GRAFICZNY ZAPIS KONSTRUKCJI

Przewodnik do zaj projektowych

pod redakcj JZEFA JONAKA

KRYSTYNA SCHABOWSKA JAKUB GAJEWSKI PRZEMYSAW FILIPEK

Lublin 2006

Opiniodawca: Prof. dr hab. in. Jerzy Bajkowski

Wszelkie prawa zastrzeone

Copyright by Jzef Jonak, Krystyna Schabowska, Jakub Gajewski, Przemysaw Filipek And Liber Duo S.C.

Wydanie pierwsze Nakad 250 egzemplarzy

Niniejszy przewodnik przeznaczony jest dla studentw kierunkw niemechanicznych, ktrzy uczszczaj na zajcia w Katedrze Podstaw Konstrukcji Maszyn Wydziau Mechanicznego Politechniki Lubelskiej. W rozdziaach 1-8 zawarto podstawowe treci programowe wykadw, natomiast rozdzia 9 zawiera przykady arkuszy, jakie studenci krel podczas zaj projektowych.

SPIS TRECI
1. WIADOMOCI WPROWADZAJCE 1.1. Formaty arkuszy 1.2. Linie rysunkowe 1.3. Pismo techniczne 1.4. Podziaki 2. WYBRANE ZAGADNIENIA Z GEOMETRII WYKRELNEJ 2.1. Wprowadzenie 2.2. Rzutowanie metod Mongea 2.2.1. Rzuty punktu, prostych, paszczyzn 2.2.2. Elementy przynalene. 2.2.3. Elementy wsplne. 3. ODWZOROWYWANIE KSZTATU GEOMETRYCZNEGO PRZEDMIOTU 3.1. Rzutowanie prostoktne metod europejsk 3.2. Widoki 3.3. Przekroje 3.3.1. Oznaczanie przekrojw 3.3.2. Rodzaje przekrojw 3.3.3. Kady 3.3.4. Uwagi dotyczce rysowania widokw i przekrojw 4. ZAPIS WYMIARW 4.1. Zasady graficzne zapisu wymiarw 4.2. Oglne zasady wymiarowania 4.3. Rodzaje wymiarowania 5. OZNACZANIE CHROPOWATOCI POWIERZCHNI 5.1. Znaki chropowatoci 6. TOLERANCJE I PASOWANIA 6.1. Tolerowanie wymiarw liniowych 6.2. Pasowania elementw 6.3. Tolerowanie ksztatu i pooenia

7. ODWZOROWYWANIE WYBRANYCH POCZE CZCI MASZYN 7.1. Poczenia gwintowe 7.2. Poczenia spawane 7.3. Poczenia wpustowe 7.4. Poczenia wielowypustowe 8. RYSUNEK ELEKTRYCZNY I ELEKTRONICZNY 8.1. Rodzaje schematw 8.2. Oglne zasady rysowania schematw 8.3. Podstawowe symbole graficzne 8.4. Wybrane schematy 9. PRZYKADOWE ROZWIZANIA TEMATW WICZE PROJEKTOWYCH Rys.9.1. Pytka PH Rys.9.2. Model UDZ Rys.9.3. Model UC Rys.9.4. Model UM Rys.9.5. Model UO Rys.9.6. Dwignia I Rys.9.7. Dwignia II 3d Rys.9.8. Dwignia II Rys.9.9. Zczka I Rys.9.10. Model UL 3d Rys.9.11. Zczka II Rys.9.12. Waek Rys.9.13. Koo zbate Rys.9.14. Model UDZ; rzut aksonometryczny dimetria Rys.9.15. Model UDZ; rzut aksonometryczny izometria Rys.9.16. Obwd izolacji optoelektronicznej Rys.9.17. Tabliczka rysunkowa

1. WIADOMOCI WPROWADZAJCE 1.1. Formaty arkuszy

Dobierajc wielko arkusza rysunkowego naley stosowa si do normy PN EN ISO 5457, ktra zaleca aby orygina rysunku wykonany by na najmniejszym arkuszu pozwalajcym na uzyskanie niezbdnej jego jasnoci i rozdzielczoci. Podstawowym arkuszem jest arkusz A4, o wymiarach 210 mm x 297 mm po obciciu. Wymiary innych arkuszy obcitych podano w tablicy I. Tablica I. Wymiary formatw rysunkowych w mm (po obciciu) Oznaczenie arkusza A0 A1 A2 A3 A4 a2 841 594 420 297 210 b2 1189 841 594 420 297

Nieodzownym elementem formatu jest tabliczka umieszczona w prawym dolnym rogu rysunku. Formaty arkuszy A0, A1, A2 i A3 usytuowane s tylko poziomo, za A4 pionowo. Arkusz powinien mie ramk wykonan lini cig o gruboci 0,7 mm w odlegoci 5 mm od linii obcicia. Uwagi do zaj projektowych. Na zajcia naley przygotowa arkusze formatu A3 z obramowaniem. Na arkuszu po obramowaniu naley w dolnym prawym rogu umieci tabliczk rysunkow.

1.2. Linie rysunkowe

Rodzaje i szeroko linii stosowane w rysunku technicznym maszynowym oparte s na normie PN ISO 128 24. Do rysowania elementw stosuje linii o dwch szerokociach, przy czym proporcje miedzy lini cienk i grub powinny wynosi 1:2, tab. II.

Tablica II. Szeroko linii rysunkowych w mm Szeroko linii cienkich Grubo linii grubych 0,13 0,18 0,25 0,35 0,25 0,5 0,35 0,7 0,5 1 0,7 1,4 1 2

Poniej podano rodzaje linii stosowanych w rysunku technicznym maszynowym oraz ich podstawowe zastosowanie: - linia gruba ciga; widoczne krawdzie i zarysy przedmiotu, zarysy kadw przesunitych, obramowanie rysunkw, - linia cienka ciga; linie wymiarowe, pomocnicze linie wymiarowe, kreskowanie pola przekrojw, zarysy kadw miejscowych, - linia cienka falista; stosowana gwnie przy kreleniu rcznym, jako zakoczenia czstkowego lub przerywanego widoku bd przekroju, jako linia oddzielajca widok od przekroju, - linia cienka zygzakowa; stosowana gownie przy kreleniu automatycznym, ma zastosowania jak linia cienka falista, - linia gruba kreskowa; do oznaczania dopuszczalnych obszarw obrbki powierzchniowej, - linia cienka kreskowa; zarysy i krawdzie niewidoczne, - linia gruba z dug kresk i kropk; do ograniczania obszarw obrbki powierzchniowej, pooenie paszczyzn przekrojw, - linia cienka z dug kreska i kropk; osie i paszczyzny symetrii, linie podziaowe, - linia cienka z kresk i z dwiema kropkami; skrajne pooenie czci ruchomych.

Linie w kolejnoci wymieniowych powyej przedstawiono na rys.1.1.

Rys. 1.1. Linie rysunkowe Rysujc linie niecige naley zwrci uwag aby: - odlego midzy kreskami lub kreskami i punktami wynosia 4 szerokoci linii, - dugo kresek dla linii z kresk i kropk powinna wynosi 10 do 12 mm, - dugo kresek dla linii kreskowej powinna wynosi od 3 do 6 mm, - linie powinny zaczyna si, przecina i koczy kreskami, - dla okrgw do 12 mm osie symetrii powinno rysowa si lini cienk cig. Uwagi do zaj projektowych. Naley przyj dwie gruboci linii: linia gruba 0,7 mm, linia cienka 0, 35 mm.

1.3. Pismo techniczne

Pismo techniczne stosowane w rysunku technicznym reguluj normy: PN EN ISO 3098 - 0 , PN - EN ISO 3098 2 oraz PN EN 3098 5 Okrelone przez normy wartoci wysokoci pisma h wynosz: 1,8; 2,5; 3,5; 5; 7; 10; 14; 20 [mm]. Rozrnia si : pismo rodzaju A, gdzie szerokoci linii pisma d wynosi d=1/14 h, pismo rodzaju B, gdzie zachodzi zaleno d=1/10 h.
8

Pismo moe proste lub pochye o nachyleniu 750 do podstawy wiersza. Poniej przedstawiono przykad pisma technicznego pochyego rys. 1.2.

Rys. 1.2. Pismo techniczne pochye Wysoko pisma naley dobiera w zalenoci od wielkoci arkusza rysunkowego. Uwagi do zaj projektowych. Na zajciach projektowych naley uywa pisma o wysokoci 3,5 mm, pochyego, rodzaju B.

1.4. Podziaki
Przedmioty na rysunkach maszynowych mog by znacznie zrnicowane wymiarowo. Powoduje to e naley przyj podziak, ktra jest ilorazem wielkoci liniowych z rysunku i wielkoci liniowych rzeczywistych. Zgodnie z norm PN-EN ISO5455 stosowa naley nastpujce podziaki: Podziaka zwikszajca; Podziaka naturalna; Podziaka zmniejszajc; 50:1; 20:1; 10:1; 5:1, 2:1, 1:1, 1:2; 1:20; 1:200; 1:2000, 1:5; 1:50; 1:500; 1:5000, 1:10; 1:100; 1:1000; 1:10000.

2. WYBRANE ZAGADNIENIA Z GEOMETRII WYKRELNEJ 2.1. Wprowadzenie

Geometria wykrelna jest nauk o metodach odwzorowania elementw oraz utworw przestrzeni trjwymiarowej na dwuwymiarow paszczyzn rysunku. Odwzorowanie takie pozwala na wykrelne rozwizywanie zada, gdy okrelonym konstrukcjom przestrzennym przyporzdkowuje si ich odpowiedniki na paszczynie okrelanej mianem rzutni. Elementami przestrzeni s / rys. 2.1/: punkty; oznaczane duymi literami alfabetu aciskiego A, B, C, ..., cyframi arabskimi 1,2,3, ..., rzymskimi I, II, III, ..., proste; oznaczane maymi literami alfabetu aciskiego a, b, c, ..., paszczyzny; oznaczane literami alfabetu greckiego alfa, beta, gamma, ... b c

B C 1

a Rys. 2.1. Elementy przestrzeni

Elementy przestrzeni takie jak punkty i proste znane z geometrii euklidesowej zwane s elementami waciwymi. Dowolny utwr przestrzenny np. element maszyny, mona wic opisa za pomoc wymienionych elementw przestrzeni. Rzutni czyli paszczyzn, na ktrej otrzymuje si obraz elementu - rzut oznacza si zwykle liter . Istniej rne rodzaje rzutowania. Jako przykad podano poniej rzutowanie rwnolege. Przyjmujc rzutni oraz kierunek rzutowania okrelony przez dowoln prost k, nie lec na rzutni, ani nie rwnoleg do niej, otrzyma mona rzut dowolnego elementu bd utworu przestrzeni. I tak rzutem dowolnego punktu A na rzutni bdzie punkt oznaczony AI, w ktrym prosta rzutujca m II k, przechodzca przez punkt A, przebija rzutni . W ten sam sposb przedstawi mona rwnie dowoln prost a.

10

m A AI

k m II k aI AI

a A

n k n II k m II k

Rys. 2.2. Rzutowanie rwnolege

Rzutujc dowolny utwr przestrzenny pamita naley o zwizkach zachodzcych pomidzy elementami tych utworw w przestrzeni i w rzucie. Nazywamy je niezmiennikami rzutowania. S nimi: - przynaleno punktu do zbioru punktw, - wspliniowo punktw, - rwnolego prostych, - stosunek podziau odcinka, - stosunek dugoci odcinkw rwnolegych, - dugo odcinka rwnolegego do rzutni, - wielko kta o obu ramionach rwnolegych do rzutni. Szczeglnym przypadkiem rzutowania rwnolegego jest rzutowanie metod Mongea, ktre jest obecnie najczciej wykorzystywanym w grafice inynierskiej.

2.2. Rzutowanie metod Mongea

Rzutowanie metod Mongea polega na wyznaczeniu rzutw prostoktnych dowolnego elementu bd utworu przestrzeni trjwymiarowej na okrelone, wzajemnie prostopade paszczyzny. Rzutnie pionowa - 2 i pozioma - 1, tworz ukad rzutni o wsplnej krawdzi x, zwanej osi rzutw - rys. 2.3a. Rozszerzony ukad rzutni otrzymuje si przez dodanie trzeciej rzutni bocznej - rys. 2.3b.

11

a/

x 1 1 b/

z 3 x y 1

Rys. 2.3. Ukad rzutni

2.2.1. Rzuty punktu, prostych i paszczyzn

Rzut dowolnego punktu A na rzutnie 1 oraz 2 przedstawiono na rys. 2.4.

12

2 AII g. A wys. 1 x g. AI wys. x AII

AI

Rys. 2.4. Rzuty punktu A na rzutnie 1 oraz 2 Rzut dowolnej prostej k przedstawiono na rys. 2.5. 2 A BII A B BI 1 AI x x
II

kII k A BII
II

kII

kI

BI AI kI

Rys. 2.5. Rzuty prostej k na rzutnie Na dalszych rysunkach przedstawiono pewne szczeglne pooenia prostych: - prosta pozioma p; rwnolega do rzutni 1, rys. 2.6a, - prosta czoowa c; rwnolega do rzutni 2, rys.2.6b,

13

a/ 2

II

A B B
I

II

p x A A
I

II

BII

AII

pII x

p pI BI AI pI

b/ 2 AII B
II

cII

c BII x

cII AII

A B BI 1 AI

x cI BI AI

cI

Rys. 2.6. Rzuty prostej a) poziomej i b) czoowej Wzajemne pooenie dwch prostych w przestrzeni przedstawiaj rysunki: - proste m i n przecinajce si w punkcie R, rys. 2.7a, - proste k i l rwnolege, rys. 2.7b, - proste a i b skone, nieprzecinajce si, rys. 2.7c.

14

a/ RII

II

b/

lII kII

c/ aII bII

nII x n RI
I

x aI

mI lI

kI bI

Rys. 2.7. Pooenia dwch prostych w przestrzeni a/ A C c/ d/ R b a b B Dowoln paszczyzn wyznaczaj: trzy punkty niewspliniowe A, B, C- rys. 2.8a, prosta a i punkt A nie lecy na niej- rys. 2.8b, dwie proste a i b przecinajce si w punkcie R - rys. 2.8c, dwie proste rwnolege a II b - rys. 2.8d. b/ A a

Rys. 2.8. Elementy wyznaczajce paszczyzn

15

Szczeglne zastosowanie w konstrukcjach geometrycznych paszczyzny rzutujce czyli prostopade do odpowiednich rzutni.

maj

2.2.2. Elementy przynalene

Elementy przynalene to: a/ punkt przynaleny do prostej; b/ prosta przynalena do paszczyzny; c/ punkt przynaleny do paszczyzny. Punkt A jest punktem przynalenym do prostej a jeeli dwa rzuty tego punktu nale do odpowiednich rzutw tej prostej. aII AII a A aI AI Rys. 2.9. Elementy przynalene punkt i prosta Prosta a leca na paszczynie lub te paszczyzna przechodzca przez prost a, to rwnie elementy przynalene. Prosta a ley na paszczynie kiedy dwa jej rne punkty le na tej paszczynie - rys. 2.10. Na rysunku paszczyzna okrelona jest przez dwie proste rwnolege m i n. Prosta a ley na paszczynie gdy dwa jej punkty tj. 1 i 2 le na tej paszczynie (le odpowiednio na prostych m i n okrelajcych paszczyzn ).

16

a/

b/

mII 1II nII 2II aII

a m

1 n

2 2I 1I aI nI mI

Rys. 2.10. Elementy przynalene prosta i paszczyzna Punkt P lecy na paszczynie (rys. 2.11), jak te paszczyzna przechodzca przez punkt P to rwnie elementy przynalene. Punkt ley na paszczynie jeeli ley na prostej tej paszczyzny. Na rysunku paszczyzna okrelona jest przez trzy punkty A, B i C. Punkt P ley na tej paszczynie, gdy ley na prostej m lecej na tej paszczynie. Paszczyzna przechodzi przez punkt jeeli przechodzi przez prost przechodzc przez ten punkt. mII B m 1 P C 2 A 1II CII BI 1I PI CI Rys. 2.11. Elementy przynalene punkt i paszczyzna 2I BII 2II AII

PII

AI

17

2.2.3. Elementy wsplne

Elementy wsplne to: - punkt wsplny dwu prostych, punkt przecicia dwu prostych, rys. 2.12a, - punkt wsplny prostej i paszczyzny czyli punkt przebicia paszczyzny przez prost rys. 2.12b, - prosta wsplna dwu paszczyzn inaczej krawd dwu paszczyzn rys. 2.12c. a/ b R a P b/ a

c/

Rys. 2.12. Elementy wsplne Punkt wsplny prostej oraz paszczyzny pionowo i poziomo rzutujcej (tj. prostopadej do rzutni pionowej lub poziomej) odnale mona bez dodatkowych konstrukcji rys. 2.13.

18

II

aII II

II

aII

II II 2

I II 1 I 1I a
I

1I

aI

Rys. 2.13. Elementy wsplne punkt wsplny prostej i paszczyzny rzutujcej

W celu wyznaczenia punktu przebicia paszczyzny prost (rys. 2.14a) stosuje si nastpujc konstrukcj: - przez prost m przeprowadzi naley paszczyzn pionowo lub poziomo rzutujc ( rys. 2.14b), - wyznaczy krawd k paszczyzn i (rys. 2.14c), - punkt P przecicia prostych m i k jest szukanym punktem wsplnym czyli punktem przebicia paszczyzny prost m. Jest to wanie punkt przebicia paszczyzny przez prost m. Konstrukcj przeprowadzono na rys. 2.14a, b, c. W przypadku wyznaczenia krawdzi dowolnie pooonych paszczyzn, wyznaczy naley dwa rne punkty tej krawdzi w sposb opisany powyej.

19

a/ mII =(a,b) a II b

b/ mII

aII bII

aII bII

bI aI mI c/ mII BII PII AII kII aII bII

bI AI aI mI = I = kI

bI PI AI aI mI = I = kI

Rys. 2.14. Elementy wsplne punkt wsplny prostej i paszczyzny

20

3. ODWZOROWANIE KSZTATU GEOMETRYCZNEGO PRZEDMIOTU 3.1. Rzutowanie prostoktne metod europejsk

Rzutowanie prostoktne metod europejsk wykorzystuje zasad rzutowania Mongea. Polega ona na wyznaczaniu rzutw prostoktnych elementu przestrzennego na szeciu wzajemnie prostopadych paszczyznach rzutniach. W taki sposb otrzymuje si nastpujce rzuty rys. 3.1: - rzut w kierunku A rzut z przodu, zwany rzutem gwnym, - rzut w kierunku B rzut z gry, - rzut w kierunku C rzut od lewej strony, - rzut w kierunku D rzut od prawej strony, - rzut w kierunku E rzut z dou, - rzut w kierunku F rzut z tyu.

Rys. 3.1. Rzutowanie prostoktne rzutnie Na rys. 3.2 przedstawiono przedmiot odwzorowany na szeciu rzutniach.

21

Rys. 3.2.Odwzorowanie przedmiotu na sze wzajemnie prostopadych rzutni Przyjmuje si e: a/ liczba rzutw powinna by ograniczona do niezbdnego minimum do jednoznacznego przedstawienia i zwymiarowania przedmiotu, b/ rzut gwny - A - powinien przedstawia przedmiot w pooeniu uytkowym bd obrbkowym, od strony przedstawiajcej jego najwicej szczegw, c/ jeeli pooenie uytkowe jest rne od poziomego lub pionowego to przedmiot ten rysuje w pooeniu takim, aby wikszo jego charakterystycznych paszczyzn i osi bya pozioma bd pionowa w stosunku do rzutni. Rzuty przedmiotw mog by: - widokami; przedstawiaj obraz przedmiotu podczas obserwacji z zewntrz, - przekrojami; przedstawiajcymi paszczyzny, powierzchnie bd szczegy przedmiotu cakowicie lub czciowo zasonite przez inne jego elementy. W pocztkowej fazie projektowania przedmiotu trudno z gry przewidzie liczb koniecznych rzutw, a co za tym idzie format arkusza. Praktyka inynierska nakazuje jednak rozpoczynajc odwzorowywanie od rzutu gwnego A, rozpatrze potrzeb zastosowania rzutw B i C, a jeeli zajdzie konieczno dopiero dalszych.
22

Pamita rwnie naley o moliwociach zastosowania rzutw bdcych widokami bd przekrojami dodatkowymi. Zostan one omwione w dalszej czci skryptu.

3.2. Widoki
Mianem widoku podstawowego okrela si rzut ktry najczciej zajmuje miejsce rzutu gwnego i okrela najwicej cech charakterystycznych odwzorowanego przedmiotu. Obraz przedmiotu przedstawiony w caoci na rysunku okrela, si mianem widoku kompletnego. Jednak gdy zachodzi potrzeba ukazania pewnego fragmentu elementu zastosowa mona widok czciowy. W przypadku przedmiotw symetrycznych o prostej budowie powszechnie stosuje si pwidoki lub nawet wierwidoki (rys. 3.3).

Rys. 3.3. Odwzorowanie przedmiotw symetrycznych Widok pomocniczy stosuje si w przypadkach, gdy naley przedstawi cz przedmiotu w paszczynie nierwnolegej do adnej z podstawowych paszczyzn rzutowania prostoktnego rys. 3.4.

23

Rys. 3.4. Widok pomocniczy W szczeglnych przypadkach stosuje si rwnie widoki czstkowe, jak pokazano to na rys. 3.5 oraz rys. 3.6 w zwikszonej podziace.

Rys. 3.5. Widok czstkowy

24

Rys. 3.6. Widok czstkowy w zwikszonej podziace

3.3. Przekroje
Przekroje stosuje si, gdy zachodzi konieczno pokazania geometrycznych ksztatw wewntrz przedmiotu np. wszelkiego rodzaju otworw. Otrzymuje si je przez przecicie przedmiotu wyobraaln paszczyzn tnc, odrzuceniu czci przedmiotu przed paszczyzn i narysowaniu figury paskiej lecej w paszczynie przekroju oraz wszystkich krawdzi lecych poza ni. Podzia przekrojw przeprowadzi mona stosujc rne kryteria. Najczciej s to cechy: zoono paszczyzny przekroju czyli liczba paszczyzn, wielko obszaru przedmiotu objtego przekrojem.

3.3.1. Oznaczanie przekrojw

Zarys figury paskiej lecej bezporednio w paszczynie tncej naley zakreskowa linia cienk cig, nachylon pod ktem 450 do linii poziomej okrelonej najczciej pooeniem tabliczki rysunkowej. W okrelonych przypadkach moliwe jest kreskowanie pod ktem 300 lub 600. Podziak kreskowania dobiera si w zalenoci od wielkoci pola kreskowanego przekroju, im jest mniejsze tym odlego linii kreskowania mniejsza i odwrotnie. Przyjmuje si wielko podziaki od 0,5 do 5 mm rys. 3.7. Przekrj przedmiotu w przypadku zastosowania jednej paszczyzny tncej przedstawiono na rys. 3.9, a przekrj trzema paszczyznami rwnolegymi wzgldem siebie na rys. 3.10.
25

Rys. 3.7. Kreskowanie przekrojw Pene oznaczenie przekroju skada si z: - okrelenia pooenia paszczyzny tncej; najczciej w postaci grubej linii z dug kresk i kropk, narysowane poza zarysami przedmiotu i w miar potrzeby, uzupenione lini cienk z dug kresk i kropk; w przypadku przekrojw prostych, gdy pooenie paszczyzny nie budzi wtpliwoci, nie zachodzi potrzeba jej okrelania, - okrelenia kierunku rzutowania w postaci strzaek; w przypadku jeeli zachowany jest ukad rzutw metod europejsk, a przekrj zajmuje miejsce ktrego z rzutw, nie zachodzi potrzeba stosowania tego oznaczenia, - jeeli zachodzi potrzeba, dodatkowych oznacze literowych, ktrymi s due litery alfabetu aciskiego ( litery I, O, Q, R, S, X na rysunkach technicznych nie s stosowane). Na rys. 3.8 przedstawiono graficzne wskazwki rysowania i umieszczania strzaek.

Rys. 3.8. Znaki graficzne do oznaczania przekrojw

26

3.3.2. Rodzaje przekrojw

Przyjmujc kryteria podziau przekrojw podane w p. 3.3, poniej podano przykady najczciej stosowanych. W zalenoci od zastosowanej liczby paszczyzn przekroje dzielimy na proste jedna paszczyzna i zoone - dwie lub wicej paszczyzn. Przekroje zoone z kolei dzieli si na stopniowe gdy paszczyzny tnce s rwnolege wzgldem siebie oraz amane, jeeli midzy paszczyznami jest kt rozwarty . W zalenoci od obszaru objtego przekrojem dzieli si je na kompletne, czciowe oraz czstkowe (zwane wyrwaniami). Przekroje proste. Na rys. 3.9 przedstawiono element dla ktrego wystarczajcym jest zastosowanie przekroju prostego. Jeeli pooenie paszczyzny tncej jest oczywiste, dopuszcza si nie zaznaczania jej. Naley jednak zawsze pamita o rysowaniu krawdzi lecych poza paszczyzn.

Rys. 3.9. Przekrj prosty Przekroje zoone. Jak powyej wspomniano, o przekrojach zoonych mwimy wtedy, gdy do ich utworzenia zastosowano dwie lub wicej paszczyzny tnce. Jednak rysujc ten rodzaj przekroju elementy przedstawiane na rnych paszczyznach sprowadza si do jednej, wsplnej. Na rys. 3.10 przedstawiono przedmiot ktrego budowa wymagaa zastosowania trzech paszczyzn tncych wzajemnie rwnolegych. Przekrj ten nosi nazw przekroju stopniowego. Pooenie paszczyzn tncych uzupeniono tu poprowadzon lini z dug kresk i kropk. Ponadto naley zwrci uwag na fakt, e przekrj stopniowy otrzymuje si sprowadzajc do jednej paszczyzny przekroje lece bliej i dalej od obserwatora.
27

Rys. 3.10. Przekrj zoony stopniowy Inny rodzaj przekroju zoonego przedstawiono na rys. 3.11. Zastosowano tu paszczyzny tnce, ktrych lady tworz kt rozwarty. Jest to przekrj amany.

Rys. 3.11. Przekrj zoony amany

28

Przekroje kompletne. Przekroje przedstawione na rysunkach 3.9, 3.10 i 3.11 nale do grupy przekrojw kompletnych, gdy przedstawiaj peny przekrj caego przedmiotu. Przekroje czciowe. W przypadku prostych przedmiotw symetrycznych czy o ksztatach obrotowych z powodzeniem zastosowa mona przekrj czciowy przedstawiajcy tylko pewn cz zarysu przedmiotu. Pozwala to na znaczne uproszczenie prac graficznych przy tej samej informacji na temat projektowanego elementu. Na rys. 3.12 przedstawiono przedmiot w rzucie bdcym pprzekrojem, za na rys. 3.13 przedstawiono pwidok i pprzekrj (rzut A).

Rys. 3.12. Brya obrotowa, pprzekrj

Rys. 3.13. Rzuty przedmiotu symetrycznego pwidok i pprzekrj

29

W przypadku pprzekroju naley zwrci uwag, e zgodnie z norm moe on by praw lub doln stron rzutu. Symetria przedmiotu zaznaczona zostaa przez narysowanie odcinkw linii cienkiej cigej na osi (rys. 3.12). Warto doda, e w praktyce inynierskiej, odwzorowujc przedmiot obrotowy w jednym rzucie, rysuje si go z reguy w pwidoku pprzekroju, mimo e pprzekrj wystarcza. Stosujc pprzekroje przedstawione na rys. 3.13, naley zwrci uwag, aby krawd widoczna przedmiotu nie stanowia linii rozgraniczajcej pwidok i pprzekrj rys. 3.14.

Rys. 3.14. Odwzorowanie szecioktw w rnym pooeniu Przekroje czstkowe. Przekrj czstkowy, zwany potocznie wyrwaniem, stosuje si gdy zachodzi potrzeba ukazania drobnych szczegw wewntrznych przedmiotu, bez potrzeby stosowania przekroju kompletnego. Rysowany na widoku przedmiotu, oddzielony jest lini falist (cienk) - rys. 3.15.

30

a/

b/

Rys. 3.15. Przykady zastosowania przekroju czstkowego (wyrwania) Stosujc ten rodzaj przekroju naley pamita, e linia ograniczajca przekrj nie powinna nigdy pokrywa si z lini zarysu lub krawdzi przedmiotu. Jeeli rysuje si kilka pooonych blisko siebie przekrojw czstkowych, naley je poczy Niekiedy zachodzi potrzeba ukazania szczegu przedmiotu, w zwikszonej podziace. Przypadek taki pokazano na rys. 3.16.

Rys. 3.16. Przekroje czstkowe w zwikszonej podziace

31

3.3.3. Kady
Kad jest to zarys figury geometrycznej lecej w paszczynie przekroju poprzecznego przedmiotu, po sprowadzeniu tej paszczyzny do paszczyzny sporzdzanego rysunku (czyli obrt o 900). Rnica midzy przekrojem i kadem polega na tym, e w przypadku kadu nie rysuje si zarysw widokw znajdujcych si poza paszczyzn przekroju. Rozrnia si: - kady miejscowe rys. 3.17, rysowane lini cienk na widoku przedmiotu, - kady przesunite rys. 3.18, rysowane poza widokiem przedmiotu.

Rys. 3.17. Kad miejscowy

Rys. 3.18. Kady przesunite

32

3.4. Uwagi dotyczce rysowania widokw i przekrojw

Poniej zostan omwione zagadnienia z ktrymi mona si spotka odwzorowujc przedmiot, a ktre nie s ujte w poprzednich rozdziaach. Z zasady nie przedstawia si w przekrojach elementw penych, w tym o ksztatach obrotowych. Jeeli zajdzie potrzeba przedstawienia szczegu korzysta naley z przekrojw czstkowych, rys. 3.19.

Rys. 3.19. Przedmiot peny o ksztatach obrotowych I tak np. elementy typu koki, nity, sworznie, ruby, kliny, wpusty rysowane na rysunkach zoeniowych przedstawiane s w widokach. Nie naley rwnie w przekrojach rysowa eber, cienkich cianek, ramion k - rys. 3.20.

Rys. 3.20. Element typu ebro Przedmioty dugie, ktre nie zawieraj adnych wymagajcych pokazania szczegw, w swej czci rodkowej mona skraca, w sposb pokazany na rys. 3.21.

Rys. 3.21. Rysowanie przedmiotw dugich

33

4. ZAPIS WYMIARW
Wikszo elementw maszyn skada si z podstawowych utworw geometrycznych takich jak walec, kula, stoek czy graniastosup. S one zwykle nieco zmodyfikowane podczas obrbki, jednak to nie zmienia ich charakterystycznego zarysu. Fakt ten ma zasadniczy wpyw na zapis wymiarw danego elementu.

4.1. Zasady graficzne zapisu wymiarw

Zapis wymiarw na rysunku wymaga umieszczenia kilku elementw graficznych. S to: - linia wymiarowa 1, - znak ograniczenia linii wymiarowej 2, - liczba wymiarowa 3, - znak wymiarowy 4, - pomocnicza linia wymiarowa 5, ( rys. 4.1).

Rys. 4.1. Elementy graficzne zapisu wymiarw Linie wymiarowe rysuje jako linie cienkie cige, rwnolegle do krawdzi przedmiotu, w odlegoci nie mniejszej ni 10 mm od linii jego zarysu i 7 mm od rwnolegej linii wymiarowej. Zasad jest, e linie te nie powinny si przecina. Znakami ograniczenia linii wymiarowych s groty, ktrych konstrukcj objaniono na rys. 4.2a, a jeeli nie ma na miejsca, groty mog by zastpione ukonymi kreskami lub kropkami o rednicy ok. 1 mm rys. 4.2b. Linie pomocnicze rysuje si lini cienk cig, przecignite ok. 2 mm poza odpowiadajce im linia wymiarowe, prostopadle do nich.

34

Liczby wymiarowe naley umieszcza nad liniami wymiarowymi, moliwie na rodku. Naley je zapisywa tak, aby byy czytelne w dwch pooeniach arkusza. Wymiary liniowe podaje si w mm, a ktowe w stopniach, minutach i sekundach.

Rys. 4.2. Znaki ograniczenia linii wymiarowych Zastosowanie odpowiednich znakw wymiarowych upraszcza wymiarowanie, ogranicza liczb rzutw, uatwia odczytywanie rysunku. Najczciej uywane znaki wymiarowe to: - rednica; np. 100 - R promie; np. R50, - - kwadrat; np. 100, - 6 - szeciokt; np. 6 100, - SR promie kuli; np. SR100, - S rednica kuli; np. S100, - grubo przedmiotu przedstawionego w jednym rzucie; np. 5, - M gwint metryczny; np. M20. Naley zwrci szczegln uwag na rnic umieszczania znakw wymiarowych kwadratu oraz szeciokta na rys. 4.3.

Rys. 4.3. Wymiarowanie szeciokta i kwadratu

35

4.2. Oglne zasady wymiarowania

Przystpujc do wymiarowania naley bezwzgldnie przestrzega podanych poniej zasad wymiarowania. Zasada wymiarw koniecznych nakazuje podawanie na rysunku tylko koniecznych wymiarw do jednoznacznego odtworzenia elementu. Zasada niepowtarzania wymiarw zakada, e kady wymiar podany jest na rysunku tylko jednokrotnie. Podanie tego samego wymiaru na kilku rzutach jest bdem. Naley rwnie zwrci uwag na to eby wymiar podawa tam, gdzie jest najlepiej czytelny i zrozumiay. Std te majc do wyboru np. dwa rzuty elementu, rednice wymiarowa naley na przekroju rys. 4.4.

Rys. 4.4. Wymiarowanie (model UM) Zasada otwartego acucha wymiarowego nakazuje, aby w acuchu wymiarowym pomija jeden z wymiarw przyjty jako wypadkowy. Otrzymuje si wtedy otwarty acuch wymiarowy. Jeeli jednak wymiar uatwi czytanie rysunku, mona go poda jako pomocniczy, informacyjny w nawiasie rys. 4.5.

36

Rys. 4.5. Zasada otwartego acucha wymiarowego Zasada pomijania wymiarw oczywistych nakazuje pomija wymiary oczywiste, jak np. wymiary ktowe wynoszce odpowiednio 00 i 900.

4.3. Rodzaje wymiarowania

Rozrnia si nastpujce sposoby wymiarowania przedmiotw: - wymiarowanie w ukadzie szeregowym wymiarw, polegajce na podawaniu wymiarw jeden za drugim; sposb ten stosowany jest, gdy zaley na dokadnoci wzajemnego pooenia ssiednich elementw geometrycznych przedmiotu - rys. 4.6,

Rys. 4.6. Wymiarowanie w ukadzie szeregowym - wymiarowanie w ukadzie rwnolegym wymiarw, polega na wymiarowaniu od jednej bazy wymiarowej; sposb ten stosowany jest, gdy istnieje konieczno dokadnego pooenia elementw geometrycznych przedmiotu wzgldem jednej bazy wymiarowej rys. 4.7,

37

Rys. 4.7. Wymiarowanie w ukadzie rwnolegym - wymiarowanie w ukadzie mieszanym wymiarw stanowi poczenie wymiarowania szeregowego i rwnolegego rys. 4.8,

Rys. 4.8. Wymiarowanie w ukadzie mieszanym Uwagi do zaj projektowych. Wysoko cyfr i znakw wymiarowych przy wymiarowaniu naley przyj 3,5 mm.

38

5. OZNACZANIE CHROPOWATOCI POWIERZCHNI

Chropowato, czyli struktur geometryczn powierzchni obrabianych, opisuje si najczciej za pomoc parametru Ra, okrelanego jako rednia arytmetyczna wartoci bezwzgldnych odchyle profilu od linii redniej w przedziale odcinka elementarnego. Na rysunku podaje si warto chropowatoci w mikrometrach. Znormalizowane, zalecane przez norm wartoci parametru Ra podano w tablicy III. Tablica III. Zalecane wartoci parametru Ra [m] Ra [m] 400 200 100 50 25 Ra[ m] 12,5 6,3 3,2 1,6 0,80 Ra[ m] 0,40 0,20 0,100 0,050 0,025

Chropowato otrzyman podczas rnych rodzajw obrbki zawarto w tablicy IV. Tablica IV. Warto parametru Ra [m] otrzymana podczas najczciej stosowanych rodzajw obrbki Rodzaj obrbki Toczenie zgrubne rednio dokadne dokadne b. dokadne Frezowanie zgrubne rednio dokadne dokadne b. dokadne Wiercenie Rozwiercanie dokadne b. dokadne Szlifowanie zgrubne rednio dokadne dokadne b. dokadne Ra [m] 80 20 10 5 2,5 1,25 1,25 0,63 80 40 20 10 5 2,5 1,25 0,63 40 - 10 2,5 1,25 0,63 0,32 5 2,5 1,25 0,63 0,32 0,16

39

5.1. Znaki chropowatoci

Podstawowy znak graficzny uyty do oznaczenia chropowatoci na rysunku skada si z dwch odcinkw prostej o rnej dugoci, nachylonych pod ktem 600, do linii oznaczajcej powierzchni rys. 5.1.

Rys. 5.1. Podstawowy symbol graficzny chropowatoci Wysokoci H1 i H2 dobiera si w zalenoci od wysokoci pisma na arkuszu rysunkowym. Do oznaczania chropowatoci stosuje si symbole graficzne przedstawione na rys. 5.2. a/ b/ c/ d/ e/ f/

Rys. 5.2. Symbole graficzne oznaczania chropowatoci Znak na rys. 5.2a uywany jest do oznaczania kilku powierzchni przedmiotu, najczciej w zbiorczych oznaczeniach chropowatoci. Na rys. 5.2b przedstawiono znak stosowany, gdy dan chropowato powierzchni otrzymuje si bez usunicia lub z usuniciem warstwy materiau. Znak na rys. 5.2c stosowa naley wtedy, gdy dana chropowato powierzchni otrzymana jest wycznie ze zdjciem warstwy materiau, za na rys. 5.2d bez zdejmowania warstwy materiau. Kolejny znak, rys. 5.2e, stosowany jest, gdy naley zachowa chropowato z poprzedniego procesu technologicznego lub do wyrobw hutniczych, np. surowy odlew. Ostatni znak uywany jest do podawania szczegowych cech chropowatoci powierzchni. Oznaczenia chropowatoci naley umieszcza w grnym prawym narou rysunku zgodnie z rys. 5.3, w odlegoci od 5 do 10 mm od obramowania.

40

Rys. 5.3. Umieszczanie oznaczenia chropowatoci na rysunkach

6. TOLERANCJE I PASOWANIA 6.1. Tolerancje wymiarw liniowych

Tolerowanie polega na okreleniu przedziau wartoci dopuszczalnych odchyek od wymiaru nominalnego. Wymiary okrelajce odwzorowany przedmiot podzieli mona na: wymiary zewntrzne ( np. rednice zewntrzne) rys. 6.1a, wewntrzne (np. rednice wewntrzne) rys. 6.1a, mieszane rys. 6.1b i porednie rys. 6.1c. a/ b/ c/

Rys. 6.1. Rodzaje wymiarw Ze wzgldu na dokadno wykonania elementu wymiary mona podzieli na: swobodne, teoretyczne i tolerowane. Wymiary swobodne to takie dla ktrych nie istnieje potrzeba okrelania odchyek. Wymiary teoretyczne rwnie okrela si bez podawania odchyek, s to zazwyczaj wymiary dla doboru narzdzi i sprawdzianw. Wymiary tolerowane to takie dla ktrych okrelono odchyki.

41

Wymiar wzgldem ktrego okrela si odchyki, to wymiar nominalny N rys. 6.2. Grny wymiar graniczny B ( Bo okrelony dla wymiaru wewntrznego i Bw dla wymiaru zewntrznego ) jest to najwiksza dopuszczalna warto wymiaru tolerowanego. Dolny wymiar graniczny A ( Ao okrelony dla wymiaru wewntrznego i Aw dla wymiaru zewntrznego) jest to najmniejsza dopuszczalna warto wymiaru tolerowanego. Odchyka grna ( ES dla wymiaru wewntrznego i es dla wymiaru zewntrznego) jest to rnica midzy grnym wymiarem granicznym, a wymiarem nominalnym. ES = es = B N Odchyka dolna ( EI dla wymiaru wewntrznego i ei dla wymiaru zewntrznego) jest to rnica midzy dolnym wymiarem granicznym, a wymiarem nominalnym. EI = ei = A N Pole tolerancji T to obszar zawarty midzy grnym i dolnym wymiarem granicznym. T = B A = es ei = ES EI

Rys. 6.2. Okrelenia pooenia wymiarw, odchyek i tolerancji Rozrnia si : - tolerowanie normalne, - tolerowanie swobodne.
42

Tolerowanie normalne polega na podawaniu odchyek wynikajcych z ukadu tolerancji zawartych w odpowiednich normach. Tolerowanie swobodne polega na podawaniu odchyek nie zwizanych z adnymi uwarunkowaniami zawartymi w normach. Przykad oznaczenia tolerowania normalnego wymiarw przedstawiono na rys. 6.3.

Rys. 6.3. Zapis rysunkowy tolerowania normalnego Symbole literowe umieszczone obok liczby wymiarowej okrelaj pooenie pola tolerancji wzgldem linii zerowej. Rozkad odchyek podstawowych oraz ich symbole literowe przedstawiono na rys. 6.4.

Rys. 6.4. Rozkad odchyek podstawowych dla wakw oraz otworw

43

W zapisie wymiarw tolerowanych na rys. 6.3 cyfry obok liter - h6, H7 oznaczaj klas dokadnoci wykonania. Obowizuje 20 klas dokadnoci: 01; 0; 1; 2 18, w kierunku malejcej dokadnoci. Wartoci odchyek odczytane z norm, podawane zawsze w mm, zapisuje si w tabelce, umieszczonej w lewym grnym rogu rysunku, zgodnie z rys. 6.5.

Rys. 6.5. Tabelka odchyek umieszczana na rysunku

6.2. Pasowania elementw

Pasowanie okrela si jako sposb wspdziaania wsppracujcych ze sob czci: waka ( w umownym znaczeniu wymiaru zewntrznego) oraz otworu ( w umownym znaczeniu wymiaru wewntrznego). Rozrnia si pasowanie: - lune, - ciasne, - mieszane. Pasowanie lune wystpuje wtedy, gdy pole tolerancji waka ley poniej pola tolerancji otworu. Pasowanie ciasne wystpuje, gdy pole tolerancji waka ley powyej pola tolerancji otworu; pasowanie mieszane, gdy te pola pokrywaj si cakowicie lub czciowo. W oglnej budowie maszyn uywa si powszechnie pasowania: - na zasadzie staego otworu H, - na zasadzie staego waka h. Pierwsze z nich jest uprzywilejowane. Do otworu, ktrego pooenie pola tolerancji okrela litera H, dobiera si z norm tolerancj waka tak, aby zapewni zakadan wspprac tych elementw. Zapis pasowania stosowany na rysunkach przedstawia rys. 6.6.

44

Rys. 6.6. Zapis pasowania

6.3. Tolerowanie ksztatu i pooenia.

Norma PN 87/M 01145 okrela zasady tolerancji ksztatu i pooenia. Zapis stosowany na rysunkach powinien zawiera: - znak rodzaju tolerancji, - warto liczbow tolerancji. Na rys. 6.7 przedstawiono zapis - tolerancji ksztatu: a) prostoliniowoci rys. 6.7a, b) paskoci rys. 6.7b, c) okrgoci rys. 6.7c, d) walcowoci rys. 6.7d, - tolerancji pooenia: e) rwnolegoci rys. 6.7e, f) prostopadoci rys. 6.7f, g) nachylenia rys. 6.7g, h) wsposiowoci rys. 6.7h, i) symetrii rys.6.7i, j) pozycji rys.6.7j, - tolerancji ksztatu i pooenia: k) bicia promieniowego rys.6.7k, l) bicia cakowitego rys. 6.7l, m) ksztatu danego zarysu rys. 6.7m, n) ksztatu wyznaczonej powierzchni rys. 6.7.

45

Rys. 6.7. Znaki graficzne do zapisu tolerancji ksztatu i pooenia Sposb zapisu tolerancji ksztatu i pooenia na rysunkach przedstawiono na rys. 6.8.

Rys. 6.8. Zapis tolerancji ksztatu na rysunku Uwagi do zaj projektowych. Znaki tolerancji ksztatu i pooenia wpisywa naley wysokoci pisma h = 3,5 mm, wysoko ramki powinna wynosi 2h = 7 mm

7. POCZENIA 7.1. Poczenia gwintowe

Poczenia gwintowe nale do grupy pocze rozcznych. Gwinty charakteryzuje si przez nastpujce wielkoci: - rednic gwintu, - podziak, - ksztat zarysu gwintu trjktny, prostoktny, trapezowy symetryczny i niesymetryczny, okrgy.
46

Wszystkie rodzaje gwintw rysuje si w jednakowy sposb, uzupeniajc wymiary znormalizowanym oznaczeniami. Jednym z najczciej stosowanych gwintw jest gwint metryczny ( o zarysie trjktnym) oznaczany liter M. Elementy z gwintem rysuje si w uproszczeniu, odwzorowujc dna bruzd lini cienk cig, wierzchoki wystpw gwintu lini cig grub, a zakoczenia gwintw lini cig grub poprzeczn do osi gwintu rys. 7.1. Odlego linii cienkiej od grubej rwna jest wysokoci gwintu, nie mniejsza ni 0,8 mm. W rzucie na paszczyzn prostopad do osi gwintu gwint zaznacza si rysujc lini cienk cig przez okrgu. Linia ta nie powinna zaczyna si ani koczy na osiach symetrii. a/ b/

c/

d/

Rys. 7.1. Elementy z gwintem metrycznym i trapezowym symetryczny

47

Przykady pocze gwintowych przedstawiono na rys. 7.2 i rys. 7.3. a/ b/

Rys. 7.2. Poczenie gwintowe

a/

b/

Rys. 7.3. Przykady pocze gwintowych Odwzorowujc poczenia gwintowe rysuje si je tak, aby gwint zewntrzny zawsze zasania gwint wewntrzny. by rub naley rysowa zgodnie z rys. 7.4. W taki sam sposb rysuje si nakrtki przyjmujc wysoko nakrtki w = 0,8 d.

48

gdzie: d zgodnie z norm PN/M02013, dr = 0,8d, s wymiar pod klucz, D 1,15s, k 0,7d, R1- 3/4D, R2 - 0,5D, R3 - wynik konstrukcji, R4 - z tablic.

Rys. 7.4. Rysowanie bw rub szecioktnych

7.2. Poczenia spawane

Poczenia spawane nale do pocze nierozcznych, gdzie zasadniczym elementem czcym jest spoina. Istnieje kilkanacie rnych rodzajw spoin. Poczenia spawane mona rysowa w sposb uproszczony oraz w sposb umowny. Odwzorowujc poczenie spawane w sposb uproszczony, w widoku, w rzucie od strony lica spoiny zaznacza si j przez narysowanie lini cienk cig szeregu rwnolegych do siebie ukw. W rzucie z przodu rysuje si zarys elementw poczenia i spoiny lini grub cig. W przekroju spoin naley zaczerni. Na rys. 7.5 przedstawiono spoin pachwinow, a na rys. 7.6 spoin czoow oznaczajc charakterystyczne wymiary.

Rys. 7.5. Spoina pachwinowa

49

Rys. 7.6. Spoina czoowa Stosujc umowny sposb odwzorowania poczenia spawanego, zakada si, e spoina okrelona odpowiednim znakiem graficznym jest znana, wobec czego nie rysuje si jej. Miejsce pooenia spoiny, jej ksztat oraz wymiary podaje si w sposb przedstawiony na rys. 7.7.

Rys. 7.7. Wymiarowanie spoiny pachwinowej i czoowej, znaki graficzne Lini odniesienia rysuje si lini cienk cig zakoczon grotem, ktry powinien dotyka spoiny, najczciej od strony lica. Graficzny znak spoiny powinien by rysowany na pce linii wskazujcej. Charakterystyczne wymiary przekroju poprzecznego spoiny wpisuje si na lewo od znaku, przy czym dla spoin czoowych jest to wielko s, za dla spoin pachwinowych a lub z. Po prawej stronie znaku spoiny umieszcza si wymiary przekroju wzdunego spoiny, jej dugo. Linia identyfikacyjna (kreskowa) rysowana pod lini wskazujc okrela pooenie spoiny wzgldem umieszczonego wymiaru. Pooenie i wymiarowanie pokazane na rys. 7.7 jest najczciej stosowane.
50

7.3. Poczenia wpustowe

Poczenia wpustowe nale do grupy pocze rozcznych. Rozrnia si wpusty pryzmatyczne, czenkowe, czopkowe symetryczne oraz czopkowe niesymetryczne. Na rys. 7.8 przedstawiono wpust pryzmatyczny rodzaju A.

gdzie: b - szeroko, h - wysoko, l - dugo Rys. 7.8. Wpust pryzmatyczny Poczenie z wykorzystaniem wpustu przedstawiono na rys. 7.9.

Rys. 7.9. Poczenie wpustowe

51

Wpusty wymiaruje si w sposb uproszczony. Od zarysu wpustu prowadzi si lini odniesienia i linie wskazujc, nad ktr dla wpustw pryzmatycznych wpisuje si : - wpust pryzmatyczny, - znak literowy oznaczajcy odmian wpustu, - warto szerokoci, wysokoci i dugoci, - numer odpowiedniej normy. Zapis ten ma posta: Wpust pryzmatyczny A 12 x 8 x 56 PN/M-85005

7.4. Poczenia wielowypustowe

Poczenia wielowypustowe nale do grupy pocze rozcznych. Wielowypusty zapewniaj poczenie poprzez odpowiednio uksztatowane wypusty. Rozrnia wielowypusty rwnolege oraz wielowypusty ewolwentowe. Przykad wielowypustu rwnolegego przedstawia rys. 7.10.

gdzie: d rednica wewntrzna, D rednica zewntrzna, B szeroko wypustu.

Rys. 7.10. Zarys waka wielowypustowego Elementy zcza wielowypustowego oraz samo zcze rysuje si w uproszczeniu, w sposb przedstawiony na rys. 7.11 Wymiarowanie elementu zcza wielowypustowego zawiera nastpujce oznaczenia: - znak graficzny wielowypustu, - nr normy PN ISO 14, - liczb wielowypustw np. 8, - wymiar rednicy wewntrznej np. 32, - wymiar rednicy zewntrznej np. 36. Powysze wartoci dobiera si z normy.

52

a/

b/

c/

Rys. 7.11. Elementy oraz zcze wielowypustowe: a) waek, b) piasta, c) zcze

53

8. RYSUNEK ELEKTRYCZNY I ELEKTRONICZNY

Schemat elektryczny (elektroniczny) to rysunek techniczny przedstawiajcy za pomoc symboli graficznych, w jaki sposb obiekt lub jego elementy s ze sob poczone.

8.1. Rodzaje schematw

Rozrnia si dwa podstawowe rodzaje schematw: blokowy i szczegowy. Schemat blokowy (strukturalny) Zawiera jedynie oglne struktury podzespow i ich funkcji. Nie jest konieczne pokazywanie wszystkich pocze (rys. 8.1).

rdo energii

Odbiornik

MIC.

WZM.

G.

Rys. 8.1. Przykady schematw blokowych Schemat szczegowy (zasadniczy) Zawiera struktury wszystkich podzespow i ich pocze (rys. 8.2).

Rys. 8.2. Schemat szczegowy zasilacza stabilizowanego 8V/1A

54

8.2. Oglne zasady rysowania schematw

Kady schemat elektryczny lub elektroniczny naley rysowa zachowujc ponisze zasady (rys. 8.2, rys. 8.3, rys. 8.4): - wszelkie elementy czeniowe (wyczniki, przekaniki) naley rysowa w stanie niewzbudzonym, otwartym, spoczynkowym (bez napicia), - ilo przecinajcych si linii naley ogranicza do minimum, - poczenia powinny by jak najkrtsze, prowadzone poziomo lub pionowo bez zaama, - punkty poczeniowe, tzw. wzy, naley oznacza zaczernionymi kropkami, - naley grupowa elementy, ktre wsplnie tworz pewne moduy funkcjonalne albo podzespoy, - w przypadku duych i rozbudowanych schematw odlege poczenia mona oznacza, tzw. labelami, aby nie prowadzi cieek przez cay schemat.

8.3. Podstawowe symbole graficzne

Schematy elektryczne i elektroniczne skadaj si z symboli graficznych oznaczajcych poszczeglne podzespoy oraz linii poczeniowych (tzw. cieek). Rnica w rysowaniu schematw elektrycznych i elektronicznych dotyczy wystpowania rnych napi: - dla schematw elektrycznych U > 200 V i dotyczy przewanie prdw przemiennych. - dla schematw elektronicznych U < 250 V - gwnie dla prdw staych. Std te i symbole graficzne nie s jednakowo czsto stosowane w obu grupach. Obok symbolu graficznego umieszcza si oznaczenie elementu, liczb porzdkow danej grupy podzespow oraz jego konkretn warto, np. R23 (gdzie R oznaczenie elementu rezystor, a 23 numer porzdkowy danego rezystora). Poniej przedstawiono zestawienie oznacze podstawowych elementw, ktrych uywa si podczas rysowania schematw elektronicznych i elektrycznych.

55

- Rezystor (opornik) Oznaczenie elementu R Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Rezystor montaowy (trymer) Oznaczenie elementu PR Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Potencjometr Oznaczenie elementu P Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Kondensator ceramiczny Oznaczenie elementu C Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Kondensator elektrolityczny Oznaczenie elementu C Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Cewka Oznaczenie elementu L Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Dawik Oznaczenie elementu L, D Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Transformator Oznaczenie elementu TR Symbol graficzny wraz z oznaczeniem:

- Przekanik Oznaczenie elementu PK Symbol graficzny wraz z oznaczeniem:

56

- Wycznik Oznaczenie elementu WYL., S, SW Symbol graficzny wraz z oznaczeniem:

- Bezpiecznik Oznaczenie elementu B, F Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Mikrofon Oznaczenie elementu M., MIC. Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Gonik Oznaczenie elementu LS, G. Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Buczek Oznaczenie elementu BUZ Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Gniazda, Wtyki Oznaczenie elementu JP, J, Con. Symbol graficzny wraz z oznaczeniem:

57

- Masa, Uziemienie Oznaczenie elementu GND, VSS Symbol graficzny wraz z oznaczeniem:

- Zasilanie Oznaczenie elementu +, VCC, VHH, VDD Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - arwka, Neonwka Oznaczenie elementu LP, Symbol graficzny wraz z oznaczeniem:

- Silnik Oznaczenie elementu M Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Prdnica, Generator Oznaczenie elementu G Symbol graficzny wraz z oznaczeniem: - Bateria, rdo napicia Oznaczenie elementu BAT, V Symbol graficzny wraz z oznaczeniem:

- Dioda, Mostek Oznaczenie elementu D Symbol graficzny wraz z oznaczeniem:

58

- Tranzystor Oznaczenie elementu T, Q Symbol graficzny wraz z oznaczeniem:

- Ukady scalone analogowe Oznaczenie elementu U Symbol graficzny wraz z oznaczeniem:

- Ukady scalone cyfrowe Oznaczenie elementu U Symbol graficzny wraz z oznaczeniem:

59

8.4. Wybrane schematy

Poniej zamieszczono przykadowe schematy szczegowe (rys. 8.3, rys. 8.4).
1 2 74LS00 U3:B 6 74LS00 U3:A 3 3 4 5 U5:B 6 74LS10 AX Q1 2N4410 A

Dekoder kodu BCD na 7-Segmentowy

4 5

9 1 U2:A 2 74LS04 10

U3:C 8 74LS00 1 2 4 5 11 74LS00 9 10 11 U5:C 8 74LS10 3 74LS00 9 10 12 13 BX U10 1 OC 11 C 3 4 7 8 13 14 17 18 1D 2D 3D 4D 5D 6D 7D 8D 74LS373 Q3 2N4410 1Q 2Q 3Q 4Q 5Q 6Q 7Q 8Q 2 5 6 9 12 15 16 19 1 2 3 4 5 6 7 8 VCC a b a c d f g b e f e d c g dp dp DS1 CZERWONY B U6:A 6 74LS20 EX Q2 2N4410 E

12 U1 2 3 6 7 CP R0(1) R0(2) R9(1) R9(2) 3 QA QB QC QD 12 9 8 11 QA QB QC QD 5 U2:B 4 74LS04 13

U3:D

14 CKA 1 CKB 74LS90

U2:C 6 74LS04

1 2

U4:A

SYGNAL 9 U2:D 8 74LS04

U6:B 8 GX 74LS20

G Q4 2N4410

4 5

U4:B 6 74LS00 1 2 8 74LS00 1 2 3 4 5 6 11 12

U8:A 3 74LS00 DX Q5 2N4410

VCC 5V

9 10

U4:C

1 2 13

U5:A 12 74LS10

U9 8 74LS30 CX Q6 2N4410

12 13

U4:D 11 74LS00 1 2 4 5 U7:A 6 74LS20 FX Q7 2N4410 F

Rys. 8.3. Schemat szczegowy Dekodera kodu BCD na kod 7 - segmentowy wywietlacza LED
TRIGGER

RST

VCC 12V U1 555 7

8

DCHG

RESET 2 TRIG

VCC DISCHG

THOLD 6 3 OUT CVOLT 5 GND

1

CVOLT C1 0.01uF CT 0.1uF

GONIK

Rys. 8.4. Schemat szczegowy generatora (multiwibratora astabilnego)

60

9. PRZYKADOWE ROZWIZANIA TEMATW WICZE PROJEKTOWYCH

Rys. 9.1. Pytka PH

61

Rys. 9.2. Model UDZ

62

Rys. 9.3. Model UC

63

Rys. 9.4. Model UM

64

Rys. 9.5. Model UO

65

Rys. 9.6. Dwignia I

66

Rys. 9.7. Dwignia II 3d

67

Rys. 9.8. Dwignia II.

68

Rys. 9.9. Zczka I

69

Rys. 9.10. Model UL 3d

70

Rys. 9.11. Zczka II

71

Rys. 9.12. Waek

72

Liczba zbw Modu normalny Kt zarysu Wsp. wys. zba Wsp. przes. zarysu Klasa dokadnoci rednica podziaowa Wysoko zba

z m y x d h

79 5 20 1 0 7 395 8,5

Rys. 9.13. Koo zbate

73

Rys. 9.14. Model UDZ; rzut aksonometryczny dimetria

74

Rys. 9.15. Model UDZ; rzut aksonometryczny izometria

75

Rys. 9.16. Obwd izolacji optoelektronicznej

76

Rys.9.17. Tabliczka rysunkowa

77

BIBLIOGRAFIA

1. Bajkowski J.: Podstawy zapisu konstrukcji. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2005. 2. Bober A., Dudziak M.: Zapis konstrukcji. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. 3. Dobrzaski T.: Rysunek techniczny maszynowy. Wydawnictwa Naukowo Techniczne, Warszawa 2004. 4. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechanikw. WSiP, Warszawa 2003. 5. Polskie Normy. Rysunek Techniczny i Rysunek Techniczny Maszynowy.

78