedziczyo dziecko, wskazuj pewne oznaki wystpujce ju w niemowlctwie, bowiem niektre dzieci atwiej i czciej denerwuj si i sprawiaj wicej kopotu, a take wykazuj wikszy niepokj w obecnoci kogo lub czego nieznanego. Oznaki takie, wiadczce o przynalenoci do kategorii dzieci niemiaych, wystpuj u mniej wicej co pitego dziecka, natomiast miae usposobienie - przynajmniej w chwili urodzenia - ma dwoje na picioro niemowlt. Cz dowodw na poparcie swojej teorii czerpie Kagan z obserwacji niezwykle bojaliwych kotw domowych. Mniej wicej co sidmy kot wykazuje lkliwo bardzo zblion do tej, ktra wystpuje u niemiaych dzieci. Koty takie (zamiast przejawia przysowiow koci ciekawo) stroni od wszelkich nowoci, niechtnie badaj nowe terytoria i atakuj tylko najmniejsze gryzonie, bojc si skoczy na wiksze, ktre ich bardziej odwani kuzyni cigaliby z zapaem. Bezporednie badania mzgu niemiaych kotw wykazay niezwyke pobudzenie pewnych czci ciaa migdaowatego, zwaszcza wtedy, kiedy syszay grony pomruk innego kota. Bojaliwo kotw rozwija si pod koniec pierwszego miesica ycia, kiedy ciao migdaowate osiga ju wystarczajc dojrzao, aby obj kontrol nad obwodami mzgu sterujcymi reakcj zbliania si do czego albo unikania tego. Jeden miesic w procesie rozwoju mzgu kocicia odpowiada omiu miesicom w dojrzewaniu mzgu ludzkiego niemowlcia, a wanie w smym albo dziewitym miesicu, zauwaa Kagan, pojawia si u dzieci lk przed obcymi - jeli matka wyjdzie z pomieszczenia, w ktrym przebywa jaka nie znana dziecku osoba, to rezultatem tego jest pacz. Zdaniem Kagana bojaliwe czy niemiae dzieci mog mie zdeterminowany genetycznie, a wic bdcy cech dziedziczn, utrzymujcy si stale wysoki poziom norepinefryn albo innego wydzielanego przez mzg i aktywizujcego ciao migdaowate zwizku chemicznego, co obnia prg pobudzenia ciaa migdaowatego, sprawiajc, e atwiej wyzwala ono takie reakcje emocjonalne. Jedn z oznak takiej zwikszonej wraliwoci jest na przykad to, e kiedy bada si w laboratorium reakcje na stres wywoany przykrym zapachem wystpujce u modych osb, ktre w dziecistwie byy bardzo niemiae, to przyspieszony rytm serca utrzymuje si u nich duej ni u ich bardziej towarzyskich rwienikw. wiadczy to, e przypyw norepinefryny utrzymuje ciao migdaowate i poczony z nim poprzez drogi nerwowe ukad wspczulny w stanie pobudzenia.4 Kagan stwierdza, e na zwikszone pobudzenie nerwowego ukadu wspczulnego u niemiaych dzieci wskazuje cay szereg dajcych si dokadnie zmierzy objaww, od wyszego cinienia krwi w pozycji spoczynkowej i wikszego rozszerzenia renic a po wiksze stenie norepinefryny w moczu. Innym barometrem niemiaoci jest milczenie. W kadej sytuacji, w ktrej zesp Kagana obserwowa niemiae i miae dzieci w ich naturalnym otoczeniu - w grupach przedszkolnych, w towarzystwie innych, nie znanych im dzieci albo podczas rozmowy z ankieterem - dzieci
4 Iris R. Bell i in., Failure of Heart Rate Habituation During Cognitive and Olfactory Laboratory Stressors in Young Adults With Childhood Shyness, Annals of Behavioral Medicine 16 (1994).
195
Daniel Goleman
niemiae mwiy mniej. Pewna niemiaa dziewczynka z przedszkola nie odzywaa si w ogle do zagadujcych j dzieci i przez wikszo dnia przygldaa si tylko, jak si bawi inni. Kagan uwaa, e powodowane oniemieleniem milczenie wobec czego nowego albo postrzeganego jako zagroenie jest oznak aktywnoci obwodu nerwowego przebiegajcego od patw czoowych do ciaa migdaowatego i pooonych obok niego struktur ukadu limbicznego, ktry steruje zdolnoci mwienia (te same obwody sprawiaj, e w chwilach stresu nie moemy wydoby z siebie gosu). Istnieje wielkie niebezpieczestwo, e u tych wraliwych dzieci wystpi zaburzenia nerwowe na tle niepokoju, takie jak ataki lkowe, zaczynajce si ju w szstej czy sidmej klasie. Badania, ktrym poddano 754 chopcw i dziewczt z tych klas, wykazay, e 44 z nich przeyo ju przynajmniej jeden atak lkowy albo zdradzao jego pocztkowe objawy. Ataki te wyzwalay zwykle normalne w okresie dorastania sytuacje alarmujce, takie jak pierwsza randka albo egzamin, sytuacje, z ktrymi wikszo dzieci radzi sobie bez powanych problemw dla zdrowia. Jednak u nastolatkw, ktre miay bojaliwe usposobienie i odczuway niezwyk obaw przed nowymi sytuacjami, wystpoway typowe dla ataku lkowego objawy, takie jak palpitacja serca, krtki oddech albo uczucie duszenia si, ktrym towarzyszyo wraenie, e za chwil stanie si z nimi co strasznego, e umr albo zwariuj. Naukowcy s zdania, e aczkolwiek epizody te nie byy tak znaczce, aby na ich podstawie postawi diagnoz psychiatryczn stwierdzajc nerwic lkow, to sygnalizuj one moliwo wystpowania takich zaburze w przyszoci. Wielu dorosych cierpicych na ataki lkowe mwi, e zaczy si one, kiedy mieli kilkanacie lat.5 Pojawienie si atakw lkowych byo cile zwizane z pokwitaniem. Dziewczta, ktre nie wykazyway wielu oznak dojrzaoci pciowej, twierdziy, e nigdy nie zdarzay si im takie ataki, ale 8 procent z tych, ktre osigny ju dojrzao pciow, powiedziao, e przeyy ataki panicznego lku. Skoro raz ju ogarn je paroksyzm lku, to moe si wytworzy u nich obawa przed jego powtrzeniem si, ktra skania osoby cierpice na ataki lkowe do wycofania si z czynnego ycia. Nic mnie nie drczy: radosny temperament W latach dwudziestych moja ciotka June, moda wwczas kobieta, wyjechaa z rodzinnego domu w Kansas City i pucia si sama w podr do Szanghaju. W owych latach byo to niebezpieczne przedsiwzicie dla samotnej kobiety. W Szanghaju, owym centrum midzynarodowego handlu i intryg, poznaa angielskiego detektywa, ktry pracowa w policji kolonialnej, i wysza za niego. Kiedy na pocztku II wojny wiatowej Japoczycy zagarnli Szanghaj, ciotka i jej m zostali internowani w opisanym w ksice Imperium soca i pokazanym w filmie pod tym samym tytuem obozie. Kiedy po piciu strasznych latach zostali uwolnieni, nie mieli nic. Stracili dosownie wszystko. Bez pensa przy duszy zostali repatriowani do Kolumbii Brytyjskiej. Pamitam, jak po raz pierwszy, bdc jeszcze dzieckiem, zobaczyem ciotk June. Bya tryskajc humorem i energi starsz pani, ktrej ycie potoczyo si niezwykym torem. W pniejszych latach przesza udar mzgowy, skutkiem ktrego by czciowy parali. Po dugotrwaej i mudnej rekonwalescencji moga znowu chodzi, ale utykaa. Pamitam, jak w tamtym czasie wybraem si z ciotk, wwczas siedemdziesicioparoletni, na spacer. Ciotka odesza gdzie na bok i po paru minutach usyszaem saby krzyk - wzywaa pomocy. Okazao si, e upada i nie moga wsta o wasnych siach. Podbiegem i pomogem jej. Zamiast narzeka czy lamentowa
5 Chris Hayward i in., Pubertal Stage and Panic Attack History in Sixthand Seventh-grade Girls, American Journal of Psychiatry, vol. 149(9) (September 1992), s.1239 - 43; Jerold Rosenbaum i in., Behavioral Inhibition in Childhood: A Risk Factor for Anxiety Disorder, Harvard Review of Psychiatry (May 1993).
196
Daniel Goleman
zacza si mia ze swojego wypadku. Jej jedyny komentarz ogranicza si do niefrasobliwego stwierdzenia: No, przynajmniej mog znowu i. Emocje niektrych osb wydaj si, jak u mojej ciotki, naturalnie kry wok pozytywnego bieguna; osoby takie s z natury pogodne i niefrasobliwe, podczas gdy inne smutne i melancholijne. Ten wymiar temperamentu, na ktrego jednym kocu znajduje si wesoo, a na drugim melancholia, zdaje si zwizany ze wzgldn aktywnoci prawego i lewego obszaru przedniej czci patw czoowych, biegunw mzgu emocjonalnego. Spostrzeenie to opiera si w znacznej mierze na badaniach Richarda Davidsona, psychologa z Uniwersytetu Wisconsin. Odkry on, e osoby, u ktrych lewy pat czoowy wykazuje wiksz aktywno ni prawy, maj pogodne i wesoe usposobienie; na og ciesz ich kontakty z innymi i to, co przynosi ycie, dochodz do siebie po porakach i niepowodzeniach, tak jak moja ciotka June. Natomiast osoby, u ktrych bardziej aktywnie pracuje prawy pat czoowy, s podatne na przykre uczucia i przypywy zego nastroju oraz atwo zraaj si trudnociami; wydaj si bez ustanku cierpie, poniewa nie mog otrzsn si ze zmartwie i przygnbienia. Podczas jednego ze swych eksperymentw Davidson porwna ochotnikw o najwikszej aktywnoci lewego pata czoowego z pitnastoma osobami; u ktrych najwysz aktywno przejawia pat prawy. Ci drudzy wykazywali w tecie osobowoci wyranie negatywne postawy; pasowali idealnie do stworzonych przez Woody Allena komicznych, ale nieszczliwych postaci panikarzy postrzegajcych najdrobniejsze niepowodzenie jako straszliw katastrof, bojaliwych i atwo wpadajcych w przygnbienie, podejrzliwych i traktujcych wiat jako miejsce pene pitrzcych si wszdzie trudnoci i zagraajcych na kadym kroku niebezpieczestw. Cakowite przeciwiestwo tych melancholijnych osobnikw stanowili ci, u ktrych silniejsz aktywno wykazywa lewy pat czoowy. Postrzegali oni wiat, zupenie inaczej. Byli towarzyscy i pogodni, na og cieszyli si wszystkim, czsto bywali w dobrym nastroju, odznaczali si du pewnoci siebie i z przyjemnoci oddawali si rnym zajciom yciowym. Wyniki uzyskiwane przez nich w testach psychologicznych wiadczyy, e w niewielkim stopniu zagraa im depresja i inne zaburzenia emocjonalne.6 Davidson odkry, e u osb, ktre kiedy cierpiay na kliniczn depresj, poziom aktywnoci mzgu w obrbie lewego pata czoowego by niszy, a w obrbie prawego wyszy ni u tych, ktre nigdy nie wpady w depresj. Ten sam schemat aktywnoci mzgu stwierdzi u osb, u ktrych niedawno rozpoznano depresj. Davidson przypuszcza, e osoby, ktrym udao si pokona depresj, nauczyy si zwiksza poziom aktywnoci lewego pata czoowego, ale s to spekulacje, ktre wymagaj eksperymentalnego potwierdzenia. Twierdzi on, e aczkolwiek jego badania dotycz mniej wicej trzydziestu procent osb, ktre plasuj si na przeciwstawnych biegunach, to prawie kadego mona na podstawie wzoru jego fal mzgowych zaliczy do grupy skaniajcej si ku jednemu lub drugiemu typowi. Kontrast midzy ponurym a pogodnym usposobieniem ujawnia si na wiele, bardziej i mniej wieloznacznych, sposobw. W jednym z eksperymentw ochotnicy ogldali krtkie filmy. Niektre byy zabawne ukazyway biorcego kpiel goryla albo bawice si szczeni. Inne, jak choby instruktaowy film dla pielgniarek, pokazujcy straszne szczegy operacji, byy przygnbiajce. Osoby o wikszej aktywnoci prawej pkuli, a zatem skonne do ponuractwa, uwaay, e filmy o wesoej treci byy tylko rednio zabawne, natomiast widok krwi i ran na obrazie krconym w sali operacyjnej
6 Badania nad zwizkami rnic osobowoci z rnicami w funkcjonowaniu pkul mzgowych prowadzili Richard Davidson z Uniwersytetu Wisconsin oraz Andrew Tomarken, psycholog z Uniwersytetu Vanderbilta. Zob.: Andrew Tomarken, Richard Davidson, Frontal Brain in Repressors and Nonrepressors, Journal ofAbnormal Psychology 103 (1994).
197
Daniel Goleman
napenia je lkiem i wstrtem. W grupie osb o pogodnym usposobieniu reakcje na scen operacji byy niewielkie, najsilniej reagoway one, rzecz jasna rozbawieniem, ogldajc filmy wesoe. A zatem wydaje si, e temperament usposabia nas do reagowania na rne sytuacje yciowe albo w wesoej (pozytywnej), albo w smutnej (negatywnej) tonacji emocjonalnej. Skonno do melancholijnego albo pogodnego usposobienia, podobnie jak skonno do miaoci lub niemiaoci, pojawia si w pierwszym roku ycia, co zdaje si wiadczy, e rwnie jest zdeterminowana genetycznie. Podobnie jak wikszo innych czci mzgu, paty czoowe w kilku pierwszych miesicach ycia nie s jeszcze w peni rozwinite, a zatem a do chwili osignicia przez dziecko mniej wicej dziesiciu miesicy nie mona wiarygodnie mierzy ich aktywnoci. Ale Davidson stwierdzi, e ju u tak maych dzieci poziom aktywnoci patw czoowych pozwala przewidzie, czy bd paka, kiedy matka wyjdzie z pokoju. Korelacja bya niemal stuprocentowa: spord dziesitkw przebadanych w ten sposb dzieci kade, ktre pakao, wykazywao wiksz aktywno pata prawego, natomiast u tych, ktre nie pakay, aktywniejszy by pat lewy. Ale nawet jeli ten podstawowy wymiar temperamentu uksztatowany zostaje w chwili narodzin albo tu po nich, to ci z nas, ktrzy maj raczej ponure usposobienie, nie s bynajmniej skazani na to, by kroczy przez ycie pogreni w pospnych mylach i smutnym nastroju. Nauki emocjonalne, ktre otrzymujemy w dziecistwie, maj gboki wpyw na nasz temperament, albo wzmacniajc, albo tumic wrodzone predyspozycje. Wielka plastyczno mzgu dziecka oznacza, e dowiadczenia tych lat mog trwale wpyn na rzebienie drg nerwowych i uksztatowa je na reszt ycia. Chyba najlepsz ilustracj przey, ktre mog zmieni temperament na lepszy, s spostrzeenia Kagana wynikajce z jego bada nad niemiaymi dziemi. Okieznanie nadmiernie pobudliwego ciaa migdaowatego Krzepica na duchu wiadomo dotyczy tego, e badania Kagana wykazay, i nie wszystkie bojaliwe niemowlta odwracaj si w pniejszym okresie plecami do ycia, e zatem temperament nie jest nam dany raz na zawsze, nie jest wyrokiem przeznaczenia. Odpowiednie dowiadczenia mog okiezna nadmiernie pobudliwe ciao migdaowate. Decydujc rol w tym procesie odgrywaj lekcje emocjonalne oraz reakcje, ktrych dziecko uczy si, rosnc. W wypadku dziecka niemiaego wane jest przede wszystkim to, jak traktuj je rodzice i jak uczy si radzi sobie ze swoj naturaln niemiaoci. Rodzice, ktrzy stwarzaj dziecku okazje do omielajcych je przey, daj mu tym samym szanse pozbycia si, by moe na cae ycie, bojaliwoci. Jest to dziaanie korekcyjne, ktre trudno przeceni. Mniej wicej jedno na troje dzieci, ktre przychodz na wiat ze wszelkimi oznakami nadmiernie pobudliwego ciaa migdaowatego, wyzbywa si niemiaoci, jeszcze zanim pjdzie do przedszkola.7 Z obserwacji tych niegdy lkliwych dzieci prowadzonych w ich domach jasno wynika, e kluczow rol w tym, czy niemiae od urodzenia dziecko nabierze z czasem odwagi, czy te dalej stroni bdzie od wszelkich nowoci i wpada w przygnbienie z powodu kadego wyzwania, ktremu musi sprosta, odgrywaj jego rodzice, a szczeglnie matka. Zesp Kagana stwierdzi, e niektre matki hoduj filozofii, zgodnie z ktr powinny chroni swoje dzieci przed wszystkim, co wprawia je w zy nastrj, natomiast inne uwaaj, e duo waniejsze jest nauczenie dzieci, jak radzi sobie w takich przygnbiajcych sytuacjach, a zatem jak oswoi si z tym, e w yciu zmaga si trzeba z rnymi problemami. Postawa opiekucza zdawaa si
7 Obserwacje sposobw, za pomoc ktrych m mog nauczy swoje dzieci wikszej miaoci, prowadzia Doreen Arcus. Szczegy opisane s w: Kagan, Galens Prophecy.
198
Daniel Goleman
potgowa bojaliwo, prawdopodobnie dlatego, e pozbawiaa dzieci okazji nauczenia si, jak maj pokonywa nurtujce je obawy. Natomiast filozofia wychowania opierajca si na zasadzie oswojenia dzieci z trudnociami zdawaa si pomaga im w przeamaniu lku. Obserwacje prowadzone w domach dzieci, kiedy miay one po p roku, pozwoliy stwierdzi, e opiekucze matki, starajc si uspokoi paczce albo zdenerwowane dzieci, bray je na rce i trzymay czciej i duej ni matki, ktre staray si pomc swym dzieciom w nauczeniu si opanowywania chwil przygnbienia czy irytacji. Opiekucze matki bray dzieci na rce czciej w okresach ich przygnbienia lub zdenerwowania ni w okresach spokoju. Inna rnica ujawnia si, kiedy dzieci miay okoo roku: opiekucze matki byy bardziej pobaliwe i mniej konsekwentne w ustalaniu granic, ktrych nie wolno byo przekroczy maluchom, oraz rzadko zabraniay wprost robienia czego niebezpiecznego, na przykad wkadania do ust przedmiotw, ktre mogy pokn. Inne matki natomiast okazyway wicej empatii, wyznaczay stanowczo granice tego, co wolno byo dzieciom robi i bezporednio zabraniay pewnych rzeczy, powstrzymujc dziecko i wymuszajc posuszestwo. W jaki sposb stanowczo moe prowadzi do zmniejszenia bojaliwoci? Kagan przypuszcza, e niemowl uczy si, kiedy wytrwale peznc ku czemu, co wydaje mu si intrygujcym (natomiast matce niebezpiecznym) przedmiotem, zostanie powstrzymane ostrzegawczym: Odejd od tego! Dziecko jest nagle zmuszone upora si z lekk niepewnoci. Poniewa sytuacja taka powtarza si setki razy w pierwszym roku ycia, daje to dziecku moliwo oswojenia si ze stopniowo dozowanymi wyzwaniami i nieoczekiwanymi okolicznociami. Dla dzieci bojaliwych jest to wanie ten typ sytuacji, w ktrych musz zapanowa nad sob i nauczy si z nimi radzi, a stosunkowo niegrony charakter takich drobnych, ale czsto powtarzajcych si wyzwa jest dobr tego szko. Jeli sytuacje takie zdarzaj si w obecnoci rodzicw, ktrzy - chocia kochaj dziecko - nie podrywaj si z miejsca, aby je pocieszy po kadym niewielkim niepowodzeniu, to maluch stopniowo uczy si sam dawa sobie rad w trudnych chwilach. Kiedy takie bojaliwe wczeniej maluchy przyprowadza si po ukoczeniu dwch lat ponownie do pracowni Kagana, to jest duo mniej prawdopodobne, by wybuchny paczem, gdy spojrzy na nie, marszczc brwi, obca osoba albo gdy czonek zespou badawczego owi1 nie im rami rkawem aparatu do mierzenia cinienia krwi. A oto wniosek Kagana: Okazuje si, e matki, ktre chroni swoje bardzo wraliwe dzieci przed frustracj i lkiem w nadziei, e bdzie miao to dobroczynne skutki, zdaj si jeszcze bardziej pogbia niepewno dziecka i przynosi zupenie odwrotny skutek8. Innymi sowy, strategia opiekucza obraca si w swoje zaprzeczenie, poniewa pozbawia niemiae dzieci moliwoci nauczenia si sposobw uspokajania si w obliczu nieznanego i zyskania w ten sposb pewnej wadzy nad swymi lkami i obawami. Na poziomie neurologicznym oznacza to przypuszczalnie, e obwody nerwowe znajdujce si w korze przedniej czci patw czoowych pozbawione zostaj szansy wyuczenia si reakcji odmiennych od odruchowego lku; zamiast tego, poprzez zwyke powtarzanie si takich sytuacji, moe ulec wzmocnieniu ich skonno do nadmiernej bojaliwoci. Natomiast, jak powiedzia mi Kagan, dzieci, ktre w chwili pjcia do przedszkola nie przejawiay ju takiej niemiaoci jak poprzednio, miay rodzicw, ktrzy zdawali si wywiera na nie agodny nacisk, aby byy bardziej otwarte, towarzyskie. Chocia t cech temperamentu
8 Kagan, Galens Prophecy, s. 194 - 95.
199
Daniel Goleman
jest, zdaje si, nieco trudniej zmieni ni inne - prawdopodobnie ze wzgldu na jej podstaw fizjologiczn - to nie ma takiej ludzkiej cechy, ktrej nie daoby si ani troch zmieni. W miar czasu i zyskiwania nowych dowiadcze yciowych, ktre nadal ksztatuj kluczowe obwody nerwowe, niektre niemiae dzieci staj si mielsze. Jedn z oznak wiadczcych o tym, e dziecko moe pozby si tego naturalnego zahamowania, jest wysoki poziom jego kompetencji spoecznej, ktry wyraa si w gotowoci do wspdziaania i wspycia z innymi dziemi, okazywaniu empatii, skonnoci do dawania i dzielenia si, liczeniu si z otoczeniem i zdolnoci zawierania przyjani. Cechy te wyrniay grup dzieci, u ktrych stwierdzono w wieku czterech lat niemiae usposobienie, ale ktre pozbyy si niemiaoci przed osigniciem dziesitego roku ycia.9 I przeciwnie, te bojaliwe w wieku czterech lat dzieci, ktrych temperament niewiele zmieni si w cigu owych szeciu lat, wykazyway wikszy brak zdolnoci emocjonalnych; czciej wybuchay paczem i wycofyway si pod wpywem stresu, nie potrafiy dostosowa si emocjonalnie do sytuacji, czsto okazyway lk, dsay si i reagoway zoci na bahe niepowodzenia, z trudem odkaday na pniej zaspokojenie swych pragnie, byy przesadnie wraliwe na uwagi krytyczne albo nieufne. Te emocjonalne niedomogi mog, rzecz jasna, sprawi, e jeli dzieciom takim uda si przeama niech do kontaktw z innymi dziemi, to stosunki te nie bd ukaday si harmonijnie. atwo jest natomiast zrozumie, jak doszo do tego, e dzieci sprawne emocjonalnie, cho o bojaliwym usposobieniu przezwyciyy samorzutnie swoj niemiao. Posiadajc wiksze umiejtnoci spoeczne, miay wiksze szanse na zdobycie caego cigu pozytywnych dowiadcze w kontaktach z innymi dziemi. Nawet jeli wahay si, czy - powiedzmy - odezwa si do nowego towarzysza zabawy, to kiedy zostay przeamane pierwsze lody, mogy zabysn swymi umiejtnociami spoecznymi. Regularne powtarzanie si przez wiele lat takich sukcesw towarzyskich sprawia, e dzieci niemiae staj si w naturalny sposb bardziej pewne siebie. Te osignicia w pozbywaniu si niemiaoci s krzepice, wiadcz bowiem, e mona w pewnym stopniu zmieni nawet wrodzone cechy i schematy emocjonalne. Dziecko, ktre od urodzenia wpada z byle powodu w popoch, moe nauczy si zachowywa spokj w obliczu tego, co nie jest mu znane, a nawet odnosi si do tego z zainteresowaniem i bezporednioci. Lkliwo, czy jakakolwiek inna cecha temperamentu, moe by czym danym z gry, czci biologicznych uwarunkowa ycia emocjonalnego, ale cechy dziedziczne nie skazuj nas koniecznie i nieodwoalnie na ograniczenie si do jakiego konkretnego, cile okrelonego repertuaru emocji. Nawet w ramach genetycznie zdeterminowanych ogranicze istnieje pewien zakres swobody i moliwoci. Jak twierdz na podstawie obserwacji genetycy behawioralni, same geny nie okrelaj cakowicie zachowania; na sposb, w jaki rozwin si i wyra nasze predyspozycje, w tym cechy temperamentu, wpywa rodowisko, a w szczeglnoci to, czego dowiadczamy i uczymy si, rosnc i dojrzewajc. Nasze zdolnoci siy emocjonalne nie s uksztatowane z gry i dane nam w gotowej i postaci raz na zawsze; przy waciwym uczeniu si moemy je rozwin i lepiej wyksztaci. Moliwoci takie stwarza specyficzny proces rozwoju mzgu. Dziecistwo - okres szans
9 Jens Asendorpf, The Malleability of Behavioral Inhibition: A Study of Individual Developmental Functions, Developmental Psychology 30, 6 (1994)
200
Daniel Goleman
Mzg ludzki nie jest bynajmniej w peni uformowany w momencie narodzin dziecka. Ksztatuje si nadal przez znaczn cz ycia, a jego najbardziej intensywny rozwj przypada na okres dziecistwa. Dzieci rodz si z o wiele wiksz liczb neuronw ni zawiera bdzie ich w peni ju uformowany mzg; w wyniku procesu zwanego oczyszczaniem mzg traci mniej uywane poczenia neuronalne, natomiast umacnia powizania midzy stykami (synapsami) neuronw, ktre s najczciej wykorzystywane. Pozbywanie si przez mzg zbdnych synaps poprawia stosunek sygnaw do szumw (zakce), poniewa usuwa ich rdo. Proces ten jest stay i przebiega szybko; poczenia midzy neuronami mog nawet utworzy si w cigu paru dni, a nawet godzin. A zatem dowiadczenia, szczeglnie dowiadczenia dziecistwa, rzebi mzg. Klasycznym przykadem wpywu dowiadcze na rozwj mzgu sta si eksperyment przeprowadzony przez laureatw nagrody Nobla w dziedzinie medycyny, neurologw Thorstena Wiesela i Davida Hubela.10 Wykazali oni, e u kotw i map okresem decydujcym o rozwoju synaps przenoszcych odbierane przez oko bodce do kory wzrokowej, gdzie s one interpretowane, jest pierwszych kilka miesicy ycia. Jeli przez ten okres jedno oko byo zamknite, to drastycznie zmniejszaa si liczba synaps w nerwach wzrokowych biegncych od tego oka do okolicy wzrokowej kory mzgowej, natomiast zwikszaa si liczba synaps w nerwie wzrokowym biegncym od drugiego, otwartego, oka. Jeli po zakoczeniu si tego decydujcego okresu (nazywanego okresem krytycznym) otwarto ponownie drugie oko, to zwierz nic nim nie widziao. Aczkolwiek samo oko byo zdrowe, to istniao midzy nim a kor wzrokow zbyt mao pocze, aby moga interpretowa przekazywane przez nie bodce. U ludzi takim decydujcym o widzeniu okresem jest pierwszych sze lat ycia. W tym czasie normalne widzenie stymuluje powstawanie niezwykle zoonego poczenia nerwowego (drogi wzrokowej), ktra zaczyna si w oku, a koczy w korze wzrokowej. Jeli oko dziecka jest szczelnie zakryte przez choby kilka tygodni, to moe to zauwaalnie ograniczy jego zdolno widzenia tym okiem. Jeli natomiast dziecko miao w tym okresie jedno oko zamknite przez kilka miesicy, to po ponownym otwarciu bdzie ono miao upoledzon zdolno dostrzegania nim szczegw. W przekonujcy sposb ukazay wpyw dowiadcze yciowych na rozwj mzgu badania nad bogatymi i biednymi szczurami.11 Szczury bogate yy w nieduych grupkach w klatkach, w ktrych peno byo urzdze dostarczajcych im rozrywki, takich jak drabinki i bbenki ze szczeblami, ktre szczury wprawiay w obrt, naciskajc szczebelki apkami. Biedne szczury trzymano w takich samych, ale zupenie pustych i pozbawionych urzdze zapewniajcych rozrywk klatkach. Po kilku miesicach w korze mzgowej bogatych szczurw wyksztaciy si duo bardziej skomplikowane ni u szczurw biednych sieci pocze synaptycznych midzy neuronami. Rnica bya tak dua, e mzgi bogatych szczurw stay si cisze ni ich ubogich pobratymcw. Nie dziwi te chyba fakt, e daway sobie one znacznie lepiej rad w labiryncie ni szczury ubogie. Podobne eksperymenty na mapach wykazay takie same rnice midzy osobnikami o bogatym i ubogim dowiadczeniu. Z pewnoci to samo zjawisko wystpuje rwnie wrd ludzi. Psychoterapia - to jest systematyczne ponowne uczenie si emocjonalne - jest dobrym przykadem na to, jak dowiadczenia mog zmienia matryce emocjonalne i ksztatowa mzg. Najbardziej przekonujco si jej oddziaywania ukazay badania osb leczonych na zaburzenia obsesyjno-
10 David H. Hubel, Thorsten Wiesel, S. Levay, Plasticity of Ocular Columns in Monkey Striate Cortex, Philosophical Transactions of the iiedy Royal Society of London 278 (1977). 11 Badania Marian Diamond i innych opisane s w: Richard Thompson, The Brain, San Francisco: W.H. Freeman, 1985.
201
Daniel Goleman
kompulsywne (nerwic natrctw).12 Jednym z najczciej spotykanych przymusw odczuwanych przez takie osoby jest konieczno cigego mycia rk. Przymus ten jest tak silny, e chorzy myj rce nawet po kilkaset razy dziennie, co prowadzi do pkania skry. Emisyjna tomografia pozytronowa (PET) pozwolia stwierdzi, e u chorych na nerwic natrctw czynno przednich czci patw czoowych utrzymuje si na poziomie wyszym od normalnego.13 Poow pacjentw poddano standardowemu leczeniu farmakologicznemu za pomoc fluoksetyny (lepiej znanej pod nazw handlow Prozac), poow za terapii behawioralnej. Podczas terapii pacjenci byli systematycznie stawiani w sytuacjach wywoujcych u nich obsesj lub przymus, ale nie dawano im moliwoci wykonania czynnoci przymusowej, na przykad pacjentw odczuwajcych natrtn potrzeb mycia rk stawiano przy umywalce, ale nie pozwalano im z niej skorzysta. Jednoczenie uczono ich, jak maj przeciwstawia si napeniajcym ich lkiem mylom, ktre zmuszay ich do wykonywania takich czynnoci, na przykad myli, e jeli nie umyj rk, to zachoruj na powan chorob i umr. Natrctwa stopniowo zanikay i po paru miesicach takich sesji psychoterapeutycznych pacjenci uwalniali si od nich cakowicie, tak jak po kuracji farmakologicznej. Ten rodzaj terapii stosuje si z powodzeniem od lat, ale dopiero analiza obrazw uzyskanych za porednictwem emisyjnej tomografii pozytronowej pozwolia stwierdzi, na czym w istocie rzeczy polega jej dziaanie. Ot okazao si, co byo zdumiewajcym odkryciem, e u pacjentw po terapii behawioralnej obniaa si znaczco, podobnie jak u pacjentw leczonych z powodzeniem fluoksetyn, aktywno istotnej czci mzgu emocjonalnego - jdra ogoniastego. A zatem dowiadczenia zmieniay sposb funkcjonowania mzgu - i usuway objawy zaburze - tak samo skutecznie jak leki! Okresy decydujce Spord wszystkich gatunkw najwicej czasu do penego rozwoju i uksztatowania si mzgu potrzebuje czowiek. Aczkolwiek rne pola mzgu rozwijaj si w dziecistwie w rnym tempie, to pocztek dojrzewania oznacza okres najbardziej intensywnego oczyszczania i umacniania si pocze nerwowych. Niektre pola mzgu majce decydujce znaczenie dla ycia emocjonalnego nale do dojrzewajcych najwolniej. Podczas gdy pole sensoryczne ksztatuje si w peni we wczesnym dziecistwie, a ukad limbiczny przed okresem dojrzewania, to paty czoowe - orodek samokontroli emocjonalnej, rozumienia i umiejtnych reakcji - rozwija si nadal w latach dorastania, a gdzie do szesnastego - osiemnastego roku ycia.14 W modelowaniu tych pocze czynn rol odgrywaj powtarzajce si stale w okresie dziecistwa i dorastania, stopniowo wchodzce nam w zwyczaj sposoby kierowania emocjami. Sprawia to, e dziecistwo jest okresem decydujcym o ksztatowaniu si utrzymujcych si przez cae ycie skonnoci emocjonalnych; nabyte w dziecistwie zwyczaje zostaj utrwalone w podstawowych poczeniach synaptycznych sieci nerwowej i dlatego jest je pniej trudno zmieni. Biorc pod uwag rol przednich czci patw czoowych w kierowaniu emocjami, mona przyj, e ten bardzo dugi okres modelowania pocze synaptycznych w tej czci mzgu oznacza, i dziecice dowiadczenia, zbierane przez wiele lat, mog wytworzy trwae poczenia w obwodach regulacyjnych mzgu emocjonalnego. Jak si przekonalimy, do decydujcych dowiadcze nale przeycia zwizane z reagowaniem rodzicw na potrzeby
12 L.R. Baxter i in., Caudate Glucose Metabolism Rate Changes With Both Drug and Behavior Therapy for Obsessive-Compulsive Disorder Archives of General Psychiatry 49 (1992). 13 L.R. Baxter, Local Cerebral Glucose Metabolic Rates in Obsessive-Compulsive Disorder, Archives of General Psychiatry 44 (1987). 14 Bryan Kolb, Brain Development, Plasticity, and Behavior, American Psychologist 44 (1989).
202
Daniel Goleman
dziecka i z sytuacjami, w ktrych uczy si ono, przy ich wspudziale i pomocy, kontrolowa swj niepokj i przygnbienie oraz panowa nad impulsami, a take sytuacjami, w ktrych wiczy si w okazywaniu empatii. Na tej samej zasadzie trway lad moe wycisn na jego obwodach emocjonalnych zaniedbywanie albo maltretowanie, nieumiejtno waciwego dostrajania si do dziecka zajtych swoimi sprawami albo obojtnych rodzicw oraz surowa dyscyplina i brutalne traktowanie.15 Jedn z najwaniejszych lekcji emocjonalnych, ktre przyswajamy sobie w niemowlctwie i pogbiamy w pniejszych latach dziecistwa, jest sposb uspokajania si w chwilach zdenerwowania czy niepokoju. W pierwszych miesicach ycia paczce niemowl uspokaja matka, biorc je na rce i hutajc, dopki si nie uciszy. Zdaniem niektrych teoretykw to biologiczne dostrojenie si pomaga dziecku w uczeniu si, jak moe to zrobi samo.16 W przeomowym okresie midzy dziesitym a osiemnastym miesicem ycia kora przednich czci patw czoowych tworzy szybko poczenia z mzgiem limbicznym, dziki ktrym stanie si gwnym przecznikiem wczajcym albo wyczajcym nieprzyjemne uczucia. Wedug tej hipotezy niemowl, ktremu podczas niezliczonych chwil rozdranienia rodzice pomagaj nauczy si, jak si uspokaja, bdzie miao silniejsze poczenia w tym kontrolujcym zy nastrj, obwodem, dziki czemu bdzie pniej lepiej umiao opanowa si w takich chwilach. Z pewnoci, sztuk opanowywania si i uspokajania doskonalimy caymi latami, przy uyciu coraz to nowych rodkw, w miar jak dojrzewajcy mzg daje dziecku coraz bardziej wyrafinowane i subtelne narzdzia kontrolowania emocji. Pamitajmy, e paty czoowe, odgrywajce tak wan rol w regulowaniu dopywu impulsw wysyanych przez ukad limbiczny, ksztatuj si w peni w okresie dorastania.17 Orodkiem innego wanego obwodu nerwowego jest nerw bdny, ktrego jeden koniec reguluje prac serca i innych narzdw wewntrznych, a drugi przesya sygnay od ciaa migdaowatego do nadnerczy, skaniajc je do wydzielania amin katecholowych, ktre wyzwalaj reakcj walki lub ucieczki. Zesp badaczy z Uniwersytetu Waszyngtoskiego, ktry ocenia wpyw wychowania na ukad nerwowy dzieci, odkry, e emocjonalnie dojrzali rodzice oddziauj korzystnie na funkcjonowanie nerwu bdnego. John Gottman, psycholog, ktry kierowa pracami zespou, wyjania to tak: Rodzice agodz napicie nerwu bdnego [miar atwoci jego pobudzenia] u swych dzieci, udzielajc im lekcji ze sfery emocji: rozmawiajc z nimi o ich uczuciach i dajc wskazwki, jak naley je rozumie, nie krytykujc ich i nie przybierajc postawy sdziowskiej, rozwizujc problemy wynikajce z kopotw emocjonalnych, radzc im, co naley robi w rnych sytuacjach, na przykad czy zaatakowa, czy wycofa si w chwili smutku. Jeli rodzice robili to dobrze, to dzieci potrafiy lepiej tamowa aktywno nerwu bdnego pobudzajcego ciao migdaowate do mobilizowania organizmu do walki lub ucieczki za pomoc sterowanego przez nie napywu hormonw i w konsekwencji zachowyway si lepiej, czyli byy lepiej wychowane. To oczywiste, e o rozwoju kadej z umiejtnoci wchodzcych w skad inteligencji emocjonalnej decyduje wszystko, co dzieje si w okresie obejmujcym kilka lat dziecistwa. Okres ten jest przedziaem czasowym, w ktrym mona pomc dziecku wyksztaci dobre nawyki emocjonalne.
15 Richard Davidson, Asymmetric Brain Function, Affective Style and Psychopathology: The Role of Early Experience and Plasticity, Development and Psychopathology, vol. 6 (1994), s. 741-58. 16 Schore, Affect Regulation. 17 M.E. Phelps i in., PET: A Biochemical Image of the Brain at Work, s w: w: N.A. Lassen i in., Brain Work and Mental Activit uantitative Studies with Radioactive Tracers, Lopenhagen: Munksgaard, 1991.
203
Daniel Goleman
Jeli zmarnuje si t szans, to pniej bardzo trudno to naprawi. Owo modelowanie i oczyszczanie oraz wzmacnianie pocze nerwowych w dziecistwie moe by przyczyn tego, e przeyte w tym okresie przykre dowiadczenia i urazy emocjonalne maj tak trway i rozlegy wpyw, i ich skutki utrzymuj si jeszcze dugo po osigniciu dojrzaoci, nieraz przez cae ycie. Moe to rwnie wyjania, dlaczego trzeba niekiedy bardzo dugo stosowa psychoterapi, aby zmieni niektre z tych tak mocno utrwalonych schematw reagowania oraz dlaczego, nawet po zakoczeniu terapii, schematy te - jako utajone skonnoci - utrzymuj si pod warstw nowych postaw i wyuczonych na nowo reakcji. Mzg zachowuje z pewnoci plastyczno przez cae ycie, aczkolwiek nie jest ju ona nigdy tak wielka jak w dziecistwie. Wszystkie formy uczenia si pocigaj za sob zmiany w mzgu wyraajce si wzmocnieniem pocze synaptycznych. Zmiany w mzgach pacjentw leczonych z zaburze obsesyjno-kompulsywnych pokazuj, e przy odpowiednim i dugim wysiku zwyczaje emocjonalne, nawet na poziomie neuronalnym, mona zmienia przez cae ycie. To, co dzieje si z mzgiem we wstrzsie pourazowym (albo, jeli ju o tym mowa, podczas psychoterapii), jest odpowiednikiem dobrych czy zych skutkw, jakie wywieraj wszystkie intensywne przeycia emocjonalne. Wiele najbardziej znaczcych lekcji tego rodzaju udzielaj dziecku rodzice, wyrabiajc u dziecka bardzo rne zwyczaje emocjonalne. Zwyczaje te zale od tego, czy rodzice rozumiej, uznaj i zaspokajaj emocjonalne potrzeby dziecka, czy narzucajc mu pewn dyscyplin, kieruj si empati, czy te s tak zajci swoimi sprawami, e ignoruj zy nastrj dziecka albo w przypywie zego humoru dr si na nie i bij je. W tym sensie psychoterapia jest w znacznej czci naprawianiem lub nadrabianiem tego, co zostao wypaczone albo zaprzepaszczone we wczeniejszych okresach ycia. Dlaczego jednak nie zrobi przede wszystkim tego, co moemy, aby nie dopuci do powstania potrzeby poddania si terapii, zapewniajc dzieciom odpowiedni dla ksztatowania podstawowych umiejtnoci emocjonalnych opiek i suc im stosownymi radami i przykadami?
204
Daniel Goleman
Cz V
WYKSZTACENIE EMOCJONALNE
205
Daniel Goleman
Rozdzia XV Koszt analfabetyzmu emocjonalnego

WSZYSTKO ZACZO SI od drobnej sprzeczki, ale przerodzio si w prawdziw wojn. Ian Moor, ucze ostatniej klasy brooklyskiego Liceum im. Tomasza Jeffersona, oraz Tyrone Sinkler ucze przedostatniej klasy tego samego liceum, posprzeczali si z koleg, pitnastoletnim Khalilem Sumpterem. Potem zaczli go zaczepia i grozi pobiciem. W pewnym momencie nastpi wybuch. Khalil, bojc si, e Ian i Tyrone speni swoje pogrki, przynis pewnego dnia do szkoy pistolet kalibru 38 i o pitnacie stp od zatrudnionego przez szko stranika zastrzeli z bliskiej odlegoci obu chopcw. Ten mrocy krew w yach incydent potraktowa mona, mimo caej jego okropnoci, jako jeszcze jeden sygna wiadczcy o palcej potrzebie wprowadzenia do programw szkolnych lekcji z panowania nad emocjami, zaatwiania sporw w sposb pokojowy i po prostu normalnego wspycia. Pedagodzy, cho od dawna zaniepokojeni coraz gorszymi ocenami uczniw z matematyki i czytania, zdaj sobie spraw, e pojawi si zupenie nowy i bardziej niepokojcy rodzaj braku wiedzy i umiejtnoci - analfabetyzm emocjonalny.1 I chocia podejmuje si godne pochway wysiki w celu podniesienia poziomu wyksztacenia uczniw, to w oglnie obowizujcych programach i rozkadach zaj nie uwzgldnia si w najmniejszym stopniu potrzeby uzupenienia tego nowego, tak kopotliwego braku. Jak uj to jeden z brooklyskich nauczycieli, to, na co kadzie si obecnie w szkole nacisk, zdaje si wiadczy, e bardziej dbamy o to, eby dzieci umiay dobrze czyta i pisa, ni eby doyy do przyszego tygodnia. Oznaki tego niedoboru dostrzec mona w aktach przemocy takich jak zastrzelenie Iana i Tyronea, ktre staj si coraz bardziej powszechne w szkoach amerykaskich. A nie s to bynajmniej odosobnione przypadki; na coraz wiksze zaburzenia okresu dojrzewania i kopoty dziecistwa w Stanach Zjednoczonych - ktre zawsze zapocztkowuj oglnowiatowe tendencje - wskazuj takie oto dane statystyczne.2 W 1990 roku nastpi w Stanach Zjednoczonych najwikszy od dwudziestu lat procentowy wzrost aresztowa modocianych za najgroniejsze przestpstwa; liczba nastolatkw aresztowanych za gwat podwoia si, za morderstwo - wzrosa czterokrotnie, gwnie wskutek zwikszenia si przypadkw uycia broni palnej.3 W tym samym okresie potroia si liczba samobjstw wrd modocianych, jak rwnie liczba dzieci w wieku poniej czternastu lat, ktre pady ofiarami zabjstw.4
1 Pisaem o takich programach w The New York Times z 3 marca 1992 roku. 2 Dane statystyczne dotyczce przestpczoci nieletnich zaczerpnem z Uniform Crime Reports, Crime in the U.S., 1991, publikacji Departamentu Sprawiedliwoci. 3 W 1990 roku wskanik zatrzyma modocianych podejrzanych o popenienie przestpstw z zastosowaniem przemocy skoczy do 430 na 100 000, co oznacza 27-procentowy wzrost w porwnaniu z rokiem 1980. Wskanik zatrzyma modocianych sprawcw brutalnych gwatw wzrs w okresie od roku 1965 do 1990 ponad czterokrotnie, z 2,8 na 100 000 do 12,1; w 1990 roku trzy na cztery zabjstwa popenione przez nieletnich dokonane zostay przy uyciu broni palnej, co oznacza 79-procentowy wzrost podczas dekady. W porwnaniu z rokiem 1980 liczba rozbojw, ktrych sprawcami byli modociani, skoczya w 1990 roku o 64 procent. Zob. na przykad: Ruby Takanashi, The Opportunities of Adolescence, American Psychologist (February 1993). 4 W roku 1950 wskanik samobjstw w grupie wiekowej od 15 do 24 lat wynosi 4,5 na 100 000 osb. W roku 1984 by ju trzykrotnie wyszy i wynosi 13,3. W latach midzy rokiem 1968 i 1985 prawie potroi si wskanik samobjstw wrd dzieci w wieku od 10 do 14 lat. Dane dot czce samobjstw, zabjstw i nastolatek zachodzcych w ci pochodz z: Health, 1991, wydawnictwa Amerykaskiego Departamentu Zdrowia oraz publikacji Sieci Bezpieczestwa Dzieci [Childrens Safety Network], A Data Book of Child and Adolescent Injury, Washington, DC: National Center for Education in Maternal and Child Health, 1991.
206
Daniel Goleman
Coraz wicej i coraz to modszych dziewczt zachodzi w ci. Dane z 1993 roku wiadcz o tym, e przez pi kolejnych lat stale wzrasta procent rodzcych dziewczt w wieku od dziesiciu do czternastu lat - niektrzy nazywaj je dziemi majcymi dzieci - jak rwnie procent nastolatek zachodzcych w ci oraz nacisk bdcych w ich wieku chopcw na nawizywanie kontaktw seksualnych. W stosunku do sytuacji sprzed trzydziestu lat potroia si liczba przypadkw chorb wenerycznych wrd modziey.5 Dane te s niepokojce, a jeli ograniczymy je do Afroamerykanw, zwaszcza mieszkajcych w centrach duych miast, budz wrcz przeraenie - wszystkie wskaniki s duo wysze, niekiedy dwu-, niekiedy trzykrotnie, albo jeszcze wicej. Na przykad zaywanie heroiny i kokainy wrd biaej modziey wzroso w dwu dekadach przed rokiem 1990 o 300 procent, ale wrd czarnej modziey skoczyo a o 13 razy ni wynosio dwadziecia lat wczeniej.6 Najczciej spotykan przyczyn opuszczania zaj szkolnych s choroby psychiczne. Objawy ostrej lub agodnej depresji wystpuj u niemal jednej trzeciej nastolatkw; wrd dziewczt liczba przypadkw depresji podwaja si w okresie pokwitania. Czstotliwo zaburze aknienia u kilkunastoletnich dziewczt wzrosa zastraszajco.7 Na koniec, jeli nic si w tej dziedzinie nie zmieni, to szanse dzisiejszych dzieci na znalezienie ma czy ony i szczliwe, trwae i dugie poycie maeskie bd znikome. Jak przekonalimy si z lektury rozdziau IX, podczas gdy w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych wskanik rozwodw wynosi 50 procent, to na pocztku lat dziewidziesitych wzrs do tego stopnia, e statystycznie biorc, mona przewidywa, i dwa na trzy nowo zawierane maestwa skocz si rozwodem. Zapa emocjonalna Te alarmujce dane statystyczne s niczym kanarek w chodniku grniczym, ktrego mier wwczas, gdy nie byo jeszcze automatycznych urzdze pomiarowych, ostrzegaa, e drastycznie zmniejszya si ilo tlenu. Oprcz takich zmuszajcych do otrzewienia liczb, opakane pooenie, w jakim znalazy si obecnie dzieci, ukazuj rwnie mniej na pierwszy rzut oka widoczne codzienne problemy, ktre nie przerodziy si jeszcze w zupeny kryzys. Wymownych danych, bdcych bezporednim wskanikiem stale obniajcego si poziomu umiejtnoci emocjonalnych, dostarczaj badania reprezentatywnej prbki dzieci w wieku od siedmiu do szesnastu lat z caego obszaru Stanw Zjednoczonych, porwnujce ich kondycj
5 W cigu trzydziestu lat, od roku 1960, wskanik zachorowa na rzeczk wzrs z 10 do 14 w grupie dzieci w wieku od 10 do 14 lat i trzykrotnie w grupie wiekowej od 15 do 19 lat. W 1990 roku 20 procent chorych na AIDS miao po dwadziecia par lat, a wielu z nich zarazio si, majc lat kilkanacie. Nacisk na wczesne rozpoczynanie ycia seksualnego staje si coraz silniejszy. Przeprowadzona w 1990 roku ankieta wykazaa, e ponad jedna trzecia modych kobiet zdecydowaa si na pierwszy stosunek seksualny pod presj otoczenia, natomiast w pokoleniu poprzednim na przyczyn t wskazao tylko 13 procent kobiet. Zob.: Ruby Takanashi, The Opportunities of Adolescence oraz Childrens Safety Network, A Data Book of Child and Adolescent Injury. 6 Liczba osb zaywajcych heroin i kokain zwikszya si z 18 na 100 000 w roku 1970 do 68 w roku 1990, co oznacza niemal trzykrotny wzrost. Jednak w tym samym dwudziestoleciu wskanik ten wzrs wrd czarnych z 53 na 100 000 w roku 1970 do poraajcych 766 w roku 1990, co oznacza 13-krotny wzrost. Dane na temat zaywania narkotykw pochodz z: Crime in the U.S., 1991, U.S. Department of Justice. 7 Wedug bada przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych, na Nowej Zelandii, w Kanadzie i Puerto Rico a jedno na picioro dzieci ma jakie trudnoci natury psychologicznej. Najczciej spotykanym problemem u dzieci do jedenastego roku ycia jest niepokj, ktry u 10 procent z nich przybiera form tak silnych fobii, e uniemoliwiaj im one normalne funkcjonowanie. U 5 procent stwierdza si niepokj oglny i stae martwienie si, natomiast 4 procent zdradza wyrane obawy przed odseparowaniem od rodzicw. Liczba pijatyk wzrosa w przedziale wiekowym do 20 lat o 20 procent. Wiele z tych danych dotyczcych zaburze emocjonalnych u dzieci przytoczyem w artykule opu kowanym na amach The New York Times 10 stycznia 1989 roku.
207
Daniel Goleman
emocjonaln z kondycj dzieci z poowy lat siedemdziesitych i koca lat osiemdziesitych.8 Opieraj si one na ocenach rodzicw i nauczycieli i wykazuj stae pogarszanie si ich stanu. Ani jeden problem nie ustabilizowa si na nie zmienionym poziomie; wszystkie wskaniki piy si stopniowo i nieubaganie w zym kierunku. Przecitnie biorc, dzieci wykazyway rosnc skonno do: Zamykania si u sobie albo te nieprzystosowanie do ycia spoecznego: wolay przebywa same, byy maomwne, ponure albo nadsane, brakowao im energii, czuy si nieszczliwe i byy nadmiernie uzalenione od innych osb. Niepokoju i depresji: czuy si samotne i niekochane, gnbiy je przerne lki i obawy, odczuway potrzeb perfekcyjnoci, byy nerwowe, smutne albo przygnbione. Problemw z uwag i myleniem: nie potrafiy skupi uwagi ani siedzie spokojnie, niy na jawie, postpoway bezmylnie, byy zbyt nerwowe, aby si skoncentrowa, wypaday marnie w szkole, nie potrafiy pozby si pewnych myli. Chuligastwa i agresywnoci: zadaway si z dziemi, ktre weszy w konflikt z prawem, kamay i oszukiway, kciy si, odnosiy si le do innych, staray si znale w centrum uwagi, byy uparte i nieposuszne w domu i w szkole, miay napady zego humoru, za duo mwiy, draniy si z innymi, byy wybuchowe, niszczyy rzeczy bdce wasnoci innych.
Aczkolwiek kady z tych problemw z osobna nie jest wielkim powodem do zmartwienia, to wzite razem s niczym wskazwka barometru przesuwajc si na pogod sztormow i ostrzegaj przed nowym rodzajem trucizny przenikajcym coraz szybciej do tkanki spoecznej i zatruwajcej dowiadczenia dziecistwa. wiadcz one zarazem o wielkim deficycie umiejtnoci emocjonalnych. Ta zapa emocjonalna zdaje si by cen, ktr pac dzieci na caym wiecie za wzrastanie we wspczesnych spoeczestwach. Chocia Amerykanie czsto uskaraj si, e trapice ich problemy s wyjtkowo due w porwnaniu z innymi kulturami, to badania prowadzone na caym wiecie pokazuj, e w innych krajach sytuacja wyglda tak samo le, a nawet w niektrych jeszcze gorzej ni w Stanach Zjednoczonych W latach osiemdziesitych nauczyciele i rodzice w Holandii, Chinach i Niemczech ocenili, e dzieci w tych pastwach przysparzaj im tyle samo problemw, co dzieci amerykaskie swoim nauczycielom i rodzicom w 1976 roku. A w niektrych krajach, takich jak Australia, Francja i Tajlandia, stwierdzono, e dzieci s w jeszcze gorszym stanie ni obecnie dzieci w Ameryce. Jednak potne siy nakrcajce opadajc w d spiral zaniku umiejtnoci emocjonalnych zdaj si w Stanach Zjednoczonych oddziaywa - w porwnaniu z innymi rozwinitymi krajami - z coraz wiksz szybkoci.9 adne dziecko, biedne czy bogate, nie moe uwolni si od tego ryzyka; s to problemy uniwersalne, wystpujce we wszystkich grupach etnicznych, rasowych i we wszystkich klasach i kategoriach spoecznych, bez wzgldu na dzielce je rnice dochodu. I cho dzieci yjce w ubstwie osigaj najgorsze wyniki w pomiarach umiejtnoci emocjonalnych, to tempo pogarszania si tych wskanikw na przestrzeni kilku dziesitkw lat nie byo bynajmniej w ich wypadku wiksze ni w grupie dzieci z rodzin nalecych do klasy redniej i dzieci z rodzin zamonych: we wszystkich trzech grupach odnotowuje si ten sam, stay spadek zdolnoci
8 Thomas Achenbach, Catherine Howell, Are Americas Childrens Problems Getting Worse? A 13-Year Comparison, Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (November 1989). 9 Porwnanie to przeprowadzi Urie Bronfenbrenner, w: Michael Lamb, Kathleen Sternberg, Child Care in Context: Cross-Cultural Perspectives, Englewood, NJ: Lawrence Erlbaum, 1992.
208
Daniel Goleman
emocjonalnych. Nastpi rwnoczenie trzykrotny wzrost liczby dzieci korzystajcych z pomocy psychologw (co jest dobrym znakiem, wiadczcym o tym, e pomoc taka staje si coraz bardziej dostpna) oraz podwoia si niemal liczba dzieci z tak powanymi problemami emocjonalnymi, e powinny otrzyma tak pomoc, ale jej nie uzyskay (co jest z kolei zym znakiem), liczba ta wzrosa z okoo 9 procent w 1976 roku do 18 procent w roku 1989. Urie Bronnfenbrenner, wybitny specjalista z zakresu psychologii rozwojowej z Uniwersytetu Cornella, ktry przeprowadzi porwnanie samopoczucia dzieci w rnych krajach, mwi: Wobec braku dobrych systemw pomocy i wsparcia, zewntrzne stresy stay si tak wielkie, e rozpadaj si nawet silne rodziny. Popiech, niestabilno i dezorganizacja codziennego ycia rodzinnego staj si coraz powszechniejszym zjawiskiem we wszystkich krgach naszego spoeczestwa, nie wyczajc warstw dobrze wyksztaconych i bardzo zamonych. Stwarza to powane zagroenie dla nastpnego pokolenia, szczeglnie dla mczyzn, ktrzy w okresie dorastania s wyjtkowo nieodporni na dziaanie takich niszczycielskich si jak rozwd, ubstwo i bezrobocie, siejce spustoszenie w ich psychice. Pooenie amerykaskich dzieci i rodzin nigdy jeszcze nie byo tak rozpaczliwe [...] Pozbawiamy miliony dzieci zdolnoci i oparcia moralnego.10 Jest to zjawisko wystpujce nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale take na caym wiecie, towarzyszce globalnemu pdowi do obniania kosztw pracy poprzez stwarzanie warunkw ekonomicznych, ktre wywieraj wielk presj na rodzin. yjemy w czasach finansowego oblenia rodzin, zmuszajcego oboje rodzicw do wielogodzinnej pracy, co odbywa si kosztem ich dzieci, pozostawionych samym sobie i spdzajcych czas wedle wasnych, nie zawsze mdrych pomysw albo przesiadujcych cae dnie przed telewizorem. S to jednoczenie czasy, kiedy coraz wicej dzieci dorasta w biedzie, kiedy samotna matka z dzieckiem staje si coraz bardziej normalnym elementem ycia spoecznego, kiedy coraz wicej rodzicw zostawia dzieci w tak marnie prowadzonych obkach i przedszkolach, e zamiast dumnej nazwy orodkw opieki dziennej powinny raczej nosi nazw orodkw zaniedbania. Wszystko to oznacza, e nawet peni jak najlepszych chci rodzice maj coraz mniej okazji do oywczych kontaktw z dzieckiem, wyksztacajcych u niego umiejtnoci emocjonalne. Jeli rodziny nie funkcjonuj ju tak skutecznie, aby zapewni dzieciom stabilne podstawy ycia, to co naley robi? Dokadniejsze przyjrzenie si mechanizmom powstawania konkretnych problemw pokazuje, w jaki sposb pewne braki umiejtnoci emocjonalnych i spoecznych wpywaj na ich pojawianie si oraz jak waciwie przemylane rodki naprawcze i zaradcze mog utrzyma dzieci na waciwej drodze. Tumienie agresji W mojej szkole podstawowej najwikszym obuzem by Jimmy. Kiedy chodziem do pierwszej klasy, on by w czwartej. Mona si byo po nim spodziewa wszystkiego - krad kolegom pienidze, ktre rodzice dali im na obiad, zabiera rowery, eby sobie pojedzi, w trakcie rozmowy potrafi ni z tego ni z owego waln pici. Jimmy by klasycznym okazem osika wszczynajcego bjki z byle powodu albo i bez powodu. Wszyscy balimy si go i trzymalimy si w odpowiedniej odlegoci od niego. Kady czu przed nim strach i kady go nienawidzi; nikt nie chcia si z nim bawi. Kiedy pojawia si na boisku, wszdzie gdzie si skierowa, robio si z miejsca pusto, zupenie jak gdyby kroczy przed nim niewidzialny ochroniarz i usuwa wszystkie dzieci z drogi.
10 Z referatu Uriego Bronfenbrennera wygoszonego na sympozjum na Uniwersytecie Cornella 24 wrzenia 1993 roku.
209
Daniel Goleman
Dzieci takie jak Jimmy cierpi na swoiste zaburzenia. Jest to zupenie oczywiste. By moe mniej oczywiste jest to, e taka niezwyka agresywno u dziecka jest oznak przyszych zaburze emocjonalnych i innego rodzaju kopotw. Przed ukoczeniem szesnastu lat Jimmy wyldowa w wizieniu za napad. Obraz doywotniego dziedzictwa dziecicej agresywnoci u dzieci takich jak Jimmy wyania si z wielu bada.11 Jak si przekonalimy, nieodcznym elementem ycia rodzinnego takich agresywnych dzieci s rodzice, ktrzy na przemian zaniedbuj dziecko i surowo karz za byle co, kiedy s akurat w zym humorze. atwo chyba zrozumie, e taki system wychowania sprawia, i dziecko staje si wojownicze albo zaczyna cierpie na lekk paranoj. Nie wszystkie reagujce zoci i agresj dzieci s siejcymi postrach obuzami; niektre z nich s zamknitymi w sobie odludkami reagujcymi niezwykle gwatownie na drwiny i zaczepki albo na to, co poczytuj za kpin, szyderstwo lub wyrzdzon im niesprawiedliwo. czy ich jednak z chuliganami jedno - swoista wada percepcji: i pierwsi, i drudzy doszukuj si obrazy tam, gdzie jej nie byo, wyobraajc sobie, e rwienicy odnosz si do nich bardziej wrogo, ni dzieje si to w rzeczywistoci. Skutkiem tego postrzegaj oni zachowania neutralne jako zagroenia przypadkowe zderzenie czy uderzenie traktowane jest jako atak - i bronic si przed nimi, rzucaj si do bjki. Sprawia oczywicie, e inne dzieci unikaj ich, pogbiajc jeszcze mczc izolacj. Takie skore do zoci, wyizolowane dzieci s bardzo czue na wyrzdzane im krzywdy i niesprawiedliwe traktowani Postrzegaj siebie na og jako ofiary i mog przedstawi dug list sytuacji, kiedy to na przykad nauczyciel obwinia je za co, czego nie zrobiy. Inn charakterystyczn cech takich dzieci jest to, e kiedy ogarnie je gniew, przychodzi im na myl tylko jeden sposb reakcji - atak. Wpyw tych uprzedze postrzeeniowych na interpretacj zdarze wida doskonale w eksperymencie, w ktrym dobierano takich obuzw w pary z bardziej pokojowo nastawionymi dziemi i pokazywano im scenki zarejestrowane kamer wideo. W jednej ze scen pewien chopiec upuszcza ksiki, kiedy wpada na niego inny, a stojce obok dzieci wybuchaj miechem; chopiec, ktremu wypady ksiki, wpada w zo i prbuje uderzy jedno ze miejcych si dzieci. Kiedy chopcy, ktrzy ogldali t scen, rozmawiali potem o niej, to obuz zawsze uwaa, e chopiec, ktry rzuca si na miejcego si obserwatora, by usprawiedliwiony. Jeszcze bardziej wymowne jest to, e kiedy widzowie mieli oceni stopie agresywnoci bohaterw scenki, to obuzy nieodmiennie twierdzili, e chopiec, ktry wpad na drugiego, by bardziej wojowniczo usposobiony, natomiast zo tego, ktry upuci ksiki, bya usprawiedliwiona jako reakcja na zaczepk.12 To pochopne osdzanie potwierdza gbokie skrzywienie postrzeeniowe u osb, ktre s niezwykle agresywne: dziaaj one na podstawie zaoenia o wrogoci lub zagroeniu, powicajc zbyt mao uwagi temu, co si rzeczywicie dzieje. Kiedy tylko zao, e kto im zagraa, natychmiast rzucaj si do ataku. Jeli na przykad agresywny chopiec gra w warcaby z innym, ktry przesunie pionek poza kolejnoci, to zinterpretuje on ten ruch jako oszukiwanie, nie prbujc nawet sprawdzi, czy partner nie zrobi tego przez pomyk. Zakada od razu nie niewinno, lecz z wol drugiej strony, a jego automatyczn reakcj jest wrogo. Z odruchowym postrzeeniem tego zachowania jako aktu wrogoci poczona jest rwnie
11 Zob. na przykad: Alexander Thomas i in., Longitudinal Study of Negative Emotional States and Adjustments from Early Childhood Through Adolescence, Child Development, t. 59 (September 1988). 12 John Lochman, Social-Cognitive Processes of Severely Violent, Moderately Aggressive, and Nonaggressive Boys, Journal of Clinical and Consulting Psychology, 1994.
210
Daniel Goleman
automatyczna agresja; zamiast, powiedzmy, wskaza partnerowi, e popeni bd, z miejsca zaczyna go oskara o prby szachrowania, krzyczy, a nawet rzuca si do bicia. A im czciej robi to takie dzieci, tym bardziej automatyczn ich reakcj staje si agresja i tym bardzie kurczy si i sabnie zasb reakcji alternatywnych - grzecznego zwracania uwagi, artowania i tak dalej. Dzieci takie s emocjonalnie uwraliwione na zranienie w tym sensie, e maj niski prg odpornoci na niepokj i rozdranienie, w wyniku czego irytuje je wicej rzeczy i zdarza im si to czciej ni innym, a kiedy ju wpadn w rozdranienie, ich myli zaczynaj si mci, tak e zachowania yczliwe postrzegaj jako wrogie i zachowuj si zgodnie z wyuczonym zwyczajem, rzucajc si do ataku.13 Ta tendencja do doszukiwania si w zachowaniach innych osb wrogoci jest ju dobrze ugruntowana w pierwszych klasach szkoy. Chocia w przedszkolu i pierwszej klasie szkoy podstawowej wikszo dzieci, szczeglnie chopcw, jest swarliwa i skonna do bjek, to przed kocem pierwszego roku nauki zaczyna powoli traci pierwotn zadziorno, natomiast dzieci bardziej agresywne nie potrafi si nauczy ani odrobiny samokontroli. Kiedy inne dzieci coraz czciej staraj si rozwizywa sprzeczki i nieporozumienia na boisku za pomoc negocjacji i kompromisw, to obuzy coraz bardziej polegaj na argumentach siowych i pogrkach. Pac za to wysok cen spoeczn, poniewa po pierwszych dwch-trzech godzinach kontaktu z obuzem na placu zabaw czy boisku inne dzieci zaczynaj go unika i mwi, e go nie lubi.14 Badania dzieci rozpoczte w chwili kiedy chodziy do przedszkola i kontynuowane do osignicia przez nie kilkunastu lat, wykazay, e blisko poowa pierwszoklasistw - ktrzy atwo wybuchaj zoci, nie potrafi wspy z rwienikami, nie suchaj rodzicw i nie wykonuj polece nauczycieli - wejdzie w wieku kilkunastu lat w konflikt z prawem.15 Oczywicie nie wszystkie z takich agresywnych dzieci znajduj si na drodze prowadzcej do przestpstwa, ale spord wszystkich dzieci one wanie naraone s najbardziej na znalezienie si w grupie brutalnych kryminalistw. To dryfowanie ku przestpstwu ujawnia si zadziwiajco wczenie. W jednym z przedszkoli montrealskich oceniono stopie wrogoci przejawianej przez picioletnie dzieci w stosunku do rwienikw oraz ich skonno do zwad i ktni. Pi do omiu lat pniej te, ktre uzyskay najwysze (a wic najgorsze) oceny w tych badaniach, miay na swym koncie o wiele wicej wykrocze i przestpstw ni caa reszta. Trzykrotnie czciej przyznaway si do pobicia kogo, kto nic im nie zrobi, do kradziey w sklepach, do uywania broni podczas bjek, do wamywania si do samochodw i kradziey ich wyposaenia oraz do upijania si - i to przed ukoczeniem czternastu lat.16 Na drog prowadzc do aktw przemocy i przestpstw wkraczaj z reguy dzieci, ktre s agresywne i nad ktrymi trudno zapanowa w pierwszej i drugiej klasie.17 Na og te ich saba
13 Kenneth A. Dodge, Emotion and Social Information Processing, w: J. Garber, K. Dodge, The Development of Emotion Regulation and Disregulation, New York: Cambridge University Press, 1991. 14 D. Coe, J.B. Kupersmidt, A Behavioral Analysis of Emerging Social Status in Boys Groups, Child Development 54 (1983). 15 Zob. na przykad: Dan Offord i in., Outcome, Prognosis, and Risk in a Longitudinal Follow-up Study, Journal of the American Academy of Child and Adollescent Psychiatry 31 (1992). 16 Richard Tremblay i in., Predicting Early Onset of Male Antisocial Behavior from Preschool Behavior, Archives of General Psychiatry (September 1994). 17 W wytwarzaniu skonnoci do agresji odgrywa, oczywicie, kluczow rol to, co dzieje si w rodzinie dziecka, zanim pjdzie ono do szkoy. Pewne badania wykazay na przykad, e prawdopodobiestwo, i dzieci, ktre zostay porzucone przez matki przed ukoczeniem pierwszego roku ycia oraz te, ktrych pord przebiega z komplikacjami, popeni przed osigniciem 18 lat przestpstwo z uyciem przemocy, byo czterokrotnie wiksze ni w odniesieniu do innych dzieci. Adriane Raines i in., Birth Complications Combined with Early Maternal Rejection at Age One Predispose Violent Crime at Age 18 Years, Archives of General Psychiatry (December 1994).
211
Daniel Goleman
kontrola nad impulsami przyczynia si do tego, e s kiepskimi uczniami, postrzeganymi przez innych i przez samych siebie jako tpi. Ocen t potwierdza fakt, e odsyane s do klas albo szk specjalnych (i chocia mog by bardzo nadpobudliwe albo cierpie na zaburzenia procesu uczenia si, to w adnej mierze nie dotyczy to kadego z nich). Nauczyciele spisuj na straty dzieci, ktre w momencie pjcia do szkoy przyswoiy ju sobie w domu siowy model rozwizywania wszelkich problemw, poniewa utrzymanie ich w dyscyplinie pochania zbyt wiele czasu. Naturalne dla tych dzieci lekcewaenie zasad regulaminu szkolnego oznacza, e trac czas, ktry mogyby powici na uczenie si; zazwyczaj zanim dojd do trzeciej klasy, staje si oczywiste, e speni si to, co byo im pisane, czyli e nie skocz szkoy albo ukocz j z wielkimi kopotami. Chocia chopcy znajdujcy si na drodze prowadzcej do przestpstwa maj z reguy niszy iloraz inteligencji ni ich rwienicy, to bardziej istotn, bezporedni przyczyn wejcia na t drog jest ich impulsywno: impulsywno wykazywana przez dziesiciolatkw pozwala z prawie trzykrotnie wiksz pewnoci ni iloraz inteligencji przewidzie, e wejd w przyszoci w konflikt z prawem.18 W czwartej albo pitej klasie dzieci te - postrzegane ju jako obuzy albo po prostu trudne dzieci - odrzucane s przez rwienikw i jest im trudno zawiera przyjanie, zazwyczaj w ogle nic z tego nie wychodzi. W tym te czasie ju opnione w nauce. Poniewa nie maj przyjaci i czuj osamotnione, grawituj ku innym odtrconym przez rodowisko dzieciom. Midzy klas czwart a dziewit wi si cile ze sw grup wyrzuconych poza nawias spoeczestwa i zaczynaj wie ycie w pogardzie dla prawa: piciokrotnie czciej wagaruj, pij i zaywaj narkotyki, a szczytowe nasilenie tych zjawisk wystpuje w klasach sidmej i smej. Mniej wicej w poowie edukacji szkolnej docza do nich inny typ dzieci, tak zwanych obuzw o opnionym starcie, ktrych pociga ich buntowniczy styl. Dzieci o opnionym starcie s czsto zupenie pozbawionymi kontroli rodzicw nastolatkami, ktre zaczy si wczy po ulicach ju w szkole podstawowej. W szkole redniej czonkowie takiej grupy z marginesu na og przerywaj nauk, staczajc si coraz bardziej i popeniajc coraz wicej drobnych przestpstw, takich jak kradziee sklepowe, wamania i rozprowadzanie narkotykw. (Istnieje zasadnicza rnica midzy chopcami a dziewcztami wkraczajcymi na t drog. Badania wykazay, e 40 procent dziewczt, ktre w czwartej klasie byy zymi uczennicami, miay kopoty z nauk i nauczycielami, amay regulamin, ale byy lubiane przez rwienikw, rodzio dziecko przed ukoczeniem szkoy redniej.19 Wskanik liczby ciarnych w tej grupie by trzykrotnie wyszy ni w grupie pozostaych dziewczt z ich szk. A zatem aspoeczne nastolatki nie wchodz w konflikt z prawem, ale zachodz w ci.) Do aktw przemocy i przestpstw nie prowadzi oczywicie jedna tylko droga. Jest wiele innych czynnikw stwarzajcych niebezpieczestwo wejcia dziecka w konflikt z prawem. I tak ryzyko to jest znaczne, jeli mieszka ono w dzielnicy o wysokiej przestpczoci, gdzie naraone jest stale na
18 Aczkolwiek okazao si, e niski iloraz inteligencji werbalnej pozwala przewidzie, e dziecko wkroczy na drog przestpcz (w jednym z bada stwierdzono tu omioprocentow rnic midzy dziemi popeniajcymi przestpstwa i nie popeniajcymi ich), to istniej dowody, e bardziej bezporedni i silniejsz przyczyn zarwno tego niskiego ilorazu, jak i skonnoci do wchodzenia w konflikt z prawem jest impulsywno. Jeli chodzi o niskie wyniki w testach inteligencji, to impulsywne dzieci nie przywizuj naleytej uwagi do uczenia si zdolnoci jzykowych i umiejtnoci przekonywania, ktre s podstaw mierzenia inteligencji werbalnej. W prowadzonych w Pittsburghu Badaniach Modziey, dobrze zaprogramowanym, dugookresowym projekcie, w ramach ktrego mierzono zarwno iloraz inteligencji, jak i impulsywno u dzieci w wieku od dziesiciu do dwunastu lat, okazao si, e impulsywno bya prawie trzykrotnie silniejszym prognostykiem ni iloraz inteligencji w przewidywaniu skonnoci do przestpstw. Zob. omwienie w: Jack Block, On the Relation Between IQ, Impulsivity, and Delinquency, Journal of Abnormal Psychology 104 (1995). 19 Marion Underwood, Melinda Albert, Fourth-Grade Peer Status as a Predictor of Adolescent Pregnancy, referat przedstawiony na spotkaniu Towarzystwa Bada nad Rozwojem Dziecka [Society for Research on Child Development] w Kansas City, w stanie Missouri, w kwietniu 1989 roku.
212
Daniel Goleman
pokus popeniania czynw niezgodnych z prawem, jeli pochodzi z rodziny yjcej w wielkim stresie albo w biedzie. Jednak aden z tych czynnikw nie sprawia, e czeka go nieuchronnie los przestpcy. Przy nie zmienionych pozostaych warunkach siy dochodzce do gosu w psychice agresywnego dziecka znacznie zwikszaj prawdopodobiestwo, e skoczy ono jako brutalny przestpca. Jak uj to Gerald Patterson, psycholog, ktry dokadnie ledzi losy setek chopcw a do osignicia przez nich dojrzaoci, aspoeczne zachowania piciolatka mog by prototypami zachowa aspoecznych czowieka dorosego.20 Szkoa dla obuzw To specyficzne nastawienie czy te skrzywienie percepcyjne, ktre kadzie si takim cieniem na ycie agresywnych dzieci, prawie zawsze wpdza je w kocu w powane kopoty. Badania modocianych przestpcw skazanych za brutalne czyny i agresywnych uczniw szk rednich wykazay, e jedni i drudzy maj takie samo nastawienie: kiedy napotykaj trudnoci w kontakcie z kim, to natychmiast zaczynaj postrzega t osob jako antagonist, wycigajc pochopnie wniosek, e jest do nich wrogo nastawiona i nie szukajc adnych dodatkowych informacji, ktre potwierdzaaby ten wniosek, ani nie prbujc myle o pokojowym zaatwieniu sporu i omwieniu rnic. Jednoczenie nawet nie przemknie im przez gow myl o negatywnych nastpstwach siowego rozwizania, ktrym na og jest bjka. Swoje agresywne nastawienie usprawiedliwiaj takimi przekonaniami jak: Jeli uderzysz kogo, bo kipisz ze zoci, to wszystko jest w porzdku, Jeli uchylisz si od walki, to wszyscy pomyl, e jeste tchrzem oraz Ludzie, ktrzy porzdnie oberw, wcale nie cierpi tak bardzo.21 W por udzielona pomoc moe doprowadzi do zmiany tej postawy i zawrci dziecko z drogi prowadzcej do przestpstwa. Kilka eksperymentalnych programw pomocy dla agresywnych dzieci, uczcych ich opanowania aspoecznych postaw, zanim przysporz im powanych kopotw, zakoczyo si do duym sukcesem. Jednym z takich programw, przygotowanych przez Uniwersytet Dukea, objto atwo wpadajcych w zo i wywoujcych awantury uczniw szk podstawowych. Program skada si z trwajcych od szeciu do dwunastu tygodni, odbywajcych si dwa razy tygodniowo, czterdziestominutowych sesji. Chopcw uczono na przykad dostrzega, e zachowania interpretowane przez nich jako wrogie i wymierzone przeciw ni s w rzeczywistoci obojtne, a nawet niekiedy przyjazne. Uczyli si te przyjmowa punkt widzenia innych dzieci, aby mc poj, jak byli przez nie postrzegani i co inne dzieci mogy myle i czu w sytuacjach, ktre ich napeniy tak zoci. Aranujc z ich udziaem sceny, ktre mogy prowadzi do utraty kontroli nad sob (takie jak dranienie przez inne dzieci), uczono ich te bezporednio panowania nad zoci. Jedn z wpajanych, kluczowych dla zdobycia takiej kontroli umiejtnoci byo ledzenie swoich uczu - uwiadamianie sobie reakcji fizjologicznych, takich jak uderzenie krwi do gowy czy napicie mini w chwilach, gdy ogarniaa ich zo, oraz traktowanie takich uczu jako sygnau oznaczajcego, e trzeba si powstrzyma przed odruchowym dziaaniem i zamiast zaatakowa, zastanowi si, co robi. John Lochman, psycholog z Uniwersytetu Dukea, ktry jest jednym z twrcw tego programu, powiedzia mi: Omawiaj sytuacje, w ktrych ostatnio si znaleli, na przykad tak: wpada na niego na korytarzu jaki chopiec, a on myli, e tamten zrobi to celowo. Rozmawiaj o tym, jak mogliby si wtedy zachowa. Jeden chopiec stwierdzi, e po prostu popatrzyby na tego, ktry wpad na niego, powiedzia mu, eby wicej tego nie robi, i spokojnie odszed. Dziki temu udao
20 Gerald R. Patterson, Orderly Change in A Stable World: The Antisocial Trait as Chimera, Journal of Clinical and Consulting Psychology 62 (1993). 21 Ronald Slaby, Nancy Guerra, Cognitive Mediators of Aggression in Adolescent Offenders, Developmental Psychology 24 (1988).
213
Daniel Goleman
mu si zapanowa nad sob i nad sytuacj, a jednoczenie zachowa godno bez wszczynania bjki. To skutkuje; wielu agresywnych chopcw martwi si tym, e tak atwo wpadaj w zo, wic chtnie uczy si sposobw panowania nad sob. Oczywicie taka wywaona reakcja jak oddalenie si albo wolne policzenie do dziesiciu, umoliwiajce przeczekanie impulsu zmuszajcego do wymierzenia ciosu, nie pojawia si w chwili pobudzenia automatycznie, dlatego chopcy wicz je, odgrywajc rne scenki, na przykad takie, jak wsiadanie do autobusu przy akompaniamencie drwin znajdujcych si w nim innych chopcw. W ten sposb mog przetrenowa akcje, ktre stwarzajc alternatyw dla bjek, wyzwisk albo sromotnej ucieczki - pozwalaj im zachowa poczucie wasnej godnoci. Trzy lata po zakoczeniu tego treningu Lochman porwna tych chopcw z innymi, ktrzy byli rwnie agresywni, ale nie skorzystali z dobrodziejstwa sesji uczcych panowania nad zoci. Stwierdzi, e w okresie dojrzewania chopcy, ktrzy wzili udzia w programie, zachowywali si w szkole spokojniej, ywili w stosunku do samych siebie wicej dodatnich uczu oraz byli mniej skonni do picia alkoholu i zaywania narkotykw. A im duej uczestniczyli w programie, tym mniej byli agresywni. Zapobieganie depresji
Szesnastoletnia Dana zawsze wydawaa si atwo nawizywa kontakty z innymi. Jednak ktrego dnia, ni z tego ni z owego, stwierdzia, e nie moe porozumie si z innymi dziewcztami i, co zaniepokoio j jeszcze bardziej, nie potrafi si zwiza z adnym chopcem, mimo i z wieloma sypia. Zacza odczuwa przygnbienie, bya stale zmczona, przestaa si interesowa jedzeniem, nic jej ju nie bawio. Mwia, e czuje si bezradna, e stracia wszelk nadziej, i uda jej si kiedykolwiek uciec przed tym nastrojem, i zacza myle o popenieniu samobjstwa. Depresj t wywoao ostatnie zerwanie z chopakiem. Powiedziaa, e nie wie, jak chodzi z kim, nie idc z nim od razu do ka, nawet jeli nie ma na to absolutnie ochoty, i jak zakoczy zwizek, nawet jeli jest z niego zupenie niezadowolona. Powiedziaa, e oddaje si chopcom, chocia tak naprawd to chce po prostu nawiza z nimi blisz znajomo. Wanie przeniosa si do innej szkoy i nie miaa odwagi zaprzyjani si z nowymi koleankami. Unikaa zaczynania rozmowy, odzywajc si tylko wtedy, kiedy kto si do niej zwrci. Czua, e nie potrafi powiedzie im, jaka jest naprawd i wydawao si jej, e nie wie nawet co powiedzie, kiedy kto powita j sowami: Cze, co u ciebie?22
Dana poddaa si psychoterapii w ramach eksperymentalnego programu leczenia ogarnitej depresj modziey, prowadzonej przez Uniwersytet w Columbii. W jej przypadku skoncentrowanie si na nauczeniu, jak lepiej ukada sobie stosunki z innymi osobami, jak zawiera przyjanie, jak by bardziej pewn siebie w kontaktach z innymi nastolatkami, j ograniczy stosunki seksualne, jak utrzymywa zaye wizi innymi i jak wyraa swoje uczucia. W istocie rzeczy byy to korepetycje z niektrych najbardziej podstawowych umiejtnoci emocjonalnych. I przyniosy efekty - depresja mina. Depresj wyzwalaj czsto, szczeglnie u modych ludzi, problemy pojawiajce si w stosunkach z innymi. Trudnoci takie wystpuj zarwno w stosunkach dziecka z rodzicami, jak i z rwienikami. Ogarnite depresj dzieci i modzie czsto nie potrafi albo nie chc rozmawia o
22 Przypadek Dany podaj za: Laura Mufson i in., Interpersonal Psychotherapy for Depressed Adolescents, New York: Guilford Press, 1993.
214
Daniel Goleman
swoim smutku. Wydaje si, e nie umiej precyzyjnie okreli ani nazwa swoich uczu, przejawiajc zamiast tego niezwyk draliwo, niecierpliwo i zo, zachowujc si kaprynie i dziwacznie - szczeglnie w stosunku do rodzicw. To z kolei sprawia, e rodzicom jest tym trudniej zapewni dziecku emocjonalne oparcie i opiek, ktrej ono w rzeczywistoci bardzo potrzebuje, i nakrca spiral wzajemnych urazw, prowadzc do nieustannych ktni i wyobcowania. Nowe spojrzenie na przyczyny depresji u dzieci i modziey ujawnia braki w dwch obszarach sprawnoci emocjonalnej: umiejtnoci nawizywania i podtrzymywania stosunkw z innymi osobami - z jednej strony, oraz zapobiegajcym powstawaniu depresji interpretowaniu niepowodze - z drugiej. Aczkolwiek skonno do depresji niemal na pewno spowodowana jest po czci czynnikami genetycznymi, to zdaje si te po czci wynika z odwracalnych, pesymistycznych nawykw mylenia, ktre predysponuj dzieci do reagowania na drobne poraki - takie jak za ocena, ktnia z rodzicami czy odrzucenie przez koleanki lub kolegw wpadniciem w przygnbienie. A istniej dowody na to, e skonno do depresji, bez wzgldu na to, co jest jej podstaw, staje si coraz powszechniejsza wrd modziey. Cena nowoczesnoci - rosnce wskaniki depresji Ostatnie lata drugiego tysiclecia s pocztkiem Wieku Melancholii, tak jak dwudzieste stulecie stao si Wiekiem Niepokoju Dane z wielu krajw wiadcz o tym, e wiat zaczyna ogarnia epidemia depresji, ktra zatacza coraz szersze krgi w miar przyswajania sobie przez rne narody nowoczesnego stylu ycia. Od pocztku biecego stulecia kade kolejne pokolenie naraone jest na wiksze ni pokolenie ich rodzicw ryzyko wpadnicia w gbok depresj - nie w zwyky smutek, lecz w paraliujc wszelkie dziaania apati, przygnbienie i lito nad samym sob.23 A ataki te wystpuj u coraz modszych ludzi. Depresja u dzieci, zjawisko kiedy niemal nieznane (a przynajmniej nie zauwaane), staje si staym elementem sceny wspczesnego wiata. Chocia prawdopodobiestwo wpadnicia w depresj potguje si z wiekiem, to najwikszy wzrost jej przypadkw notuje si wrd ludzi modych. W wielu krajach prawdopodobiestwo pogrenia si w ktrym momencie ycia w gbokiej depresji jest dla osb urodzonych po roku 1955 trzykrotnie wiksze ni dla ich dziadkw. Wrd Amerykanw urodzonych przed rokiem 1905 odsetek osb, ktre w caym swym yciu ulegy powanej depresji, wynosi zaledwie 1 procent; wrd tych, ktrzy urodzili si po roku 1955, 6 procent ulego jej przed ukoczeniem dwudziestu czterech lat. Dla osb urodzonych midzy rokiem 1945 i 1954 ryzyko wystpienia depresji przed ukoczeniem trzydziestu czterech lat jest dziesi razy wiksze ni dla tych, ktre urodziy si midzy rokiem 1905 a 1914.24 W kadym kolejnym pokoleniu pierwszy atak depresji wystpuje w coraz modszym wieku. Prowadzone na caym wiecie badania, ktrymi objto ponad trzydzieci dziewi tysicy osb, wykazay, e ta sama tendencja istnieje w Puerto Rico, Kanadzie, Woszech, Niemczech, Francji, Libanie, Nowej Zelandii i na Tajwanie. W Bejrucie wzrost przypadkw depresji by cile skorelowany z wydarzeniami politycznymi - szczeglnie gwatownie liczba ich skoczya w gr podczas wojny domowej. W Niemczech w depresj przed skoczeniem trzydziestu piciu lat wpadao tylko 4 procent osb urodzonych przed rokiem 1914, ale a 14 procent urodzonych w dekadzie 1934-1944. Na caym wiecie odsetek osb, ktre ulegy depresji, wyszy by w
23 Cross-National Collaborative Group, The Changing Rate of Major Depression: Cross-National Comparisons, Journal of the American Medical Association (December 2,1992). 24 Peter Lewinsohn i in., Age-Cohort Changes in the Lifetime Occurrence of Depression and Other Mental Disorders, Journal of Abnormal Psychology 102 (1993).
215
Daniel Goleman
pokoleniach, ktre dorastay w okresie niepokojw politycznych, aczkolwiek oglna tendencja wzrostowa nie jest zwizana z adnymi wydarzeniami politycznymi. Oglnowiatowym zjawiskiem wydaje si te obnianie si wieku, kiedy po raz pierwszy odczuwamy depresj, a do dziecistwa. Kiedy poprosiem ekspertw, aby zaryzykowali i stworzyli jak hipotez bdc prb wyjanienia tego zjawiska, przedstawili mi kilka rnych teorii. Frederick Goodwin, w owym czasie dyrektor Krajowego Instytutu Zdrowia Psychicznego, powiedzia: Nastpia straszliwa erozja rodziny - podwoia si liczba rozwodw, drastycznie zmala czas, ktry rodzice powicaj dzieciom, zwikszya si mobilno spoeczna. Dorasta si, nie znajc swojej rodziny. Utrata tych rde bdcych staymi punktami odniesienia przy okrelaniu wasnej tosamoci oznacza wiksz podatno na depresj. David Kupfer, szef Instytutu Psychiatrii na Wydziale Medycznym Uniwersytetu w Pittsburgu, wskaza na inn tendencj: Po II wojnie wiatowej coraz bardziej postpujce uprzemysowienie sprawio, e w pewnym sensie nikt ju nie czu si nigdzie jak u siebie. W coraz wikszej liczbie rodzin wzrastaa obojtno na potrzeby dorastajcych dzieci. Nie jest to bezporedni przyczyn depresji, ale zwiksza podatno na ni. Wystpujce w dziecistwie czynniki stresujce mog wpywa ujemnie na rozwj komrek nerwowych, co moe prowadzi do depresji, jeli znajdziesz si pod wpywem cikiego stresu nawet kilkadziesit lat pniej. Martin Seligman, psycholog z Uniwersytetu Pensylwaskiego, wysun inn hipotez: Od trzydziestu czy czterdziestu lat jestemy wiadkami wzrostu indywidualizmu i zaniku wiary religijnej oraz zmniejszania si oparcia, ktre dawniej znajdowalimy w naszej spoecznoci i rodzinie. Oznacza to utrat rde, w ktrych szukamy pomocy i otuchy w chwilach niepowodze i poraek. Jeli postrzegasz porak jako co trwaego, co pooy si na zawsze cieniem na caym twoim yciu, to chwilowe niepowodzenie moe sta si dla ciebie staym rdem braku nadziei. Ale jeli masz szersze horyzonty, trway punkt oparcia, taki jak wiara w Boga i ycie wieczne, to kiedy stracisz prac, traktujesz to jako przejciow, chwilow porak. Bez wzgldu na to, co jest jej przyczyn, depresja u dzieci i modziey jest palcym problemem. Opracowywane w Stanach Zjednoczonych szacunkowe dane dotyczce liczby modych osb, ktre kadego roku ulegaj depresji, w zestawieniu z prognozami f ich podatnoci na ni w okresie caego ycia, bardzo rni si midzy sob. Niektre opierajce si na surowych kryteriach - takich jak oficjalnie stwierdzona liczba osb z objawami depresji - badania epidemiologiczne wykazuj, e wskanik powanej depresji u chopcw i dziewczt pomidzy dziesitym a trzynastym rokiem ycia wynosi od 8 do 9 procent, natomiast wedug innych bada jest on o poow niszy (autorzy niektrych opracowa twierdz nawet, e nie przekracza dwu procent). Pewne dane wiadcz o tym, e prawie podwaja si on wrd dziewczt w okresie dojrzewania; w grupie dziewczt midzy czternastym a szesnastym rokiem ycia siga 16 procent, natomiast u chopcw utrzymuje si na nie zmienionym poziomie.25 Przebieg depresji u dzieci To, e depresji u dzieci nie powinno si jedynie leczy, ale te zapobiega jej, jasno wynika z alarmujcego odkrycia. Ot stwierdzono, e okresy nawet lekkiej depresji u dziecka mog
25 Patricia Cohen i in., New York Psychiatric Institute, 1988; Peter Lewinsohn i in., Adolescent Psychopathology: I. Prevalence and Incidence of Depression in High School Students, Journal of Abnormal Psychology 102 (1993). Zob. te: Mufson i in., Interpersonal Psychotherapy. Przegld niszych danych szacunkowych zob.: E. Costello, Developments in Child Psychiatric Epidemiology, Journal of the Academy of Child and Adolescent Psychiatry 28 (1989).
216
Daniel Goleman
zapowiada powaniejsz depresj w pniejszych latach.26 Przeczy to utrzymujcej si od dawna opinii, e depresja u dziecka nie ma na dusz met wielkiego znaczenia, poniewa dziecko z niej wyrasta. Oczywicie kade dziecko ogarnia od czasu do czasu smutek; w dziecistwie i w latach modzieczych zdarzaj si, podobnie jak w wieku dojrzaym, wiksze i mniejsze rozczarowania i straty, ktrym towarzyszy al. Nie chodzi rzecz jasna o to, eby zapobiega takim nastrojom, ale eby zaj si dziemi, u ktrych smutek przeradza si w trwa pospno, w cik melancholi, ktra sprawia, e dzieci takie s stale przygnbione, skonne do irytacji i zamknite w sobie. Z danych zebranych przez Mari Kovacs psychologa z Zachodniego Instytutu Psychiatrii i Kliniki w Pittsburgu, wynika, e trzy czwarte dzieci, u ktrych depresja bya tak ostra, e skierowano je na leczenie, miao pniej okresy powanej depresji.27 Kovacs zajmowaa si dziemi, u ktrych stwierdzono depresj, kiedy miay po osiem lat, i badaa je a do osignicia przez nie dwudziestego czwartego roku ycia. U dzieci cierpicych na gbok depresj choroba trwaa przecitnie jedenacie miesicy, cho u co szstego dziecka utrzymywaa si a przez ptora roku. agodna depresja, ktra zaczynaa si u pewnych dzieci ju w wieku piciu lat, bya wprawdzie mniej obezwadniajca, ale trwaa duej, rednio cztery lata. Kovacs stwierdzia te, e u dzieci, ktre maj lekk depresj, moe ona przybra ostr posta, tak zwanej podwjnej depresji. Te, u ktrych rozwina si depresja podwjna, s duo bardziej ni inne naraone na jej powroty w nastpnych latach. W okresie dojrzewania i w pierwszych latach po uzyskaniu dojrzaoci u dzieci, ktre wczeniej mieway ataki depresji, zdarzaj si przecitnie raz na trzy lata jej nawroty albo pojawiaj si zaburzenia maniakalno-depresyjne. Cena, jak pac za to dzieci, wykracza poza cierpienia spowodowane sam depresj. Kovacs powiedziaa mi: Dzieci ucz si umiejtnoci spoecznych poprzez stosunki z rwienikami, na przykad, co robi, jeli si chce czego i nie dostaje si tego. Patrz, jak radz sobie w takiej sytuacji inne dzieci, a potem prbuj robi to samo. Ale dzieci ogarnite depresj nale do najbardziej pozbawionych towarzystwa w caej szkole - inne dzieci nie bardzo chc si z nimi bawi.28 Przygnbienie czy smutek, ktry odczuwaj takie dzieci, sprawia, e unikaj one kontaktw towarzyskich, nie inicjujc ich albo spogldajc w bok, kiedy inne dziecko prbuje wcign je do zabawy, co dla prbujcego jest znakiem odmowy. Kocowy efekt jest taki, e ogarnite depresj dzieci s osamotnione na boisku czy placu zabaw. Ta luka w ich dowiadczeniach interpersonalnych oznacza, e pozbawione zostaj tego, czego normalnie mogyby si nauczy w rnorodnych sytuacjach zdarzajcych si podczas zabawy. W efekcie s zapnione spoecznie i emocjonalnie i maj mnstwo do nadrobienia w tych sferach, kiedy depresja minie.29 Kiedy porwnano pogrone w depresji dzieci z ich zdrowymi rwienikami, okazao si, e faktycznie s one bardziej niewyrobione spoecznie, maj mniej przyjaci, s mniej lubiane i rzadziej wybierane do wsplnych zabaw, a ich stosunki z innymi ukadaj si trudniej.
26 Maria Kovacs, Leo Bastiaens, The Psychotherapeutic Management of Major Depressive and Dysthymic Disorders in Childhood and Adolescence: Issues and Prospects, w: I.M. Goodyear (red.), Mood Disorders in Childhood and Adolescence, New York: Cambridge University Press, 1994. 27 Kovacs, dz. cyt. 28 Mj wywiad z Mari Kovacs ukaza si w The New York Times z 11 stycznia 1994 roku. 29 Maria Kovacs, David Goldston, Cognitive and Social Development of Depressed Children and Adolescents, Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (May 1991).
217
Daniel Goleman
Inn cen, jak pac te dzieci, s mierne wyniki w nauce, poniewa depresja obnia ich sprawno pamiciow i zakca koncentracj, wskutek czego jest im trudniej skupi uwag na lekcjach i zapamita ich tre. Dziecku, ktremu nic nie sprawia radoci, trudno jest zebra energi potrzebn do wyuczenia si zoonych zagadnie, a o tym, eby doznao uskrzydlenia podczas nauki, nie ma w ogle mowy. Zrozumiae jest, e im duej dzieci, ktre badaa Kovacs, pogrone byy w depresji, tym gorsze byy ich oceny i tym gorzej wypaday w testach osigni szkolnych, co stwarzao niebezpieczestwo, e bd powtarzay poszczeglne klasy. Prawd mwic, istniaa cisa korelacja midzy dugoci okresu depresji a redni uzyskiwanych przez dziecko ocen - im duej trwaa depresja, tym bardziej obniaa si rednia. Oczywicie te niepowodzenia w szkole jeszcze bardziej pogbiaj depresj. Jak zauwaa Kovacs: Wyobra sobie, e jeste ju przygnbiony; do tego zaczynasz odstawa od reszty klasy i siedzisz sam w domu, zamiast bawi si z innymi dziemi. Wywoujce depresj sposoby mylenia Podobnie jak u dorosych, tak i u dzieci lece u podoa depresji poczucie bezradnoci i beznadziei wydaj si wywoywa i nasila pesymistyczne sposoby interpretowania niepowodze. O tym, e ju ogarnici depresj ludzie myl w ten sposb, wiadomo od dawna. Jednak dopiero niedawno odkryto, e dzieci, ktre s najbardziej skonne do melancholii, zdradzaj tendencj do takiego pesymistycznego nastawienia, zanim wpadn w depresj. Odkrycie to sugeruje, e istnieje moliwo czepienia ich przeciw depresji, zanim zdy ona zaatakowa. Dowodw na to dostarczaj badania nad przekonaniami dzieci o ich moliwoci wpywania na to, co zdarza si w ich yciu, na przykad o moliwoci zmienienia aktualnego stanu rzeczy na lepszy. Okrela si to na podstawie tego, jak dzieci oceniaj same siebie. S to takie wypowiedzi, jak: Kiedy mam kopoty w domu, to radz sobie lepiej ni wikszo dzieci z ich rozwizywaniem i Kiedy ciko pracuj, to dostaj dobre stopnie. Dzieci, ktre mwi, e nie pasuje do nich aden z tych pozytywnych opisw, maj wraenie, e posiadaj niewielki albo adnego wpywu na to, co ich dotyczy; to poczucie bezradnoci najsilniejsze jest u dzieci ogarnitych najwiksz depresj.30 Wymowne s te wyniki bada, ktrych autorzy przyjrzeli si absolwentom klas pitych i szstych w kilka dni po otrzymaniu przez nich wiadectw szkolnych. Jak wszyscy pamitamy, wiadectwa szkolne s jednym z najwikszych rde radoci i rozpaczy w dziecistwie. Ot badacze odkryli, e to, jak dzieci oceniaj stopie, w jakim same przyczyniy si do uzyskania przez nie ocen gorszych, ni oczekiway, ma doniose znaczenie dla ich samopoczucia. Te, ktre uwaay, e za ocena wynika z ich niedomogw albo wad charakteru czy intelektu (Jestem gupi), byy bardziej przygnbione ni te, ktre tumaczyy sobie, e jest ona rezultatem czego, co mog zmieni (Jeli bd si bardziej przykada do matematyki, to uzyskam lepsz ocen).31 Badacze wyodrbnili grup uczniw klas trzecich, czwartych i pitych, ktrzy byli odrzucani przez kolegw i koleanki, i sprawdzili, ktrzy z nich pozostali wyrzutkami spoecznymi w nastpnym roku szkolnym. Okazao si, e kluczow rol w tym, czy dzieci te wpady w depresj czy nie, odegra sposb, w jaki wyjaniay sobie przyczyny tego odtrcenia. Bardziej przygnbione
30 John Weiss i in., Control-related Beliefs and Self reported Depressive Symptoms in Late Childhood, Journal of Abnormal Psychology 102 (1993). 31 Judy Garber, Vanderbilt University. Zob. np.: Ruth Hilsman, Judy the Garber, A Test of the Cognitive Diathesis Model of Depression in Children: Academic Stressors, Attributional Style, Perceived Competence and Control, Journal of Personality and Social Psychology 67 (1994); Judith Garber, Cognitions, Depressive Symptoms, and the Development in Adoniu lescents, Journal of Abnormal Psychology 102 (1993).
218
Daniel Goleman
byy te, ktre uwaay, e wynika ono z ich winy, poniewa jest skutkiem jakich ich wad. Natomiast optymici, ktrzy byli przekonani, e mog jako wpyn na to, aby sytuacja poprawia si, nie okazywali specjalnego rozgoryczenia z powodu tego staego odtrcenia.32 A w badaniach dzieci przechodzcych do klasy sidme ktre zawsze naraone s na najwikszy stres, okazao si, e e spord nich, ktre miay nastawienie pesymistyczne, reagoway na wiksze kopoty w szkole i na wszelkie dodatkowe stresy depresj.33 Najbardziej bezporednich dowodw na to, e pesymistyczne nastawienie sprawia, i dzieci s szczeglnie podatne na depresj, dostarczaj prowadzone przez pi lat badania dzieci, ktre w chwili ich rozpoczcia byy w trzeciej klasie.34 W grupie tej najlepszym prognostykiem depresji by pesymistyczny pogld na wiat, na ktry nakada si silny cios, taki jak rozwd rodzicw si albo mier w rodzinie, co sprawiao, e dziecko byo niespokojne, przygnbione i prawdopodobnie pozbawione zapewniajcej mu ochron opieki zaabsorbowanych czym innym rodzicw. W miar przechodzenia tych dzieci do coraz wyszych klas szkoy podstawowej dostrzec mona byo znamienn zmian w ich myleniu o dobrych i zych wydarzeniach z ich ycia - coraz wiksz rol w ich zaistnieniu przypisyway one swym cechom, mwic na przykad: Dostaj dobre stopnie, bo jestem bystry albo Nie mam wielu przyjaci, poniewa nie jestem interesujcy. Zmiana ta wydaje si dokonywa stopniowo, w klasach od trzeciej do pitej. W jej wyniku dzieci, u ktrych wyksztaca si nastawienie pesymistyczne, to znaczy u tych, ktre przyczyn swoich niepowodze yciowych upatruj w jakich zych cechach swego charakteru czy w swoich wadach, zaczynaj coraz czciej reagowa na poraki depresj. Co wicej, owe pesymistyczne sposoby mylenia zdaje si umacnia sama depresja, tak e nawet kiedy mija stan przygnbienia, pozostaje po nim co, co mona by nazwa blizn emocjonaln - zesp przekona utrwalanych przez depresj w umyle dziecka, takich jak to, e nie potrafi ono da sobie rady w szkole, e nikt go nie lubi i e nie jest w stanie nic zrobi, aby uwolni si od przygnbienia. Utrwalenie si tych pogldw sprawia za, e dziecko staje si jeszcze bardziej podatne na kolejne przypywy depresji. Wczesne opanowanie depresji A teraz dobra wiadomo: wszelkie znaki na niebie i ziemi wskazuj, e nauczenie dzieci bardziej konstruktywnych metod patrzenia na pitrzce si przed nimi trudnoci obnia ryzyko ich pogrenia si w depresji.* Badania przeprowadzone w jednej ze szk rednich w stanie Oregon wykazay, e jeden na czterech uczniw mia; jak okrelaj to psycholodzy, niskoobjawow depresj, to znaczy depresj nie tak ostr, by przekraczaa granice zwykego przygnbienia.35 By moe u czci z nich rozwinaby si za par tygodni lub miesicy w penoobjawow depresj. Podczas specjalnych, pozaprogramowych zaj nauczono siedemdziesicioro picioro znajdujcych si w stanie agodnej depresji uczniw przeciwstawiania si czcym si z depresj
32 Garber, Cognitions. 33 Tame. 34 Susan Nolen-Hoeksema i in., Predictors and Consequences of Childhood Depressive Symptoms: A Five-Year Longitudinal Study, Journal of Abnormal Psychology 101 (1992). * U dzieci, w odrnieniu od dorosych, leczenie farmakologiczne nie jest alternatyw psychoterapii czy edukacji zapobiegajcej depresji, poniewa leki wyzwalaj u nich odmienne ni u dorosych procesy metaboliczne. Rygorystycznie Prowadzone badania wykazay, e przeciwdepresyjne rodki trjcykliczne, ktre czsto skutecznie usuwaj depresj u osb dorosych, u dzieci nie dziaaj ani troch lepiej ni placebo. Nie sprawdzono na razie, jak oddziauj na dzieci nowsze leki przeciwdepresyjne, w tym Prozac. Natomiast dezypramina, jeden z najpowszechniej j stosowanych (i najbezpieczniejszych) w leczeniu depresji u dorosych mtikw trjcyklicznych, sta si w chwili pisania tej ksiki przedmiotem docieka Federalnej Administracji do Spraw Lekw, poniewa istniej podejrzenia, e jej podawanie stao si przyczyn zgonw wielu dzieci. 35 Gregory Clarke, University of Oregon Health Sciences Center, Prevention of Depression in At-Risk High School Adolescents, referat przedstawiony Amerykaskiej Akademii Psychiatrii Dziecicej w padzierniku 1993 roku.
219
Daniel Goleman
schematom mylowym, sposobw zawierania przyjani, lepszego ukadania sobie stosunkw z rodzicami oraz angaowania si w dziaania spoeczne, w ktrych uczestniczenie sprawiao im przyjemno. Pod koniec omiotygodniowego szkolenia otrzsno si z owej agodnej postaci depresji 55 procent uczniw, natomiast w grupie uczniw znajdujcych si w takiej samej depresji, ale nie objtych programem, zaczo wychodzi z niej okoo 25 procent. Rok pniej powana depresja ogarna okoo jednej czwartej uczniw z grupy porwnawczej, ale tylko 14 procent tych, ktrzy objci zostali programem prewencji. Mimo i zajcia te odbyy si w sumie zaledwie osiem razy, wydaje si, e zmniejszyy o poow ryzyko wpadnicia w depresj.36 Rwnie obiecujce wyniki przyniosy specjalne, organizowane raz w tygodniu zajcia polekcyjne dla dzieci w wieku od dziesiciu do trzynastu lat, ktre nie mogy znale wsplnego jzyka z rodzicami i zdradzay pewne objawy depresji. Podczas zaj tych nauczyy si niektrych podstawowych umiejtnoci emocjonalnych, w tym sposobw agodzenia nieporozumie, zasady, e zanim si co zrobi, trzeba pomyle oraz przeciwstawiania si zwizanym z powstawaniem depresji przekonaniom, na przykad postanowienia, e zamiast myle Nie jestem zbyt bystry, wezm si solidnie do nauki. Dziecko uczy si podczas zaj, e takie uczucia i nastroje jak niepokj, smutek i zo nie spadaj na nie znienacka i nie znajduj si poza zasigiem jego kontroli, lecz e - przeciwnie - moe ono swymi mylami wpyn na to, co czuje i zmienia to - mwi psycholog Martin Seligman, jeden z twrcw programu. Poniewa kwestionowanie wywoujcych przygnbienie myli odpdza ogarniajcy dziecko pospny nastrj, dodaje Seligman, to jest ono czym w rodzaju zastrzyku otuchy i staje si zwyczajem. Rwnie i w tym wypadku specjalne lekcje doprowadziy do obnienia wskanika wystpowania depresji o poow, a ich skutki utrzymyway si jeszcze przez dwa lata. W rok po zakoczeniu szkolenia test na depresj wskazywa, e jej lekkim i ostrym postaciom ulego zaledwie 8 procent jego uczestnikw i a 29 procent dzieci z grupy porwnawczej. Natomiast po dwch latach objawy i przynajmniej lekkiej depresji wykazywao okoo 20 procent uczestnikw szkolenia i 44 procent dzieci z grupy porwnawczej. Przyswojenie tych umiejtnoci emocjonalnych na progu okresu dojrzewania moe by niezwykle pomocne. Dzieci te - zauwaa Seligman - wydaj si radzi sobie lepiej z normalnymi wrd nastolatkw bolesnymi uczuciami wywoanymi odtrceniem. Wyglda na to, e nauczyy si one tego w okresie kluczowym dla pojawienia si ryzyka wpadnicia w depresj, to znaczy wtedy, kiedy wchodziy w wiek modzieczy. Co wicej, zdaje si, e nie tylko nie zapominaj tego, czego nauczyy, ale utrwalaj to w nastpnych latach, co sugeruje, korzystaj z tych wiadomoci na co dzie. Inni specjalici z zakresu depresji u dzieci gorco popieraj ten program. Jeli chce si zmieni co na lepsze w wypadku takich chorb psychicznych jak depresja, to trzeba robi co, zanim dzieci na nie zapadn - komentuje Kovacs. - Prawdziwym rozwizaniem jest szczepionka psychologiczna. Zaburzenie aknienia Kiedy pod koniec lat szedziesitych byem na ostatnim roku psychologii klinicznej, znaem dwie kobiety, ktre cierpiay na zaburzenia aknienia, chocia to, e byy chore, uwiadomiem sobie dopiero po upywie wielu lat. Jedna z nich bya wyjtkowo utalentowan studentk ostatniego
36 Garber, Cognitions.
220
Daniel Goleman
roku matematyki na Uniwersytecie Harvarda, moj znajom z dawnych lat, druga za pracownikiem Instytutu Technologicznego w Massachusetts. Matematyczka, cho chuda jak szkielet, nie moga zmusi si do przeknicia czegokolwiek; jak mwia - jedzenie odpychao j. Druga, bibliotekarka, miaa krge ksztaty i zjadaa cae fury lodw, ciastek i innych deserw, a potem - jak wyznaa mi kiedy z wielkim zaenowaniem - sza ukradkiem do toalety i zmuszaa si do zwrcenia wszystkiego, co zjada. Dzisiaj u matematyczki rozpoznano by anoreksj, natomiast u bibliotekarki bulimi. W tamtych latach nie byo takich okrele. Klinicyci dopiero zaczynali omawia ten problem; Hilda Bruch, pionierka bada w tej dziedzinie, opublikowaa swj brzemienny w skutki artyku o zaburzeniach aknienia w roku 1969.37 Bruch, zaintrygowana kobietami, ktre godziy si na mier, wysuna hipotez, e jedn z przyczyn tych zaburze jest niezdolno okrelenia i waciwego reagowania na potrzeby organizmu, gwnie, oczywicie, na gd. Od tamtej pory obserwujemy prawdziwy zalew literatury fachowej na temat zaburze aknienia; pojawio si te mnstwo hipotez co do ich przyczyn, poczynajc od przypuszczenia, e coraz modsze dziewczta staraj si zbliy do niemal nieosigalnego wymiaru urody kobiecej, a koczc na teorii, wedle ktrej apodyktyczne matki opltuj crki sieci wytwarzajcych poczucie winy pretensji i zarzutw, wpdzajcych je w chorob. Wielkim minusem wszystkich tych hipotez jest fakt, i s uoglnieniami obserwacji prowadzonych podczas terapii. Z naukowego punktu widzenia podane byyby kilkuletnie badania duych grup ludzi pozwalajce stwierdzi, ktre z objtych nimi osb zaczynaj mie w pewnym momencie tego rodzaju problemy z jedzeniem. Pozwolioby to odpowiedzie na pytanie, czy rzeczywicie wadczy rodzice wytwarzaj u dziewczt predyspozycj do zaburze aknienia. Poza tym mogoby doprowadzi do ustalenia zespou okolicznoci wpywajcych na powstawanie tego typu zaburze i odrnienia ich od czynnikw, ktre mog wydawa si ich przyczynami, a jednak stwierdza si je tak samo czsto u osb nie majcych, jak i majcych omawiane problemy. Kiedy takim wanie badaniom poddano ponad dziewiset dziewczt z klas od sidmej do dziesitej. Stwierdzono, e wrd gwnych czynnikw wywoujcych zaburzenia aknienia znalazy si braki emocjonalne, zwaszcza nieumiejtno odrnienia jednych przykrych uczu od innych i panowania nad nimi.38 W znajdujcej si w bogatej, willowej dzielnicy Minneapolis szkole redniej, gdzie prowadzono badania, a szedziesit jeden dziewczt wykazywao powane objawy anoreksji lub bulimii jeszcze przed przejciem do klasy dziesitej. Im wiksze byy te zaburzenia, tym bardziej dziewczta reagoway na niepowodzenia, trudnoci i drobne kopoty negatywnymi uczuciami, ktrych nie potrafiy umierzy i tym sabiej zdaway sobie spraw z tego, co waciwie czuj. Kiedy tym dwom skonnociom emocjonalnym towarzyszyo wielkie niezadowolenie z wasnego ciaa, rezultatem bya albo anoreksja, albo bulimia. Stwierdzono, e nadmiernie kontrolujcy rodzice nie odgrywali wikszej roli w powstawaniu zaburze aknienia, a w kadym razie na pewno nie byli ich przyczyn. (Zreszt sama Bruch przestrzegaa, e jest mao prawdopodobne, by teorie formuowane ex post okazay si suszne; rodzice mog na przykad zacz cile kontrolowa crk w reakcji na powstae u niej zaburzenia aknienia, chcc za wszelk cen jej
37 Hilda Bruch, Hunger and Instinct, Journal of Nervous and Mental Disease 149 (1969). Jej ksika The Golden Cage: The Enigma of Anorexia Nervosa (Cambridge, MA: Harvard University Press), ktra wywoaa gboki rezonans, ukazaa si dopiero w 1978 roku. 38 Gloria R. Leon i in., Personality and Behavioral Vulnerabilities Associated with Risk Status for Eating Disorders in Adolescent Girls Journal ofAbnormal Psychology 102 (1993).
221
Daniel Goleman
pomc.) Nietrafne okazay si rwnie takie popularne wyjanienia jak te, ktre przyczyn zaburze upatryway w lku przed seksualnoci, wczesnym pocztku pokwitania czy niskiej samoocenie. Badania ujawniy, e acuch przyczynowo-skutkowy prowadzcy do zaburze aknienia zapocztkowuje dorastanie w spoeczestwie, ktre za idea urody kobiecej uwaa nienaturaln szczupo, wrcz chudo. Dziewczta troszcz si o swoj wag na dugo przedtem, zanim wejd w wiek dojrzewania. Pewna szeciolatka wybuchna paczem, kiedy matka zaproponowaa jej, e pjd popywa, poniewa - jak mwia - wyglda na grub w kostiumie kpielowym. Tymczasem jej pediatra, ktry przytacza t histori, uwaa, e jej waga bya zupenie normalna w stosunku do wzrostu.39 W innych badaniach poowa z 271 nastolatek twierdzia, e s za grube, mimo i znaczna ich wikszo miaa normalny ciar ciaa. Jednake badania w Minneapolis wykazay, e obsesja na punkcie nadwagi nie jest sama w sobie wystarczajcym wyjanieniem, dlaczego u niektrych dziewczt rozwijaj si zaburzenia aknienia. Niektre osoby otye nie potrafi powiedzie, na czym polega rnica midzy lkiem, zoci i godem, a wic wrzucaj wszystkie te uczucia do jednego worka i traktuj je jako oznaki godu, wskutek czego objadaj si nadmiernie, kiedy tylko ogarnie je jakie niemie uczucie.40 Wydaje si, e co podobnego wystpuje u tych dziewczt. Gloria Leon, psycholog z Uniwersytetu Stanowego w Minnesocie, ktra prowadzia opisane wyej badania nad zaburzeniami aknienia, zauwaa, e badane dziewczta s w niewielkim stopniu wiadome swych uczu i sygnaw wysyanych przez ciao; spord wszystkich rozpatrywanych pojedynczo oznak wskazujcych na moliwo pojawienia si u nich w najbliszych dwch latach zaburze aknienia ta bya najbardziej niezawodna. Wikszo dzieci uczy si rozrnia swoje doznania, poznawa, czy czuj si znudzone, ze, przygnbione czy godne - jest to podstawowa cz emocjonalnego uczenia si. Jednak dziewczta te maj trudnoci z rozrnianiem swoich najbardziej podstawowych uczu. Jeli wynik jakich problem midzy ktr z nich a jej chopcem, to nie jest ona pewna, czy czuje zo, niepokj czy przygnbienie - odczuwa po prostu burz niejasnych emocji, z ktr nie wie, jak si upora. Zamiast tego ucz si poprawia sobie nastrj poprzez jedzenie, co moe si sta silnie utrwalonym nawykiem emocjonalnym. Kiedy wszake na ten zwyczaj uspokajania si nao si odczuwane przez dziewczta naciski, aby zachowa szczup sylwetk, to droga do rozwinicia si zaburze aknienia stoi otworem. Najpierw dziewczyna zaczyna od objadania si - mwi Leon. - Ale po to, eby nadal pozosta szczupa, moe pniej ucieka si do stosowania rodkw przeczyszczajcych, wywoywania u siebie wymiotw albo uprawiania intensywnych wicze fizycznych, ktre maj zbi dodatkowe kilogramy bdce skutkiem przejadania si. Te usilne prby zapanowania nad emocjonalnym zamieszaniem mog si te zwrci w innym kierunku - eby w ogle nie je. Moe to by sposb, ktry daje im poczucie pewnej przynajmniej kontroli nad przytaczajcymi je uczuciami. Poczenie niskiej wiadomoci wasnych uczu i mizernych umiejtnoci spoecznych oznacza, e kiedy tak dziewczyn zdenerwuj przyjaciki albo rodzice, to nie potrafi ona ani zaagodzi nieporozumienia, ani umierzy swego zdenerwowania. Zamiast tego ponury nastrj wyzwala zaburzenia aknienia - bulimi, anoreksj albo po prostu orgi jedzenia. Leon uwaa, e terapia dla takich dziewczt powinna obejmowa rwnie szkolenie w zakresie umiejtnoci
39 Szeciolatka ta bya pacjentk doktora Williama Feldmana, pediatry pracujcego na Uniwersytecie w Ottawie. 40 Zauway to i odnotowa Sifneos w: Affect, Emotional Control, and and Deficit.
222
Daniel Goleman
emocjonalnych, ktrych im brak. Klinicyci stwierdzaj - powiedziaa mi - e jeli zacznie si usuwa te braki, to leczenie daje lepsze wyniki. Dziewczta te musz nauczy si rozpoznawa swoje uczucia i nauczy si sposobw uspokajania si albo lepszego ukadania swoich stosunkw z innymi bez uciekania si do swych zych nawykw jedzeniowych. Osamotnienie dzieci, ktre kocz szkoy Oto dramat ze szkoy podstawowej: czwartoklasista Ben, majcy niewielu przyjaci, dowiedzia si od swego najlepszego kolegi, Jasona, e nie bdzie si z nim bawi podczas przerwy na lunch, poniewa chce si w tym czasie pobawi z innym chopcem, Chadem. Zaamany Ben zwiesza gow i pacze. Kiedy jego szlochanie ustaje, Ben podchodzi do stolika, przy ktrym jedz lunch Jason i Chad. - Nienawidz ci! - krzyczy Ben do Jasona. - Dlaczego? - pyta Jason. - Bo mnie okamae - mwi Ben oskarycielskim tonem. - Powiedziae, e przez cay ten tydzie bdziesz si ze mn bawi i skamae. Potem, kajc cicho, Ben odchodzi do swojego stolika. Jason i Chad podchodz do niego i prbuj z nim porozmawia, ale on wkada palce w uszy, nie chcc ich sucha, a potem wybiega ze stowki i chowa si za mietnikiem szkolnym. Dziewczynki, ktre byy wiadkami tej sceny, staraj si odegra rol mediatorek - podchodz do Bena i mwi, e Jason chce si bawi take z nim. Jednak Ben nie chce w ogle z nimi rozmawia i mwi, eby go zostawiy. Nadsany, ze zami w oczach, rozpamituje swoje rany w samotnoci.41 Jest to na pewno chwytajcy za serce widok; prawie kady przeywa w ktrym momencie dziecistwa albo dorastania dojmujce uczucie odtrcenia przez innych i brak przyjaci. Jednak w reakcji Bena najbardziej rzuca si w oczy jego niezdolno do yczliwego przyjcia wysikw Jasona starajcego si naprawi nadwtlon przyja. Jest to postawa, ktra pogbia jego przykre pooenie w chwili, kiedy wszystko mogoby si dobrze skoczy. Taka niezdolno do odbierania majcych kluczowe znaczenie przekazw charakterystyczna jest dla dzieci nie cieszcych si wziciem wrd rwienikw; jak przekonalimy si w rozdziale VIII, odtrcane albo ignorowane przez swoje rodowisko dzieci z reguy nie umiej dobrze odczytywa sygnaw emocjonalnych i spoecznych, a jeli nawet potrafi to robi, to ich repertuar lekcji na takie sygnay jest bardzo ograniczony. Dzieci odtrcane s naraone na szczeglne ryzyko nieukoczenia szkoy. Procent nie koczcych szkoy jest w tej grupie od dwch do omiu razy wikszy ni wrd dzieci, ktre maj przyjaci. Jedno z bada wykazao, e nie ukoczyo szkoy redniej okoo 25 procent dzieci, ktre nie byy uwaane w szkole podstawowej za atrakcyjnych towarzyszy zabaw, podczas gdy oglny wskanik nieukoczenia tej szkoy wynosi 8 procent.42 I nie ma si czemu dziwi: wyobramy sobie, e musimy spdza trzydzieci godzin tygodniowo w miejscu, gdzie nikt nas nie lubi. Do tego, e dzieci kocz jako swego rodzaju wyrzutki spoeczne, prowadz dwa rodzaje inklinacji emocjonalnych. Jak si przekonalimy, jedn z nich jest skonno do wybuchania zoci i do postrzegania wrogoci tam, gdzie jej nie ma. Drug jest tendencja do niemiaoci,
41 Przykad urazy Bena przytoczony zosta za: Steven Asher, Sonda Gabriel The Social World of Peer-Rejected Children, referat przedstawiony na dorocznym spotkaniu Amerykaskiego Towarzystwa Bada Edukacyjnych w San Francisco w marcu 1989 roku. 42 Asher, Gabriel, The Social World of Peer-Rejected Children.
223
Daniel Goleman
niepokojenia si i zakopotania w sytuacjach spoecznych. Jednak duo wikszy wpyw na takie koleje ich losu ma fakt, e dzieci te zachowuj si tak niezrcznie i niezgrabnie w towarzystwie, e inne osoby odczuwaj z tego powodu zaenowanie i zakopotanie, w zwizku z czym staraj si ich unika. Jedn z oznak nieprzystosowania spoecznego takich dzieci s wysyane przez nie sygnay emocjonalne. Kiedy proszono uczniw szkoy redniej, ktrzy mieli niewielu przyjaci, aby skojarzyli takie emocje jak odraza lub zo z odpowiednim wyrazem twarzy wybranym spord obrazkw przedstawiajcych miny osb wyraajcych rne emocje, to popeniy znacznie wicej bdw ni dzieci, ktre cieszyy si du popularnoci wrd rwienikw.) Kiedy natomiast poproszono przedszkolakw, aby wyjaniy, w jaki sposb mog z kim zawrze przyja albo jak mog nie dopuci do bjki, to dzieci najbardziej nielubiane, te z ktrymi inne nie chciay si bawi, opisyway najbardziej nieskuteczne, wrcz destrukcyjne metody (na przykad w sytuacji, kiedy dwoje dzieci sigao po t sam zabawk, mwiy: Uderz go) albo zwracay: si po pomoc do dorosych. A kiedy, dla odmiany, proszono nastolatkw, by odegray role osb smutnych, zych albo zoliwych, to najmniej przekonujco wypady kreacje tych, ktrzy byli najbardziej niechciani i nielubiani. Nie jest chyba adnym zaskoczenie e dzieci takie dochodz do wniosku, i nigdy nie bd mogy si z nikim zaprzyjani i e zaczynaj odczuwa wielk bezradnoci w kontaktach z innymi - ich brak umiejtnoci spoecznych staje si samospeniajc si przepowiedni. Zamiast nauczy si nowych sposobw zawierania przyjani, trwaj po prostu w postawach, ktre nie sprawdziy si w przeszoci, albo zaczynaj stosowa jeszcze gorsze, bardziej niezrczne metody.43 Dzieci te przegrywaj na loterii sympatii, poniewa nie speniaj wanych kryteriw emocjonalnych: nie s postrzegane jako takie, z ktrymi mona mio spdzi czas, i nie wiedz, co robi, eby inni dobrze si czuli w ich towarzystwie. Obserwacje nielubianych dzieci podczas zabawy prowadz do wniosku, e s one bardziej skonne ni inne do oszukiwania, dsania si, wycofywania si z gry, kiedy przegrywaj, oraz popisywania si i zadzierania nosa, kiedy wygrywaj. Oczywicie wygra chce prawie kade dziecko, ale wikszo dzieci, bez wzgldu na to, czy akurat wygrywaj czy przegrywaj, potrafi zapanowa nad swoimi reakcjami emocjonalnymi, tak e nie psuje to stosunkw z kolegami, z ktrymi graj. Chocia dzieci, ktre s guche na pynce do nich sygnay towarzyskie - stale maj trudnoci z odczytywaniem emocji i reagowaniem na nie - staj si w konsekwencji osobami wyizolowanymi spoecznie, to zasada ta nie stosuje si, rzecz jasna, do tych dzieci, ktre maj od czasu do czasu wraenie, e rwienicy si od nich odsunli. Jednak bolesne pitno wyrzutka, odszczepieca albo odludka przywiera na cae lata do tych, ktrzy s stale odrzucani i wyczani z gier i zabaw. Potencjalne skutki zepchnicia na margines spoeczny s szczeglnie grone w okresie, kiedy dziecko osiga prg dorosoci. Przede wszystkim w ustawicznym rozgardiaszu zabaw i w tyglu bliskich przyjani dzieci doskonal umiejtnoci spoeczne i emocjonalne, ktre wnios do swych zwizkw z innymi w latach pniejszych. Dzieci, ktre wyczone s z tej sfery nauki, znajduj si si rzeczy na gorszej pozycji. Jest zrozumiae, e dzieci odrzucane przez rwienikw uskaraj si na drczcy je silny niepokj, e s zmartwione, przygnbione i czuj si samotne. W istocie rzeczy udowodniono, e to, jak du sympati rwienikw ciesz si dzieci w trzeciej klasie szkoy podstawowej, daje
43 Odkrycia dotyczce niskich umiejtnoci emocjonalnych dzieci nielubianych przez rwnienikw za: Kenneth Dodge, Esther Feldman, Social Cognition and Sociometric Status, w: Steven Asher, John Coie (red.), Peer Rejection in Childhood, New York: Cambridge University Press, 1990).
224
Daniel Goleman
duo pewniejsze podstawy do przewidywania moliwoci pojawienia si zaburze psychicznych w wieku osiemnastu lat ni jakiekolwiek inne wskaniki - oceny nauczycieli i pielgniarek, wyniki uzyskiwane w testach osigni szkolnych i badania inteligencji, a nawet wyniki testw psychologicznych.44 Jak si przekonalimy, w pniejszych okresach ycia osoby, ktre maj niewielu przyjaci i s chronicznie samotne, naraone s na wiksze ryzyko zapadnicia na zdrowiu i przedwczesnej mierci. Jak wykaza psychoanalityk Harry Stack Sullivan, w naszych pierwszych zwizkach przyjacielskich z osobami tej samej pci uczymy si, jak negocjowa zaye stosunki - jak pokonywa rnice i dzieli z innymi nasze najgbsze uczucia. Dzieci, ktre s odrzucane przez rwienikw, maj o poow mniejsze szanse znalezienia przyjaciela podczas tych decydujcych lat spdzonych w szkole podstawowej, a zatem pozbawione s jednej z najwikszych okazji rozwoju emocjonalnego.45 Sytuacj zmienia zupenie posiadanie ju jednego przyjaciela - nawet jeli wszyscy inni odwracaj si plecami (i nawet jeli przyja ta nie jest wcale tak silna). wiczenie umiejtnoci zdobywania przyjaci Mimo caej nieudolnoci nawizywania kontaktw z innymi odrzucane dzieci mog mie nadziej na popraw swej pozycji spoecznej. Steven Asher, psycholog z Uniwersytetu Illinois, opracowa dla dzieci nie cieszcych si sympati rwienikw program i wiczenia umiejtnoci nawizywania przyjani, ktry zakoczy si pewnym sukcesem.46 Asher udzieli najmniej lubianym uczniom klasy trzeciej i czwartej szeciu lekcji, uczc je, jak starajc si by yczliwym, miym i wesoym, mona sprawi, e gry i zabawy staj si przyjemniejsze. Aby da dzieciom odczu, e s nieyczliwe i niemie, mwi im, ze s konsultantami trenera, ktry stara si dowiedzie, co uprzyjemnia gry i zabawy. Dzieci te uczono zachowa, ktre - jak twierdzi Asher - s typowe dla dzieci lubianych. Zachcano je na przykad, aby (zamiast wszczyna bjki) mylay o alternatywnych propozycjach i kompromisach, kiedy nie zgadzaj si z innymi co do regu zabawy, aby suchay tego, co mwi towarzysz zabawy, i patrzyy, jak sobie radzi, aby zawsze powiedziay co miego, kiedy partnerowi si powiodo oraz aby umiechay si i proponoway pomoc albo dodaway zachty i udzielay wskazwek. Dzieci te miay si rwnie wykaza tymi podstawowymi elementami grzecznoci podczas gry w bierki z kolegami z klasy, a potem mwiono im, do jakiego stopnia im si to udao. Ten minikurs wspycia da zadziwiajce efekty: rok pniej dzieci, ktre go przeszy - a ktre zostay przecie wybrane dlatego, e byy najmniej lubiane w klasie znajdoway si w grupie cieszcej si redni sympati rwienikw, a ich pozycja wydawaa si niezachwiana. adne z nich nie stao si gwiazd towarzystwa, ale adne te nie byo ju odtrcane. Podobne wyniki osign Stephen Nowicki, psycholog z Uniwersytetu Emoryego.47 Jego program koncentruje si na podniesieniu u dzieci odrzucanych zdolnoci odczytywania uczu innych dzieci i odpowiedniego na nie reagowania. Nagrywano na przykad na tamie wideo dzieci podczas wiczenia przez nie okazywania uczu takich, jak szczcie i smutek, a potem uczono je,
44 Emory Cowen i in., Longterm Follow-up of Early Detected Vulnerable Children, Journal of Clinical and Consulting Psychology 41 (1973). 45 Jeffrey Parker, Steven Asher, Friendship Adjustment, Group Acceptance and Social Dissatisfaction in Childhood, referat przedstawiony na dorocznym zebraniu Amerykaskiego Towarzystwa Bada Edukacyjnych w Bostonie w 1990 roku. 46 Sven Asher, Gladys Williams, Helping Children Without Friends in Home and School Contexts, w: Childrens Social Development Information for Parents and Teachers, Urbana and Champaign: University of Illinois Press, 1987. 47 Stephen Nowicki, A Remediation Procedure for Nonverbal Processing Deficits, maszynopis nie publikowany, Uniwersytet Dukea,1989.
225
Daniel Goleman
jak maj poprawi sw ekspresyjno emocjonaln. Potem wyprbowyway swe wieo udoskonalone umiejtnoci w kontaktach z dziemi, z ktrymi chciay si zaprzyjani. Stopie skutecznoci takich programw podnoszenia atrakcyjnoci towarzyskiej u odrzucanych dzieci wynosi od 50 do 60 procent. Wydaj si one (przynajmniej w tej postaci, jak maj obecnie) oddziaywa najkorzystniej raczej na dzieci z klas trzecich i wartych ni na uczniw klas starszych oraz dawa lepsze wyniki w grupie dzieci spoecznie nieprzystosowanych ni w grupie dzieci bardzo agresywnych. Jest to jednak kwestia dopracowania tych programw; nadziej napawa fakt, e dziki krtkiemu przeszkoleniu w dziedzinie podstawowych umiejtnoci emocjonalnych mona wielu odrzucanym dzieciom, a nawet ich wikszoci, otworzy drog do przyjani.
226
Daniel Goleman
Alkohol i narkotyki uzalenienie jako leczenie si
Studenci z tutejszego miasteczka uniwersyteckiego nazywaj to piciem na umr - opijaniem si piwem do utraty przytomnoci. Jedna z metod polega na przymocowaniu lejka do wa ogrodowego i wlewania we piwa; w ten sposb puszk piwa mona oprni do sucha w dziesi sekund. Nie jest to bynajmniej jedyna dziwaczna metoda. Jedno z bada wykazao, e dwie pite studentw pci mskiej wypija za jednym posiedzeniem siedem lub wicej drinkw, natomiast 11 procent okrela samych siebie jako potnie pijcych.48 Okoo poowa studentw i prawie 40 procent studentek upija si przynajmniej dwa razy w miesicu.49 Podczas gdy zaywanie narkotykw wrd modych ludzi w USA generalnie zmniejszyo si w latach osiemdziesitych, to obserwuje si sta tendencj wzrostow do zwikszonego spoycia alkoholu, i to w coraz modszym wieku. W przeprowadzonej w 1993 roku ankiecie 35 procent studentek powiedziao, e pije po to, eby si upi, podczas gdy w 1977 roku takiej odpowiedzi udzielio tylko 10 procent; oglnie biorc, jeden student na trzech pije po to, eby si upi. Stwarza to inne zagroenia - 90 procent wszystkich zgoszonych na policji gwatw, do ktrych doszo w domach studenckich, zdarzyo si w sytuacji, kiedy pijana bya albo ofiara, albo gwaciciel, albo oboje.50 Wypadki, do ktrych dochodzi po spoyciu alkoholu, s gwn przyczyn mierci modych ludzi midzy pitnastym a dwudziestym czwartym rokiem ycia.51 Eksperymentowanie z narkotykami i alkoholem moe wydawa si dorastajcej modziey inicjacj, pasowaniem na dorosego, ale u niektrych osb moe pozostawi dugotrwae skutki. U wikszoci alkoholikw i narkomanw pocztkw uzalenienia mona si doszuka ju we wczesnej modoci, kiedy mieli po kilkanacie lat, ale stwierdzi trzeba, e niewiele z osb, ktre prbuje narkotykw czy alkoholu w tak modym wieku, koczy jako alkoholicy czy narkomani. Pod koniec szkoy redniej smak alkoholu zna ponad 90 procent uczniw, ale tylko okoo 14 procent staje si w kocu alkoholikami; z milionw Amerykanw, ktrzy eksperymentowali z kokain, uzalenio si mniej ni 5 procent.52 Jaka jest przyczyna tej rnicy? Z pewnoci najbardziej naraone na niebezpieczestwo uzalenienia si od narkotykw s dzieci mieszkajce w dzielnicach, w ktrych na kadym rogu mona kupi dziak, a handlarz narkotykw jest najbardziej przemawiajcym do wyobrani wzorem kariery i sukcesu finansowego. Niektre dzieci mog skoczy jako narkomani, poniewa same rozprowadzaj na ma skal narkotyki, a inne dlatego, e maj do nich atwy dostp lub te kultura modzieowa czy podkultura grupy, do ktrej nale, gloryfikuje narkotyki. Ten ostatni czynnik zwiksza ryzyko narkomanii w kadej, nawet (a moe raczej szczeglnie) najbogatszej dzielnicy. Nadal jednak pozostaje bez odpowiedzi pytanie, u ktrych spord dzieci wystawionych na te pokusy i presje oraz eksperymentujcych z narkotykami lub alkoholem zaywanie ich lub picie alkoholu moe sta si trwaym nawykiem.
48 Dane z przeprowadzonej przez Project Pulse [Projekt Puls] w Uniwersytecie Massachusetts ankiety, przedstawionej w The Daily Hampshire Gazette z 13 listopada 1993 roku. 49 Liczby te poda Harvey Wechsler, dyrektor programu College Alcohol Studies w Harvard School of Public Health [Harwardzkiej Szkole Zdrowia Publicznego] w sierpniu 1994 roku. 50 Raport Columbia University Center on Addiction and Substance Abuse z maja 1993 roku. 51 Alan Marlatt, doniesienie przedstawione na dorocznym zebraniu Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego w sierpniu 1994 roku. 52 Dane na temat alkoholizmu i uzalenienia od kokainy przedstawione zostay przez Meyera Glantza, penicego obowizki szefa Sekcji Bada Etiologii Krajowego Instytutu do Spraw Narkomanii i Alkoholizmu.
227
Daniel Goleman
Wedug jednej z najnowszych teorii naukowych ci, ktrym zwyczaj ten wchodzi w krew i ktrzy coraz bardziej uzaleniaj si od alkoholu czy narkotykw, uywaj tych rodkw jako swego rodzaju lekw, pomagajcych umierzy uczucie niepokoju, zo albo depresj. Eksperymentujc z uywkami, trafiaj na substancj chemiczn, ktra pozwala im stumi gnbice od dawna uczucie niepokoju albo usun melancholi. I tak spord kilkuset obserwowanych przez dwa lata uczniw klas sidmych i smych w najwikszym stopniu ulegli alkoholizmowi albo narkomanii ci, u ktrych stwierdzono najwyszy poziom zego samopoczucia emocjonalnego.53 Moe to wyjania, dlaczego tak wielu modych ludzi eksperymentuje z narkotykami i alkoholem, nie wpadajc w uzalenienie, podczas gdy inni uzaleniaj si niemal od samego pocztku: najbardziej podatni na uzalenienie, zdaj si znajdowa w narkotykach lub alkoholu natychmiast dziaajcy rodek umierzania nieprzyjemnych emocji, ktre doskwieray im od lat. Ralph Tarter, psycholog z Zachodniego Instytutu Psychiatrii i Kliniki w Pittsburghu, uj to tak: U osb, ktre maj ku temu biologiczne predyspozycje, pierwszy kieliszek czy dawka narkotyku staje si rodkiem ogromnie wzmacniajcym te predyspozycje, dziaajc na nie w sposb, ktrego inne osoby nie dowiadczaj. Wielu powracajcych do zdrowia narkomanw mwi mi: W chwili, kiedy wziem pierwszy narkotyk, poczuem si po raz pierwszy normalnie. Stabilizuje ich to fizjologicznie, przynajmniej na krtki czas.54 Jest to, oczywicie, pakt z diabem: krtkotrwae dobre samopoczucie, za ktre paci si pniej zniszczeniem caego ycia. Pewne schematy emocjonalne zdaj si sprawia, e osoby, u ktrych wystpuj, znajduj ulg emocjonaln w zaywaniu takiej, a nie innej, substancji psychoaktywnej. Na przykad do alkoholizmu prowadz dwie drogi emocjonalne. Na jedn z nich wkraczaj osoby, ktre w dziecistwie yy w napiciu i niepokoju i majc kilkanacie lat odkryy, e alkohol agodzi ich niepokj. Bardzo czsto s to dzieci - zwykle synowie - alkoholikw, sigajce po alkohol dla ukojenia nerww. Jednym z biologicznych wskanikw tego stanu jest upoledzone wydzielanie GABA, neuroprzekanika regulujcego niepokj - zbyt maa jego ilo powoduje wysokie napicie psychiczne. W jednym z bada stwierdzono, e synowie alkoholikw mieli niski poziom tego neuroprzekanika i byli bardzo niespokojni, ale kiedy pili alkohol, rs jego poziom, a opada niepokj.55 Synowie alkoholikw pij, eby obniy napicie psychiczne, znajdujc w alkoholu odprenie, ktrego wydaj si nie znajdowa nigdzie indziej. Osoby takie mog mie skonno do naduywania zarwno alkoholu, jak te rodkw uspokajajcych w tym samym celu - dla zmniejszenia drczcego niepokoju. Neuropsychologiczne badania synw alkoholikw, ktrzy w wieku dwunastu lat wykazywali takie oznaki niepokoju, jak przyspieszony rytm pracy serca w reakcji na stres, jak rwnie odznaczali si impulsywnoci, pozwoliy stwierdzi, e u chopcw tych sabo funkcjonuj rwnie paty czoowe.56 A zatem te pola mzgu, ktre mogyby pomc im opanowa niepokj albo zapanowa nad impulsywnoci, nie spisyway si tak dobrze u innych chopcw. A poniewa kora przedniej czci patw czoowych zawiaduje rwnie pamici operacyjn - ktra przekazuje konsekwencje rnych moliwoci dziaania i przypomina o nich podczas procesu podejmowania decyzji - to ta niedoczynno moe uatwia ich pogranie si w alkoholizmie, pomagajc im ignorowa dugotrwae ujemne skutki picia w chwili, kiedy alkohol momentalnie umierza drczcy ich niepokj.
53 Jeanne Tschann, Initiation of Substance Abuse in Earl Adolescence, Health Psychology 4 (1994). 54 Mj wywiad z Ralphem Tarterem ukaza si w The New York Times z 26 kwietnia 1990 roku. 55 Howard Moss i in., Plasma GABA-like Activity in Response to Ethanol Challenge in Men at High Risk for Alcoholism, Journal of Abnormal Psychology 104 (1995). 56 Philip Harden, Robert Pihl, Cognitive Function, Cardiovascular, Reactivity, and Behavior in Boys at High Risk for Alcoholism, Journal of Abnormal Psychology 104 (1995).
228
Daniel Goleman
To usilne denie do znalezienia spokoju zdaje si by emocjonalnym wyznacznikiem genetycznej skonnoci do alkoholizmu. Badania tysica trzystu krewnych alkoholikw wykazay, e spord dzieci alkoholikw najbardziej naraone na ryzyko uzalenienia si od alkoholu byy te, u ktrych niepokj stale utrzymywa si na wysokim poziomie. Badacze doszli do wniosku, e u takich osb alkoholizm rozwija si jako metoda leczenia objaww niepokoju.57 Druga emocjonalna droga do alkoholizmu zaczyna si od stanu staego duego pobudzenia, popdliwoci i znudzenia. Ten schemat objawia si u niemowlt niespokojnym zachowaniem, kapryszeniem i niesfornoci, u uczniw szkoy podstawowej fochami, nadmiern ruchliwoci i skonnoci do wpadania w kopoty, ktre - jak si przekonalimy - mog ich popchn do szukania przyjaci wrd dzieci z marginesu, prowadzc czasami do kariery przestpczej albo orzeczenia o osobowoci aspoecznej. Najwiksz dolegliwoci emocjonaln takich osb (a s to gwnie mczyni) jest nadmierna pobudliwo, najwiksz saboci - niepohamowana popdliwo, a zwyk reakcj na nud - ktr czsto czuj - poszukiwanie ryzyka i podniecenia. Jako ludzie doroli osoby o takim schemacie emocjonalnym (ktry wie si by moe z niedoborem dwch innych neuroprzekanikw - serotoniny i MAO) stwierdzaj, e ich pobudzenie moe zmniejszy alkohol. Natomiast fakt, e nie mog znie monotonii, sprawia, e gotowi s sprbowa wszystkiego, co w poczeniu z ogln popdliwoci czyni ich podatnymi na zaywanie przernych narkotykw, nie tylko na naduywanie alkoholu.58 Aczkolwiek niektre osoby moe skania do picia depresja, to metaboliczne skutki dziaania alkoholu po chwilowym usuniciu to pogbiaj j jeszcze bardziej. Ludzie, ktrzy traktuj alkohol jako rodek umierzajcy, uywaj go o wiele czciej dla usuwania uczucia niepokoju ni depresji; uczucia osb ogarnitych depresj koi, przynajmniej chwilowo, zupenie inna grupa substancji psychoaktywnych. Ludzie, ktrzy ustawicznie czuj si nieszczliwi, naraeni s na wiksze ryzyko uzalenienia od rodkw stymulujcych, takich jak kokaina, stanowicych bezporednie antidotum na uczucie przygnbienia. W jednym z bada stwierdzono, e u ponad poowy pacjentw leczonych klinicznie z uzalenienia od kokainy stwierdzono by powan depresj, gdyby przebadano ich przed wpadniciem w nag oraz e im gbsza bya depresja poprzedzajca uzalenienie, tym silniejszy by nag.59 Do jeszcze innego rodzaju podatnoci na uzalenienie moe prowadzi staa zo. W badaniach czterystu pacjentw leczonych z uzalenienia od heroiny i innych pochodnych opium stwierdzono, e najbardziej rzucajcym si w oczy schematem emocjonalnych bya utrzymujca si przez cae ycie nieumiejtno zapanowania nad zoci i porywczo. Niektrzy z pacjentw mwili, e dopiero po zayciu narkotyku czuli si normalnie i byli odpreni.60 Chocia predyspozycje do alkoholizmu i narkomanii mog mie w wielu wypadkach swe rdo w funkcjonowaniu mzgu, to - i jak od dziesitkw lat dowodz Anonimowi Alkoholicy i inne programy leczenia z uzalenie - nad uczuciami, ktre zmuszaj ludzi do leczenia si alkoholem albo narkotykami, mona zapanowa bez uciekania si do rodkw chemicznych. Nabycie umiejtnoci opanowywania tych uczu - zmniejszania niepokoju, agodzenia depresji i umierzania zoci - usuwa bodziec do zaywania narkotykw lub picia alkoholu. Tych podstawowych umiejtnoci emocjonalnych uczy si pacjentw, w ramach programw leczenia
57 Kathleen Merikangas i in., Familial Transmission of Depression and Alcoholism, Archives of General Psychiatry (April 1985). 58 Moss i in. 59 Edward Khantzian, Psychiatric and Psychodynamic Factors in Cocaine Addiction, w: Arnold Washton, Mark Gold.(red.), Cocaine: A Clinician Handbook, New York: Guilford Press, 1987. 60 Edward Khantzian, Harvard Medical School, w rozmowie, na podstawie wyzna ponad 200 pacjentw, ktrych leczy z uzalenienia od heroiny.
229
Daniel Goleman
alkoholizmu i narkomanii. Byoby, oczywicie, duo lepiej, gdyby nauczyli si tego wczeniej, zanim wpadli w nag. Dosy wojen - metoda zapobiegania W ostatnich dziesiciu latach wydawano wojny po kolei: zachodzeniu w ci kilkunastoletnich dziewczt, przerywaniu nauki, narkotykom, a ostatnio przemocy. Kopot z takimi kampaniami polega na tym, e s one spnione, organizowane wtedy, kiedy problem, ktry maj zwalcza, osign ju rozmiary epidemii i gboko zapuci korzenie w rodowisku modzieowym. S to interwencje nage, podejmowane w momencie kryzysu, przypominajce wysyanie karetki pogotowia do umierajcego, kiedy rutynowe szczepienie mogo zapobiec chorobie. Zamiast ogasza takie wojny, powinnimy postpowa zgodnie z logik prewencji, uczc nasze dzieci umiejtnoci, ktre zwiksz szanse uniknicia kadego z tych niebezpieczestw z osobna i wszystkich razem.61 To, e koncentruj si na znaczeniu, jakie w wytwarzaniu podatnoci na te problemy ma brak umiejtnoci emocjonalnych i spoecznych, nie oznacza bynajmniej, e lekcewa inne czynniki ryzyka, takie jak wychowywanie si w rodzinie niepenej czy dysfunkcjonalnej, stosujcej przemoc wobec dziecka albo w rodowisku biedoty, w ktrym szerzy si przestpczo i narkomania. Ndza sama w sobie nie szczdzi dziecku ciosw emocjonalnych: pochodzce z ubogich warstw spoeczestwa picioletnie dzieci s ju w tym wieku bardziej bojaliwe, niespokojne i smutne ni ich wywodzcy si z zamoniejszych rodzin rwienicy. Stwarzaj te wicej problemw swym zachowaniem, wszczynajc czsto burdy i niszczc przedmioty ze swego otoczenia, co jest tendencj utrzymujc si w latach pniejszych. Ciar ndzy niszczy te ycie rodzinne - matki (nierzadko samotne i bez pracy) s czciej pogrone w depresji, rodzice okazuj dziecku mniej ciepa i bardziej polegaj na surowych karach, takich jak krzyki, bicie i pogrki fizyczne.62 Umiejtnoci emocjonalne maj jednak pewn cech, ktra stawia je ponad czynnikami rodzinnymi i ekonomicznymi; ot mog odegra decydujc rol w okreleniu stopnia, w jakim dane dziecko czy nastolatek poddaj si w obliczu trudnoci albo znajduj sobie do siy, aby im si oprze. Dugookresowe badania setek dzieci, ktre wychoway si w ndzy albo w rodzinach, gdzie przemoc bya na porzdku dziennym, czy te wychowywane byy przez rodzica cierpicego na powan chorob psychiczn wykazuj, e - a nich, ktre nie ugiy si nawet pod najciszymi ciosami losu, posiadaj kluczowe umiejtnoci emocjonalne.63 Do umiejtnoci tych naley niezrwnana towarzysko, ktra przyciga innych ludzi, wiara w siebie, optymizm, wytrwao w obliczu poraek i niepowodze, zdolno szybkiego powracania do rwnowagi po przygnbiajcych dowiadczeniach oraz niefrasobliwy charakter. Jednak znakomita wikszo dzieci napotykajcych trudnoci nie ma takich zalet. Oczywicie wiele z tych umiejtnoci jest wrodzonych i dziecko ma po prostu szczcie, e odziedziczyo takie geny, ale jak przekonalimy si w rozdziale XIV, zmieni mona nawet cechy charakteru i temperament. Jedn z moliwoci przeciwdziaania podobnemu stanowi rzeczy s, oczywicie,
61 Zwrot ten zasugerowa mi Tim Shriver z Zespou do Spraw UIepszania Metod Uczenia si Umiejtnoci Spoecznych i Emocjonalnych w Orodku Studiw Nad Dziemi Uniwersytetu Yale. 62 Economic Deprivation and Early Childhood Development oraz Poverty Experiences of Young Children and the Quality of Their Home or Environments. Greg Duncan i Patricia Garrett opisali wyniki swych bada w osobnych artykuach w Child Development (April 1994). 63 Norman Garmezy, The Invulnerable Child, New York: Guilford Press, 1987. O dzieciach, ktre wspaniale stawiaj czoo przeciwiestwom, pisaem w The New York Times z 13 padziernika 1987 roku.
230
Daniel Goleman
odpowiednie posunicia polityczne i ekonomiczne, zmierzajce do usunicia ndzy i innych warunkw spoecznych, ktre rodz wspomniane problemy. Prcz tych posuni (ktre zdaj si zajmowa coraz nisze pozycje na licie priorytetw spoecznych) mona sporo zrobi, aby pomc dzieciom w zmaganiach z pozbawiajcymi je si przeciwnociami losu. Wemy spraw zaburze emocjonalnych, dolegliwoci, ktre odczuwa przynajmniej raz w cigu ycia co drugi Amerykanin. Badania reprezentatywnej prbki spoeczestwa, skadajcej si z 8098 osb, wykazay, e 48 procent Amerykanw miao w cigu swego ycia przynajmniej raz problemy ze zdrowiem psychicznym.64 W najgorszej sytuacji znalazo si 14 procent osb, u ktrych wystpiy jednoczenie objawy przynajmniej trzech rnych rodzajw zaburze psychicznych. W tej grupie te zdarzao si 60 procent wszystkich zaburze psychicznych pojawiajcych si w kadym okresie czasu oraz a 90 procent najostrzejszych i najbardziej upoledzajcych funkcjonowanie pacjentw chorb psychicznych. Osoby te potrzebuj intensywnej opieki, ale optymalne podejcie powinno polega przede wszystkim na zapobieganiu wszdzie tam, gdzie jest to moliwe, pojawianiu si takich problemw. Rzecz jasna nie kadej chorobie psychicznej mona zapobiec, ale s takie, moe nawet jest ich wiele, ktrym da si zapobiec. Ronald Kessler, socjolog z Uniwersytetu Michigan, powiedzia mi: Musimy interweniowa jak najwczeniej. Wemy dziewczynk, ktra w szstej klasie ma fobi spoeczn, a na pocztku szkoy redniej zaczyna pi, aby stumi niepokj, jaki wywouj u niej wszystkie kontakty spoeczne. Koo trzydziestki, kiedy zostaje objta naszymi badaniami, nie tylko nadal odczuwa lk, ale jest poza tym alkoholiczk, narkomank i yje w cigej depresji, poniewa zagmatwaa sobie ycie. Pytanie brzmi: co moglimy dla niej zrobi, kiedy bya jeszcze dzieckiem, aby nie dopuci do tego staczania si? To samo odnosi si, oczywicie, do porzucania szkoy, przemocy i w ogle wikszoci z listy niebezpieczestw zagraajcych dzisiaj modziey. W ostatnich latach namnoyo si programw szkoleniowych majcych zapobiega takiemu czy innemu niepokojcemu zjawisku, tworzc swego rodzaju minirynek usug edukacyjnych, jednak wiele - w tym najbardziej zrcznie reklamowane i najszerzej rozpowszechniane - okazao si nieskutecznych. Par z nich nawet, ku rozpaczy wadz owiatowych, zdawao si nasila zjawiska, ktrym miay zapobiega, szczeglnie narkomani i seks wrd nieletnich. Informacja nie wystarczy Pouczajcym przykadem w tym wzgldzie jest seksualne wykorzystywanie dzieci. W 1993 roku zgoszono w Stanach Zjednoczonych dwiecie tysicy udokumentowanych spraw tego rodzaju, a ich liczba ronie kadego roku o okoo 10 procent. I cho szacunki rni si bardzo znacznie midzy sob, to wikszo ekspertw zgadza si, e ofiarami jakiej formy wykorzystywania seksualnego pada przed siedemnastym rokiem ycia od 20 do 30 procent dziewczt i okoo poow mniej chopcw (liczby s wiksze mniejsze w zalenoci midzy innymi od tego, jak definiuje si wykorzystywanie seksualne).65 Nie ma adnego oglnego portretu psychologicznego dzieci, ktre s szczeglnie naraone t ryzyko wykorzystywania seksualnego, ale wikszo czuje si pozbawiona ochrony, nie jest zdolna sama przeciwstawi si takim formom bezprawia i ma poczucie izolacji spoecznej z powodu tego, si im przydarzyo.
64 Ronald C. Kessler i in., Lifetime and 12-month Prevalence of DSMIII-R Psychiatric Disorders in the U.S., Archives of General Psychiatry (January 1994). 65 Dane dotyczce chopcw i dziewczt powiadamiajcych o wykorzy;ole stywaniu seksualnym w Stanach Zjednoczonych pochodz od Malcolma Browna the Violence and Traumatic Stress Branch of the National Institute of Mental Health; liczba przypadkw udowodnionych z: National Committee for the Prevention of Child Abuse and Neglect. Oglnokrajowa ankieta wykazaa, e wskanik ten wynosi 3,2 procenta dla dziewczynek oraz 0,6 procenta dla chopcw w danym roku: David Finkelhor, Jennifer DziubaLeatherman, Children as Victims of Violence: A National Survey, Pediatrics (October 1984).
231
Daniel Goleman
Z myl o takich niebezpieczestwach zaczto w wielu szkoach wprowadza programy zapobiegania wykorzystywaniu seksualnemu. Wikszo z nich koncentruje si cile na podstawowych informacjach o wykorzystywaniu seksualnym, uczc dzieci na przykad odrniania dobrego dotykania od zego, uczulajc je na zagroenia i zachcajc do mwienia o wszystkim dorosym, jeli przytrafio si im co niestosownego. Jednak oglnokrajowa ankieta, ktr objto dwa tysice dzieci, wykazaa, e to podstawowe szkolenie niewiele pomogo - a w istocie rzeczy raczej zaszkodzio - dzieciom w podejmowaniu stara, by nie pa ofiar jakiego rozwydrzonego osika w ich wasnej szkole albo potencjalnego gwaciciela.66 Co gorsza, dzieci, ktre przeszy tylko takie podstawowe szkolenie, a potem stay si ofiarami napastowania seksualnego, _ byy o poow mniej skonne ni dzieci, ktre w ogle nie uczestniczyy w szkoleniu, poinformowa dorosych o tym zdarzeniu. Jaskrawo kontrastuje z tym fakt, e dzieci, ktre przeszy bardziej caociowe szkolenie obejmujce rwnie rozwijanie umiejtnoci emocjonalnych i spoecznych - potrafiy o wiele lepiej broni si przed napastowaniem seksualnym. Mwiy, eby zostawi je w spokoju, krzyczay albo szarpay si, groziy, e powiedz o tym i rzeczywicie mwiy, jeli mimo wszystko przytrafio si im co zego. Ten ostatni rodek obrony - mwienie rodzicom czy policji o napastowaniu albo wykorzystaniu seksualnym - ma szczeglne znaczenie zapobiegawcze, poniewa wielu amatorw wdzikw dziecicych wykorzystuje setki dzieci. Badania wykorzystujcych dzieci czterdziestolatkw wykazay, e mniej wicej od ukoczenia przez nich kilkunastu lat, ich ofiar padao jedno dziecko miesicznie. ledztwo prowadzone w sprawie pewnego kierowcy autobusu i nauczyciela prowadzcego kurs komputerowy w szkole ujawnio, e kadego roku wykorzystywali wsplnie trzysta dzieci; sprawa wysza na wiato dzienne dopiero wtedy kiedy jeden z chopcw wykorzystanych przez nauczyciela zacz nagabywa seksualnie swoj siostr.67 Dzieci, ktre uczestniczyy w caociowym programie, by trzykrotnie bardziej skonne ni te minimalnie szkolone do informowania o przypadkach wykorzystywania seksualnego. Co sprawio, e szkolenie to dao takie dobre skutki? Ot nie ograniczao si ono do jednego, raz przedstawionego tematu, ale skadao si z wielu, prowadzonych na rnym poziomie i obejmujcych rne aspekty wykorzystywania seksualnego zaj wchodzcych w skad normalnych lekcji higieny i wychowania seksualnego w rnych klasach. Zapewniono te sobie pomoc rodzicw w utrwalaniu przekazywanych wiadomoci (dzieci, ktrych rodzice potraktowali to powanie, najlepiej daway sobie rad z przeciwstawieniem si niebezpieczestwu wykorzystania seksualnego). Znaczn rol odegrao rwnie ksztacenie umiejtnoci emocjonalnych. Nie wystarczy po prostu powiedzie dziecku o rnicy midzy dobrym a zym dotykaniem. Musi ono mie rozwinit samowiadomo, aby zorientowa si, kiedy sytuacja wyglda niedobrze albo niepokojco na dugo przed tym, nim dojdzie do dotykania. Wymaga to zreszt od dziecka nie tylko samowiadomoci, ale rwnie pewnoci siebie, aby mogo powanie potraktowa swoje obawy i przeczucia, nawet jeli osoba dorosa zapewnia je, e wszystko jest w porzdku. Poza tym musi dysponowa repertuarem rodkw pozwalajcych przeszkodzi w tym, co moe si darzy, obejmujcym szeroki wachlarz zachowa, od ucieczki do groenia, e powie o tym. Z tych powodw dobre programy ucz dzieci twardo obstawa przy tym, czego chc, domaga si
66 Oglnokrajow ankiet na temat programw zapobiegania seksualnemu wykorzystywaniu dzieci przeprowadzi David Finkelhor, socjolog z Uniwersytetu w New Hampshire. 67 Dane o tym, ile ofiar maj na swoim koncie osoby molestujce seksualnie dzieci, pochodz z wywiadu z Malcolmem Gordonem, psychologiem z Oddziau Bada nad Gwatem i Spowodowanym Urazem Stresem Krajowego Instytutu Zdrowia Psychicznego.
232
Daniel Goleman
respektowania przysugujcych im praw zamiast zachowywa biern postaw, oraz pozna granice, ktrych nikomu nie wolno przekroczy, i broni ich. A zatem najskuteczniejsze programy uzupeniay podstawowe wiadomoci o wykorzystywaniu seksualnym nauk umiejtnoci emocjonalnych i spoecznych. Programy te uczyy dzieci znajdowania bardziej pozytywnych sposobw rozwizywania konfliktw midzyludzkich, wikszej pewnoci siebie, nieobwiniania si, jeli co si rzeczywicie zdarzyo i daway im poczucie oparcia w nauczycielach i rodzicach, do ktrych mogy si zwrci w razie potrzeby. A jeli mimo wszystko zdarzyo im si co zego, to byy duo bardziej skonne mwi o tym. Aktywne skadniki Odkrycia te doprowadziy do rewizji pogldw na to, z jakich elementw powinien skada si optymalny program prewencji. Wzito pod uwag programy, ktre wedug bezstronnych ocen okazay si naprawd skuteczne. W ramach finansowanego przez Fundacj W.T. Granta picioletniego programu badawczego zesp naukowcw przeanalizowa dokadnie cae zagadnienie i wyodrbni pi aktywnych czynnikw, ktre wydaway si odgrywa zasadnicz rol w sprawdzonych programach prewencji.68 Lista kluczowych umiejtnoci, ktre zdaniem tego zespou powinny zosta uwzgldnione w kadym programie, bez wzgldu na to, jakiemu _ konkretnemu problemowi miaby on zapobiega, pokrywa si dokadnie z list skadnikw inteligencji emocjonalnej (zobacz Dodatek D, gdzie zamieszczona jest pena lista).69 Do tych umiejtnoci emocjonalnych nale: samowiadomo, rozpoznawanie i wyraanie uczu oraz panowanie nad nim, panowanie nad impulsami i zdolno odkadania zaspokojenia pragnie na pniej oraz umiejtno radzenia sobie ze stresem i niepokojem. Zdolnoci majc kluczowe znaczenie w panowaniu nad impulsami jest odrnianie uczu od dziaa oraz uczenie si lepszego podejmowania decyzji emocjonalnych poprzez opanowywanie najpierw impulsu do dziaania, a potem odkrywanie i analizowanie alternatywnych sposobw dziaania i ich konsekwencji. Wiele umiejtnoci naley do zakresu inteligencji interpersonalnej; s to: odczytywanie sygnaw emocjonalnych i spoecznych, suchanie, zdolno opierania si ujemnym wpywom, umiejtno patrzenia z punktu widzenia innej osoby i zrozumienie, jakie zachowanie jest dopuszczalne w danej sytuacji. Wymienione umiejtnoci emocjonalne i spoeczne nale do najwaniejszych w yciu i s przynajmniej czciowym remedium na wikszo, jeli nie na wszystkie, trudnoci, jakie omwiem w tym rozdziale. Wybr konkretnych problemw, przed ktrymi mog one uodporni dzieci, jest niemal dowolny - mona by przytoczy podobne argumenty wiadczce o roli umiejtnoci emocjonalnych i spoecznych w zapobieganiu zachodzeniu nastolatek w ci albo samobjstwom nieletnich.
Przyczyny wszystkich tych problemw s z ca pewnoci zoone, splataj si tu w rnych proporcjach wyposaenie biologiczne, dynamika ycia rodzinnego, polityka wobec ubstwa i kultura ulicy. Interwencja w jednej tylko z tych sfer, nie wyczajc przez sfery emocji, nie usunie zatem problemu do koca. Trzeba jednak zwraca uwag na remedia emocjonalne w takim samym stopniu, w jakim deficyt umiejtnoci emocjonalnych zwiksza ryzyko, na ktre naraone jest dziecko - a przekonalimy si, e zwiksza je znacznie - stosujc te rodki zapobiegawcze nie zamiast, ale obok innych. Nastpne pytanie brzmi: jak powinna wyglda edukacja emocjonalna?
68 W.T. Grant Consortium on the School-Based Promotion of Social Competence, Drug and Alcohol Prevention Curricula, w: J. David al Hawkins i in., Communities That Care (San Francisco: Jossey-Bass, 1992). 69 W.T. Grant Consortium, Drug and Alcohol Prevention Curricula, s. 136.
233
Daniel Goleman
Rozdzia XVI Ksztacenie emocji

Gwn nadziej narodu jest waciwa edukacja modziey
Erazm z Rotterdamu
DZIWNIE WYGLDA to sprawdzanie listy obecnoci. Nauczyciel, otoczony krgiem siedzcych po turecku na pododze pitnastu picioklasistw, obraca si ku kademu dziecku, a kiedy wyczytuje jego imi, nie odpowiada ono pustym obecny, co syszy si we wszystkich standardowych szkoach, ale zamiast tego wymienia liczb okrelajc, jak si czuje w danej chwili. Jeden oznacza pody nastrj, dziesi - werw. Dzisiaj nastroje s znakomite: - Jessica. - Dziesi. Rozpiera mnie energia - dzisiaj jest pitek. - Patrick. - Dziewi. Jestem podniecony i troch si denerwuj. - Nicole. - Dziesi. Czuj si spokojna i szczliwa. Jest to lekcja wiedzy o sobie w Nueva Learning Center [Orodek Ksztacenia Nueva], szkole znajdujcej si w przerobionej i przy stosowanej do jej potrzeb dawnej siedzibie rodowej Crockerw, dynastii, ktra zaoya jeden z najwikszych bankw w San Francisco. Teraz budynek ten, przypominajcy Oper w San Francisco w miniaturze, mieci szko prywatn, oferujc dzieciom program nauki, ktry moe by wzorem dla kursw inteligencji emocjonalnej. Tematem zaj z wiedzy o sobie s uczucia - twoje wasne i te, ktre wybuchaj w zwizkach z innymi osobami. Temat ten wymaga z samej swej natury, by nauczyciele i uczniowie koncentrowali si na emocjonalnej tkance ycia dziecka, czyli na tym, co z uporem ignoruje si we wszystkich prawie pozostaych szkoach w Ameryce. Przyjta tu strategia polega midzy innymi na wykorzystywaniu napi i urazw dzieci jako tematw dnia. Nauczyciele mwi o rzeczywistych problemach dzieci - o blu odczuwanym z powodu odtrcenia, o zazdroci, o nieporozumieniach, ktre mog przerodzi si w bjk na podwrku szkolnym. Jak uja to Karen Stone McCown, twrczyni programu samowiedzy i dyrektorka orodka: Uczenie si nie przebiega w izolacji od uczu dzieci. Znajomo alfabetu emocjonalnego jest rwnie wana dla uczenia si jak znajomo zasad czytania i liczenia.1 Samowiedza jest pierwszym skowronkiem idei, ktra zyskuje coraz wicej zwolennikw w szkoach w caej Ameryce. Nazwy tego przedmiotu s rne: od rozwoju spoecznego, przez umiejtnoci yciowe, po spoeczne i emocjonalne uczenie si. Niektrzy, nawizujc do koncepcji inteligencji wielorakiej Howarda Gardnera, uywaj na jego okrelenie terminu inteligencja personalna. Nici przewodni wszystkich tych programw jest ch podniesienia u dzieci poziomu umiejtnoci spoecznych i emocjonalnych w ramach normalnego programu ksztacenia i traktowanie tych umiejtnoci nie jako metody korekcyjnej dla tych okrelanych mianem cierpicych na zaburzenia, ale jako zespou umiejtnoci i przekona majcych zasadnicze znaczenie dla kadego dziecka.
1 Mj wywiad z Karen Stone McCown ukaza si w The New York Times z 7 listopada 1993 roku.
234
Daniel Goleman
Odlegych korzeni kursw alfabetyzacji emocjonalnej doszukiwa si mona w ruchu edukacji afektywnej z lat szedziesitych. Mylano wwczas, e lekcje psychologiczne i motywacyjne zapadaj gbiej w pami, jeli pozna si empirycznie to, czego uczy si konceptualnie. Jednak ruch alfabetyzacji emocjonalnej odwraca do gry nogami zasad edukacji afektywnej - zamiast wykorzystywa uczucia do uczenia, uczy samych uczu. Bezporednich bodcw do organizowania takich zaj dostarczyy realizowane w szkoach programy zapobiegania rnym konkretnym niekorzystnym zjawiskom: paleniu papierosw, narkomanii, ciom nieletnich, porzucaniu szkoy, a ostatnio przemocy. przekonalimy si w poprzednim rozdziale, zesp dziaajcy pod auspicjami Fundacji W.T. Granta stwierdzi, e kursy takie daj duo lepsze wyniki, jeli ucz dzieci podstawowych zrbw umiejtnoci spoecznych i emocjonalnych, takich jak kontrolowanie impulsw, panowanie nad zoci i znajdowanie twrczych rozwiza w trudnych sytuacjach spoecznych. Zasada ta daa pocztek nowej generacji programw. Jak przekonalimy si w rozdziale XV, dziaania interwencyjne zmierzajce do usunicia lecych u podoa takich zjawisk jak agresja czy depresja deficytw konkretnych umiejtnoci emocjonalnych i spoecznych mog zapewni dzieciom bardzo skuteczn ochron przed tymi niepodanymi zjawiskami. Jednak te podejmowane ze szlachetnych pobudek dziaania byy przewanie planowane przez psychologw jako eksperymenty naukowe. Nastpnym krokiem jest wycignicie lekcji z takich bardzo wskich i koncentrujcych si z reguy na jednej grupie dzieci programw i uoglnienie ich w celu opracowania rodkw zapobiegawczych dla wszystkich dzieci, stosowania ktrych mogliby uczy zwykli nauczyciele. To bardziej przemylane i skuteczniejsze podejcie do prewencji obejmuje przekazywanie informacji o takich problemach, jak AIDS, narkotyki itp. wwczas, kiedy dziecko zaczyna si z nimi styka. Najwaniejszy jest jednak zesp kluczowych umiejtnoci ktre maj wielkie znaczenie dla radzenia sobie z tymi specyficznymi dylematami - inteligencja emocjonalna. Nowe spojrzenie na wprowadzenie ksztacenia emocjonalnego w szkoach sprawia, e zamiast traktowa najwaniejsze aspekt codziennego ycia dziecka jako nieistotne wtrty albo - kiedy prowadz one do wybuchw - odsya dzieci do wychowawcy i gabinetu dyrektora, eby dostay bur, czyni si ycie emocjonalne i spoeczne tematem zaj. Same zajcia mog si na pierwszy rzut oka wydawa nijakie i nie podsuwa adnego rozwizania problemw, z ktrymi dzieci maj si nauczy sobie radzi. Wraenie takie bierze si w gwnej mierze std, e - podobnie jak dobre wychowanie domowe - udzielane rady i wskazwki s drobne, ale wymowne i znaczce, przekazywane regularnie przez cae lata. Tak wanie wpaja si nauki emocjonalne; s to cigle powtarzajce si przeycia i dowiadczenia, na ktre mzg reaguje wzmacnianiem odpowiednich drg nerwowych, dziki czemu staj si nawykami, dochodzcymi do gosu w chwilach napicia, frustracji i blu. A wic chocia codzienna tre zaj z zakresu ksztacenia emocjonalnego moe wydawa si szara i bezbarwna, to ich rezultat - przyzwoici ludzie - ma duo wiksze znaczenie dla naszej przyszoci ni kiedykolwiek przedtem. Nauka wspdziaania Porwnajmy taki oto moment z lekcji samowiedzy z naszymi wasnymi wspomnieniami szkolnymi. Grupa pitoklasistw ma wanie zacz gr uczc umiejtnoci wsppracy. Chodzi w niej o to, aby wsplnie uoy z chaotycznie wymieszanych kawakw figury w ksztacie kwadratw. Trudno polega na tym, e cay zesp musi zachowa absolutne milczenie, niedozwolone s te adne gesty.
235
Daniel Goleman
Nauczycielka, Joan Varga, dzieli klas na trzy grupy, z ktrych kada siada przy osobnym stole. Grze przyglda si trjka znajcych j i jej reguy obserwatorw, zaznaczajc na specjalnych arkuszach, kto i w jakim stopniu obejmuje przewodnictwo grupie i organizuje jej prac, kto si wygupia, a kto przeszkadza. Uczniowie wysypuj kawaki ukadanki na st i przystpuj do pracy. Mniej wicej po minucie staje si jasne, e jedna grup dziaa wyjtkowo sprawnie jako zesp; kocz ju po paru minutach. Czonkowie drugiego, czteroosobowego zespou podejmuj samotne, nieskoordynowane wysiki; kady z nich zajmuje si ukadank oddzielnie i nic z tego nie wychodzi. Potem zaczynaj z wolna dziaa wsplnie przy uoeniu pierwszego kwadratu, a dalej pracuj ju jako zesp, a do uoenia wszystkich figur. Trzecia grupa nadal zmaga si z zadaniem, kocz ukada dopiero pierwsz figur, a i tak bardziej przypomina trapezoid ni kwadrat. Sean, Fairlie i Rahman musz dopiero nauczy si wspdziaania, ktre udao si osign pozostaym dwom zespoom. S wyranie sfrustrowani, gorczkowo przegldaj rozoone i na stole kawaki ukadanki, chwytajc te, ktre wydaj si pasowa i doczaj je do prawie ukoczonej figury po to tylko, by dozna kolejnego rozczarowania. Napicie troch si zmniejsza, kiedy Rahman bierze dwa kawaki i zakrywa nimi oczy; jego towarzysze zaczynaj chichota. Okae si to kluczowym momentem lekcji. Nauczycielka dodaje im nieco otuchy mwic: - Dzieci, ktre skoczyy, mog udzieli jednej konkretnej rady kolegom, ktrzy jeszcze pracuj. Do nadal zmagajcej si z zadaniem grupy podchodzi Dagan, wskazuje na dwa kawaki wystajce z figury kwadratu i mwi: - Musicie obrci te dwa kawaki do gry nogami. Nagle Rahman, ze zmarszczon ze skupienia twarz, chwyta nowego ducha i elementy pierwszego kwadratu szybko znajduj si na swoich miejscach, a potem grupa szybko ukada pozostae figury. Wybucha spontaniczny aplauz, kiedy trzecia grupa kadzie ostatni kawaek, koczc ukadanie ostatniej figury. Punkt niezgody Kiedy klasa zaczyna omawia praktyczn lekcj pracy zespoowej, ktr wanie otrzymaa, wywizuje si gwatowna wymiana zda midzy Rahmanem, wysokim chopcem o gstych, czarnych, przystrzyonych na jea wosach, i Tuckerem, blondynem o przylizanych wosach i opadajcej na czoo grzywce, ktry jednym z obserwatorw. Tucker ma na sobie obszern koszul z krtkimi rkawami i wymalowanym na piersiach napisem Bd Odpowiedzialny, ktry w pewien sposb zdaje si podkrela jego oficjaln rol. - Ty te moesz podsun kawaek - to nie jest gestykulowanie - mwi Tucker do Rahmana przekonujcym tonem, podkrelajc pewne sowa. - Ale to jest gestykulowanie - upiera si wzburzony Rahman. Varga syszy podniesione gosy i agresywne staccato tej rozmowy, wic zblia si do stou, przy ktrym siedz obaj chopcy. Jest to przeomowe wydarzenie, spontaniczna wymiana zda dyktowanych wzburzonymi uczuciami; to wanie w takich momentach wida cay poytek z przerobionych ju lekcji, wtedy te mona najskuteczniej nauczy nowych rzeczy. A jak wie kady dobry nauczyciel, wiadomoci przekazane w takich elektryzujcych chwilach najlepiej utrwalaj si w pamici uczniw.
236
Daniel Goleman
- To nie jest krytyka - poucza Varga - bardzo dobrze wsppracowalicie, ale Tucker, staraj si przekaza to, co chcesz, tonem, ktry nie brzmi tak krytycznie. Tucker powtarza wic Rahmanowi spokojniejszym gosem: - Moesz po prostu pooy jaki kawaek tam, gdzie wydaje ci si, e powinien by, da komu to, czego twoim zdaniem potrzebuje, bez gestykulowania. Po prostu zaproponowa. Rahman odpowiada gniewnym tonem: - Mgbym zrobi co takiego - tu przekrzywia gow w niewinnym ruchu - a on by zaraz powiedzia: Bez gestykulowania! Wida wyranie, e zo Rahmana nie wynika tylko ze sprzeczki o to, co jest, a co nie jest gestykulacj. Jego wzrok bez przerwy biegnie ku arkuszowi ocen, ktry wypeni Tucker i ktry cho na razie nie wspomniano o nim ani sowem - sta si w rzeczywistoci przyczyn napicia midzy nim a Tuckerem. W rubryce pod nagwkiem Kto rozrabia? Tucker umieci nazwisko Rahmana. Nauczycielka, widzc, e Rahman bez przerwy spoglda na najwidoczniej obraliw dla niego form zaklasyfikowania, domyla si o co chodzi i mwi do Tuckera: - On uwaa, e uye w odniesieniu do niego negatywnego sowa - rozrabia. Co miae na myli? - Nie miaem na myli tego, e to jest zoliwe rozrabianie - mwi pojednawczo Tucker. Rahman nie przyjmuje tego za dobr monet, ale te cisza gos: - Troch to nacigane, jeli chcesz zna moje zdanie. Varga podkrela pozytywny sposb spojrzenia na to. - Tucker prbuje powiedzie, e to, co mona uwaa za rozrabianie, moe by te sposobem odprenia podczas trudnych chwil. - Ale - protestuje Rahman, teraz bardziej rzeczowym tonem - rozrabia si wtedy, kiedy wszyscy koncentruj si bardzo na czym, a ja robi co takiego - wykrzywia twarz w mieszny, 1.i bazeski sposb, wywracajc oczy i nadymajc policzki - to jest rozrabianie. Nauczycielka kontynuuje lekcj emocji, mwic do Tuckera: - Prbujc mu pomc, nie miae na myli tego, e on rozrabia zoliwie. Ale sposb, w jaki o tym mwie, wskazywa na co innego. Rahman chce, eby go wysucha i zrozumia, co czuje. Mwi, e uywanie takich negatywnych sw jak rozrabia jest nie w porzdku. Nie chce, eby tak o nim mwiono. Potem, zwracajc si do Rahmana, dodaje: - Podoba mi si sposb, w jaki obstawae przy swoim, rozmawiajc z Tuckerem. Nie atakowae go. Ale nie jest ci przyjemnie sucha, jak kto uywa w stosunku do ciebie takich sw jak rozrabiaka. Kiedy zakrye oczy kawakami ukadanki, to wydawao si, e jeste zniechcony i chcesz zmniejszy napicie. Natomiast Tucker nazwa to rozrabianiem, poniewa nie zrozumia twoich intencji. Zgadza si? Obaj chopcy kiwaj potakujco gowami, podczas gdy inni kocz zbieranie ukadanek do pudeek. Mae klasowe spicie zblia si do finau. - Czujecie si ju lepiej? - pyta Varga. - Czy moe nadal jestecie zirytowani? - Czuj si dobrze - odpowiada Rahman, a jego spokojny gos wiadczy o tym, e czuje si wysuchany i zrozumiany. Tucker rwnie kiwa z umiechem gow. Potem obaj, spostrzegszy e wszyscy inni wyszli ju z klasy, obracaj si jak na komend i razem wybiegaj. Analiza post factum. Bjka, do ktrej nie doszo Kiedy nowa grupa zaczyna zajmowa miejsca, nauczycielka przeprowadza analiz tego, co si przed chwil wydarzyo. Wzburzenie obu chopcw na pocztku rozmowy i ochonicie pod jej
237
Daniel Goleman
koniec wiadcz o tym, czego obaj nauczyli si na temat rozwizywania konfliktw. Rozmowa, ktra z reguy przeradza si w konflikt, zaczyna si - jak ujmuje to Varga - nie od komunikowania, ale od przyjmowania pewnych zaoe, pochopnego wycigania z nich wnioskw i wysyania twardych przekazw w sposb, ktry sprawia, e innym trudno usysze to, co mwisz. Uczniowie ucz si na lekcjach samowiedzy, e nie chodzi o to, by zupenie unika konfliktw, ale o to, by wyjani nieporozumienie i przeama wzajemn niech i urazy, zanim doprowadz do otwartej walki. lady tych wczeniejszych lekcji wida w sposobie, w jaki Tucker i Rahman prowadzili rozmow. Obaj podjli pewne starania, aby wyrazi swj punkt widzenia tak, aby nie doprowadzio to do otwartego konfliktu. Takiej asertywnoci (nie bdcej ani zoci, ani biernoci) uczy si w Nueva od trzeciej klasy. Podkrela si znaczenie wyraania uczu wprost, ale w sposb, ktry nie przerodzi si w agresj. Chocia na pocztku sprzeczki aden z nich nie patrzy na drugiego, to w miar rozmowy zaczli objawia oznaki aktywnego suchania, patrzc sobie prosto w twarz, nawizujc kontakt wzrokowy i wysyajc nieme sygnay, ktre pozwalay partnerowi zorientowa si, e jest syszany i suchany. Dziki praktycznemu zastosowaniu tych narzdzi oraz przy pewnej pomocy nauczycielki asertywno i aktywne suchanie stay si dla tych chopcw czym wicej ni tylko pustymi frazesami, ktrych znajomoci mogliby pochwali si podczas quizu - stay si one sposobami reagowania, z ktrych obaj mogli skorzysta w chwilach, kiedy potrzebowali ich najbardziej. Mistrzostwo w sferze emocjonalnej jest szczeglnie trudno osign, poniewa umiejtnoci te musimy opanowa akurat wtedy, kiedy zazwyczaj jestemy najmniej zdolni do odbioru nowych informacji i uczenia si nowych nawykw reagowania - kiedy jestemy w zym nastroju. Instruowanie bardzo pomaga w takich momentach. Kady, dorosy czy pitoklasista, potrzebuje pewnej pomocy przy obserwowaniu samego siebie, kiedy jest zdenerwowany - mwi Varga. Wali ci serce, poc si rce, a ty starasz si uwanie sucha i jednoczenie zapanowa nad sob, aby spokojnie wytrwa do koca, nie wrzeszczc, nie obwiniajc drugiej osoby i nie zamykajc w akcie samoobrony uszu na to, co mwi. Dla kadego, kto zna chaotyczne sprzeczki pitoklasistw, najbardziej zdumiewajce musi by to, e zarwno Tucker, jak i Rahman starali si przeforsowa swj punkt widzenia bez uciekania si do oskarania, wyzwisk czy krzykw. aden nie da si ponie uczuciom do tego stopnia, by warkn pogardliwie odp.... si! albo rzuci si z piciami na adwersarza czy te uci dyskusj, odwracajc si na picie i wychodzc z klasy. To, co mogo sta si zarzewiem prawdziwej wojny, pozwolio obu chopcom nauczy si nowych niuansw praktycznego rozwizywania konfliktw. Jake odmiennie mogoby si to wszystko potoczy w innych okolicznociach! Dzieci i modzie codziennie puszczaj w ruch pici - a nawet stosuj bardziej niebezpieczne metody ataku - ze znacznie bahszych powodw. Codzienne zmartwienia W krgu siedzcych na pododze uczniw, od czego tradycyjnie rozpoczyna si kada lekcja, liczby nie zawsze s tak wysokie, jak byy dzisiaj. Kiedy s bardzo niskie - jedynki, dwjki albo trjki wskazujce na fatalne samopoczucie - to stwarzaj moliwo postawienia pytania: Chcecie porozmawia o tym, dlaczego tak czujecie? I jeli uczniowie tego chc (nikt nie nalega, aby rozmawiali o sprawach, o ktrych nie maj ochoty mwi), to moe podzieli si z innymi swoimi kopotami, co stwarza szans rozwaenia twrczych sposobw uporania si z nimi.
238
Daniel Goleman
W miar dorastania zmieniaj si te problemy. W niszych klasach najbardziej trapi docinki rwienikw, obawy, uczucie odtrcenia. Mniej wicej w szstej klasie pojawia si nowy zesp zmartwie, ktrych przyczyn staje si niezaproponowanie randki albo odtrcenie, niedojrzao przyjaci czy przyjaciek, rne przykre sytuacje werbalizowane w skargach typu: Czepiaj si mnie wiksze dzieci, Moi przyjaciele pal i zawsze prbuj mnie namwi, ebym ja te sprbowa. S to sprawy o doniosym znaczeniu dla dziecka. Zwierza si ono z takich problemw, jeli w ogle to robi, niejako na peryferiach szkoy - podczas obiadu w stowce, w autobusie, w domu u przyjaciela czy przyjaciki. Najczciej jednak zatrzymuje swoje kopoty dla siebie, przeuwajc je samotnie w pracy i nie majc nikogo, z kim mogoby si nimi podzieli. Podczas lekcji samowiedzy drczce dzieci problemy mog sta si tematami zaj. Kada z takich dyskusji dostarcza rodkw do osignicia jasno sformuowanego ju w samej nazwie celu - wiedzy o sobie, czyli wytworzenia poczucia wasnej tosamoci, znajomoci siebie i stosunkw z innymi osobami. Cho kada lekcja przebiega wedug okrelonego planu, to jest on do tego stopnia elastyczny, e kiedy zdarz si takie konflikty jak midzy Rahmanem i Tuckerem, nauczyciel moe wykorzysta nadarzajc si okazj do zademonstrowania, jak skorzysta w praktyce z nowych umiejtnoci. Sprawy, ktre podnosz uczniowie, s ywymi przykadami, tak wic zarwno uczniowie, jak i nauczyciele mog wyprbowa umiejtnoci, ktrych si ucz, rozwizujc takie konflikty jak ten, ktry doprowadzi w efekcie do pogodzenia si dwch zwanionych chopcw Abecado inteligencji emocjonalnej Stosowany od blisko dwudziestu lat program zdobywania wiedzy o sobie jest wzorem nauczania inteligencji emocjonalnej. Na lekcjach omawia si niekiedy zaskakujco skomplikowane sprawy jak powiedziaa mi dyrektorka Nueva, Karen Stone McCown: Kiedy uczymy dzieci o zoci, pomagamy im zrozumie, e prawie zawsze jest ona reakcj wtrn, i spojrze na to, co kryje si pod spodem - czy jeste zraniony? zazdrosny? Nasze dzieci ucz si, e zawsze ma si wybr jak zareagowa, i e im wicej zna si sposobw reagowania na emocje, tym bogatsze moe by ycie. Lista wyszczeglniajca elementy wiedzy o samym sobie zgadza si niemal co do joty z list skadnikw inteligencji emocjonalnej oraz z list gwnych umiejtnoci, ktrych uczenie zaleca si jako podstawowy rodek zapobiegajcy wpadaniu dzieci w czyhajce na nie puapki (pen list zawiera Dodatek E).2 Wrd tematw znajduje si samowiadomo, w sensie rozpoznawania uczu i tworzenia sownika dla ich wyraania oraz w sensie dostrzegania powiza midzy mylami, uczuciami i reakcjami; rozpoznawanie, czy przy podejmowaniu decyzji gwn rol odgrywaj myli czy uczucia; dostrzeganie konsekwencji wyboru alternatywnych reakcji i stosowanie si do tych spostrzee przy podejmowaniu decyzji w takich sprawach, jak zaywanie narkotykw, palenie i seks. Samowiadomo przybiera rwnie form rozpoznawania swych silnych i sabych punktw oraz postrzegania si w pozytywnym ale realistycznym wietle (i unikania w ten sposb puapki, w ktr masowo wpadaj zwolennicy ruchu na rzecz podniesienia poczucia wasnej wartoci*).
2 Karen F. Stone, Harold Q. Dillehunt, Self Science: The Subject Is Me, Santa Monica: Goodyear Publishing Co., 1978. * Self-esteem movement - modna swego czasu w USA teoria zgodnie z ktr dziecko powinno by wychowywane bezstresowo, poniewa niepowodzenia (tak jak np. oceny niedostateczne w szkole) obnia jego poczucie wasnej wartoci. Teori t podda miadce krytyce Seligman w ksice The Optimistic Child (Optymistyczne dziecko), kt ukae si wkrtce nakadem Wydawnictwa Media Rodzina of Pozna.
239
Daniel Goleman
Nacisk kadzie si rwnie na panowanie nad emocjami: uwiadamianie sobie, co kryje si za danym uczuciem (na przykad uraza, ktra wyzwala zo) oraz uczenie si sposobw umierza= za decyzje i czyny oraz wywizywanie. Kluczow umiejtnoci spoeczn jest empatia, rozumienie uczu innych i przyjmowanie ich punktu widzenia oraz poszanowanie rnic w podejciu do rzeczywistoci. Przykada si te wag do umiejtnoci ukadania sobie stosunkw z innymi ludmi, w tym do wysuchiwania ich i zadawania pyta, odrniania tego, co mwi i robi inni, od naszych wasnych sdw i reakcji, pozytywnej pewnoci siebie zamiast zoci albo biernoci oraz uczenia si sztuki wsppracy, rozwizywania konfliktw i dochodzenia do kompromisu. Na lekcjach wiedzy o sobie nie stawia si ocen, a ostatecznym egzaminem jest samo ycie. Jednak pod koniec smej klasy, kiedy uczniowie Nueva szykuj si do pjcia do szkoy redniej; kady z nich zdaje egzamin ustny, przeprowadzany wedug metody Sokratesa. A oto dwa tematy z ostatnich egzaminw: Opisz, jak mgby pomc przyjacielowi rozwiza konflikt wynikajcy z tego, e kto wywiera na niego nacisk, aby zacz bra narkotyki albo z tego, e kto lubi si z nim drani oraz Wymie i opisz zdrowe sposoby radzenia sobie ze stresem, zoci i obawami. Gdyby Arystoteles, ktry przykada du wag do umiejtnoci emocjonalnych, y w naszych czasach, to pewnie by to pochwali.. Wyksztacenie emocjonalne w dzielnicy ndzy Sceptycy oczywicie spytaj, czy taki przedmiot jak wiedza o sobie mgby by nauczany w mniej przyjaznym dla uczniw rodowisku, czy te nadaje si do wprowadzenia tylko w maych prywatnych szkoach, takich jak Nueva, gdzie kade dziecko jest w pewnym sensie utalentowane. Ujmujc to krtko: czy mona uczy umiejtnoci emocjonalnych tam, gdzie s one najbardziej potrzebne, w penych chaosu szkoach publicznych w dzielnicach ndzy odpowiedzi na to pytanie dostarcza wizyta w szkole redniej im. Augusty Lewis Troup w New Haven, ktra od Orodka Ksztacenia Nueva jest tak samo odlega spoecznie i ekonomicznie, jak i geograficznie. Atmosfera w szkole podstawowej im. Augusty Lewis Troup o tyle przypomina atmosfer panujc w Nueva, e kadzie si tam taki sam nacisk na nauk, co sprawia, e zyskaa sobie nazw Akademii Wiedzy im. Troup. Obejmuje klasy od pitej do smej o poszerzonym programie zaj, a chodzi do niej mog uczniowie z caego New Haven. Szkoa jest tak wyposaona, e mog oni za pomoc cznoci satelitarnej zadawa astronautom z Houston pytania dotyczce fizyki przestrzeni kosmicznej i uczy si tak programowa swoje komputery, aby odtwarzay muzyk. Ale mimo tych owiatowych urokw ucieczka biaych na przedmiecia, a ich dzieci do prywatnych szk doprowadzia do tego, e 95 procent dzieci w Troup pochodzi z rodzin murzyskich i latynoskich. Ta oddalona zaledwie o par ulic od miasteczka uniwersyteckiego Yale - i naleca do zupenie odmiennego wiata - szkoa znajduje si w sercu podupadajcej dzielnicy robotniczej, w ktrej w latach pidziesitych mieszkao dwadziecia tysicy osb zatrudnionych w pobliskich fabrykach, od Olin Brass Mills do Winchester Arms. Dzisiaj ten rezerwuar siy roboczej skurczy si do niecaych trzech tysicy osb. New Haven, jak wiele innych przemysowych miast w Nowej Anglii, stao si siedliskiem ndzy, narkomanw i przemocy. To wanie w odpowiedzi na nkajce ludno takich dzielnic koszmary grupa psychologw i pedagogw z Yale opracowaa w latach osiemdziesitych Program Umiejtnoci Spoecznych, zestaw, zaj obejmujcych praktycznie te same dziedziny co program wiedzy o sobie
240
Daniel Goleman
realizowany w Orodku Ksztacenia Nueva. W Troupie zwizek tematw z yciem jest jednak bardziej bezporedni i namacalny. Nie jest to czysto teoretyczne szkolenie, kiedy uczniom klasy smej uwiadamia si, e od ich decyzji zaley, czy unikn takich chorb jak AIDS. Procent kobiet zaraonych AIDS jest w New Haven najwyszy w Stanach Zjednoczonych; wiele matek dzieci ze Szkoy im. Troup jest zaraonych wirusem HIV, podobnie jak niektrzy uczniowie. Mimo wzbogaconego programu ksztacenia uczniowie tej szkoy zmagaj si na co dzie z wszystkimi problemami ycia w dzielnicy ndzy; wiele dzieci ma tak skomplikowan, by nie rzec straszn, sytuacj w domu, e nie moe czasami w ogle przyj do szkoy. Tak jak we wszystkich szkoach w New Haven, gocia wita znajoma, przypominajca romboidalnym ksztatem i tym kolorem znak drogowy, tablica z napisem Strefa wolna od narkotykw [Drug-Free Zone]. W drzwiach stoi Mary Ellen Collins, szkolna rzeczniczka praw ucznia i specjalistka od rozwizywania wszelkiego rodzaju problemw, ktre pojawiaj si w szkole. Do jej zada naley rwnie pomaganie nauczycielom w zmaganiu si z wymaganiami, ktre stwarzaj zajcia uczce umiejtnoci spoecznych. Jeli nauczyciel nie wie, jak poprowadzi jak lekcj czy przedstawi temat, wtedy do akcji wkracza Collins. Uczyam w tej szkole przez dwadziecia lat - powiedziaa mi Collins na powitanie. - Niech pan si przyjrzy tej dzielnicy; nie wyobraam sobie, jak przy tych wszystkich problemach, z ktrymi dzieciaki borykaj si codziennie, moglibymy ograniczy si tylko do klasycznego nauczania. Wemy choby te dzieci, ktre walcz, bo albo same maj AIDS, albo choruje na to kto w ich domu - nie m pewna, czy ktre z nich powiedziaoby o tym podczas dyskusji o AIDS, ale jeli dziecko wie, e nauczyciel czy nauczyciela wysucha ich opowieci o problemach emocjonalnych, a nie tylko o kopotach, jakie maj ze zrozumieniem lekcji, to otwiera to drog do takiej rozmowy. Na drugim pitrze mieszczcej si w starym ceglanym budynku szkoy Joyce Andrews prowadzi wanie w pitej klasie lekcj umiejtnoci spoecznych. Pitoklasici maj trzy takie lekcje tygodniowo. Andrews, jak wszyscy pozostali nauczyciele klas pitych, bya na specjalnym letnim kursie, gdzie instruowano ich, jak maj uczy tego przedmiotu, ale jej zaangaowanie i zapa wiadcz, e ma naturalne predyspozycje do takich zaj. Tematem dzisiejszej lekcji jest rozpoznawanie uczu; zdolno ich nazywania, a w konsekwencji lepszego ich rozrniania, co owi jedn z najwaniejszych umiejtnoci emocjonalnych. Praca domowa polegaa na wyciciu z dowolnego czasopisma zdjcie twarzy jakiej osoby, okreleniu emocji, ktre wyraa ta twarz i wyjanieniu, na jakiej podstawie ucze uwaa, e wyraa ona takie wanie emocje. Po zebraniu prac wszystkich uczniw nauczycielka wypisuje na tablicy te uczucia - smutek, zmartwienie, podniecenie, i tak dalej - i zaczyna rozmow na ten temat z osiemnastoma uczniami, ktrym udao si tego dnia przyj do szkoy. Dyskusja jest oywiona, dowcipna i prowadzona w szybkim tempie. Siedzc grupkami przy czterech stoach, uczniowie podnosz z zapaem rce, sygnalizujc gotowo odpowiedzi, starajc si jak mog, by wanie ich dostrzego oko nauczycielki. Dodajc do wypisanej na tablicy listy sowo zawiedziony Andrews pyta: - Ile osb czuo si kiedykolwiek zawiedzionych? - Wszystkie rce unosz si w gr. - Jak si czujecie, kiedy jestecie zawiedzeni? Odpowiedzi sypi si jak w rkawa: Zmczony, Zmieszany, Nie mona wtedy dobrze myle, Czuje si niepokj. Kiedy na tablicy pojawia si przymiotnik zdenerwowana, Joyce mwi: - Znam to uczucie. Kiedy nauczycielka jest zdenerwowana?
241
Daniel Goleman
- Kiedy wszyscy w klasie gadaj - mwi z umiechem jedna z dziewczynek. Nie gubic rytmu, Andrews rozdaje dzieciom kartki, na ktrych po jednej stronie przedstawione s twarze chopcw i dziewczynek wyraajce jedn z szeciu podstawowych emocji - szczcie, smutek, zo, zdziwienie, strach i wstrt, a na drugiej opis dziaania mini wywoujcego tak min, na przykad: STRACH Usta s szeroko otwarte, dolna szczka cofnita. Oczy s szeroko rozwarte, a wewntrzne ich kciki uniesione w gr. Brwi s podniesione i cignite. Tworz si zmarszczki porodku czoa.3
Kiedy dzieci ogldaj rysunki i czytaj doczone do nich opisy; na ich twarzach pojawia si wyraz strachu, zoci, zdziwienia albo wstrtu, poniewa naladuj te przykady. Lekcja opiera si be porednio na badaniach Paula Ekmana nad pojawiajcym si na twarzy wyrazem emocji; uczy si tego prawie na kadym kursie wstpnym psychologii w szkole redniej, ale rzadko, jeli w ogle, w szkole podstawowej. Ta elementarna wiedza o kojarzeniu nazwy z uczuciem i uczucia z jego wyrazem na twarzy doznajcej go osoby moe wydawa si tak oczywista, e nauczanie tych rzeczy kwitujemy wymownym wzruszeniem ramion, ale moe ona stanowi antidotum na powszechne braki w edukacji emocjonalnej. Pamitajmy o tym, e brutalne osiki z boiska szkolnego atakuj czsto dlatego, e bdnie interpretuj neutralne przekazy i obojtne w gruncie rzeczy miny jako oznaki wrogoci, a dziewczta, u ktrych pojawiaj si zaburzenia aknienia, nie potrafi odrni zoci od lku ani od godu. Wyksztacenie emocjonalne w przebraniu Poniewa program szkolny jest ju i tak przeadowany rnymi nowymi zajciami i przedmiotami, niektrzy nauczyciele, czujc si - co zupenie zrozumiae - przecieni obowizkami, nie chc przeznacza czci czasu potrzebnego do nauczania przedmiotw podstawowych na jeszcze jeden dodatkowy kurs. W zwizku z tym pojawia si nowa strategia nauczania emocjonalnego, ktra polega nie na tworzeniu nowych zaj, ale na czeniu lekcji o uczuciach i zwizkach midzyludzkich z przedmiotami ju nauczanymi. Leje o emocjach mona poczy w naturalny sposb z lekcjami a i pisania, higieny, nauk cisych, wiedzy o spoeczestwie i innych obowizkowych przedmiotw. Chocia w szkoach w New Haven umiejtnoci yciowe s w niektrych klasach osobnym miotem, to w innych ksztacenie spoeczne poczone jest z nauczaniem powszechnie obowizujcych przedmiotw, takich nauka czytania czy higiena. Niektre sprawy z zakresu umiejtnoci emocjonalnych wczone s nawet do lekcji matematyki; to szczeglnie takich podstawowych umiejtnoci uczenia, jak koncentracja uwagi, motywowanie si do nauki i panowanie impulsami, tak aby nie odryway ucznia od zaj. W niektrych programach ksztacenia umiejtnoci emocjonalnych i spoecznych nie traktuje si ich nauczania jako osobnego przedmiotu, ale stara si, aby sprawy te wnikay w tkank ycia szkolnego. Jednym z wzorcowych przykadw takiego podejcia - bdcym w istocie rzeczy kursem umiejtnoci emocjonalnych i spoecznych - jest Projekt Rozwoju Dziecka [Child Development Project], stworzony przez zesp pod kierunkiem psychologa Erika Schapsa. Projekt ten, opracowany w Oakland w Kalifornii, wyprbowuje si teraz w rnych szkoach w caej
3 Committee for Children, Guide to Feelings, Second Step 4 - 5 (1992), s. 84.
242
Daniel Goleman
Ameryce, gwnie w tych, ktre mieszcz si w dzielnicach, gdzie istniej podobne problemy jak w ulegajcym coraz wikszej degradacji rdmieciu New Haven.4 W ramach tego projektu opracowano zbir materiaw dopasowanych do tematyki klasycznych przedmiotw. I tak pierwszoklasici zapoznaj si podczas nauki czytania z opowiadaniem pod tytuem aba i ropucha s przyjacimi, w ktrym aba, chcc si pobawi z pogron w nie zimowym Ropuch, uywa podstpu, aby zbudzi j ze snu wczeniej, ni wyznacza to jej rytm biologiczny. Opowiadanie to wykorzystywane jest jako podstawa do dyskusji o przyjani i o tym, co czuje osoba, ktrej kto spata psikusa. Cykl przygd wprowadza te takie tematy jak samowiadomo, branie pod uwag potrzeb przyjaciela, uczucia, jakich doznajemy, kiedy kto si z nami drani i zwierzanie si przyjacielowi. W miar przechodzenia dzieci do wyszych klas opowiadania objte precyzyjnie ustalonym programem staj si coraz bardziej skomplikowane, dajc nauczycielom punkt wyjcia do omawiania takich tematw jak empatia, umiejtno spojrzenia na rzeczywisto z punktu widzenia drugiej osoby, troska i liczenie si z potrzebami i uczuciami innych osb. Inny sposb wplecenia lekcji emocjonalnych w istniejc siatk zaj i cao zdarze skadajcych si na ycie szkolne polega na skonieniu nauczycieli do ponownego przemyle sposobw karania uczniw za ze zachowanie. Program Rozwoju Dziecka opiera si na zaoeniu, e takie sytuacje dostarcza znakomitych okazji do nauczenia dzieci umiejtnoci, ktry im brakuje - panowania nad impulsami, wyjaniania swoi uczu, rozwizywania konfliktw - i e s lepsze sposoby prowadzenia dyscypliny ni przymus. Na przykad, nauczycielka, widzc trzech pierwszoklasistw przepychajcych si midzy sob, aby zaj pierwsze miejsce w kolejce do okienka w stowce, mogaby im zaproponowa, eby kady z nich wymieni jak liczb i ten, ktry odgadby, o jak liczb chodzi, zostaby zwycizc i stan pierwszy w kolejce. Taka praktyczna lekcja pokazaaby dzieciom, e istniej sprawiedliwe, bezstronne sposoby agodzenia takich drobnych sprzeczek, a gbszy mora tego zdarzenia sprowadzaby si do tego, e rnice zda mona rozwizywa kompromisowo. A poniewa jest to podejcie, ktre dzieci mog wykorzysta przy rozwizywaniu innych, podobnych sporw (Najpierw ja jest przecie wyrazem nagminnie spotykanej w niszych klasach, jeli nie w caym prawie yciu, w takiej czy innej formie przejawianej postawy), to tre, ktr ono przekazuje, jest z pewnoci bardziej pozytywna od kategorycznego rozkazu: Przestacie to robi! Emocjonalny harmonogram Moje koleanki, Alice i Lynn, nie chc si ze mn bawi. Jest to gorzka skarga uczennicy trzeciej klasy Szkoy Podstawowej im. Johna Muira w Seattle. Anonimowa nadawczyni wrzucia kartk o takiej treci do skrzynki pocztowej - bdcej rzeczywistoci specjalnie pomalowanym kartonowym pudem - do ktrej mog wrzuca opisy swych problemw i skargi wszyscy uczniowie z klasy. Potem caa klasa moe rozmawia tych problemach i stara si znale sposoby ich rozwizania. dyskusji nie wymienia si imion, natomiast nauczycielka uje, e wszystkie dzieci miewaj od czasu do czasu takie ty, w zwizku z czym musz si nauczy radzi sobie z nimi. Rozmawiajc o tym, co czuje dziecko odtrcone przez koleanki kolegw albo co mogoby zrobi, eby przyjy j one czy oni do swego towarzystwa, maj okazj wyprbowania nowych sposobw rozwizania tych problemw, sposobw stwarzajcych alternatyw dla jednotorowego mylenia, zgodnie z ktrym jedynym wyjciem w wypadku nieporozumienia jest konflikt.
4 Zob. np.: Daniel Solomon i in., Enhancing Childrens Prosocial Behavior in the Classroom, American Educational Research Journal (Winter 1988).
243
Daniel Goleman
Metoda skrzynki pocztowej pozwala elastycznie reagowa na potrzeby emocjonalne uczniw i wybiera jako tematy zaj te sprawy i kryzysy, ktre s dla nich w danym momencie najwaniejsze. Zbyt sztywny plan zaj kciby si ze stale zmieniajc si rzeczywistoci dziecistwa. W miar jak dzieci rosn i dojrzewaj, zmieniaj si te tematy takich lekcji. Jeli lekcje ksztacenia emocjonalnego maj przynie waciwe skutki, to musz by dopasowane do rozwoju dziecka, przy czym te same tematy naley omawia wielokrotnie, w rnych klasach, dostosowujc sposb ich prezentacji zarwno do moliwoci rozumienia dziecka, jak i do coraz to innych pojawiajcych si przed nim wyzwa. Oczywicie rodzi si pytanie, kiedy zaczyna tak edukacj. Niektrzy twierdz, e pierwszych kilka lat ycia dziecka nie jest wcale zbyt wczesnym na to okresem. Pediatra z Harvardu, T. Berry Brazelton, uwaa, e wielu rodzicw mogoby odnie poytek z przeszkolenia w charakterze przewodnikw emocjonalnych dla swych maych dzieci. Robi si to w ramach niektrych programw i wizyt domowych. Mona przedstawi silne argumenty na rzecz bardziej systematycznego podkrelania wagi umiejtnoci spoecznych i emocjonalnych w programach przedszkolnych, takich jak Head Start; jak przekonalimy si w rozdziale XII, gotowo dzieci do nauki zaley w duej mierze od zdobycia niektrych z tych podstawowych umiejtnoci emocjonalnych. Lata przedszkolne maj kluczowe znaczenie dla stworzenia podwalin tych umiejtnoci, a pewne dowody zdaj si wiadczy, e program Head Start, jeli jest dobrze realizowany (co jest wanym zastrzeeniem), moe mie dugotrway dobroczynny wpyw emocjonalny i spoeczny na ycie jego uczestnikw. Skutki te wida jeszcze w pierwszych latach po osigniciu przez nich dojrzaoci - maj mniej problemw z narkotykami i policj, lepiej ukada si poycie maeskie i lepiej zarabiaj.5 Takie dziaania interwencyjne przynosz najlepsze rezultaty kiedy dostosowane s do naturalnego rozwoju emocjonalnego.6 Jak wiadczy pacz noworodkw, niemowlta dowiadczaj intensywnych uczu ju od chwili narodzin. Ale mzg noworodka daleki jest jeszcze od penej dojrzaoci; emocje dziecka dojrzewaj cakowicie dopiero wtedy, kiedy w peni uksztatuje si jego ukad nerwowy, a proces ten przebiega zgodnie z wrodzonym zegarem biologicznym poprzez cay okres dziecistwa, a nawet pocztki dojrzewania. Repertuar emocjonalny noworodka jest prymitywny w porwnaniu z zakresem emocji piciolatka, ktrego uczucia z kolei wygldaj ubogo, jeli porwna si je z peni emocji nastolatka. Doroli zbyt czsto popeniaj bd, oczekujc od dziecka dojrzaoci przekraczajcej moliwoci jego wieku i zapominajc, e kada emocja pojawi si w odpowiednio zaprogramowanym przez natur momencie rozwoju. Na przykad, zuchwae zachowanie czterolatka moe spowodowa reprymend matki lub ojca, ale samowiadomo, ktra rodzi pokor, pojawia si z reguy nie wczeniej ni w pitym roku ycia. Harmonogram rozwoju emocjonalnego poczony jest z innymi liniami rozwoju, szczeglnie zdolnoci poznawczych, z jednej strony oraz rozwojem mzgu i dojrzewaniem biologicznym z drugiej. Jak widzielimy, zdolnoci emocjonalne, takie jak empatia i samoregulacja emocjonalna, zaczynaj si ksztatowa praktycznie ju w niemowlctwie. Wiek, w ktrym dzieci id do przedszkola, jest szczytowym okresem dojrzewania emocji spoecznych - uczu takich jak niepewno i pokora, zazdro i zawi, duma i zaufanie - ktre wymagaj zdolnoci porwnywania si z innymi. Picioletnie dziecko, wchodzc w nieporwnanie szerszy ni rodowisko rodzinne spoeczny wiat przedszkola, wkracza tym samym w wiat porwna
5 Raport High/Scope Educational Research Foundation, Ypsilanti, Michigan (April 1993). 6 Carolyn Saarni, Emotional Competence: How Emotions and Relationships Become Integrated, w: R.A. Thompson (red.), Socioemotional DevelopmentlNebraska Symposium on Motivation 36(1990).
244
Daniel Goleman
spoecznych. Porwnania te wyzwala nie tylko zewntrzna zmiana otoczenia, ale rwnie pojawienie si nowej wolnoci poznawczej - zdolnoci porwnywania si z innymi w obrbie poszczeglnych cech, takich choby jak atrakcyjno osobista, popularno czy umiejtno jedenia na deskorolce. W tym wieku starsza, chodzca ju do szkoy siostra, ktra ma same pitki, moe wywoa u dziecka wraenie, e w porwnaniu z ni jest ono tpe. David Hamburg, psychiatra i prezes Carnegie Corporation, ocenia pewne prekursorskie programy edukacji emocjonalnej, uwaa e lata, w ktrych dziecko przechodzi z przedszkola do szkoy podstawowej, a potem do niszej szkoy redniej*, s dwoma okresami decydujcymi o spoecznym przystosowaniu dziecka.7 Hamburg twierdzi, e w wieku od szeciu do jedenastu lat szkoa wystawia dziecko na cikie prby i dostarcza mu przey, ktre wywr ogromny wpyw na jego psychik w okresie dojrzewania i pniej. Poczucie wasnej wartoci dziecka zaley w wielkim stopniu od jego zdolnoci odnoszenia sukcesw w szkole. U dziecka, ktremu nie wiedzie si w szkole, wytwarzaj si autodestrukcyjne postawy, ktre mog rzuci cie na cae jego ycie. Do podstawowych cech niezbdnych dla wyniesienia korzyci z edukacji szkolnej zauwaa Hamburg - nale zdolno do odkadania zaspokojenia swych pragnie na pniej, przejawianie w odpowiedni sposb odpowiedzialnoci spoecznej, umiejtno panowania nad emocjami oraz optymistyczny pogld na wiat czyli - mwic innymi sowy - inteligencja emocjonalna.8 Rwnie wanym - z powodu ogromnych zmian w biologii dziecka, jego zdolnociach umysowych i funkcjonowaniu mzgu - okresem ksztacenia si emocjonalnego i spoecznego jest pokwitanie. Hamburg stwierdza, e wikszo dorastajcych dzieci styka si w wieku od dziesiciu do pitnastu lat z seksualnoci, alkoholem, narkotykami i papierosami oraz naraona jest na inne pokusy.9 Przejcie do niszej szkoy redniej oznacza koniec dziecistwa i jest samo w sobie niezwykym wyzwaniem emocjonalnym. U prawie wszystkich uczniw rozpoczynajcych ten nowy etap nauki nastpuje spadek pewnoci siebie i skokowy wzrost samowiadomoci; ich obraz samych siebie i wyobraenia, ktre maj o sobie staj si chwiejne i niepewne. Szczeglnie dotkliwego ciosu doznaje ich spoeczna samoocena - wiara w to, e potrafi nawizywa i podtrzymywa przyjanie. To wanie w tym krytycznym momencie, wskazuje Hamburg, niezwykle pomocne jest umacnianie zdolnoci chopcw i dziewczt do zawierania bliskich zwizkw i zaegnywania kryzysw w stosunkach przyjacielskich oraz pielgnowanie wiary w siebie. Hamburg zauwaa, e kiedy uczniowie zaczynaj na progu pokwitania nauk w niszej szkole redniej, ci, ktrzy przeszli kurs edukacji emocjonalnej, przejawiaj inne postawy ni reszta atwiej znosz podwyszenie wymaga szkolnych, lepiej radz sobie z nowymi wymogami postpowania wobec rwienikw, s bardziej odporni na pokus palenia papierosw i zaywania narkotykw. Jest tak dlatego, e opanowali umiejtnoci emocjonalne, ktre przynajmniej na krtki czas uodparniaj ich na owe wielkie presje.
* W oryginale mowa tu o junior high school i middle school, ktre porednim etapem edukacji midzy szko podstawow i szko redni i ktre nie maj odpowiednika w polskim systemie owiaty - przyp. tum 7 David Hamburg, Todays Children: Creating a Future for a Generation in Crisis, New York: Times Books,1992. 8 Tame, s. 171-72. 9 Tame, s. 182.
245
Daniel Goleman
Wszystko we waciwym czasie
W miar odkrywania przez specjalistw z zakresu psychologii rozwojowej i przedstawicieli innych dyscyplin porzdku czasowego ksztatowania si emocji mona coraz dokadniej okrela, jakich nauk powinno si udziela dzieciom na kadym etapie rozwijania si inteligencji emocjonalnej, jakie trwae braki mog powsta u tych dzieci, ktre nie zdoaj opanowa w odpowiednim czasie waciwych umiejtnoci, za pomoc jakich rodkw mona zrekompensowa im to, co utraciy i wyrwna braki. Na przykad w ramach realizowanego w New Haven programu z dziemi z najniszych klas prowadzi si lekcje samowiadomoci, zasad ukadania sobie stosunkw z innymi i podejmowania decyzji. W pierwszej klasie uczniowie siadaj koem i rzucaj kostk uczu, na ktrej ciankach wypisane s takie sowa jak smutny albo podniecony. Potem dziecko, na ktre przysza kolej, opisuje chwile, kiedy doznawao takiego uczucia. wiczenie to pozwala nabra wikszej pewnoci w czeniu uczu z wyraajcym je sowami i pomaga rozwija zdolno empatii, kiedy dzieci suchaj rwienikw opisujcych te same uczucia, ktrych one dowiadczay. W klasach czwartej i pitej, kiedy niezwykle wane staj si dla dzieci stosunki z rwienikami, uczy si ich umiejtnoci pozwalajcych na zacienianie przyjani: empatii, kontrolowania impulsw i panowania nad zoci. Gwnym tematem opisanych wyej zaj prowadzonych w Szkole im. Troup, podczas ktrych pitoklasici uczyli si odczytywa emocje z wyrazu twarzy, bya empatia. Sposb kontrolowania impulsw przedstawiony jest natomiast na naladujcym uliczn sygnalizacj wietln plakacie. Cao skada si z szeciu krokw:
Czerwone wiato: te wiato:
1. Zatrzymaj si, uspokj i pomyl, zanim co zrobisz. 2. Powiedz, na czym polega problem i co czujesz. 3. Wyznacz sobie pozytywny cel. 4. Pomyl o rnych rozwizaniach. 5. Pomyl z gry o konsekwencjach. 6. Przystp do dziaania wedug najlepszego planu.
Zielone wiato
Dzieci odwouj si regularnie do tej metody, kiedy na przykad gotuje si w nich zo, kiedy maj ochot odwrci si plecami, bo je uraono albo wybuchn paczem, bo drani si z nimi koledzy czy koleanki. Jest ona zestawem konkretnych krokw pomagajcych zareagowa na stresujc sytuacj w bardziej wywaony sposb. Nie tylko uczy panowania nad emocjami, ale te wskazuje drog do bardziej skutecznego dziaania, a kiedy stanie si zwyczajow reakcj na niespodziane impulsy emocjonalne - kiedy dziecko nabierze nawyku, eby pomyle, zanim co zrobi - moe przeksztaci si w podstawow strategi radzenia sobie z niebezpieczestwami, przed ktrymi staje ono w okresie dojrzewania i pniej. W klasie szstej lekcje nawizuj bardziej bezporednio do pokus, ktre zaczynaj si pojawia w yciu dziecka: stosunkw seksualnych, zaywania narkotykw i picia alkoholu. W klasach sidmej i smej, kiedy modzie coraz czciej znajduje si w bardziej wieloznacznych sytuacjach spoecznych, nacisk kadzie si na zdolno patrzenia na sprawy z punktu widzenia innych osb. Jeli chopak wcieka si, bo zobaczy, e jego dziewczyna rozmawia z innym chopakiem - mwi jeden z nauczycieli z New Haven - to dziki takim lekcjom, zamiast od razu wszczyna bjk, zastanowi si, jak moe to wyglda z punktu widzenia tamtych dwojga.
246
Daniel Goleman
Wyksztacenie emocjonalne jako metoda prewencji
Niektre z najskuteczniejszych programw ksztacenia emocjonalnego opracowane zostay jako odpowied na konkretny problem, a mianowicie przemoc. Jednym z najszybciej rozwijajcych si, zrodzonych z potrzeby zapobiegania przemocy kursw ksztacenia emocjonalnego jest Program Twrczego Rozwizywania Konfliktw, realizowany w wieluset szkoach publicznych w Nowym Jorku i w caym kraju. Kurs ten koncentruje si na sposobach agodzenia szkolnych sprzeczek i zatargw, ktre mog doprowadzi do rwnie tragicznych wydarze jak zastrzelenie Iana Moorea i Tyronea Sinklera przez ich koleg u wejcia do Szkoy redniej im. Jeffersona. Linda Lantieri, twrczyni Programu Twrczego Rozwizywania Konfliktw i dyrektorka mieszczcego si na Manhattanie owego centrum metodycznego dla nauczycieli tego programu, uwaa, e wykracza on daleko poza zapobieganie bjkom. Mwi: Program ten pokazuje uczniom, e maj duy wybr moliwoci rozwizywania konfliktw, nie ograniczony tylko do agresji biernoci. Pokazujemy im, e przemoc nie zdaje si na nic, zastpujc j jednoczenie konkretnymi umiejtnociami. Dzieci si broni swych praw bez uciekania si do przemocy. Umiejtnoci te zostaj im na cae ycie i przydaj si nie tylko tym, s najbardziej skonni do stosowania przemocy.10 Jedno z wicze polega na tym, e uczniowie zastanawiaj si moliwym do wykonania, choby niewielkim, posuniciem, pomocnym w rozwizaniu jakiej konfliktowej sytuacji, w ktrej kiedy si znaleli. W innym wiczeniu uczennice odgrywaj scenk, w ktrej starajca si odrobi prac domow starsza siostra ma w pewnym momencie do modszej, suchajcej tamy z gon muzyk rapow i mimo jej protestw wycza magnetofon. Caa klasa zastanawia si, jak mogyby rozwiza ten problem w sposb satysfakcjonujcy je obie. Powodzenie programu zaley m.in. od rozszerzenia go poza granice klasy i objcia nim rwnie placu zabaw i stowki, gdzie dzieci atwiej daj si ponie emocjom i jest duo wicej okazji ku temu. W tym celu przygotowuje si niektrych uczniw do penienia roli mediatorw, a szkolenie rozpocz mona w ostatnich klasach szkoy podstawowej. Kiedy wybucha jaki zatarg, jego uczestnicy mog zwrci si do takiego mediatora z prob o pomoc w jego zaagodzeniu. Mediatorzy z boiska szkolnego ucz kolegw, jak unika bjek, radzi sobie ze zniewagami i pogrkami, incydentami na tle rasowym i innymi grocymi wybuchem sytuacjami zdarzajcymi si w szkole. Mediatorzy ucz si formuowa swoje wypowiedzi w taki sposb, eby obie strony sporu czuy, e s bezstronni. Jedna z metod zaegnywania awantur polega na tym, e mediator siada ze skconymi stronami i mwi kademu z adwersarzy, eby wysucha drugiego, nie przerywajc mu ani nie obraajc go. Kiedy obaj przeciwnicy uspokoj si i przedstawi swoje stanowiska, przez kadego z nich, aby opisa wasnymi sowami, co powiedzia drugi aby byo jasne, e obaj si wysuchali. Potem wszyscy staraj znale rozwizanie zadowalajce obie strony; spr czsto koczy si sporzdzon na pimie i podpisan przez niedawnych przeciwnikw ugod. Oprcz sposobw mediacji, a waciwie przede wszystkim, program uczy odmiennego mylenia o nieporozumieniach. Jak u to Angel Perez, ktry w szkole podstawowej przeszed kurs mediatora, program zmieni mj sposb mylenia. Dawniej mylaem, e jeli kto mnie zaczepia, to jedynym wyjciem jest odpacenie temu komu ciosem. Dziki szkoleniu mam bardzo pozytywny sposb mylenia. Jeli kto postpi wobec mnie le, nie staram si odpaci mu tym samym, ale
10 Mj wywiad z Lind Lantieri ukaza si w The New York Times z 3 marca 1992 roku.
247
Daniel Goleman
prbuj rozwiza to inaczej. Perez zacz upowszechnia taki model postpowania w swoim rodowisku. Aczkolwiek program rozwizywania konfliktw w sposb twrczy koncentruje si na zapobieganiu przemocy, to Lantieri twierdzi, e zadania, ktrym suy, s znacznie bardziej zrnicowane. Uwaa ona, e umiejtnoci potrzebnych do wyeliminowania przemocy z ycia spoecznego nie mona oddzieli od penego zakresu umiejtnoci emocjonalnych, e wiedza o tym, co czujemy albo w jaki sposb mamy zapanowa nad impulsami czy alem, jest rwnie wana dla zapobiegania przemocy jak powstrzymywanie zoci. Szkolenie powicone jest zatem w duej czci nauce podstaw wiedzy o takich emocjach, jak rozpoznawanie szerokiego ich zakresu, nadawanie im waciwych nazw oraz odczuwanie i okazywanie empatii. Oceniajc wyniki oddziaywania swojego programu, Lantieri wskazuje z dum nie tylko na zmniejszenie si liczby bjek, zniewag i przypadkw obrzucania si wyzwiskami, ale rwnie na wzrost yczliwego zainteresowania si innymi dziemi. Podobna zbieno opinii na temat znaczenia wyksztacenia emocjonalnego panuje wrd psychologw, ktrzy staraj si pomc modocianym w zawrceniu z naznaczonej wykroczeniami i aktami przemocy drogi prowadzcej do kariery przestpczej. Dziesitki studiw powiconych takim chopcom wykazay - jak przekonalimy si w rozdziale XV - zupenie jasno, e w wikszoci wypadkw na drog t wkraczaj ci, ktrzy w pierwszych latach nauki odznaczaj si wyjtkow popdliwoci i skonnoci do wybuchania zoci, a pod koniec szkoy podstawowej s odrzucani i spychani na margines przez unikajcych ich rwienikw. Szukaj wwczas towarzystwa takich samych jak oni wyrzutkw spoecznych wsplnie z nimi zaczynaj na pocztku niszej szkoy redniej popenia drobne przestpstwa. Kiedy osign dojrzao, s ju z reguy notowani w kartotekach policyjnych, a stosowanie przemocy jest dla nich czym oczywistym i normalnym. Gdy zabrano si do zaplanowania dziaa interwencyjnych, ktre mogyby pomc takim chopcom zawrci z drogi prowadzcej prosto do przestpstw i przemocy, to ponownie rezultatem tej burzy mzgw sta si program edukacji emocjonalnej.11 Jednym z takich programw, opracowanych przez grup specjalistw, w ktrej skad wszed Mark Greenberg z Uniwersytetu Waszyngtoskiego, jest tak zwany plan PATHS*. Chocia lekcje przygotowywane w ramach tego programu najbardziej potrzebne s chopcom, ktrym grozi niebezpieczestwo stoczenia si na drog przestpcz, to po to, by unikn pitnowania uczniw nalecych do zagroonej grupy, prowadzi si je z ca klas. Poytki z uczestniczenia w takich zajciach czerpi wszyscy uczniowie. Ju w najmodszych klasach uczy si ich panowania nad impulsami. Dzieci, ktrym brakuje tej umiejtnoci, maj szczeglne trudnoci ze skupieniem uwagi na tym, co mwi nauczyciel, opuszczaj si w nauce i uzyskuj gorsze oceny. Uczy si te dzieci rozpoznawania wasnych uczu; w programie PATHS przeznacza si pidziesit godzin na rne emocje, wyjaniajc najmodszym, na czym polegaj i jak objawiaj si najbardziej podstawowe uczucia, takie jak szczcie i zo, a w klasach wyszych opisujc z grubsza emocje bardziej zoone, takie jak zazdro, duma czy poczucie winy. Lekcje powicone wiadomoci emocjonalnej obejmuj nauk metod orientowania si w tym, co czuj uczniowie oraz osoby z ich otoczenia, a take - co jest szczeglnie wane dla osb skonnych do
11 Hawkins i in., Communities That Care. * PATHS jest skrtem nazwy Parents and Teachers Helping (Rodzice i Nauczyciele Pomagajcy Uczniom)
248
Daniel Goleman
agresji - rozpoznawania, kiedy kto przyjmuje rzeczywicie wrog postaw, a kiedy przypisuje si komu wrogie intencje zupenie bezpodstawnie. Jedn z najwaniejszych umiejtnoci, ktre poznaj uczniowie, jest oczywicie panowanie nad zoci. Dzieci dowiaduj si przede wszystkim, e kady ma prawo odczuwa niekiedy zo (podobnie jak wszystkie pozostae emocje), e doznawanie wszystkich uczu jest w porzdku, czego nie mona powiedzie o wszystkich reakcjach, ktre powoduje. Samokontroli uczy to samo wiczenie sygnalizacji wietlnej, ktry jest elementem kursu prowadzonego w New Haven. Na innych lekcjach pomaga si dzieciom opanowa sztuk zawierania i podtrzymywania przyjani, zapobiegajc odrzuceniu przez rwienikw, co - jak wiadomo - czsto popycha dzieci do wkroczenia na drog prowadzc do przestpstw. Nowe spojrzenie na zadania szkoy Poniewa coraz wicej dzieci nie znajduje w rodzinie pewnego oparcia w trudnych sytuacjach yciowych, szkoa staa si jedynym miejscem, w ktrym mona prbowa uzupeni braki w emocjonalnych i spoecznych umiejtnociach dzieci. Nie znaczy to bynajmniej, e szkoa ma zastpi wszystkie instytucje spoeczne, ktre albo ju legy w gruzach, albo chyl si ku upadkowi. Poniewa jednak prawie wszystkie dzieci chodz (przynajmniej na pocztku) do szkoy, to jest ona miejscem, gdzie mona im przekaza podstawowe dla ycia w spoeczestwie wiadomoci, ktrych w przeciwnym razie nie bd by moe ju nigdy miay szansy naby. Wprowadzenie w szkoach edukacji emocjonalnej zakada zwikszenie ich uprawnie tak, by mogy uzupeni luki i naprawi zaniedbania w socjalizacji dzieci z dysfunkcjonalnych rodzin. Wymaga to dwch zasadniczych zmian: po pierwsze nauczyciele, musz wyj poza sw tradycyjn rol, po drugie spoecznoci lokalne musz nawiza cilejsze wizi ze szkoami. To, czy w programie zaj umieszczone zostan specjalne lekcje powicone nauczaniu umiejtnoci emocjonalnych czy nie, ma duo mniejsze znaczenie ni to, jak bdzie si uczy tych umiejtnoci. Nie ma chyba drugiego przedmiotu, gdzie osobowo nauczyciela byaby tak wana, poniewa sposb, w jaki nauczycielka radzi sobie z klas, jest sam w sobie wzorem dla dzieci, de facto lekcj umiejtnoci emocjonalnych... lub ich braku. Za kadym razem gdy nauczycielka zwraca si do jednego ucznia, dwadziecioro albo trzynacioro innych uczy si czego na tym wanie przykadzie. Wyboru nauczycieli chtnych do nauczania tego przedmiotu dokonuje si na zasadzie swego rodzaju autoselekcji, poniewa nie kady nadaje si - ze wzgldu na usposobienie - do prowadzenia takich zaj. Zacz trzeba do tego, e rozmowa o uczuciach moe by dla nauczyciela krpujca; nie kady moe lub chce mwi o tym swobodnie. Standardowe ksztacenie nauczycieli zupenie nie przygotowuje ich do takiej roli. Z tych powodw w programach edukacji emocjonalnej na og zakada si, e przyszli nauczyciele musz przej kilkutygodniowe szkolenie specjalistyczne. Aczkolwiek wielu nauczycieli moe pocztkowo odnosi si niechtnie do propozycji prowadzenia zaj tak odmiennych od ich przygotowania zawodowego i dotychczasowej praktyki, to zebrao si do dowodw na to, e jeli zdecyduj si sprbowa, to wikszo z nich raczej nie bdzie aowa swej decyzji i chtnie podejmie si nowej roli. Kiedy nauczyciele ze szk w New Haven dowiedzieli si, e maj zosta przeszkoleni po to, by prowadzi kursy edukacji emocjonalnej, 31 procent z nich powiedziao, e nie ma na to ochoty. Jednak po roku prowadzenia kursw 90 procent stwierdzio, e jest zadowolonych z nauczania tego przedmiotu i wyrazio ch kontynuowania tej pracy w roku nastpnym.
249
Daniel Goleman
Zwikszone zadania szkoy
Wprowadzenie edukacji emocjonalnej wymaga nie tylko specjalistycznego przeszkolenia nauczycieli, ale te zmienia nasze wyobraenie o zadaniach stojcych przed szko, poniewa czyni z jednoznacznie instytucj spoeczn, ktra ma dba o to, by uczniowie wynieli z niej t niezbdn wiedz i zachowali j na ycie. Oznacza to powrt do klasycznej roli edukacji. Dla osignicia tego celu konieczne wszake jest, oprcz dokadnego i szczegowego opracowania i realizowania programu zaj, wykorzystywanie wszelkich nadarzajcych si w klasie i poza klas sposobnoci przeksztacenia chwil osobistych kryzysw uczniw w lekcje umiejtnoci emocjonalnych. Najlepiej, jeli lekcje w szkole skoordynowane s z tym, co dzieje si w domach dzieci. Wiele programw edukacji emocjonalnej obejmuje rwnie specjalne zajcia dla rodzicw, na ktrych naucza si ich tego, czego ucz si dzieci, nie tylko po to, by mogli oni uzupeni to, co dzieci przyswajaj sobie w szkole, ale take po to, by rodzicom, ktrzy odczuwaj tak potrzeb, pomc w skuteczniejszym radzeniu sobie z yciem emocjonalnym ich latoroli. W ten sposb dzieci odbieraj spjne przekazy o umiejtnociach emocjonalnych we wszystkich dziedzinach rzeczywistoci skadajcych si na ich ycie. W szkoach w New Haven, mwi Tim Shriver, dyrektor Programu Umiejtnoci Spoecznych, jeli dzieci pokc si w stowce, to odsya si je do mediatora, ktry siada z nimi i omawia cay konflikt, uywajc tej samej metody przyjmowania punktu widzenia drugiej strony, ktrej ucz si w klasie. Nauczyciele wykorzystuj t metod w rozwizywaniu konfliktw, do ktrych dochodzi na boisku. Prowadzimy te zajcia dla rodzicw, na ktrych uczymy ich stosowania tej metody w postpowaniu z dziemi w domu. Stosowanie takich rwnolegych sposobw wzmocnienia i utrwalenia lekcji emocjonalnych - nie tylko w klasie, ale i na boisku, nie tylko w szkole, ale i w domu - jest rozwizaniem optymalnym. Rodzi cilejsze wizi midzy szko, rodzicami i ca wsplnot. Zwiksza te prawdopodobiestwo, e to, czego dzieci naucz si na lekcjach umiejtnoci spoecznych, nie pozostanie czyst teori, ale bdzie wyprbowywane, wiczone i doskonalone w sytuacjach rzeczywistych wyzwa, ktre stawia bdzie przed nimi ycie. Ta koncentracja na edukacji emocjonalnej przeksztaca szkoy pod jednym jeszcze wzgldem: staj si one orodkami specyficznej kultury troskliwej spoecznoci, miejscami, gdzie uczniowie czuj si szanowani, zwizani z kolegami, nauczycielami i sam szko, gdzie czuj, e inni o nich dbaj i e im na nich zaley.12 Na przykad szkoy w takich rejonach jak New Haven, gdzie rodziny ulegaj w zastraszajcym tempie rozkadowi, oferuj cay wachlarz programw, w ramach ktrych troskliwe osoby z lokalnej spoecznoci zajmuj si ochotniczo uczniami z domw, gdzie ycie nie jest w najlepszym wypadku zachwiane. W szkoach New Haven odpowiedzialni doroli wystpuj spoecznie w rolach opiekunw, suc regularnie opiek, rad i pomoc opuszczajcym si w nauce uczniom, ktrzy w swych domach rodzinnych mog liczy co najwyej na sabe zainteresowanie dorosych, jeli w ogle maj si tam do kogo zwrci. Reasumujc, w wersji optymalnej program edukacji emocjonalnej powinien zaczyna si we wczesnym okresie ycia dziecka, jego poszczeglne etapy powinny by dostosowane do wieku dziecka, powinien trwa przez cay czas nauki i czy wysiki szkoy, rodziny i caej spoecznoci. Wprowadzenie takiego programu powoduje wielk zmian w planie zaj szkolnych. Byoby naiwnoci oczekiwa, e nie napotka to na adne przeszkody. Wielu rodzicw moe uwaa, e s to sprawy zbyt osobiste, eby miaa si nimi zajmowa szkoa i e lepiej jest pozostawi je im
12 Tame.
250
Daniel Goleman
(argument ten mona przyj tylko o tyle, o ile rodzice rzeczywicie rozmawiajc, z dziemi na takie tematy, natomiast jeli tego nie robi, to jest on znacznie mniej przekonujcy). Nauczyciele mog by przeciwni powicaniu czci lekcji na omawianie tematw, ktre zdaj si nie mie zupenie adnego zwizku z nauczanymi przez nich podstawowymi przedmiotami; niektrych z nich moe to za bardzo krpowa, a z pewnoci wszyscy potrzebuj specjalistycznego przeszkolenia w tym zakresie. Opr bd rwnie przejawia niektre dzieci, zwaszcza wtedy, kiedy tematy takie nie bd miay nic wsplnego z ich aktualnymi troskami i zmartwieniami albo kiedy bd traktowa takie rozmowy jako wtrcanie si w ich sprawy prywatne. Pozostaje jeszcze kwestia utrzymania wysokiego poziomu takich kursw i zabezpieczenia si przed zrcznymi sprzedawcami usug edukacyjnych, by nie wciskali nie zorientowanym dyrektorom szk niefachowo opracowanych programw ksztacenie emocjonalnego, powtarzajcych na przykad bdy le obmylonych programw, ktre miay zapobiega narkomanii albo zachodzenia w ci kilkunastoletnich dziewczt. Jeli wemiemy to wszystko pod uwag, to nieuchronnie cinie si na usta pytanie - dlaczego mamy prbowa wprowadza programy? Czy wyksztacenie emocjonalne co zmienia? Oto sytuacja, w ktrej kady nauczyciel doznaby wstrzsu: pewnego dnia Tim Shriver otworzy lokaln gazet i przeczyta, e Lamont, jego byy ucze, ktrego bardzo lubi, zosta dziewiciokrotnie postrzelony na ulicy w New Haven i znajduje si w stanie krytycznym. Lamont by jednym z uczniw cieszcych si najwikszym autorytetem wrd rwienikw, wielkim, mierzcym sze stp i dwa cale i bardzo lubianym, zawsze umiechnitym graczem drugiej linii - wspomina Shriver. - W czasach szkolnych lubi przychodzi do kka przywdcw, ktre wtedy prowadziem. Omawialimy tam rne pomysy w ramach metody rozwizywania problemw zwanej SOCS. SOCS jest skrtem od Situation, Options, Consequence, Solutions [Sytuacja, Alternatywy, Konsekwencje, Rozwizania], nazwy czterostopniowej metody, ktrej kolejne etapy da si opisa tak: okrel jak wyglda sytuacja i jakie wywouje u ciebie uczucia pomyl o alternatywnych rozwizaniach tego problemu i ich moliwych konsekwencjach; wybierz rozwizanie i postp zgodnie nim. Jest to przeznaczona dla starszej modziey wersja metody sygnalizacji wietlnej. Lamont, doda Shriver, uwielbia wymylone osobliwe, ale potencjalnie skuteczne sposoby rozwizywania trudnych dylematw, jak problemy z dziewczynami i sytuacje prowokujce do bjek. Niestety, zdaje si, e zapomnia o tych naukach po opuszczeniu szkoy. Szlifujc bruki w tym morzu ndzy, gdzie narkotyki. i pistolety byy naturalnym elementem krajobrazu, wyldowa na: koniec - podziurawiony jak sito kulami i spowity niczym mumia bandaami - w ku szpitalnym. Kiedy odwiedzi go Shriver, ledwie mg mwi. Siedziay przy nim jego matka i dziewczyna. Ujrzawszy swego dawnego nauczyciela, Lamont przywoa go ruchem rki, a kiedy Shriver nachyli si nad nim, usysze, co mwi, wyszepta: Shrive, kiedy std wyjd, bd uywa metody SOCS. Lamont skoczy szko w czasach, kiedy nawet nie mylano o wprowadzeniu programu nauki umiejtnoci spoecznych. Czy jego ycie potoczyoby si inaczej, gdyby mg - tak jak wszystkie dzieci w szkoach publicznych w New Haven obecnie - skorzysta z tych zaj? Wszystkie znaki na niebie i ziemi wskazuj, e raczej tak.
251
Daniel Goleman
Tim Shriver uj to tak: Jedno jest jasne - miejscem, gdzie sprawdza si skuteczno metod rozwizywania problemw spoecznych jest nie tylko i nie przede wszystkim klasa szkolna, ale stowka, ulice, dom. Posuchajmy wspomnie nauczycieli programu w New Haven. Jeden z nich opowiada, jak bya uczennica, bdca nadal pann, odwiedzia go i powiedziaa, e prawie na pewno byaby teraz samotn matk niechcianego dziecka, gdyby na lekcjach umiejtnoci spoecznych nie nauczya si, jak ma broni swoich praw.13 Inna nauczycielka wspomina, e stosunki jednej z uczennic z jej matk byy tak ze, e kada rozmowa koczya si krzykami i wrzaskami, kiedy jednak dziewczyna nauczya si sztuki uspokajania si i staraa si najpierw pomyle, a potem dopiero mwi, jej matka powiedziaa nauczycielce, e moe wreszcie rozmawia z crk bez awantur. W Szkole im. Troup uczennica szstej klasy podrzucia nauczycielce umiejtnoci spoecznych kartk, na ktrej napisaa, e jej przyjacika jest w ciy, nie ma nikogo, z kim mogaby o tym porozmawia i chce: popeni samobjstwo, ale ona wie, e nauczycielka si tym zajmie. Zrozumiaem wszystko, kiedy przygldaem si w jednej szk w New Haven, jak nauczycielka prowadzi w sidmej klasie lekcj umiejtnoci spoecznych. W pewnym momencie poprosi ona, eby kto opowiedzia o jakim nieporozumieniu, ktre mia z kim ostatnio, a ktre dobrze si zakoczyo. Wtedy podniosa do gry rk pulchna dwunastolatka: Mylaam, e ta dziewczyna jest moj przyjacik, ale kto mi powiedzia, e chce mnie pobi. Powiedzieli mi, e chce mnie dopa w jakim kcie po szkole. Jednak zamiast napa ze zoci na swoj rzekom przyjacik, zastosowaa metod, do ktrej uywania zachcano ich lekcjach - zamiast wyciga pochopnie wnioski z tego, co usyszaa, postanowia si dowiedzie, o co chodzi: No wic podesza do tej koleanki i zapytaam, dlaczego to powiedziaa. A ona na to, e nic takiego nie mwia. I nie pobiymy si. Historia ta wydaje si do niewinna, tyle e dziewczynka, ktra j opowiedziaa, zostaa wczeniej usunita z innej szkoy za bjki. Dawniej najpierw atakowaa, a dopiero potem pytaa, o co chodzi - albo w ogle nie staraa si tego dowiedzie. Dla niej konstruktywna rozmowa z rzekom przeciwniczk zamiast natychmiastowej wciekej konfrontacji bya maym, ale prawdziwym zwycistwem. Chyba najbardziej wymownym wiadectwem wpywu, jaki wywiera na uczniw edukacja emocjonalna, s dane, ktre przedstawi mi dyrektor jednej ze szk. W szkole tej obowizujc bez adnych wyjtkw zasad jest, e zawiesza si uczniw, ktrych przyapano na bjce. Jednak po wprowadzeniu lekcji ksztacenia emocjonalnego obserwuje si stay spadek liczby zawieszonych. W ubiegym roku - powiedzia mi dyrektor - byo 106 zawiesze. W tym roku mamy ich na razie - do marca - tylko 26. To s konkretne korzyci. Ale pozostawiajc na boku takie historie o czyim zrujnowanym albo uratowanym yciu, warto pokusi si o odpowied na pytanie o to, jak due znaczenie ma ksztacenie emocjonalne dla tych, ktrzy je zdobywaj. Dane wiadcz o tym, e aczkolwiek lekcje takie nie zmieniaj nikogo z dnia na dzie, to jeli dzieci przechodz klasa po klasie ten program, to poprawia si dostrzegalnie zarwno atmosfera w szkole i jej obraz, jak rwnie poziom umiejtnoci emocjonalnych uczniw.
13 Roger P. Weisberg i in., Promoting Positive Social Development and Health Practice in Young Urban Adolescents, w: M.J. Elias (red.), Social Decision-making in the Middle School, Gaithersburg, MD: Aspen Publishers,1992.
252
Daniel Goleman
Istnieje gar obiektywnych ocen, z ktrych najlepsze z metodologicznego punktu widzenia oparte s na porwnaniu uczniw szk objtych programem ksztacenia emocjonalnego z uczniami nie uczszczajcymi na takie lekcje. Zachowanie dzieci oceniali obserwatorzy. Inna metoda polega na analizie zmian w zachowaniu tych samych uczniw przed i po zakoczeniu tego rodzaju edukacji. Bierze si tu pod uwag obiektywne mierniki, e jak liczba bjek czy zawiesze w prawach ucznia. Zestawy tych ocen ukazuje szerok skal korzyci, jakie daje dzieciom wpojenie sobie umiejtnoci emocjonalnych i spoecznych, znajdujcych wyraz w ich zachowaniu w szkole i poza szko oraz w zwikszeniu ich zdolnoci uczenia si (szczegy zawiera Dodatek F). Do korzyci tych nale: Samowiadomo emocjonalna Lepsze rozpoznawanie i nazywanie swych wasnych emocji. Lepsze zrozumienie przyczyn uczu. Rozpoznawanie rnicy midzy uczuciami i dziaaniami.
Panowanie nad emocjami Lepsze znoszenie frustracji i panowanie nad zoci. Mniej potyczek sownych, bijatyk i niewaciwego zachowania podczas lekcji. Lepsza zdolno wyraania zoci w odpowiedni sposb, bez bjek. Mniej zawiesze w prawach ucznia i wydale ze szkoy. Mniej agresywne i autodestrukcyjne zachowanie. Bardziej pozytywne uczucia w stosunku do wasnej osoby, szkoy i rodziny. Lepsze radzenie sobie ze stresem. Mniejszy niepokj w stosunkach z innymi i mniejsze poczucie osamotnienia.
Produktywne wykorzystywanie emocji Wiksza odpowiedzialno. Wiksza zdolno koncentrowania si na zadaniu i skupiania uwagi. Mniejsza impulsywno, wiksza samokontrola. Lepsze wyniki w testach osigni szkolnych.
Empatia: odczytywanie emocji Lepsza zdolno patrzenia z punktu widzenia innej osoby Wiksza empatia i wraliwo na uczucia innych osb. Lepsza zdolno suchania innych.
Stosunki z innymi osobami Wiksza zdolno analizowania i rozumienia natury stosunkw midzyludzkich. Lepsze rozwizywanie konfliktw i wyjanianie nieporozumie. Lepsze rozwizywanie problemw pojawiajcych si w stosunkach z innymi osobami. Wiksza pewno siebie i zrczno w komunikowaniu si.
253
Daniel Goleman

Wiksza otwarto i popularno wrd rwienikw, bardziej oywione i przyjazne kontakty z nimi. Czstsze poszukiwanie towarzystwa tych dzieci przez rwienikw. Wicej zastanowienia i rozwagi. Bardziej prospoeczne nastawienie i harmonijna wsppraca w grupach. Wiksza ch dzielenia si z innymi, wspdziaania i pomagania innym. Bardziej demokratyczne nastawienie w kontaktach z innymi.
Szczegln uwag przyciga jeden punkt z tej listy - ot programy wyksztacenia emocjonalnego wpywaj na polepszenie osigni uczniw w nauce. Nie jest to jakie jednorazowe odkrycie, poniewa do takich samych wnioskw dochodz autorzy rnych bada. W czasach, kiedy zbyt wielu dzieciom brakuje umiejtnoci umierzania niepokoju, skupienia si czy suchania, powstrzymywania impulsw, odpowiedzialnoci za to, co robi albo przykadania si do nauki, wszystko, co umocni te zdolnoci, pomoe im w szkole. W tym sensie wyksztacenie emocjonalne zwiksza moliwoci nauczania i oddziaywania szkoy na dzieci. Mona wic dowodzi, e nawet w okresie ci w nakadach na szkolnictwo i ograniczania programu owiaty do przedmiotw podstawowych naley zachowa te programy, poniewa pomagaj one powstrzyma oglny jej upadek i osign gwny cel szkolnictwa, a zatem warto w nie inwestowa. Oprcz tych ewidentnych korzyci edukacyjnych kursy te zdaj pomaga dzieciom w lepszym wywizywaniu si z ich rl yciowych - przyjaci, uczniw, synw i crek, a w przyszoci mw i on, pracownikw i szefw, rodzicw i obywateli. Chocia nie wszyscy chopcy i dziewczta opanuj te umiejtnoci doskonale, to wszyscy odniesiemy z nich poytek przynajmniej w takim stopniu, w jakim uda im si tego dokona. Przypyw unosi wszystkie odzie - powiedzia Tim Shriver. - Nie chodzi tylko o dzieci majce takie czy inne problemy, ale o wszystkie dzieci, ktrym mog przyda si te umiejtnoci. Jest to szczepionka, ktra uodparnia ich na cae ycie. Charakter, moralno i sztuka demokracji Jest takie staromodne sowo na okrelenie zespou umiejtnoci wchodzcych w skad inteligencji emocjonalnej: charakter. Charakter, pisze Amitai Etzioni, socjolog z Uniwersytetu im. Georgea Washingtona, jest miniem psychicznym, ktrego wymaga moralne prowadzenie si.14 Natomiast filozof John Dewey stwierdzi, e nauczanie moralnoci daje najlepsze efekty wtedy, kiedy zamiast abstrakcyjnego wykadu staje si cigiem lekcji dajcych przykad jak postpowa w rzeczywistoci.15 Nie jest to nic innego jak pewna metoda edukacji emocjonalnej. Skoro ksztatowanie charakteru jest podstaw spoeczestw demokratycznych, to przyjrzyjmy si niektrym ze sposobw, w jaki inteligencja emocjonalna umacnia t podstaw. Podoem charakteru jest narzucona sobie samemu dyscyplina; ycie cnotliwe jak twierdz filozofowie od czasw Arystotelesa, opiera si na samokontroli. Rwnie wanym zwornikiem charakteru jest zdolno samomotywacji i kierowania sob, czy to w wykonywaniu prac domowych, czy w dokoczeniu dziea, czy przy rannym wstawaniu z ka. Jak si przekonalimy, zdolno odkadania zaspokojenia swych pragnie na pniej oraz kontrolowania i odpowiedni
14 Amitai Etzioni, The Spirit of Community, New York: Crown,1993. 15 Steven C. Rockefeller, John Dewey: Religious Faith and Democratic Humanism, New York: Columbia University Press, 1991.
254
Daniel Goleman
ukierunkowywania swoich popdw jest jedn z podstawowych umiejtnoci emocjonalnych, t, ktr w minionych czasach nazywano wol. Musimy si kontrolowa, kontrolowa nasze apetyty, nasze namitnoci, eby postpowa waciwie - zauwaa Thomas Lickona, piszc o ksztaceniu charakteru.16 - Utrzymanie emocji pod kontrol rozsdku wymaga woli. Zdolno niekoncentrowania si na sobie i powstrzymywania egoistycznych impulsw daje wymierne korzyci spoeczne: otwiera drog empatii, prawdziwemu suchaniu, patrzeniu na rzeczywisto z punktu widzenia innej osoby. Empatia, jak moglimy si przekona, prowadzi do troszczenia si o innych, altruizmu i wspczucia. Umiejtno spogldania na wiat z punktu widzenia innych osb przeamuje uprzedzenia i stereotypy, a wic rodzi tolerancj i toruje drog do akceptowania rnic midzy ludmi. S to umiejtnoci coraz potrzebniejsze w naszym coraz bardziej pluralistycznym spoeczestwie. Umoliwiaj one ycie we wzajemnym poszanowaniu i stwarzaj moliwo produktywnych dyskusji publicznych. S to podstawowe elementy sztuki demokracji.17 Szkoa, zauwaa Etzioni, odgrywa gwn rol w ksztatowaniu charakteru, poniewa zaszczepia dzieciom samodyscyplin i zdolno empatii, ktre z kolei umoliwiaj prawdziwe przywizanie do cnt etycznych i obywatelskich.18 Nie wystarczy jednak teoria - dzieci musz mie okazj do wiczenia si w tych cnotach, a okazj t daj zajcia uczce ich podstawowych umiejtnoci emocjonalnych i spoecznych. W tym sensie nauczanie umiejtnoci emocjonalnych jest tosame z ksztaceniem charakteru, popraw poziomu moralnoci i walorw obywatelskich. Ostatnie sowo Teraz, gdy kocz t ksik, wpado mi w oko kilka niepokojcych artykuw w gazetach. W jednym z nich czytam, e na pierwsze miejsce na licie przyczyn zgonw w Ameryce wysforoway si, zostawiajc w tyle wypadki samochodowe, postrzelenia. W drugim ocenia si, e w ubiegym roku nastpi trzyprocentowy wzrost liczby zabjstw.19 Szczeglny niepokj budz zamieszczone w owym drugim artykule przewidywania pewnego kryminologa, e prawdziwa fala przestpstw nadejdzie w nastpnej dekadzie. Przewidywania te uzasadnia on tym, e stale wzrasta liczba zabjstw dokonywanych przez maoletnich przestpcw w wieku czternastu pitnastu lat i e ta grupa wiekowa jest czci miniwyu pokoleniowego. W najbliszym dziesicioleciu osoby nalece do tej grupy bd miay od osiemnastu do dwudziestu czterech lat, a jest to wiek, w ktrym popenia si najcisze zbrodnie. Pojawiy si ju pierwsze zwiastuny, bo oto w trzecim z artykuw donosi si, e dane Departamentu Sprawiedliwoci ukazuj szedziesicioomioprocentowy wzrost liczby modocianych postawionych pod zarzutem zabjstwa, napadu z broni w rku, rabunku i brutalnego gwatu, przy czym sama liczba napadw z broni w rku wzrosa o 80 procent.20 Jest to pierwsze pokolenie, ktre ma rwnie atwy dostp do broni automatycznej, jak pokolenie ich rodzicw miao do narkotykw. Oznacza to, e nieporozumienie, ktre dawniej koczyo si bjk na pici, moe dzisiaj zakoczy si strzelanin. A jak wskazuje inny ekspert, nastolatki te nie bardzo potrafi unika ktni.
16 Thomas Lickona, Educating for Character, New York: Bantam, 1991. 17 Francis Moore Lappe, Paul Martin DuBois, The Quickening ofAmerica, San Francisco: Jossey-Bass, 1994. 18 Amitai Etzioni i in., Character Building for a Democratic, Civil Society, Washington, DC: The Communitarian Network, 1994. 19 Murders Across Nation Rise by 3 Percent, but Overall Violent Crime is Down, The New York Times (May 2,1994). 20 Serious Crimes by Juveniles Soar, Associated Press (July 25,1994).
255
Daniel Goleman
Jednym z powodw, e modzie tak kiepsko opanowaa ow podstawow umiejtno yciow, jest oczywicie fakt, e nie postaralimy si jako spoeczestwo o to, aby nauczono kade dziecko abecada opanowywania zoci czy pozytywnego rozwizywania sporw, e nie postaralimy si o nauczenie ich empatii, panowania nad impulsami ani innych elementarnych podstaw umiejtnoci emocjonalnych. Pozostawiajc przypadkowi nauki emocjonalne, ktre zdobywaj nasze dzieci, naraamy si na ryzy stracenia okazji niesienia im pomocy w wyksztaceniu zdrowego repertuaru emocji, ktr stwarza nam powolny proces dojrzewania ich mzgw. Mimo duego zainteresowania edukacj emocjonaln wrd niektrych pedagogw, kursy takie s na razie rzadkoci; wikszo nauczycieli, dyrektorw szk oraz rodzicw nie wie w ogle o tym, e istniej takie programy. Najlepsze wzory ksztacenia emocjonalnego znale mona poza gwnym nurtem owiaty w nielicznych szkoach prywatnych i zaledwie kilkuset szkoach publicznych. Oczywicie aden program, z opisanym tu wcznie, nie jest lekarstwem na wszystkie problemy, jednak biorc pod uwag kryzys, w obliczu ktrego stoimy my sami i nasze dzieci, a take doz nadziei, ktr daj kursy ksztacenia emocjonalnego, musimy postawi sobie pytanie: czy nie powinnimy naucza wszystkich dzieci tych najwaniejszych w yciu umiejtnoci, i to bardziej ni kiedykolwiek przedtem? A jeli nie teraz, to kiedy?
256
Daniel Goleman
Dodatek A Czym jest emocja?

SOWO NA TEMAT TEGO, co nazywam emocj, terminem, nad ktrego precyzyjnym znaczeniem zastanawiaj si od ponad stu lat psycholodzy i filozofowie. W najbardziej dosownym sensie Oxford English Dictionary definiuje emocj, jako kade poruszenie czy zakcenie umysu, uczucia, namitnoci; kady stan wzburzenia albo podniecenia psychicznego. W znaczeniu, w ktrym uywam tu tego sowa, emocja odnosi si do uczucia i zwizanych z nim myli, stanw psychicznych i biologicznych oraz zakresu skonnoci do dziaania. S setki emocji, ich barw, odmian, rodzajw i niuansw. W istocie rzeczy jest duo wicej subtelnych odcieni emocji ni sw na ich okrelenie. Badacze wci nie mog doj do porozumienia na temat tego, ktre emocje uwaa mona za podstawowe - w bkit, czerwie i cie uczucia, z ktrych odpowiedniej mieszaniny powstaj wszystkie inne barwy - a nawet czy w ogle istniej jakiekolwiek podstawowe emocje. Niektrzy teoretycy grupuj emocje w podstawowe rodziny, aczkolwiek nie wszyscy zgadzaj si z ich: propozycjami. A oto najczciej zgaszani kandydaci (kandydatki i niektrzy czonkowie ich rodzin: Zo: furia, wcieko, uraza, gniew, irytacja, oburzenie, animozja, niech, obraliwo, wrogo i, chyba bdca szczytem, patologiczna nienawi i sza* Smutek: al, przykro, bole, melancholia, ualanie si nad sob, zniechcenie, przygnbienie oraz w postaci patologicznej - gboka depresja. Strach: niepokj, obawa, nerwowo, zatroskanie, konsternacja, zaniepokojenie, oniemielenie, strachliwo, boja, trwoliwo, popoch, przeraenie; w postaci psychopatologicznej - fobie i ataki lkowe. Zadowolenie: szczcie, przyjemno, ulga, bogo, rozkosz, rado, uciecha, rozrywka, duma, przyjemno zmysowa, miy dreszczyk, uniesienie, zaspokojenie, satysfakcja, euforia, zaspokojenie kaprysu, ekstaza oraz - na samym kocu skali - mania. Mio: akceptacja, yczliwo, ufno, uprzejmo, uwielbienie, zalepienie, agape [mio niebiaska]. poczucie bliskoci, oddanie,
Zdziwienie: wstrzs, zaskoczenie, oszoomienie, osupienie, zdumienie. Wstrt: pogarda, lekcewaenie, nieprzychylno, obrzydzenie, odraza, niesmak, awersja. Wstyd: poczucie winy, zaenowanie, zakopotanie, wyrzuty sumienia, upokorzenie, al z powodu tego, co si zrobio, haba i skrucha.
Lista ta nie jest z pewnoci wyczerpujcym wykazem rnych kategorii emocji. Co na przykad powiedzie o takich mieszaninach rnych emocji jak zazdro, ktra jest wprawdzie odmian zoci, ale zawiera te spor domieszk smutku i strachu? A co pocz z cnotami takimi jak wiara i nadzieja, odwaga i wybaczenie, pewno i spokj? Albo gdzie umieci takie klasyczne wady, niedowierzanie, zadowolenie z siebie w kadych okolicznociach, lenistwo i odrtwienie albo
* Podaj tu w miar dokadne odpowiedniki terminw angielskich chocia - zapewne zgodnie z intencj autora - w niektrych wypadkach mona by poda wicej bliskoznacznych terminw polskich - przyp.
257
Daniel Goleman
znudzenie? Nie ma na to prostych odpowiedzi; naukowcy nadal spieraj si o to, jak klasyfikowa emocje. Pewnych argumentw przemawiajcych za tym, e istniej emocje osiowe, dostarczaj badania Paula Ekmana z Uniwersytetu Stanowego Kalifornii w San Francisco, ktry odkry, e wyraz twarzy zdradzajcy cztery z nich (strach, zo, smutek, zadowolenie) rozpoznawany jest we wszystkich kulturach na wiecie, w tym przez ludy nie znajce ani kina, ani telewizji, co zdaje si wiadczy, e s one uniwersalne. Ekman pokazywa zdjcia twarzy wyraajcych dokadnie rne emocje przedstawicielom kultur tak odlegych od naszej jak kultura yjcego w grach Nowej Gwinei i tkwicego jeszcze w epoce kamiennej plemienia Fore i stwierdzi, e w kadym zaktku Ziemi rozpoznaje si bez trudu te same podstawowe emocje. Ten uniwersalny charakter wyrazu emocji na twarzy pierwszy zauway prawdopodobnie Darwin, ktry potraktowa to jako dowd, e siy ewolucji wycisny wzory tych sygnaw w naszym orodkowym ukadzie nerwowym. Poszukujc podstawowych zasad, ujmuj za Ekmanem i innymi emocje w kategoriach rodzin albo wymiarw i uwaam, e gwne rodziny - zo, smutek, strach, zadowolenie, mio, wstyd i tak dalej - wiadcz o nieskoczonym bogactwie niuansw naszego ycia emocjonalnego. W centrum kadej takiej rodziny znajduje si podstawowe jdro emocjonalne, z ktrego rozchodz si w niezliczonych mutacjach koncentryczne fale spokrewnionych z nim emocji. Zewntrzne krgi tworz nastroje, ktre - technicznie biorc - s bardziej stumione i utrzymuj si duej ni emocje (cho zdarza si do rzadko, by kto opanowany by zoci przez cay dzie, to nie jest niczym wyjtkowym utrzymujcy si przez duszy czas nastrj podenerwowania i irytacji, kiedy byle co wyzwala wybuch zoci). Za nastrojami znajduj si temperamenty, czyli stan gotowoci do wywoania danej emocji czy nastroju, ktry sprawia, e jestemy melancholijni, bojaliwi albo weseli. A jeszcze dalej, za tymi dyspozycjami emocjonalnymi, rozcigaj si zupene zaburzenia emocjonalne, takie jak kliniczna depresja czy nieustanny niepokj, kiedy to czujemy si stale tak jakbymy byli w stanie zatrucia.
258
Daniel Goleman
Dodatek B Znamiona umysu emocjonalnego

DOPIERO W OSTATNICH LATACH powsta naukowy model umysu emocjonalnego, ktry wyjania, dlaczego w tak wielu naszych dziaaniach kierujemy si emocjami i jak to moliwe, e w jednej chwili postpujemy rozsdnie, a w nastpnej irracjonalnie. Ukazuje on ponadto, e emocje maj swoj wasn logik. Najlepsze chyba opracowania tego zagadnienia przedstawili niezalenie od siebie Paul Ekman, szef Laboratorium Ludzkich Interakcji w Kalifornijskim Uniwersytecie Stanowym w San Francisco, oraz Seymour Epstein, psycholog-klinicysta z Uniwersytetu Stanowego Massachusetts.1 Aczkolwiek Ekman i Epstein wzili pod uwag odmienne dowody naukowe, to wsplnie przedstawili list podstawowych cech odrniajcych emocje od caej reszty naszego ycia psychicznego.2 Szybka, ale bezmylna reakcja Umys emocjonalny jest duo szybszy ni umys racjonalny; przystpuje do dziaania, nie zastanawiajc si ani chwili nad tym, co robi. Szybko jego reakcji wyklucza jakkolwiek refleksj czy analiz, ktra jest znakiem szczeglnym umysu mylcego. W procesie ewolucji ta szybko dziaania zwizana bya najprawdopodobniej z koniecznoci podejmowanie owej najbardziej podstawowej decyzji - na co zwrci uwag, a po jej skierowaniu, powiedzmy na inne zwierz, z koniecznoci podejmowania nastpnych, byskawicznych decyzji w rodzaju: Czy ja to zjem, czy to zje mnie? Istoty, ktre musiay zbyt dugo zastanawia si nad odpowiedzi na takie pytanie, miay niewielk szans dochowania si licznego potomstwa i przekazania mu swych wolniej dziaajcych genw. Dziaaniom, ktre inicjuje mzg emocjonalny, towarzyszy szczeglnie silne poczucie pewnoci, bdce produktem ubocznym, uproszczonego sposobu patrzenia na wiat, ktry dla umysu racjonalnego moe by absolutnie szokujcy. Kiedy emocje opadn, a nawet ju w trakcie dziaania, chwytamy si na tym, e mylimy: Po co ja to zrobiem? Jest to znak, e przebudzi si umys racjonalny, ale daleko mu do szybkoci reakcji umysu emocjonalnego. Poniewa wybuch emocji nastpuje niemal natychmiast po jej wyzwoleniu, mechanizm oceny postrzeenia musi dziaa bardzo szybko, nawet w kategoriach czasu pracy mzgu, ktr mierzy si w tysicznych czciach sekundy. Ta ocena potrzeby dziaania musi by automatyczna, tak szybka, e nigdy nie przedostaje si do naszej wiadomoci.3 Zaczynamy reagowa emocjonalnie, zanim zorientujemy si, co si waciwie dzieje. W tym trybie postrzegania powica si dokadno na rzecz szybkoci, polegajc na pierwszym wraeniu, reagujc na oglny obraz sytuacji albo na jej najbardziej rzucajce si w oczy aspekty. Ogarnia si cao jednym spojrzeniem i reaguje, nie tracc czasu na rozsdn analiz tego, co si dostrzega. Wraenie mog zdominowa i okreli jaskrawe elementy sytuacji, przewaajc nad
1 1 Pisaem przy kilku okazjach w The New York Times o stworzonym przez Seymoura Epsteina modelu niewiadomoci emocjonalnej. Znaczna cz niniejszego skrtowego opisu tego modelu oparta jest na moich z nim rozmowach, jego listach do mnie oraz na jego artykule Integration of the Cognitive and Psychodynamic Unconscious (American Psychologist 44 (1994)) i ksice, ktr napisa wsplnie z Archiem Brodskym, Youre Smarter Than You Think (New York: Simon & Schuster, 1993). Chocia jego model umysu dowiadczajcego natchn mnie myl stworzenia modelu umysu emocjonalnego, to zinterpretowaem to na mj wasny sposb. 2 Paul Ekman, An Argument for the Basic Emotions, Cognition and Emotion 6,1992, s.175. Lista cech odrniajcych emocje od pozostaych procesw psychicznych jest troch dusza, ale pominem cechy, ktre nas tu nie interesuj. 3 Ekman, dz. cyt., s. 187.
259
Daniel Goleman
dokadn ocen jej pozostaych szczegw. Wielkim plusem takiego schematu reagowania jest to, e umys emocjonalny potrafi byskawicznie odczyta emocjonalne znaczenie sytuacji (on jest na mnie zy; ona kamie; to napawa go smutkiem), przeprowadzajc jej natychmiastow ocen, na podstawie ktrej mwi nam, kogo mamy si strzec, komu ufa, kto jest przygnbiony. Umys emocjonalny jest radarem, ostrzegajcym nas przed niebezpieczestwem; gdybymy (czy te nasi ewolucyjni przodkowie) czekali, niektre z tych sdw wyda umys racjonalny, to nie tylko moglibymy si pomyli, ale te moglibymy by ju martwi. Minusem jest to, e wraenia te i intuicyjne oceny mog by bdne albo pochopne, poniewa doznajemy tych pierwszych i dokonujemy tych drugich w drobnym uamku chwili. Paul Ekman uwaa, e szybko, z jak opanowuj nas emocje, zanim zdamy sobie w peni spraw z tego, e w ogle je odczuwamy, odgrywa zasadnicz rol w szybkim dostosowaniu si do sytuacji - mobilizuj nas one do reakcji na wymagajce natychmiastowego dziaania wydarzenia bez tracenia cennego czasu na zastanawianie si, czy zareagowa, a jeli tak, to jak. Korzystajc z opracowanej przez siebie metody odkrywania emocji na podstawie obserwacji drobnych zmian w wyrazie twarzy, Ekman moe ledzi mikroemocje, ktrych oznaki ukazuj si na twarzy w czasie krtszym ni p sekundy. Ekman i jego wsppracownicy odkryli, e emocja uwidacznia si na twarzy w postaci zmian w napiciu mini ju w par tysicznych sekundy po wydarzeniu, ktre j wyzwolio, oraz e zmiany fizjologiczne typowe dla danej emocji - takie jak nage uderzenie krwi do gowy i przyspieszenie rytmu pracy serca - zaczynaj si rwnie w uamkach sekundy. Jest to szczeglnie wyrane przy emocjach intensywnych, takich jak strach przed nagle pojawiajcym si zagroeniem. Ekman twierdzi, e z czysto technicznego punktu widzenia pene natenie emocji trwa bardzo krtko i utrzymuje si raczej przez kilka sekund ni przez dugie minuty, godziny czy dni. Uzasadnia swoj tez twierdzeniem, e gdyby dana emocja utrzymywaa umys i ciao w stanie napicia przez dugi czas, bez wzgldu na zmieniajce si okolicznoci, to byoby to niekorzystne dla procesu przystosowywania si. Gdyby emocje wywoane jednym wydarzeniem stale si utrzymyway, mimo i od tego momentu mino wiele czasu i bez wzgldu na to, co dzieje si wok nas, to uczucia byyby marnymi wskazwkami co do tego, jakie mamy podj kroki. Po to, by emocja utrzymywaa si przez duszy czas, ba przeduonego dziaania bodca, ktry stale wywouje j na nowo, na przykad wtedy, kiedy rozpaczamy po stracie ukochanej osoby. Jeli jakie uczucia utrzymuj si godzinami, to s one zwykle nastrojem, stumion ich form. Nastrj nadaje naszym zachowaniom pewien ton uczuciowy, ale nie wpywa tak silnie na nasze postrzeganie i zachowanie jak emocja w caym swym nateniu. Najpierw uczucia, potem myli Poniewa odebranie sygnau i zareagowanie na zabiera umysowi racjonalnemu wicej czasu ni umysowi emocjonalnemu, to pierwszy impuls w sytuacji emocjonalnej pynie nie z gowy, lecz z serca. Istnieje te drugi rodzaj reakcji emocjonalnych, wolniejszych ni poprzednio omwione, ktre zanim wyra si uczuciem, gotuj si wpierw i dojrzewaj w mylach. Ten drugi sposb wyzwolenia emocji jest si rzeczy bardziej racjonalny i z reguy zdajemy sobie w peni spraw z myli, ktre je wywoay. Ocena sytuacji zajmuje wwczas wicej czasu, a kluczow rol w decydowaniu o tym, jakie emocje zostan wyzwolone, odgrywaj nasze myli i rozpoznanie. Po dokonaniu oceny - ten takswkarz chce mnie oszuka albo to dziecko jest urocze - nastpuje odpowiednia reakcja emocjonalna. W tym wolniejszym cigu wydarze uczucie poprzedza janiej sformuowana myl. T wolniejsz drog obieraj bardziej zoone emocje, takie jak zakopotanie czy zdenerwowanie przed zbliajcym si egzaminem, pojawiajce si po kilkunastu czy
260
Daniel Goleman
kilkudziesiciu sekundach albo nawet po wielu minutach od zaistnienia sytuacji, ktra je zapocztkowaa. S to emocje wywoane mylami o danej sytuacji. Natomiast w ukadzie elementw powodujcych natychmiastow reakcj emocjonaln uczucie zdaje si wyprzedza myl albo co najwyej pojawia si rwnoczenie z ni. Taka gwatowna reakcja wystpuje w sytuacjach, kiedy natychmiastowe dziaanie moe decydowa o naszym przetrwaniu. Na tym wanie pole sia takich raptownych decyzji - mobilizuj nas one w uamku sekundy do stawienia czoa krytycznej sytuacji. Nasze najintensywniejsze uczucia s bezwiednymi, odruchowymi reakcjami; nie mamy adnego wpywu na to, kiedy wybuchn. Mio - pisa tak Stendhal - jest niczym gorczka, ktra pojawia si i przechodzi niezalenie od naszej woli. W taki sposb ogarnia nas nie tylko mio, ale take zo i strach, ktre zdaj si raczej napada nas ni wypywa z naszego wyboru. Z tego powodu mog one czsto suy jako usprawiedliwianie naszych zachowa: Jest faktem, e nie moemy wybiera emocji, ktre nas ogarniajc, zauwaa Ekman. Pozwala to nam tumaczy si niekiedy, e zrobilimy co niewaciwego, poniewa znajdowalimy si pod wpywem emocji.4 Tak jak istnieje szybka i wolna droga prowadzca do wyzwolenia emocji - jedna poprzez byskawiczn percepcj sytuacji, druga poprzez refleksj mylow - tak te zdarzaj si emocje pojawiajce si na zawoanie. Przykadem moe by tu rozmylne wywoywanie u siebie okrelonych uczu, jeden ze rodkw warsztatu aktorskiego, jak choby przywoywanie smutnych wspomnie po to, by w oczach pokazay si zy. Nie znaczy to wcale, by tylko aktorzy byli do tego zdolni; maj po prostu wiksz wpraw ni reszta w wiadomym wykorzystywaniu tego sposobu wywoywania emocji, w korzystaniu z drogi prowadzcej do uczucia poprzez myl. Aczkolwiek nieatwo jest wpyn na to, jakie konkretne uczucia wywouje okrelony rodzaj myli, to moemy wybiera to, o czym mylimy. Tak jak fantazje erotyczne mog wywoywa podniecenie seksualne, tak te wspomnienia o szczliwych chwilach mog poprawi nam nastrj, a melancholijne rozwaania wprawi w zadum. Jednak umys racjonalny zwykle nie decyduje o tym, jakie powinnimy mie uczucia. Nachodz nas one na og jako co nieuniknionego i stajemy przed faktem dokonanym. Tym wszake, co umys racjonalny moe zazwyczaj kontrolowa, jest przebieg tych reakcji. Z nielicznymi wyjtkami, nie decydujemy o tym, kiedy si wcieka, kiedy smuci, i tak dalej. Rzeczywisto symboliczna Mzg emocjonalny kieruje si logik asocjacyjn bierze on elementy symbolizujce rzeczywisto albo wyzwalajce wspomnienia o niej za ni sam. Dlatego wanie porwnania, metafory i obrazy przemawiaj, podobnie jak korzystajce z nich dziea sztuki - powieci, filmy, poematy, pieni, sztuki teatralne i opery - bezporednio do umysu emocjonalnego. Wielcy nauczyciele duchowi, tacy jak Budda i Jezus, poruszali serca swych uczniw, przemawiajc do nich jzykiem emocji, nauczajc za pomoc przypowieci, bani i opowieci. W istocie rzeczy, z racjonalnego punktu widzenia, religijne symbole i obrzdy maj niewiele sensu; wyraaj si one w jzyku serca. T logik serca - mzgu emocjonalnego - dobrze opisuje Freud w swej koncepcji pierwotnego procesu mylowego; jest to logika religii i poezji, psychozy i dzieci, snu i mitu (jak uj to Joseph Campbell: Sny s prywatnymi mitami, mity s wsplnymi snami). Pierwotny proces mylowy jest kluczem, ktry otwiera i drzwi do znaczenia takich dzie jak Ulisses Jamesa Joycea: w
4 Tame, s. 189.
261
Daniel Goleman
pierwotnym procesie mylowym lune skojarzenia okrelaj potok narracji; jeden przedmiot symbolizuje inny; jedno uczucie zastpuje inne i oznacza je, a caoci kondensuj si w czciach. Nie istnieje tam czas, nie obowizuj prawa przyczynowoci. Prawd rzekszy, nie ma w jzyku tego procesu takiego sowa jak nie; wszystko jest moliwe. Metody psychoanalizy s po czci sztuk odszyfrowywania i rozsupywania tych znacze zastpczych. Skoro umys emocjonalny kieruje si zasadami tej logiki, zgodnie z ktrymi jeden element przedstawia drugi, to rzeczy niekoniecznie musi okrela ich obiektywna tosamo; wane jest to, jak s one postrzegane, czym wydaj si by. To, co nam przypomina jaki przedmiot, moe by duo waniejsze od tego, czym on jest. W yciu emocjonalnym rzeczy mog by hologramami, w tym sensie, e cz przywouje obraz caoci. Seymour Epstein wskazuje, e podczas gdy umys racjonalny doszukuje si logicznych powiza midzy przyczynami i skutkami, to umys emocjonalny nie przeprowadza takiej analizy, tworzc powizania midzy rzeczami, ktre maj jedynie pewne podobne, ale wyranie rzucajce si w oczy cechy.5 Umys emocjonalny funkcjonuje w wielu sprawach podobnie jak umys dziecka, a podobiestwa te s tym wiksze, im silniejszymi ogarnity jest emocjami. Jedn z takich infantylnych cech jest mylenie kategoryczne, w ktrym wszystko jest albo biae, albo czarne, bez adnych porednich odcieni szaroci; w gowie kogo, kto zamartwia si tym, e popeni faux pas, moe natychmiast pojawi si myl: Zawsze paln jakie gupstwo. Inn cech tego infantylnego stylu jest mylenie spersonalizowane, polegajce na traktowaniu wasnej osoby jako centralnego punktu kadego wydarzenia, na przyjmowaniu wszystkiego jako zachowania czy dziaania skierowanego ku nam. Przykadem takiego mylenia jest wypowied kierowcy, ktry po spowodowaniu wypadku wyjania: Sup telefoniczny nagle wjecha prosto na mnie. Ten infantylny sposb mylenia ma do siebie to, e takie myli potwierdzaj si same, tumic albo ignorujc wspomnienia faktw, ktre przecz przekonaniom umysu emocjonalnego, oraz skwapliwie wychwytujc te, ktre je podtrzymuj. Przekonania umysu racjonalnego nie s nieodwoalne; nowe dowody mog i sprawi, e odrzuci stare przekonanie albo zastpi je nowym, poniewa opiera swe rozumowanie na dowodach obiektywnych. Natomiast umys emocjonalny traktuje swoje przekonania jako absolutnie prawdziwe i niepodwaalne, a zatem odrzuca wszelkie stojce z nimi w sprzecznoci dowody. To wanie dlatego jest tak trudno dyskutowa z osob przygnbion czy zdenerwowan: bez wzgldu na to, jak przekonujco wygldaj nasze argumenty z logicznego punktu widzenia, nie licz si zupenie, jeli nie zgadzaj si z nastawieniem emocjonalnym w danej chwili. Uczucia same potwierdzaj swoj suszno, opierajc si na swych wasnych postrzeeniach i dowodach. Przeszo kadca si ciarem na teraniejszoci Kiedy jaka cecha wydarzenia wydaje si podobna do nioscego z sob silny adunek emocjonalny wspomnienia z przeszoci, to umys emocjonalny reaguje na to wydarzenie, wyzwalajc uczucia, ktre towarzyszyy zapamitanemu wydarzeniu. Reaguje on na to, co si dzieje obecnie tak, jak gdyby dziao si to w przeszoci.6 Kopot w tym, e kiedy oceny wydarzenia dokonujemy szybko i automatycznie, moemy nie zdawa sobie sprawy, e sytuacja jest inna ni dawniej. Kto, kto nauczy si w dziecistwie, na przykad przez bolesne bicie, reagowa intensywnym strachem i odraz na pene zoci spojrzenie, bdzie reagowa do pewnego stopnia w ten sposb jako osoba dorosa nawet wtedy, kiedy ze spojrzenie nie niesie ze sob takiej groby.
5 Epstein, 1993, s. 55. 6 J. Toobey, L. Cosmides, The Past Explains the Present: Emotional Adaptations and the Structure of Ancestral Environments, Ethology and Sociobiology, 11, s. 418 -19.
262
Daniel Goleman
Jeli takie uczucia s silne, to wyzwalana przez nie reakcja jest oczywista. Ale jeli uczucia s nieokrelone albo bardzo sabe, to moemy nie zdawa sobie w peni sprawy z naszej reakcji emocjonalnej, mimo i zabarwia ona nasze zachowanie w danej chwili. W takim momencie nasze myli i reakcje nabieraj tego samego zabarwienia, ktre miay w podobnej sytuacji w przeszoci, chocia moe si nam wydawa, e wywouj je jedynie aktualne okolicznoci. Nasz umys emocjonalny wykorzystuje umys racjonalny dla swoich celw, w wyniku czego tworzymy wyjanienia naszych uczu i reakcji - racjonalizacje - usprawiedliwiajc je okolicznociami chwili obecnej, nie zdajc sobie sprawy z wpywu, jaki wywiera na pami emocjonalna, chocia moemy by przekonani, e doskonale to widzimy. W takich chwilach umys emocjonalny zaprzga umys racjonalny do swych wasnych zada. Rzeczywisto specyficzna dla stanu emocjonalnego Funkcjonowanie mzgu emocjonalnego jest w znacznym stopniu okrelone stanem, w jakim si znajduje, stanem, ktry wytwarza konkretne, wzbierajce w nas w danej chwili uczucie. Nasze myli i dziaania w chwilach, kiedy czujemy romantyczny poryw, s zupenie odmienne od naszych zachowa w momentach wciekoci albo przygnbienia. W mechanice emocji kademu uczuciu towarzyszy odmienny repertuar myli, reakcji, a nawet wspomnie. Taki swoisty dla stanu emocjonalnego repertuar zaczyna dominowa zwaszcza w momentach intensywnych uczu. Jedn z oznak jego uaktywnienia si jest pami selektywna. Reakcja umysu na sytuacj emocjonaln skada si po czci z uoenia wspomnie i moliwoci dziaania w taki sposb, e te z nich, ktre maj najwikszy zwizek z dan sytuacj, umieszczone zostaj na samej grze hierarchii zachowa, a wic s najchtniej wybierane. A jak si przekonalimy, kada waniejsza emocja ma sw charakterystyczn sygnatur biologiczn, pewien wzr zmian, ktre zaczynaj zachodzi w ciele, kiedy dana emocja zaczyna dominowa, oraz unikatowy zesp sygnaw, ktre zaczyna wysya nasze ciao, kiedy emocja ta wemie nas we wadanie.7
7 Chocia moe wydawa si oczywiste, e kada emocja ma wasny, odmienny od innych, wzr biologiczny, to nie jest to takie oczywiste dla naukowcw zajmujcych si psychofizjologi emocji. Nadal trwa bardzo szczegowa dyskusja nad tym, czy pobudzenie emocjonalne jest zasadniczo takie samo we wszystkich emocjach czy te mona wykry osobny schemat pobudzenia dla kadej emocji. Nie wdajc si w szczegy tej debaty, przedstawiam ten przypadek tym, ktrzy uwaaj, e kada z gwnych emocji ma odrbny od innych obraz biologiczny
263
Daniel Goleman
Dodatek C Mechanizm powstawania strachu

W POWSTAWANIU STRACHU centraln rol odgrywa ciao migdaowate. Kiedy rzadka choroba mzgu zniszczya u pacjentki, ktrej tosamo neurolodzy skrywaj pod inicjaami S.M. ciao migdaowate (nie naruszajc wszake innych czci mzgu), z jej repertuaru psychicznego znikn strach. Nie potrafia rozpozna strachu na twarzach innych osb ani sama przybra przestraszonej miny. Jak powiedzia leczcy j neurolog: Gdyby kto przyoy jej pistolet do gowy, to wiedziaaby, e powinna si ba, ale nie czuaby strachu jak pan czy ja. Ze wszystkich mechanizmw powstawania uczu naukowcy najdokadniej chyba przebadali mechanizm powstawania strachu i sporzdzili szczegow map biorcych w tym udzia drg nerwowych, chocia na obecnym etapie wiedzy adna z emocji nie jest jeszcze cakowicie przebadana. Przeledzenie procesu powstawania strachu pozwala lepiej zrozumie neuronalny mechanizm emocji. Strach odegra szczeglnie wan rol w ewolucji, poniewa bardziej chyba ni jakiekolwiek inne uczucie przyczyni si do przetrwania gatunkw. Oczywicie w czasach obecnych nieuzasadnione obawy stay si nasz zmor, sprawiajc, e cierpimy z powodu rnych lkw czy obaw albo - w postaci patologicznej - z powodu atakw lkowych, fobii czy nerwicy natrctw. Powiedzmy, e siedzisz wieczorem sam w domu i czytasz ksik, kiedy nagle syszysz dobiegajcy z ssiedniego pokoju oskot. To, co dzieje si w nastpnych chwilach w twoim mzgu, pozwala przyjrze si neuronalnemu mechanizmowi powstawania strachu oraz roli ciaa migdaowatego jako systemu alarmowego. Pierwszy zaangaowany w to obwd nerwowy odbiera dwik jako fale fizyczne i przekada je na jzyk mzgu, aby postawi ci w stan czujnoci. Ta droga nerww biegnie od ucha do pnia mzgu i dalej, do wzgrza. Potem rozwidla si: mniejsza wizka pocze nerwowych prowadzi do ciaa migdaowatego, pooonego w jego pobliu hipokampa; druga, wiksza, do okolicy suchowej kory mzgowej, znajdujcej si w pacie skroniowym, gdzie s klasyfikowane i interpretowane dwiki. Hipokamp, gwne siedlisko pamici, szybko porwnuje ten oskot z innymi podobnymi dwikami, ktre ju sysza, aby zorientowa si, czy dwik ten jest mu znany - czy oskot jest dwikiem, ktry natychmiast rozpoznajesz. W tym samym czasie okolica suchowa przeprowadza bardziej dogbn analiz tego dwiku, starajc si wyjani jego rdo - czy to kot? Czy moe okiennica poruszona wiatrem? A moe zodziej? Potem kora okolicy wzrokowej przedstawia swoj hipotez - by moe to kot strci, powiedzmy, lamp ze stou, ale moe to te by wamywacz - i wysya t wiadomo do ciaa migdaowatego i hipokampa, ktre szybko porwnuj j z podobnymi wiadomociami przechowywanymi w pamici. Jeli wniosek jest uspokajajcy (to tylko okiennica, ktra omocze w mur za kadym razem, gdy poruszy j wiatr), to stan oglnego pogotowia nie ulega podwyszeniu. Jeli jednak nadal nie masz pewnoci, to inny zwj obwodu nerwowego znajdujcy si pomidzy ciaem migdaowatym, hipokampem i kor przedniej czci patw czoowych zwiksza twj niepokj i skupia uwag na owym dwiku, zmuszajc ci do poszukiwania jego rda. Jeli i ta dalsza, szczegowa analiza nie da satysfakcjonujcej odpowiedzi, to ciao migdaowate wcza alarm, a jego okolica rodkowa pobudza do dziaania podwzgrze, pie mzgu i autonomiczny ukad nerwowy.
264
Daniel Goleman
W tym momencie lku i podwiadomego niepokoju ujawnia si caa misterna architektura ciaa migdaowatego jako centralnego systemu alarmowego mzgu. Kada poszczeglna wizka neuronw w ciele migdaowatym ma swj wasny, odmienny od reszty, zbir przedue, z receptorami nastawionymi na rne neuroprzekaniki, tworzc co, co porwna mona do firm obsugujcych domowe systemy alarmowe, gdzie operatorzy gotowi s postawi natychmiast na nogi stra poarn, policj i ssiadw, gdy tylko system zabezpieczenia domu zasygnalizuje jakie kopoty. Rne czci ciaa migdaowatego odbieraj rne informacje. Do jdra bocznego ciaa migdaowatego dochodz wypustki ze wzgrza oraz okolic suchowej i wzrokowej. Do rdkorowej czci dochodz, poprzez opuszk wchow, impulsy o zapachach, natomiast informacje o smaku oraz sygnay z trzewi kieruj si do rodkowej czci ciaa migdaowatego. Wszystkie te sygnay utrzymuj ciao migdaowate w stanie nieustannego czuwania; sprawdza ono, niczym wartownik, kad docierajc do niego wiadomo. Ciao migdaowate poczone jest ze wszystkimi waniejszymi czciami mzgu. Z obszarw rodkowego i przyrodkowego biegnie poczenie do okolic podwzgrza, ktre wydzielaj zwizek uruchamiajcy reakcje ciaa na sytuacje krytyczne - hormon uwalniajcy kortykotropin (CRH), mobilizujcy ciao za porednictwem strumienia innych hormonw do walki lub ucieczki. Z okolicy lecej u podstawy ciaa migdaowatego biegnie droga do ciaa prkowanego, czca ciao migdaowate z orodkami ruchowymi mzgu. Natomiast poprzez lece w pobliu jdro mostu oraz dalej, przez rdze, ciao migdaowate przesya sygnay do autonomicznego ukadu nerwowego, wywoujc szeroki wachlarz reakcji w ukadzie sercowo-naczyniowym, miniowym i trawiennym. Z okolicy znajdujcej si z boku podstawy ciaa migdaowatego wyania si konar czcy je z kor obrczy oraz wknami zwanymi istot szar rodkow, czyli zespoem komrek regulujcych prac duych mini szkieletowych. Te wanie komrki sprawiaj, e pies warczy, a kot na widok intruza wkraczajcego na ego terytorium wygina grzbiet w pak, przyjmujc postaw groc. U ludzi te same ukady nerwowe napinaj minie strun gosowych, co powoduje, e osoba przeraona mwi wysokim gosem. Jeszcze inna droga prowadzi z ciaa migdaowatego do miejsca sinawego w pniu mzgu, ktry z kolei wytwarza norepinefryn (zwan te noradrenalin) i rozsya j do rnych czci mzgu. Norepinefryna zwiksza ogln reaktywno obszarw mzgu, ktre j otrzymuj, dziki czemu orodki czuciowe staj si bardziej wraliwe na docierajce do nich impulsy. Zalewa ona kor mzgow, pie i sam ukad limbiczny, stawiajc cay mzg w stan pogotowia. Teraz nawet zwyke trzeszczenie mebli moe wywoa dreszcz przeraenia. Wikszo z tych zmian zachodzi poza nasz wiadomoci, tak e moesz nawet nie zdawa sobie jeszcze sprawy z tego, e czujesz strach. Kiedy jednak zaczynasz rzeczywicie odczuwa strach, to znaczy kiedy niewiadomy dotd niepokj przebije si do twojej wiadomoci, ciao migdaowate przechodzi do drugiego etapu zadania. Wysya do komrek pnia mzgu sygnay nakazujce wywoa na twarzy grymas przeraenia, wprawia w zdenerwowanie i popoch, powstrzymuje nie zwizane z napawajc ci przeraeniem sytuacj ruchy mini, nawet dopiero co rozpoczte, przyspiesza rytm serca, podnosi cinienie krwi i zwalnia oddech (moe sam zauwaysz, e kiedy po raz pierwszy poczujesz strach, wstrzymujesz nagle oddech, aby wyraniej sysze to, co ci przeraa). Jest to zaledwie cz szerokiego wachlarza cile skoordynowanych ze sob zmian, ktre wywouje w
265
Daniel Goleman
twoim organizmie ciao migdaowate i poczone z nim orodki, kiedy obejmuj w sytuacji kryzysowej komend nad mzgiem. Jednoczenie ciao migdaowate, wesp z poczonym z nim podwzgrzem, nakazuje komrkom, ktre wysyaj najwaniejsze neuroprzekaniki, aby wyzwoliy, na przykad, wydzielanie dopaminy prowadzce do skoncentrowania uwagi na rdle twego przeraenia - dziwnych odgosach dobiegajcych z ssiedniego pokoju - oraz napicia mini, aby gotowe byy do odpowiedniej reakcji. W tym samym czasie ciao migdaowate wysya sygnay do orodkw czuciowych sterujcych widzeniem i uwag, nakazay oczom wypatrywanie wszystkiego, co ma znaczenie dla naszego pooenia w danej chwili i cile czy si z krytyczn sytuacj, w ktrej si znalelimy. Rwnolegle do tego przetrzsane s korowe zasoby pamici, aby wiedza i wspomnienia majce najwikszy zwizek z nag potrzeb emocjonaln mogy by jak najprdzej przywoane w decydujcej chwili. Nie zwizane z t sytuacj pasma myli usuwane s na bok. Po wysaniu tych sygnaw ogarnia ci penoobjawowy strach: odczuwasz charakterystyczny cisk odka, serce bije w przyspieszonym rytmie, napinaj si minie karku i ramion albo cay trzsiesz si; zamierasz w miejscu, wytajc uwag, aby dosysze dalsze dwiki, a w twoim umyle trwa gorczkowa gonitwa myli o moliwych czajcych si w drugim pokoju niebezpieczestwach i o sposobach zareagowania na nie. Cay ten proces przechodzenia jednej emocji w inn - zaskoczenia w niepewno, niepewnoci w obaw, obawy w strach - moe trwa okoo jednej sekundy. (Wicej informacji na ten temat dostarcza Jerome Kagan, Galens Prophecy, New York: Basic Books 1994).
266
Daniel Goleman
Dodatek D Zesp Fundacji W. T. Granta: Aktywne skadniki programw prewencji

Do gwnych skadnikw skutecznych programw nale: Umiejtnoci emocjonalne Rozpoznawanie i nazywanie uczu. Wyraanie uczu. Ocenianie intensywnoci uczu. Kierowanie uczuciami. Odkadanie zaspokojenia pragnie na pniej. Panowanie nad impulsami. Redukowanie stresu. Rozpoznawanie rnicy midzy uczuciami a dziaaniami.
Umiejtnoci poznawcze Rozmowa z samym sob - prowadzenie dialogu wewntrznego jako sposobu radzenia sobie z tematem, stawiania czoa wyzwaniu albo wzmocnienia swojego zachowania. Odczytywanie i interpretowanie sygnaw spoecznych, na przykad umiejtno dostrzegania wpywu otoczenia na zachowania jednostki i widzenia siebie jako czci spoecznoci. Korzystanie z poszczeglnych krokw procesu skutecznego rozwizywania problemw i podejmowania decyzji, takich jak: panowanie nad impulsami, ustanawianie sobie celw, dostrzeganie alternatywnych posuni, przewidywanie skutkw. Rozumienie punktu widzenia innych. Rozumienie norm zachowania (tego co jest, a co nie jest dopuszczalnym zachowaniem). Pozytywne nastawienie do ycia. Samowiadomo, na przykad tworzenie sobie realistycznych oczekiwa co do wasnej osoby.
Umiejtnoci spoeczne Niewerbalne - komunikowanie poprzez kontakt wzrokowy, wyraz twarzy, ton gosu, gesty itp. Werbalne - jasne stawianie pyta, skuteczne reagowanie na uwagi krytyczne, opieranie si negatywnym wpywom, uwane wysuchiwanie innych osb, pomaganie innym, przynaleno do przyzwoitych grup rwienikw.
rdo: W.T. Grant Consortium on the School-Based Promotion of Social Competence, Drug and Alcohol Prevention Curricula, w: J. David Hawkins i in., Communities That Care, San Francisco: Jossey-Bass, 1992.
267
Daniel Goleman
Dodatek E Program nauki samowiedzy

Gwne skadniki: Samowiadomo: obserwowanie siebie i rozpoznawanie swoich uczu; tworzenie wasnego sownika uczu; znajomo zwizku midzy mylami, uczuciami i dziaaniami. Podejmowanie decyzji: analizowanie podejmowanych dziaa i przewidywanie ich konsekwencji; rozpoznawanie, czy Francisco: przy podejmowaniu decyzji kieruje tob myl czy uczucie; korzystanie z tych umiejtnoci w sprawach takich jak wspycie seksualne i narkotyki. Kierowanie uczuciami: ledzenie przebiegu rozmw z samym sob w celu wychwycenia negatywnych przekazw, takich jak niepochlebne myli o wasnej osobie; uwiadomienie sobie, co kryje si u podoa danego uczucia (np. bl, ktry wywouje zo); przyswajanie sposobw opanowywania obaw i niepokojw, zoci i smutku. Radzenie sobie ze stresem: poznanie wartoci wicze fizycznych, ukierunkowanych wyobrae i metod relaksacji. Empatia: rozumienie uczu i trosk innych osb i patrzenie na wiat z ich punktu widzenia; respektowanie rnic w uczuciach, ktre budz w ludziach te same rzeczy. Porozumiewanie si: skuteczne rozmawianie o uczuciach - umiejtne suchanie i zadawanie pyta; rozrnianie midzy tym, co mwi albo robi kto inny, a tym, co sdzisz lub jak na to reagujesz ty; zamiast obwiniania, mwienie w pierwszej osobie o wasnych odczuciach spowodowanych konkretnym zachowaniem rozmwcy. Otwarto: cenienie otwartoci i budowania zaufania w stosunkach z innymi osobami; orientowanie si w tym, kiedy mona bezpiecznie zaryzykowa rozmow o swoich wasnych uczuciach. Wnikliwo: rozpoznawanie schematw rzdzcych twoim yciem emocjonalnym i reakcjami; dostrzeganie takich samych schematw u innych osb. Samoakceptacja: odczuwanie dumy z siebie i postrzeganie si w korzystnym wietle; rozpoznawanie swoich sabych i silnych punktw; zdolno miania si z siebie. Odpowiedzialno osobista: branie odpowiedzialnoci na siebie; ponoszenie konsekwencji swoich decyzji i dziaa, akceptowanie swoich uczu i nastrojw, wywizywanie si z obowizkw (np. obowizku uczenia si). Asertywno: przedstawianie swoich uczu i trosk bez zoci i rezygnacji. Dynamika grupowa: wspdziaanie; umiejtno rozpoznawania kiedy i jak przewodzi, a kiedy i za kim innym, kiedy kierowa, a kiedy dawa sob kierowa. Rozwizywanie konfliktw: jak uczciwie spiera si z innymi dziemi, rodzicami i nauczycielami; zawiera kompromisy wedug zasady, e wygrywaj obie strony.
rdo: Karen F. Stone i Harold Q. Dillehunt, Self Science: The Subject Is Me, Santa Monica: Goodyear Publishing Co., 1978.
268
Daniel Goleman
Dodatek F Spoeczne i emocjonalne uczenie si. Rezultaty

Projekt Rozwoju Dziecka Eric Schaps, Development Studies Center, Oakland, Kalifornia. Ocena przeprowadzona przez niezalenych obserwatorw w klasach szstych w Pnocnej Kalifornii, oparta na porwnaniu z uczniami szk kontrolnych. Rezultaty [dzieci] bardziej odpowiedzialne, bardziej pewne siebie, bardziej lubiane i otwarte, [wykazujce] bardziej prospoeczne nastawienie i wiksz ch pomocy innym, lepiej rozumiejce innych, troskliwsze i delikatniejsze, [stosujce] bardziej prospoeczne sposoby rozwizywania problemw w stosunkach interpersonalnych, bardziej zgodne, bardziej demokratycznie nastawione o lepszych umiejtnociach rozwizywania konfliktw.
rda: E. Schaps, V. Battistich, Promoting Health Development Through School-Based Prevention: New Approaches, OSAP Prevention Monograph, no. 8: Preventing Adolescent Drug Use: From Theory to Practice. Eric Gopelrud (red.), Rockville, MD: Office of Substance Abuse Prevention U.S. Dept. of Health and Human Services 1991. D. Solomon, M. Watson, V. Battistich, K. Delucci, Creating a Caring Community: Educational Practices That Promote Childrens Prosocial Development, w: F.K. Oser, A. Dick, J.-L. Patry (red.), Effective and Responsible Teaching: The New Synthesis, San Francisco: Jossey-Bass, 1992.
PATHS*
Mark Greenberg, Fast Track Project, University of Washington. Ocena przeprowadzona przez nauczycieli klas I-V szk podstawowych w Seattle, oparta na porwnaniu z grupami kontrolnymi utworzonymi spord:1) zwykych uczniw, 2) uczniw guchych, 3) uczniw szk (klas) specjalnych.
Rezultaty Poprawa spoecznych umiejtnoci poznawczych,
269
Daniel Goleman

Poprawa stanu emocjonalnego, zdolnoci rozpoznawania i rozumienia, lepsza samokontrola, lepsze planowanie przy rozwizywaniu zada poznawczych, wicej zastanowienia przed przystpieniem do dziaania, korzystniejsza atmosfera w klasie.
Uczniowie specjalnej troski Lepsze zachowanie w klasie w zakresie: znoszenia frustracji, asertywnych umiejtnoci spoecznych, skupienia si na zadaniach, kontaktw z rwienikami partycypacji, samokontroli, towarzyskoci.
Lepsze zrozumienie emocji rozpoznawanie emocji, nazywanie emocji, mniej skarg uczniw na ogarniajce ich uczucie smutku i przygnbienia, mniejszy niepokj i rzadsze zamykanie si w sobie.
rda: Conduct Problems Research Group, A Developmental and Clinical Model for the Prevention of Conduct Disorder: The Fast Track Program, Development and Psychopathology 4 (1992). M.T. Greenberg, C.A. Kusche, Promoting Social and Emotional Development in Deaf Children: The PATHS Project, Seattle: University of Washington Press, 1993 M.T. Greenberg, C.A. Kusche, E.T. Cook, J.P. Quamma, Promoting Emotional Competence in School-Aged Children: The Effects of the PATHS Curriculum, Development and Psychopathology 7 (1995).
Projekt Spoecznego Rozwoju z Seattle
J. David Hawkins, Social Development Research Group, University of Washington. Ocena przeprowadzona w podstawowych i niszych szkoach rednich w Seattle wedug niezalenych i obiektywnych kryteriw, porwnujca wyniki uczniw z wynikami ich rwienikw w szkoach nie objtych programem.
270
Daniel Goleman
Rezultaty bardziej pozytywne przywizanie do rodziny i szkoy,
mniejsza agresywno u chopcw, mniej zachowa autodestrukcyjnych wrd dziewczt, mniej zawiesze i usuni ze szkoy w grupie sabych uczniw, mniejsza liczba uczniw sigajcych po raz pierwszy po narkotyki, mniejsza przestpczo, lepsze wyniki w standardowych testach osigni.
rda: E. Schaps, V. Battistich, Promoting Health Development Through School-Based Prevention: New Approaches, OSAP Prevention Monograph, no. 8 Preventing Adolescent Drug Use: From Theory to Practice, Eric Gopelrud (red.), Rockville, MD: Office of Substance Abuse Prevention, U.S. Dept. of Health and Human Services, 1991. J.D. Hawkins i in., The Seattle Social Development Project, w: J. McCord, R. Tremblay (red.), The Prevention of Antisocial Behavior in Children, New York: Guilford, 1992. J.D. Hawkins, E. Von Cleve, R.F. Catalano, Reducing Early Childhood Aggression: Results of a Primary Prevention Program, Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 30, 2 (1991), s. 208-17. J.A. O Donnell, J.D. Hawkins, R.F. Catalano, R.D. Abbott, L.E. 9, Day, Preventing School Failure, Drug Use, and Delinquency Among Low-Income Children: Effects of a Long-Term Prevention Project in Elementary Schools, American Journal of Orthopsychiatry 65 (1994).
Program Podwyszenia Umiejtnoci Spoecznych Yale - New Haven
Roger Weissberg, University of Illinois w Chicago. Ocena przeprowadzona przez niezalenych obserwatorw w klasach V-VIII szk publicznych w New Haven, opierajca si rwnie na informacjach uczniw i nauczycieli oraz na porwnaniu z grup kontroln. Rezultaty lepsza umiejtno rozwizywania problemw, wiksze zaangaowanie w kontaktach z rwienikami, lepsze panowanie nad impulsami, lepsze zachowanie, wiksza skuteczno w stosunkach interpersonalnych i wiksze powodzenie wrd rwienikw, lepsza umiejtno radzenia sobie, lepsze rozwizywanie problemw interpersonalnych,
271
Daniel Goleman
lepsze radzenie sobie z niepokojem, mniej nagannych zachowa i wykrocze, wiksza umiejtno rozwizywania konfliktw.
rda: M.J. Elias, R.P. Weissberg, School-Based Social Competence Promotion as a Primary Prevention Strategy: A Tale of Two Projects, Prevention in Human Services 7, 1 (1990), s. 177 - 200. M. Caplan, R.P. Weissberg, J.S. Grober, P.J. Sivo, K. Grady, C. Jacoby, Social Competence Promotion with Inner-City and Suburban Young Adolescents: Effects of Social Adjustment and Alcohol Use, Journal of Consulting and Clinical Psychology 60, 1(1992), s. 56 - 63.
Program Twrczego Rozwizywania Konfliktw
Linda Lantieri, National Center for Resolving Conflict Creatively Program (inicjatywa Educators for Social Responsibility), New York City Ocena przeprowadzona przez nauczycieli w klasach 12 -12 szk nowojorskich, przed i po zrealizowaniu programu.
Rezultaty mniej przemocy w klasach, mniej prb poniania kolegw, bardziej przyjazna atmosfera, wiksza ch wspdziaania, wiksza empatia, poprawa umiejtnoci komunikowania si.
rdo: Metis Associates, Inc., The Resolving Conflict Creatively Program: 1988 -1989. Summary of Significant Findings of RCCP New York Site, New York: Metis Associates, May 1990.
Projekt Poprawy wiadomoci Spoecznej i Rozwizywania Problemw Spoecznych Maurice Elias, Rutgers University Ocena przeprowadzona w szkoach w New Jersey w klasach K-6, na podstawie ocen nauczycieli, szacunkw uczniw i ocen w dziennikach, porwnujca osignicia uczniw z umiejtnociami ich rwienikw nie objtych programem. Rezultaty wiksza wraliwo na uczucia innych,
272
Daniel Goleman

lepsze zrozumienie konsekwencji swoich zachowa, zwikszona zdolno oceny sytuacji interpersonalnych i planowania odpowiednich dziaa, wysza samoocena, bardziej prospoeczne zachowanie zwracanie si rwienikw z prob o pomoc, mniej problemw z przejciem do szkoy redniej, Mniej antyspoeczne, autodestrukcyjne, wskazujce na niedostosowanie spoeczne zachowanie, nawet w szkole redniej, lepsza umiejtno uczenia si, wiksza samokontrola, wiadomo spoeczna i podejmowanie decyzji w sprawach spoecznych w klasie i poza ni.
rdo: M.J. Elias, M.A. Gara, T.F. Schuyler, L.R. Branden-Muller, M.A. Sayette, The Promotion of Social Competence: Longitudinal Study of a Preventive School-Based Program, American Journal of Orthopsychiatry 61 (1991), s. 409 - 417. M.J. Elias, J. Clabby, Building Social Problem Solving Skills 1990. Guidelines From a School-Based Program, San Francisco: Jossey-Bass, 1992.
273
Daniel Goleman
Podzikowania
PO RAZ PIERWSZY usyszaem zwrot wyksztacenie emocjonalne od Eileen RockefellerGrowald, zaoycielki i wczesnej prezeski Instytutu Propagowania Zdrowia. To wanie rozmowa z ni zaostrzya moje zainteresowanie tym tematem i uksztatowaa ramy poszukiwa, ktrych kocowym rezultatem staa si ta ksika. Przez te lata obserwowaem z przyjemnoci jak Eileen uprawia to pole wzdu i wszerz. Pomoc finansowa, ktrej udzieli mi Instytut Fetzera w Kalamazoo, w stanie Michigan, pozwolia mi skorzysta z owego luksusu, jakim jest wolny czas, ktry mogem powici na peniejsze zbadanie tego, co moe oznacza wyksztacenie emocjonalne. Jestem te wdziczny Robowi Lehmanowi, prezesowi Instytutu, za zacht, ktrej udzieli mi na samym pocztku, a ktra w istotny sposb wpyna na moje postanowienie ukoczenia tej pracy. Wyrazy wdzicznoci za sta wspprac nale si rwnie Davidowi Skoyterowi, dyrektorowi programowemu Instytutu. To wanie Rob Lehman namwi mnie, na pocztku moich poszukiwa, do napisania ksiki na temat wyksztacenia emocjonalnego. Mam olbrzymi dug wdzicznoci wobec setek badaczy, ktrzy przez te lata dzielili si ze mn swymi odkryciami, a ktrych wysiki zostay tu syntetycznie przedstawione. Peterowi Saloveyowi z Yale zawdziczam sam pomys inteligencji emocjonalnej. Wiele zyskaem te dziki pedagogom i realizatorom sztuki prewencji, ktrzy znajduj si w czowce rodzcego si ruchu na rzecz wyksztacenia emocjonalnego, a ktrzy wtajemniczyli mnie w arkana swej sztuki. Ich wysiki w celu polepszenia spoecznych i emocjonalnych umiejtnoci dzieci oraz przeksztacenia szk w rodowisko bardziej przyjazne czowiekowi byy dla mnie rdem nieustajcej inspiracji. Do osb tych nale: Mark Greenberg i David Hawkins z Uniwersytetu Waszyngtoskiego, David Schaps i Catherine Lewis z Centrum Bada Rozwoju Dziecka w Oakland, w Kalifornii, Tim Shriver z Orodka Bada Dziecka w Yale, Roger Weissberg z Uniwersytetu Illinois w Chicago, Maurice Elias z Uniwersytetu Rutgersa, Shelley Kessler z Instytutu Nauczania i Uczenia im. Goddarda w Boulder, w Kolorado, Chevy Martin i Karen Stone McCown z Orodka Ksztacenia si Nueva w Hillsborough, w Kalifornii oraz Linda Lantieri, dyrektorka Krajowego Centrum Twrczego Rozwizywania Konfliktw w Nowym Jorku. Szczeglny dug mam wobec osb, ktre przejrzay rne czci maszynopisu tej pracy i podzieliy si ze mn uwagami na jej temat: Howarda Gardnera z Wydziau Pedagogiki Uniwersytetu Harvarda, Petera Saloveya z Wydziau Psychologii Uniwersytetu Yale, Paula Ekmana, dyrektora Laboratorium Interakcji Midzyludzkich Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Francisco, Michaela Lernera, dyrektora Wsplnoty w Bolinas, w Kalifornii, Denisa Pragera, wczesnego dyrektora programu ochrony zdrowia w Fundacji Johna D. i Catherine T. MacArthurw, Marka Gerzona, dyrektora Wsplnego Przedsiwzicia w Boulder, w Kolorado, Mary Schwab-Stone z Orodka Bada Dziecka przy Wydziale Medycznym Uniwersytetu Yale, Davida Spiegla z Instytutu Psychiatrii Wydziau Medycznego Uniwersytetu Stanforda, Marka Greenberga, dyrektora Programu Szybkiej cieki na Uniwersytecie Waszyngtoskim, Shoshony Zuboff z Harvardzkiej Szkoy Biznesu, Josepha LeDoux z Centrum Neurologii na Uniwersytecie Nowojorskim, Richarda Davidsona, dyrektora Laboratorium Psychofizjologii na Uniwersytecie Wisconsin, Paula Kaufmana z Umysu i rodkw Przekazu w Point Reyes w Kalifornii, Jessiki Brackman, Naomi Wolf oraz - szczeglnie - Fay Goleman.
274
Daniel Goleman
Pomocnymi konsultacjami suyli mi: Page DuBois, klasycysta specjalizujcy si w grece z Uniwersytetu Poudniowej Karoliny, Matthew Kapstein, etyk i religioznawca z Uniwersytetu Columbia oraz Steven Rockefeller, biograf Johna Deweya z Middlebury College. Przykady rnych sytuacji emocjonalnych zebraa Joy Nolan, natomiast Margaret Howe i Annete Spychalla sporzdziy dodatki na temat skutkw programw ksztacenia emocjonalnego. Zasadniczego wyposaenia dostarczyli Sam i Susan Harrisowie. Moi redaktorzy w The New York Times pomagali mi wrcz cudownie w poszukiwaniu nowych odkry w sferze emocji, ktrych wyniki ukazyway si po raz pierwszy na amach tego pisma i ktre stay si podstaw wiele zawartych w tej ksice twierdze i spostrzee. Toni Burbank, redaktor tej ksiki w Bantam Books, pobudza mnie swoim entuzjazmem i wnikliwymi uwagami do wytrwania zamiarze i do mylenia. A moja ona, Tara Bennett-Goleman, zapewnia mi otoczk ciepa, mioci i inteligencji, ktra pozwolia mi doprowadzi ten zamiar do koca.
275

Daniel Goleman - Inteligencja Emocjonalna

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Daniel Goleman - Inteligencja Emocjonalna

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Goleman Daniel Inteligencja Emocjonalna

Dla Tary, rda mdroci emocjonalnej

Przedmowa do wydania polskiego

Dlaczego zajem si tym wanie teraz

Rozdzia I Po co nam emocje ?

Kiedy namitnoci gruj nad rozumem

trzynastolatkowie, spowodowa, e nazbyt czsto staje si ona reakcj o katastrofalnych skutkach12.

Nasze dwa umysy

Neuroscience Meeting, spotkanie, ktre odbyo si w listopadzie 1992 r.

Rozdzia II Anatomia porwania emocjonalnego

Siedlisko wszystkich namitnoci

Nerwowy system alarmowy

Specjalista od pamici emocjonalnej

Anachroniczne alarmy nerwowe

Kiedy emocje s gwatowne i pochopne

Zestrajanie emocji i myli

NATURA INTELIGENCJI EMOCJONALNEJ

Rozdzia III Kiedy mdry jest gupi

Rozdzia IV Pozna siebie

Rozdzia V Niewolnik namitnoci

Rozdzia VI Mistrzowska zdolno

Rozdzia VII Korzenie empatii

Rozdzia VIII Sztuka wspycia

13 Tame. 14 Hatch, Social Intelligence in Young Children.

INTELIGENCJA EMOCJONALNA STOSOWANA

Rozdzia IX Bliscy wrogowie

14 Gottman, What Predicts Divorce.

19 Gottman, What Predicts Divorce.

Rozdzia X Kierowanie z sercem

Rozdzia XI Umys i medycyna

ukazano go na podstawie bada zaledwie dziesiciu pacjentw,

Rozdzia XII Kocioek rodzinny

3 Hooven, Katz, Gottman, The Family as a Meta-emotion Culture.

Rozdzia XIII Uraz i ponowne uczenie si

Rozdzia XIV Temperament nie jest wyrokiem przeznaczenia

8 Kagan, Galens Prophecy, s. 194 - 95.

Rozdzia XV Koszt analfabetyzmu emocjonalnego

Rozdzia XVI Ksztacenie emocji

Czerwone wiato: te wiato:

Dodatek A Czym jest emocja?

Dodatek B Znamiona umysu emocjonalnego

Dodatek C Mechanizm powstawania strachu

Dodatek D Zesp Fundacji W. T. Granta: Aktywne skadniki programw prewencji

Dodatek E Program nauki samowiedzy

Dodatek F Spoeczne i emocjonalne uczenie si. Rezultaty

Rezultaty Poprawa spoecznych umiejtnoci poznawczych,

Projekt Spoecznego Rozwoju z Seattle

Program Podwyszenia Umiejtnoci Spoecznych Yale - New Haven

Program Twrczego Rozwizywania Konfliktw

You might also like