PROLOG witeczny obiad 8 listopada 1932 Okoo sidmej wieczorem 8 listopada 1932 roku Nadieda Alliujewa Stalina, trzydziestojednoletnia

kobieta o owalnej twarzy i brzowych oczach, ona sekretarza generalnego partii bolszewickiej, ubieraa si na doroczne huczne przyjcie z okazji pitnastej rocznicy rewolucji. Nadia, pruderyjna, powana, lecz wraliwa, szczycia si swoj bolszewick skromnoci, ktrej dawaa wyraz, noszc najprostsze sukienki z wykadanymi konierzykami, okrywajc ramiona szalem i nie stosujc makijau. Ale tego wieczoru postaraa si specjalnie. W ponurym mieszkaniu Stalina w dwukondygnacyjnym, siedemnastowiecznym Paacu Uciesznym, nazwanym tak, poniewa niegdy mieciy si tam garderoby carskich aktorw i teatr, zawirowaa przed sw siostr Ann w dugiej, modnej czarnej sukni, wyhaftowanej w czerwone re, specjalnie sprowadzonej na t okazj z Berlina. Ten jeden raz pozwolia sobie rwnie na stylow fryzur zamiast zwykego surowego koka. We wosy wpia zalotnie herbacian r.Przyjcie, w ktrym brali udzia wszyscy bolszewiccy palatyni, tacy jak przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych Mootow, i jego szczupa, byskotliwa i kokieteryjna ona Polina, najlepsza przyjacika Nadii, wydawa co roku ludowy komisarz obrony Woroszyow, mieszkajcy w dugim, wskim budynku koszar Gwardii Konnej, kilka krokw od Uciesznego. W maym, intymnym wiatku bolszewickiej elity te proste, wesoe biesiady koczyy si zwykle w ten sposb, e palatyni i ich ony taczyli kozaka i piewali melancholijne gruziskie pieni. Ale tego wieczoru przyjcie nie skoczyo si jak zwykle. W tym samym czasie, zaledwie kilkaset metrw dalej na wschd, w pobliu Mauzoleum Lenina i placu Czerwonego, w swoim gabinecie na pierwszym pitrze trjktnego osiemnastowiecznego Paacu tego, Iosif Stalin, sekretarz generalny partii bolszewickiej i przywdca Zwizku Radzieckiego, pidziesiciotrzyletni, o dwadziecia dwa lata starszy od Nadii, ojciec jej dwojga dzieci, rozmawia ze swym zaufanym czekist. Gienrich Jagoda, zastpca przewodniczcego GPU[1], syn ydowskiego jubilera z Ninego Nowgorodu, niski mczyzna z twarz fretki, hitlerowskim wsikiem i saboci do orchidei, niemieckiej pornografii i literackich przyjani, poinformowa Stalina o nowych spiskach, jakie zawizano przeciwko niemu w partii, i o pogbiajcych si niepokojach na wsi. Stalin, ktremu towarzyszy czterdziestodwuletni Mootow i czterdziestopicioletni Walerian Kujbyszew, ekonomista o wygldzie szalonego poety, z potarganymi wosami oraz namitnoci do alkoholu, kobiet i pisania wierszy, zarzdzi aresztowanie opozycjonistw. Napicie ostatnich miesicy byo przytaczajce, poniewa Stalin obawia si utraty Ukrainy, ktra pograa si w otchani godu i chaosu. Kiedy o 19:05 Jagoda wyszed, pozostali zaczli rozmawia o koniecznoci przetrcenia krgosupa chopstwu, bez wzgldu na liczb ofiar tej najwikszej w dziejach wywoanej przez czowieka klski godu. Byli zdecydowani wykorzysta zyski ze sprzeday zboa do sfinansowania gigantycznego planu przeksztacenia Rosji w nowoczesn potg przemysow. Ale tej nocy tragedia rozegraa si bliej: Stalin mia stan w obliczu najbardziej bolesnego i tajemniczego dramatu osobistego w caej swojej karierze. Rozpamitywa go do koca swoich dni. O 20:05 Stalin, ubrany w swoj partyjn bluz, workowate spodnie, mikkie skrzane buty, stary wojskowy szynel i futrzan czapk z nausznikami, w towarzystwie innych palatynw zszed po schodach i uda si na przyjcie przez onieone alejki i place redniowiecznej twierdzy o czerwonych murach. Jego lewa rka bya nieco krtsza od prawej, cho rzucao si to w oczy znacznie mniej ni pniej, kiedy si zestarza. Zwykle pali papierosa lub mi fajk. Mia krtkie, gste wosy, wci ciemne, ale zpierwszymi pasmami siwizny. Bia od niego sia czowieka gr Kaukazu. Kocie oczy byy koloru miodu, lecz w gniewie pony wilczym tym blaskiem. Dzieci uwaay, e jego wsy s kujce i mierdz dymem tytoniowym, ale Mootow i wielbicielki Wodza utrzymyway, e Stalin wci jest atrakcyjny dla kobiet, z ktrymi niemiao i niezrcznie flirtowa.

Tego niskiego, krpego mczyzny, ktry porusza si niezgrabnym, lecz energicznym krokiem (naladowanym chtnie przez aktorw Teatru Wielkiego, grajcych carw), i zwraca si cicho do Mootowa z cikim gruziskim akcentem, strzeg zazwyczaj jeden lub dwch ochroniarzy. Palatyni spacerowali po Moskwie prawie bez obstawy. Pewnej nocy, kiedy Mootow i Stalin szli podczas nieycy do domu bez adnej ochrony, na placu Maneowym zaczepi ich ebrak. Stalin da mu dziesi rubli, a rozczarowany wczga krzykn: Ty cholerny buruju!. Kto potrafi zrozumie nasz nard? zaduma si Stalin. Pomimo zamachw na radzieckich dygnitarzy (wliczajc w to zamach na ycie Lenina w 1918 roku) pod tym wzgldem panowaa niefrasobliwo, a do zabjstwa radzieckiego ambasadora w Polsce w czerwcu 1927 roku, kiedy wzmocniono nieco ochron. W 1930 roku Politbiuro postanowio zabroni towarzyszowi Stalinowi chodzenia po miecie pieszo. Mimo to Stalin odbywa swoje spacery przez kilka nastpnych lat. By to zoty wiek, ktry za kilka godzin mia si zakoczy tragicznym zgonem, jeli nie morderstwem. Stalin syn ju z nieprzeniknionej tajemniczoci i skromnoci, symbolizowanej przez fajk, ktr pyka ostentacyjnie jak stary wieniak. Wbrew pogardliwej opinii Trockiego, ktry nazwa go bezbarwn, biurokratyczn miernot, prawdziwy Stalin by energicznym i egzaltowanym megalomanem, wyjtkowym pod kadym wzgldem. Pod pozornym spokojem czaiy si miertelne wiry ambicji, gniewu i rozgoryczenia. Zdolny zarwno do dziaania z chodn kalkulacj, jak i do ryzykownych zagrywek, wydawa si zamknity w chodnej powoce stalowego pancerza, ale jego czuki byy niezwykle wraliwe, a gwatowny gruziski temperament przejawia si czasem w sposb tak niekontrolowany, e pewnego razu prawie zrujnowa sobie karier, obrzucajc wyzwiskami Krupsk, on Lenina. By neurotykiem o porywczym, wybuchowym temperamencie naraonego na cigy stres aktora, ktry odgrywa wasny dramat a ktrego nastpca, Chruszczow, nazwa licediejem, czowiekiem o wielu twarzach. azar Kaganowicz, jeden z jego najbliszych towarzyszy przez ponad trzydzieci lat, rwnie udajcy si na przyjcie, pozostawi najlepszy opis tej wyjtkowej osobowoci: by rnym czowiekiem przy rnych okazjach []. Znaem co najmniej piciu lub szeciu Stalinw. Otwarte archiwa i wiele udostpnionych od niedawna rde ukazuj jednak Stalina w wietle peniejszym ni kiedykolwiek przedtem: nie wystarczy ju opisywa go jako zagadk. Obecnie wiemy, jak mwi (nieustannie o sobie, czsto z uderzajc szczeroci), jak pisa notatki i listy, co jad, piewa i czyta. Umieszczony na tle rozrastajcego si bolszewickiego kierownictwa, w otoczeniu zupenie wyjtkowym, staje si postaci realn. Czowiek ukryty pod pancerzem by niezwykle inteligentnym i utalentowanym politykiem, ktry mia wiadomo wasnej doniosej roli historycznej; niespokojnym intelektualist, ktry namitnie czyta ksiki historyczne i literatur pikn; nerwowym hipochondrykiem cierpicym na chroniczne zapalenie migdakw, uszczyc i ble reumatyczne z powodu zdeformowanej rki i zimna syberyjskiego zesania. Ten gadatliwy, towarzyski, obdarzony adnym gosem, a jednoczenie samotny i nieszczliwy czowiek niszczy kad mio i kad przyja w swoim yciu, powicajc szczcie osobiste dla politycznej koniecznoci i ludoerczej paranoi. Okaleczony emocjonalnie na skutek cikiego dziecistwa i niezwykle chodny w usposobieniu, prbowa by kochajcym ojcem i mem, ale zatruwa kade rdo uczucia. Nostalgiczny mionik r i mimoz, wierzy, e rozwizaniem wszystkich ludzkich problemw jest mier i by optany obsesj egzekucji. Ateista zawdzicza wszystko popom i postrzega wiat w kategoriach grzechu i odkupienia, a mimo to od wczesnej modoci by zdeklarowanym marksistowskim fanatykiem. Jego fanatyzm by na p islamski, jego mesjanistyczny egoizm bezgraniczny. Przej imperialne posannictwo Rosjan, a mimo to w gbi duszy pozosta Gruzinem nioscym zemst przodkw na pnoc, do Moskwy. Wielu mw stanu przejawia cezariaski nawyk podziwiania wasnych posgw na scenie wiata, ale u Stalina ta skonno sza znacznie dalej. Jego adoptowany syn, Artiom Siergiejew, wspomina, jak Stalin zwymyla swego syna Wasilija za to, e wykorzystuje nazwisko ojca. Ale ja te jestem Stalinem powiedzia Wasilij. Nie, nie jeste odpar Stalin. Ty nie jeste Stalinem i ja nie jestem Stalinem. Stalin to wadza radziecka. Stalin jest tym, czym jest w gazetach i na portretach, a nie tob czy nawet mn!

Stalin sam siebie stworzy. Czowiek, ktry wymyla sobie nazwisko, pochodzenie, narodowo, wyksztacenie i ca przeszo, aby zmieni bieg historii i odegra rol przywdcy, koczy zwykle w zakadzie dla obkanych, chyba e wykorzysta, dziki woli, szczciu i umiejtnociom, ruch i chwil, ktre potrafi zmieni naturalny porzdek rzeczy. Stalin by takim czowiekiem. Ruchem bya partia bolszewicka, chwil rozkad rosyjskiej monarchii. Po mierci Stalina pojawia si moda, by traktowa go jako dewianta, lecz byo to faszowaniem historii w sposb rwnie bezceremonialny, jak on to czyni. Triumf Stalina nie by dzieem przypadku. Nikt z yjcych nie pasowa lepiej do konspiracyjnych intryg, ideowych rytuaw, morderczego dogmatyzmu i nieludzkiej surowoci partii Lenina. Trudno znale peniejsz syntez czowieka i ruchu ni idealne maestwo Stalina z bolszewizmem: on by zwierciadem jego cnt i saboci. Nadia ubieraa si na przyjcie i bya tym podekscytowana. Jeszcze poprzedniego dnia, podczas defilady z okazji rocznicy rewolucji, cierpiaa straszliwe ble gowy, ale dzi czua si wspaniale. Podobnie jak prawdziwy Stalin, tak i prawdziwa Nadieda Alliujewa rnia si od swego historycznego wizerunku. Bya bardzo pikna, lecz nie mona tego zobaczy na fotografiach wspomina Artiom Siergiejew. Nie bya adna w potocznym znaczeniu tego sowa. Kiedy si umiechaa, jej oczy promienioway uczciwoci i szczeroci, ale bya te surowa, wyniosa, chora na ciele i umyle. Jej chd zakcay cyklicznie ataki histerii i depresji. Bya nieustannie zazdrosna. W przeciwiestwie do Stalina, ktry mia swoiste makabryczne poczucie humoru, nikt nie pamita dowcipu Nadii. Bya bolszewikiem, potrafia dziaa jako szpicel Stalina, denuncjujc przed nim wrogw. Czy byo to maestwo wilka i owcy, metafora stosunku Stalina do samej Rosji? Tylko o tyle, o ile byo maestwem bolszewickim w kadym sensie tego sowa, typowym dla szczeglnej kultury, ktra je zrodzia. Z innego punktu widzenia jednak mona je rozpatrywa jako zwyczajn tragedi grubiaskiego pracoholika, ktry nie mg by gorszym partnerem dla egocentrycznej i niezrwnowaonej ony. ycie Stalina wydawao si idealnym poczeniem bolszewickiej polityki i szczcia rodzinnego. Pomimo okrutnej rozprawy z chopstwem i rosncej presji na przywdcw, tamte czasy byy beztrosk idyll, okresem niedzielnych spotka na spokojnych daczach, radosnych obiadw na Kremlu i dugich wakacji nad Morzem Czarnym, ktre dzieci Stalina zapamitay jako najszczliwsze w swoim yciu. Z listw Stalina wyania si obraz trudnego, ale kochajcego si maestwa: Cze, Tatka [] Tak bardzo za Tob tskni, Tatoczka, jestem samotny jak uszata sowa napisa Stalin do Nadii, posugujc si pieszczotliwym zdrobnieniem jej imienia, 21 czerwca 1930 roku. Nie wyjedam z miasta z powodu obowizkw. Wanie kocz prac, a jutro pojad do dzieci []. Zatem do widzenia, nie zostawaj dugo, wracaj szybko do domu! Cauj Ci! Twj Iosif. Nadia bya na kuracji w Karlsbadzie z powodu blw gowy. Stalin tskni za ni i opiekowa si dziemi, tak jak kady m. Przy innej okazji ona napisaa: Bardzo Ci prosz, uwaaj na siebie! Cauj Ci namitnie, tak jak Ty mnie pocaowae, kiedy si egnalimy! Twoja Nadia. Nie by to atwy zwizek. Oboje byli porywczy i draliwi: ich ktnie zawsze miay dramatyczny przebieg. W 1926 roku Nadia zabraa dzieci do Leningradu, mwic, e odchodzi. Ale Stalin ubaga j, by wrcia do domu. Tego rodzaju awantury nie naleay do rzadkoci, ale zdarzay si te okresy czego w rodzaju szczcia, chocia w tym bolszewickim stadle trudno by si doszuka przytulnej domowej atmosfery. Stalin czsto zachowywa si agresywnie i wulgarnie, cho zapewne to raczej jego rezerwa sprawiaa, e trudno si z nim yo. Nadia, dumna i surowa, bez przerwy chorowaa. Towarzysze Stalina, tacy jak Mootow i Kaganowicz, uwaali, i Nadia znalaza si na granicy szalestwa, a jej rodzina przyznawaa, e bya czasem zwariowana i przewraliwiona, ale w yach wszystkich Alliujeww pynie niespokojna cygaska krew. Oboje wydawali si podobnie nieznoni: samolubni, zimni, skonni do gwatownych wybuchw, chocia jej brakowao okruciestwa i obudy. Zapewne byli zbyt podobni, aby by szczliwi. Nie byo to idealne maestwo powiedziaa Polina Mootowa crce Stalina, Swietanie ale ktre maestwo takie jest?. Po 1929 roku zdarzay si czste okresy rozki, poniewa jesieni, kiedy Nadia jeszcze studiowaa, Stalin spdza wakacje na poudniu. Mimo to szczliwe chwile byy wypenione ciepem i

mioci: tajni kurierzy kryli tam i z powrotem z listami, ktre przychodziy tak czsto, e przypominay e-maile. Nawet ci ascetyczni bolszewicy robili aluzje do seksu, czego przykadem mog by namitne pocaunki, o ktrych Nadia wspomniaa w zacytowanym wyej licie. Uwielbiali swoje towarzystwo: on bardzo za ni tskni, kiedy wyjedaa, a ona te tsknia za nim. Bez Ciebie jest strasznie nudno - pisaa. Przyjed tu i bdzie nam razem wspaniale. Martwili si o Wasilija i Swietan. Napisz cokolwiek o dzieciach pisa Stalin znad Morza Czarnego. Kiedy bya daleko, donosi: Dzieci s grzeczne. Nie podoba mi si nauczycielka, pozwala Wasi i Tolce [ich adoptowany syn Artiom] biega od rana do nocy. Jestem pewien, e Waka zawali nauk, a ja chciabym, eby robili postpy w niemieckim. Nadia czsto doczaa do listw dziecinne dopiski Swietany. Troszczyli si nawzajem o swoje zdrowie jak kade inne maestwo. Kiedy Stalin by w uzdrowisku Macesta w pobliu Soczi, pisa: Wziem ju dwie kpiele i wezm jeszcze dziesi []. Myl, e nastpi powana poprawa. Jak Twoje zdrowie? pytaa. Mam szmery w pucach i kaszel odpowiada. Zby przysparzay mu nieustannych problemw. Prosz, wylecz zby upominaa Nadia. Kiedy wyjechaa na leczenie do Karlsbadu, zapytywa troskliwie: Czy chodzisz do lekarzy? Napisz mi, co mwi! Tskni za ni, ale gdyby leczenie miao potrwa duej, by gotw to zrozumie. Stalin nie lubi zmienia ubra i nosi letnie rzeczy a do zimy, tote Nadia zawsze niepokoia si o niego: Posyam Ci paszcz, poniewa po wakacjach na poudniu moesz si zazibi. On te wysya jej prezenty: Posyam Ci troch cytryn - napisa z dum. - Bd Ci smakoway. Ten zapalony ogrodnik zajmowa si upraw cytryn a do mierci. Plotkowali o przyjacioach i towarzyszach, ktrych spotkali: Syszaam, e Gorki przyjecha do Soczi - pisaa. - Moe Ci odwiedzi; szkoda, e mnie tam nie ma. Tak mio si go sucha I, naturalnie, jako bolszewicka suebnica yjca w wielkiej rodzinie palatynw i ich on, bya zaabsorbowana polityk niemal tak samo jak m, przekazujc mu, co powiedzieli jej Mootow lub Woroszyow. Posyaa mu ksiki, a on dzikowa, ale utyskiwa, e ktrej brakuje. Szydzia ze wzmianek o nim w biaej literaturze emigracyjnej. Surowa i skromna Nadia nie obawiaa si sama wydawa polece. Przebywajc na wakacjach, strofowaa ponurego szefa gabinetu ma, Poskriebyszowa, skarc si: nie otrzymujemy adnej nowej literatury zagranicznej. A podobno jest troch nowoci. Moe porozmawiasz z Jagod []. Ostatnim razem dostalimy takie nieciekawe ksiki Kiedy wrcia z wakacji, przesaa Stalinowi zdjcia: Tylko te dobre czy Mootow nie wyglda zabawnie? Stalin wyszydzi pniej absurdalnie powanego Mootowa w obecnoci Churchilla i Roosevelta. W zamian wysa jej wasne zdjcia z wakacji. Pod koniec lat dwudziestych Nadia bya jednak stale niezadowolona. Chciaa by uwaana za powan dziaaczk bolszewick z powodu wasnych zasug. Na pocztku lat dwudziestych pisaa na maszynie dla ma, a pniej dla Lenina i Sergo Ordonikidzego, innego energicznego i porywczego Gruzina, odpowiedzialnego za przemys ciki. Pniej przeniosa si do Midzynarodowego Instytutu Rolnictwa w Departamencie Agitacji i Propagandy, gdzie, gdy zagbimy si w archiwach, odnajdujemy wreszcie dowody codziennej pracy ony Stalina w caej bolszewickiej monotonii: szef prosi swoj asystentk, ktra podpisuje si N. Alliujewa, by zaja si publikacj miertelnie nudnego artykuu zatytuowanego Musimy zadba o ruch modzieowy na wsi. Nie udao mi si zbliy do nikogo w Moskwie alia si Nadia. To dziwne, ale czuj si blisza bezpartyjnym, kobietom, oczywicie. Po prostu s bardziej przystpne []. Tutaj jest strasznie duo uprzedze. Jeli nie pracujesz, jeste zwyk bab![2] Miaa racj. Nowoczesne bolszewickie kobiety, do ktrych zaliczaa si Polina Mootowa, byy samodzielnymi politykami. Drwiy z gospody domowych i maszynistek takich jak Nadia. Ale Stalin chcia innej ony: musiaa by bab. W 1929 roku Nadia postanowia zosta niezalen dziaaczk partyjn i nie pojechaa na wakacje z mem, lecz pozostaa w Moskwie, by uczy si o wknach sztucznych do egzaminw wstpnych na Akademi Przemysow, std jej czua korespondencja ze Stalinem. Edukacja stanowia jedno z najwikszych bolszewickich osigni i takich kobiet jak Nadia byy

miliony. Stalin naprawd chcia baby, ale popar jej decyzj: jak na ironi, instynkt chyba go nie omyli, poniewa szybko stao si jasne, e nie jest dostatecznie silna, aby by studentk, matk i on Stalina jednoczenie. Czsto pisa do niej: Jak egzaminy? Cauj moj Tatk! ona Mootowa szybko awansowaa Nadia miaa nadziej, e osignie to samo. Na Kremlu palatyni i ich ony zebrali si w mieszkaniu Woroszyowa, niewiadomi nieszczcia, jakie miao niebawem spa na Stalina i Nadi. adne z nich jeszcze nie przyszo. Odkd w 1918 roku Lenin przenis stolic do Moskwy, przywdcy yli w swoim zamknitym tajnym wiecie, za murami czterometrowej gruboci, zbatymi karmazynowymi blankami i ufortyfikowanymi bramami, na obszarze o powierzchni szedziesiciu czterech akrw, ktry bardziej ni cokolwiek przypomina skansen historii starej Rusi. Tdy zwyk chadza Iwan Grony mwi Stalin gociom. Codziennie mija sobr Archangielski, gdzie by pochowany Iwan Grony, Wielk Wie Iwana, i Paac ty, gdzie pracowa, wybudowany przez Katarzyn Wielk. W1932 roku mieszka ju na Kremlu czternacie lat, tak samo dugo jak w swoim domu rodzinnym. Palatyni odpowiedzialni pracownicy w terminologii bolszewickiej i ich sztab, pracownicy funkcyjni, mieszkali w wysokich, przestronnych apartamentach zajmowanych niegdy przez carskich gubernatorw i majordomw, gwnie w Uciesznym i w koszarach Gwardii Konnej. yli tak blisko w owych otoczonych wieami i kopuami dziedzicach, e przypominali wykadowcw mieszkajcych w kolegium oksfordzkim: Stalin zawsze ich odwiedza, a inni przywdcy regularnie wstpowali do niego na pogawdk, tak, jak si wpada, by poyczy przysowiow filiank cukru. Aby dosta si do mieszkania Klimienta Woroszyowa i jego ony Jekatieriny, wikszo goci musiaa jedynie przej dugim korytarzem na pierwszym pitrze koszar Gwardii Konnej (oficjalnie Budynku Czerwonej Gwardii, ale nikt go tak nie nazywa). Do domu wchodzio si przez drzwi w kolumnadzie, w gbi ktrej miecia si maa sala projekcyjna, gdzie Stalin i jego przyjaciele czsto zaszywali si po kolacji. Wewntrz byo przytulnie, ale przestronnie, z okien wykadanych ciemn boazeri pokojw rozciga si widok na pooone za murami Kremla miasto. Woroszyow, ich pidziesiciodwuletni gospodarz, by najpopularniejszym bohaterem w bolszewickim panteonie jowialnym, buczucznym kawalerzyst, dawnym tokarzem, z eleganckim, niemal dartagnanowskim wsem, jasn czupryn i row twarz cherubina. Stalin przyby z pedantycznym Mootowem i rozwizym Kujbyszewem. ona Mootowa, mroczna i grona Polina, zawsze doskonale ubrana, nadesza z wasnego mieszkania w tym samym budynku. Nadia przysza alejk z Uciesznego wraz z siostr Ann. W 1932 roku nie wystpoway jeszcze powane niedobory ywnoci, ale byy to czasy, zanim kolacje Stalina stay si krlewskimi bankietami. Jedzenie rosyjskie przystawki, zupy, rne potrawy z solonych ryb, troch jagniciny przygotowywano w kremlowskiej kantynie i przynoszono gorce do mieszkania, gdzie podawa je gospodarz; zakrapiano wdk oraz gruziskim winem, wznoszc kolejne toasty. Postawiony w obliczu nie majcej precedensu katastrofy w regionach, gdzie dziesi milionw ludzi umierao z godu, spisku we wasnej partii, niepewny lojalnoci swego otoczenia i zaniepokojony stanem ony, Stalin czu si osaczony i zagroony. Podobnie jak inni znajdujcy si w wirze wydarze, musia si napi i odpry. Siedzia porodku stou, nigdy u szczytu, a Nadia naprzeciwko niego. W cigu tygodnia domownicy Stalina przebywali w kremlowskim mieszkaniu. Stalinowie mieli dwoje dzieci: Wasilija, jedenastoletniego, drobnego, upartego i nerwowego chopca, i Swietan, siedmioletni, piegowat, rudowos dziewczynk. By jeszcze Jakow, obecnie dwudziestopicioletni, syn Stalina z pierwszego maestwa, ktry wychowywa si w Gruzji i doczy do ojca 1921 roku, niemiay, ciemnowosy chopiec z piknymi oczami. Stalin uwaa, e Jakow jest irytujco lamazarny. Kiedy mia osiemnacie lat, zakocha si i oeni z Zoj, crk popa. Stalin nie aprobowa tego maestwa, poniewa chcia, aby jego syn studiowa. W przypywie rozpaczy Jasza prbowa si zastrzeli, ale tylko drasn si w pier. Stalin uzna to za szanta. Surowa Nadia potpia ten postpek: bya taka przeraona Jasz, mwi Stalin. Ale on sam okaza jeszcze mniej wspczucia. Nie potrafi nawet celnie strzeli zadrwi okrutnie. To byo jego wojskowe poczucie humoru, wspominaa Swietana. Pniej Jasza rozwid si z Zoj i wrci do domu. Stalin mia wielkie i, biorc pod uwag jego wasny niebyway sukces, nieuzasadnione oczekiwania

zwizane z synami, natomiast uwielbia crk. Poza t trjk by jeszcze ukochany adoptowany syn Stalina, Artiom Siergiejew, ktry czsto przebywa w ich domu, cho jego matka jeszcze ya.[3] Stalin, chocia uderzy Wasilija kilka razy, wydawa si bardziej pobaliwy ni Nadia. Ta kobieta, przedstawiana we wszystkich relacjach jako istny anio, bya bardziej egocentryczna ni Stalin. Wasna rodzina uwaaa j za niezwykle samolubn, wspomina jej siostrzeniec Wadimir Redens. Niania skarya si, e Nadia w ogle nie interesuje si dziemi. Jej crka Swietana przyznaa, e matka bya pochonita przede wszystkim swoimi studiami. Traktowaa dzieci surowo i Swietana nigdy nie usyszaa od niej sowa pochway. To zdumiewajce, i kcia si ze Stalinem nie o jego z polityk, lecz o to, e rozpieszcza dzieci! Trudno j jednak za to wini. Jej karta zdrowia, przechowana przez Stalina w osobistym archiwum, i wiadectwa tych, ktrzy j znali, potwierdzaj, e Nadia cierpiaa na powane zaburzenia umysowe, prawdopodobnie maniakalno-depresyjne, chocia jej crka nazwaa to schizofreni, i migreny. W 1922 i 1923 roku, kiedy uskaraa si na ospao i osabienie, wymagaa wrcz specjalnej kuracji. W 1926 roku poddaa si aborcji, ktra, jak ujawnia jej crka, spowodowaa problemy kobiece. Pniej dugo nie miaa miesiczki. W 1927 roku lekarze stwierdzili u niej wad zastawki serca a poza tym angin i artretyzm. W 1930 roku znw zachorowaa na angin i usunito jej migdaki. Wyjazd do Karlsbadu nie wyleczy jej z tajemniczych blw gowy. Nie brakowao jej opieki lekarskiej obsesja bolszewikw na punkcie wasnego zdrowia sza w parze z ich fanatyzmem w kwestiach politycznych. Nadi zajmowali si najlepsi lekarze rosyjscy i niemieccy. Nie byo jednak wrd nich psychiatrw, a trudno sobie wyobrazi gorsze otoczenie dla kruchej dziewczyny ni okrutna jaowo kremlowskiego tygla wypenionego wojujcym bolszewizmem, ktry tak podziwiaa i gniewna rezerwa Stalina, ktrego tak czcia. Polubia wymagajcego egoist, ktry nie potrafi da jej, a prawdopodobnie nikomu, szczcia; jego niespoyta energia zdawaa si wysysa z niej wszystkie siy. Chocia ona bya dla niego rwnie z towarzyszk. Nie agodzia napicia, w jakim y podsycaa je. Stalin przyznawa, e zaburzenia psychiczne Nadii wprawiay go w konsternacj. Po prostu nie mia wystarczajcej siy, aby jej pomc. Czasem schizofrenia wkraczaa w tak cikie stadium, e Nadia bya prawie obkana. Palatyni, a take sami Alliujewowie, wspczuli Stalinowi. Jednake, mimo burz w maestwie i osobliwego splotu namitnoci i zazdroci, oboje kochali si na swj sposb. W kocu to Stalin by tym, dla ktrego si ubieraa. Czarn sukni haftowan w re kupi jej w prezencie brat, szczupy, brzowooki Pawie Alliujew, ktry wrci wanie z kufrem penym podarunkw z Berlina, gdzie pracowa dla Armii Czerwonej. Re wyglday olniewajco na tle kruczoczarnych wosw Nadii, w ktrej yach pyna dumna cygaska, gruziska, rosyjska i niemiecka krew. Stalin by zaskoczony, poniewa, jak uj to jej siostrzeniec, nigdy jej nie zachca, aby ubieraa si bardziej wykwintnie. Przy kolacji speniano wiele toastw, czym dyrygowa tamada (gruziski mistrz ceremonii). Funkcj t peni prawdopodobnie jeden z Gruzinw, takich jak barwny Grigorij Ordonikidze, znany jako Sergo, ktry z grzyw dugich wosw i dumn twarz przypomina gruziskiego ksicia. W pewnym momencie, co uszo uwagi pozostaych uczestnikw biesiady, Stalin i Nadia pogniewali si na siebie. Nie byo to niczym niezwykym. Jej dobry nastrj zacz si ulatnia, kiedy wrd toastw, tacw i flirtw przy stole Stalin zdawa si nie zauwaa, jak jest ubrana, chocia bya jedn z najmodszych kobiet w towarzystwie. Z pewnoci byo to nieuprzejme, cho typowe dla wielu maestw. Otaczali ich inni bolszewiccy palatyni, zahartowani przez lata dziaalnoci w podziemiu i krwawe wyczyny podczas wojny domowej a teraz uszczliwieni, cho rwnie nieco przytoczeni triumfami industrializacji i postpami rewolucji stalinowskiej na wsi. Niektrzy, jak Stalin, mieli po pidziesit kilka lat. Ale wikszo stanowili pracowici, energiczni fanatycy przed czterdziestk, najbardziej dynamiczni administratorzy, jakich widzia wiat, zdolni do budowania miast i fabryk na przekr wszelkim przeciwnociom, ale rwnie do mordowania swoich wrogw i prowadzenia wojny z chopstwem. W swoich bluzach, butach z cholewami i z mauzerami w kaburach byli prawdziwymi macho pijcymi wdk szklankami, potnymi i sawnymi w caym imperium,

bohaterami o silnych osobowociach i kolosalnych uprawnieniach. Znajdowa si wrd nich haaliwy, niesforny i przystojny ydowski szewc, azar Kaganowicz, zastpca Stalina, ktry wrci wanie z pnocnego Kaukazu, gdzie nadzorowa masowe egzekucje i deportacje. By zadzierzysty kozacki dowdca Budionny, z bujnym sumiastym wsem i olniewajco biaymi zbami, a take szczupy, przebiegy i wytworny Ormianin Mikojan weterani brutalnych ekspedycji w celu zdobycia zboa i zamania oporu chopstwa, elokwentni, gwatowni i barwni gracze polityczni. Stanowili kazirodcz rodzin, powizan sieci dugotrwaych przyjani i zapiekych nienawici, romansw, syberyjskich zsyek i wyczynw z okresu wojny domowej: Michai Kalinin, teraz nominalna gowa pastwa, odwiedza Alliujeww od 1900 roku. Nadia znaa on Woroszyowa z Carycyna (pniejszego Stalingradu) i studiowaa w Akademii Przemysowej z Mari Kaganowicz i Dor Chazan (on innego palatyna, Andriejewa, rwnie obecnego), swymi najlepszymi obok Poliny Mootowej przyjacikami. Wreszcie by tam rwnie niepozorny intelektualista, Nikoaj Bucharin, z poncymi oczami i rudaw brod, malarz, poeta i filozof, ktrego Lenin nazwa kiedy ulubiecem partii i ktry od dawna przyjani si ze Stalinem i Nadi. Wydawa si czarodziejem, Pukiem bolszewikw. Stalin pognbi go w 1929 roku, lecz Bucharin nadal utrzymywa przyja z Nadi. Sam Stalin na wp kocha, na wp nienawidzi Bucharczyka w tej waciwej sobie miertelnej kombinacji podziwu z zawici. Tego wieczoru Bucharin zosta ponownie przyjty, przynajmniej czasowo, do magicznego krgu. Zirytowana brakiem zainteresowania Stalina, Nadia zacza taczy ze swym cieszcym si z reputacj jasnowosym gruziskim ojcem chrzestnym, Wujaszkiem Awlem Jenukidzem, sekretarzem Centralnego Komitetu Wykonawczego, ktry zaszokowa parti romansami z modziutkimi baletnicami. Los Wujaszka Awla mia by przykadem miertelnych puapek hedonizmu w warunkach, gdy ycie prywatne naley do partii. By moe Nadia prbowaa rozgniewa Stalina. Natalia Rykowa, ktra wraz z ojcem, niegdysiejszym przewodniczcym Rady Komisarzy Ludowych, tego wieczoru bya na Kremlu, cho nie na przyjciu, syszaa nastpnego dnia, e taniec Nadii rozwcieczy Stalina. Relacja jest zapewne wiarygodna, poniewa inne rda wspominaj, i z kim flirtowaa. Zapewne Stalin by tak pijany, e tego nie zauway. Stalin by zajty wasnymi umizgami. Chocia Nadia siedziaa naprzeciwko niego, flirtowa bezwstydnie z pikn on Aleksandra Jegorowa, wybitnego dowdcy, z ktrym suy podczas wojny polskiej 1920 roku. Gala Jegorowa, z domu Cieszkowska, trzydziestoczteroletnia aktorka filmowa, adna, interesujca i czarujca brunetka, bya znana ze swoich romansw i miaych toalet. Wrd pospolitych bolszewickich matron musiaa wyglda jak paw w kurniku, poniewa, jak sama przyznaa pniej, obracaa si w wiecie interesujcych ludzi, modnych strojw [] flirtw, taca i zabawy. Styl zalotw Stalina oscylowa pomidzy tradycyjn gruzisk galanteri a chopicym prostactwem, kiedy by pijany. Tym razem zatriumfowao to ostatnie. Stalin zawsze lubi zabawia dzieci, wrzucajc herbatniki, skrki pomaraczowe i kawaki chleba do miseczek z lodami lub filianek z herbat. Flirtowa z aktork w ten sam sposb, rzucajc w ni kulkami z chleba. Jego umizgi do Jegorowej przyprawiy Nadi o atak maniakalnej zazdroci: nie potrafia tego znie. Stalin nie by kobieciarzem: zalubi bolszewizm i zwiza si ze spraw rewolucji. Wszelkie uczucia prywatne odgryway drugorzdn rol w porwnaniu z dobrem ludzkoci, ktre mg zapewni marksizm-leninizm. Ale nawet jeli ta sfera zajmowaa polednie miejsce na jego licie priorytetw, nawet jeli by emocjonalnie okaleczony, nie znaczy to, e nie interesowa si kobietami a kobiety z pewnoci interesoway si nim, nawet kochay si w nim, jak utrzymywa Mootow. Kto z jego otoczenia powiedzia pniej, i Stalin si skary, e kobiety z rodziny Alliujeww nie daj mu spokoju, poniewa wszystkie chc i z nim do ka. Byo w tym troch prawdy. Czy byy to ony towarzyszy, krewne czy suce, kobiety kryy wok niego jak pszczoy nad nektarem. Udostpnione niedawno materiay archiwalne wiadcz, e by zasypywany listami od wielbicielek jak wspczesne gwiazdy muzyki rozrywkowej. Drogi towarzyszu Stalin []. Widz Was w snach []. Mam nadziej na audiencj - napisaa prowincjonalna nauczycielka, dodajc

na zakoczenie: Zaczam swoj fotografi Stalin odpowiedzia artobliwie, ale odmownie: Towarzyszko Nieznajoma! Wierzcie mi, nie chc Was rozczarowa i jestem gotw potraktowa Wasz list powanie, ale musz powiedzie, e nie mam wolnego terminu (nie mam czasu!), eby speni Wasze yczenie. ycz Wam wszystkiego najlepszego. Stalin. PS. Wasz list i fotografi zwracam. Ale czasem mwi chyba Poskriebyszowowi, e chtnie spotkaby si ze swoimi wielbicielkami. Wskazuje na to historia Jekatieriny Mikuliny, atrakcyjnej, ambitnej dwudziestotrzyletniej dziewczyny, ktra napisaa rozpraw Socjalistyczne wspzawodnictwo ludzi pracy i wysaa j Stalinowi, przyznajc, e jest pena bdw i proszc go o pomoc. Stalin zaprosi j do siebie 10 maja 1929 roku. Spodobaa mu si i podobno zostaa na noc w daczy pod nieobecno Nadii.[4] Nie wyniosa z tego krtkiego zwizku adnych korzyci poza zaszczytem, e Stalin napisa dla niej przedmow. Z pewnoci Nadia, ktra znaa go najlepiej, podejrzewaa chyba nie bez podstaw e miewa romanse. Ochroniarz Wasik opowiedzia kiedy jego crce Swietanie, e Stalin otrzymywa tyle propozycji, e nie mg odrzuci wszystkich: w kocu by mczyzn, a w dodatku Gruzinem obdarzonym typow dla tej nacji zmysowoci. Zazdro Nadii przybieraa czasem charakter maniakalny, a czasem pobaliwy: w listach robia mu czue wymwki z powodu wielbicielek, jakby bya dumna, e polubia tak wielkiego czowieka. Ale w teatrze potrafia zepsu wieczr, wpadajc we wcieko, kiedy flirtowa z baletnic. Bya te na Kremlu pewna moda fryzjerka, do ktrej Stalin najwyraniej si umizgiwa. Gdyby po prostu przychodzi si ostrzyc, tak jak inni przywdcy, ta anonimowa dziewczyna z pewnoci rozpynaby si w mrokach niepamici. A tymczasem Mootow przypomnia j sobie jeszcze pidziesit lat pniej. Stalin wdawa si te w romanse w obrbie partii. Te zwizki trway rwnie krtko jak jego pobyty na zesaniu. Wikszo wybranek stanowiy rewolucjonistki lub ony rewolucjonistw. Mootowowi imponoway sukcesy Stalina z kobietami: kiedy przed rewolucj Stalin odbi mu dziewczyn imieniem Marusia, Mootow przypisa to jego piknym, ciemnobrzowym oczom, chocia uwiedzenie dziewczyny takiemu molowi ksikowemu nie kwalifikuje bynajmniej Stalina jako Casanovy. Kaganowicz potwierdzi, e Stalin mia romanse z kilkoma towarzyszkami, w tym z pulchn i pikn Ludmi Stahl, ktra bya od niego starsza. Jedno rdo wspomina o wczeniejszym romansie z przyjacik Nadii, Dor Chazan. Stalin mg korzysta z rewolucyjnej swobody seksualnej, nawet na swj niemiay sposb, odnoszc niejakie sukcesy z dziewczynami, ktre pracoway w sekretariacie Komitetu Centralnego, lecz pozosta typowym Gruzinem. Wola zwizki z dyskretnym personelem GPU: fryzjerka pasuje do tego wzoru. Jak to czsto bywa z zazdroci, ataki furii i stany depresyjne Nadii wywoyway skutek, jakiego si obawiaa. Wszystkie te czynniki jej choroba, rozczarowanie w zwizku z sukni, polityka, zazdro i bezmylno Stalina sploty si tamtej nocy. Stalin by nieznonie grubiaski wobec ony, lecz historycy, zdecydowani uczyni ze potwora, ignorowali fakt, jak grubiaska bywaa Nadia w stosunku do niego. Ta porywcza kobieta, jak okreli j szef ochrony Stalina, Pauker, czsto krzyczaa publicznie na ma i dlatego wanie jej matka uwaaa j za gupi. Budionny, ktry by obecny na przyjciu, wspomina, e zawsze omieszaa i upokarzaa Stalina. Nie wiem, jak on to wytrzymuje oznajmi Budionny onie. Tymczasem depresja Nadii pogbia si do tego stopnia, i wyznaa przyjacice, e obrzydo jej wszystko, nawet dzieci. Brak zainteresowania matki wasnymi dziemi jest wymownym sygnaem niebezpieczestwa, ale nie znalaz si nikt, kto mgby jej pomc. Nie tylko Stalin zastanawia si, co si z ni dzieje. Kilka osb z jego otoczenia, w tym kobiety takie jak Polina Mootowa, rozumiao, e Nadia cierpi prawdopodobnie na depresj: nie potrafia nad sob zapanowa, stwierdzi Mootow. Rozpaczliwie potrzebowaa wspczucia. Polina Mootowa przyznaa, e Wdz by szorstki wobec Nadii. Hutawka uczu trwaa nadal. W jednej chwili Nadia odchodzia od Stalina, w nastpnej bardzo si kochali. Podczas przyjcia, jak wynika ze rde, wygoszony zosta toast polityczny, ktry j rozwcieczy. Stalin chcia wypi za zniszczenie wrogw pastwa i zauway, e Nadia nie podniosa kieliszka.

 Dlaczego nie pijesz? zawoa wojowniczo, wiadom, e ona i Bucharin nie aprobuj jego polityki wygodzenia chopstwa. Zignorowaa go. Aby zwrci jej uwag, rzuci w ni skrk od pomaraczy i papierosami, co rozzocio j jeszcze bardziej. Potem zawoa do niej: Hej, ty! Wypij! Nie jestem Hej! odpara. Wstaa gniewnie od stou. To prawdopodobnie wtedy Budionny usysza, jak krzyczy: Zamknij si! Zamknij si!. Stalin potrzsn gow. Co za gupota! mrukn, nie rozumiejc zapewne w pijackim otpieniu, jaka jest zdenerwowana. Budionny musia by jednym z wielu, ktrzy wspczuli Stalinowi. Nie pozwolibym swojej onie odzywa si do mnie w ten sposb! owiadczy kozacki wataka, ktry nie by chyba najlepszym doradc, skoro jego pierwsza ona popenia samobjstwo lub wedle innej wersji zastrzelia si, bawic si jego pistoletem. Kto odprowadzi Nadi. Bya on przywdcy, tote Polina Mootowa narzucia paszcz i wybiega za Nadi. Spaceroway dookoa Kremla, tak jak czasem robili to inni w momentach kryzysu. Nadia alia si przed Polina. Bez przerwy zrzdzi i dlaczego musia zaleca si w taki sposb? Mwia o sprawie z fryzjerk i z Jegorow przy kolacji. Kobiety uznay, e by pijany i si wygupia. Ale Polina, oddana partii, skrytykowaa przyjacik, mwic, e nie powinna zostawia Stalina w takiej trudnej chwili. Zapewne prawomylno Poliny sprawia, e Nadia poczua si jeszcze bardziej opuszczona. Uspokoia si wspominaa Polina rozmawiaymy o studiach i o jej widokach na podjcie pracy []. Kiedy wydawaa si zupenie spokojna, we wczesnych godzinach rannych powiedziay sobie dobranoc. Polina zostawia Nadi przez Paacem Uciesznym i wrcia alejk do domu w koszarach Gwardii Konnej. Nadia wesza do swojego pokoju, upuszczajc przed drzwiami herbacian r, ktr wpia wczeniej we wosy. Jadalnia, ze specjalnym stolikiem na komplet rzdowych telefonw Stalina, bya gwnym pokojem w mieszkaniu. Wychodziy z niej dwa korytarze. Po prawej znajdowa si gabinet Stalina i maa sypialnia, gdzie sypia albo na wojskowej pryczy, albo na otomanie, do czego przywyk w modoci. Nocny tryb pracy Stalina i studia Nadii sprawiy, e mieli oddzielne pokoje. Karolina Til, gospodyni, nianie i sucy mieszkali w gbi korytarza. Lewy korytarz prowadzi do malekiej sypialni Nadii, gdzie ko byo przykryte jej ulubionymi szalami. Okna wychodziy na pachnce rami Ogrody Aleksandryjskie. Co robi Stalin w cigu nastpnych dwch godzin, pozostaje tajemnic: czy wrci do domu? Przyjcie u Woroszyowa trwao nadal. Ale ochroniarz Wasik powiedzia Chruszczowowi (ktrego nie byo na kolacji), e Stalin pojecha do Zubaowa na randk z kobiet o nazwisku Gusiewa, on oficera, opisan przez czuego na kobiece wdziki Mikojana jako bardzo pikna. Niektre z tych wiejskich domkw leay w odlegoci zaledwie pitnastu minut jazdy od Kremla. Jeli tam pojecha, niewykluczone, e zabra ze sob kilku wesoych kompanw, podczas gdy kobiety uday si na spoczynek. ona Woroszyowa bya chorobliwie zazdrosna o ma. O Mootowie i Kalininie, starym rozpustniku, wspomnia pniej Bucharinowi sam Stalin. Z pewnoci Wasik pojechaby ze Stalinem samochodem. Kiedy Stalin nie wrci do domu, Nadia zatelefonowaa podobno na dacz. Czy jest tam Stalin? spytaa. Tak odpar niedowiadczony gupiec z ochrony. Kto jest z nim? ona. Gusiewa. Ta wersja moe tumaczy nag desperacj Nadii. Ale wiarygodnym wyjanieniem s te: nawrt migreny, fala depresji lub po prostu grobowa pustka ponurego mieszkania Stalina we wczesnych godzinach rannych. W opowieci wystpuj pewne luki: Mootow, niania i wnuczka Stalina, a take inne osoby, upieray si, e Stalin spdzi noc w domu. Stalin z pewnoci nie zabawia si z kobietami w swojej daczy w Zubaowie, poniewa wiadomo, e byy tam jego dzieci. Ale w gr mogy wchodzi take inne dacze. Co znacznie bardziej istotne, nikomu nie udao si

zidentyfikowa owej Gusiewej, chocia byo kilku oficerw Armii Czerwonej o tym nazwisku. W dodatku Mikojan nigdy nie wspomnia o tym swoim dzieciom ani w pamitnikach. Pedantyczny Mootow mg ochrania Stalina skama przecie w tylu innych sprawach, podobnie jak Chruszczow dyktujc na staro swoje wspomnienia. Wydaje si bardziej prawdopodobne, e jeli naprawd chodzio o kobiet, i to jeszcze o pikn on wojskowego, to moga ni by Jegorowa, ktra na przyjciu staa si powodem ktni. Nigdy nie dowiemy si prawdy, ale w relacjach nie ma sprzecznoci: Stalin prawdopodobnie pojecha pi na dacz z kilkoma birbantami, moe z Jegorow, i z pewnoci wrci do domu we wczesnych godzinach rannych. Los tych palatynw i ich on mia ju wkrtce zalee od ich stosunkw ze Stalinem. Wielu z nich umaro straszn mierci w cigu nastpnych piciu lat. Stalin nigdy nie zapomnia roli, jak kady z nich odegra tamtej listopadowej nocy. Nadia spojrzaa na jeden z wielu prezentw, ktre jej jowialny brat Pawie przywiz z Berlina wraz z czarn haftowan sukni, ktr wci miaa na sobie. Tego prezentu zadaa, poniewa, jak powiedziaa bratu, na Kremlu jest czasem tak strasznie i samotnie, gdy na warcie stoi tylko jeden onierz. By to liczny damski pistolet w eleganckiej skrzanej kaburze. We wszystkich relacjach jest opisywany jako Walther, cho w rzeczywistoci by to Mauzer. Nie wiadomo, czy Pawie kupi identyczny pistolet w prezencie dla Poliny Mootowej, ale w tym krgu nie byo trudno wej w posiadanie pistoletu. Niezalenie od tego, kiedy Stalin wrci do domu, nie sprawdzi, co z on, lecz po prostu poszed do ka we wasnej sypialni w drugiej czci mieszkania. Niektrzy twierdz, e Nadia zaryglowaa drzwi sypialni. Zacza pisa list do Stalina, straszny list, jak uwaaa jej crka Swietana. We wczesnych godzinach rannych, gdzie pomidzy 2:00, a 3:00, kiedy go wreszcie skoczya, pooya si na ku. Domownicy obudzili si o normalnej porze. Stalin wstawa zwykle okoo 11:00. Nikt nie wiedzia, o ktrej wrci do domu i czy rozmawia z Nadi. Byo ju pno, kiedy Karolina Til podesza do drzwi sypialni Nadii, stwierdzia, e s zamknite i prawdopodobnie otworzya je si. Trzsc si z przeraenia, znalaza ciao swojej pani na pododze przy ku w kauy krwi. Obok lea pistolet. Ciao byo ju zimne. Gospodyni pobiega po niani. Wrciy, pooyy ciao na ku i zaczy si naradza, co robi. Dlaczego nie obudziy Stalina? Mali ludzie ywi zrozumia awersj do przekazywania zych wieci swoim carom. Mdlejc ze strachu, zatelefonoway do szefa ochrony Paukera, a pniej do Wujaszka Awla Jenukidzego, ostatniego partnera w tacu Nadii, i do Poliny Mootowej, ostatniej osoby, ktra widziaa j yw. Jenukidze, ktry mieszka w koszarach Gwardii Konnej, zjawi si pierwszy on jeden spord przywdcw obejrza nienaruszone miejsce zgonu i mia za t wiedz drogo zapaci. Mootow i Woroszyow przybyli kilka minut pniej. Mona sobie wyobrazi gorczkowe poruszenie w mieszkaniu, gdy wadca Rosji odsypia nocne pijastwo na kocu jednego korytarza, a jego ona spaa wiecznym snem w drugim. Wezwano rwnie rodzin Nadii: brata Pawa, ktry mieszka w nowym domu nad rzek Moskw, oraz rodzicw, Siergieja i Olg Alliujeww. Kto zatelefonowa do lekarza rodzinnego, ktry z kolei sprowadzi synnego profesora Kusznera. Przyjrzawszy si zmarej, grupa palatynw, czonkw rodziny i sucych zacza szuka powodw tego aktu rozpaczy i zdrady i znalaza list, ktry Nadia napisaa przed mierci. Nikt nie wie, co zawiera ani czy zniszczy go Stalin lub ktokolwiek inny. Ale ochroniarz Stalina, Wasik, ujawni pniej, e w pokoju znaleziono co jeszcze: egzemplarz wywrotowej, antystalinowskiej platformy napisanej przez Riutina, starego bolszewika, ktry zosta niedawno aresztowany. Mogo to znaczy bardzo wiele lub nic. Wszyscy przywdcy czytaj opozycyjne i emigracyjne wydawnictwa, by moe Nadia czytaa wic egzemplarz nalecy do Stalina. W swoich listach do ma wspominaa: Czytaam w biaej prasie o TOBIE! Jeste ciekaw? Tak czy inaczej, w tych dniach za samo posiadanie tego dokumentu grozio aresztowanie. Nikt nie wiedzia, co robi. Zebrali si w jadalni, szepczc: czy powinni obudzi Stalina? Kto powie Wodzowi? Jak umara? Nagle do pokoju wszed Stalin. Kto, najprawdopodobniej stary przyjaciel Stalina, Jenukidze, ktry, jeli wierzy rdom archiwalnym, wzi odpowiedzialno na siebie,

wystpi i powiedzia: Iosifie, Nadiedy Siergiejewny nie ma ju wrd nas. Iosifie, Iosifie, Nadia nie yje. Stalin zachwia si jak raony gromem. Ten bezwzgldny polityk, ktry z nieludzk obojtnoci skazywa na mier godow miliony kobiet i dzieci we wasnym kraju, okaza w cigu nastpnych kilku dni wicej ludzkich uczu ni w jakimkolwiek innym okresie swego ycia. Olga, matka Nadii, elegancka dama wielkiego charakteru, ktra od dawna znaa Stalina i zawsze ubolewaa nad postpowaniem crki, pospieszya do jadalni, gdzie siedzia wstrznity Stalin. Zjawili si lekarze i zaproponowali zrozpaczonej matce krople walerianowe, ale nie chciaa ich zay. Chwiejnym krokiem podszed do niej Stalin. Ja to wypij powiedzia. Pokn ca dawk. Obejrza ciao i list, ktry, jak napisaa Swietana, wzburzy go i gboko zrani. Pojawi si brat Nadii, Pawie, wraz z pogodn zazwyczaj on Jewgieni, znan wszystkim jako enia, ktra miaa odegra sekretn rol w yciu Stalina i ucierpie przez to. Byli wstrznici nie tylko mierci siostry i bratowej, lecz take widokiem samego Stalina. Okaleczya mnie powiedzia. Nigdy nie widzieli go tak cichym, tak pokornym. Rozpaka si, mwic co, co przypominao skarg wypowiedzian wiele lat pniej: Och, Nadiu, Nadiu [] jak nam ci brakowao, mnie i dzieciom!. Natychmiast zaczy kry pogoski o morderstwie. Czy Stalin wrci do domu i zastrzeli on podczas ktni? Czy te obrazi j i poszed spa, pozwalajc, by zastrzelia si sama? Ale w zwizku z tragedi nasuway si te bardziej istotne pytania: a do tej nocy palatyni prowadzili cudowne ycie, jak nazwaa je w swoim dzienniku Jekatierina Woroszyowa. Tej nocy skoczyo si na zawsze. Dlaczego pytaa nasze ycie w partii stao si takie skomplikowane, niezrozumiae a do blu? Ale bl mia si dopiero zacz. Samobjstwo Nadii zmienio bieg historii, stwierdzi powinowaty Stalina, Leonid Redens. Sprawio, e terror sta si nieunikniony. mier Nadii przyniosa jeden z rzadkich momentw zwtpienia w yciu penym niezachwianej wiary w siebie i dogmatycznej pewnoci. Jak Stalin otrzsn si z tego i jaki wpyw wywaro jego upokorzenie na niego samego, na jego otoczenie i na sam Rosj? Czy zemsta za t osobist klsk odegraa jak rol w nadchodzcym terrorze, gdy niektrzy z goci obecnych tej nocy na przyjciu mieli zgadzi pozostaych? Stalin podnis nagle pistolet Nadii i zway go w doniach. To zabawka powiedzia do Mootowa, dodajc zagadkowo: Strzelano z niego zaledwie raz do roku! Czowiek ze stali by w strasznym stanie, miota si na olep w napadach furii, obwiniajc wszystkich i wszystko, nawet ksiki, ktre czytaa, zanim wreszcie podda si rozpaczy. Potem owiadczy, i zrzeka si wadzy. On te mia zamiar si zabi. Nie mog tak dalej y CZ PIERWSZA TE CUDOWNE CZASY: STALIN I NADIA, 1878-1932 1 Gruzin i uczennica Nadia i Stalin byli maestwem przez czternacie lat, ale ich znajomo trwaa znacznie duej i sigaa gbiej, bya nierozerwalnie zwizana z bolszewizmem. czyy ich dowiadczenia ycia w konspiracji, blisko z Leninem podczas rewolucji, a pniej wojny domowej. Stalin zna rodzin Nadii od prawie trzydziestu lat; po raz pierwszy spotka j w 1904 roku, kiedy miaa trzy lata. On sam by wwczas dwudziestopicioletnim modziecem i marksist od szeciu lat.

Iosif Wissarionowicz Dugaszwili urodzi si w Gori, maym miasteczku nad brzegiem Kury, w romantycznej, grzystej i zdecydowanie nierosyjskiej prowincji Gruzji, maym kraju lecym tysice kilometrw od stolicy carw: byo std bliej do Bagdadu ni do Sankt Petersburga.[5] Lecz urodzi si nie 21 grudnia 1879 roku, jak mona przeczyta w jego oficjalnych biografiach. W rzeczywistoci Soso przyszed na wiat w maej chacie (ktra istnieje do dzi) jako syn Wissariona albo Beso i jego ony Jekatieriny Keke z domu Geadze ponad rok wczeniej, 6 grudnia 1878 roku. Ludzie Zachodu czsto nie uwiadamiaj sobie, jak inna bya Gruzja: to niezalene krlestwo z tysicletni histori, wasnym staroytnym jzykiem, tradycjami, kuchni i literatur zostao wchonite przez Rosj po kawaku, pomidzy 1801 a 1878 rokiem. Ze swym sonecznym klimatem, krwawymi waniami rodowymi, pieniami i winnicami przypomina raczej Sycyli ni Syberi. Ojciec maego Soso by porywczym, zapijaczonym, wdrownym szewcem. Bi okrutnie zarwno synka, jak i on, ktra z kolei, jak wspomina pniej chopiec, niemiosiernie go tuka. Soso rzuci raz w ojca noem. Stalin wspomina, jak Beso i ojciec Czarkwiani, miejscowy pop, urzdzali razem pijatyki, co doprowadzao jego matk do furii: Ojcze, nie rozpijaj mi ma, to zniszczy moj rodzin. W kocu Keke wyrzucia Beso z domu. Stalin by dumny z jej niezomnej siy woli. Kiedy pniej Beso zabra przemoc chopca do pracy w charakterze czeladnika szewskiego w Tyflisie, popi pomogli Keke wydosta go stamtd. Matka Stalina praa bielizn dla miejscowych kupcw. Bya bardzo pobona i utrzymywaa bliskie kontakty z popami, ktrzy otaczali j opiek. Ale bya rwnie pikn i zmysow kobiet: by moe posza na ten rodzaj kompromisu, ktry jest pokus dla ubogiej samotnej matki, i zostaa kochank swoich pracodawcw. To doprowadzio do powstania legend, jakie czsto snuje si na temat ojcostwa sawnych ludzi. Niewykluczone, e Stalin by dzieckiem swego ojca chrzestnego, zamonego oberysty, urzdnika i mionika zapasw nazwiskiem Koba Egnataszwili. Pniej Stalin protegowa dwch synw Egnataszwilego, ktrzy przyjanili si z nim a do jego mierci i opowiadali na staro o zapaniczych wyczynach ojca. Tak czy inaczej, trzeba czasami przyzna, e wielcy ludzie bywaj dziemi wasnych ojcw. Stalin podobno do zudzenia przypomina Beso. Mimo to sam przyzna pewnego razu, e jego ojcem by pop. Stalin od urodzenia mia zronity drugi i trzeci palec u lewej stopy, twarz pokryt dziobami po ospie, a lew rk krtsz wskutek urazu. Wyrs na krpego, gburowatego modzieca o ziemistej cerze, oczach koloru miodu i ciemnych, gstych wosach prawdziwego kinto, gruziskiego ulicznika. By wyjtkowo inteligentny, a jego ambitna matka chciaa, aby zosta popem, by moe tak jak jego prawdziwy ojciec. Stalin chepi si pniej, e umia czyta ju w wieku piciu lat, poniewa si przysuchiwa ojcu Czarkwianiemu nauczajcemu abecada. Wkrtce pomaga trzynastoletniej crce Czarkwianiego w nauce czytania. W 1888 roku zacz uczszcza do szkoy cerkiewnej w Gori, a pniej, w 1894 roku, uzyska stypendium w wysokoci piciu rubli w seminarium duchownym w Tyflisie, stolicy Gruzji. Stalin opowiada pniej powiernikowi: Mj ojciec dowiedzia si, e oprcz stypendium zarabiam te pienidze (pi rubli miesicznie), piewajc w chrze [] i pewnego razu przyszed, a ja zobaczyem, jak tam stoi. Mody czowieku, powiedzia, zapomniae o swoim ojcu []. Daj mi ze trzy ruble, nie bd taki wredny jak twoja matka! Nie krzycz!, odparem. Jeli natychmiast nie wyjdziesz, zawoam stra![6] Beso wynis si chykiem. Zgin w bjce okoo 1910 roku. Stalin posya czasem matce pienidze, ale w przyszoci trzyma si z daleka od Keke, ktr zreszt swoim zgryliwym usposobieniem i surow dyscyplin bardzo przypomina. Powstao a nazbyt wiele pseudo-psychologicznych teorii na temat dziecistwa Stalina, ale na pewno wiadomo tylko tyle: wychowywa si w ubogiej rodzinie pod okiem popw, na jego rozwj miaa wpyw przemoc i brak poczucia bezpieczestwa, a take miejscowe tradycje dogmatyzmu religijnego, krwawych wani rodowych i romantycznego rozbjnictwa. Stalin nie lubi mwi o swoich rodzicach i dziecistwie, ale nie ma sensu zagbia si w jego psychologi. By emocjonalnie upoledzony i niezdolny do wspczucia, a jednoczenie nadwraliwy. By anormalny, lecz sam rozumia, e politycy rzadko bywaj normalni. Historia, jak napisa pniej, pena jest anormalnych ludzi.

Seminarium zapewnio mu jedynie formalne wyksztacenie. Obowizujcy w szkole dogmatyczny, katechizmowy sposb nauczania i jezuickie metody nadzoru, szpiegowania, ingerowania w ycie wewntrzne, tamszenia ludzkich uczu napaway Soso odraz, a jednoczenie wpyny na tak silnie, e spdzi reszt ycia na udoskonalaniu takiego wanie stylu i metod. Stymuloway rwnie jego namitno do czytania, ale ju na pierwszym roku zosta ateist. Miaem kilku kolegw wspomina i zacz si zaarty spr pomidzy wierzcymi a nami! Niebawem przyj marksizm. W 1899 roku zosta wydalony z seminarium, wstpi do Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji i sta si zawodowym rewolucjonist, przyjmujc rewolucyjny pseudonim, Koba, od miaego, mciwego, kaukaskiego banity, jednego z bohaterw powieci Ojcobjca Aleksandra Kazbegiego. Poczy nauk marksizmu z wasn wybuja wyobrani: pisa romantyczne poezje, publikowane w jzyku gruziskim, a pniej podj prac w Instytucie Meteorologicznym w Tyflisie, jedyn, jak wykonywa, zanim w 1917 roku zosta jednym z wadcw Rosji. Koba by zafascynowany uniwersaln wykadni marksizmu, systemu filozoficznego, ktry odpowiada obsesyjnym skonnociom jego charakteru. Walka klasowa rwnie do tego pasowaa. Paranoidalna skryto nietolerancyjnej i penej uprzedze bolszewickiej kultury sza w parze z jego wrodzon podejrzliwoci i talentem do intryg. Koba zanurzy si w podziemnym wiecie rewolucyjnej polityki, ktry by wrzc, stymulujc mieszanin konspiracyjnych knowa, ideologicznych sporw, uczonych dysput, walk frakcyjnych, przygd miosnych, policyjnej infiltracji i organizacyjnego chaosu. Rewolucjonici wywodzili si z najrniejszych rodowisk byli wrd nich Rosjanie, Ormianie, Gruzini i ydzi, robotnicy, arystokraci, intelektualici i awanturnicy. Organizowali strajki, wydawali gazety, zwoywali wiece i dokonywali napadw rabunkowych. Cho wszyscy z zapaem studiowali literatur marksistowsk, zawsze istnia podzia na wyksztacon buruazyjn emigracj, do ktrej nalea rwnie Lenin, i twardych ludzi czynu w samej Rosji. ycie w podziemiu, zawsze tuacze i pene niebezpieczestw, byo ksztatujcym dowiadczeniem nie tylko dla Stalina, lecz take dla wszystkich jego towarzyszy. Tumaczy to wiele z tego, co wydarzyo si pniej. W 1902 roku Koba zdoby ostrogi rewolucjonisty: przey aresztowanie i zsyk na Syberi, pierwsz z siedmiu takich zsyek, z ktrych sze razy ucieka. Owe zsyki nie miay w sobie nic z brutalnego reimu stalinowskich obozw: carowie byli nieudolnymi policjantami. Byy to nieomal wakacje w odlegych syberyjskich wioskach z jednym tylko andarmem na subie, podczas ktrych rewolucjonici czytali ksiki, poznawali si nawzajem, korespondowali z towarzyszami w Petersburgu lub Wiedniu, roztrzsali zawie kwestie materializmu dialektycznego i romansowali z miejscowymi dziewcztami. Kiedy wzywa ich rewolucyjny obowizek, uciekali, przedzierajc si przez tajg do najbliszego pocigu. Na zesaniu Kobie zaczy si psu zby, na ktre skary si ju do koca ycia. Koba arliwie wspiera Wadimira Lenina i zna jego brzemienn w skutki rozpraw Co robi? Ten apodyktyczny geniusz polityczny czy w sobie makiaweliczny pragmatyzm walki o wadz z mistrzowskim opanowaniem ideologii marksistowskiej. Wykorzystujc schizm, ktra miaa doprowadzi do powstania partii bolszewickiej pod jego przywdztwem, Lenin gosi tez, e doskonale zorganizowana partia zawodowych rewolucjonistw moe zdoby wadz dla robotnikw, a nastpnie rzdzi w ich imieniu w ramach dyktatury proletariatu a do chwili, gdy po osigniciu socjalizmu nie bdzie ju duej potrzebna. Leninowska wizja partii jako awangardy proletariatu, walczcej grupy przywdcw, nadaa bolszewizmowi ton militarystyczny. W 1904 roku, po powrocie do Tyflisu, Koba pozna swego przyszego tecia, Siergieja Alliujewa, uzdolnionego rosyjskiego elektryka oenionego z Olg Fiodorenko, obdarzon silnym charakterem gruzisko-niemiecko-cygask piknoci z predylekcj do romansw z rewolucjonistami, Polakami, Wgrami, a nawet Turkami. Kryy plotki, e Olga miaa romans z modym Stalinem, ktry zosta ojcem swojej przyszej ony, Nadii. Jest to czysty wymys, poniewa Nadieda miaa ju trzy lata, kiedy jej rodzice poznali Kob, ale romans z Olg wydaje si cakowicie

prawdopodobny, a i on sam mg robi do tego aluzje. Olga, ktra wedug swojej wnuczki Swietany przejawiaa sabo do poudniowcw, twierdzc, i rosyjscy mczyni to prostacy, zawsze miaa sentyment do Stalina. Jej maestwo byo trudne. Legenda rodzinna gosi, e starszy brat Nadii, Pawie, widzia matk zalecajc si do Koby. Takie krtkotrwae zwizki byy wrd rewolucjonistw na porzdku dziennym. Stalin i Nadia, na dugo przed tym, nim si w sobie zakochali, naleeli do bolszewickiej rodziny, ktra przewijaa si przez dom Alliujeww: spord uczestnikw pamitnego przyjcia w 1932 roku bywali tam midzy innymi Kalinin i Jenukidze. Byo jeszcze co: niedugo potem Koba spotka Alliujeww w Baku i uratowa Nadi przed utoniciem w Morzu Kaspijskim, co nadaje ich znajomoci romantyczny rys. Tymczasem Koba polubi inn latorol bolszewickiego chowu. Jekatierina, Kato, agodna, niada, adna dziewczyna z wyksztaconej gruziskiej rodziny, bya siostr Aleksandra Swanidzego, bolszewika i rwnie absolwenta tyfliskiego seminarium, ktry doczy do kremlowskiego otoczenia Stalina. Kiedy mieszkali w chacie w pobliu bakijskich pl naftowych, Kato urodzia mu syna, Jakowa. Ale Koba pojawia si w domu rzadko i na krtko. Podczas rewolucji 1905 roku, kiedy ydowski dziennikarz Lew Trocki stan na czele Petersburskiej Rady Delegatw Robotniczych, Koba, jak sam twierdzi, organizowa powstanie chopskie w regionie Kartli w Gruzji. Po klsce rewolucji pojecha na konferencj bolszewick w Tammerforsie w Finlandii, gdzie spotka po raz pierwszy swego bohatera, Lenina, tego grskiego ora. W nastpnym roku Koba uda si na IV Zjazd SDPRR do Sztokholmu. Po powrocie wid ycie kaukaskiego bandyty, zdobywajc fundusze partyjne w napadach na banki, czyli ekspropriacjach: chepi si na staro, e w jednym z nich nasi przyjaciele zgarnli 250.000 rubli na placu Erywaskim!. Po powrocie Koby ze zjazdu partii w Londynie, 25 listopada 1907 roku, ukochana, zaniedbywana Kato umara na jego rkach na grulic w Tyflisie. Przey to bardzo ciko. Kiedy niewielki kondukt pogrzebowy dotar na cmentarz, Koba chwyci przyjaciela za rk i powiedzia: Ta dziewczyna zmikczya moje serce z kamienia. Umara, a wraz ni umary moje ostatnie ciepe uczucia dla ludzi. Przycisn rk do serca. Tu w rodku jest pusto. Mimo to zostawi swego syna Jakowa na wychowanie rodzinie Kato. Przez jaki czas ukrywa si w mieszkaniu Alliujeww w Petersburgu, pniej zosta schwytany i wrci do miejsca zesania, do Sowyczegodska. W tym odlegym miasteczku w styczniu 1910 roku Koba zamieszka w domu modej wdowy nazwiskiem Maria Kuzakowa i mia z ni syna.[7] W 1912 roku, po kolejnej ucieczce, Koba wrci do Petersburga i dzieli mieszkanie z innym bolszewikiem, ktry pniej mia by z nim bardzo blisko zwizany. Wiaczesaw Skriabin, zaledwie dwudziestodwuletni, zgodnie z bolszewickim zwyczajem nadawania sobie rewolucyjnych pseudonimw przyj wanie przemysowe nazwisko Mootow motowski. Koba te przybra przemysowy przydomek: w 1913 roku po raz pierwszy podpisa artyku jako Stalin. Nie byo kwesti przypadku, e Stalin brzmia jak Lenin. Mg zreszt uywa go ju wczeniej, i to nie tylko ze wzgldu na metaliczn twardo. By moe zapoyczy to nazwisko od urodziwej towarzyszki Ludmiy Stahl, z ktr mia romans. Ten cudowny Gruzin, jak nazywa go Lenin, wszed w skad Komitetu Centralnego partii pod koniec konferencji praskiej w 1912 roku. W listopadzie Koba-Stalin wyruszy z Wiednia do Krakowa, by spotka si z Leninem, z ktrym pozosta przez jaki czas: wdz nadzorowa swego pilnego ucznia podczas pisania artykuu na temat polityki bolszewickiej w draliwej kwestii narodowociowej, std rozeznanie Stalina w tej materii. Artyku Marksizm a kwestia narodowa, przedstawiajcy argumenty na rzecz utrzymania Imperium Rosyjskiego, przynis mu ideologiczny rozgos i uznanie Lenina. Napisalicie go w caoci? spyta Lenin (wedug relacji Stalina). Tak Czy popeniem jakie bdy? Nie, przeciwnie, jest doskonay! Bya to jego ostatnia podr zagraniczna a do konferencji w Teheranie w 1943 roku. W lutym 1913 roku Stalin zosta ponownie aresztowany i trafi na podejrzanie lekkie zesanie: czy

by agentem carskiej policji, Ochrany? Sensacyjne spekulacje niektrych autorw na temat podwjnej roli Stalina wiadcz o cakowitym niezrozumieniu realiw konspiracyjnego ycia: wrd rewolucjonistw roio si od konfidentw Ochrany, ale wielu z nich byo podwjnymi, a nawet potrjnymi agentami.[8] Koba chtnie wydawa towarzyszy, ktrzy mu si sprzeciwiali, ale jak wynika z raportw Ochrany pozosta fanatycznym marksist, i tylko to si liczy. Ostatnia zsyka Stalina rozpocza si w 1913 roku w odlegym rejonie pnocno-wschodniej Syberii; miejscowi chopi nazywali go tam Ospowatym Jzkiem. W obawie przed dalszymi ucieczkami zesacw przeniesiono do Kuriejki, maej wioski w Kraju Turuchaskim za krgiem polarnym, gdzie z powodu umiejtnoci wdkarskich okoliczni mieszkacy przypisywali mu zdolnoci magiczne i gdzie znalaz sobie nastpn kochank. Stalin pisa nostalgiczne listy do Siergieja i Olgi Alliujeww: Przyroda w tym przekltym miejscu jest aonie uboga i baga, aby przysali mu pocztwk: Odczuwam szalon tsknot za widokami przyrody, choby na papierze. By to jednak rwnie osobliwie szczliwy okres, by moe najszczliwszy w jego yciu, poniewa wspomina o swoich tamtejszych dokonaniach a do mierci. Zwaszcza o wyprawie owieckiej, kiedy wybra si na nartach w tajg, ustrzeli mnstwo kuropatw, a pniej omal nie zamarz na mier w drodze powrotnej. Klski militarne i rozruchy godowe w miastach nieodwracalnie zniszczyy monarchi, ktra, ku zaskoczeniu bolszewikw, upada nagle w lutym 1917 roku, zastpiona przez Rzd Tymczasowy. 12 marca Stalin dotar do stolicy i odwiedzi Alliujeww. I znw Nadia, interesujca szesnastoletnia brunetka, jej siostra Anna oraz brat Fiodor wypytywali powracajcego bohatera o jego przygody. Kiedy jechali z nim tramwajem do redakcji Prawdy, zawoa: Wecie dla mnie dodatkowy pokj w nowym mieszkaniu. Nie zapomnijcie. Redagowaniem gazety zajmowa si wwczas Mootow, ale funkcj t Stalin natychmiast zagarn dla siebie. Podczas gdy Mootow przyj radykaln, antyrzdow lini, Stalin i Lew Kamieniew (w. Rosenfeld), jeden z najbliszych towarzyszy Lenina, byli bardziej umiarkowani. Lenin, ktry zjawi si 4 kwietnia, skrytykowa wahania Stalina. W rzadkim przypywie skruchy Stalin przyzna przed Mootowem: Bylicie bliej Lenina Kiedy Lenin musia ucieka do Finlandii, by unikn aresztowania, Stalin ukry go u Alliujeww, zgoli mu brod i przewiz w bezpieczne miejsce. Siostry, Anna, ktra pracowaa w bolszewickiej kwaterze gwnej, i Nadia, czekay na niego do pnej nocy. Gruzin zabawia je, naladujc politykw i czytajc na gos utwory Czechowa, Puszkina i Gorkiego, tak jak mia pniej czytywa je swoim synom. 25 padziernika 1917 roku Lenin rozpocz rewolucj bolszewick. Stalin mg w tych dniach rozpyn si we mgle, ale bya to mga Lenina. Trocki przyzna, e kontaktowa si z Leninem gwnie za porednictwem Stalina, poniewa budzi on mniejsze zainteresowanie policji. Kiedy Lenin sformowa nowy rzd, Rad Komisarzy Ludowych, Stalin odkry, e w swoim Ludowym Komisariacie do spraw Narodowociowych ma tylko jednego sekretarza, modego Fiodora Alliujewa, i jedn maszynistk Nadi. W 1918 roku bolszewicy walczyli o przetrwanie. W obliczu zwyciskiej ofensywy niemieckiej Lenin i Trocki byli zmuszeni zawrze taktyczny pokj w Brzeciu Litewskim, oddajc wiksz cz Ukrainy i kraje batyckie kajzerowi. Po kapitulacji Niemiec interwenioway wojska brytyjskie, francuskie i japoskie, natomiast biae armie skonsolidoway siy przeciwko chwiejcemu si reimowi, ktry dla bezpieczestwa przenis stolic do Moskwy. Oblone imperium bolszewikw skurczyo si niebawem do rozmiarw redniowiecznego ksistwa moskiewskiego. W sierpniu Lenin zosta postrzelony w zamachu, na co bolszewicy odpowiedzieli fal terroru. We wrzeniu, powrciwszy do zdrowia, ogosi Rosj obozem wojskowym. Najbardziej bezwzgldnymi wykonawcami jego polece byli: Trocki, ludowy komisarz spraw wojskowych, tworzcy Armi Czerwon i kierujcy jej dziaaniami ze swego pocigu pancernego, i Stalin, jedyni spord przywdcw, ktrzy mogli wchodzi bez zapowiedzi do gabinetu Lenina. Kiedy Lenin utworzy wykonawczy organ decyzyjny zoony z zaledwie piciu czonkw i nazwany Biurem Politycznym czyli Politbiurem obaj weszli w jego skad. ydowski intelektualista w okularach by bohaterem rewolucji, ustpujcym jedynie samemu Leninowi,

natomiast Stalin wydawa si nieokrzesanym prowincjuszem. Ale protekcjonalny sposb bycia i wielkopaska poza Trockiego raziy prostodusznych starych bolszewikw z prowincji, ktrym bardziej imponowa twardy pragmatyzm Stalina. Stalin uzna Trockiego za gwn przeszkod na drodze do swego wyniesienia. Decydujc rol w karierze Stalina odegrao miasto Carycyn i maestwo. W 1918 roku zanosio si na to, e strategicznie pooone nad doln Wog miasto, punkt tranzytowy, przez ktry przechodziy dostawy zboa i ropy w drodze z pnocnego Kaukazu do Moskwy, wpadnie w rce biaych. Lenin wysa Stalina do Carycyna jako nadzwyczajnego penomocnika do spraw zaopatrzenia w ywno na poudniow Rosj. Niebawem jednak Stalin zdoa podnie swj status do rangi komisarza z szerokimi kompetencjami wojskowymi. Szstego kwietnia Stalin, ktremu towarzyszyo czterystu czerwonogwardzistw, Fiodor Alliujew i modziutka maszynistka Nadia, przyby pocigiem pancernym do Carycyna i zasta miasto pogrone w otchani niekompetencji i zdrady. Pokaza, e traktuje swoje obowizki powanie, rozstrzeliwujc wszystkich domniemanych kontrrewolucjonistw. Bya to, jak napisa Woroszyow, bezwzgldna czystka zaplecza przeprowadzona elazn rk, Lenin rozkaza mu zastosowa jeszcze bardziej bezwzgldne i bezlitosne rodki. Stalin odpowiedzia: Moecie by pewni, e rka nam nie zadry. To zapewne tam Stalin poj uyteczno mierci jako najprostszego i najskuteczniejszego narzdzia politycznego, lecz nie by w tym osamotniony: podczas wojny domowej bolszewicy, paradujcy w butach z cholewami, skrzanych kurtkach i z rewolwerami za pasem, wyznawali kult przemocy, mskiej brutalnoci, ktry i on przyj za swj. To rwnie tam pozna i zaprzyjani si z Woroszyowem i Budionnym, obecnymi na przyjciu 8 listopada 1932 roku; sformowali oni jdro jego wojskowej i politycznej ekipy. Kiedy w lipcu sytuacja militarna gwatownie si pogorszya, Stalin przej praktycznie kontrol nad wojskiem: Musz mie uprawnienia wadzy wojskowej. By to styl przywdztwa, jakiego rewolucja potrzebowaa, aby przetrwa, ale byo to rwnie wyzwanie rzucone Trockiemu, ktry stworzy Armi Czerwon z pomoc tak zwanych specjalistw wojskowych, dawnych carskich oficerw. Stalin nie ufa tym uytecznym renegatom i rozstrzeliwa ich, ilekro nadarzya si okazja. Rezydowa w obitym pluszem wagonie, nalecym niegdy do cygaskiej piewaczki, ktra ozdobia go bkitnym jedwabiem. Tam prawdopodobnie Nadia i Stalin zostali kochankami. Ona miaa siedemnacie lat, on trzydzieci dziewi. Dla modej uczennicy musiaa to by ekscytujca, niezwyka przygoda. Kiedy przyjechali, Stalin uywa pocigu jako swojej kwatery gwnej: stamtd kierowa nieustannymi rozstrzeliwaniami przeprowadzanymi przez CzK. W tym czasie kobiety towarzyszyy mom na wojnie: Nadia nie bya wyjtkiem. ony Woroszyowa i Budionnego te znajdoway si w Carycynie. Stalin i ci dwaj kawalerzyci zawizali opozycj wojskow przeciwko Trockiemu, o ktrym Stalin powiedzia ze miechem: Operetkowy dowdca, pleciuga!. Kiedy aresztowa grup specjalistw Trockiego i rozkaza uwizi ich na barce na Wodze, Trocki gniewnie zaprotestowa. Bark zatopiono, prawdopodobnie z winiami na pokadzie. mier rozwizuje wszystkie problemy powiedzia podobno Stalin. Nie ma czowieka, nie ma problemu. To by bolszewicki styl.[9] Lenin odwoa Stalina i cign go do Moskwy. Nie miao znaczenia, e Stalin przyczyni si do pogorszenia sytuacji, lekcewac dowiadczenie carskich oficerw i faworyzujc wymachujcych szabelk fanfaronw. Stalin by bezwzgldny a Lenin yczy sobie stosowania bezlitosnych rodkw. Ale kinto zakosztowa przelotnie sawy wodza naczelnego. Co wicej, konflikt z Trockim i sojusz z carycysk grup kawalerzystw okazay si brzemienne w skutki: Stalin podziwia zapewne lekkomyln brawur Woroszyowa i Budionnego, ktrej mu brakowao, a nienawi do Trockiego staa si jedn z najwikszych obsesji jego ycia. Po powrocie oeni si z Nadi i przeprowadzi do skromnego mieszkania na Kremlu (ktre dzieli z ca rodzin Alliujeww), a pniej do piknej daczy w Zubaowie. W maju 1920 roku, po zajciu Kijowa przez Polakw, Stalin zosta mianowany komisarzem politycznym Frontu Poudniowo-Zachodniego. Polit-biuro zamierzao podbi Polsk, aby przenie

pomie rewolucji na zachd. Dowdc Frontu Zachodniego nacierajcego na Warszaw by byskotliwy mody czowiek nazwiskiem Michai Tuchaczewski. Stalin otrzyma rozkaz przerzucenia kawalerii na pomoc Tuchaczewskiemu, ale tak dugo zwleka z jego wykonaniem, e kiedy w kocu podporzdkowa si dyrektywie, byo ju za pno. Wzajemne oskarenia w nastpstwie tej klski zakoczyy si rzezi siedemnacie lat pniej. W 1921 roku Nadia okazaa swoj bolszewick surowo, idc do szpitala, gdzie urodzia syna, Wasilija, a pi lat pniej crk, Swietan. W tym okresie pracowaa jako maszynistka w gabinecie Lenina, gdzie okazaa si bardzo uyteczna w przyszych intrygach. Awangarda klasy robotniczej, do ktrej zaliczao si wielu ludzi modych, cho ju splamionych krwi w brutalnej walce, znalaza si w znikomej, izolowanej, wyobcowanej mniejszoci, rzdzcej nerwowo wielkim, zrujnowanym imperium, rwnie osamotnionym we wrogim wiecie. Odnoszcy si z pogard do robotnikw i chopw Lenin by mimo to zdziwiony, kiedy si przekona, e adna z tych klas nie wspiera bolszewikw. Dlatego zaproponowa, aby rzdzeniem i budow socjalizmu zajmowa si jeden organ: partia. To wanie w kopotliwy rozdwik pomidzy aspiracjami a rzeczywistoci sprawi, e quasi-religijna wierno partii ideologicznym dogmatom staa si tak wana, a dyscyplina wojskowa tak niezbdna. W tej szczeglnej sytuacji bolszewicy zaprowadzili szczeglny system i szukali pociechy w osobliwym wiatopogldzie. Nadrzdnym organem partyjnym by Komitet Centralny zoony z okoo dwudziestu funkcjonariuszy, wybieranych corocznie przez zjazdy partii, ktre pniej zwoywano znacznie rzadziej. Do kierowania parti KC wybiera wskie Politbiuro, swego rodzaju gabinet wojenny decydujcy o polityce, oraz Sekretariat, zoony zwykle z trzech sekretarzy. Oba te ciaa nadzoroway formalny rzd skrajnie scentralizowanego, jednopartyjnego pastwa: Michai Kalinin, urodzony w 1875 roku, jedyny prawdziwy chop w kierownictwie, znany jako Wszechzwizkowy starosta, zosta gow pastwa w 1919 roku.[10] Lenin rzdzi pastwem jako premier, czyli przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych, gabinetu ministrw, ktry wykonywa polecenia Politbiura. Wewntrz Politbiura istniaa swego rodzaju demokracja, ale w najgortszym okresie wojny domowej Lenin zakaza dziaalnoci frakcyjnej. Do partii zapisyway si gorczkowo miliony nowych czonkw, ale czy zasugiwali oni na zaufanie? Stopniowo autorytarna biurokratyczna dyktatura zastpia szczere debaty typowe dla okresu wczeniejszego, ale w 1921 roku Lenin, znakomity improwizator, aby ocali reim, przywrci elementy kapitalizmu, decydujc si na kompromis znany jako Nowa Polityka Ekonomiczna (NEP). W 1922 roku Lenin i Kamieniew doprowadzili do nominacji Stalina na stanowisko sekretarza generalnego czyli genseka Komitetu Centralnego. Stalinowski Sekretariat by maszynowni nowego pastwa, nadajc mu si dziaania, co zademonstrowaa sprawa gruziska, kiedy to Stalin i Ordonikidze zaanektowali Gruzj, ktra oddzielia si od imperium, a nastpnie narzucili swoj wol niezalenej partii gruziskiej. Lenin by oburzony, lecz wylew, ktrego dozna w grudniu 1922 roku, nie pozwoli mu wystpi przeciwko Stalinowi. Politbiuro, przejmujc odpowiedzialno za zdrowie wodza partii, zabronio mu pracowa duej ni dziesi minut dziennie. Kiedy Lenin prbowa ama ten zakaz, Stalin zwymyla jego on, Nadied Krupsk, co omal nie zwichno mu kariery.[11] Sam Lenin dostrzega, e Stalin wyania si jako jego najbardziej prawdopodobny nastpca, podyktowa wic w sekrecie nieszczsny testament, domagajc si usunicia genseka. 21 stycznia 1924 roku Lenina powali miertelny wylew. Wbrew woli Lenina i jego rodziny Stalin zaaranowa deifikacj przywdcy i jego mumifikacj niczym prawosawnego witego w Mauzoleum na placu Czerwonym, przywaszczajc sobie wite dogmaty zmarego bohatera, aby umocni si przy wadzy. W 1924 roku postronny obserwator mgby si raczej spodziewa, e sched po Leninie obejmie Trocki, ale wrd bolszewickiej oligarchii ogromna sawa niefrasobliwego komisarza spraw wojskowych dziaaa na jego niekorzy. Nienawi pomidzy Stalinem a Trockim miaa rdo nie tylko w konflikcie osobowoci i stylu dziaania, lecz take w polityce. Stalin wykorzysta ju wtedy ogromne moliwoci Sekretariatu, by promowa swoich sojusznikw: Mootowa, Woroszyowa i Ordonikidzego; wspiera te obiecujc i realistyczn alternatyw idei permanentnej rewolucji

Trockiego: socjalizm w jednym kraju. Inni czonkowie Politbiura, z Grigorijem Zinowiewem i Lwem Kamieniewem, najbliszymi towarzyszami Lenina na czele, rwnie obawiali si Trockiego, ktry zjednoczy przeciwko sobie wszystkich. Kiedy wic testament Lenina zosta ujawniony w 1924 roku, Kamieniew zaproponowa, aby Stalin zachowa stanowisko sekretarza generalnego, nie zdajc sobie sprawy, e inna realna sposobno usunicia go nie nadarzy si przez trzydzieci lat. Trocki, wielka osobisto rewolucji, zosta pokonany zdumiewajco atwo i szybko. Pozbawiwszy Trockiego jego zaplecza jako komisarza spraw wojskowych, Zinowiew i Kamieniew zorientowali si zbyt pno, e prawdziwym zagroeniem jest trzeci czonek triumwiratu, Stalin. Do 1926 roku Stalin rozprawi si rwnie z nimi, w czym pomogli mu jego prawicowi sojusznicy, Nikoaj Bucharin i Aleksiej Rykow, nastpca Lenina na stanowisku przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych. Stalin i Bucharin wspierali NEP. Wielu jednak prowincjonalnych zwolennikw twardego kursu obawiao si, e kompromis podkopie same podstawy bolszewizmu, odwlekajc dzie rozrachunku z wrogim chopstwem. W 1927 roku kryzys zboowy postawi t kwesti na ostrzu noa, pogbi skonno do szukania skrajnych rozwiza i pchn kraj w stron represji, ktre trway a do mierci Stalina. W styczniu 1928 roku Stalin pojecha na Syberi, by osobicie zbada przyczyny spadku dostaw zboa. Odgrywajc ponownie rol komisarza z czasw wojny domowej, zarzdzi przymusow rekwizycj zboa i obarczy win za trudnoci tak zwanych kuakw, ktrzy ukrywali ziarno w nadziei uzyskania wyszych cen. Kuak oznacza zwykle chopa, ktry zatrudnia kilku pracownikw najemnych lub mia par krw. Niele potrzsnem organami partyjnymi, owiadczy pniej Stalin, ale niebawem odkry, e prawicowcom nie spodobay si ostre rodki [] uznali to za pocztek wojny domowej na wsi. Kiedy wrci, Rykow zagrozi mu: Naley postawi wam zarzuty kryminalne!. Twardzi modzi komisarze, ludzie komitetu w sercu partii, popierali jednak zalecan przez Stalina przymusow rekwizycj zboa. Kadej zimy jedzili w gb kraju, by wyrywa zboe z rk kuakw, w ktrych widziano gwnych wrogw rewolucji. Zdawali sobie jednak spraw, e NEP si nie powid. Musieli znale radykalne, szybkie rozwizanie kryzysu ywnociowego. Stalin by urodzonym radykaem i teraz bezwstydnie przyoblek si w szaty lewicowcw, ktrych dopiero co gromi. On i jego sojusznicy mwili ju o nowej ostatecznej rewolucji, wielkim zwrocie w lewo, majcym na celu rozwizanie problemu chopstwa i zacofania gospodarczego. Owi bolszewicy nienawidzili opornego starego wiata chopw: zamierzali ich zapdzi do gospodarstw uspoecznionych, odebra im przemoc zboe i sprzeda je za granic, aby sfinansowa forsown rozbudow wielkiego przemysu, ktry mgby produkowa czogi i samoloty. Prywatny handel artykuami ywnociowymi zosta zakazany. Kuakom nakazywano oddawa zboe i przeladowano ich jako spekulantw, jeli tego nie robili. Stopniowo zmuszano chopw, by wstpowali do spdzielni. Kady, kto si sprzeciwia, by wrogiem. Rwnie w przemyle bolszewicy rozpoczli bezlitosny atak na znienawidzonych ekspertw technicznych, czyli buruazyjnych specjalistw w rzeczywistoci po prostu inynierw z klasy redniej. Szkolc wasn czerwon elit, zastraszali tych, ktrzy twierdzili, e stalinowskie plany industrializacji s niewykonalne, seri sfingowanych procesw, rozpocztych w szachtyskiej kopalni wgla. Nie byo dla nich rzeczy niemoliwych. Efekt przypomina wojn bez bitew, za to z astronomiczn liczb ofiar. A tymczasem dowdcy w tej wojnie, palatyni Stalina i ich ony wci mieszkali razem na Kremlu niczym wielka rodzina. 2 Kremlowska rodzina Och, c to byy za cudowne czasy napisaa w dzienniku ona Woroszyowa. Jakie proste, mie, przyjacielskie stosunki. Serdeczne kolegialne ycie przywdcw a do poowy lat trzydziestych nie mogo bardziej odbiega od stereotypu przeraajcego, upiornego wiata Stalina. Mieszkajce na Kremlu rodziny cigle u siebie byway. Rodzice i dzieci mieli ze sob nieprzerwany kontakt. Kreml

by miasteczkiem o niespotykanym nateniu zayoci midzyludzkich. Pielgnowane przez dziesiciolecia przyjanie umacniay si bd wykruszay, animozje narastay. Stalin czsto wpada do swoich ssiadw Kaganowiczw na parti szachw. Natasza Andriejewa wspominaa, e nieraz wsuwa gow przez drzwi, szukajc jej rodzicw: Czy jest tu Andriej albo Dora Mojsiejewna?. Czasem gdy chcia i do kina, a rodzice mieli wrci pno, sza ze Stalinem sama. Kiedy Mikojan czego potrzebowa, po prostu przechodzi przez dziedziniec i puka do drzwi Stalina, gdzie zapraszano go na obiad. Jeli nie zastali go w domu, wsuwali kartk pod drzwi. Wyszede w najbardziej nieodpowiednim momencie - napisa Woroszyow. - Dzwoniem do Twojego mieszkania, ale nikt nie odpowiada. Kiedy Stalin by na wakacjach, ta wesoa kompania nadal odwiedzaa Nadi, by przesa jej mowi wiadomo lub posucha ostatnich plotek politycznych: Wczoraj dzwoni Mikojan, pyta o Twoje zdrowie i powiedzia, e odwiedzi Ci w Soczi - napisaa Nadia do Stalina we wrzeniu 1929 roku. - Dzisiaj Woroszyow wrci z Nalczyku i dzwoni do mnie Woroszyow z kolei przekaza jej wiadomoci od Sergo. Kilka dni pniej Sergo odwiedzi j z Woroszyowem. Rozmawiaa take z Kaganowiczem, ktry przesya ukony dla Stalina. Niektre rodziny prowadziy ycie bardziej zamknite: Mikojanowie byli niezwykle towarzyscy, natomiast mieszkajcy na tym samym pitrze Mootowowie zachowywali wiksz rezerw i zamykali drzwi do swojego mieszkania. Jeli Stalin by oczywistym dyrektorem tej gwarnej, swarliwej szkoy, to Mootow peni funkcj obowizkowego wychowawcy klasy. Mootow, jedyny czowiek, ktry ciska do Leninowi, Hitlerowi, Himmlerowi, Gringowi, Rooseveltowi i Churchillowi, by najwierniejszym sojusznikiem Stalina. Nazywany Kamiennym Zadkiem ze wzgldu na niezwykle dugi czas spdzany za biurkiem, lubi poucza ludzi i przypomina im, e przydomek ten nada mu Lenin. Jka si, kiedy wpada w zo (lub kiedy rozmawia ze Stalinem). Ten niski, krpy, trzydziestodziewicioletni mczyzna z wypukym czoem i zimnymi, brzowymi oczami mrugajcymi zza okrgych okularw, wyglda jak buruazyjny student, ktrym rzeczywicie niegdy by. Nawet wrd ortodoksyjnych czonkw Politbiura mg uchodzi za stra bolszewickiej doktryny i surowoci, Robespierre'a na dworze Stalina. Mimo to mia nieomylne wyczucie tego, co moliwe w polityce: Jestem czowiekiem dziewitnastego wieku mawia. Urodzony w Kukarce, prowincjonalnej dziurze w pobliu Permu (przemianowanego pniej na Mootow), Wiaczesaw Skriabin by synem kupca, zuboaego szlachcica, nie spokrewnionego z kompozytorem o tym nazwisku. W swoim rodzinnym miecie grywa na skrzypcach dla kupcw i, co niezwyke wrd ludzi Stalina, mia pene wyksztacenie rednie, cho w wieku szesnastu lat zosta rewolucjonist. Mootow uwaa si za dziennikarza po raz pierwszy zetkn si ze Stalinem, gdy obaj pracowali w redakcji Prawdy. By czowiekiem okrutnym i mciwym (domaga si kary mierci dla wszystkich, ktrzy weszli mu w drog, nawet dla kobiet), surowym dla podwadnych, ktrych nieustannie beszta, i tak zdyscyplinowanym, i kiedy oznajmia, e idzie do gabinetu uci sobie pgodzinn drzemk, budzi si po trzydziestu minutach. W przeciwiestwie do wielu energicznych tytanw z Politbiura, by niepozornym woem roboczym. Nasz Wiacze, kandydat na czonka Politbiura od 1921 roku, zosta sekretarzem partii przed Stalinem, lecz Lenin krytykowa go za najbardziej bezwstydny, tpy biurokratyzm. Kiedy zaatakowa go Trocki, Mootow ujawni kompleks intelektualnej niszoci, ktry dzieli ze Stalinem i Woroszyowem: Nie wszyscy moemy by geniuszami, towarzyszu Trocki-odpar. Draliwo tych byle jak ksztaconych bolszewikw bya ogromna. Bdc drugim sekretarzem po Stalinie, podziwia Kob, lecz nie paszczy si przed nim. Czsto si z nim nie zgadza, a nawet go krytykowa. W piciu potrafi dotrzyma kroku kademu, co pomidzy alkoholikami byo nie lada wyczynem. Wydawao si, e bawi go drwiny Stalina, nawet gdy ten nazywa go Mootsteinem. Jedyn jego sympatyczn cech byo przywizanie do ony, Poliny Karpowskiej, znanej pod pseudonimem emczuyna Pera. Nieszczeglnie pikna, lecz odwana i inteligentna Polina dominowaa nad Mootowem, wielbia Stalina i staa si przywdc z powodu wasnych zasug. Tych dwoje oddanych bolszewikw poznao si na zjedzie pracownikw wydziaw kobiecych

partii w 1921 roku. Mootow uwaa j za pikn, mdr, a przede wszystkim wielk bolszewiczk. Polina agodzia stres, napicie i surow dyscyplin, jak Mootow sobie narzuci. Nie by jednak robotem: jego listy miosne pokazuj, e wielbi j jak zakochany uczniak. Polinko, najdrosza, ukochana moja! Nie ukrywam, e czasem ogarnia mnie niecierpliwo i pragnienie Twojej bliskoci i czuoci. Cauj Ci, moja ukochana, upragniona []. Twj kochajcy Wiacze. Nale do Ciebie ciaem i dusz [] mj kwiatuszku. Czasem z listw przebijaa dzika namitno: Nie mog si doczeka, eby Ci pocaowa i caowa Ci wszdzie, najsodsza, ukochana moja. Bya jego mioci, sercem i szczciem, rozkosznym kwiatuszkiem, Polink. Rozpieszczona crka Mootowa, Swietana, i inne dzieci czonkw Politbiura bawiy si na dziedzicu. Nie chcielimy mieszka na Kremlu. Rodzice powtarzali nam cigle, ebymy nie haasowali. Nie jestecie na ulicy mwili. Jestecie na Kremlu. Tam byo jak w wizieniu, musielimy okazywa przepustki i wyrabia przepustki dla naszych przyjaci, eby mogli nas odwiedza wspominaa Natasza, crka Andriejewa i Dory Chazan. Dzieci nieustannie wpaday na Stalina: Pewnego razu, kiedy miaam dziesi lat i dugie warkocze, bawiam si z Rudolfem Mienynskim [synem szefa GPU]. Nagle czyje silne rce podniosy mnie, obrciy i zobaczyam twarz Stalina z brzowymi oczami i bardzo napitym, surowym wyrazem. Kto ty jeste? spyta. Powiedziaam: Andriejewa. No to bawcie si dalej!. Pniej Stalin wielokrotnie z ni rozmawia, zwaszcza e do najbliszego kina na Kremlu szo si klatk schodow w pobliu drzwi ich mieszkania. Kolacje u Stalina byy czsto kontynuacj jego posiedze z zapracowanymi towarzyszami: zup stawiano na kredensie, gocie sami si obsugiwali i zdarzao si, e pracowali do trzeciej nad ranem, wspomina adoptowany syn Stalina, Artiom. Cigle widywaem Mootowa, Mikojana i Kaganowicza. Stalin i Nadia jadali te z innymi lokatorami Kremla. Obiady byy proste - napisa Mikojan w pamitnikach. Dwa dania, kilka przystawek, czasem led []. Zupa na pierwsze danie, a potem miso albo ryba i owoce na deser: wtedy jadalimy jak wszyscy inni. Bya te butelka biaego wina czy kieliszek wdki. Nikt nie siedzia przy stole duej ni p godziny. Pewnego wieczoru Stalin, ktry bardzo dba o swj wizerunek polityczny, postanowi powtrzy wyczyn fryzjerski Piotra Wielkiego. Pozbd si tej brody! rozkaza Kaganowiczowi, a nastpnie zwrci si do Nadii: Moesz mi da jakie noyczki? Sam to zrobi.[12] Tak wyglday zabawy Stalina i Nadii przy obiedzie. ony miay znaczne wpywy. Stalin sucha Nadii. Kiedy poznaa pkatego modzieca z wielkimi uszami, lusarza z Zagbia Donieckiego, Chruszczowa, w Akademii, gdzie energicznie zwalcza opozycj, zarekomendowaa go Stalinowi, ktry zadba o jego karier. Regularnie te przyjmowa wraz z Nadi modego dziaacza na obiadach. Stalin zawsze lubi Chruszczowa, czciowo z powodu rekomendacji Nadii. W taki wanie sposb, wspomina Chruszczow, wygraem [] los na loterii. Po prostu nie mg uwierzy, e Stalin, pbg, ktrego czci, mieje si i artuje z nim tak szczerze. Nadia nie obawiaa si skary Stalinowi na niesprawiedliwo. Kiedy pewien urzdnik, prawdopodobnie prawicowiec, zosta zwolniony z pracy, wstawia si za nim i powiedziaa Stalinowi, e takich metod nie powinno si stosowa wobec funkcjonariuszy [] to takie smutne []. Wyglda, jakby mia umrze. Wiem, e nie znosisz, kiedy si wtrcam, ale uwaam, e powiniene interweniowa w tej sprawie, bo wszyscy uwaaj to za niesprawiedliwe. Stalin nieoczekiwanie zgodzi si pomc, a Nadia nie posiadaa si z radoci: Tak si ciesz, e mi ufasz [] to wstyd nie naprawi bdu. Stalin nie tolerowaby podobnej interwencji u nikogo innego, ale najwyraniej zrobi wyjtek dla swej modej ony. Polina Mootowa bya tak ambitna, e kiedy uznaa, i jej zwierzchnik nie radzi sobie na stanowisku ludowego komisarza przemysu lekkiego, spytaa Stalina przy obiedzie, czy nie mgby stworzy radzieckiego przemysu perfumeryjnego. Stalin wezwa Mikojana i powierzy mu koncern perfumeryjny Tee. Polina staa si caryc radzieckich perfum. Mikojan podziwia j jako zdoln,

sprytn i energiczn, ale wynios. Oprcz pretensjonalnych Mootoww palatyni wiedli proste ycie w swoich paacach na Kremlu, oddani rewolucyjnej misji z jej obowizkow bolszewick skromnoci. Korupcja i zbytek jeszcze si nie rozpanoszyy: ony Politbiura ledwie mogy sobie pozwoli na kupno nowych ubra dla dzieci, a udostpnione niedawno archiwa pokazuj, e sam Stalin nie mia czasem pienidzy. Nadia Stalina i Dora Chazan, pnca si w gr ona Andriejewa, jedziy codziennie tramwajem do akademii. Nadia uchodzia zawsze za wzr skromnoci, poniewa uywaa panieskiego nazwiska. Dora robia to samo: taki by styl tamtych czasw. Sergo zakaza swojej crce jedzi do szkoy limuzyn: to zbyt buruazyjne!. Natomiast Mootowowie byli ju znani ze swego nieproletariackiego snobizmu: Natalia Rykowa syszaa, jak jej ojciec skary si, e Mootowowie nigdy nie zapraszaj swoich ochroniarzy, by jedli z nimi przy jednym stole. U Stalinw rzdzia Nadia: Swietana wspominaa, e jej matka prowadzia dom za skromny budet. Szczycili si swoj proletariack surowoci. Nadii regularnie brakowao pienidzy na dom: Prosz, przylij mi 50 rubli, poniewa dostan pienidze dopiero 15 padziernika, a nic ju nie mam. Tatka, zapomniaem przysa pienidze - odpowiedzia Stalin. - Ale przesyam je teraz (120 rubli) przez koleg, ktry dzisiaj wyjeda []. Cauj Ci, Iosif. Pniej sprawdzi, czyje otrzymaa. Odpisaa: Dostaam list z pienidzmi. Dziki! Ciesz si, e wracasz! Napisz, kiedy przyjedasz, ebym moga po Ciebie wyj! Trzeciego stycznia 1928 roku Stalin napisa do Chaatowa, dyrektora GIZ-u (Pastwowego Domu Wydawniczego): Ogromnie potrzebuj pienidzy. Przylijcie mi 200 rubli![13] Stalin kultywowa ten purytanizm zarwno z przekonania, jak i poczucia dobrego smaku: kiedy zobaczy w mieszkaniu nowe meble, zareagowa bardzo gwatownie. Wyglda na to, e kto ze suby albo z GPU kupi troch mebli [] wbrew mojej opinii, e stare meble s dobre napisa. Znajd i ukarz winnego! Prosz, eby usuna meble i umiecia je w magazynie! Mikojanowie mieli duo dzieci piciu chopcw i kilkoro adoptowanych sierot tote latem, kiedy przyjedaa na trzy miesice liczna rodzina z Armenii, brakowao im pienidzy, cho Mikojan by jednym z najpotniejszych ludzi w Rosji. Aszchen Mikojan poyczaa wic potajemnie pienidze od on innych czonkw Politbiura, ktrzy nie mieli tak licznego potomstwa. Mikojan byby wcieky, gdyby si o tym dowiedzia, jak utrzymywali jego synowie. Kiedy Polina Mootowa zobaczya ndznie ubrane dzieci Mikojanw, udzielia reprymendy ich matce, ktra odpara: Mam piciu chopcw i brak nam pienidzy. Ale owiadczya Polina jeste on czonka Politbiura. 3 Czarodziej Ta maa grupa bezwzgldnych palatynw, w wikszoci trzydziestokilkuletnich, bya motorem szeroko zakrojonej i przeraajcej rewolucji: zamierzali wykorzeni kapitalizm i natychmiast zbudowa socjalizm. Ich program przemysowy, Plan Picioletni, zakada, e Rosja stanie si potg gospodarcz, ktra ju nigdy nie bdzie upokarzana przez Zachd, ich wojna z chopstwem miaa wyeliminowa wrogw wewntrznych, kuakw, i umoliwi powrt do wartoci 1917 roku. To przecie Lenin rzuci haso: Bezlitosny masowy terror wymierzony przeciwko kuakom []. mier kuakom!. Tysice modych ludzi podzielay ten idealizm. Plan Picioletni przewidywa wzrost produkcji o sto dziesi procent, a Stalin, Kujbyszew i Sergo upierali si, e to moliwe, poniewa moliwe byo wszystko. Zwolni tempo to znaczy pozosta w tyle owiadczy Stalin w 1931 roku. Ci, ktrzy pozostaj w tyle, s bici! A my nie chcemy by bici []. Historia dawnej Rusi sprowadzaa si do tego [] e bito j nieustannie [] za jej zacofanie.

Bolszewicy mogli szturmowa kad fortec. Wszelka wtpliwo bya zdrad. Cen postpu bya mier. Otoczeni przez wrogw tak jak podczas wojny domowej czuli, e jedynie z najwyszym trudem udaje im si utrzyma wadz w kraju. Dlatego wprowadzili kult twardoci, czynic z niej bolszewick cnot.[14] Stalina chwalono za t wanie cech: Owszem, bezlitonie odrbuje to, co zgnie []. Gdyby tego nie robi, nie byby [] komunistycznym bojownikiem. Stalin napisa do Mootowa, e trzeba kontrolowa i sprawdza, bijc ludzi po pysku, otwarcie zapowiedzia urzdnikom, e poamie im koci. Bucharin sprzeciwia si stalinowskiej rewolucji, ale on i Rykow nie mieli ani pozycji i charyzmy Stalina, ani bolszewickiego zamiowania do bezwzgldnych rodkw. W 1929 roku Trocki wyjecha na wygnanie, z wyrazem wyniosej pychy na twarzy, by sta si szyderczym krytykiem Stalina za granic i uosobieniem zdrady i herezji. Bucharin zosta wykluczony z Politbiura. Stalin by przywdc oligarchw, ale od dyktatury dzielia go jeszcze daleka droga. W listopadzie 1929 roku, kiedy Nadia uczya si do egzaminw w Akademii Przemysowej, Stalin wrci wypoczty z wakacji i natychmiast nasili wojn z chopstwem, domagajc si ofensywy przeciwko kuactwu: naley przygotowa si do dziaania i zada kuactwu taki cios, po ktrym ju si nie podniesie. Chopi odmwili jednak obsiania pl, wypowiadajc wojn reimowi. Dwudziestego pierwszego grudnia 1929 roku, w kulminacyjnym punkcie tego kolosalnego i straszliwego przedsiwzicia, modzi palatyni i ich ony, zmczeni, lecz rozgorczkowani swoimi znaczcymi osigniciami w budowie nowych miast i fabryk, upojeni brutalnymi ekspedycjami przeciwko opornemu chopstwu, przybyli na dacz Stalina w Zubaowie, aby uczci jego oficjalne pidziesite urodziny. I w tym momencie zaczyna si naprawd nasza opowie. Tego dnia kady z palatynw napisa artyku do Prawdy, wysawiajc go jako Wodza, przywdc, prawowitego nastpc Lenina. Nazajutrz po przyjciu urodzinowym palatyni zdali sobie spraw, e musz przystpi do zdecydowanej ofensywy przeciwko wsi i likwidacji kuactwa jako klasy. Rozptali tajn policyjn wojn, w ktrej zorganizowana przemoc, brutalna grabie i fanatyczna ideologia wspzawodniczyy ze sob, by pozbawi ycia miliony ofiar. Ludzie z otoczenia Stalina zostali wystawieni na najcisz prb, poniewa kady z nich by oceniany wedug swojej postawy podczas tego ostatecznego kryzysu. Trucizna tamtych miesicy skazia przyjanie Stalina, a nawet jego maestwo, rozpoczynajc proces, ktry znalaz kulminacj w izbach tortur 1937 roku. Stalin wysya do swoich ludzi gniewne listy, obrzucajc ich inwektywami, a nastpnie przeprasza. Wszystko traktowa osobicie: kiedy Mootow wrci z ekspedycji zboowej na Ukrainie, Stalin powiedzia mu: Mgbym obsypa ci pocaunkami z wdzicznoci za to, czego tam dokonae sowa, ktre zupenie nie pasuj do surowego wodza z legendy. W styczniu 1930 roku Mootow zaplanowa zniszczenie kuakw, ktrych podzielono na trzy kategorie: Kategoria pierwsza [] do natychmiastowej eliminacji; kuacy zaliczeni do kategorii drugiej mieli trafi do obozw, natomiast kuacy kategorii trzeciej podlegali przesiedleniu. Mootow nadzorowa ekspedycje karne, transporty kolejowe i obozy jak dowdca wojskowy. Represje dotkny ogem od piciu do siedmiu milionw ludzi. Nie byo adnych kryteriw pozwalajcych okreli kuaka: sam Stalin ama sobie nad tym gow,[15] gryzmolc w swoich notatkach: Co to znaczy kuak? W latach 1930-1931 okoo dwch milionw ludzi deportowano na wschd i pnoc. W cigu kilku miesicy plany Stalina i Mootowa doprowadziy do 2.200 powsta chopskich z udziaem ponad 800.000 ludzi. Kaganowicz i Mikojan prowadzili na wie ekspedycje karne z brygadami OGPU, wojska oraz z pocigami pancernymi, niczym wielcy wodzowie. W odrcznych listach palatynw do Stalina daje si wyczu dreszczyk braterskiej emocji, jakiej dostarczaa im wojna toczona z nieuzbrojonymi chopami dla dobra ludzkoci: Podjto wszelkie rodki w celu zdobycia ywnoci i zboa. Mikojan donosi Stalinowi, podkrelajc konieczno zniszczenia szkodnikw: Napotykamy silny opr [], Musimy przeama ten opr. W albumie z fotografiami Kaganowicza widzimy go buszujcego po Syberii z oddziaem otrw w skrzanych kurtkach, ktrzy przesuchuj chopw, rozgrzebuj ich stogi siana, znajduj zboe, aresztuj winnych i ruszaj dalej, wyczerpani, pic pomidzy jedn akcj a drug. Mootow pracuje naprawd ciko i jest bardzo

zmczony - informowa Mikojan Stalina. Do takiej pracy trzeba mie si konia Sergo i Kaganowicz mieli si konia: kiedy przywdcy co postanawiali, naleao to wykona natychmiast, na skal masow i bez wzgldu na cen w postaci ludzkiego ycia czy zasobw. Kiedy my, bolszewicy, chcemy co osign powiedzia pniej Beria, pncy si szybko w gr gruziski czekista zamykamy oczy na wszystko inne. To bezlitosne bractwo yo w szale podniecenia i dziaania, napdzane adrenalin i fanatyzmem. Uwaajc si za Boga w pierwszym dniu stworzenia, budowali nowy wiat w gorczkowym popiechu. Wielkie bestie Politbiura uosabiay cechy stalinowskiego komisarza: prawomylno, moralno, pracowito, pilno, dobre zdrowie, kompetencje, ale przede wszystkim, jak uj to Stalin, miay skr sonia. Mody aktywista Lew Kopielew napisa: Sam braem w tym udzia, przeczesujc wsie, szukajc ukrytego zboa []. Oprniaem spiarnie starych ludzi, zatykajc uszy na pacz dzieci i lamenty kobiet []. Byem przekonany, e przyczyniam si do wielkiego i koniecznego przeobraenia wsi. Chopi wierzyli, e zdoaj zmusi rzd do odwrotu, niszczc ywy inwentarz. Rozpacz, ktra popchna chopa do zabicia wasnych zwierzt, daje pewne wyobraenie o skali tej desperacji: wyrnito 26,6 miliona sztuk byda i 15,3 miliona koni. 16 stycznia 1930 roku rzd ogosi, e jeli kuacy bd niszczy inwentarz, ich wasno zostanie skonfiskowana. Jeli chopi sdzili, e bolszewicy bd zmuszeni ich ywi, mylili si. W miar jak kryzys narasta, nawet najbardziej oddani stronnicy Stalina mieli trudnoci z uzyskaniem zboa od chopw, zwaszcza na Ukrainie i pnocnym Kaukazie. Stalin beszta ich, ale chocia byli o ponad dwadziecia lat modsi od niego, reagowali wybuchami zoci i grobami rezygnacji. Stalin nieustannie la oliw na wzburzone wody. Trzydziestopicioletni Andriej Andriejew, realizujcy dyrektywy Politbiura na pnocnym Kaukazie, utrzymywa bardzo bliskie stosunki ze Stalinem (jego ona Dora bya najlepsz przyjacik Nadii). Mimo to owiadczy, e dania Stalina s niewykonalne: potrzebuje co najmniej piciu lat. Z pocztku prbowa go zachca Mootow: Drogi Andriejewiczu, dostaem Twj list w sprawie dostaw zboa, rozumiem, e jest Ci bardzo ciko. Rozumiem te, e kuacy stosuj nowe metody w walce z nami. Ale mam nadziej, e przetrcimy im grzbiety []. Pozdrowienia i najlepsze yczenia []. PS. Jad na Krym na wakacje. Pniej Stalin, przemczony, straci cierpliwo do Andriejewa, ktry obrazi si, pki Stalin go nie przeprosi: Towarzyszu Andriejew, nie twierdz, e nic nie robicie w kwestii dostaw zboa. Ale dostawy zboa z pnocnego Kaukazu tn nas jak n i trzeba zastosowa niezbdne rodki, eby przyspieszy ten proces. Pamitajcie, prosz, kady milion pudw jest dla nas cenny. Pamitajcie, mamy bardzo mao czasu. A zatem do pracy! Z komunistycznym pozdrowieniem, Stalin. Ale Andriejew wci by obraony, Stalin napisa wic nastpny list, tym razem nazywajc go pieszczotliwym zdrobnieniem i odwoujc si do jego bolszewickiego honoru: Czoem, Andriusza, dugo zwlekaem. Nie gniewaj si. Co do strategii [] cofam swoje sowa. Chciabym jeszcze raz podkreli, e bliscy ludzie musz by godni zaufania i honorowi a do koca. Mwi o naszych ludziach na grze. Bez tego nasza partia poniesie cakowit klsk. ciskam do, Stalin. Stalin czsto musia cofa swoje sowa. Fundamentem wadzy Stalina w partii by nie strach, lecz czar. Stalin cieszy si autorytetem wrd swoich palatynw, ktrzy uwaali jego polityk za zasadniczo suszn. By starszy od nich wszystkich z wyjtkiem Kalinina, lecz palatyni zwracali si do niego poufale. Woroszyow, Mootow i Sergo nazywali go Kob. Czasem bywali nawet zuchwali: Mikojan, ktry nazywa go Soso, napisa w jednym z listw: Nie le si, napisz do mnie! W roku 1930 wszyscy ci dygnitarze, zwaszcza charyzmatyczny i zapalczywy Sergo, stali si jego sojusznikami, nie protegowanymi, zdolnymi do samodzielnych dziaa. Istniay te bliskie przyjanie, ktre stanowiy potencjalne sojusze przeciwko Stalinowi: Sergo i Kaganowicz, najtwardsi spord palatynw, byli najlepszymi przyjacimi. Woroszyow, Mikojan i Mootow czsto nie zgadzali si ze Stalinem. Jego dylemat polega na tym, e zosta przywdc partii, w ktrej nie obowizywaa zasada

wodzostwa, i wadc kraju przyzwyczajonego do carskiej autokracji. Stalin nie by pospnym biurokrat, jakim chcia go widzie Trocki. Z pewnoci by zdolnym organizatorem. Nigdy nie improwizowa, kad decyzj rozwaa starannie. Potrafi pracowa niezwykle dugo po szesnacie godzin na dob. Ale nowe materiay archiwalne pokazuj, e przejawia zupenie inny i zdumiewajcy talent: potrafi czarowa ludzi. By, jak to si mwi, ludzkim czowiekiem. Cho z jednej strony niezdolny do prawdziwej empatii, z drugiej by mistrzem psychologii. Nieustannie traci cierpliwo, ale kiedy chcia kogo oczarowa, trudno mu si byo oprze. Twarz Stalina bya wyrazista i zmienna, jego kocie ruchy prne i pene wdziku, kipia zmysow energi. Kady, kto go zobaczy, pragn ujrze go znowu, poniewa mia poczucie, e istnieje wi, ktra poczya ich na zawsze. Artiom wspomina, e przy nim my, dzieci, czuymy si jak doroli, czuymy si wane. Na gociach ogromne wraenie wywieraa jego cicha skromno, pykanie fajki, spokj. Kiedy przyszy marszaek ukow spotka go po raz pierwszy, nie mg pniej zasn: Powierzchowno Stalina, jego cichy gos, jego rzeczowo i gbia jego sdw, uwaga, z jak sucha raportu, wywary na mnie wielkie wraenie. Pawie Sudopatow, czekista, uwaa, i trudno byo sobie wyobrazi, e taki czowiek mgby kogo oszuka, jego reakcje byy takie naturalne, bez najmniejszego ladu sztucznoci, ale dostrzeg te pewn surowo [] ktrej [Stalin] nie ukrywa. W oczach tych twardych bolszewikw z prowincji jego matowy i cichy sposb przemawiania publicznie by zalet, czym lepszym ni oratorskie popisy Trockiego. Jego brak elokwencji budzi zaufanie. Jego wady, grubiastwo, brutalno i wybuchy irracjonalnego gniewu byy wadami caej partii. Nie ufano mu, ale partia mu ufaa przyzna Bucharin. Jest symbolem partii, doy partyjne mu ufaj. Ale przede wszystkim jak stwierdzi przyszy szef NKWD, Beria by czowiekiem niezwykle inteligentnym, geniuszem politycznym. Niezalenie od tego, czy by grubiaski, czy czarujcy, dominowa nad otoczeniem swoj inteligencj. Przestawa nie tylko z palatynami: otacza opiek rwnie modszych dziaaczy, nieustannie szukajc twardszych, bardziej lojalnych, bardziej gorliwych wykonawcw. By niezwykle przystpny: Jestem gotw wam pomc i przyj was odpowiada czsto na proby. Wysi urzdnicy kontaktowali si bezporednio ze Stalinem. Nisi nazywali go, za jego plecami, Chozjain, co zwykle tumaczy si jako Gospodarz, ale znaczy te wicej: Pan. Mikoaj II nazwa si Chozjain ziem rosyjskich. Kiedy Stalin usysza, jak kto uywa tego okrelenia, by wyranie zirytowany jego feudaln mistyk: To brzmi jak jaki bogaty waciciel ziemski w Azji rodkowej. Gupiec!. Jego palatyni uwaali go za swego patrona, ale on uwaa, e jest kim wicej. Wiem, e jeste diabelnie zajty napisa do niego Mootow w dniu urodzin. -Ale ciskam Twoj pidziesicioletni do []. Musz powiedzie, e w swojej pracy wiele Ci zawdziczam}. Wszyscy wiele mu zawdziczali. Stalin postrzega swoj osob w oprawie arturiaskiej rycerskoci i chrzecijaskiej witoci: Nie miejcie wtpliwoci, towarzysze, jestem gotw powici sprawie klasy robotniczej [] wszystkie swoje siy, wszystkie swoje zdolnoci, a jeli bdzie trzeba, swoj krew, kropla po kropli - napisa, by podzikowa partii za wybranie go na przywdc. Wasze gratulacje nale si wielkiej partii [] ktra stworzya mnie i wychowaa na swj obraz i podobiestwo. Tak widzia siebie. Mimo to w samozwaczy mesjanistyczny bohater bardzo si stara, by trzyma swoich protegowanych w elaznym ucisku familiarnej zayoci, budzi w nich przekonanie, e nie ma nikogo, komu mogliby bardziej ufa. Stalin mia niespoyt energi, ale mia te poczucie humoru: by towarzyski i dowcipny. By taki zabawny wspomina Artiom. Wedug jugosowiaskiego komunisty Milovana Djilasa jego szorstkie [] pewne siebie poczucie humoru byo obuzerskie i psotne, lecz nie pozbawione finezji i gbi. Jego dowcip by city, lecz daleki od stylu Wildea. Pewnego razu, gdy Kozowski, nadworny tenor, wystpowa na Kremlu, czonkowie Politbiura zaczli si domaga pewnej pieni. Dlaczego zmuszacie towarzysza Kozowskiego? przerwa Stalin chodno. Niech zapiewa to, co chce. Urwa. A sdz, e chce zapiewa ari Leskiego z Oniegina.

Wszyscy si rozemieli, a Kozowski posusznie zapiewa ari.[16] Kiedy Stalin mianowa Isakowa wicekomisarzem floty wojennej, admira odpar, e nie podoa, poniewa ma tylko jedn nog. Skoro marynark dowodz ludzie bez gw, jedna noga nie stanowi przeszkody, zadrwi Stalin. Ze szczeglnym upodobaniem wymiewa pretensje klasy rzdzcej: kiedy na jego biurku wyldowaa lista ludzi przedstawionych do odznaczenia, napisa na niej: Gwniarze dostaj Order Lenina! Uwielbia robi kaway. Podczas woskiej inwazji na Abisyni rozkaza swoim ochroniarzom natychmiast wezwa do telefonu Ras Kas! Kiedy mody stranik, na wp ywy ze zdenerwowania, zameldowa, e nie moe si poczy z tym wodzem grskich plemion, Stalin rozemia si: I ty odpowiadasz za bezpieczestwo! Potrafi bolenie ripostowa. Zinowiew oskary go raz o niewdziczno. Wdziczno to cecha psw warkn Stalin. Stalin wiedzia wszystko o swoich najbliszych towarzyszach WSZYSTKO! wspominaa crka jednego z nich, Natasza Andriejewa. Obserwowa swoich protegowanych, uczy ich, sprowadzi do Moskwy i ciko nad nimi pracowa: awansowa Mikojana, ale powiedzia Bucharinowi i Mootowowi, e jego zdaniem Ormianin wci jest todziobem w polityce []. Jeli doronie, rozwinie skrzyda. W Politbiurze byo wielu zapalczywych megalomanw, takich jak Sergo Ordonikidze: Stalin schlebia im, czarowa, manipulowa nimi i zmusza, by wykonywali j ego polecenia. Odwoa z Kaukazu dwch swoich najzdolniejszych ludzi, Sergo i Mikojana, ktrzy kcili si z nim i ze sob nawzajem, ale okazywa im niewyczerpan cierpliwo. W 1913 roku zatrzyma si w Wiedniu u rodziny Trojanowskich i codziennie dawa crce gospodarzy torebk cukierkw. Pniej zapyta matk dziewczynki: do kogo dziecko przybiegnie, jeli oboje jednoczenie zawoaj? Sprbowali i dziewczynka pobiega prosto do Stalina, w nadziei, e dostanie wicej sodyczy. Ten cyniczny idealista uywa tej samej metody wobec czonkw Politbiura. Kiedy Mikojan przenis si do Moskwy, Stalin uyczy mu swojego mieszkania. A poniewa mieszkanie bardzo si Mikojanowi spodobao, po prostu da mu je. Kiedy mody prowincjusz Beria przyjecha do Moskwy na XVII Zjazd, Stalin osobicie pooy jego dziesicioletniego syna do ka w Zubaowie. Maja Kaganowicz wspominaa, e gdy ich odwiedza, zawsze nalega, by napalili w kominku. aden szczeg nie by zbyt drobny. Wszystkie podarunki byy starannie przemylane: kozackiemu zabijace Budionnemu ofiarowa szable z inskrypcjami na klingach. Osobicie przydziela samochody i najnowszy sprzt.[17] W archiwum znajduje si sporzdzona przez Stalina lista przywdcw, ktrym ofiarowa samochody; ich ony i crki napisay do niego listy z podzikowaniami. Byy jeszcze pienidze: palatynom czsto ich brakowao, poniewa pensje wypacano na zasadzie partyjnego maksimum, co oznaczao, e odpowiedzialny pracownik nie moe zarabia wicej ni wykwalifikowany robotnik. Wszyscy przywdcy otrzymywali kosze z ywnoci z kremlowskiej kantyny i specjalne racje z rzdowych sklepw. Ale dostawali te sekretne gratyfikacje pienine w brzowej kopercie i kupony na wakacje. Sumy formalnie ustala Kalinin i sekretarz Centralnego Komitetu Wykonawczego, rozdawca wszelkich dbr, Jenukidze, ale Stalin bardzo si tym interesowa. W archiwum znajduje si dokument, na ktrym podkreli sumy na licie zatytuowanej Premie pienine z funduszu Prezydium dla grupy odpowiedzialnych pracownikw i czonkw ich rodzin. Pod spodem napisa: Interesujce liczby! Kiedy zauway, e jego wsppracownikom brakuje pienidzy, interweniowa dyskretnie, aby im pomc, starajc si na przykad o honoraria autorskie dla swego sekretarza Towstuchy. Napisa do dyrektora wydawnictwa, e Towstucha zaprzecza, jakoby by spukany, ale kamie. Rozpaczliwie potrzebuje pienidzy. Zwyko si nazywa ironicznie radzieck elit arystokracj, tymczasem bardzo przypominaa ona feudaln szlacht, ktrej przywileje cakowicie zaleay od lojalnoci. W momencie, gdy owi palatyni powinni by twardsi ni zwykle, niektrzy okazywali sabo i popadali w dekadencj, zwaszcza gdy mieli bezporedni dostp do luksusw, jak na przykad Jenukidze czy czekista Jagoda. Co wicej, lokalni przywdcy utrzymywali wasne dwory i stali si

tak potni, e Stalin nazywa ich wielkimi ksitami. Ale nie byo partyjnego ksicia tak szczodrobliwego jak on, patrona patronw. Partia nie bya po prostu zbiorowiskiem odrbnych grup by to niemal biznes rodzinny. Do kierownictwa naleay cae klany: Kaganowicz to najmodszy z piciu braci, spord ktrych trzej byli wysoko postawionymi bolszewikami. Krewni Stalina te penili wysokie urzdy. Bracia Sergo sprawowali najwysze funkcje na Kaukazie, gdzie silne zwizki rodzinne stay si norm. Sie maestw[18] komplikowaa stosunki na szczycie i miaa przynie fatalne nastpstwa: kiedy jeden przywdca upada, wszyscy jego protegowani spadali razem z nim niczym alpinici zwizani jedn lin. Chopstwu rzeczywicie przetrcono grzbiet, by posuy si mrocym krew w yach okreleniem Stalina i Mootowa, ale skala represji wstrzsna nawet ich najbardziej bezwzgldnymi stronnikami. W poowie lutego 1930 roku Sergo i Kalinin wybrali si na inspekcj na wie i rozkazali odtrbi odwrt. Sergo, ktry jako przewodniczcy Komisji Kontroli Partyjnej kierowa kampani przeciwko prawicowcom, poleci przerwa uspoecznianie inwentarza na Ukrainie. Stalin straci kontrol nad sytuacj. Ten zrczny taktyk ugi si przed palatynami i zgodzi si wycofa aczkolwiek niechtnie. 2 marca napisa swj synny artyku Zawrt gowy od sukcesw, w ktrym przypisa ca zasug sobie i oskary lokalnych urzdnikw o wasne bdy, co byo sygnaem do osabienia presji na wie. Stalin uwaa swoich sojusznikw za zwarty krg przyjaci, bractwo uformowane historycznie w walce z [] oportunizmem Trockiego i Bucharina. Ale teraz, gdy stalinowska rewolucja zamienia wie w koszmarne pobojowisko, poczu, e w Politbiurze narastaj wtpliwoci i rodzi si nielojalno. Nawet w tych burzliwych czasach posiedzenia Politbiura, odbywajce si w poudnie we czwartki przy dwch rwnolegych stoach w zarzuconym mapami pokoju Sownarkomu w Paacu tym, byway zdumiewajco niefrasobliwe. Stalin nigdy nie prowadzi posiedze, pozostawiajc to przewodniczcemu Rady Komisarzy Ludowych, Rykowowi. Nigdy te, wedug Mikojana, nie zabiera gosu pierwszy, tak aby inni nie czuli si zwizani jego opini, zanim wyra wasn. Podczas tych posiedze przy stoach wiele gryzmolono. Bucharin, nim utraci swoje miejsce, rysowa karykatury wszystkich przywdcw, czsto w absurdalnych pozach, z ogromnymi penisami lub w carskich mundurach. Nieodmiennie te drwiono z Woroszyowa za jego prno i gupot, chocia by jednym z najbliszych sojusznikw Stalina. Czoem, przyjacielu! - pisa do niego Stalin. Szkoda, e nie ma Ci w Moskwie. Kiedy przyjedasz? Nikt nie kocha mundurw bardziej ni prny jak kobieta Woroszyow. Ten proletariacki dandys, ktry w swojej przestronnej daczy nosi biae flanelowe koszule i biae spodenki do tenisa, by wesoym epikurejczykiem, sympatycznym i skorym do artw, mionikiem muzyki, bankietw i literatury, lubicym towarzystwo aktorw i pisarzy. Stalin usysza, e w chodne letnie dni nosi szalik swojej ony: Oczywicie, jest tak w sobie zakochany, e bardzo o siebie dba. Ha! Nawet si gimnastykuje! rozemia si. Notorycznie gupi Woroszyow bez przerwy popenia jakie gafy. Ten metalowiec z ugaska (przemianowanego na Woroszyowgrad) podobnie jak wielu towarzyszy Stalina ledwie ukoczy dwie klasy szkoy powszechnej. Czonek partii od 1903 roku, w 1906 dzieli pokj ze Stalinem w Sztokholmie, ale zaprzyjanili si dopiero w Carycynie. Od tamtej pory Stalin wspiera tego wodza naczelnego z tokarni i w 1925 roku pomg mu zosta ludowym komisarzem obrony. Woroszyow z caej duszy nienawidzi bardziej wiatych umysw wojskowych, w czym przejawia si jego kompleks niszoci, jedna z gwnych cech charakterystycznych w otoczeniu Stalina. Od czasu, gdy dostarcza konno poczt grnikom z ugaska, wicej mia do czynienia z komi ni z silnikami. Cho mwiono, e przed swoim panem zachowywa si jak ndzny tchrz, flirtowa z opozycj i potrafi postawi si Stalinowi, ktrego zawsze traktowa jak starego kumpla. By tylko troch modszy od Koby i nawet podczas terroru nazywa rzeczy po imieniu. Jasnowosy, rumiany, z byszczcymi oczami, odznacza si agodnym charakterem i niezrwnan odwag. Ale pod t anielsk uprzejmoci kryo si co zowrogiego, zwaszcza w wykroju ust, ktre zdradzay

draliwe usposobienie, mciwe okruciestwo i zamiowanie do drastycznych rozwiza.[19] Kiedy by o czym przekonany, nie dopuszcza adnych wtpliwoci, wykonujc rozkazy ze lepym posuszestwem. Pod wzgldem kultu swojej osoby ustpowa jedynie Stalinowi: nawet na Zachodzie powieciopisarz Denis Wheatley opublikowa panegiryk zatytuowany Czerwony orze zdumiewajc histori chopca z nizin, ktry pobi generaw trzech pastw, a teraz jest marszakiem Rosji. Na jednej z kartek krcych wok stou Woroszyow napisa: Nie mog wygosi przemwienia do traktorzystw, poniewa boli mnie gowa. Na miejsce Woroszyowa proponuj Rudzutaka powiedzia Stalin, zgaszajc kandydatur innego czonka Politbiura. Ale Woroszyowowi nie udao si tak atwo wykrci: Rudzutak odmwi, Kalinin zaproponowa wic, aby jego te zwolni, pod warunkiem, e Woroszyow wygosi przemwienie. Przeciw! zagosowa Woroszyow, podpisujc si: Woroszyow, ktrego boli gowa i nie moe przemawia! Jeli Stalin aprobowa przemwienie ktrego z przywdcw, posya mu entuzjastyczn notatk. wiatowy przywdca, kurwa jego ma! Czytaem Twj referat skrytykowae wszystkich, kurwa ich ma! napisa z uznaniem do Woroszyowa, ktry czeka na dalsze pochway: Powiedz mi szczerze czy zawiodem w stu procentach, czy tylko w siedemdziesiciu piciu? Stalin odpowiedzia w swoim zwykym stylu: To by dobry [] referat. Dae po dupie Hooverowi, Chamberlainowi i Bucharinowi. Stalin. Roztrzsano te powane kwestie: podczas debaty budetowej Stalin nakania Woroszyowa, by wystpi w obronie swojego resortu: Okradaj Ci, a Ty milczysz. Kiedy jego koledzy wrcili do dyskusji nad czym, co Stalin uwaa za ju rozstrzygnite, posa im notatk nastpujcej treci: Co to ma znaczy? Wczoraj uzgodnilimy jedno w sprawie przemwienia, a dzisiaj co innego. Baagan! Stalin. Zadania przydzielano w taki sam sposb. Ton by czsto artobliwy: Woroszyow chcia przeprowadzi inspekcj wojsk w Azji rodkowej. Koba, czy mog jecha? Mwi, e o nich zapomnielimy. Anglia bdzie ujada, e Woroszyow przyjecha zaatakowa Indie odpar Stalin, ktry pragn unikn wszelkich powika midzynarodowych, dopki nie zindustrializuje Rosji. Bd cicho jak myszka przekonywa Woroszyow. To jeszcze gorzej. Dowiedz si i powiedz, e Woroszyow przyjecha potajemnie w niecnych zamiarach orzek Stalin. Kiedy przyszo do mianowania Mikojana ludowym komisarzem handlu, Woroszyow spyta: Koba, czy powinnimy odda rybowstwo Mikojanowi? Poradzi sobie? Inni czonkowie Politbiura czsto targowali si o nominacje. Dlatego Woroszyow zaproponowa Kujbyszewowi: Pierwszy zgosiem kandydatur Piatakowa w rozmowie z Mootowem i Kaganowiczem, i popr ciebie jako twj zastpca Politbiuro mogo obradowa godzinami, co mczyo nawet Stalina. Podczas jednego z posiedze napisa do Woroszyowa: Posuchaj, zostawmy to do rody wieczorem. Dzisiaj jako nieporcznie. Jest ju 4:30 i wci mamy trzy wielkie kwestie do rozpatrzenia []. Stalin. Czasem pisa ze znueniem: Sprawy wojskowe s tak powane, e trzeba o nich dyskutowa powanie, a ja nie mam dzisiaj gowy do takiej pracy. Stalin uwiadamia sobie jednak, e Politbiuro atwo moe si zjednoczy, aby go usun. Rykow, prawicowy szef rzdu, nie wierzy w jego plany, a teraz waha si rwnie Kalinin. Stalin wiedzia, i moe zosta przegosowany, a nawet obalony.[20] Ujawnione niedawno dokumenty pokazuj, jak otwarcie Kalinin si z nim spiera. Bronisz kuakw? nagryzmoli Stalin na kartce. Popchn j przez st do Ojczulka Kalinina, dobrotliwego byego chopa w okrgych okularach, z kozi brdk i opadajcymi wsami. Nie kuakw odpisa Kalinin ale produktywnego chopa. Ale zapomniae o najbiedniejszych? nabazgra Stalin w odpowiedzi. Ignorujesz rosyjskie

chopstwo? redniacy s bardzo rosyjscy, ale co z nie-Rosjanami? To oni s najbiedniejsi upiera si Kalinin. Teraz jeste przywdc baszkirskim, nie rosyjskim! zadrwi Stalin. To nie jest argument, to obelga! Obelgi Stalina spaday na tych, ktrzy sprzeciwiali mu si w czasie tego najciszego kryzysu. Nigdy nie zapomnia zdrady Kalinina. Dla tego przewraliwionego, neurotycznego egoisty z mesjanistycznym poczuciem misji kada krytyka bya bitw o przetrwanie, kwesti wyboru dobra lub za, zdrowia lub choroby. W cigu owych miesicy przemyliwa nad nielojalnoci osb ze swego otoczenia, poniewa czonkowie jego rodziny i sojusznicy polityczni byli ze sob cile powizani. Mia wszelkie powody, by popada w paranoj. Jeli chodzi o ciso, bolszewicy uwaali paranoj, ktr nazywali czujnoci, za niemal religijny obowizek. Pniej Stalin mwi prywatnie o witym strachu, ktry nawet jemu kae mie si na bacznoci. Paranoja Stalina stanowia cz bdnego koa, ktre miao si okaza miertelne dla wielu z tych, ktrzy go znali. Radykalna polityka prowadzia do nieuzasadnionych represji, a te z kolei rodziy opozycj, ktrej obawia si najbardziej. Jego niezrwnowaone poczynania tworzyy rzeczywisto, w ktrej mia powody, aby si ba. Publicznie reagowa z cierpkim humorem i spokojem, mona jednak znale wiele przykadw jego histerycznych wybuchw na gruncie prywatnym. Nie moecie mnie uciszy ani trzyma moich opinii w tajemnicy - napisa do Woroszyowa podczas walki z odchyleniem prawicowym a mimo to twierdzicie, e chc wszystkich poucza. Kiedy te ataki na mnie ustan? Stalin? Przenosio si to na rodzin. Jeden z jego listw do Nadii zagin. Stalin mia obsesj na punkcie poufnoci swoich listw i planw podry. Impulsywnie oskary swoj teciow, lecz Nadia stana w jej obronie: Niesprawiedliwie obwiniasz Mam. Okazao si, e list nigdy nie zosta dorczony []. Jest w Tyflisie. Nadia miaa si, e studenci w akademii dziel si na kuakw, redniakw i biedniakw, ale by to art z eksterminacji ponad miliona niewinnych kobiet i dzieci. S wiadectwa, e ochoczo denuncjowaa przed Stalinem jego wrogw, lecz to si zmieniao. Walka z chopstwem powodowaa podziay wrd jej przyjaci: uwielbiani przez ni Bucharin i Jenukidze zwierzali si jej ze swych wtpliwoci. Koledzy z akademii uwaaj mnie za prawicowca, mwia artem Stalinowi, ktry niepokoi si, e atakuj jego on w chwili, gdy on naprawd wkracza na grzski grunt. Podczas wakacji na poudniu Stalin dowiedzia si, e Martemian Riutin, stary bolszewik, ktry odpowiada za kinematografi, prbuje zorganizowa spisek, aby go usun. Zareagowa szybko i 13 wrzenia napisa do Mootowa: co si tyczy Riutina, wydaje si nie do pomylenia, abymy poprzestali na wykluczeniu go z partii [] trzeba go zesa moliwie daleko od Moskwy. Ten kontrrewolucyjny nieczist[21] powinien zosta cakowicie rozbrojony. Jednoczenie Stalin zaaranowa seri procesw pokazowych i spiskw tak zwanych szkodnikw. Domaga si przyspieszenia tempa kolektywizacji i industrializacji. W miar jak napicie roso, podgrzewa atmosfer, wynajdujc nowych wrogw, aby zastraszy swoich prawdziwych przeciwnikw w partii i wrd ekspertw technicznych, ktrzy twierdzili, e nie da si tego dokona. Poleci Mootowowi niezwocznie opublikowa wszystkie zeznania szkodnikw, a po tygodniu ogosi, e wszyscy ci szubrawcy stan przed plutonem egzekucyjnym. Wszyscy powinni zosta rozstrzelani. Nastpnie zaatakowa prawicowcw w rzdzie. Poleci wszcz kampani przeciwko spekulacji walut, o ktr obwini komisarza finansw w gabinecie Rykowa, Briuchanowa, i prezesa Banku Pastwowego, Piatakowa. Chcia krwi i rozkaza szefowi OGPU, Mienynskiemu, aresztowa jeszcze wicej szkodnikw. Poleci Mootowowi rozstrzela dwa lub trzy tuziny sabotaystw, ktrzy przeniknli do tych resortw. Stalin zaartowa z tego na posiedzeniu Politbiura. Kiedy palatyni krytykowali Briuchanowa, przesa notatk do Walerija Mieauka, skadajcego raport w imieniu Gospanu, Pastwowego Komitetu Planowania: Za wszystkie nowe, obecne i przysze grzechy naley go powiesi za jaja, a jeli jaja oka si mocne i nie urw si, przebaczy mu i uzna, e postpowa susznie; jeli si urw, wrzuci go do

rzeki. Mieauk by te uzdolnionym karykaturzyst i sporzdzi rysunek przedstawiajcy t szczegln tortur ze wszystkimi detalami. Niewtpliwie wszyscy pokadali si ze miechu. Briuchanow zosta jednak usunity ze stanowiska, a pniej, w latach wielkiej czystki, rozstrzelany. Latem 1930 roku, kiedy XVI Zjazd WKP(b) koronowa Stalina na wodza, Nadia powanie zachorowaa Stalin wysa j wic do Karlsbadu na leczenie i do Berlina, by zobaczya si z bratem Pawem i jego on eni. Jej problemy zdrowotne byy zoone, tajemnicze i prawdopodobnie miay podoe psychosomatyczne. Z jej karty zdrowia, przechowanej przez Stalina, wynika, e w rnych okresach cierpiaa na dotkliwe ble w jamie brzusznej, spowodowane zapewne wczeniejsz aborcj. Wystpoway te ble gowy i migreny, ktre mogy by objawami synostozy, zrostu koci czaszkowych, lecz mg je rwnie wywoa wczeniejszy stres spowodowany walkami wewntrznymi w kierownictwie partyjnym. Stalin, cho zajty przygotowaniami do zjazdu i zwalczaniem wrogw na wsi i w Politbiurze, nigdy nie by bardziej troskliwy. 4 Gd i sielanka: Stalin na daczy Dwudziestego pierwszego czerwca napisa: Tatka! Jak mina podr, co widziaa, czy bya u lekarzy, co powiedzieli o Twoim zdrowiu? Napisz i opowiedz mi. Zaczynamy zjazd dwudziestego szstego []. Wszystko idzie le. Tskni za Tob [] wracaj szybko do domu. Cauj Ci. Gdy tylko zjazd si skoczy, napisa: Tatka! Dostaem wszystkie trzy listy. Nie mogem odpisa, byem bardzo zajty. Teraz wreszcie jestem wolny []. Nie zwlekaj z powrotem do domu. Ale zosta duej, jeli Twoje zdrowie tego wymaga []. Cauj Ci. Latem Stalin, wspierany przez energicznego Sergo, wmiesza w jeden ze swoich sfingowanych spiskw Parti Przemysow Kalinina i, jak si zdaje, wykorzysta dowody, e Ojczulek, niepoprawny kobieciarz, marnotrawi fundusze pastwowe na baletnice. Obwiniony baga o wybaczenie. Stalin i Mienynski nieustannie naradzali si rwnie w sprawie innych spiskw. Stalin niepokoi si o lojalno Armii Czerwonej. OGPU zmusio dwch oficerw, by zoyli zeznania przeciwko szefowi sztabu, Tuchaczewskiemu, utalentowanemu, odwanemu dowdcy, zaartemu wrogowi Stalina od wojny polskiej 1920 roku. Tuchaczewski by znienawidzony przez mniej zdolnych oficerw, ktrzy skaryli si Woroszyowowi, e arogancki dowdca stroi sobie z nich arty swoimi wielkimi planami rozbudowy armii. Stalin zgadza si, e s one fantastyczne i tak ambitne, e niemal kontrrewolucyjne. OGPU prbowao oskary Tuchaczewskiego o planowanie zamachu stanu. W 1930 roku byo to oskarenie zbyt niedorzeczne nawet dla bolszewikw. Stalin, nie bdcy jeszcze dyktatorem, bada swego potnego sojusznika, Sergo: Tylko Mootow, ja i teraz Ty jestemy wtajemniczeni []. Czy to moliwe? Co za historia! Porozmawiaj o tym z Mootowem. Sergo nie posun si jednak a tak daleko. W1930 roku nie doszo do aresztowania i procesu Tuchaczewskiego: dowdca okaza si w stu procentach czysty, napisa obudnie Stalin do Mootowa w padzierniku. To bardzo dobrze? Znamienne, e siedem lat przed wielkim terrorem Stalin prbowa wysuwa te same oskarenia przeciwko tym samym ofiarom prba generalna przed rokiem 1937 ale nie mg uzyska poparcia. Archiwa odsaniaj fascynujcy dalszy cig: kiedy Stalin zrozumia nowatorski rozmach koncepcji Tuchaczewskiego, przeprosi go: Teraz caa kwestia staa si dla mnie jasna, musz si zgodzi, e moje uwagi byy zbyt ostre, a wnioski cakowicie niesuszne. Nadia wrcia z Karlsbadu i doczya do Stalina na wakacjach. Rozmylajc, jak by tu zmusi Rykowa i Kalinina do posuchu, Stalin nie przywita Nadii zbyt serdecznie. Czuj, e nie chcesz, bym przeduaa swj pobyt, wrcz przeciwnie - napisaa Nadia. Wyjechaa do Moskwy, gdzie

Mootowowie, wieczni intryganci, zbesztali j, e zostawiam Ci samego, jak poinformowaa Stalina. Stalin rozgniewa si na Mootoww i na on, e poczua si niemile widziana: Powiedz Mootow owi, e si myli. Czyni Ci wyrzuty, sprawia, eby martwia si o mnie, moe tylko kto, kto mnie nie zna. Potem dowiedziaa si od ojca chrzestnego, e Stalin odkada swj powrt do padziernika. Stalin wyjani, i okama Jenukidzego, aby wprowadzi przeciwnikw w bd: Tatka, rozpuciem t plotk [] ze wzgldu na konieczno zachowania tajemnicy. Tylko Tatka, Mootow i moe Sergo znaj dat mojego przyjazdu. Stalin, utrzymujcy bliskie stosunki z Mootowem i Sergo, nie ufa ju jednemu ze swych najbliszych towarzyszy, ktry sympatyzowa z prawicowcami: ojcu chrzestnemu Nadii, Wujaszkowi Awlowi Jenukidzemu. Ten weteran konspiracji o przydomku Tonton, pidziesiciotrzyletni, o dwa lata starszy od Stalina, zna Kob i Alliujeww od pocztku stulecia. Rwnie uczszcza do seminarium duchownego w Tyflisie, a w 1904 roku zaoy w Batumi tajn bolszewick drukarni. Nie mia wielkich ambicji i podobno odrzuci nominacj do Politbiura, ale przyjani si ze wszystkimi, nie ywi urazy do pokonanych opozycjonistw i zawsze by gotw pomaga starym kolegom. Ten jowialny gruziski sybaryta mia rozlege znajomoci w wojsku, w partii i na Kaukazie i nalea do kazirodczej bolszewickiej rodziny: czy go romans z Jekatierin Woroszyow, zanim wysza za m. Mimo to Stalin wci lubi towarzystwo Jenukidzego: Czoem, Awel! Jaki diabe zatrzymuje Ci w Moskwie? Przyjedaj do Soczi Tymczasem Stalin zwrci si przeciwko przewodniczcemu Rady Komisarzy Ludowych, Rykowowi, ktry tak ostro pi, e w kremlowskim krgu wdk nazywano Rykowk. Drugiego wrzenia napisa do Mootowa: Co zrobi z Rykowem (ktry bezsprzecznie im pomaga) i Kalininem []? Nie ma wtpliwoci, e Kalinin zbdzi []. Naley poinformowa KC, by pouczy Kalinina, aby ju nigdy nie zadawa si z tymi szubrawcami. Kalinin uzyska przebaczenie ale zrozumia przestrog: ju nigdy nie wystpi przeciwko Stalinowi, stajc si politycznym popychadem, stawiajcym tchrzliwie aprobujce podpisy na wszystkich zbrodniach Stalina. Mimo to Stalin lubi Ojczulka Kalinina i dobrze si bawi na jego przyjciach w Soczi, gdzie nigdy nie brakowao piknych dziewczt. Wieci o jego towarzyskich sukcesach dotary niebawem do na wp pobaliwej, na wp zazdrosnej Nadii w Moskwie. Napisaa: Syszaam od pewnej modej i piknej kobiety, e zadawae szyku na kolacji u Kalinina, bye bardzo zabawny i wszyscy si miali, cho zwykle s oniemieleni w Twojej dostojnej obecnoci. Trzynastego wrzenia Stalin oznajmi Mootowowi, e kierownictwo naszego pastwa jest dotknite straszn chorob []. Koniecznie trzeba podj jakie kroki. Ale jakie? Porozmawiamy, kiedy wrc do Moskwy Mniej wicej tak sam opini wyrazi w licie do innych czonkw Politbiura. Zasugerowali, aby Stalin obj stanowisko Rykowa. Woroszyow napisa: Drogi Koba, Mikojan, Kaganowicz, Kujbyszew i ja uwaamy, e najlepszym rozwizaniem byoby zjednoczenie kierownictwa Sownarkomu i skierowanie do niego Ciebie, poniewa pragniesz silnego kierownictwa. Sytuacja jest inna ni w latach 1918-1921, ale Lenin kierowa Sownarkomem. Kaganowicz upiera si, e to musi by Stalin. Sergo zgadza si z nim. Mikojan napisa rwnie, e na Ukrainie chopi zniszczyli zeszoroczne zbiory to bardzo niebezpieczne []. Obecnie potrzebujemy silnego kierownictwa i jednego przywdcy, tak jak za czasw Iljicza, i zdecydowalimy, e Ty jeste najlepszym kandydatem na przewodniczcego []. Czy cay wiat nie wie, kto jest wadc naszego kraju? Mimo to nikt jeszcze nie peni funkcji sekretarza generalnego i szefa rzdu jednoczenie. Co wicej, czy cudzoziemiec, Gruzin, mg formalnie kierowa krajem? Kaganowicz popar wic nominata Stalina, Mootowa. Powiniene zastpi Rykowa owiadczy Stalin Mootowowi. Dwudziestego pierwszego padziernika Stalin odkry kolejn zdrad: doniesiono mu, e Siergiej Syrcow, kandydat na czonka Politbiura i jeden z jego protegowanych, spiskuje przeciwko niemu. Donosy byy ju wwczas nieodczn czci bolszewickiego rytuau i bolszewickim

obowizkiem w archiwach Stalina mona znale mnstwo takich listw. Syrcow musia si stawi przed Komitetem Centralnym. Obciy pierwszego sekretarza partii na Zakaukaziu, Beso ominadzego, starego przyjaciela Stalina i Sergo. ominadze przyzna si do udziau w potajemnych spotkaniach, ale utrzymywa, e sprzeciwia si jedynie porwnywaniu Stalina z Leninem. Reakcja Stalina bya, jak zwykle, melodramatyczna: To niesychana podo []. Planowali zamach stanu, chcieli si znale w Politbiurze i unurzali si w rynsztoku Po tym wybuchu Stalin spyta Mootowa: Co o tym mylisz?. Sergo domaga si wykluczenia ich z partii, lecz Stalin, ktry po epizodzie z Tuchaczewskim zrozumia, e jego pozycja nie jest jeszcze dostatecznie silna, poprzesta na usuniciu ich z Komitetu Centralnego. Caa sprawa miaa jeszcze inny, znaczcy epilog: Sergo Ordonikidze ochrania swego przyjaciela ominadzego, nie ujawniajc przed KC wszystkich jego listw. Poszed natomiast do Stalina i wrczy mu je osobicie. Stalin by wstrznity dlaczego nie do KC? Poniewa daem mu sowo powiedzia Sergo. Jak moge? odpar Stalin, dodajc pniej, e Sergo zachowa si nie jak bolszewik, ale jak [] ksi. Powiedziaem mu, e nie chc nic wiedzie o jego sekretach Pniej miao to nabra zowieszczego wydwiku. Dziewitnastego grudnia zebrao si plenum, by ugruntowa zwycistwo Stalina nad przeciwnikami. Plena byy posiedzeniami wszechpotnego Komitetu Centralnego, ktry Stalin przyrwna do Areopagu, zwoywanymi w ogromnej sali Wielkiego Paacu Kremlowskiego z ciemnymi boazeriami i awami jak w purytaskim kociele. To tam stoeczni palatyni i regionalni wicekrlowie, ktrzy rzdzili krajem jako pierwsi sekretarze republik i miast, zbierali si niczym redniowieczna rada baronw. Owe posiedzenia przypominay raczej surowe protestanckie naboestwa, przerywane nieustannie okrzykami Susznie! lub Na pohybel!, bd po prostu wybuchami miechu. To plenum byo jednym z ostatnich, gdzie stara bolszewicka tradycja intelektualnej dyskusji odgrywaa jeszcze jak rol. Woroszyow i Kaganowicz starli si z Bucharinem, ktry obecnie, gdy jego prawicowi stronnicy zostali rozgromieni, popiera lini Stalina. Mielimy suszno, e zgnietlimy niebezpieczne odchylenie prawicowe owiadczy Bucharin. I wszystkich, ktrzy mu sprzyjali! zawoa Woroszyow. Jeli mwicie o ich fizycznej eliminacji, pozostawiam to tym towarzyszom, ktrzy s [] bardziej dni krwi. Rozleg si wybuch miechu, lecz dowcipy staway si coraz bardziej zowieszcze. Czonkom wewntrznego krgu nadal wydawao si nie do pomylenia, by mogy ich dotkn represje, lecz mimo to Kaganowicz naciska Stalina, aby by twardszy wobec opozycji, a Woroszyow upiera si, e prokurator musi dziaa bardzo aktywnie. Plenum zwolnio Rykowa z funkcji przewodniczcego Sownarkomu i mianowao Mootowa.[22] Sergo wszed w skad Politbiura i stan na czele Najwyszej Rady Gospodarki Narodowej, przemysowego kolosa, ktry kierowa caym Planem Picioletnim. Sergo doskonale si nadawa do tego zadania. Nowe nominacje i agresywne naciski, by wykona plan w cztery lata, doprowadziy do gwatownych sporw pomidzy palatynami. Bronili wasnych komisariatw i stronnikw. Kiedy zmieniali stanowiska, przejawiali skonno do zmiany sojuszy: jako przewodniczcy Komisji Kontroli Partyjnej Sergo wspiera kampani przeciwko sabotaystom i szkodnikom w przemyle. W momencie gdy obj Ludowy Komisariat Przemysu Cikiego, zacz broni swoich specjalistw. Nieustannie spiera si te z Mootowem, ktrego specjalnie nie kocha, o budet swojego resortu. Nie byo grupy radykaw: niektrzy stawali si bardziej radykalni w rnych sytuacjach. Sam Stalin, gwny organizator terroru, zmierza do swojego celu, kluczc i lawirujc. Stalin rozstrzyga spory, ktre przybray tak gwatowny charakter, e Kujbyszew, Sergo i Mikojan zagrozili rezygnacj, bronic swoich pozycji: Drogi towarzyszu Stalin - napisa Mikojan chodno. Wasze dwa telegramy rozczaroway mnie tak bardzo, e przez dwa dni nie mogem pracowa. Mog przyj kad krytyk [] z wyjtkiem tej, e jestem nielojalny wobec KC i Was []. Bez Waszego osobistego poparcia nie mog pracowa jako ludowy komisarz zaopatrzenia i handlu [].

Lepiej znajdcie nowego kandydata, a mnie skierujcie do jakiej innej pracy Stalin przeprosi Mikojana i czsto przeprasza rwnie innych. Dyktatorzy nie musz przeprasza. Tymczasem Andriejew wrci z Rostowa, by stan na czele Komisji Kontroli Partyjnej, natomiast Kaganowicz, zaledwie trzydziestosiedmioletni, zosta najbliszym wsppracownikiem Stalina, doczajc do sekretarza generalnego i Mootowa w rzdzcym triumwiracie. azar Mojsiejewicz Kaganowicz, zuchway i mski, wysoki i silny, z ciemnymi wosami, dugimi rzsami i piknymi brzowymi oczami, by pracoholikiem, ktry zawsze bawi si nerwowo bursztynowym wisiorkiem lub acuszkiem od kluczy. Z zawodu szewc, z minimalnym wyksztaceniem podstawowym, patrzy najpierw na buty rozmwcy. Jeli podobao mu si ich wykonanie, czasami kaza gociom je zdejmowa i podziwia na swoim biurku, gdzie wci trzyma zestaw narzdzi, ofiarowany mu przez wdzicznych robotnikw. Kaganowicz, ktry mgby uchodzi za wzr wspczesnego menedera, mia wybuchowe usposobienie, podobnie jak jego przyjaciel Sergo. Najszczliwszy z motkiem w rku, czsto bi swoich podwadnych lub podnosi ich za klapy marynarki, cho w sprawach politycznych by ostrony, zrczny i sprytny. Nieustannie spiera si z pedantycznym Mootowem, ktry okreli go jako prostaka, surowego i pruderyjnego, bardzo energicznego, dobrego organizatora, ktry potyka si na [] teorii. Sergo uwaa go za wietnego mwc mimo jego silnego ydowskiego akcentu: Naprawd potrafi porwa suchaczy!. Niesforny Kaganowicz, tak twardy i gwatowny, e zyska sobie przydomek Lokomotywa, wedug Mootowa nie tylko wiedzia, jak stosowa presj, ale mia w sobie co ze zbira. Umia robi swoje, powiedzia o nim Chruszczow. Jeli KC woy mu do rk siekier, ci jak szalony, ale niszczy zdrowe drzewa razem ze sprchniaymi. Stalin nazywa go elaznym azarem. Urodzi si w listopadzie 1893 roku w maej wiosce Kabany na pograniczu ukraisko-biaoruskim w biednej, ortodoksyjnej, licznej ydowskiej rodzinie mia jeszcze czterech braci i siostr, wszyscy spali w jednej izbie. azar, najmodszy, w 1911 roku wstpi za namow brata do partii i prowadzi agitacj na Ukrainie pod nazwiskiem Koszerowicz. Lenin zwrci uwag na tego wybijajcego si dziaacza: Kaganowicz wywiera znacznie wiksze wraenie, ni mona by oczekiwa. Ten robotnik-inteligent, ktry w swojej ogromnej bibliotece nieustannie czyta podrczniki historii (a take powieci Balzaka i Dickensa), by mzgiem stojcym za militaryzacj partyjnego pastwa. W 1918 roku, w wieku dwudziestu czterech lat, rzdzi Ninym Nowgorodem, stosujc bezlitosny terror. W 1919 roku domaga si dyktatury i wojskowej dyscypliny centralizmu. W 1924 roku, piszc jasn, lecz fanatyczn proz, zapocztkowa zjawisko nazywane stalinizmem. elazny azar kierowa kilkoma wydziaami Komitetu Centralnego, pniej zosta wysany do Azji rodkowej, a nastpnie, w 1925 roku, na Ukrain. W1928 roku wrci do Moskwy, a w 1930 roku, na XVI Zjedzie partii, wszed w skad Politbiura jako penoprawny czonek. Kaganowicz i jego ona Maria spotkali si w romantycznych okolicznociach podczas tajnej misji, kiedy musieli udawa maestwo: przyszo im to atwo, poniewa zakochali si w sobie i wkrtce rzeczywicie wzili lub. Byli razem tacy szczliwi, e zawsze trzymali si za rce, nawet siedzc w rzdowej limuzynie, a ich crka i adoptowany syn wychowywali si w szczliwym, zdecydowanie ydowskim domu. Zmienny w nastrojach i wybuchowy azar uprawia narciarstwo i konn jazd; mia nieomylny instynkt samozachowawczy. Jako yd, Kaganowicz zawsze zdawa sobie spraw ze swojej niepewnej pozycji, a Stalin z rwnym wyczuciem broni swego towarzysza przed antysemityzmem. Kaganowicz by pierwszym prawdziwym stalinowcem, ktry przy kolacji w Zubaowie uku fraz: Wszyscy mwi bez przerwy o Leninie i leninizmie, a przecie Lenin ju dawno umar Niech yje stalinizm!. Jak moge co takiego powiedzie? odpar Stalin skromnie. Lenin by wysok wie, a Stalin jest maym pionkiem. Kaganowicz traktowa Stalina ze znacznie wiksz czci ni Sergo czy Mikojan: by, jak powiedzia pogardliwie Mootow, dwustuprocentowym stalinowcem. Tak podziwia Wodza, e, jak sam przyzna, kiedy id do Stalina, staram si nie zapomina o niczym! Za kadym razem

jestem taki zdenerwowany. Porzdkuj dokumenty w teczce i wypeniam kieszenie cigawkami jak ucze, poniewa nigdy nie wiadomo, o co Stalin zapyta. Stalin odwzajemnia ten uczniowski respekt Kaganowicza, uczc go ortografii i interpunkcji, nawet gdy osign ju peni wadzy. Jeszcze raz przeczytaem Wasz list - napisa Kaganowicz do Stalina w 1931 roku - zdaem sobie spraw, e nie wykonaem Waszego polecenia, bym zwraca uwag na interpunkcj. Zaczem, lecz nie udao mi si, ale bd prbowa, cho jestem zawalony prac. W nastpnych listach postaram si wstawia kropki i przecinki. Szanowa Stalina jako rosyjskiego Robespierrea i nie chcia zwraca si do niego, uywajc poufaej formy ty: Czy mwilicie do Lenina ty? Waniejsza od interpunkcji bya jego brutalno: stumi niedawno powstania chopskie na obszarze od pnocnego Kaukazu do zachodniej Syberii. Zastpiwszy Mootowa jako sekretarz partii w Moskwie, elazny azar z niszczycielsk pasj zacz przebudowywa bolszewick metropoli, wysadzajc w powietrze historyczne budowle. Latem 1931 roku powane niedobory ywnoci na wsi przybray rozmiary klski godu. W poowie lipca Politbiuro zagodzio swoj kampani przeciwko specjalistom w przemyle, lecz walka z chopstwem trwaa nadal. Oddziay GPU i 180.000 aktywistw partyjnych wyruszyo z miast, by przy uyciu dzia, samosdw i systemu obozw zama opr chopw. Ponad dwa miliony ludzi wysiedlono na Syberi lub do Kazachstanu; w 1930 roku w obozach przebywao 179.000 winiw, w 1935 roku ju prawie milion. Terror i praca przymusowa stay si gwnym przedmiotem obrad Politbiura. Na skrawku papieru pokrytym gryzmoami Stalin napisa grubym niebieskim owkiem: 1. Kto moe dokonywa aresztowa? 2. Co zrobi z byymi biaogwardzistami w naszych zakadach przemysowych? 3. Wizienia trzeba oprni z winiw. [To znaczy naley ich szybciej skazywa, aby zrobi miejsce dla kuakw.] 4. Co robi z poszczeglnymi grupami aresztowanych? 5. Zarzdzi [] deportacje: Ukraina 145.000. Pn. Kaukaz 71.000. Powoe - 50.000 (duo!). Biaoru - 42.000 []. Zachodnia Syberia 50.000. Wschodnia Syberia 30.000 I tak dalej, a doszed do liczby 418.000 deportowanych. Dodawa te na kartkach[23] pudy zboa i chleba, niczym wiejski sklepikarz rzdzcy imperium. Wyjedmy z miasta napisa Stalin, tym razem do Woroszyowa, ktry odpowiedzia na tej samej kartce: Koba, czy moesz przyj [] Kamykowa na pi minut? Mog - odpisa Stalin. Wyjedmy z miasta i zabierzmy go ze sob. Wojna i eksterminacja wsi w aden sposb nie zakcay wypoczynku palatynw. Zaraz po rewolucji przydzielono im dacze, gdzie czsto koncentrowaa si prawdziwa wadza. Orodkiem tego sielskiego ycia byo Zubaowo w pobliu Usowa, trzydzieci pi kilometrw od Moskwy, gdzie Stalin i inni przywdcy mieli swoje dacze. Przed rewolucj bakijski magnat naftowy nazwiskiem Zubaow wybudowa tam dwie otoczone murem rezydencje, jedn dla syna, drug dla siebie. Stay tam ogem cztery domy z gotyckimi dachami w stylu niemieckim. Mikojanowie dzielili Wielki Dom w Zubaowie 2 z wyszym oficerem Armii Czerwonej, pewnym polskim komunist i Pawem Alliujewem. Woroszyow i inni dowdcy zajmowali May Dom. Ich ony i dzieci nieustannie odwiedzay si nawzajem niczym liczna rewolucyjna rodzina cieszca si czechowowskim latem. Rezydencja Stalina w Zubaowie I staa si magicznym miejscem dla dzieci. Panowaa tam prawdziwa swoboda wspomina Artiom. Bylimy tacy szczliwi wyznaa Swietana. Rodzice mieszkali na grze, dzieci na dole. Ogrd by soneczny i obfitowa w owoce. Stalin, zapalony ogrodnik, przedkada dogldanie i przycinanie r nad prawdziwe prace. Fotografie ukazuj go na spacerach z dziemi po ogrodzie. W rezydencji znajdowaa si biblioteka, pokj bilardowy, rosyjska ania, a pniej kino. Swietana kochaa to szczliwe bezpieczne ycie wrd ogrdkw warzywnych, sadw i pl, gdzie doili krowy i karmili gsi, kury, perliczki, koty i biae krliki. Mielimy mnstwo biaych i ciemnopurpurowych lilii, jaminu, ktry

uwielbiaa moja matka, i bardzo aromatycznych krzeww o cytrynowym zapachu. Chodzilimy do lasu z niani. Zbieralimy poziomki, czarne jagody i winie. W domu Stalina wspomina Artiom byo peno przyjaci. Rodzice Nadii, Siergiej i Olga, przyjedali tam czsto, chocia teraz mieszkali osobno. Zatrzymywali si w innych czciach domu, ale kcili si przy stole. Podczas gdy Siergiej lubi naprawia wszystko w domu i przyjani si ze sub, Olga, wedug Swietany, uwielbiaa swoj wysok pozycj i graa rol wielkiej damy, czego moja matka nigdy nie robia. Nadia graa w tenisa z ubranym w niepokalan biel Woroszyowem, kiedy by trzewy, i z Kaganowiczem, ktry gra w kurtce i w butach z cholewami. Mikojan, Woroszyow i Budionny[24] jedzili na koniach sprowadzonych z koszar kawalerii. Zim Kaganowicz i Mikojan jedzili na nartach. Mootow cign swoj crk na lizgawce jak ko chopski pug. Woroszyow i Sergo byli zapalonymi myliwymi. Stalin wola bilard. Andriejewowie uprawiali wspinaczk, ktr uwaali za bardzo bolszewick dyscyplin. Jeszcze w 1930 roku Bucharin czsto bywa w Zubaowie z on i crk. Sprowadzi te cz swojej menaerii jego mae liski biegay po caym terenie. Nadia przyjania si z Bucharczykiem i czsto razem spacerowali. Jenukidze rwnie nalea do tej wielkiej rodziny. Zawsze jednak zajmowano si te sprawami pastwowymi. Dzieci przyzwyczaiy si do obecnoci ochroniarzy i sekretarzy: ochroniarze stanowili cz rodziny. Pauker, szef wydziau ochrony, i Nikoaj Wasik, osobisty ochroniarz Stalina, byli tam zawsze. Pauker by bardzo zabawny. Lubi dzieci jak wszyscy ydzi i nie mia zbyt wysokiego mniemania o sobie, ale Wasik paradowa po okolicy jak nadty indyk wspominaa Kira Alliujewa, bratanica ony Stalina. Trzydziestoszecioletni Karl Pauker by ulubiecem dzieci i cieszy si zaufaniem Stalina. Ten wgierski yd, symbol kosmopolitycznej kultury CzK w tamtych czasach, pracowa jako fryzjer w Operze Budapeszteskiej, pniej zosta powoany do armii austro-wgierskiej, w 1916 roku trafi do rosyjskiej niewoli i nawrci si na bolszewizm. Uzdolniony aktor, wietnie naladowa akcenty, zwaszcza ydowski, przed Stalinem. Otyy (wymiewano si z niego, poniewa nosi gorset), ysy, wyperfumowany, z rudymi zmysowymi wsami, uwielbia wymylne mundury OGPU i chodzi w butach na podwyszonym obcasie. Czasami przeistacza si we fryzjera, golc Stalina niczym lokaj i uywajc talku, by zatuszowa jego dzioby po ospie. By mionikiem wykwintnych potraw, samochodw i nowych wynalazkw technicznych dla Politbiura, zna tajemnice prywatnego ycia palatynw i podobno sprowadza baletnice dla Kalinina i Woroszyowa. Pauker mia zwyczaj popisywa si przed dziemi swoim cadillakiem, prezentem od Stalina. Na dugo przed tym, nim w 1936 roku Stalin oficjalnie zgodzi si przywrci choink na Boe Narodzenie, Pauker odgrywa rol Dziadka Mroza, roznoszc na Kremlu prezenty i urzdzajc dla dzieci przyjcia witeczne. Czekista jako Dziadek Mrz jest symbolem tego dziwnego wiata. W pobliu przebywa te zawsze trzydziestodziewicioletni szef gabinetu Stalina, Aleksandr Poskriebyszow, ktry wymyka si do ogrodu w Zubaowie, by zajmowa si papierkow robot. Drobny, rudowosy, ysiejcy, syn szewca z Uralu ksztaci si na felczera i prowadzi bolszewickie spotkania w swoim gabinecie. Kiedy Stalin spotka go w sekretariacie KC, powiedzia: Macie grony wygld. Ludzie bd si was bali. Ten karze o wskich ramionach by potwornie brzydki i przypomina map, ale odznacza si doskona pamici i drobiazgow skrupulatnoci w pracy. Jego wydzia specjalny by sercem machiny wadzy Stalina. Poskriebyszow przygotowywa materiay dla Politbiura i uczestniczy w jego posiedzeniach. Kiedy Stalin wykorzystywa swoje wpywy, pomagajc na przykad protegowanemu zdoby mieszkanie, wszystkim zajmowa si tak naprawd Poskriebyszow: Prosz Was, ebycie pomogli im natychmiast pisa do niego Stalin. Poinformujcie mnie listownie o szybkim i dokadnym zaatwieniu tej sprawy. Zachowaa si ukryta do niedawna w archiwach korespondencja Stalina z Poskriebyszowem: Otrzymuj gazety angielskie, ale adnych niemieckich [] dlaczego? Jak to moliwe, e popenilicie bd? Czy to biurokratyzm? Pozdrowienia. Stalin. Czasami wierny sekretarz popada w nieask. W 1936 roku na swojej licie spraw pilnych Stalin napisa: 1. Przebaczy Poskriebyszowowi i jego przyjacioom. Ze smutnej, cignitej twarzy tego Quasimodo kady wchodzcy mg wyczyta, jak stoj jego

akcje u przywdcy. Jeli Poskriebyszow zachowywa si przyjanie, wszystko byo w porzdku. Jeli nie, szepta czasem: Dzisiaj wam si dostanie. Wtajemniczeni wiedzieli, e najlepszy sposb, aby Stalin przeczyta ich listy, to zaadresowa je do Aleksandra Nikoajewicza. W pracy Stalin nazywa go towarzyszem, ale w domu Poskriebyszow by Sasz lub szefem. Poskriebyszow by po czci bufonem, po czci potworem, ale pniej mia ucierpie z woli Stalina. Jak wspominaa jego crka Natalia, spyta pewnego razu Stalina, czy mgby studiowa medycyn, lecz ten kaza mu studiowa ekonomi. Ostatecznie jednak w niewykwalifikowany felczer okaza si jedynym czowiekiem, ktry udziela Stalinowi pomocy lekarskiej. Stalin wstawa pno, okoo jedenastej, jad niadanie i przez cay dzie lcza nad papierami, ktre nosi zapakowane w gazet nie lubi teczek. Kiedy spa, zdenerwowani rodzice bagali dzieci, aby zachowyway si cicho. Gwnym posikiem dnia by obfity obiad, podawany zwykle o trzeciej lub czwartej, do ktrego zasiadaa caa rodzina oraz, rzecz jasna, poowa czonkw Politbiura i ich on. Jeli zjawiali si gocie, Stalin odgrywa rol gruziskiego gospodarza. By niezwykle gocinny w charakterystyczny azjatycki sposb wspomina Leonid Redens, siostrzeniec Nadii. I bardzo uprzejmy dla dzieci. Kiedy dzieci Stalina chciay si z kim pobawi, miay do wyboru kuzynw, dzieci Pawa Alliujewa, Kir, Sasz i Siergieja, a take modszych synw Anny Redens. I bya te oczywicie caa bolszewicka rodzina: synowie Mikojana, ktrych Stalin nazywa Mikojaczykami, mieszkali tu obok. Dzieci biegay razem po okolicy, lecz Swietana odkrya, e jest tam zbyt wielu chopcw i za mao dziewczynek, z ktrymi mogaby si bawi. Jej brat Wasilij terroryzowa j i popisywa si, opowiadajc nieprzyzwoite historie, ktre, jak przyznaa pniej, peszyy j i deprymoway. Stalin bardzo kocha Swietane, ale nie tak jak chopcw wspominaa Kira. Wymyli dla niej dziewczynk imieniem Lelka, ktra bya idealnym alter ego Swietany. Saby Wasilij ju stwarza problemy. Nadia rozumiaa to i powicaa mu wicej uwagi. Ale bolszewiccy rodzice nie wychowywali swoich dzieci: dorastay pod okiem nia i wychowawcw. Przypominao to arystokratyczn rodzin w czasach wiktoriaskich - napisaa Swietana. - Byli tam te inni, Kaganowiczowie, Mootowowie, Woroszyowowie []. Ale wszystkie panie z tego najwyszego krgu pracoway, tote moja matka nie ubieraa mnie ani nie karmia. Nie przypominam sobie adnej pieszczoty z jej strony, chocia bya bardzo czua dla mojego brata. Z pewnoci mnie kochaa, ale bya surowa. Kiedy pewnego razu Swietana pocia obrus, matka dotkliwie j zbia. Stalin caowa i przytula Swietan z wylewn gruzisk czuoci, ale wyznaa pniej, e nie lubia zapachu tytoniu i kujcych wsw. Jej matka, na ktrej mio byo tak trudno zasuy, staa si w jej oczach niedotykaln wit. Bolszewicy, ktrzy wierzyli, e moliwe jest stworzenie leninowskiego nowego czowieka, kadli surowy nacisk na wyksztacenie.[25] Palatyni byli sabo wyksztaconymi samoukami, ktrzy nigdy nie przestali si uczy, tote od dzieci oczekiwano, e bd ciko pracoway i wyrosn na ludzi bardziej kulturalnych ni ich rodzice, mwicych trzema jzykami, ktre opanuj pod okiem specjalnych nauczycieli. (Dzieci Stalina i Mootowa miay tego samego nauczyciela angielskiego). Partia nie staa po prostu przed rodzin, bya wysz rodzin: kiedy umar Lenin, Trocki powiedzia, e jest sierot, a Kaganowicz ju wtedy nazywa Stalina naszym ojcem. Stalin poucza Bucharina, e czynnik osobisty [] nie jest wart zamanego szelga. Nie jestemy kkiem rodzinnym czy koteri bliskich przyjaci jestemy parti klasy robotniczej. Bolszewicy kultywowali surowo i chd.[26] Bolszewik powinien kocha prac bardziej ni on mawia Kirow. Mikojanowie stanowili kochajc ormiask rodzin, lecz Anastas by oschym, wymagajcym, a nawet surowym ojcem, ktry nigdy nie zapomina, e jest czonkiem Politbiura i bolszewikiem. Kiedy bi swego syna, powtarza przy kadym uderzeniu: To nie ty jeste Mikojanem, tylko ja!. Matka Stiepana Mikojana, Aszchen, czasem zapominaa si i przytulaa nas. Pewnego razu przy obiedzie na Kremlu Stalin powiedzia Jenukidzemu: Prawdziwy bolszewik nie powinien i nie moe mie rodziny, poniewa musi powici si cakowicie partii. Jak uj to pewien stary weteran: Jeli trzeba wybiera pomidzy parti a jednostk, wybiera si parti, poniewa partia ma nadrzdny cel, dobro wielu ludzi, a jednostka to tylko jednostka.

Mimo to Stalin potrafi by bardzo pobaliwy dla dzieci, woc je po caej posiadoci swoj limuzyn: Myl, e Wujaszek Stalin naprawd mnie kocha wspomina Artiom. Szanowaem go, ale si go nie baem. Bardzo ciekawie si z nim rozmawiao. Umia sprawi, e dziecko formuowao swoje myli jak dorosy. Zabawmy si w rozbijanie jajek kto rozbije pierwszy? proponowa Stalin swemu siostrzecowi Leonidowi, kiedy przynoszono ugotowane jajka. Zabawia dzieci, wrzucajc skrki od pomaraczy i korki od wina do lodw albo biszkopty do herbaty. Nam, dzieciom, wydawao si to mieszne wspomina Wadimir Redens. Zgodnie z kaukaskim zwyczajem pozwalano niemowltom ssa wino z palcw dorosych, a kiedy byy starsze, podawano im mae kieliszki wina. Stalin czsto dawa Wasilijowi, a pniej Swietanie, yk wina, co wydawao si nieszkodliwe (chocia Wasilij umar z powodu alkoholizmu), ale doprowadzao do furii surow Nadi. Nieustannie si o to sprzeczali. Kiedy Nadia lub jej siostra strofoway go, Stalin chichota: Nie wiecie, e ma to dziaanie lecznicze? Pewnego razu Artiom zrobi co, co mogo mie bardzo powane nastpstwa, poniewa Stalin sta si ju niezwykle podejrzliwy. Kiedy przywdcy pracowali w jadalni, may Artiom zauway waz z zup, ktra jak zawsze, staa na kredensie. Chopiec podkrad si za plecami Stalina, Mootowa i Woroszyowa i dla kawau nasypa do rosou tytoniu Stalina. Pniej czeka w pobliu, co si stanie. Mootow i Woroszyow sprbowali i odkryli, e w zupie jest tyto. Stalin spyta, kto to zrobi. Powiedziaem, e ja. Prbowae jej? spyta Stalin. Artiom potrzsn gow. No c, jest pyszna odpar Stalin. Sprbuj i jeli bdzie ci smakowaa, moesz i i powiedzie Karolinie Wasiliewnie [Til, gospodyni], eby zawsze wsypywaa tyto do zupy. Jeli nie, lepiej nie rb tego wicej. Dzieci zdaway sobie spraw, e jest to polityczny dom. Patrzylimy na wszystko z humorem i ironi wspomina Leonid Redens. Kiedy Stalin odwoywa komisarza, podchodzilimy do tego z rozbawieniem. By to art, ktry ju niebawem mia przesta mieszy. Domownicy wiedzieli o niesychanych cierpieniach wsi. Stanisaw Redens, szwagier Stalina i Nadii, by szefem GPU na Ukrainie, w epicentrum godu, z racji swojej funkcji musia wic mie szczegow wiedz na temat represji i sam bra w nich udzia: bez wtpienia jego ona rozmawiaa z Nadi o tragedii Ukrainy. Niebawem miao to zatru nie tylko maestwo Stalina, ale i ca bolszewick rodzin. 5 Wakacje i pieko: Politbiuro nad morzem Pod koniec 1931 roku, kiedy Stalin, Nadia i wikszo palatynw przebywali na wakacjach nad morzem, gd przybra rozmiary katastrofy ywioowej. Palatyni traktowali swoje wakacje niezwykle powanie. Co najmniej dziesi procent listw czonkw stalinowskiego otoczenia, nawet w najgorszych latach godu, dotyczyo wakacji (kolejne dwadziecia procent ich stanu zdrowia). Wakacyjne spotkania byy najlepsz metod dotarcia do Stalina: na tych sonecznych werandach podjto wicej decyzji personalnych i uknuto wicej intryg ni pod onieonymi blankami Kremla.[27] Istnia ustalony rytua planowania takich wakacji: na posiedzeniu Politbiura stawiano kwesti, by zaproponowa towarzyszowi Stalinowi tydzie urlopu, ale pod koniec lat dwudziestych wakacje przeduano od dwudziestu dni do jednego lub dwch miesicy na zalecenie lekarzy. Kiedy ustalono terminy, sekretarz Stalina wysya memorandum dla Jagody, podajc mu harmonogram, aby mona byo odpowiednio zorganizowa ochron.

Palatyni wyjedali prywatnymi pocigami, pod eskort onierzy OGPU, na poudnie, na radzieck Riwier dacze i sanatoria Politbiura byy rozrzucone na obszarze od Krymu na zachodzie do gruziskiego uzdrowiska Boromi na wschodzie. Mootow wola Krym, lecz Stalin preferowa gorce wybrzee Morza Czarnego, cignce si od Soczi a do subtropikalnego regionu Suchumi i Gagry w Abchazji. Wszystkie te obiekty naleay do pastwa, byo jednak zrozumiae samo przez si, e ten, kto sprawuje nad nimi piecz, ma wyczne prawo ich uytkowania. Palatyni odwiedzali si nawzajem, pytajc wczeniej o pozwolenie, aby nie zakca niczyjego urlopu, przejawiali jednak naturaln skonno do skupiania si wok Stalina. Stalin chciaby przyjecha do Muchaatki [na Krymie][28], ale nie chce nikomu przeszkadza. Poprocie Jagod, aby zorganizowa ochron Wakacje miay take ciemn stron. OGPU starannie planowao podr pocigu Stalina, ktremu, podczas godu, towarzyszyy pocigi z zaopatrzeniem. Jeli po przybyciu personel dochodzi do wniosku, e nie wystarczy jedzenia dla Stalina i jego goci, sekretarze pospiesznie wysyali telegram do Ora i Kurska, dajc uzupenienia zapasw. Donosili, e podczas podry gotowali dla Stalina gorce posiki. Co si tyczy GPU pisa jeden z sekretarzy - jest mnstwo pracy, miay miejsce masowe aresztowania i nadal trwa obawa na tych, ktrzy pozostali []. Aresztowano dwie bandy przestpcw. Upodobania Stalina, jeli chodzi o domy wypoczynkowe zmieniay si, ale w latach trzydziestych najbardziej lubi Dacz nr 9 w Soczi. Krasnaja Polana bya drewnianym domem z werand dookoa, wspomina Artiom, ktry zwykle spdza wakacje z Wujaszkiem Stalinem. Dom Stalina sta wysoko na wzgrzu, natomiast domy Mootowa i Woroszyowa przycupny skromnie poniej w dolinie. Kiedy Nadia przyjedaa z mem na wakacje, zapraszali zwykle czonkw bolszewickiej rodziny, w tym Jenukidzego i korpulentnego proletariackiego poet Diemiana Biednego. Zadaniem personelu Stalina, wraz z GPU i miejscowymi dygnitarzami, byo przygotowanie domu przed jego przyjazdem. Dacza [] zostaa odnowiona w stu procentach pisa jeden z czonkw jego personelu zaopatrzona na wielkie przyjcie we wszelkie rodzaje owocw. Bolszewicy lubili wypoczywa grupami, niczym amerykaskie korporacje studenckie, czsto bez on, ktre zostaway wraz z dziemi w Moskwie. Mootow i ja jedzimy konno, gramy w tenisa, w krgle, pywamy dk, strzelamy - sowem, wspaniale wypoczywamy pisa Mikojan do ony, wyliczajc wszystkich, ktrzy z nim byli. To bolszewicki mski klasztor. Czasem zabierali te ony i dzieci, a kiedy na wakacje przyjeda Kujbyszew, ekonomista i poeta, zjawia si nad Morzem Czarnym z wielk i weso trup piknych dziewczt i birbantw. Wszyscy chcieli spdza wakacje ze Stalinem, ale najbardziej lubili towarzystwo niespoytego Sergo. Jenukidze czsto zaprasza innego kobieciarza, Kujbyszewa, do swojej gruziskiej wioski. Stalin by o nich troch zazdrosny i sprawia wraenie uszczliwionego, kiedy Mootowowi nie udao si spotka z Ordonikidzem: Uciekasz przed Sergo? pyta. Zawsze wypytywali si nawzajem, kto z nimi by. Tutaj, w Nalczyku informowa Stalin -jestem ja, Woroszyow i Sergo. Stalin pisa do Andriejewa: Dostaem Twoj kartk. Niech mnie diabli! Byem w Suchumi i nie spotkalimy si. Gdybym wiedzia, e zamierzasz mnie odwiedzi [] nie wyjechabym z Soczi []. Jak spdzie wakacje? Czy polowae tak duo, jak chciae? Kiedy palatyni wracali do domw, opowiadali sobie, gdzie byo najlepiej: Przyjed na Krym we wrzeniu zachca Stalin Ordonikidzego z Soczi, dodajc, e w Boromi w Gruzji jest przyjemnie, poniewa nie ma tam komarw []. W sierpniu i przez poow wrzenia bd w Krasnoj Polanie. GPU znalazo bardzo adn dacz w grach, ale na razie choroba nie pozwala mi si tam wybra []. Klim [Woroszyow] jest teraz w Soczi i duo czasu spdzamy razem Orodek decyzyjny wspomina Artiom przenosi si razem z nim na poudnie. Stalin pracowa na werandzie w wiklinowym fotelu przy wiklinowym stole, na ktrym leaa wielka sterta papierw. Samoloty codziennie latay na poudnie, przewoc poczt. Poskriebyszow (mieszkajcy zwykle w ssiednim domu) natychmiast mu j dostarcza. Stalin bez przerwy domaga si nowych gazet. Zwykle czyta listy, a pniej mwi chopcom, jaka bdzie odpowied. Pewnego razu dosta

list od grnika, ktry skary si, e w jego kopalni nie ma prysznicw. Stalin napisa na licie, e jeli szybko nie bdzie rozwizania i wody, dyrektora kopalni naley potraktowa jak wroga ludu. Stalin by zasypywany pytaniami od Mootowa i Kaganowicza, ktrzy zastpowali go w Moskwie. Szkoda, e nie mamy telefonicznego poczenia z Soczi[29] - pisa Woroszyow. Telefon bardzo by nam pomg. Odwiedzabym Ci co 2-3 dni i mgbym rwnie si wyspa. Nie spaem normalnie od duszego czasu. Stalin upaja si jednak swoj dominacj. Pytania Politbiura nie wpywaj na moje zdrowie oznajmi Mootowowi. Moecie przysya tyle pyta, ile chcecie, z przyjemnoci na nie odpowiem. Wszyscy pisali do Stalina dugie, odrczne listy, wiedzc, e, jak uj to Bucharin, Koba uwielbia dostawa listy. Kaganowicz, ktry po raz pierwszy zastpowa Stalina w Moskwie, zrobi z tego peny uytek, chocia Politbiuro nadal samo podejmowao wikszo decyzji, a Stalin interweniowa, jeli ich nie aprobowa. Prni, draliwi, porywczy palatyni czsto kcili si zaarcie pod nieobecno Stalina: Kaganowicz po sprzeczce ze swoim przyjacielem Sergo wyzna Stalinowi: Bardzo mnie to zdenerwowao. Stalin nierzadko cieszy si z takich konfliktw: No c, drodzy przyjaciele [] wicej sporw. Mimo to czasami nawet Stalin bywa zniecierpliwiony: Nie mog i nie powinienem decydowa w kadej kwestii podniesionej przez Politbiuro. Powinnicie nauczy si analizowa i rozwizywa problem [] sami!. By rwnie czas na przyjemnoci: Stalin bardzo interesowa si ogrodami, sadzi cytryny i pomaracze, z dum pieli chwasty i zmusza swoich towarzyszy, by mozolili si w socu. Stalinowi tak spodoba si ogrodnik w Soczi, niejaki Alfierow, e napisa do Poskriebyszowa: Dobrze by byo umieci [Alfierowa] w Akademii Rolniczej -jest ogrodnikiem w Soczi, bardzo dobrym i rzetelnym pracownikiem Jego ycie na poudniu nie przypominao chodnej samotnoci, jak zwyko si wiza ze Stalinem. Iosif Wissarionowicz lubi wycieczki na ono natury napisaa Woroszyowa w dzienniku. Wyjedalimy samochodem i rozbijalimy obz nad jak ma rzeczk, rozpalalimy ognisko, pieklimy szaszyki, piewalimy i artowalimy. Zabiera na takie wyprawy cae swoje otoczenie. Czsto wyjedalimy razem - pisa jeden z podekscytowanych sekretarzy do drugiego. Strzelalimy z wiatrwek do celu, chodzilimy na spacery i odbywalimy przejadki samochodem, robilimy wycieczki do lasu, gdzie pieklimy szaszyki, oberalimy si i pilimy! Stalin i Jenukidze zabawiali goci opowieciami o swoich przygodach jako konspiratorw przed rewolucj, natomiast Diemian Biedny opowiada nieprzyzwoite dowcipy, ktrych mia niewyczerpany zapas. Stalin strzela do kuropatw i pywa dk. Pamitam dacz w Soczi, gdzie Klim i ja zostalimy zaproszeni przez towarzysza Stalina pisaa Woroszyowa. - Przygldaam si, jak graj w takie gry jak krgle, a Nadieda Siergiejewna graa w tenisa. Stalin i Budionny grywali w krgle z Wasilijem i Artiomem. Budionny by taki silny, e kiedy rzuci kul, przewraca wszystkie krgle i stojc za nimi tarcz. Wszyscy miali si z jego siy (i gupoty). Jeste taki silny, e nie potrzebujesz mzgu. Szydzili z niego, gdy zrani si podczas skoku ze spadochronem. Myla, e zeskakuje z konia! Tylko dwaj ludzie s znani jako najlepsi kawalerzyci wiata: napoleoski marszaek Lannes i Siemion Budionny broni go Stalin powinnicie wic sucha uwanie wszystkiego, co mwi o kawalerii! Po latach Woroszyowa moga jedynie napisa: C to byy za cudowne czasy! We wrzeniu 1931 roku Stalina i Nadi odwiedzili dwaj gruziscy dziaacze, jeden, ktrego kochaa, i drugi, ktrego nienawidzia. Uwielbianym by Nestor akoba, stary bolszewik i przywdca Abchazji, ktr rzdzi jak niezalenym lennem z niezwyk agodnoci. Broni miejscowych chopw i sprzeciwia si kolektywizacji, utrzymujc, e nie ma abchaskich kuakw. Kiedy gruziska partia zwrcia si do Moskwy, Stalin i Sergo poparli akob. Smuky i elegancki, z byszczcymi oczami, zaczesanymi do tyu czarnymi wosami i aparatem suchowym, poniewa by czciowo guchy, wczy si po ulicach i kawiarniach swojego maego krlestwa niczym trubadur. Jako gospodarz wakacyjnych kurortw bolszewickiej elity zna wszystkich i zawsze budowa dla Stalina nowe domy i organizowa bankiety tak opisa go Fazil Iskander w powieci

Sandro z Czegemu. Stalin uwaa go za wiernego sojusznika. Ja Koba artowa ty akoba! akoba by kolejnym czonkiem bolszewickiej rodziny, ktry spdza popoudnia, przesiadujc na werandach ze Stalinem. Kiedy akoba odwiedza dacz, ze swymi biesiadami i abchaskimi pieniami, Stalin woa: Niech yje Abchazja!. Artiom wspomina, e przybycie akoby byo jak wiato wlewajce si do domu. Stalin pozwala, by akoba doradza mu w sprawach partii gruziskiej, wyjtkowo podzielonej i opierajcej si poleceniom z centrum. To wanie byo powodem przybycia drugiego gocia, awrientija Pawowicza Berii, szefa GPU na Zakaukaziu. Beria by ysiejcym, niskim i zwinnym mczyzn o szerokiej, misistej twarzy, wydatnych zmysowych wargach i wowych oczach poyskujcych za szkami pince-nez. Ten utalentowany, inteligentny, bezwzgldny i niezwykle kompetentny awanturnik, ktrego Stalin nazwa pniej naszym Himmlerem, odznacza si sualczoci, seksualnym apetytem i wyrafinowanym okruciestwem bizantyskiego dworzanina wspinajcego si pracowicie po szczeblach kariery, by zdominowa najpierw Kaukaz, pniej otoczenie Stalina, a w kocu i Zwizek Radziecki. Beria, urodzony w pobliu Suchumi w megrelskiej rodzinie, prawdopodobnie nielubny syn abchaskiego waciciela ziemskiego i pobonej gruziskiej matki, niemal na pewno odgrywa rol podwjnego agenta antykomunistycznego reimu musawatystw, ktry rzdzi Baku podczas wojny domowej. Podobno sprzymierzeniec Stalina, Siergiej Kirow, uratowa go przed kar mierci, losem, ktrego Beria unikn tylko dlatego, e nie starczyo czasu na wykonanie egzekucji. Pniej Beria studiowa architektur na Politechnice Bakijskiej, ale zncia go suba w CzK, do ktrej wstpi i obj wysokie stanowisko, wspierany przez Sergo. Nawet jak na standardy tej odraajcej organizacji wyrnia si sadyzmem. Beria jest czowiekiem, ktry bez mrugnicia powiek potrafi zabi najlepszego przyjaciela, jeli ten przyjaciel powiedzia o nim co zego tak scharakteryzowa go jeden z podwadnych. Jego kariera poszukiwacza przygd seksualnych rozpocza si, jak opowiada pniej swojej synowej, podczas studenckiej wycieczki do Rumunii, gdzie uwioda go pewna starsza kobieta. Ale kiedy podczas wojny domowej przebywa w wizieniu, zakocha si w siostrzenicy swego towarzysza z celi, jasnowosej, zotookiej, nastoletniej Ninie Gegeczkori ze znanej gruziskiej rodziny; jeden z jej stryjw zosta ministrem w gruziskim rzdzie mienszewickim, a drugi w bolszewickim. Kiedy mia dwadziecia dwa lata i peni ju wysokie stanowisko w CzK, a ona siedemnacie, poprosia go o zwolnienie stryja z wizienia. Beria nadskakiwa jej i w kocu uciekli razem jego subowym pocigiem, skd wzia si opowie, e zgwaci j w swoim wagonie. Niebawem pobrali si i Nina kochaa czarujcego Beri do koca ycia. Trzydziestodwuletni obecnie Beria nalea do najmodszego pokolenia przywdcw, znacznie lepiej wyksztaconych ni ich starsi towarzysze z pierwszego pokolenia, tacy jak Stalin i Kalinin, ktrzy mieli ju po pidziesit kilka lat, czy drugiego, jak Mikojan i Kaganowicz, dobiegajcy czterdziestki. Podobnie jak ci ostatni, Beria by zapalonym sportowcem gra na lewym skrzydle obrony w gruziskiej druynie pikarskiej i uprawia jujitsu. Kompetentny i sualczy, mia talent do wybierania sobie patronw. Sergo, wwczas szef partii na Kaukazie, uatwi mu karier w GPU, a pniej, w 1926 roku, przedstawi go Stalinowi. Beria przej odpowiedzialno za jego ochron na wakacjach. Poza Tob - pisa Beria do Sergo nie mam nikogo. Znaczysz dla mnie wicej ni brat czy ojciec. Dziki jego wstawiennictwu Beria zosta oczyszczony z zarzutw o wspprac z wrogiem podczas wojny domowej. W 1926 roku, kiedy Sergo uzyska przeniesienie do Moskwy, Beria zapomnia o nim i zacz zabiega o wzgldy najbardziej wpywowego czowieka w tym regionie, akoby, zamczajc go, aby pozwoli mu znw zobaczy si ze Stalinem. Stalina irytoway przymilne pochlebstwa Berii na wakacjach. Kiedy Beria zjawi si w daczy, Stalin warkn: Co, znowu przyszed? i odprawi go, dodajc: Powiedzcie mu, tutaj panem jest akoba! Kiedy Beria rozsta si ze swymi gruziskimi protektorami, ktrzy uwaali go za amoralnego hochsztaplera, wzi go pod swoje skrzyda akoba. Ale Beria mierzy wyej.

Drogi towarzyszu Nestorze napisa do akoby. Bardzo chciabym zobaczy towarzysza Kob przed jego wyjazdem [] gdybycie zechcieli wspomnie mu o tym. Teraz akoba sam przyprowadzi Beri przed oblicze Wodza. Stalin by rozwcieczony niesubordynacj gruziskich kacykw partyjnych, ktrzy popierali starych przyjaci, plotkowali ze swymi protektorami w Moskwie i wiedzieli nazbyt duo o jego niesawnych poczynaniach w przeszoci. akoba zaproponowa, by zastpi tych starych bolszewickich wyjadaczy Beri, przedstawicielem nowego pokolenia, oddanego bez reszty Stalinowi. Nadia znienawidzia Beri od pierwszego wejrzenia. Jak moesz tolerowa tego czowieka w swoim domu? To dobry pracownik odpar Stalin. Przedstaw mi fakty. Jakich faktw potrzebujesz? achna si Nadia. To ajdak. Nie chc go widzie. Stalin wspomina pniej, e posa j do diaba. To mj przyjaciel, dobry czekista Ufam mu Kirow i Sergo ostrzegali Stalina przed Beri, ale zignorowa ich dobre rady, czego pniej aowa. Przyj askawie swego nowego protegowanego. Kiedy przychodzi do domu wspomina Artiom przynosi ze sob ciemno. Stalin, wedug zapiskw akoby, zgodzi si awansowa czekist, ale spyta: Czy Beria si nada? Beria bdzie wietny odpar akoba, ktry wkrtce mia poaowa swojej rekomendacji. Z Soczi Stalin i Nadia pojechali do uzdrowiska Cchaltubo. Stamtd Stalin napisa do Sergo, eby go powiadomi o swoich planach co do ich wsplnego protegowanego. artowa, e zobaczy si z miejscowymi dygnitarzami, nazywajc jednego komiczn figur, a o drugim mwic, i jest za tusty. Potem stwierdzi: Zgodzili si wprowadzi Beri do obkomu [komitetu obwodowego] Gruzji. Sergo i gruziscy towarzysze byli przeraeni, e czekista ma rzdzi starymi bolszewikami. Mimo to Stalin zakoczy list beztrosko: Pozdrowienia od Nadii! Jak si miewa Zina? Wyjazd do wd by doroczn pielgrzymk. W 1923 roku Mikojan dowiedzia si, e Stalin cierpi na reumatyzm i zasugerowa mu wyjazd do uzdrowiska Macesta w pobliu Soczi. Mikojan wybra nawet dom z trzema sypialniami i salonem, w ktrym zatrzyma si Stalin. wiadczyo to o bliskich stosunkach midzy nimi. Stalin czsto zabiera ze sob Artioma otwartym rolls-royceem z 1911 roku. Towarzyszy im tylko jego osobisty ochroniarz Wasik.[30] Stalin zdawa si wstydzi swojego wygldu, czy to z powodu zdeformowanej rki, czy uszczycy; spord przywdcw jedynie Kirow jedzi z nim do wd. Nie krpowa si jednak Artiomem. Kiedy siedzieli w obokach pary, Stalin opowiada chopcu o swoim dziecistwie, o przygodach na Kaukazie i rozprawia o zdrowiu. Mia obsesj na punkcie zdrowia, zarwno wasnego, jak i swoich towarzyszy. Byli odpowiedzialnymi pracownikami, zatem ich kondycja fizyczna bya spraw pastwow. Stao si to ju radzieck tradycj: Lenin te troszczy si o kondycj przywdcw. Na pocztku lat trzydziestych czonkowie stalinowskiego Politbiura pracowali tak ciko i pod tak presj, i trudno si dziwi, e stan ich zdrowia, nadszarpnitego ju przez carskie zesania i wojn domow, powanie si pogorszy. Ich listy czyta si jak protokoy zjazdu hipochondrykw.[31] Czuj si ju znacznie lepiej - wyzna Stalin Mootowowi. Wody w pobliu Soczi s bardzo dobre i zapobiegaj sklerozie, neurozie, ischiasowi, podagrze i reumatyzmowi. Czy nie powiniene tu przysa swojej ony? Stalin odczuwa skutki podego wyywienia i mronych wiatrw na zsykach: pod wpywem stresu doznawa zapalenia migdakw. Tak bardzo polubi specjalist z Macesty, profesora Waledinskiego, e czsto zaprasza go, by napi si koniaku na werandzie w towarzystwie jego dzieci, Gorkiego i czonkw Politbiura. Pniej przenis Waledinskiego do Moskwy i profesor pozosta jego osobistym lekarzem a do wybuchu wojny. Ble mogy powodowa rwnie problemy z zbami. Kiedy jego dentysta Szapiro, pod wpywem nalega Nadii, wyleczy mu osiem zepsutych i pokych zbw, Stalin by wdziczny: Czy chcecie mnie o co poprosi? Dentysta poprosi o wywiadczenie mu przysugi.

Stalin napisa do Poskriebyszowa: Dentysta Szapiro, ktry troszczy si o naszych odpowiedzialnych pracownikw, prosi mnie (obecnie zajmuje si mn), eby umieszczono jego crk na wydziale medycyny Uniwersytetu Moskiewskiego. Myl, e powinnimy udzieli takiej pomocy temu czowiekowi za to, co robi codziennie dla naszych towarzyszy. Czy moecie zaj si tym i zaatwi to [] moliwie szybko [] poniewa moe nie starczy nam czasu []. Czekam na odpowied. Gdyby nie udao si zapisa crki na studia w Moskwie, Poskriebyszow mia sprbowa w Leningradzie. Stalin lubi opowiada o swoim zdrowiu przyjacioom. Do Soczi przyjechaem z zapaleniem opucnej (suchym) poinformowa Sergo. Teraz czuj si dobrze. Wziem seri dziesiciu kpieli leczniczych. Nie mam ju problemw z reumatyzmem. Oni te opowiadali o swoich kopotach. Jak Twoje kamienie nerkowe? pyta Stalin Sergo, ktry spdza wakacje z Kaganowiczem. Korespondencja wdrowaa po hipochondrycznym trjkcie. Kaganowicz i ja nie moglimy przyjecha, siedzimy na wielkim parowcu odpowiada Sergo. Kaganowicz jest troch chory. Przyczyna nie jest na razie jasna. Moe to co z sercem []. Lekarze mwi, e woda i specjalne kpiele powinnymu pomc, ale musi spdzi tu miesic []. Ja czuj si dobrze, ale jeszcze nie odpoczem Kaganowicz te wysa list z uzdrowiska w Boromi: Drogi towarzyszu Stalin, przesyam Wam parujce pozdrowienia []. Szkoda, e z powodu sztormu nie moecie nas odwiedzi. Rwnie Sergo donosi Stalinowi o zdrowiu Kaganowicza: Kaganowicz ma opuchnite nogi. Przyczyna nie zostaa jeszcze ustalona, moliwe jednak, e jego serce bije za sabo. Urlop koczy mu si 30 sierpnia, ale trzeba bdzie go przeduy Nawet towarzysze przebywajcy w Moskwie przesyali raporty medyczne Stalinowi na wakacjach: Rudzutak jest chory, a Sergo ma zarazki grulicy i musimy go wysa do Niemiec donosi Mootow swemu przywdcy. Gdybymy wicej spali, popenialibymy mniej bdw. Zaczyna si semestr na uczelni, tote Nadia pojechaa do Moskwy. Stalin wrci do Soczi, skd sa jej czue listy: Gramy w bilard i w krgle. Mootow odwiedzi nas ju dwa razy, ale jego ona dokd wyjechaa. Zjawili si Sergo i Kalinin, ale nie ma nic nowego. Niech Wasia i Swietana napisz do mnie. Inaczej ni przed rokiem, Stalin i Nadia nie pokcili si podczas wakacji, jeli sdzi na podstawie ich listw. Pomimo obecnoci Berii, Nadia pisaa w tonie ufnym i radosnym, przedstawiajc mowi sytuacj w Moskwie. Tak jak zawsze, chciaa zda egzaminy i zosta wykwalifikowanym menederem; wraz z Dor Chazan pracowaa ciko nad wzorami tkanin. Moskwa wyglda lepiej pisaa ale troch przypomina kobiet, ktra si pudruje, eby ukry swoje wady Zaplanowana przez Kaganowicza przebudowa Moskwy ju wstrzsaa miastem, podobnie jak jego wybuchowa energia. Burzenie soboru Chrystusa Zbawiciela, monumentalnej dziewitnastowiecznej budowli, by zrobi miejsce dla szkaradnego Paacu Rad, postpowao powoli. Nadia zacza informowa Stalina o szczegach, ktre jej zdaniem powinien pozna, ale z kobiecej perspektywy: Kreml jest czysty, ale plac przed garaami wyglda bardzo brzydko []. Ceny w sklepach s bardzo wysokie, a kolejki due. Nie gniewaj si, e wdaj si w takie szczegy, ale chciaabym, eby ludzie uwolnili si od tych wszystkich problemw i eby wszystkim robotnikom yo si lepiej Potem nagle wrcia do spraw osobistych: Musisz dobrze wypocz Ale nie dao si ukry przed Nadi napi w rzdzie: jeli chodzi o ciso, ya w samym ich rodku, w malekim wiatku Kremla, gdzie inni przywdcy odwiedzali j codziennie: Wpad do mnie Sergo - by rozczarowany Twoim krytycznym listem. Wyglda na bardzo zmczonego. Stalin nie gniewa si z powodu szczegw. To dobrze. Moskwa zmienia si na lepsze. Zapyta j o Siergieja Kirowa, leningradzkiego przywdc, ktrego szczeglnie lubi. Postanowi przyjecha do Ciebie 12 wrzenia odpisaa, a kilka dni pniej spytaa: Czy Kirow Ci odwiedzi? Kirow zjawi si niebawem w Soczi, gdzie zajmowa jeden z domw pooonych w

dolinie, niej ni dom Stalina. Bawili si w gr, ktra odzwierciedlaa zapewne zdolnoci Stalina jako meteorologa: Razem z Kirowem sprawdzalimy temperatur w dolinie, gdzie mieszka on, i na grze, gdzie mieszkam ja -jest rnica dwch stopni.[32] Stalin nie lubi pywa, prawdopodobnie z powodu zdeformowanej rki, chocia Artiomowi powiedzia, e grale nie pywaj. Ale teraz poszed popywa z Kirowem. To dobrze, e Kirow Ci odwiedzi - odpisaa Nadia czule mowi, ktry kiedy ocali jej ycie, kiedy si topia. - Musisz uwaa z pywaniem. Pniej mia specjalny basen wewntrz domu w Soczi, dostosowany do jego wzrostu, aby mg zaywa ochody w samotnoci. Tymczasem gd przybiera katastrofalne rozmiary. Woroszyow napisa do Stalina, proponujc wysanie przywdcw w dotknite godem regiony, aby sprawdzili, co si tam dzieje. Masz racj zgodzi si Stalin 24 wrzenia 1931 roku. - Nie zawsze rozumiemy znaczenie osobistych podry i osobistych kontaktw z ludmi. Zwycialibymy znacznie czciej, gdybymy wicej podrowali i poznawali ludzi. Nie chciaem wyjeda na wakacje, ale [] byem bardzo zmczony, a stan mojego zdrowia poprawia si Nie tylko on zajmowa si na wakacjach godem. Budionny donosi o godzie, ale koczy list sowami: Budowa mojego nowego domu na wsi dobiega koca, jest bardzo adny W Moskwie bez przerwy pada - informowaa Stalina Nadia. - Dzieci ju maj gryp. Ja si pilnuj, ubierajc si ciepo. Pniej wspomniaa mu artobliwie o ksice pewnego emigranta o Leninie i Stalinie. Czytam biaogwardyjsk pras. Jest tam interesujcy materia o Tobie. Jeste ciekaw? Poprosiam Dwinskiego [zastpc Poskriebyszowa], eby go poszuka []. Dzwoni Sergo i skary si, e ma zapalenie puc W Soczi by straszny sztorm. Wiatr wy przez dwa dni z furi rozwcieczonej bestii - pisa Stalin. Wyrwa z korzeniami osiemnacie wielkich dbw na terenie naszej daczy Cieszy si z listw, ktre otrzyma od dzieci. Ucauj je ode mnie, to dobre dzieci. Swietana pisaa do swego Pierwszego Sekretarza: Cze, Papoczka. Wracaj szybko do domu - to rozkaz! Stalin posucha. Kryzys pogbia si coraz bardziej. Pocigi pene zwok: mio, mier i histeria Chopi jedli konie, psy, zgnie ziemniaki, kor z drzew, wszystko, co udao im si znale pisa jeden z naocznych wiadkw, a tymczasem 21 grudnia 1931 roku, w samym epicentrum tragedii, Stalin obchodzi w Zubaowie swoje urodziny. Pamitam, e jedzilimy tam z Klimientem na urodziny, i pamitam gocinno Iosifa Wissarionowicza. piewy, tace, tak, tak, tace. Wszyscy taczyli do upadego! napisaa w dzienniku Jekatierina Woroszyowa, ona ludowego komisarza obrony, ydwka, rewolucjonistka, niegdy kochanka Jenukidzego, a teraz korpulentna gospodyni domowa. Najpierw piewali: Woroszyowa wspominaa, e wykonywali arie operowe, chopskie romance, gruziskie elegie, kozackie ballady i co zdumiewajce wrd tych bezbonych burzycieli starego porzdku hymny, ktrych nauczyli si w wiejskich cerkwiach i seminariach. Czasami zapominali o damach i ryczeli rwnie sprone piosenki. Woroszyow i Stalin, byli chrzyci, piewali razem: Stalin dysponowa dobrym tenorem i uwielbia piew i muzyk, napisaa Woroszyowa. Mia swoje ulubione arie szczeglnie lubi stare melodie gruziskie, arie z Rigoletta i zawsze chcia sucha hymnu z liturgii prawosawnej, Mnogaja leta. Pniej powiedzia prezydentowi Trumanowi: Muzyka to wspaniaa rzecz, ujarzmia w czowieku zwierz, a z pewnoci by w tym przedmiocie ekspertem. Stalin mia wspaniay gos: niezwyky i sodki. Jeden z jego wsppracownikw zauway, e by wystarczajco dobry, by zosta zawodowym piewakiem przyprawiajca o zawrt gowy historyczna alternatywa. Stalin obsugiwa amerykaski gramofon zmienia pyty i zabawia goci: uwielbia wesoe melodie. Mootow taczy z Polin na sposb rosyjski z chusteczk, jak kto, kto uczy si taczy w salach balowych. Rej w tacu wodzili Gruzini. Jak wspominaa Woroszyowa, Anastas Mikojan taczy z Nadi Stalina. Ten Ormianin, ktry podobnie jak Stalin, ksztaci si do stanu duchownego, szczupy, ostrony, bystry i przedsibiorczy, z czarnymi wosami, wsami i byszczcymi oczami, zamanym

orlim nosem i dobrym smakiem w dziedzinie strojw, nawet w zwykej bluzie i butach z cholewami mia w sobie co z gibkiego dandysa. Bardzo inteligentny i obdarzony zgryliwym poczuciem humoru, przejawia talent do jzykw, zna angielski, a w 1931 roku nauczy si niemieckiego, tumaczc Kapita. Mikojan nie ba si sprzeciwia Stalinowi, a mimo to przetrwa najgorszy okres radzieckiej historii i w czasach Breniewa wci by na szczycie. Bolszewik od 1915 roku, zdoa unikn losu synnych dwudziestu szeciu tzw. komisarzy bakijskich rozstrzelanych podczas wojny domowej, a teraz odpowiada za resort handlu i zaopatrzenia.[33] Swietana, crka Stalina, uwaaa go za najbardziej atrakcyjnego spord palatynw, modzieczego i zuchwaego. Z pewnoci by znakomitym tancerzem i wielkim elegantem. Nikt nigdy nie nudzi si z Mikojanem wspomina Artiom. To nasz rycerz owiadczy Chruszczow. A przynajmniej najlepszy, jakiego mamy! Ale ostrzega, by nie darzy zaufaniem tego szczwanego lisa ze Wschodu. Mikojan, cho oddany swojej skromnej, cichej onie Aszchen, prbowa chyba wcign Nadi do zabawy, poniewa przez duszy czas szura nogami przed Nadied Siergiejewn, proszc j, by zataczya z nim lezgink [tradycyjny kaukaski taniec, ktry dobrze znaa]. Taczy bardzo szybko, wycigajc si tak, e wydawa si jeszcze wyszy i chudszy. Ale Nadia bya tak zawstydzona i oniemielona t ormiask kurtuazj, e ukrywaa twarz w doniach, jakby nie bya w stanie wykona tego piknego i szybkiego taca, i wymykaa si jego awansom. Zapewne nie chciaa wywoywa zazdroci Stalina. Woroszyow, ktry na scenie politycznej by pozbawionym wdziku safandu, na parkiecie porusza si lekko i z gracj. Taczy hopaka, a pniej prosi partnerki do swojego popisowego zdaniem ony numeru, polki. Wrd palatynw panowaa gorczkowa atmosfera. Na wsi reim zdawa chwia si w posadach. Latem, kiedy Fred Beal, amerykaski radyka, odwiedzi pewn wiosk w pobliu Charkowa, wwczas stolicy Ukrainy, stwierdzi, e wszyscy mieszkacy z wyjtkiem jednej obkanej kobiety zmarli. Szczury gniedziy si w chatach, ktre stay si kostnicami. Szstego czerwca 1932 roku Stalin i Mootow owiadczyli, e nie ma mowy o adnych ustpstwach w zakresie iloci i terminw dostaw zboa. 17 czerwca ukraiskie Politbiuro z Wasem Czubarem i Stanisawem Kosiorem na czele poprosio o pomoc, poniewa w regionach wytworzya si rozpaczliwa sytuacja. Stalin zwali win na Czubara i Kosiora oraz dziaalno szkodnikw gd by po prostu wrogim aktem wymierzonym w Komitet Centralny, a zatem i w niego samego. Ukraina - napisa do Kaganowicza otrzymaa wicej ni powinna. Kiedy pewien dziaacz zwrci si z tym odwanie do Politbiura, Stalin przerwa mu: Mwiono nam, towarzyszu Tieriechow, e jestecie dobrym mwc, a tymczasem jestecie po prostu dobrym gawdziarzem. Opowiada takie bajki o godzie! Chcielicie nas przestraszy, ale wam si to nie uda. Byoby lepiej, gdybycie zrezygnowali ze stanowiska sekretarza ukraiskiego KC i wstpili do Zwizku Pisarzy: bdziecie wymyla bajki, a durnie bd je czyta. Mikojana odwiedzi znajomy Ukrainiec, ktry spyta: Czy towarzysz Stalin lub w ogle ktokolwiek w Politbiurze wie, co si dzieje na Ukrainie? Jeli nie, dam wam pewne pojcie. Niedawno przyjecha do Kijowa pocig wyadowany zwokami ludzi, ktrzy zmarli z godu. Zbiera trupy przez ca drog z Potawy Palatyni doskonale wiedzieli, co si dzieje:[34] ich listy pokazuj, e z okien swoich luksusowych pocigw ogldali straszliwe sceny. Budionny pisa do Stalina z Soczi, gdzie spdza wakacje: Z okien pocigu widziaem umczonych ludzi w starych, podartych ubraniach, nasze konie to tylko skra i koci Kalinin, stalinowski wszechzwizkowy starosta, szydzi z politycznych szalbierzy proszcych o dostawy dla godujcej Ukrainy. Tylko spodlone, zdezintegrowane klasy mogy wyda tak cyniczne elementy. Mimo to 18 czerwca 1932 roku Stalin rozmawia z Kaganowiczem o czym, co nazwa niedorzecznymi pogoskami o godzie na Ukrainie. Pokosiem tego niedorzecznego godu, ktry pozwoli zdoby fundusze na budow piecw do wytopu surwki i konstruowanie traktorw, byo od czterech do dziesiciu milionw ofiar, tragedia bez precedensu w dziejach ludzkoci, porwnywalna z terrorem nazistowskim i maoistowskim.

Chopi zawsze byli wrogami bolszewikw. Sam Lenin powiedzia: Chopw naley wygodzi. Kopielew przyzna, i podobnie jak cae moje pokolenie szczerze wierzyem, e cel uwica rodki. Widziaem ludzi umierajcych z godu. Nadieda Mandelsztam, ona poety, w swoich wspomnieniach Porzucona nadzieja napisaa: Wypieraj si odpowiedzialnoci za to, co stao si pniej. Ale jak mog? To w kocu ludzie z lat dwudziestych zniszczyli stare wartoci i wymylili nowe formuy [] by usprawiedliwi ten pozbawiony precedensu eksperyment: nie mona usmay omletu, nie rozbijajc jaj. Wszystkie ofiary tumaczono tym, e budujemy nowy wspaniay wiat. Represje i gd wstrzsny parti, ale jej czonkowie nawet nie mrugnli powiek. Jak mogli tolerowa mier na tak ogromn skal? Rewolucja bez plutonw egzekucyjnych powiedzia podobno Lenin nie ma sensu. Przez cae ycie wychwala terror Rewolucji Francuskiej, poniewa jego bolszewizm by tworem wyjtkowym, systemem spoecznym opartym na rozlewie krwi. Bolszewicy byli ateistami, ale nie politykami wieckimi w potocznym sensie tego sowa: zabijali w poczuciu moralnej wzniosoci. Bolszewizm moe i nie by religi, ale mia z ni wiele wsplnego. Stalin powiedzia Berii, e bolszewicy s czym w rodzaju zakonu wojskowo-religijnego. Kiedy zmar Dzieryski, zaoyciel WCzK, Stalin nazwa go nieugitym rycerzem proletariatu. Stalinowski zakon kawalerw mieczowych bardziej przypomina templariuszy, czy nawet teokracj ajatollahw, ni tradycyjny ruch wiecki. Bolszewicy zabijali i ginli za swoj wiar w nieuchronny postp i lepsz przyszo ludzkoci, powicajc wasne rodziny z gorliwoci, jak odznaczali si tylko religijni fanatycy i mczennicy redniowiecza i Bliskiego Wschodu. Sami uwaali si za szczeglny rodzaj ludzi szlachetnej krwi. Kiedy jesieni 1941 roku Stalin rozwaa wraz z generaem ukowem moliwo upadku stolicy, spyta: Czy zdoamy utrzyma Moskw, powiedzcie mi jako bolszewik?. Podobnie mgby si wyrazi osiemnastowieczny Anglik: Powiedzcie mi jako dentelmen!. Kawalerowie mieczowi musieli wierzy z niezachwian pewnoci, dziaa z absolutn bezwzgldnoci i przekonywa innych, e maj prawo to robi. Fanatyzm Stalina by typowy dla bolszewickich palatynw: syn Mikojana nazwa swego ojca bolszewickim fanatykiem. Wikszo z nich[35] wychowywaa si w rodowisku religijnym. Nienawidzili judeo-chrzecijastwa, ale pobono swoich rodzicw zastpili znacznie bardziej ortodoksyjn, systemow amoralnoci: Ta religia czy te nauka, jak j skromnie nazywali jej adepci obdarza czowieka bosk wadz []. W latach dwudziestych wielu dobrych ludzi wyprowadzao analogi ze zwycistwem chrzecijastwa i uwaao, e ta nowa religia przetrwa tysic lat napisaa Nadieda Mandelsztam. Wszyscy akceptowali wyszo nowej wiary, ktra obiecywaa niebo na ziemi zamiast innych nagrd doczesnych. Partia usprawiedliwiaa swoj dyktatur czystoci wiary. Jej witymi ksigami byy wskazania marksizmu-leninizmu, traktowane jak prawdy naukowe. Poniewa ideologia odgrywaa tak ogromn rol, kady przywdca musia by lub sprawia takie wraenie ekspertem od marksizmu-leninizmu, tote bolszewicy spdzali bezsenne noce, zgbiajc pospne dogmaty materializmu dialektycznego, by umocni swoj ezoteryczn prawowierno. Byo to tak wane, e Mootow i Polina nawet w swoich listach miosnych dyskutowali o marksizmie: Policzka, kochanie moje [] czytanie marksistowskich klasykw jest bezwzgldnie konieczne []. Musisz przeczyta troch wicej dzie Lenina, ktre niebawem si uka, a potem kilka Stalina []. Tak chciabym Ci zobaczy. Prawowierno bya koncepcj niemal mistyczn wyjania Kopielew. Niezbdnymi warunkami wstpnymi bya elazna dyscyplina i surowe przestrzeganie wszystkich rytuaw ycia partyjnego. Jak uj to pewien stary weteran, bolszewik to nie by kto, kto po prostu wierzy w marksizm, lecz kto, kto niezachwianie wierzy w parti bez wzgldu na wszystko []. Czowiek, ktry potrafi przeksztaci swoj moralno i sumienie w taki sposb, aby bez zastrzee zaakceptowa dogmat, e partia nigdy si nie myli chocia mylia si przez cay czas. Stalin nie przesadza, kiedy si chepi: My, bolszewicy, jestemy ludmi szczeglnego pokroju.

Nadia nie bya szczeglnego pokroju. Gd na Ukrainie wnis napicie w maestwo Stalina. Kiedy maa Kira Alliujewa odwiedzia swojego wuja Redensa, szefa GPU w Charkowie, uchylia zasony w oknie specjalnego pocigu i zobaczya, ku swemu zdumieniu, godujcych ludzi ze wzdtymi brzuchami, ebrzcych o jedzenie, i biegajce wzdu torw wychudzone psy. Kira opowiedziaa o tym matce, eni, ktra odwanie poinformowaa Stalina. Nie przejmuj si tym odpar. To jeszcze dziecko i zmyla.[36] W ostatnim roku maestwa Stalina mona odnale zarwno chwile szczcia, jak i cierpienia. W lutym 1932 roku wypaday urodziny Swietany: zagraa w przedstawieniu dla rodzicw i Politbiura. Dwaj chopcy, Wasia i Artiom, recytowali wiersze. Wszystko tutaj wydaje si w porzdku, czujemy si dobrze. Dzieci rosn, Wasia ma ju dziesi lat, a Swietana pi []. Jest bardzo zaprzyjaniona z ojcem pisaa Nadia do matki Stalina, Keke, mieszkajcej w Tyflisie. Nie bya to najlepsza okazja do wyznawania wielkich tajemnic, ale ton listu jest zastanawiajcy. Mamy strasznie mao wolnego czasu, Iosif i ja. Pewnie syszaa, e ja, w moim wieku, wrciam do szkoy. Studia same w sobie nie s szczeglnie trudne. Tylko bardzo trudno je pogodzi z moimi obowizkami w domu w cigu dnia. Ale nie skar si i jak na razie radz sobie z tym wszystkim cakiem niele Radzia sobie coraz gorzej. Stalin mia nerwy napite do ostatnich granic, ale wci by o ni zazdrosny: czu, e starzy przyjaciele, Jenukidze i Bucharin, knuj co za jego plecami z Nadi. Pewnego razu Bucharin odwiedzi Zubaowo i przechadza si po ogrodzie z Nadi. Stalin pracowa, ale wrci, podkrad si do nich i wyskoczy nagle zza krzakw, krzyczc na Bucharina: Zabij ci! Bucharin uzna to naiwnie za azjatycki art. Kiedy Bucharin oeni si z nastoletni piknoci Ann arin, kolejnym dzieckiem bolszewickiej rodziny, podpity Stalin zatelefonowa do niego w nocy: Nikoaju, gratuluj ci. Tym razem te mnie przechytrzye! Bucharin zapyta, w jaki sposb. Dobra ona, pikna ona modsza od mojej Nadii! W domu Stalin by na przemian bezmylnym brutalem i despotycznym mem. W przeszoci Nadia donosia na odszczepiecw w akademii: trudno powiedzie, czy w tych ostatnich miesicach denuncjowaa wrogw lub niezadowolonych przed Stalinem, ktry nakazywa ich aresztowanie. Podobno ta porywcza kobieta krzyczaa na niego: Jeste tyranem, oto kim jeste! Tyranizujesz wasnego syna, wasn on, cay nard rosyjski! Kiedy Stalin rozprawia o wyszoci partii nad rodzin, Jenukidze spyta: A co z twoimi dziemi? To s jej dzieci! krzykn Stalin, wskazujc na Nadi, ktra wybiega z paczem. Nadia stawaa si coraz bardziej rozhisteryzowana, lub, jak uj to Mootow, niezrwnowaona. Crka Sergo, Eteri, ktra miaa wszelkie powody, by nienawidzi Stalina, wspominaa: Stalin nie traktowa jej dobrze, ale ona, jak wszyscy Alliujewowie, bya bardzo zmienna w nastrojach. Zdawaa si traci zainteresowanie dziemi i w ogle wszystkim. Stalin wyzna Chruszczowowi, e czasem zamyka si w azience, a ona dobija si do drzwi, krzyczc: Jeste niemoliwy. Nie da si z tob y!. Ten obraz Stalina jako bezradnego, zahukanego pantoflarza, ukrywajcego si w azience przed szalejc Nadi, to najbardziej zdumiewajcy wizerunek Czowieka ze Stali w caej jego karierze. Zachowanie Nadii z pewnoci zbijao z tropu Stalina, ktry w obliczu narastajcego kryzysu sam by zdenerwowany i czu, e caa jego misja jest zagroona. Nadia powiedziaa przyjacice, e wszystko j nudzi wszystko jej obrzydo. A co z dziemi? spytaa przyjacika. Wszystko, nawet dzieci. Daje to jakie pojcie o kopotach rodzinnych Stalina. Stan Nadii przypomina raczej chorob psychiczn ni rozpacz spowodowan sytuacj polityczn czy postaw ma. Miaa ataki melancholii, powiedziaa enia Stalinowi, bya chora. Lekarze przepisali kofein, aby poprawi jej samopoczucie. Stalin wini pniej kofein i mia racj: kofeina katastrofalnie pogbia jej

rozpacz. Stalin sam popada w histeri, czujc, e traci kontrol nad ogromnymi stepami Ukrainy: Wydaje si, e w niektrych regionach Ukrainy wadza radziecka przestaa istnie - napisa do Kosiora, czonka Politbiura i szefa partii na Ukrainie. Czy to prawda? Czy sytuacja w ukraiskich wioskach jest a taka za? Co robi GPU? Moe powinnicie zbada ten problem i podj odpowiednie kroki. Palatyni znw wyjechali w teren, by rekwirowa zboe, organizujc na wp wojskowe ekspedycje z oddziaami OGPU i uzbrojonymi w pistolety aktywistami partyjnymi. Mootow uda si na Ural, Powoe i Syberi. W pewnym momencie jego samochd wpad w botnist kolein i stoczy si do rowu. Nikt nie odnis obrae, ale Mootow owiadczy: Dokonano zamachu na moje ycie. Stalin wyczuwa wtpliwoci lokalnych urzdnikw partyjnych i coraz bardziej zdawa sobie spraw, e potrzebuje nowego, twardszego wsppracownika w rodzaju Berii, ktremu powierzy rzdy na Kaukazie. Wezwawszy do Moskwy gruziskich przywdcw, zaatakowa gwatownie starych bolszewickich kacykw: Odnosz wraenie, e na Zakaukaziu w ogle nie ma organizacji partyjnej owiadczy. Jest tylko wadza kacykw, gosujcych na kadego, z kim pili wino To cakowite nieporozumienie Musimy wyznaczy ludzi, ktrzy bd uczciwie pracowali Ilekro posyamy tam kogo, te staje si kacykiem! Wszyscy si rozemieli, ale potem Stalin przesta artowa. Poamiemy im koci, jeli ten stan rzeczy si nie zmieni Sergo nie byo. Gdzie jest? spyta jeden z dziaaczy Mikojana, ktry odpar: Dlaczego Sergo miaby bra udzia w koronacji Berii? Za dobrze go zna. Awans Berii spotka si z otwartym sprzeciwem: lokalnym przywdcom niemal udao si go zepchn na boczny tor, ale z pomoc pospieszy mu Stalin, ktry zdefiniowa istot kariery Berii: On rozwizuje problemy, podczas gdy Biuro jedynie przerzuca papiery![37] To si nie uda, towarzyszu Stalin. Nie moemy razem pracowa owiadczy jeden z Gruzinw. Nie bd pracowa z tym hochsztaplerem! powiedzia inny. Rozwiemy t kwesti w rutynowy sposb uci gniewnie dyskusj Stalin, mianujc Beri pierwszym sekretarzem gruziskiego KC i drugim sekretarzem komitetu obwodowego na Zakaukaziu. Nasta czas Berii. Na Ukrainie Fred Beal odwiedza wymare wioski i znajdowa przy zwokach przeraajce listy: Boe bogosaw tym, ktrzy tu wchodz, oby nigdy nie cierpieli tak jak my. Albo: Mj synu. Nie moglimy czeka. Niech Bg bdzie z Tob. Kaganowicz, przemierzajcy Ukrain, by nieporuszony. Bardziej oburzali go tamtejsi zniewieciali przywdcy: Czoem, drogi Walerianie napisa ciepo do Kujbyszewa. Ciko pracujemy nad kwesti dostaw zboa []. Musielimy surowo skrytykowa regiony, zwaszcza Ukrain. Ich nastroje, zwaszcza Czubara, s bardzo ze []. Udzieliem reprymendy regionom. Ale nawet w sercu tej wymarej pustyni Kaganowicz nie chcia psu nikomu wakacji: Jak si czujesz? Kiedy zamierzasz jecha na wakacje? Chyba nie odwiedz Ci przed kocem Twojego urlopu Po spotkaniu z Kaganowiczem i Sergo, ktrych Wdz przyj w swoim gabinecie 29 maja 1932 roku, Stalin i Nadia wyjechali do Soczi. Odwiedzili ich akoba i Beria ten ostatni mia ju dostp do Stalina. Pozostawi na lodzie swojego patrona, akob, ktry mrucza za jego plecami, lecz tak, aby Beria mg go sysze: Co za podlec. Nie wiadomo, jak Stalin i Nadia spdzili wakacje, ale napicie roso z dnia na dzie. Stalin rzdzi korespondencyjnie krajem stojcym na skraju rebelii, otrzymywa ze wieci w raportach GPU i listach przyjaci.[38] Podczas gdy Kaganowicz przywoywa do porzdku zbuntowanych pracownikw zakadw tekstylnych w Iwanowie, Woroszyow przeywa wtpliwoci i przysa Stalinowi znamienny list: W regionie stawropolskim wszdzie widziaem lece odogiem pola. Spodziewalimy si dobrych zbiorw, ale ich nie dostaniemy []. Na Ukrainie, z tego co widziaem z okien pocigu, jest jeszcze gorzej ni na pnocnym Kaukazie Zakoczy sowami: Przepraszam, e pisz Ci o takich rzeczach podczas wakacji, ale nie mog milcze.

Stalin opowiada pniej Churchillowi, e by to najtrudniejszy okres w jego yciu, ciszy nawet ni hitlerowska inwazja: To bya straszna walka, podczas ktrej musia zniszczy dziesi milionw. To byo co strasznego. Cigno si cztery lata. Stao si to absolutnie konieczne Nie byo sensu dyskutowa z nimi. Cz zostaa przesiedlona do pnocnych regionw kraju Innych wyrnli sami chopi tak czuli do nich nienawi. Chopi, co zrozumiae, stawiali opr komunistycznym urzdnikom. Siedzc w upalnym socu na tarasie daczy w Soczi, zagniewany, przyczajony Stalin oburza si na brak dyscypliny i zdrad w szeregach partii. W momentach takich jak ten zdawa si wycofywa do samotnej fortecy, oblonej przez wrogw. Czternastego lipca chwyci za piro, rozkazujc Mootowowi i Kaganowiczowi w Moskwie przygotowa drakoski dekret, na mocy ktrego godujcym chopom grozio rozstrzelanie za kradzie nawet kilku kosw zboa. Opracowali osawiony dekret o ochronie socjalistycznej wasnoci, przewidujcy surowe kary w oparciu o tekst Waszego listu.[39] 7 sierpnia nowe prawo weszo w ycie. Stalin by w stanie paniki, kiedy pisa do Kaganowicza: Jeli nie podejmiemy krokw w celu poprawy sytuacji, moemy straci Ukrain. Przyczyn tego stanu rzeczy dopatrywa si w saboci i naiwnoci swego szwagra Redensa, szefa ukraiskiego GPU, i Kosiora, miejscowego przywdcy partyjnego. W regionie roi si od polskich agentw, ktrzy s znacznie silniejsi ni myl Redens i Kosior. Musia zastpi Redensa kim twardszym. Nadia wrcia do Moskwy wczeniej, by moe z powodu studiw, a moe dlatego, e napicie w Soczi stao si nie do zniesienia. Jej ble gowy i brzucha nasiliy si. To z kolei mogo zwikszy zdenerwowanie Stalina, lecz jego system nerwowy by znacznie odporniejszy. Listy Nadii nie zachoway si: moe je zniszczy, moe adnych nie pisaa, wiadomo jednak, e nastawiano j przeciwko drastycznej polityce wobec wsi: atwo ulegaa wpywom Bucharina i Jenukidzego. Woroszyow przeciwstawi si Stalinowi, sugerujc, aby cae Politbiuro sprzeciwio si jego polityce. Kiedy ukraiski towarzysz nazwiskiem Korniejew zastrzeli zodzieja (prawdopodobnie godujcego chopa), Stalin uwaa, e nie powinien zosta ukarany. Ale Woroszyow, wystpiwszy nieoczekiwanie w roli obrocy praworzdnoci, zbada spraw, odkry, e ofiar by nastoletni chopiec, i napisa do Stalina, by zatwierdzi wyrok na Korniejewa, choby miaa to by tylko krtka kara wizienia. W dniu otrzymania listu, 15 sierpnia, rozgniewany Stalin zbeszta Woroszyowa, rozkaza zwolni Korniejewa i awansowa go. Sze dni po incydencie z Woroszyowem, 21 sierpnia, Martemian Riutin, aresztowany wczeniej za krytykowanie Stalina, spotka si z kilkoma towarzyszami, by uzgodni z nimi tekst Odezwy do wszystkich czonkw partii, wywrotowy manifest z daniem usunicia Stalina. Kilka dni pniej Riutin zosta zadenuncjowany przed GPU. Wystpienie Riutina w tak krtkim czasie po sprawie Syrcowa-ominadzego i wahaniach Woroszyowa przerazio Stalina. 27 sierpnia by ju na Kremlu i spotka si z Kaganowiczem. By moe wrci te po to, by doczy do Nadii. Niezalenie od alarmujcej sytuacji w kraju, sam stan jej zdrowia mgby podkopa morale najsilniejszego czowieka. Bya bardzo chora, miaa dotkliwe ble w okolicach jamy brzusznej, a na jej karcie zdrowia lekarz napisa: Konieczne s dalsze badania. Nie byy to tylko skutki napicia psychosomatycznego spowodowanego kryzysem, lecz take dokonanej w 1926 roku aborcji. Trzydziestego pierwszego sierpnia Nadia znw posza na badania. Czy Stalin towarzyszy jej do kremlowskiej kliniki? Tego dnia mia tylko dwa spotkania, o 16:00 i o 21:00, jakby celowo zostawi sobie duo wolnego czasu. Lekarze napisali: Badania przedoperacyjne w cigu 3-4 tygodni. Czy chodzio o brzuch, czy o gow? Ale operacja si nie odbya. Trzydziestego wrzenia Riutin zosta aresztowany. Niewykluczone, e Stalin, wspierany przez Kaganowicza, domaga si kary mierci dla Riutina, ale egzekucja towarzysza kawalera mieczowego stanowiaby niebezpieczny precedens, tote Sergo i Kirow sprzeciwili si temu. Nie ma dowodw, e sprawa bya formalnie dyskutowana Kirow nie uczestniczy w posiedzeniach Politbiura pod koniec wrzenia i w padzierniku. Poza tym Stalin z pewnoci nie zaproponowaby podobnego kroku, nie zapewniwszy sobie najpierw poparcia Sergo i Kirowa, tak jak to zrobi w

sprawie Tuchaczewskiego w 1930 roku. Prawdopodobnie nigdy nie zoy takiego wniosku. 11 padziernika Riutin zosta skazany na dziesi lat obozu. Platforma Riutina odbia si na yciu rodzinnym Stalina. Wedug ochroniarza Wasika, Nadia dostaa kopi dokumentu Riutina od przyjaci z akademii i pokazaa j Stalinowi, co oczywicie nie oznacza, e przyczya si do opozycji. Pniej egzemplarz platformy znaleziono w jej pokoju. W latach pidziesitych Stalin przyzna, e nie powica jej dostatecznej uwagi w tamtych ostatnich miesicach: Tyle si na mnie zwalio [] tylu byo wrogw. Musielimy pracowa dzie i noc. 6 Stalin intelektualista Dwudziestego szstego padziernika 1932 roku wybrana grupa pidziesiciu literatw otrzymaa nieoczekiwane zaproszenie do rezydencji najwikszego yjcego radzieckiego pisarza, Maksima Gorkiego.[40] Wysoki, wymizerowany pisarz z siwym wsem, obecnie szedziesicioczteroletni, powita goci na schodach. W jadalni ustawiono stoy przykryte piknymi biaymi obrusami. Wszyscy czekali w napiciu. Zjawi si Stalin wraz z Mootowem, Woroszyowem i Kaganowiczem. Partia traktowaa literatur tak powanie, e palatyni osobicie nadzorowali prac wielkich pisarzy. Po krtkiej wymianie uprzejmoci Stalin i jego towarzysze usiedli w kocu stou w pobliu Gorkiego. Stalin przesta si umiecha i zacz mwi o tworzeniu nowej literatury. Bya to doniosa chwila: Stalin i Gorki byli najsawniejszymi ludmi w Rosji, a ich wzajemne stosunki odbijay si na caej radzieckiej literaturze. Pod koniec lat dwudziestych Gorki tak bardzo zbliy si do Stalina, e nawet spdza wakacje z nim i z Nadi. Urodzony w 1868 roku jako Aleksiej Pieszkow, wykorzysta swoje gorzkie dowiadczenia (std jego pseudonim literacki) sieroty, ktry zazna najwikszych okropnoci, ywic si odpadkami i yjc wrd wyrzutkw, by stworzy arcydziea, ktre zainspiroway rewolucj. Ale w 1921 roku, rozczarowany dyktatur Lenina, uda si na wygnanie i zamieszka w Sorrento we Woszech. Stalin nie szczdzi stara, by zwabi go z powrotem. Tymczasem podda radzieck literatur kontroli RAPP-u (Rosyjskiego Stowarzyszenia Pisarzy Proletariackich), literackiego skrzyda stalinowskiego Planu Picioletniego w przemyle, nkajcego i atakujcego wszystkich twrcw, ktrzy nie przedstawiali Wielkiego Przeomu z radosnym entuzjazmem. Gorki i Stalin rozpoczli skomplikowane pas de deux, a w zachcaniu pisarza do powrotu istotn rol odgrywaa prno, pienidze i wadza. Gorki, znajcy z dowiadczenia zacofanie chopstwa, wspiera Stalina w jego wojnie z wsi, ale uwaa literackie kryteria RAPP-u za zbyt surowe. W 1930 roku ycie uprzyjemniay ju Gorkiemu hojne podarunki z GPU. Stalin skoncentrowa na Gorkim cay swj koci wdzik.[41] W 1931 roku pisarz wrci, by sta si literackim adherentem Stalina, korzystajcym ze znacznej swobody, jak rwnie z milionw, ktre zarobi na swoich ksikach. Mieszka w moskiewskiej rezydencji, ktra naleaa niegdy do przemysowca Riabuszynskiego, w wielkiej daczy pod Moskw i w paacowej willi na Krymie wraz z liczn sub, skadajc si z samych agentw GPU. Domy Gorkiego stay si miejscami spotka inteligencji, gdzie gospodarz pomaga utalentowanym modym pisarzom, takim jak Isaak Babel i Wasilij Grossman. Palatyni przyjli Gorkiego jak wasn literack znakomito, natomiast czekista Jagoda czuwa nad sub pisarza, spdzajc u niego coraz wicej czasu. Stalin zabiera swoje dzieci do domu Gorkiego, gdzie bawiy si z jego wnukami; Mikojan przyprowadza synw, by pobawili si z mapk pisarza. Woroszyow przyjeda na wieczorki piewajce. Wnuczka Gorkiego, Marfa, jednego dnia bawia si z Bablem, a drugiego z Jagod. Stalin lubi go: By tu Gorki - napisa do Woroszyowa w niedatowanej notatce. Rozmawialimy o rnych rzeczach. Dobry, mdry, sympatyczny czowiek. Podoba mu si nasza polityka. Wszystko rozumie []. W polityce jest z nami przeciwko prawicowcom. Zdawa sobie jednak rwnie

spraw, e Gorki jest towarem, ktry mona kupi. W 1932 roku rozkaza uczci czterdziestolecie dziaalnoci twrczej Gorkiego. Rodzinne miasto pisarza, Ninyj Nowgorod, przemianowano na jego cze. Podobnie jak Twersk, gwn ulic w Moskwie. Kiedy Stalin chcia nazwa Moskiewski Teatr Artystyczny (MChAT) imieniem Gorkiego, urzdnik z wydziau literackiego, Iwan Gronski, zaprotestowa: Ale towarzyszu Stalin, Moskiewski Teatr Artystyczny jest bardziej zwizany z Czechowem. To niewane. Gorki jest prny. Musimy go zwiza z parti odpar Stalin. Udao si: podczas wojny z kuactwem Gorki da wyraz swojej nienawici do zacofanego chopstwa na amach Prawdy: Jeli wrg nie poddaje si, naley go zniszczy. Wizytowa obozy pracy przymusowej i podziwia ich warto reedukacyjn. Popiera wykorzystywanie niewolniczej siy roboczej przy takich przedsiwziciach jak Kana Bieomorski, ktry odwiedzi wraz z Jagod, gratulujc mu: Nawet nie zdajecie sobie sprawy, jak wielk prac tu wykonujecie! Jagoda, szef OGPU, poda ladem Stalina. Pierwsze pokolenie modych czekistw [] odznaczao si wyrafinowanym smakiem i saboci do literatury napisaa Nadieda Mandelsztam. Czekici stanowili awangard Nowego Spoeczestwa. Przywdc tej awangardy by trzydziestodziewicioletni Jagoda, zakochany w synowej Gorkiego, Timoszy, modej, bardzo piknej, wesoej, prostej, uroczej, onie Maksa Pieszkowa. Gienrich Jagoda (jego prawdziwe nazwisko brzmiao Gienoch Jehuda), ktry uczy si farmacji jako pomocnik aptekarza, a w 1907 roku wstpi do partii, rwnie pochodzi z Ninego Nowgorodu.[42] Jagoda, grujcy wedug Anny ariny nad kreaturami, ktre go otaczay, sta si skorumpowanym karierowiczem, nigdy jednak nie by czowiekiem Stalina. Zbliy si do prawicowcw, ale w 1929 roku zmieni front. Jego najwikszym osigniciem byo utworzenie przy poparciu Stalina sieci obozw pracy, ogromnego gospodarczego imperium GUag. Jagoda, przebiegy, niski i ysiejcy, zawsze w penym mundurze, mia sabo do francuskich win i seksualnych akcesoriw. By te zapalonym ogrodnikiem: chepi si, e wok jego wielkiej daczy kwitnie dwa tysice orchidei i r, i wyda prawie cztery miliony rubli na urzdzenie swoich rezydencji. Czsto odwiedza domy Gorkiego, przynoszc Timoszy bukiety orchidei. Gorki zosta przewodniczcym Zwizku Pisarzy i poradzi Stalinowi, by zlikwidowa RAPP, ktry zosta rozwizany w kwietniu 1932 roku, ku zaskoczeniu i radoci inteligencji, wicej z tym nadzieje na jak popraw. A pniej przyszo to zaproszenie. Bawic si zowieszczo noem do papieru z perow rkojeci, Stalin, z elazn nut w gosie, oznajmi: Artysta powinien pokazywa ycie prawdziwie. A jeli pokazuje nasze ycie prawdziwie, nie moe nie pokaza, jak zmierzamy do socjalizmu. To wanie jest realizm socjalistyczny. Innymi sowy, literaci mieli pisa, jakie powinno by ycie, tworzy panegiryk na cze utopijnej przyszoci. Pniej nastpi akcent komiczny, ktry wnis, jak zwykle niewiadomie, Woroszyow. Wy tworzycie dobra, ktrych potrzebujemy powiedzia Stalin. Bardziej ni maszyn, czogw, samolotw, potrzebujemy ludzkich dusz. Ale Woroszyow potraktowa to dosownie i przerwa Stalinowi, by wtrci, e czogi te s bardzo wane. Pisarze, owiadczy Stalin z uderzajc brutalnoci, s inynierami ludzkich dusz i wskaza palcem tych, ktrzy siedzieli najbliej. Ja? Dlaczego ja? zaprotestowa jeden z pisarzy. Ja si nie spieram. I co nam z tego przyjdzie, e nie bdziecie si spiera? przerwa znw Woroszyow. Musicie si do tego zastosowa. Niektrzy z pisarzy zdyli si ju jednak upi winem Gorkiego i odurzajcym aromatem wadzy. Stalin napenia im kieliszki. Aleksandr Fadiejew, powieciopisarz i najwikszy z literackich biurokratw, poprosi ulubionego pisarza Stalina, Michaia Szoochowa, by zapiewa. Literaci trcili si kieliszkami ze Stalinem. Wypijmy zdrowie towarzysza Stalina zawoa poeta ugowski. Powieciopisarz Nikiforw

poderwa si i powiedzia: Mam ju tego dosy! Pilimy zdrowie Stalina milion sto czterdzieci siedem tysicy razy. On te prawdopodobnie ma ju tego dosy Zapada cisza. Ale Stalin ucisn Nikiforowowi rk. Dzikuj wam, Nikiforw, dzikuj. Rzeczywicie mam ju tego dosy. Mimo to Stalin nigdy nie mia dosy przestawania z pisarzami. Kiedy Mandelsztam zauway, e poezja jest bardziej szanowana w Rosji, gdzie zabija si za ni ludzi, ni gdziekolwiek indziej, mia racj. Literatura wiele znaczya dla Stalina. Mg si domaga, by pisarze byli inynierami ludzkich dusz, ale sam nie by wcale a tak gupim filistrem, jak sugeroway jego maniery. Nie tylko podziwia i docenia wielk literatur, potrafi te dostrzec rnic pomidzy najemnym literatem a geniuszem. Od chwili wstpienia do seminarium w 1894 roku namitnie czyta, twierdzi, e nawet po piset stron dziennie. Na zesaniu, kiedy zmar jeden ze wspwiniw, zagarn jego bibliotek i nie chcia si ni podzieli z oburzonymi towarzyszami. Gd literatury u Stalina by niemal tak wielki jak jego marksistowska wiara i megalomania: mona wrcz powiedzie, e byy to najwiksze namitnoci j ego ycia. Sam nie mia talentw literackich, ale w kategoriach samego czytania ten syn szewca i praczki sta si intelektualist. Nie bdzie chyba adnej przesady w stwierdzeniu, e Stalin by najbardziej oczytanym wadc Rosji od Katarzyny Wielkiej do Wadimira Putina, wczajc w to nawet Lenina, ktry z ca pewnoci by intelektualist i korzysta z dobrodziejstw szlacheckiego wyksztacenia. Bardzo ciko pracowa nad sob powiedzia Mootow. Jego ksigozbir skada si z 200.000 tomw mocno podniszczonych od cigego czytania. Jeli chcecie pozna ludzi wok siebie mawia Stalin dowiedzcie si, co czytaj. Swietana znalaza w bibliotece najrniejsze ksiki, od ycia Jezusa do powieci Galsworthy'ego[43], Wilde'a, Maupassanta, a pniej Steinbecka i Hemingwaya. Jego wnuczka zauwaya, e dziadek czyta Gogola, Czechowa, Victora Hugo, Thackeraya i Balzaka. Na staro wci odkrywa Goethego. Uwielbia Zol. Bolszewicy, ktrzy wierzyli w doskonao Nowego Czowieka, byli niezmordowanymi samoukami, a Stalin by zapewne najzdolniejszym i najpilniejszym z nich. Czyta uwanie, robic notatki, uczc si cytatw, jak wszechstronnie uzdolniony student pozostawiajcy marginalia w najrniejszych ksikach, od powieci Anatolea Francea po Histor staroytnej Grecji Wippera. Mia bardzo rozleg wiedz w zakresie staroytnoci i mitologii wspomina Mootow. Mg cytowa Bibli, Czechowa i Dobrego wojaka Szwejka, a take Napoleona, Bismarcka i Talleyranda. Jego znajomo literatury gruziskiej bya tak wszechstronna, e rozprawia o arkanach poezji z filozofem Szaw Nucubidzem, ktry znacznie pniej, kiedy Stalin ju dawno przesta by bogiem, wyraa si z wielkim uznaniem o jego komentarzach redakcyjnych. Czyta na gos swoim domownikom zwykle Satykowa-Szczedrina lub nowe wydanie redniowiecznego gruziskiego eposu Wite w tygrysiej skrze Szoty Rustawelego. Uwielbia Ostatniego Mohikanina. Pewnego razu zaskoczy modego tumacza, ktrego przywita na sposb czerwonoskrych: Wielki wdz pozdrawia blad twarz!. Jego gboko konserwatywny gust pozosta dziewitnastowieczny, nawet gdy w latach dwudziestych rozkwita modernizm: zawsze bardziej ceni Puszkina i Czajkowskiego ni Achmatow i Szostakowicza. Szanowa intelektualistw, jego ton zmienia si cakowicie, gdy mia do czynienia ze synnym profesorem: Bardzo mi przykro, e nie mog teraz speni Waszej proby, wielce szanowny Mikoaju Jakowlewiczu napisa do profesora lingwistyki Marra. Po konferencji z przyjemnoci powic Wam 40-50 minut, jeli si zgodzicie Stalin z pewnoci potrafi doceni geniusz, ale, podobnie jak w przypadku mioci i rodziny, jego wiara w marksistowski postp zawsze braa gr. Podziwia wielkiego psychologa Dostojewskiego, ale zakaza wydawania jego ksiek, poniewa wywieraj zy wpyw na modzie. Tak bardzo lubi opowiadania leningradzkiego satyryka Michaia Zoszczenki, e cho wyszydzay radziecki biurokratyzm, czyta je na gos swoim dwm chopcom, Wasilijowi i Artiomowi, a pod koniec mia si: W tym miejscu towarzysz Zoszczenko przypomnia sobie o GPU i zmieni zakoczenie! art ten by typowym przykadem jego brutalnego cynizmu poczonego z czarnym humorem. Przyznawa, e Mandelsztam, Pasternak i Buhakow s

geniuszami, ale ich utwory spotykay si z miadc krytyk. Tolerowa jednak kaprynych mistrzw: Buhakow i Pasternak nigdy nie zostali aresztowani. Ale biada kademu, geniuszowi czy wyrobnikowi, kto obrazi osob lub polityk Stalina poniewa byy to synonimy. Szczeglnie fascynujce s jego komentarze, kiedy mia do czynienia z mistrzem w rodzaju Buhakowa, ktrego sztuka z czasw wojny domowej, Dni Turbinw, oparta na powieci Biaa gwardia, naleaa do jego ulubionych: widzia j pitnacie razy. Kiedy inna sztuka Buhakowa, Ucieczka, zostaa zaatakowana jako antyradziecka i prawicowa, Stalin napisa do dyrektora teatru: Nie naley nazywa literatury prawicow i lewicow. To jzyk partii. W literaturze uywajcie okrelenia klasowa, antyradziecka, rewolucyjna albo kontrrewolucyjna, ale nie prawicowa czy lewicowa []. Jeli Buhakow do swoich omiu snw doda jeszcze jeden czy dwa takie, gdzie ukae wewntrzne, spoeczne przyczyny wojny domowej w ZSRR, widz zrozumie, e uczciwa na swj sposb Serafina i profesor zostali wyrzuceni z Rosji nie przez kaprys bolszewikw, ale dlatego, e siedzieli ludowi na karku. atwo krytykowa Dni Turbinw, atwo je odrzuci, ale trudniej jest pisa dobre sztuki. Zasadnicze wraenie, jakie zostaje widzowi po obejrzeniu sztuki, jest korzystne dla bolszewikw. Kiedy Buhakowowi nie pozwolono pracowa, zwrci si do Stalina, ktry zatelefonowa do niego i powiedzia: Sprbujemy co dla was zrobi. Wielkim darem Stalina, oprcz katechizmowego rytmu pyta i odpowiedzi, bya umiejtno przedstawiania zoonych problemw z przejrzyst jasnoci, talent bezcenny dla polityka. Potrafi napisa na poczekaniu, zwykle wasnorcznie, telegram dyplomatyczny, przemwienie lub artyku najprostszym, a jednoczenie bardzo subtelnym jzykiem (co zademonstrowa podczas wojny) ale zdarzaa mu si szorstka nieporadno, cho po czci odzwierciedlaa ona jego zakompleksion proletariack arogancj.[44] Stalin nie by po prostu najwyszym cenzorem, napawa si swoj rol imperialnego redaktora naczelnego, ktry z szyderczym chichotem majstruje bez koca przy tekstach innych ludzi. Szyderstwa Stalina nie pomogy Nadii, ktrej depresja, spotgowana kofein, pogbia si, podobnie jak jego stres. Zdarzay si jednak rwnie momenty tkliwej czuoci: kiedy Nadia za duo wypia i pochorowaa si. Stalin pooy j do ka, a ona popatrzya na niego i powiedziaa aonie: A wic mimo wszystko troch mnie kochasz. Po latach Stalin opowiedzia to swojej crce. W Zubaowie Nadia, od ktrej Swietana nigdy nie usyszaa sowa pochway, kazaa jej odmwi, gdyby Stalin poczstowa j winem: Nie pij alkoholu! Jeli Nadia traktowaa pobaliwo Stalina w stosunku do dzieci jak grzech miertelny, atwo sobie wyobrazi, jak rozpacz przepeniaa j jego brutalno, nie wspominajc ju o tragedii chopw. W tych dniach odwiedzia swego brata Pawa i jego on eni, ktrzy wanie wrcili z Berlina, w ich mieszkaniu w domu nad rzek Moskw: Przywitaa si ze mn bardzo chodno wspominaa ich crka Kira, ale Nadia zawsze bya surowa. Spdzia kilka wieczorw, projektujc wzory z Dor Chazan i szepczc w sypialni z crk tej ostatniej, Natali Andriejewn. Mamy wic niepokojcy obraz ma i ony, ktrzy miotaj si pomidzy czu mioci a gwatownymi wybuchami gniewu, rodzicw, ktrzy rnie taktuj dzieci. Oboje upokarzali si nawzajem publicznie, lecz Nadia nadal zdawaa si kocha swojego mczyzn, jak go nazywaa. By to trudny okres, ale istniaa midzy nimi jedna zasadnicza rnica. Stalin by druzgocco silny, jak powiedziaa Nadia matce: Musz przyzna, e podziwiam jego si i energi. Tylko naprawd zdrowy czowiek mgby wytrzyma taki nawa pracy. Natomiast sama bya saba. Jeli ktre z nich miao si zaama, to wanie ona. Jego nike zaangaowanie emocjonalne pozwalao mu znie najsilniejsze ciosy. Kaganowicz znw wyjecha z Moskwy, by stumi niepokoje w Kubaniu, zarzdzajc masowe represje przeciwko Kozakom i deportujc pitnacie wiosek na Syberi. Nazwa to oporem niedobitkw umierajcych klas, prowadzcym do najostrzejszej formy walki klasowej. Klasy

rzeczywicie umieray. Kopielew widzia kobiety i dzieci ze wzdtymi brzuchami, sine, jeszcze ywe, ale z pustymi, martwymi oczami. I trupy trupy w wystrzpionych kouchach i tanich filcowych butach; trupy w chopskich chatach, w topniejcym niegu starej Woogdy, pod mostami Charkowa. elazny azar zorganizowa masow egzekucj kuakw ukrywajcych zboe i wrci na fatalne przyjcie w rocznic rewolucji. Sidmego listopada palatyni przyjli defilad ze szczytu ukoczonego niedawno Mauzoleum Lenina z szarego marmuru. Zebrali si wczesnym rankiem w mieszkaniu Stalina, w paszczach i kapeluszach, poniewa temperatura spada poniej zera. Nadia zajmowaa ju swoje miejsce w pochodzie jako delegat akademii. Gospodyni i nianie upewniy si, czy Wasilij i Artiom s ubrani i gotowi; Swietana wci przebywaa na daczy. Tu przed 8:00 przywdcy opucili Paac Ucieszny, przeszli przez gwny plac obok Paacu tego i ruszyli w stron schodw prowadzcych na szczyt Mauzoleum. Na grze byo przeraliwie zimno, defilada trwaa cztery godziny.[45] Woroszyow i Budionny czekali na koniach przy rnych bramach Kremla. Kiedy zadzwoni kurant na Baszcie Spasskiej, wjechali na dziedziniec i zsiedli z koni, by doczy do innych przywdcw. Wielu ludzi widziao tego dnia Nadi. Nie wydawaa si ani przygnbiona, ani nieszczliwa. Przesza przed Mauzoleum, spogldajc na przywdcw. Pniej spotkaa si z Wasilijem i Artiomem na trybunie na prawo od Mauzoleum i natkna si na Chruszczowa, ktrego przedstawia Stalinowi. Spojrzaa w gr na ma i, jak kada dobra ona, zaniepokoia si, e ma rozpity paszcz: Mj mczyzna nie woy szalika. Zazibi si i rozchoruje powiedziaa i nagle chwyci j jeden z jej potwornych blw gowy. Zacza jcze: Och, moja gowa! wspomina Artiom. Po defiladzie chopcy zadali od gospodyni, by spytaa Nadi, czy mog spdzi wolne dni w Zubaowie. atwiej byo przekona gospodyni ni ubaga surow matk. Niech jad odpara Nadia, dodajc radonie: Niebawem ukocz akademi i wtedy wszyscy bdziemy mieli prawdziwe wakacje! Skrzywia si. Och, moja gowa! Stalin, Woroszyow i inni spdzali przyjemnie czas w maym pomieszczeniu za Mauzoleum, gdzie znajdowa si bufet. Nastpnego ranka chopcw odwieziono do Zubaowa. Stalin pracowa jak zwykle w swoim gabinecie, spotykajc si z Mootowem, Kujbyszewem i sekretarzem KC, Pawem Postyszewem. Jagoda przynis stenogram z kolejnego antystalinowskiego spotkania starych bolszewikw, Smirnowa i Eysmonta, na ktrym jeden z nich powiedzia: Nie mwcie mi, e w tym kraju nie znajdzie si nikt, kto mgby go usun. Zarzdzili ich aresztowanie, a pniej poszli na przyjcie do Woroszyoww. Nadia te si tam wybieraa. Wygldaa wspaniale. Jaki czas pniej Nadia wzia pistolet, ktry podarowa jej brat Pawie i pooya si na ku w swoim pokoju. Samobjstwo byo bolszewickim rodzajem mierci: braa udzia w pogrzebie Adolfa Joffego, trockisty, ktry zastrzeli si w 1929 roku, by zaprotestowa przeciwko stalinowskim metodom rozprawy z opozycj. W 1930 roku modernistyczny poeta Majakowski te wybra t form protestu. Przyoya pistolet do piersi i pocigna za spust. Nikt nie usysza odgosu malekiego damskiego pistoletu; mury Kremla s grube. Jej ciao stoczyo si z ka na podog. CZ DRUGA WESELI KOMPANI: STALIN I KIROW, 1932-1934 8 Pogrzeb Nadia umara natychmiast. Kilka godzin pniej Stalin sta w sypialni, nie mogc si pogodzi z jej

mierci. Spyta swoj szwagierk, eni Alli-ujew, czego mu brakowao. Rodzina bya wstrznita, kiedy zagrozi samobjstwem, poniewa czego takiego nigdy wczeniej nie syszeli. Rozpacza w swoim pokoju przez kilka dni: enia i Pawie postanowili z nim zosta, aby mie pewno, e nie zrobi sobie krzywdy. Nie potrafi zrozumie, dlaczego to si stao, ani co to mogo oznacza. Dlaczego wanie jemu zadano taki straszliwy cios? By zbyt inteligentny, by nie zdawa sobie sprawy, e ludzie zawsze popeniaj samobjstwo, aby kogo ukara - napisaa jego crka Swietana, dopytywa si wic, czy naprawd zaniedbywa Nadi, czy jej nie kocha. Byem zym mem wyzna Mootowowi. Nie miaem czasu zabra jej do kina. Wasikowi powiedzia: Cakowicie zdruzgotaa moje ycie!. Popatrzy smutno na Pawa i warkn: Pikny prezent jej dae! Pistolet!. Okoo 13:00 profesor Kuszner i jego kolega zbadali ciao Nadiedy Stalinej. Pooenie zwok nabazgra profesor na kartce papieru wyrwanej z jednego z dziecicych zeszytw szkolnych. Gowa spoczywa na poduszce, obrcona w praw stron. Obok poduszki na ku ley may pistolet. Gospodyni musiaa pooy bro na ku. Twarz absolutnie spokojna, oczy na wp przymknite. Na prawej czci twarzy i szyi sine i czerwone lady oraz krew Na twarzy Nadii byy zadrapania: czyby Stalin rzeczywicie mia co do ukrycia? Czy wrci do mieszkania, pokci si z ni, uderzy j, a pniej zastrzeli? Biorc pod uwag jego mordercze skonnoci, jedna mier wicej nie wydaje si nieprawdopodobna. Ale rwnie dobrze zadrapania mg spowodowa upadek z ka. Nikt, kto wiedzia o wydarzeniach tamtej nocy, nigdy nie sugerowa, e Stalin j zabi. Stalin zdawa sobie jednak spraw, i wrogowie bd go o to obwinia. Na wysokoci serca dziura o rednicy piciu milimetrw - otwarta dziura - zanotowa profesor. Wniosek: mier nastpia natychmiast na skutek otwartej rany serca. Tego skrawka papieru, ktry mona obecnie zobaczy w Archiwum Pastwowym, nie ogldano przez nastpne szedziesit lat. Mootow, Kaganowicz i Sergo miotali si gorczkowo, zastanawiajc si, co robi: jak zwykle w takich chwilach bolszewicki instynkt nakazywa im kama i ukrywa prawd, chocia w tym przypadku, gdyby byli bardziej otwarci, mogliby zapobiec fatalnym w skutkach plotkom. Byo jasne, e Nadia odebraa sobie ycie, lecz Mootow, Kaganowicz i jej ojciec chrzestny Jenukidze uzyskali zgod Stalina, by informacji o samobjstwie nie podawa do wiadomoci publicznej. Mogoby to zosta odebrane jako protest polityczny. Postanowili ogosi, e zmara na zapalenie wyrostka robaczkowego. Lekarze, ktrych Hipokratesowej przysidze bolszewicy sprzeniewierzali si w nie mniejszym stopniu ni nazici, podpisali faszywy akt zgonu. Sub poinformowano, e Stalin by w swojej daczy z Mootowem i Kalininem ale, co zrozumiae, sudzy plotkowali. Jenukidze sporzdzi projekt owiadczenia, a pniej napisa list kondolencyjny, ktry nastpnego dnia mia si ukaza w Prawdzie, podpisany przez ony wszystkich przywdcw, a take samych przywdcw, poczynajc od czterech najlepszych przyjaciek Nadii: Jekatieriny Woroszyowej, Poliny Mootowej, Dory Chazan i Marii Kaganowicz: Nasza najdrosza przyjacika, osoba o cudownej duszy [] moda, pena ycia i oddana partii bolszewickiej i rewolucji. Ci niepoprawni dogmatycy nawet mier postrzegali w kategoriach bolszewizmu. Poniewa Stalin niemal odchodzi od zmysw, Jenukidze i palatyni musieli zdecydowa sami, jak zaaranowa ten wyjtkowy pogrzeb. Bolszewicki rytua pogrzebowy czy w sobie elementy tradycji carskiej i wasnej szczeglnej kultury. Zmarli byli upikszani przez najlepszych specjalistw, zazwyczaj profesorw sprawujcych piecz nad zwokami Lenina, a pniej spoczywali na katafalku, ze nienobiaymi, czsto ubarwionymi rem twarzami, wrd surrealistycznych dekoracji w postaci tropikalnych palm, bukietw, czerwonych sztandarw, owietlonych lampami ukowymi. Czonkowie Politbiura nieli otwart trumn do i z Sali Kolumnowej moskiewskiego Paacu Zjazdw, gdzie penili rwnie wart niczym dawni rycerze. Dostojne zwoki poddawano nastpnie kremacji i odbywa si wojskowy pogrzeb z pomp; czonkowie Politbiura znw nieli wymylny katafalk zawierajcy urn z prochami, ktr umieszczano w kremlowskim murze. Ale Stalin domaga si bardziej tradycyjnego pogrzebu. Jenukidze przewodniczy komitetowi pogrzebowemu wraz z Dor Chazan, on Andriejewa, i Paukerem, czekist, ktry by bardzo blisko ze Stalinem. Po raz pierwszy spotkali si nastpnego ranka i podjli ustalenia w sprawie konduktu, miejsca pochwku i warty honorowej. Pauker, jako

ekspert byy fryzjer z Opery Budapeszteskiej odpowiada za orkiestry: miao ich by dwie, wojskowa i teatralna, z pidziesicioma instrumentami. Sam Stalin nie mg przemawia. Poprosi Kaganowicza, najlepszego mwc w Politbiurze, by wygosi oracj. Nawet ten ludzki buldoer, ktry jeszcze niedawno rozstrzeliwa niewinnych Kozakw kubaskich, by oniemielony perspektyw wygoszenia takiej mowy w obecnoci samego Stalina, ale podobnie jak w przypadku innych makabrycznych zlece, Stalin poprosi, a ja posuchaem. Wiadomo o mierci Nadii na skutek zapalenia wyrostka przekazano dzieciom w Zubaowie: Artiom by przygnbiony, a Wasilij nigdy nie doszed do siebie. Szecioletnia Swietana nie rozumiaa, co si stao. Woroszyow, bardzo wraliwy we wszystkich sprawach nie zwizanych z polityk, odwiedzi j, ale nie mg mwi, poniewa si rozpaka. Starsze dzieci zawieziono do Moskwy. Swietana pozostaa na wsi a do pogrzebu. Kiedy rankiem 10 listopada wynoszono ciao, w koszarach Gwardii Konnej naprzeciwko Paacu Uciesznego Stalina maa dziewczynka siedziaa przyklejona do okna swego mieszkania. Natalia Andriejewa crka Andriejewa i Dory Chazan, ktra wraz z Jenukidzem zajmowaa si organizacj pogrzebu obserwowaa grup mczyzn nioscych trumn. Obok szed Stalin, bez rkawiczek mimo przenikliwego zimna, ciska kurczowo brzeg trumny, a zy spyway mu po policzkach. Ciao musiano zanie do kliniki kremlowskiej, by zamaskowa lady zadrapa. Chopcy, Wasilij i Artiom, zjawili si w mieszkaniu Stalina, gdzie Pawie, enia i siostra Nadii, Anna, czuwali na przemian przy wdowcu, ktry pozosta w swoim pokoju i nie przyszed na obiad. Wszyscy rozmawiali szeptem. Pniej przysza matka Artioma i bezmylnie wyjawia synowi wstrzsajc prawd o samobjstwie. Artiom nierozwanie zapyta o to gospodyni. Zarwno jemu, jak i jego matce udzielono reprymendy. Na co ja si napatrzyem w tym domu! wspomina Artiom. Noc ciao przeniesiono do Sali Kolumnowej na placu Czerwonym, do budynku, gdzie dzisiaj mieci si dom towarowy, a wwczas mia siedzib Centralny Komitet Wykonawczy Jenukidzego. W czasach stalinowskich by widowni kilku wielkich procesw. Nastpnego ranka o 8.00 do komitetu pogrzebowego doczy Jagoda. Troje modszych dzieci zabrano do sali, gdzie Nadieda Alliujewa Stalina leaa w otwartej trumnie, z twarz okolon bukietami kwiatw, bez widocznych ladw zadrapa, ktre moskiewscy mistrzowie makabry ukryli pod rem i pudrem. W trumnie wygldaa bardzo piknie, bardzo modo, twarz miaa pogodn i urocz wspominaa jej bratanica, Kira Alliujewa. Zina Ordonikidze, pulchna, jakucka ona niezmordowanego Sergo, wzia Swietan za rk i zaprowadzia j do trumny. Swietana rozpakaa si i Jenukidze musia j odwie z powrotem do Zubaowa. O samobjstwie dowiedziaa si dopiero dziesi lat pniej z Illustrated London News. Stalin zjawi si w towarzystwie czonkw Politbiura penicych wart przy katafalku, do ktrego to obowizku mieli w nastpnych latach przywykn. Paka. Wasilij zostawi Artioma, podbieg do Stalina i uwiesi si ojcu na szyi, mwic: Tato, nie pacz!. Przy wtrze ka czonkw rodziny Nadii oraz towarzyszy z Politbiura i OGPU Stalin podszed do trumny z Wasilijem uczepionym jego ramienia. Popatrzy na kobiet, ktra go kochaa, nienawidzia, ukaraa i odrzucia. Nigdy wczeniej nie widziaem, eby Stalin paka wspomina Mootow ale kiedy sta nad trumn, zy spyway mu po policzkach. Zostawia mnie jak wrg powiedzia Stalin z gorycz, ale potem Mootow usysza, jak mwi: Nie ocaliem ci. Ju mieli zamkn wieko, gdy Stalin powstrzyma ich. Ku oglnemu zaskoczeniu pochyli si, unis gow Nadii i zacz j arliwie caowa. Znw rozlegy si kania. Trumn wyniesiono na plac Czerwony, gdzie czeka czarny, pamitajcy z pewnoci czasy carskie, karawan z czterema maymi kopuami w rogach, podtrzymujcymi wymylny baldachim. Wok maszerowaa warta honorowa, po obu stronach ulicy sta szpaler onierzy. Szeciu stajennych w czerni prowadzio szstk koni, a orkiestra wojskowa graa marsz aobny. Bucharin, ktry przyjani si z Nadi, ale skazi j politycznie, zoy Stalinowi kondolencje. Wdowiec bez

przerwy powtarza, e po przyjciu pojecha na dacz i nie byo go w mieszkaniu. Nie mia nic wsplnego ze mierci Nadii. A zatem Stalin wyrabia sobie alibi. Kondukt ruszy ulicami, odprowadzany przez tumy napierajce na milicyjny kordon. By to pierwszy z wielu pogrzebw, podczas ktrych przyczyn mierci zatajono przed wikszoci aobnikw. Stalin kroczy pomidzy Mootowem a szczupym, zwinnym Mikojanem, dotrzymywali im kroku Kaganowicz i Woroszyow. Pauker, w nieskazitelnym mundurze, z brzuchem wtoczonym w niewidoczny gorset, trzyma si nieco z boku. Wasilij i Artiom szli za nim wraz z reszt rodziny, mietank ruchu bolszewickiego i delegatami z akademii. Olga Alliujewa czynia wyrzuty Nadii: Jak moga to zrobi? mwia do zmarej crki. Jak moga zostawi dzieci? Wikszo czonkw rodziny i przywdcw przyznawaa jej racj i wspczua Stalinowi. Nadia postpia le owiadczya otwarcie Polina. Zostawia go w takim trudnym momencie. Artiom i Wasilij znaleli si za orkiestr i stracili z oczu Stalina. Pniej twierdzono, e Stalin albo nie poszed na pogrzeb, albo szed przez ca drog na cmentarz Nowodiewiczy. adna z tych wersji nie odpowiada prawdzie. Jagoda upiera si, e ze wzgldw bezpieczestwa Stalin nie powinien i pieszo. Kiedy kondukt dotar na plac Maneski, Stalin wraz z matk zmarej wsiedli do samochodu i zostali odwiezieni na cmentarz. Na cmentarzu Stalin stan po jednej stronie grobu, a chopcy, Wasilij i Artiom, patrzyli na niego z przeciwnej strony. Przemwi Bucharin, pniej Jenukidze zapowiedzia gwnego mwc. To byo takie trudne w obecnoci Stalina wspomina Kaganowicz. elazny Komisarz, bardziej przyzwyczajony do demagogii politycznej, wygosi przemwienie w specyficznym bolszewickim stylu: Towarzysze, zebralimy si tu, by poegna jednego z najlepszych czonkw naszej partii. Wyrastaa w rodzinie bolszewickiego robotnika organicznie zwizanego z nasz parti bya oddan przyjacik tych, ktrzy rzdzili toczc wspania walk. Odznaczaa si najlepszymi cechami bolszewika: bezkompromisowoci, nieustpliwoci w walce Potem zwrci si do przywdcy: Jestemy najbliszymi przyjacimi towarzysza Stalina. Rozumiemy ogrom straty towarzysza Stalina Rozumiemy, e musimy dzieli z towarzyszem Stalinem ciar tej straty. Stalin podnis gar ziemi i rzuci j na trumn. Artiom i Wasilij spytali, czy mog zrobi to samo. Powinna mie troch ziemi z waszej rki powiedziano im. Pniej Stalin wybra pomnik, ktry stan na grobie, z r, by upamitni r w jej wosach, i wyrytym dookoa napisem: Czonek partii bolszewickiej. Przez reszt ycia Stalin zastanawia si nad jej mierci. Och, Nadiu, Nadiu, co ty zrobia? pyta na staro, usprawiedliwiajc si: Byem zawsze pod tak presj. Osobista klska spowodowaa jedn z brzemiennych w skutki zmian w jego charakterze. Po 1932 roku Stalin si zmieni zauway Kaganowicz. Z pewnoci odejcie Nadii zranio go i upokorzyo, zrywajc kolejn z jego sabych wizi z ludzkim wspczuciem, wzmagajc jego okruciestwo, zazdro i skonno do ualania si nad sob. Rodzina czuwaa nad Stalinem, wprowadzajc si do mieszkania na wypadek, gdyby czego potrzebowa. Pewnego wieczoru enia Alliujewa wesza do jego pokoju, ale nie odezwa si. Potem usyszaa nieprzyjemny charkot i odkrya, e Wdz ley w pwietle na kanapie, plujc na cian. Musia to robi od duszego czasu, poniewa po cianie spyway lnice struki liny. Co ty wyprawiasz, Iosifie? spytaa go. Nie moesz tak tu tkwi, zupenie sam. Nie odpowiedzia, patrzc na spywajc plwocin. W tym czasie Maria Swanidze, ona Aloszy, jego byego szwagra, ktra zacza prowadzi dziennik[46], uwaaa, e mier Nadii sprawia, i sta si mniej spiowym bohaterem. W rozpaczy zadawa cigle dwa pytania: Mniejsza o dzieci, zapomn o niej za kilka dni, ale jak moga zrobi co takiego mnie?. Czasami widzia to odwrotnie i pyta: Rozumiem, e moga to zrobi mnie, ale co z dziemi?. Zawsze koczy rozmow sowami: Zamaa mi ycie. Okaleczya mnie. Bya to upokarzajca klska osobista, ktra podkopaa jego wiar w siebie. Stalin, napisaa Swietana, chcia zrezygnowa, ale

czonkowie Politbiura powiedzieli: Nie, nie, musisz zosta!. Szybko odzyska mesjanistyczn wiar w swoje posannictwo: wojn z chopami i wrogami wewntrz partii. Zacz rozmyla o niedawno aresztowanym Eysmoncie, Smirnowie i Riutinie, ktrego platform znaleziono w pokoju jego ony. Duo pi i cierpia na bezsenno. Miesic po jej mierci, 17 grudnia, skreli dziwaczn notatk dla Woroszyowa: Sprawy Eysmonta, Smirnowa i Riutina cuchn alkoholem. Widzimy, jak opozycja tapla si w wdce. Dzikie zwierzta. Tomski powtarzam - Tomski. Dzikie zwierzta, ktre warcz. Smirnow i inni moskiewscy plotkarze. Jak na pustyni. Czuj si strasznie, niewiele sypiam. Ten list, przesiknity alkoholem i rozpacz, wiadczy wyranie, jak rozkojarzony by Stalin po mierci Nadii. Stalin nie zagodzi kursu wobec chopstwa. 28 grudnia Postyszew poinformowa Stalina o postawieniu wart z GPU przed elewatorami, poniewa godujcy ludzie rozkradaj zboe. Potem doda: Doszo do powanych aktw sabotau dostaw chleba w spdzielczych Stacjach Maszynowo-Traktorowych []. Prosz o zgod na wysanie 200-300 kuakw z Dniepropietrowska na pnoc pod nadzorem GPU. Susznie! - napisa pod spodem Stalin niebieskim owkiem. Cie Nadii pada na Stalina a do jego mierci. Ilekro spotyka kogo, kto zna dobrze Nadi, rozmawia o niej. Dwa lata pniej, kiedy spotka w teatrze Bucharina, straci cay akt, rozmawiajc o Nadii, skarc si, i nie moe bez niej y. Czsto rozmawia o niej z Budionnym.[47] Rodzina spotykaa si co roku 8 listopada, aby j wspomina, lecz Stalin nienawidzi tych rocznic i pozostawa na poudniu mimo to zawsze trzyma jej fotografie, wiksze i mniejsze, we wszystkich swoich domach. Twierdzi, e po mierci Nadii przesta taczy. Dostawa tysice listw z kondolencjami, najbardziej interesujce zatrzyma. Bya delikatna jak kwiat - gosi jeden. Zapewne Stalin przechowa go ze wzgldu na zakoczenie: Pamitajcie, potrzebujemy Was, wic dbajcie o Siebie. Zatrzyma rwnie poemat powicony Nadii, ktry odpowiada jego wizji samego siebie: Nocny ocean, dziki sztorm Zmczona posta na mostku okrtu. To kapitan. Kim jest? Czowiekiem z krwi i koci. A moe z elaza i stali? Kiedy studenci chcieli nazwa na jej cze instytut, nie zgodzi si, lecz przesa prob siostrze Nadii, Annie: Po przeczytaniu tej notatki zostaw j na moim biurku! Ten temat sprawia mu bl jeszcze szesnacie lat pniej, kiedy pewien rzebiarz napisa, e chciaby ofiarowa Stalinowi popiersie Nadii. Stalin poleci Poskriebyszowowi, szefowi gabinetu: Powiedzcie mu, e otrzymalicie list i e go zwracacie. Stalin. Nie byo czasu na aob. Partia toczya wojn. O 4:00 po poudniu 12 listopada, nazajutrz po pogrzebie, Stalin zjawi si w swoim gabinecie, by spotka si z Kaganowiczem, Woroszyowem, Mootowem i Ordonikidzem. By z nimi najbliszy przyjaciel Stalina, Siergiej Mironowicz Kirow, pierwszy sekretarz leningradzkiego komitetu partii i czonek Politbiura. Po tragicznej mierci Nadii - napisaa w dzienniku Maria Swanidze Kirow sta si najbliszym Stalinowi czowiekiem, zdolnym rozmawia z nim szczerze i po prostu, da mu ciepo i ukojenie, ktrego tak potrzebowa. Stalin chtnie przebywa w towarzystwie Kirowa, ktry, jak powiedzia, troszczy si o mnie jak o dziecko. Promieniejcy radoci i chopicym entuzjazmem Kirow lubi piewa na gos arie operowe i nalea do tych nieskomplikowanych ludzi, ktrzy atwo zdobywaj przyjaci. Drobny, przystojny, z gboko osadzonymi, brzowymi, lekko tatarskimi oczami, ladami po ospie, ciemnymi wosami i wystajcymi komi policzkowymi, cieszy si sympati wszystkich, zarwno kobiet, jak i mczyzn. Mia on i dzieci, lecz mwiono, e jest kobieciarzem, gustujcym szczeglnie w modych tancerkach z Baletu Maryjskiego w Leningradzie.[48] Z pewnoci interesowa si baletem i oper, suchajc muzyki we wasnym mieszkaniu dziki specjalnemu czu. Kirow, ktry podobnie jak jego towarzysze by pracoholikiem, lubi wypoczynek na wieym powietrzu i czsto jedzi na wycieczki i polowania ze swym wesoym kompanem Sergo. Tak jak Andriejew, z zapaem uprawia wspinaczk odpowiednie hobby dla bolszewika. By bardzo bezporedni. I

zapewne to czynio go tak atrakcyjnym dla Stalina, ktrego przyjanie przypominay zaloty i tak jak zaloty mogy si atwo zamieni w gryzc zawi. Teraz Stalin chcia by z nim bez przerwy: po pogrzebie Nadii Kirow przychodzi do jego gabinetu po pi razy dziennie. Kirow urodzi si w 1886 roku jako Siergiej Kostrikow, syn drobnego urzdnika, ktry go osieroci, w Urumie, osiemset kilometrw na pnocny-wschd od Moskwy. W szkole cerkiewnej osign bardzo dobre wyniki i dziki finansowemu wsparciu towarzystwa dobroczynnoci podj nauk w szkole zawodowej w Kazaniu, ktr ukoczy z wyrnieniem. Rewolucja 1905 roku pokrzyowaa jego plany zapisania si na uniwersytet wstpi do partii socjaldemokratycznej i zosta zawodowym rewolucjonist. Pomidzy jedn zsyk a drug polubi crk ydowskiego zegarmistrza, ale jak w przypadku wszystkich dobrych bolszewikw, jego ycie osobiste byo podporzdkowane sprawie rewolucji, wedle sw jego ony. Przed wybuchem wojny zosta dziennikarzem w buruazyjnej gazecie, czego normy partyjne surowo zabraniay i co stao si czarn plam w jego bolszewickim yciorysie. W 1917 roku dziaa w rewolucyjnych wadzach w Tereku na pnocnym Kaukazie. Podczas wojny domowej by, obok Ordonikidzego i Mikojana, jednym z zawadiackich komisarzy. W marcu 1919 roku wprowadzi wadz bolszewick w Astrachaniu, nie cofajc si przed rozlewem krwi: zgino ponad cztery tysice ludzi. Kiedy pewnego buruja przyapano na kradziey wasnych mebli, Kirow kaza go rozstrzela. On i Sergo, dwaj bezwzgldni bolszewicy z pokolenia wojny domowej, ktrych losy czsto si pniej przeplatay, doprowadzili do ustanowienia wadzy radzieckiej w Gruzji w 1921 roku, nastpnie przebywali w Baku. Kirow po raz pierwszy spotka Stalina prawdopodobnie w 1917 roku, ale pozna swego wodza dopiero na wakacjach w 1925 roku: Drogi Koba, jestem w Kisowodsku []. Czuj si lepiej. Za tydzie przyjad do Ciebie []. Pozdrowienia dla wszystkich. Przeka ukony Nadii - napisa. Kirow by ulubiecem rodziny. Stalin zadedykowa mu egzemplarz swojej ksiki O Leninie i leninizmie: Dla Kirowa, mojego przyjaciela i ukochanego brata. W 1926 roku Stalin pozbawi Zinowiewa jego leningradzkiego zaplecza i na czele drugiej co do wielkoci organizacji partyjnej w kraju postawi Kirowa. W 1930 roku Kirow zosta czonkiem Politbiura. Kiedy w 1931 roku Kirow spyta, czy moe polecie na poudnie, by doczy do Stalina na wakacjach, Stalin odpowiedzia: Nie mam prawa i nie bd nikomu doradza latania samolotem. Najpokorniej prosz, eby przyjecha pocigiem. Artiom, ktry czsto spdza wakacje wraz z przybranym ojcem, wspomina: Stalin tak bardzo lubi Kirowa, e osobicie wyszed po niego na dworzec w Soczi. Stalin zawsze wietnie si bawi z Kirowem, nawet chodzi z nim popywa i do ani. Czasem, kiedy Kirow pywa, Stalin szed na pla i siedzia, obserwujc Kirowa wspomina Artiom. Po mierci Nadii Stalin jeszcze bardziej zbliy si do mojego Kirycza i telefonowa do niego do Leningradu o kadej porze dnia i nocy: w Muzeum Kirowa przy jego ku nadal mona zobaczy rzdowy telefon. Kiedy Kirow przyjeda do Moskwy, wola zatrzymywa si u Ordonikidzego, ktry tak lubi swego kompana, e, jak wspominaa wdowa po nim, pewnego razu sfingowa wypadek samochodowy, aby Kirow spni si na pocig.[49] Mimo to Stalin i Kirow byli jak bracia, artowali z siebie, opowiadali sobie sprone historyjki, miali si wspomina Artiom. Byli serdecznymi przyjacimi, brami i potrzebowali si nawzajem. Nie oznacza to, e Stalin cakowicie ufa Kirowowi. Jesieni 1929 roku zorganizowa na niego nagonk na amach Prawdy. W czerwcu 1928 roku jeden z artykuw Stalina ukaza si w Leningradzkiej Prawdzie. Wprowadzone zmiany redakcyjne skoniy go do napisania listu, ktry wiadczy o daleko posunitej paranoi nawet w drobnych sprawach: Rozumiem [] wzgldy techniczne []. Mimo to nie syszaem, by postpowano w taki sposb z artykuami innych czonkw Politbiura []. Wydaje si dziwne, e 40-50 wyrzuconych sw to akurat te, ktre mwi o chopstwie jako klasie kapitalistycznej []. Oczekuj wyjanie. Kirow nie uwaa Stalina za witego: kiedy podczas obchodw rocznicy urodzin Stalina w 1929 roku wyniesiono go do rangi Wodza, leningradczycy omielili si przypomnie opini Lenina na temat grubiastwa Stalina. Dobrze zna niezwyk mentalno Stalina: gdy pewien student przysa list z pytaniami w kwestii ideologii, Stalin przekaza go Kirowowi z adnotacj:

Kirow! Musisz przeczyta list studenta Fiedotowa [] cakowitego analfabety politycznego. Moe zatelefonujesz do niego i porozmawiasz z nim, to prawdopodobnie zepsuty, zapijaczony czonek partii. Myl, e nie powinnimy wprowadza w spraw GPU. Nawiasem mwic, ten student to pierwszorzdny oszust o antyradzieckim obliczu, ktre mistrzowsko ukrywa pod prostoduszn twarz, kiedy mwi: Pomcie mi zrozumie. Moe Wy rozumiecie wszystko ja nie. Pozdrowienia! Stalin. Niewtpliwie zayo Kirowa z Ordonikidzem, Kujbyszewem i Mikojanem niepokoia Stalina. Wyzwania 1932 roku platforma Riutina, protest Kirowa przeciwko egzekucji Riutina, gd, samobjstwo Nadiedy pokazay, e Stalin potrzebuje bardziej lojalnych sojusznikw. Po mierci Nadii Kirow sta si niemal czonkiem rodziny: Stalin upiera si, aby zatrzymywa si u niego, nie u Sergo. Bywa w mieszkaniu Stalina tak czsto, e wiedzia, gdzie s przecierada i poduszki, i spa na kanapie. Dzieci uwielbiay Kirowa i czasem, kiedy si zjawia, Swietana urzdzaa dla niego przedstawienia. Najbardziej lubia bawi si w rzd. Jej ojciec by Pierwszym sekretarzem. Pisaa mu polecenia w rodzaju: Do mojego Pierwszego sekretarza. Rozkazuj Ci, eby mi pozwoli pj z Tob do teatru. Podpisaa si jako Gospodyni Sietanka i powiesia kartk w jadalni nad stolikiem z telefonami. Stalin odpowiedzia: Zgadzam si. Maria Swanidze zanotowaa: Kaganowicz, Mootow i Sergo byli drugimi sekretarzami Sietanki, ale najbardziej przyjania si z Kirowem poniewa Iosif tak go lubi i jest z nim tak blisko. Stalin wrci do ascetycznego trybu ycia bolszewickiego konspiratora. Chocia przejawia skonno do popadania w rutyn, potrzebowa nieustannego ruchu: w jego domach byy ka, ale byy te wielkie, twarde otomany w kadym pokoju. Nigdy nie pi w ku oznajmi jednemu z goci. Zawsze na otomanie, na tej, na ktrej akurat zdarzyo mu si czyta. Jaka posta historyczna miaa ten sam spartaski nawyk? pyta i z erudycj samouka odpowiada: Mikoaj I. mier Nadii zmienia sposb ycia Stalina i jego dzieci. 9 Wszechpotny wdowiec i jego kochajca rodzina: bolszewicki ksi Sergo Stalin nie mg duej mieszka w Paacu Uciesznym ani w Zubaowie, poniewa wywoyway one zbyt bolesne wspomnienia Nadii. Bucharin zaproponowa zamian mieszka. Stalin skorzysta z tej oferty i wprowadzi si do mieszkania Bucharina na parterze trjktnego Paacu tego, dawnego budynku Senatu[50], prawie pod swoim gabinetem. Poniewa gabinet znajdowa si w miejscu, gdzie dwa skrzyda Senatu tworzyy kt, by znany wtajemniczonym jako Kcik. Jego wypastowane podogi z czerwonymi i zielonymi dywanami, drewniane boazerie sigajce do wysokoci ramienia i pospne zasony byy utrzymywane w nieskazitelnej czystoci, jak w szpitalu. Sekretarz Stalina, Poskriebyszow, siedzia przy biurku w przedpokoju, strzegc dostpu do gabinetu. Sam gabinet by prostoktny, dugi i przewiewny, z cikimi zasonami i ozdobnymi rosyjskimi piecami, o ktre Stalin mg si oprze, by uly obolaym czonkom. Prawy rg zajmowao ogromne biurko, a z lewej strony, pod portretami Marksa i Lenina, sta dugi, przykryty zielonym suknem st i krzesa w biaych pokrowcach. Znajdujce si niej oficjalne mieszkanie ze sklepionymi sufitami miao pozosta jego moskiewsk rezydencj a do mierci. Nie przypominao domu - napisaa Swietana. Kiedy by tam korytarz. Stalin oczekiwa, e dzieci bd w mieszkaniu co wieczr, kiedy wrci na kolacj, by sprawdzi i podpisa ich dzienniczki szkolne, jak kady rodzic. A do wybuchu wojny utrzyma ten zwyczaj w archiwum zachoway si niektre z jego listw do nauczycieli dzieci. Dzieci uwielbiay Zubaowo by to ich prawdziwy dom, tote Stalin postanowi nie przenosi ich stamtd, lecz wybudowa wasn, pikn, nowoczesn, parterow dacz w Kuncewie, dziewi kilometrw od Kremla. Staa si ona jego gwn rezydencj, przeksztacon z czasem w wielk,

lecz surow pitrow posiado, pomalowan na maskujcy zielony kolor, z kompleksem wartowni, domkw dla goci, szklarni, rosyjskich ani i specjalnym pawilonem, gdzie miecia si biblioteka. Bya otoczona sosnami, dwoma parkanami, niezliczonymi punktami kontrolnymi i co najmniej setk stranikw.[51] Stalin uleg wrodzonemu pragnieniu prywatnoci, stanowicemu zewntrzny wyraz jego upoledzenia emocjonalnego: nikt ze stray ani ze suby nie mia wstpu do domu i jeli przyjaciele nie przyjechali na noc, przebywa zupenie sam. Wyjeda do Kuncewa po obiedzie byo to tak niedaleko, e jego otoczenie czsto nazywao dacz Blisz, poniewa czasem zatrzymywa si rwnie w swoim drugim domu, Dalszym, w Siemionowskiem. W Zubaowie, ktre Swietana nazwaa rajem przypominajcym zaczarowan wysp, dzieci wiody sielskie ycie. Po mierci Nadii Stalin nie zosta pustelnikiem. To prawda, e spdza jeszcze wicej czasu ze swymi palatynami, niczym siedemnastowieczny car w otoczeniu dworu. Ale wszechpotny wdowiec znalaz si rwnie pod opiek poczonej na nowo rodziny. Pawie i enia Alliujewowie, ktrzy wrcili niedawno z Berlina, stale dotrzymywali mu towarzystwa. Siostra Nadii, Anna, i jej m, Stanisaw Redens, przeprowadzili si z Charkowa do Moskwy, gdzie Redens stan na czele tamtejszego GPU. Redens, przystojny, krzepki Polak, ktry zawsze nosi mundur czekisty, by sekretarzem zaoyciela WCzK, Dzieryskiego. On i Anna zakochali si w sobie podczas ekspedycji Stalina i Dzieryskiego do Permu w 1919 roku. Wrd surowych starych bolszewikw Redens mia reputacj pyszaka, a po nieszczliwym wypadku duo pi. A do 1931 roku by szefem gruziskiego GPU. Jego zastpca, Beria, spata mu jednak figla i osign swj cel: upi Redensa i posa go do domu nagiego. Rodzinne legendy rzadko mwi ca prawd: z listw Stalina wynika, e Redens i miejscowi dygnitarze partyjni prbowali usun Beri ze stanowiska, ale kto, prawdopodobnie Stalin, interweniowa. Beria nigdy nie wybaczy tego Redensowi. I to Redens, nie Beria, musia odej. Stalin lubi swego wesoego szwagra, ale wtpi w jego kompetencje jako czekisty, przenoszc go z Ukrainy. Anna, kochajca matka dwch synw, bya dobroduszn, lecz nieostron kobiet, ktra, co przyznaway jej wasne dzieci, za duo mwia. Stalin nazywa j pleciug. Ten sekstet krewnych uzupeniaa jeszcze trzecia para. Alosza, ktry rwnie wrci niedawno z zagranicy, by bratem zmarej w 1907 roku pierwszej ony Stalina, Kato. Przystojny, jasnowosy, z niebieskimi oczami i orlim nosem, gruziski dandys, mwi po francusku i niemiecku, i zajmowa wysokie stanowisko w Banku Pastwowym. Stalin uwielbia go byli jak bracia, napisa Mikojan. Jego ona, Maria, gruziska ydwka, bya piewaczk operow z malekim zadartym noskiem, brzoskwiniow cer i wielkimi bkitnymi oczami i primadonn w operze wasnego ycia[52]. Swietana wspominaa, e oboje, bezceremonialni, zawsze przywozili z zagranicy prezenty. Maria, jak wszystkie damy dworu Stalina, troch si podkochiwaa w Wodzu. Wrd owych dam, ktre byy tak zajte szkodzeniem sobie nawzajem, e czsto nie zauwaay niebezpiecznych oznak zowieszczych nastrojw Stalina, trwaa nieustanna rywalizacja o jego wzgldy. Tymczasem Jakow, obecnie dwudziestosiedmioletni, otrzyma dyplom inyniera-elektryka, chocia Stalin chcia, aby zosta onierzem. Jasza przypomina ojca z gosu i wygldu, ale irytowa go. Czasami Stalin wykazywa przebysk przywizania: wysa mu jedn ze swoich ksiek, Ujarzmienie natury, podpisujc j: Jasza, przeczytaj t ksik jak najszybciej. Stalin. Kiedy Swietana wyrosa na piegowatego rudzielca, Stalin powiedzia, e do zudzenia przypomina jego matk, co w jego ustach stanowio najwiksz pochwa. W rzeczywistoci bya taka jak on: inteligentna, uparta i zdeterminowana. Byam jego ulubienic. Po mierci matki prbowa si do mnie zbliy. By bardzo czuy, po prostu chcia wiedzie, jak sobie radz. Teraz doceniam to, e by kochajcym ojcem Maria Swanidze wspominaa, jak Swietana krya wok ojca. Caowa j, zachwyca si ni, karmi j ze swojego talerza, wybiera dla niej najlepsze kski. Siedmioletnia Swietana czsto powtarzaa: Cay wiat moe mnie nienawidzi, byle tylko tatu mnie kocha! Jeli tatu powie: Pole na ksiyc, zrobi to!. Mimo to jego czuo bywaa mczca: wiecznie ten zapach tytoniu na wsach, kiedy mnie przytula i caowa. Swietan wychowywaa naprawd jej ukochana niania, energiczna Aleksandra Byczkowa, i rosa gospodyni, Karolina Til. Artiom wspomina, e miesic po mierci Nadii Swietana wci pytaa, kiedy matka wrci z

zagranicy. Baa si ciemnoci, ktre, jak wierzya, s zwizane ze mierci. Przyznaa, e nie moga kocha Wasilija, poniewa albo j terroryzowa, psujc zabaw, albo opowiada nieprzyzwoite historie, ktre, jak uwaaa, wypaczyy jej pogldy na seks. Dwunastoletni Wasilij cierpia najbardziej: przey straszliwy wstrzs napisaa Swietana ktry cakowicie go zniszczy. Sta si rozkapryszonym, agresywnym gburem, ktry przeklina w obecnoci kobiet, chcia by traktowany jak ksitko, a mimo to by tragicznie zagubiony i nieszczliwy. W Zubaowie zupenie si rozpuci. Nikt nie mwi Stalinowi o jego oburzajcych wybrykach. Zdaniem Artioma Wasilij by w rzeczywistoci miy, agodny, uprzejmy, nie interesowa si dobrami materialnymi; moe i by brutalem, lecz stawa te w obronie mniejszych chopcw. Ba si Stalina, ktrego czci jak chrzecijanie Chrystusa. Pod nieobecno rozczarowanego ojca Wasilij dorasta w smutnym i ubogim emocjonalnie wiecie ochroniarzy, twardych i sualczych tajniakw, zamiast pod opiek surowych, lecz kochajcych nia. Pauker czuwa nad tym radzieckim nastpc tronu. Komendant Zubaowa, Jefimow, skada raporty na jego temat Wasikowi, ktry nastpnie informowa Gospodarza. Stalin ufa swemu oddanemu ochroniarzowi, muskularnemu, nieokrzesanemu chopskiemu synowi, trzydziestosiedmioletniemu Nikoajowi Wasikowi, ktry w 1919 roku wstpi do WCzK i strzeg czonkw Politbiura, a pniej, od 1927 roku, ju wycznie Wodza. Sta si potnym wezyrem u boku Stalina i praktycznie zastpowa Wasilijowi ojca: Wasilij przedstawia swoje dziewczyny Wasikowi, aby je zaaprobowa. Kiedy zachowanie Wasilija w szkole stao si nie do zniesienia, Pauker napisa do Wasika, e jego przeniesienie do innej szkoy jest nieodzownie konieczne. Wasilij rozpaczliwie pragn aprobaty Stalina. Cze, ojcze! napisa w jednym z listw, posugujc si dziecic wersj bolszewickiego argonu. Ucz si teraz w nowej szkole, jest wietnie i chyba zostan dobrym Czerwonym Wak. Ojcze, napisz mi, co u Ciebie i jak spdzie wakacje. Swietana ma si dobrze i te si uczy. Pozdrowienia od naszego kolektywu. Czerwony Waka. Ale pisa rwnie listy do czekistw: Czoem, towarzyszu Pauker. U mnie wszystko dobrze. Nie bij si z Tomem [Artiomem]. api duo [ryb] i jest wietnie. Jeli nie jestecie zajci, przyjedcie nas odwiedzi. Towarzyszu Pauker, przylijcie mi butelk atramentu do pira. I Pauker, ktry by tak blisko ze Stalinem, e nawet go goli, przysa chopcu atrament. Wasilij podzikowa towarzyszowi Paukerowi i zaprzeczy, jakoby doprowadza innych chopcw do paczu, o co oskara go Wasik. ycie wrd czekistw ju wypaczyo chopca, zacz donosi na innych, nawyk, za ktry pniej jego ofiary miay drogo paci. Trudno te nie zauway ksicego tonu: Towarzysz Jefimow poinformowa Was, e prosiem o przysanie wiatrwki, ale nie otrzymaem jej. Pewnie zapomnielicie, prosz wic j przysa. Wasia. Stalin by zaniepokojony niesubordynacj Wasilija i zasugerowa wzmocnienie dyscypliny. 12 wrzenia 1933 roku Karolina Til wyjechaa na wakacje, tote Stalin, ktry by na poudniu, przesa nastpujce instrukcje Jefimowowi w Zubaowie: Niania zostanie w moskiewskim domu. Dopilnujcie, eby Wasia nie zachowywa si skandalicznie. Nie dawajcie mu wolnego czasu na zabaw i bdcie surowi. Gdyby Wasia nie sucha niani i by niegrzeczny, trzymajcie go w cuglach napisa i doda: Trzymajcie Wasi z daleka od Anny Siergiejewny [Redens, siostry Nadii] - psuje go szkodliw i niebezpieczn pobaliwoci. Ojciec przysa synowi z wakacji list i troch brzoskwi. Czerwony Waka podzikowa mu. Ale nie wszystko byo w porzdku z Wasilijem. Pistolet, z ktrego zabia si Nadia, pozosta w domu Stalina. Wasilij pokaza go Artiomowi i da mu na pamitk skrzan kabur. Dopiero po latach Stalin zrozumia, jak krzywd wyrzdzia dzieciom jego nieobecno i opieka ochroniarzy. Nazwa to najgbsz tajemnic swego serca: Dzieci wychowujce si bez matki mog wietnie dorasta pod opiek nia, lecz te nie zastpi im matki Na styczniowym plenum 1933 roku Stalin wystpi z buczucznym bolszewickim samochwalstwem: Plan Picioletni zakoczy si wielkim sukcesem. Partia zapewnia krajowi przemys maszynowy, elektrownie, wgiel, stal i rop. Wybudowano wiele nowych miast. Tama na Dnieprze i Kolej Turkiestasko-Syberyjska zostay ukoczone (rkami rosncych rzesz

podopiecznych Jagody). Win za wszystkie trudnoci ponosia opozycja. A przecie by to rok 1933, kiedy miliony ludzi wci godoway i setki tysicy deportowano. W lipcu 1933 roku Kirow doczy do Stalina, Woroszyowa, zastpcy przewodniczcego OGPU, Jagody, i szefa Gwnego Zarzdu Obozw, GUagu, Matwieja Bermana, na pokadzie statku Anochin, by uczci otwarcie wielkiego osignicia pracy socjalistycznej: Kanau BatyckoBiaomorskiego[53] o dugoci 227 kilometrw, rozpocztego w grudniu 1931 roku i ukoczonego dziki niewolniczej pracy 170.000 winiw, z ktrych 25.000 zmaro w cigu trwajcej ptora roku budowy. Woroszyow wychwala pniej udzia Kirowa i Jagody w tej zbrodni. Przywdcy byli wyczerpani picioma latami herkulesowej pracy przy realizacji Planu Picioletniego, gromieniu opozycji, a przede wszystkim amaniu oporu chopstwa. Po takim wysiku potrzebowali odpoczynku, jeli nie mieli si zaama ale chocia masowe represje pozwoliy przetrwa kryzys wywoany godem, nie byo czasu na odpoczynek. Sergo, ktry jako ludowy komisarz przemysu cikiego kierowa Planem Picioletnim, skary si na serce i kopoty z kreniem sam Stalin nadzorowa jego leczenie. Kirow rwnie mia kopoty ze zdrowiem: nieregularny puls, by skrajnie rozdraniony i bardzo le sypia. Lekarze zalecili mu odpoczynek. Przyjaciel Kirowa, Kujbyszew, szef Gospanu, obarczony niewykonalnym zadaniem dostosowania rzeczywistoci do oficjalnych statystyk, pi i ugania si za kobietami: Stalin skary si na niego Mootowowi, ktry mrukn, e Kujbyszew sta si rozpustnikiem. Siedemnastego sierpnia Stalin i Woroszyow wyjechali specjalnym pocigiem na wakacje[54]. Na podstawie nie opublikowanej notatki mona stwierdzi, e Wdz popada ju w paranoj na punkcie swojego bezpieczestwa: mia dosy gadulstwa szwagierki, Anny Redens, i upomina Klima, eby by bardziej ostrony: Wczoraj, w obecnoci mojej szwagierki (pleciugi) i przy lekarzach (plotkuj), nie chciaem podawa dokadnej daty wyjazdu. Teraz informuj Ci, e zdecydowaem si jecha jutro []. Nie naley tego rozpowiada. Obaj jestemy smakowitymi kskami i nie powinnimy ryzykowa przez zbytni otwarto. A zatem jeli si zgodzisz, wyjedziemy jutro o 2.00. Powiem Juzisowi [litewski ochroniarz Stalina, zastpujcy Wasika], aby natychmiast rozkaza naczelnikowi stacji doczy jeden wagon, nie informujc go, dla kogo jest przeznaczony. Do jutra do 2:00 Byy to wakacje obfitujce w wydarzenia: doszo nawet do prby zabjstwa. W Krasnoj Polanie w Soczi Stalin zasta akob, sekretarza abchaskiego komitetu partii, czekajcego na werandzie wraz z Kalininem i Poskriebyszowem. Kiedy Stalin i akoba spacerowali po ogrodzie, doczy do nich Beria, urzdujcy wicekrl Kaukazu. akoba i Beria, ktrzy stali si ju wrogami, szli oddzielnie. Po niadaniu na werandzie Wdz i jego powikszajca si wita niebawem mia do niej doczy Jan Rudzutak, litewski stary bolszewik, ktry sta na czele Komisji Kontroli Partyjnej, lecz ktremu Stalin coraz mniej ufa udaa si na obchd ogrodw. Nie lecie si powiedzia Stalin. Te chaszcze trzeba wyci. Przywdcy i ochroniarze zabrali si do pracy, tnc zarola i wyrywajc chwasty, podczas gdy Stalin, w biaej kurtce i workowatych biaych spodniach, wpuszczonych w buty, sta nad nimi z fajk w zbach. Pniej wzi grabie, a nawet sam wypieli troch chwastw. Beria pracowa motyk, a jeden z moskiewskich palatynw macha siekier. Beria zapa siekier i, rbic energicznie, aby wywrze wraenie na Stalinie, zaartowa: Wanie pokazuj naszemu ogrodnikowi, Josifowi Wissarionowiczowi, e potrafi ci kade drzewo. Wkrtce zyska okazj, by uy swojej siekiery. Stalin usadowi si na wiklinowym krzele, a Beria usiad obok niego jak redniowieczny dworzanin z siekier za pasem. Zjawia si Swietana, ktra nazywaa Beri Wujkiem at. Podczas gdy Stalin pracowa nad jakimi papierami, a akoba sucha muzyki przez suchawki, Beria zawoa Swietan, posadzi j sobie na kolanach i zosta uwieczniony na synnym zdjciu, z poyskujcym w socu pince-nez, dzieckiem na kolanach i przywdc pracujcym pilnie na drugim planie. Woroszyow i Budionny, ktrzy rwnie przyjechali, zabrali Stalina na przednim siedzeniu

odkrytego packarda na inspekcj koni z wojskowej stadniny. Potem poszli na polowanie, Stalin nis strzelb na ramieniu, a czekista z obstawy ociera mu pot z czoa. Po caodziennym polowaniu rozbili namioty i urzdzili piknik. Pniej Stalin poszed na ryby. Caa podr miaa zdecydowanie nieformalny charakter: bya to jedna z ostatnich okazji, kiedy Stalin tak dobrze si bawi. Stalin wpad w gniew, gdy pod jego nieobecno Sergo zdoa nastawi Politbiuro przeciwko niemu. Coraz wicej przywdcw wyjedao na wakacje i na stray pozosta Kaganowicz. Pisa do Stalina niemal codziennie, koczc kady list w ten sam sposb: Przekacie nam, prosz, Swoj opini. Palatyni nieustannie rywalizowali midzy sob: im bardziej bezwzgldna stawaa si walka o kolektywizacj, im szybsze tempo industrializacji, im wicej wypadkw i bdw zdarzao si w fabrykach, tym zacieklej czonkowie Politbiura walczyli o kontrol nad wasnymi lennami. Przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych, Mootow, spiera si z Ordonikidzem, porywczym komisarzem przemysu cikiego, i Kaganowiczem, ktry wojowa z Kirowem, ten za dar koty z Woroszyowem, i tak dalej. I nagle cae Politbiuro zjednoczyo si przeciwko Stalinowi. Latem 1933 roku Mootow otrzyma raport, i na skutek sabotau fabryka kombajnw w Zaporou produkuje wadliwe czci zamienne. Mootow, ktry zgadza si ze Stalinem, e skoro system jest doskonay, a suszno ideologii bolszewickiej naukowo sprawdzona, to wszystkie bdy w przemyle musz by wynikiem sabotaowej dziaalnoci szkodnikw, rozkaza prokuratorowi generalnemu, Akuowowi, aresztowa winnych. Miejscowi przywdcy zwrcili si do Sergo. Kiedy sprawa stana przed Sdem Najwyszym, w imieniu rzdu poprowadzi j zastpca prokuratora generalnego, byy mienszewicki prawnik Andriej Wyszyski, ktry mia odegra nader zowieszcz rol podczas nadchodzcego terroru. Stalin przebywa jednak na wakacjach, a Ordonikidze arliwie broni swoich podwadnych i przekona Politbiuro, cznie z Mootowem i Kaganowiczem, by potpio postaw Wyszyskiego. Dwudziestego dziewitego sierpnia Stalin dowiedzia si o tym wybryku i wysa peen faryzeuszowskiego gniewu telegram: Uwaam stanowisko, ktre zajo Politbiuro, za niesuszne i niebezpieczne []. Jest godne ubolewania, e Kaganowicz i Mootow nie zdoali oprze si biurokratycznym naciskom ze strony Ludowego Komisariatu Przemysu Cikiego. Dwa dni pniej Kaganowicz, Andriejew, Kujbyszew i Mikojan oficjalnie anulowali swoj rezolucj. Stalin rozmyla o niebezpieczestwie, jakie przedstawia sob Ordonikidze, ktry zdoa wykorzysta swj niewtpliwy presti i si osobowoci, by przecign na swoj stron palatynw. Wyadowa zo w licie do Mootowa: Uwaam dziaania Sergo za zachowanie chuligaskie. Jak moglicie pozwoli, eby postawi na swoim? Stalin by wstrznity, e Mootow i Kaganowicz wystpili przeciwko niemu. O co chodzi? Czy Kaganowicz co krci? [] I to nie on jeden. Czyni towarzyszom gorzkie wyrzuty: Napisaem do Kaganowicza, by wyrazi swoje zdumienie, e znalaz si, w tej sprawie, w obozie elementw reakcyjnych. Dwa tygodnie pniej, 12 wrzenia, wci narzeka przed Mootowem, e Sergo przejawia tendencje antypartyjne, bronic elementw reakcyjnych w partii przeciwko Komitetowi Centralnemu. Ukara Mootowa, odwoujc go z wakacji na Krymie ani mnie, ani Woroszyowowi nie podoba si fakt, e odpoczywasz przez sze tygodni zamiast dwch a pniej mia z tego powodu poczucie winy: Troch mi przykro, e to ja jestem przyczyn Twojego wczeniejszego powrotu, przeprosi. Potem jednak da wyraz swojej nieustajcej zoci na Kaganowicza i Kujbyszewa: Byoby nierozwanie zwala ca prac na samego Kaganowicza (Kujbyszew moe zacz pi). Mootow potulnie wrci do Moskwy. Stalin z atwoci pokona Sergo, lecz zacieko jego ataku na chuligana pokazuje, jak powanie traktowa najsilniejszego oprcz siebie przywdc. Kapryny i porywczy, a mimo to bdcy uosobieniem twardego stalinowskiego administratora Sergo Ordonikidze urodzi si w 1886 roku w gruziskiej rodzinie szlacheckiej. Osierocony w wieku dziesiciu lat, studiowa potem medycyn i myla o zawodzie lekarza.[55] Ju w wieku siedemnastu lat wstpi do partii i by czterokrotnie aresztowany, zanim w 1911 roku doczy do Lenina w Paryu jako jeden z nielicznych stalinowcw przebywa wic (krtko) na emigracji. Czonkiem Komitetu Centralnego zosta w roku 1912 (tak jak Stalin) i by osobicie odpowiedzialny za dokonan w 1921 roku brutaln aneksj i

bolszewizacj Gruzji i Azerbejdanu, gdzie nazywano go Przydupnikiem Stalina. Lenin zbeszta go za pobicie towarzysza i pijackie orgie z babami, ale usprawiedliwia te jego agresywne zachowanie, artujc: To prawda, e krzyczy [] ale jest guchy na jedno ucho. Podczas wojny domowej Sergo, znakomity jedziec (mwiono o nim, e przejecha na biaym koniu przez zdobyty Tyflis), tak mody i silny, i wydawao si, jakby si urodzi w dugim wojskowym paszczu i butach z cholewami, dokona wielu zuchwaych czynw. Mia wybuchowe usposobienie. Na pocztku lat dwudziestych uderzy Mootowa podczas sporu o ksik Zinowiewa Leninizm, co wiadczy, jak powanie podchodzili obaj do ideologii: rozdzieli ich Kirow. Crka Sergo, Eteri, wspominaa, e jej zapalczywy ojciec czsto tak si podnieca, e bi swoich towarzyszy, ale gniew szybko mu mija. Oddaby ycie za tego, kogo kocha, i zastrzeliby tego, kogo nienawidzi powiedziaa o nim jego ona Zina. Sergo, postawiony w 1926 roku na czele Komisji Kontroli Partyjnej, by najbardziej agresywnym sojusznikiem Stalina w walce z opozycj, dopki nie obj funkcji ludowego komisarza przemysu cikiego. Nie rozumia skomplikowanych problemw gospodarczych, ale zatrudni ekspertw, ktrymi stara si kierowa, wykorzystujc zarwno swj urok, jak i si. Terroryzujecie towarzyszy w pracy poskary si jeden z jego podwadnych, ktrzy bali si jego wybuchw. Sergo naprawd im przyoy! - napisa z aprobat Stalin do Woroszyowa w 1928 roku. Opozycja bya przeraona! Sergo, ktry najpierw sprzymierzy si z Bucharinem, a pniej go zdradzi, zdecydowanie popiera lini Stalina: akceptowa [jego] polityk sercem i dusz, powiedzia Kaganowicz. Kochany przez przyjaci od Kaganowicza do Bucharina i Kirowa, by bolszewikiem doskonaym, jak uwaaa Maria Swanidze, a take rycerskim wedug Chruszczowa. Jego agodne oczy, siwe wosy i wielkie wsy pisa syn Berii nadaway mu wygld starego gruziskiego ksicia. Cho zawdzicza swoj karier Stalinowi, pozosta ostatnim niezalenym czonkiem Politbiura, sceptycznym wobec kultu Stalina, z wasnymi stronnikami w przemyle i na Kaukazie, ktrych potrafi broni. Z pewnoci nigdy nie ba si sprzeciwi Stalinowi,[56] traktowa go jak dokuczliwego starszego brata: czasem nawet wydawa mu polecenia. We wrzeniu 1933 roku Sergo spdza wakacje w Kisowodsku, swoim ulubionym kurorcie, skd nawiza niebawem oywion korespondencj ze Stalinem, ktry obrazi si na wielkodusznego ksicia. Sergo, skary si Stalin, jest prny a do granic szalestwa. Tutaj, na wakacjach pisa Stalin nie siedzimy w jednym miejscu, lecz stale gdzie jedzimy Po miesicu przenis si do swego nowego domu w Muzeri. Brzydka pitrowa rezydencja z ulubionymi przez niego boazeriami, szerokimi tarasami i wielk jadalni, bya pooona w ptropikalnym parku na szczycie wzgrza, skd roztacza si pikny widok na zatok, gdzie akoba zbudowa specjaln przysta. Krta cieka prowadzia do okrgego letniego domku, w ktrym Stalin pracowa, i w d, do morza. akoba i Stalin czsto chodzili na spacer do pobliskiej wioski, gdzie mieszkacy urzdzali abchaskie biesiady pod goym niebem. Dwudziestego trzeciego wrzenia akoba zorganizowa wypraw eglarsk i myliwsk. Stalin i Wasik wypynli z przystani motorowym jachtem Krasnaja Zwiezda ze strzelbami na kolanach. Nagle z brzegu pada seria z karabinu maszynowego. 10 Gorzkie zwycistwo: Kirow, spisek i XVII Zjazd Wasik przewrci Stalina na pokad Krasnoj Zwiezdy i zasoni go wasnym ciaem, proszc o pozwolenie na otwarcie ognia. Zacz strzela w stron ldu, a tymczasem jacht skierowa si na pene morze. Stalin pocztkowo pomyla, e to Gruzini strzelali na wiwat, ale pniej zmieni

zdanie. Okazao si, e ostrzelaa ich stra graniczna, biorc przez pomyk jacht za obc jednostk. Beria osobicie przeprowadzi ledztwo z waciw sobie bezwzgldnoci. Stalin by pod wraeniem, cho nabra rwnie podejrze, i to wanie Beria upozorowa zamach, aby pogry akob, ktry odpowiada za bezpieczestwo w Abchazji. Stranikw zesano na Syberi. Wasik i Beria stali si jeszcze blisi Stalinowi. Pniej Stalin i jego wita udali si do Gagry, gdzie GPU znalazo now dacz w grach, ktr akoba zacz przebudowywa. Zimna Rzeczka staa si z czasem ulubion rezydencj Wodza, stalinowskim orlim gniazdem wzniesionym na skale, skd roztaczay si imponujce widoki.[57] Po powrocie Stalina do Soczi odwiedzia go Swietana, kiedy jednak pojechaa do szkoy, zosta sam jak sowa i zatskni za towarzystwem Jenukidzego. Co Ci zatrzymuje w Moskwie? napisa do Awla. Przyjedaj do Soczi, popywaj w morzu i daj odpocz swojemu sercu. Powiedz ode mnie Kalininowi, e popeni zbrodni, jeli nie wyle Ci natychmiast na wakacje []. Moesz zamieszka ze mn na daczy []. Dzisiaj odwiedziem now dacz w Gagrze []. Woroszyow i jego ona byli ni zachwyceni []. Twj Koba. Po tych dugich wakacjach Stalin wrci 4 listopada do Moskwy, by przygotowa si do nadchodzcego zjazdu zwycizcw, ktry mia ukoronowa go za triumfy ostatnich czterech lat. Moskwa jakby przebudzia si i przecigaa po dugim koszmarnym nie. Gd si skoczy. Zbiory byy dobre. Miliony zmarych z godu zostay pochowane i zapomniane w wioskach, ktre na zawsze znikny z mapy. Byo co witowa, kiedy pod koniec stycznia delegaci zaczli przyjeda na XVII Zjazd. Dla 1966 delegatw przybywajcych do Moskwy ze wszystkich zaktkw robotniczego raju musiao to by emocjonujce przeycie. Zjazd sta si najwyszym organem partyjnym, ktry, przynajmniej w teorii, wybiera Komitet Centralny, by rzdzi w jego imieniu a do nastpnego zjazdu zwoywanego zwykle cztery lata pniej. Ale, od 1934 roku, bya to pantomima triumfalizmu, nadzorowana przez Stalina i Kaganowicza i reyserowana starannie przez Poskriebyszowa. Wielki Paac Kremlowski wypenia si egzotycznymi strojami, kiedy brodaci Kozacy, Kazachowie w jedwabnych tunikach i Gruzini wkraczali na sal obrad. Tutaj partyjni dygnitarze z Syberii, Ukrainy i Zakaukazia odnawiali kontakty z sojusznikami w stolicy, a modzi delegaci szukali protektorw.[58] Pokolenie Lenina, ktre uwaao Stalina za swego przywdc, ale nie za boga, wci dominowao, lecz Wdz przejawia szczegln trosk o swoich modych protegowanych. Zaprosi Beri, jego on Nin oraz ich syna na Kreml, by obejrzeli film wraz z czonkami Politbiura. Sergo Beria[59], wwczas dziesicioletni, i Swietana, ktrzy si przyjanili, ogldali film rysunkowy Trzy mae winki a pniej wszyscy pojechali do Zubaowa, gdzie Beria z on doczyli do ucztujcych i piewajcych gruziskie pieni palatynw. Kiedy Sergo Beria zmarz, Stalin pozwoli mu si owin w swj paszcz podbity wilczym futrem, a potem pooy go do ka. Dla Berii, ambitnego prowincjusza wkraczajcego w wewntrzne kruganki wadzy, musiao to by niezwyke dowiadczenie. STALIN! - zachystywaa si Prawda, kiedy Wdz przyszed do Teatru Wielkiego. Pojawienie si ukochanego Wodza, ktrego nazwisko wie si nierozerwalnie ze wszystkimi zwycistwami odniesionymi przez proletariat, przez Zwizek Radziecki, przywitay huczne owacje i niekoczce si okrzyki Hurra! i Niech yje Stalin!. Niektrzy z regionalnych przywdcw byli jednak wstrznici rezultatami bezwzgldnej polityki Stalina. Niezadowoleni musieli spotyka si potajemnie w mieszkaniach przyjaci, by dyskutowa o jego usuniciu. Kady mia wasny powd: na Kaukazie Oracheaszwili czu si uraony awansem parweniusza Berii. Rozpaczliwe woania Kosiora o pomoc dla godujcej Ukrainy zostay wyszydzone. Niektre z owych spotka odbyy si podobno w mieszkaniu Sergo w koszarach Gwardii Konnej, gdzie zatrzyma si Oracheaszwili. Ale kto mia zastpi Stalina? Pojawiao si nazwisko Kirowa, popularnego, energicznego, a w dodatku Rosjanina. Ale czy bolszewicy z ich obsesj ideologicznej czystoci mogli zaakceptowa kandydatur byego kadeta[60] i buruazyjnego dziennikarza, bez adnego dorobku ideologicznego, ktry zawdzicza swoj karier Stalinowi? Mootow, jak zawsze lojalny wobec Stalina, szydzi, e Kirow nigdy nie by powanym kandydatem.

Kirow, kiedy zaproponowano mu to w mieszkaniu Sergo, musia szybko zdecydowa, co robi: poinformowa towarzyszy, e nie jest zainteresowany zajciem miejsca Stalina, ale postara si, aby ich skargi zostay wysuchane. Cigle by chory, przechodzi gryp, a jego reakcja wiadczy, i brakowao mu odwagi, by przyj ten zatruty kielich. W pierwszym odruchu postanowi opowiedzie o wszystkim Stalinowi, co te zrobi, prawdopodobnie w jego nowym mieszkaniu, gdzie ujawni spisek, powtrzy skargi niezadowolonych i wypar si ambicji zostania przywdc. Dzikuj odpar podobno Stalin. Nigdy ci tego nie zapomn. Stalin by z pewnoci zaniepokojony, e starzy bolszewicy widzieli w moim Kiryczu jego nastpc. Mikojan, przyjaciel Kirowa, stwierdzi, i Stalin zareagowa wrogoci i pogrkami pod adresem caego zjazdu i oczywicie pod adresem samego Kirowa. Kirow czu si zagroony, ale nie okazywa tego publicznie. Stalin ukrywa swj gniew. W sali obrad Kirow usiad ostentacyjnie, wrd artw i miechw, z czonkami wasnej delegacji, a nie w prezydium, co rozdranio Stalina, ktry dopytywa si bez przerwy, z czego delegaci si miej. Jego zwycistwo zostao doprawione gorycz. Mimo to nieustanna walka ze zdrajcami odpowiadaa jego charakterowi i ideologii. aden przywdca polityczny nie by tak nastawiony na permanentn wojn z wrogami jak Stalin, ktry uwaa si za samotnego rycerza, zmczonego i zrezygnowanego, ale wyruszajcego w kolejn szlachetn misj, za bolszewicki odpowiednik tajemniczego kowboja zaprowadzajcego porzdek w ogarnitym bezprawiem pogranicznym miasteczku. Nic z tego nie znalazo odbicia w wystpieniach publicznych: Nasza ojczyzna staa si krajem potnego przemysu, krajem kolektywizacji, krajem zwyciskiego socjalizmu owiadczy Mootow, otwierajc zjazd 26 stycznia. Stalin odczuwa satysfakcj, patrzc, jak jego wrogowie, od Zinowiewa do Rykowa, starzy i nowi, przecigaj si w pochwaach pod jego adresem: Przesawny marszaek wojsk proletariatu, najlepszy z najlepszych: towarzysz Stalin owiadczy Bucharin, obecnie redaktor naczelny Izwiestii. Ale kiedy Postyszew, inny stary bolszewik postawiony niedawno na czele organizacji partyjnej na Ukrainie, zapowiedzia Kirowa, zjazd zgotowa mu owacj na stojco. Kirow stan na wysokoci zadania, wymieniajc Stalina (najwikszego stratega wyzwolenia ludu pracujcego naszego kraju i caego wiata) dwadziecia dziewi razy, a na zakoczenie powiedzia: Nasze sukcesy s naprawd oszaamiajce. Do diaba po prostu chce si y i y, naprawd, i po prostu patrze, co si dzieje. To fakt! Stalin doczy do grzmicych oklaskw. Ostatnim zadaniem zjazdu by wybr Komitetu Centralnego. Zazwyczaj bya to zwyka formalno. Delegaci otrzymali przygotowan przez Sekretariat (Stalina i Kaganowicza) list nazwisk, ktre zgaszano z sali: Kirow mia zaproponowa Beri. Gosujcy skrelali nazwiska kandydatw, na ktrych si nie zgadzali, i gosowali na reszt. W ostatnim dniu zjazdu, 8 lutego, delegatom wrczono kartki do gosowania, lecz kiedy komisja skrutacyjna rozpocza prac, przeya wstrzs. Nadal nie jest do koca jasne, co si naprawd stao, ale wydaje si, e Kirow otrzyma jeden lub dwa gosy przeciw, Kaganowicz i Mootow po sto, a Stalin od 123 do 292 gosw przeciw. Na kartkach znajdoway si nazwiska tylu kandydatw, ilu naleao wybra, wszyscy zostali wic wybrani automatycznie, dla mioci wasnej Stalina by to jednak kolejny cios, ktry przekona go, e jest otoczony przez obudnych dwulicowcw. Kiedy komisja skrutacyjna poinformowaa kierujcego zjazdem Kaganowicza o wynikach, ten pobieg do Stalina, aby zapyta, co robi. Stalin niemal na pewno rozkaza mu zniszczy wikszo kartek, na ktrych skrelono jego nazwisko (chocia Kaganowicz uparcie temu zaprzecza, nawet na staro). Z pewnoci brakuje 166 kartek. 10 lutego ogoszono nazwiska siedemdziesiciu jeden czonkw Komitetu Centralnego: Stalin otrzyma 1056, a Kirow 1055 spord 1059 gosw wanych. Przedstawiciele nowego pokolenia, uosabianego przez Beri i Chruszczowa, zostali penymi czonkami KC, natomiast Budionny i Poskriebyszow kandydatami na czonkw. Niebawem zebrao si plenum nowo wybranego ciaa, aby zaj si prawdziw prac. Stalin postanowi zneutralizowa niebezpieczne wpywy Kirowa i zaproponowa jego odwoanie z Leningradu i powierzenie mu stanowiska jednego z czterech sekretarzy, sprytnie czynic w ten

sposb zado yczeniom tych, ktrzy chcieli go widzie w Sekretariacie: na papierze by to wielki awans, lecz w rzeczywistoci Kirow zostaby odcity od swego leningradzkiego zaplecza i znalazby si pod staym nadzorem Stalina. W otoczeniu Stalina przeniesienie do stolicy stanowio wtpliwe bogosawiestwo. Kirow gwatownie zaprotestowa co prawda nie on jeden, ale w oczach Stalina odmowa oznaczaa postawienie interesu osobistego ponad lojalnoci wobec partii, co byo grzechem miertelnym. Prob Kirowa o pozostanie w Leningradzie przez kolejne dwa lata poparli Sergo i Kujbyszew. Uraony Stalin niechtnie ustpi. Sergo i Kujbyszew doradzili Kirowowi kompromis ze Stalinem: Kirow obj funkcj trzeciego sekretarza, ale pozosta tymczasowo w Leningradzie. Poniewa nie mg czsto przyjeda do Moskwy, Stalin wycign rk do innego nowo wybranego czonka KC, ktry mia sta si najbliszy Stalinowi spord wszystkich przywdcw: Andriej danow, szef organizacji partyjnej w Gorkim (Ninym Nowgorodzie), zosta przeniesiony do Moskwy jako czwarty sekretarz. Kirow wrci do Leningradu. Nadal chorowa: mia gryp, zapalenie prawego puca i zaburzenia rytmu serca. W marcu Sergo napisa do niego: Posuchaj, przyjacielu, musisz wypocz. Uwierz mi, nic si nie stanie bez Ciebie przez 10-15 dni []. Nasz rodak [zapewne Stalin] uwaa, e jeste okazem zdrowia [] ale tak czy inaczej, musisz wzi krtki urlop! Kirow czu, e Stalin nie przebaczy mu udziau w spisku. Mimo to Stalin zachowywa si niezwykle przyjanie, nalegajc, aby cigle spotykali si w Moskwie. Ale tak naprawd to z Sergo, a nie ze Stalinem Kirow chcia porozmawia o swoich obawach. Strasznie chciabym z Tob pogada o wielu sprawach, ale nie mona powiedzie wszystkiego w licie, dlatego lepiej zaczeka, a si spotkamy. Z pewnoci rozmawiali o polityce w cztery oczy, przezornie nie ujawniajc niczego na papierze. Jak mona przypuszcza, Kirow odnosi si sceptycznie do kultu Stalina: 15 lipca 1933 roku napisa oficjalnie do towarzysza Stalina (a nie jak zwykle do Koby), e jego fotografie wydrukowano w Leningradzie na bardzo cienkim papierze, gdy, niestety, nie udao si znale niczego lepszego. Z pewnoci Kirow i Sergo szydzili z prnoci Stalina. Prywatnie Kirow[61] naladowa akcent Stalina przed swoimi leningradczykami. Kiedy Kirow odwiedzi Stalina w Moskwie, nadal byli wesoymi kompanami, lecz Artiom zapamita nut rywalizacji w ich dowcipach. Pewnego razu przy rodzinnym obiedzie wznosili szydercze toasty: Zdrowie Stalina, najwikszego przywdcy ludu pracujcego wszystkich czasw. Jestem czowiekiem zajtym i pewnie zapomniaem o innych wielkich rzeczach, ktrych rwnie dokonae! oznajmi Kirow, ktry czsto monopolizowa rozmow, aby znale si w centrum uwagi, wymiewajc si z kultu jego osoby. Kirow mg si odzywa do Stalina w sposb niedopuszczalny dla Berii czy Chruszczowa. Zdrowie naszego ukochanego przywdcy partii leningradzkiej i zapewne rwnie bakijskiego proletariatu, chocia zapewnia mnie, e nie moe czyta wszystkich gazet. I czego jeszcze jeste ukochanym przywdc? odpar Stalin. Nawet alkoholowe docinki, jakie wymieniali Stalin i Kirow, byy przepenione le skrywanym gniewem i uraz, lecz mimo to nikt z rodzinnego krgu nie zauway, e nie s ju najserdeczniejszymi przyjacimi. Ale te wegetariaskie lata, jak nazwaa je Achmatowa, miay si niebawem skoczy: nadchodziy lata misoerne. Trzydziestego czerwca Adolf Hitler, nowo wybrany kanclerz Niemiec, dokona rzezi swoich przeciwnikw w partii nazistowskiej podczas nocy dugich noy. Wyczyn ten zafascynowa Stalina. Syszae, co si stao w Niemczech? spyta Mikojana. Zuch z tego Hitlera! Wspaniale! To dopiero zrczne posunicie! Mikojan by zaskoczony, e Stalin podziwia niemieckich faszystw, cho bolszewicy wcale nie byli gorsi, jeli chodzi o wyrzynanie si nawzajem. 11 Zabjstwo ulubieca

Latem represje zdaway si sabn. W maju zmar przewodniczcy OGPU, Wiaczesaw Mienynski, pospny erudyta wadajcy dwunastoma jzykami, ktry bez przerwy chorowa i spdza wikszo czasu w odosobnieniu, studiujc perskie manuskrypty. Prasa ogosia, e znienawidzone OGPU odeszo razem z nim, wchonite przez nowy Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych NKWD. Pojawia si nadzieja, e ta epoka rodzcego si jazzu naprawd zapocztkuje now wolno w Rosji ale komisarzem zosta Jagoda, ktry by I zastpc szefa OGPU. Zudzenie odwily umocnio si, gdy Jagoda przyszed do Stalina i wyrecytowa poemat Osipa Mandelsztama. Mandelsztam wraz ze sw przyjacik, pikn leningradzk poetk Ann Achmatow, napisa wersy przepenione emocjonaln czystoci, ktra rozSwietaa w zmierzch czowieczestwa niczym promienie rozdzierajcej serce uczciwoci. Uznano je oczywicie za trudne do pogodzenia z radzieckim konformizmem. Jagoda odda Mandelsztamowi niezamierzony hod, uczc si na pami szesnastu linijek wiersza, w ktrym poeta wyszydza Stalina jako kremlowskiego grala o karaluszych wsiskach i palcach tustych jak czerwie. Diemian Biedny poskary si Mandelsztamowi, e Stalin pozostawia tuste odciski palcw na ksikach, ktre nieustannie poycza. Jego towarzysze byli haastr cienkoszyich wodzw[62]. Mandelsztam napisa t linijk, kiedy zauway szyj Mootowa sterczc ponad konierzykiem i jego ma gow. Stalin by oburzony ale zna warto Mandelsztama. Dlatego wyda Jagodzie bezduszne polecenie, jakby chodzio o bezcenn waz: Oszczdzi, ale izolowa. Noc z 16 na 17 maja Mandelsztam zosta aresztowany i skazany na trzy lata zesania. Przyjaciele poety poprosili o wstawiennictwo jego patronw spord bolszewickich palatynw. ona Osipa, Nadieda, i pisarz Boris Pasternak zwrcili si do Bucharina w redakcji Izwiestii, natomiast Achmatow przyj Jenukidze. Bucharin napisa do Stalina, e Mandelsztam jest pierwszorzdnym poet [] ale nie cakiem normalnym []. PS. Boris Pasternak jest wstrznity aresztowaniem Mandelsztama, a nikt inny nic nie wie. Przypomnia te wymownie Stalinowi, e poeci zawsze maj racj, historia jest po ich stronie Kto nakaza aresztowanie Mandelsztama? mrukn Stalin. Haba. W lipcu, zdajc sobie spraw, e wie o jego zainteresowaniu rozejdzie si jak krgi na wodzie przed zbliajcym si zjazdem pisarzy, Stalin zatelefonowa do Pasternaka. Jego telefony do pisarzy miay ju ustalony rytua. Najpierw zadzwoni Poskriebyszow i uprzedzi poet, e chce z nim mwi towarzysz Stalin: ma by w domu. Kiedy telefon zadzwoni, Pasternak odebra w swoim spdzielczym mieszkaniu i powiedzia Stalinowi, e nie syszy go dobrze, poniewa w korytarzu krzycz dzieci. Sprawa Mandelsztama zostanie rozpatrzona ponownie. Wszystko si wyjani oznajmi Stalin i doda: Gdybym by poet i mj kolega-poeta znalaz si w kopotach, zrobibym wszystko, eby mu pomc. Pasternak prbowa przedstawi swoj koncepcj przyjani, lecz Stalin przerwa mu: Ale on jest geniuszem, prawda? Nie o to chodzi. O c zatem chodzi? Pasternak, ktry by zafascynowany Stalinem, powiedzia, e chciaby do niego przyj i porozmawia. O czym? spyta Stalin. O yciu i mierci odpar Pasternak. Oszoomiony Stalin odoy suchawk. Najbardziej znamienna cz rozmowy miaa jednak miejsce pniej, kiedy Pasternak prbowa przekona Poskriebyszowa, aby znw go poczy. Poskriebyszow odmwi. Pasternak spyta, czy mgby powtrzy tre rozmowy Stalinowi. Usysza twierdzc odpowied. Stalin szczyci si swoim zrozumieniem geniuszu: To niewtpliwie wielki talent - napisa o innym pisarzu. - Jest bardzo kapryny, ale to cecha utalentowanych ludzi. Pozwlcie mu pisa, co chce i

kiedy chce! Kapryny charakter Pasternaka by moe ocali mu ycie, poniewa pniej, kiedy proponowano jego aresztowanie, Stalin powiedzia pono: Zostawcie tego marzyciela w spokoju. Interwencja Stalina jest synna, ale nie ma w tym nic nowego: tak jak Mikoaj I broni Puszkina, tak Stalin broni wszystkich swoich pisarzy. Stalin udawa, e uwaa si jedynie za postronnego obserwatora: Towarzysze, ktrzy znaj si na sztuce, pomog Wam ja jestem zwyczajnym dyletantem, by jednak zarwno smakoszem, jak i akomczuchem. Z jego papierw wynika, e wyraa bardzo kategoryczne opinie na temat twrczoci literatw, ktrzy do niego pisali. Ulubionym pisarzem Stalina by proletariacki poeta Diemian Biedny, falstafowski wierszokleta z dobrodusznymi oczami i gow jak wielki miedziany kocio, ktrego utwory ukazyway si regularnie w Prawdzie i ktry spdza wakacje ze Stalinem, raczc go obscenicznymi anegdotami ze swych niewyczerpanych zapasw. Nagrodzony mieszkaniem na Kremlu, by czonkiem literackiego Politbiura. Ale Biedny zacz irytowa Stalina: zasypywa go skargami i marnymi wierszami i urzdza na Kremlu pijatyki. Cha, cha, cha! zawoa Stalin po otrzymaniu jednego z takich listw. Co gorsza, Biedny nie przyjmowa do wiadomoci krytycznych uwag Stalina. Co z rosyjsk teraniejszoci? - napisa do niego Stalin. Biedny dostrzega tylko bdy! Zgadzam si doda Mootow. Nie naley go drukowa, dopki si nie poprawi. Stalin mia ju dosy pijanego poety i wyrzuci go z Kremla: Nie moe by wicej skandali w kremlowskich murach - napisa do niego we wrzeniu 1932 roku. Biedny by zdruzgotany, lecz Stalin pocieszy go: Nie powinnicie traktowa opuszczenia Kremla jako wydalenia z partii. Tysice szanowanych towarzyszy mieszkaj poza Kremlem, podobnie jak Gorki! Do krgu Gorkiego nalea niejaki Wadimir Kirszon, ktry rwnie otrzymywa pienidze z GPU i przesya Stalinowi wszystko, co napisa. Dopki pozostawa w askach, by nieszkodliwy. Opublikowa natychmiast napisa Stalin na jednym z artykuw Kirszona, przesyajc go redaktorowi Prawdy. Kiedy Kirszon przysa mu swoj now sztuk, Stalin przeczyta j w sze dni i odpisa: Towarzyszu Kirszon, Wasza sztuka nie jest za. Naley j natychmiast wystawi w teatrze. Kirszon by ceniony za polityczn lojalno: to wanie jeden z pismakw, ktrzy zawistnie niszczyli karier Buhakowa. Po ogoszeniu realizmu socjalistycznego Kirszon napisa jednak do Stalina i Kaganowicza, pytajc, czy wypad z ask. Dlaczego podnosicie kwesti zaufania? - odpowiedzia Stalin. Uwierzcie mi, prosz, e Komitet Centralny jest absolutnie zadowolony z Waszej pracy i ufa Wam. Pisarze zwracali si rwnie do Stalina, by Panfiorow poskary si Stalinowi, e Gorki wymiewa si z jego utworw. Komentarz Stalina: Zarozumialec. Zachowa w moim archiwum. Stalin. Kiedy nie spodoba mu si jaki pisarz, nie przebiera w sowach. Klim napisa do Woroszyowa o pewnym artykule. - Moje wraenie: pierwszorzdny gadua, ktry uwaa si za Mesjasza. Tak! Tak! Stalin.[63] Kiedy amerykaski powieciopisarz Upton Sinclair napisa do niego, proszc o zwolnienie aresztowanego reysera filmowego, Stalin skomentowa jego list: Gupiec!. Ulubionym teatrem Stalina sta si MChAT, by wic agodniejszy dla jego synnego dyrektora, Stanisawskiego, dzielc si z nim opiniami na temat jego kolegw: Nie mam zbyt wysokiego mniemania o sztuce Samobjca [Nikoaja Erdmana]. Moi najblisi towarzysze uwaaj, e jest gupia, a nawet szkodliwa. Jego najblisi towarzysze, znacznie mniej oczytani od niego, te stali si niebywaymi tyranami literackimi: Stalin, Mootow i Kaganowicz (szewc bez wyksztacenia) decydowali o kwestiach artystycznych. Mootow zwrci si na przykad do Biednego z absurdaln mieszanin osobistych grb i krytyki literackiej. Biedny, znany plotkarz, omieli si nawet wygrywa Stalina przeciwko Mootowowi, ktry pouczy go surowo: Czytaem list Stalina do Was. Zgadzam si w zupenoci. Nie da si tego uj lepiej Mootow ostrzeg go rwnie przed szerzeniem plotek na temat nieporozumie midzy przywdcami: Wy te macie w tym swj udzia, towarzyszu Biedny. Nie spodziewaem si po Was takich rzeczy. To

niedobrze dla proletariackiego poety Mootow udzieli nawet rady poetyckiej: To bardzo pesymistyczne [] powinnicie pokaza okno, przez ktre wieci soce? Stalin czsto informowa Gorkiego i innych pisarzy, e poprawia ich artykuy razem z Kaganowiczem, i ta wizja musiaa ich wprawia w przeraenie. W teatrach Stalin odgrywa pantomim, wydajc sd o nowej sztuce, po czym nastpowa list od Kaganowicza i Mootowa. W loy Politbiura i przylegajcym do niego pomieszczeniu, gdzie palatyni jedli podczas antraktw, Stalin wygasza komentarze na temat aktorw, sztuk, a nawet dekoracji. Kady komentarz stawa si przedmiotem plotek, mitw i decyzji, ktre miay wpyw na kariery. Stalin obejrza now sztuk o Piotrze Wielkim pira Aleksieja Tostoja, kolejnego pisarza, ktry wrci niedawno z emigracji i ktry, obok Gorkiego, by najbogatszym autorem w ZSRR; nazywano go robotniczo-chopskim hrabi. Ten literacki gimnastyk chepi si, e doskonale rozumie Stalina: Naprawd trzeba by akrobat. Bolszewiccy pisarze zaatakowali jego Na drabinie. Stalin wyszed na krtko przed kocem, odprowadzony do samochodu przez zakopotanego dyrektora. Wyczuwajc dezaprobat Wodza, w teatrze zaatakowano gwatownie sztuk, dopki dyrektor nie powrci triumfalnie, by ogosi: Towarzysz Stalin w rozmowie ze mn przekaza nastpujc opini: Wspaniaa sztuka. Tylko szkoda, e Piotr zosta przedstawiony za mao heroicznie. Stalin przyj Tostoja i wskaza mu suszne historyczne podejcie do jego nowego utworu, powieci o Piotrze Wielkim. Podobny spektakl powtrzy si, kiedy Kaganowicz odrzuci now inscenizacj awangardowego reysera teatralnego, Meyerholda, a rozczarowany artysta odprowadza go do samochodu. Ten sam Kaganowicz broni jednak ydowskiego aktora Soomona Michoelsa. Palatyni, niczym osiemnastowieczni grandowie, otaczali opiek wasne teatry, wasnych poetw, piewakw i pisarzy, i bronili swoich protegowanych[64], ktrych przyjmowali na daczach i odwiedzali w domach. Kady do kogo chodzi - napisaa Nadieda Mandelsztam w swoich pamitnikach, ktre s niezrwnanym moralnym przewodnikiem po tamtej epoce. Nie ma innego sposobu. Ale kiedy partia wystpowaa przeciwko ich protegowanym, przywdcy szybko ich porzucali. Artyci byli zafascynowani Stalinem. Pasternak pragn si z nim zobaczy. Czy mog si z Wami spotka? - napisa z nadziej poeta Hidas. Meyerhold baga Stalina o spotkanie, ktre, jak si wyrazi, podniesie mnie na duchu jako artyst, i podpisa list: Kochajcy Was. Stalina teraz nie ma - odpisa Poskriebyszow. Trzydziestego lipca, miesic po nocy dugich noy Hitlera, Stalin uda si do Soczi, gdzie mia si spotka ze swoim dawnym ulubiecem, Kirowem, ktry wcale nie chcia przyjeda, i z nowym, Andriejem danowem, ktry musia si czu zaszczycony zaproszeniem. Byo ich czterech, poniewa danow przywiz swego syna, Jurija, przyszego zicia Stalina, modzieca, ktrego Wdz uwaa pniej za idealnego czowieka radzieckiego. Zebrali si, by napisa now histori Rosji. Chory i przemczony Kirow wolaby jecha na biwak i polowa z przyjacimi takimi jak Sergo. Trudno byo wypoczywa na wakacjach ze Stalinem. W okresie pniejszym wszyscy jego gocie starali si od tego wymigiwa. Kirow te prbowa si wykrci, ale Stalin nalega. Kirow, zdajc sobie spraw, e Stalin prowadzi wojn nerww, nie mg odmwi. Nie jestem w najlepszym nastroju napisa do ony. Nudz si tutaj []. Ani przez chwil nie mog spokojnie odpocz. Do diaba z tym. Jak mona przypuszcza, nie takiego nastawienia oczekiwa Stalin od mojego Kirycza, ale gdyby przeczyta utrzymany w tym tonie list, jego ambiwalentny stosunek do Kirowa z pewnoci by si umocni. Trzej przywdcy i chopiec podczas wspaniaej pogody siedzieli przy stole na krytej werandzie wielkiego domu w Soczi z dziedzicem i maym wewntrznym basenem dla Stalina. Sucy przynosili przekski i napoje. Nasza czwrka krya po caym terenie wspomina Jurij danow. Czasami szlimy do gabinetu w domu, a czasami do drewnianego letniego domku w ogrodzie. Panowaa swobodna atmosfera. W przerwach Kirow zabiera Jurija na jagody, ktre przynosili pniej Stalinowi i danowowi. Kadego wieczoru Kirow wraca do swojej daczy, a danowowie do swojej. Czasami samotny Stalin odwozi ich do domu. Nie byo adnych ochroniarzy, adnych towarzyszcych pojazdw, adnych samochodw NKWD opowiada Jurij danow. Tylko ja z

przodu, obok kierowcy, a mj ojciec i Stalin z tyu. Wyruszali o zmierzchu i pewnego razu, kiedy wczyli wiata, zobaczyli idce poboczem dwie dziewczyny. Stalin kaza kierowcy przystan. Otworzy drzwi i zaprosi dziewczyny na rodkowe siedzenie siedmioosobowego packarda. Dziewczta rozpoznay Stalina. To Stalin! usysza Jurij szept jednej z nich. Wysadzili dziewczyny w Soczi. Taka bya atmosfera tamtych czasw. Niebawem miao si to zmieni. danow, podobnie jak Beria, by jednym z nielicznych palatynw, ktry mg przyprowadza syna na spotkania ze Stalinem; chopiec pozna go w wieku piciu lat. Tylko danow cieszy si takimi wzgldami Stalina, z jakich korzysta Kirow - opowiada Mootow. Po Kirowie Stalin kocha najbardziej danowa. Ceni go wyej ni kogokolwiek innego. Przystojny, brzowooki, barczysty i wysportowany, cho cierpicy na astm danow by zawsze serdeczny i umiechnity i zna mnstwo dowcipw. Tak jak Kirow, lubi piewa i gra na fortepianie. Zdy ju dobrze pozna Stalina. Andriej Aleksandrowicz danow, urodzony w 1896 roku w Mariupolu nad Morzem Czarnym, z pochodzenia szlachcic (podobnie jak Lenin i Mootow), by dzieckiem czechowowskich inteligentw. Jego ojciec, wykadowca religii w Moskiewskiej Akademii Teologicznej, tak jak ojciec Lenina pracowa jako inspektor szk publicznych (jego praca dyplomowa nosia tytu Sokrates jako pedagog), a matka, crka rektora Akademii Teologicznej, ukoczya Moskiewskie Konserwatorium Muzyczne. danow by w najwyszych krgach partyjnych jedynym przedstawicielem dziewitnastowiecznej wyksztaconej klasy redniej. Matka, utalentowana pianistka, nauczya go dobrze gra. danow uczy si w szkole cerkiewnej (tak jak Stalin), marzy o studiach w Akademii Rolniczej, a pniej, w wieku dwudziestu lat, wstpi do szkoy oficerskiej w Tyflisie. Tam pozna gruzisk kultur i pieni. Wychowywa si z trzema siostrami-bolszewiczkami: dwie z nich nigdy nie wyszy za m i zostay ciotkami rewolucji, ktre mieszkay w domu danowa, dominoway nad nim i ogromnie irytoway Stalina. Wstpiwszy do partii w 1915 roku, danow zdoby ostrogi podczas wojny domowej jako komisarz, podobnie jak wielu innych. W 1922 roku pojecha do Tweru, wwczas Ninego Nowgorodu, gdzie rozpocza si jego partyjna kariera. Ortodoksyjny i surowy w sprawach partyjnych, by czowiekiem niezwykle skrupulatnym i jeli si do czego zabiera, musia najpierw zdoby encyklopedyczn wiedz na ten temat. Nigdy nie uzyska wyszego wyksztacenia, cho uczszcza przez jaki czas do szkoy rolniczej, ale by kolejnym tytanem pracy, ktry studiowa z zapaem muzyk, histori i literatur. Stalin szanowa danowa wspomina Artiom jako pokrewnego mu duchem intelektualist, do ktrego nieustannie telefonowa, by spyta: Andriej, czytae ju t now ksik?. Obaj zawsze czytali na gos Czechowa i Satykowa-Szczedrina. Zazdroni rywale szydzili z aspiracji danowa: Beria przezwa go Pianist. danowa i Stalina czyo religijne wyksztacenie, mio do historii i klasycznej kultury rosyjskiej, obsesja na punkcie samoksztacenia i ideologii oraz poczucie humoru tyle e danow by obudnym filistrem.[65] Oddany Stalinowi, ktrego nazywa Iosifem Wissarionowiczem, nigdy Kob, czsto rozpoczyna posiedzenia od sw: Towarzysz Stalin i ja postanowilimy. Na werandzie letniego domku, przy stole zarzuconym rewolucyjnymi i carskimi podrcznikami rozprawiali o historii, omawiajc epok po epoce. danow robi notatki. Wielki pedagog nie mg si powstrzyma od popisywania si swoj wiedz.[66] Mieli stworzy now wizj historii, zgodn ze stalinowsk ortodoksj. Stalin uwielbia histori i tak dobrze wspomina swojego nauczyciela historii w seminarium, e we wrzeniu 1931 roku zada sobie trud, by napisa do Berii: Nikoaj Dmitrijewicz Machatadze, 73 lata, przebywa w wizieniu w Meteczi []. Znam go od czasw seminarium i nie sdz, by stanowi zagroenie dla wadzy radzieckiej. Prosz uwolni tego czowieka i powiadomi mnie o wykonaniu polecenia. Stalin zawsze mia sabo do historii. W1931 roku interweniowa w akademii, by stworzy historyczny wzorzec realizmu socjalistycznego: od tej pory histori byo nie to, co mwiy rda archiwalne, lecz to, co dygnitarze partyjni zadekretowali na wakacjach. Ksiki historyczne z jego biblioteki nosz lady wielokrotnego czytania i s upstrzone notatkami: zwraca szczegln uwag na wojny napoleoskie, staroytn Grecj, stosunki pomidzy Niemcami, Wielk Brytani i Rosj

w XIX wieku, a take na wszystkich szachw perskich i carw rosyjskich. Jako wieczny student zawsze wertowa najnowsze wydania podrcznikw. O ile w Soczi danow by w swoim ywiole, o tyle Kirow umiera z nudw. Podobno prbowa uciec, mwic: Iosifie Wissarionowiczu, c ze mnie za historyk? Nic nie szkodzi odpar Stalin. Siadaj i suchaj. Kirow tak spiek si na socu, e nawet nie mg gra w krgle: Jakkolwiek moe si to wydawa dziwne, przez wiksz cz dnia jestemy zajci. Nie tak wyobraaem sobie odpoczynek. No c, do diaba z tym - napisa do przyjaciela w Leningradzie. W kadym razie wyjedam std moliwie szybko. Mimo to Jurij danow zapamita radosne ciepo pomidzy Stalinem a Kirowem, opowiadajcymi sobie pikantne dowcipy, ktre danow przyjmowa w grobowym milczeniu. Popatrzcie na siebie i na mnie powiedzia Stalin, wskazujc na drzewo. To jest db Mamre. danow wiedzia z Biblii, e pod dbem Mamre Jezus zgromadzi swoich apostow.[67] Mogy by te bardziej zowieszcze sygnay, ktre niepokoiy Kirowa: pewnego razu, kiedy wyjecha z miasta, Moskwa prbowaa usun jego zaufanego szefa NKWD w Leningradzie, Miedwiedia, bliskiego przyjaciela rodziny, i zastpi go byym kryminalist Jewdokimowem, bezwzgldnym funkcjonariuszem, ktry towarzyszy czasem Stalinowi podczas wakacji na poudniu. Stalin usiowa osabi lokalne zaplecze Kirowa, a moe nawet uzyska kontrol nad jego bezpieczestwem. Kirow nie chcia zaakceptowa Jewdokimowa. Kiedy Kirow wyruszy z powrotem do Leningradu, Stalin wysa danowa do Moskwy, by nadzorowa pierwszy zjazd pisarzy. Ten wstpny egzamin danow zda piewajco udao mu si, z pomoc Kaganowicza, poradzi sobie z roszczeniami Gorkiego i histeri Bucharina. danow codziennie skada raporty Stalinowi w obszernych, dwudziestostronicowych listach, ktre wiadcz o ich wzajemnej zayoci i pozycji modego czowieka. (Jak si zdaje, wrd przywdcw istniaa milczca rywalizacja, by pisa jak najdusze listy: jeli tak, danow by niewtpliwym zwycizc). danow, jak ucze przed nauczycielem, chepi si dobrze wykonan prac: Opinie wszystkich pisarzy naszych i zagranicznych byy przychylne. Wszyscy sceptycy, ktrzy przepowiadali porak, musieli teraz przyzna, e zjazd okaza si wielkim sukcesem. Wszyscy pisarze zobaczyli i zrozumieli nastawienie partii. Przyzna: Zjazd kosztowa mnie wiele nerww, ale chyba sobie poradziem. Stalin doceni jego otwarto. Kiedy zjazd dobieg koca, danow przeprosi Stalina za to, e nie pisaem do Was. Zjazd zajmowa tyle czasu, lecz rwnie za pisanie takich dugich listw po prostu nie umiem inaczej. Tymczasem inni przywdcy rozjechali si ju na wakacje: Mootow, Kaganowicz, Czubar i Mikojan wyjechali dzisiaj. Kujbyszew, Andriejew i ja zostalimy. danow, ktry dopiero co wszed w skad Sekretariatu i nie by nawet kandydatem na czonka Politbiura, sam rzdzi krajem, wasnorcznie podpisujc dekrety. Bya to kolejna oznaka, i znaczenie Politbiura sabnie: rdem rzeczywistej wadzy staa si zayo ze Stalinem.[68] Rosja radziecka przeywaa swoje ostatnie miesice oligarchii i zmierzaa ku dyktaturze. danow, jeden z bardziej delikatnych koni pocigowych Stalina, by wyczerpany: Prosz o miesic urlopu w Soczi []. Czuj si bardzo zmczony napisa do Stalina. Oczywicie zamierza pracowa nad ich ukochan histori: Podczas wakacji chciabym przejrze podrczniki do historii []. Przejrzaem ju kilka drugorzdnych nie s dobre. Przesyam Wam gorce pozdrowienia, drogi towarzyszu Stalin! W jakim nastroju by Stalin podczas tej ciszy przed burz? Irytoway go bdy NKWD i skamlanie partyjnych przywdcw. 11 wrzenia poskary si danowowi i Kujbyszewowi na ze metody pracy organw bezpieczestwa, przykazujc im znale wszystkie bdy w metodach ledczych pracownikw GPU[]. Uwolni aresztowanych, ktrzy s niewinni, jeeli s niewinni [] oczyci OGPU z ludzi stosujcych specyficzne metody ledcze i ukara ich wszystkich bez wzgldu na to, kim s. Kilka dni pniej uciek do Polski pewien marynarz.

Stalin natychmiast rozkaza danowowi i Jagodzie zastosowa represje wobec rodziny marynarza: Poinformujcie mnie bezzwocznie, czy: 1. czonkowie rodziny marynarza zostali aresztowani, i 2. jeli nie, to kto w naszych organach jest winny zaniedbania i czy winowajca zosta ukarany za zdrad ojczyzny. Roso rwnie napicie w jego stosunkach z Kirowem. Pierwszego wrzenia Stalin wysa czonkw Politbiura na wie, aby sprawdzili, jak przebiegaj niwa: Kirow pojecha do Kazachstanu, gdzie wydarzy si dziwny incydent, ktry mg by prb zabjstwa lub mia na tak wyglda. Okolicznoci s niejasne, ale kiedy wrci do Leningradu, do jego ochrony przydzielono czterech dodatkowych czekistw: ogem dziewiciu ludzi penio teraz sub na zmian. Tym samym Kirow sta si najlepiej strzeonym spord wszystkich radzieckich przywdcw i nie by z tego zadowolony, wyczuwajc kolejn prb odseparowania go od zaufanych miejscowych czekistw, zwaszcza od osobistego ochroniarza Borisowa, niemodego i otyego, ale lojalnego. Po wykonaniu swojej misji Sergo i Woroszyow doczyli do Stalina na wakacjach, natomiast danow przeprowadza kontrol w Stalingradzie, skd udao mu si wysa kolejny trzynastostronicowy list, wiadczcy o jego zdecydowanej postawie: Niektrych tutejszych pracownikw naleaoby postawi przed sdem. Kiedy 31 padziernika Stalin wrci do Moskwy, znw zapragn zobaczy si z Kirowem, wystpujcym przeciwko jego planowi zniesienia systemu racjonowania chleba, ktry pozwala wyywi ogromn populacj Leningradu. Kujbyszew by sojusznikiem Kirowa: Potrzebuj Waszego poparcia - napisa do niego Kirow z Leningradu. 3 listopada Maria Swanidze zapisaa, e Stalin zjawi si w swoim mieszkaniu z Kaganowiczem, natomiast absurdalnie gruby danow bieg za nimi. Stalin zatelefonowa do opierajcego si Kirowa i zaprosi go do Moskwy, aby broni interesw Leningradu. Stalin odda suchawk Kaganowiczowi, ktry namwi Kirowa do przyjazdu. Swanidze napisaa, e Stalin naprawd chcia i do ani i poartowa z nim. Kilka dni pniej Kirow wyjecha ze Stalinem i jego synem Wasilijem do Zubaowa, aby obejrze przedstawienie kukiekowe Swietany, a potem grali w bilard. Chruszczow, uczestniczcy w posiedzeniach Politbiura jako wschodzca gwiazda, sta si wiadkiem ostrej wymiany zda pomidzy Stalinem a Kirowem. Chruszczow by wstrznity, e Wdz zachowa si grubiasko wobec innego czonka partii. Swanidze zanotowaa, e Stalin by w zym nastroju. Rozgniewany Kirow wrci do Leningradu, chcia porozmawia o zaostrzajcej si sytuacji z przyjacielem: Od dawna nie widziaem si z Sergo. Sidmego listopada daa si zauway kolejna oznaka pozornej odwily. Na przyjciu dyplomatycznym w Sali Andriejewskiej z udziaem Stalina, Kalinina i Woroszyowa tradycyjn orkiestr Armii Czerwonej zastpi ku powszechnemu zdumieniu Antonin Ziegler i jego Jazz Revue. Dzika swingujca muzyka wydawaa si kompletnie nie na miejscu i nikt nie wiedzia, czy powinien taczy, czy nie. Wreszcie Woroszyow, ktry kiedy bra lekcje taca, ruszy niezdarnie do fokstrota ze swoj on, Jekatierin Dawidown. Dwudziestego pitego listopada Kirow pospieszy do Moskwy na plenum, majc nadziej porozmawia z Ordonikidzem. Sergo nie zdy na plenum. Na pocztku miesica, podczas wizyty w Baku wraz z Beri, zachorowa nagle po obiedzie. Beria odwiz go do Tyflisu pocigiem. Po defiladzie 7 listopada Sergo znw poczu si gorzej, mia krwotok wewntrzny, silne ble odka i dozna ataku serca. Politbiuro wysao trzech specjalistw, aby go zbadali, ale tajemnicze objawy wprawiy ich w zakopotanie. Mimo to Sergo by zdecydowany przyjecha na plenum, lecz Stalin oficjalnie nakaza mu cile przestrzega zalece lekarzy i nie wraca do Moskwy przed 26 listopada. Nie lekcewa swojej choroby. Pozdrowienia. Stalin. Skoro w spraw wmieszany by Beria, choroby rzeczywicie nie naleao lekceway: Stalin prawdopodobnie nie chcia, aby Sergo i Kirow spotkali si na plenum. Beria, ktry zaofiarowa si suy Stalinowi swoj siekier, zdawa sobie spraw z jego rozczarowania Ordonikidzem. W przyszoci Beria mia si okaza ekspertem od trucizn. W NKWD dziaa ju tajny zesp toksykologw pod kierownictwem doktora Grigorija Majranowskiego, ale Beria nie potrzebowa pomocy w takich sprawach. Naprawd wnis jad Borgiw na bolszewicki dwr. Ale Stalinowi te przysza do gowy trucizna; rozmylajc o osiemnastowiecznym dworze perskim, ktrego dzieje studiowa, nabazgra wczeniej na skrawku papieru podczas posiedzenia Politbiura: Trucizna,

trucizna, Nadir Chan. Po zakoczeniu plenum, 28 listopada, Stalin osobicie odprowadzi Kirowa do pocigu Czerwona Strzaa i uciska go w jego przedziale. Nastpnego dnia Kirow wrci do pracy w Leningradzie. 1 grudnia pracowa najpierw w domu, przygotowujc przemwienie, a pniej, w czapce i paszczu przeciwdeszczowym, wyszed z mieszkania i uda si pieszo do Instytutu Smolnego. Do imponujcego, neoklasycystycznego gmachu Instytutu Smolnego wkroczy wejciem publicznym. O 16:30 w towarzystwie ochroniarza Borisowa ruszy po schodach do swego gabinetu na drugim pitrze. Borisow zosta z tyu, albo z powodu sabej kondycji, albo celowo zatrzymany przez czekist z Moskwy, ktry pojawi si w drzwiach. Na drugim pitrze Kirow skrci w prawo i min ciemnowosego modego czowieka nazwiskiem Leonid Nikoajew, ktry przywar do ciany, aby przepuci Kirowa, a nastpnie poszed za nim. Nikoajew wycign rewolwer nagan i z odlegoci metra strzeli Kirowowi w kark. Potem skierowa rewolwer w swoj stron, ale pracujcy w pobliu elektryk w jaki sposb zdoa go obezwadni i druga kula trafia w sufit. Nadbieg zdyszany Borisow, wycigajc pistolet. Kirow upad twarz w d z gow obrcon w prawo, w rku wci ciska teczk. Przez kilka minut panowa kompletny chaos, wiadkowie i funkcjonariusze NKWD biegali w rnych kierunkach, wszyscy widzieli te same zdarzenia w inny sposb i skadali sprzeczne zeznania: nawet bro widziano raz na pododze, a raz w rku zabjcy. Wydaje si, e w dramatycznych momentach w powietrzu unosz si jakie szczeglne miazmaty, i tym razem nie byo inaczej. Liczy si tylko to, e Kirow lea bez ycia na pododze obok nieprzytomnego Nikoajewa. Przyjaciel Kirowa, Roslakow, klcza nad nim, podtrzymujc jego gow i szepczc: Kirow, Mironycz. Pooono Kirowa na stole konferencyjnym, Roslakow wci trzyma opadajc bezwadnie gow, z rany na karku sczya si krew. Poluzowano mu pasek i rozpito koszul. Zjawi si szef leningradzkiego NKWD, Miedwied, ale przy drzwiach zatrzymali go moskiewscy czekici. Przyjechali trzej lekarze, w tym jeden Gruzin, Danelidze. Wszyscy stwierdzili, e Kirow nie yje, lecz mimo to a do 17:45 robili mu sztuczne oddychanie. Lekarze w pastwach totalitarnych s przeraeni mierci wanych pacjentw i maj po temu powody. Kiedy wreszcie dali za wygran, zdali sobie spraw, e kto bdzie musia zawiadomi Stalina. Wszyscy pamitali, gdzie byli, kiedy zamordowany zosta Kirow. CZ TRZECIA NA KRAWDZI 1934-1936 12 Zostaem sierot: koneser pogrzebw Poskriebyszow odebra telefon w gabinecie Stalina. Zastpca Kirowa, Czudow, przekaza z Leningradu straszn wiadomo. Poskriebyszow zatelefonowa do Stalina, ale nie mg uzyska poczenia, wysa wic sekretarza, aby go odszuka. Wdz, wedug jego dziennika, mia spotkanie z Mootowem, Kaganowiczem, Woroszyowem i danowem, ale czym prdzej zadzwoni do Leningradu i porozmawia z gruziskim lekarzem w jego ojczystym jzyku. Potem zatelefonowa jeszcze raz, eby spyta, co mia na sobie zabjca. Czapk? Czy mia przy sobie jakie zagraniczne przedmioty? Jagoda, ktry telefonowa ju do Leningradu i pyta, czy przy zabjcy nie znaleziono jakich zagranicznych przedmiotw, zjawi si w gabinecie Stalina o 17:50. Mikojan, Sergo i Bucharin przyszli zaraz po nim. Mikojan dokadnie zapamita, i Stalin oznajmi, e Kirow zosta zamordowany, i od razu, bez adnego dochodzenia, powiedzia, e zwolennicy Zinowiewa rozptali terror wymierzony przeciwko partii. Sergo i Mikojan, ktrzy

przyjanili si z Kirowem, byli przeraeni, zwaszcza Sergo, poniewa nie zdy zobaczy si z przyjacielem po raz ostatni. Kaganowicz zauway, e Stalin by pocztkowo wstrznity. Stalin, nie okazujc ju adnych emocji, rozkaza Jenukidzemu jako sekretarzowi Centralnego Komitetu Wykonawczego podpisa nadzwyczajny dekret, na mocy ktrego sprawy oskaronych o dokonanie aktw terrorystycznych miay by prowadzone w trybie przyspieszonym, a wyroki mierci wykonywane natychmiast, bez moliwoci zastosowania prawa aski. Projekt dekretu Stalin musia sporzdzi osobicie. w dekret z 1 grudnia a raczej dwie dyrektywy wydane tego wieczoru mona porwna z aktem o penomocnictwach Hitlera, poniewa kad fundament pod masowy terror bez choby pozorw przestrzegania prawa. W cigu trzech lat dwa miliony ludzi skazano na jego podstawie na mier lub zesano do obozw pracy. Mikojan napisa, e nie byo dyskusji ani sprzeciww. Politbiuro, z tak sam atwoci, jakby odbezpieczao pistolet, przestawio si na wojskow mentalno stanu wyjtkowego. Jeli by jakikolwiek sprzeciw, to zgosi go Jenukidze, wyrniajcy si niezwyk agodnoci wrd owych amoralnych zbirw, ale to wanie on ostatecznie podpisa dekret. Gazety ogosiy, i dekret uchwalono na posiedzeniu prezydium Centralnego Komitetu Wykonawczego co prawdopodobnie oznaczao, e Stalin sterroryzowa Jenukidzego w zadymionym pokoju ju po posiedzeniu. Pozostaje rwnie zagadk, dlaczego tchrzliwy Kalinin, ktry by przy tym obecny, nie zoy swojego podpisu. Jego podpis pojawi si w momencie, gdy dekret ogoszono w prasie. W kadym razie Politbiuro przegosowao to oficjalnie dopiero kilka dni pniej. Stalin zdecydowa, e natychmiast pojedzie do Leningradu, by osobicie przeprowadzi ledztwo. Sergo bardzo chcia jecha, lecz Stalin kaza mu zosta ze wzgldu na zy stan zdrowia. Sergo rzeczywicie zaama si pod wpywem wstrzsu i grozi mu kolejny zawa serca. Jego crka wspominaa, e to by jedyny raz, kiedy otwarcie paka. Jego ona, Zina, pojechaa do Leningradu, by pocieszy wdow po Kirowie. Kaganowicz te chcia jecha, lecz Stalin powiedzia mu, e kto musi rzdzi krajem. Zabra ze sob Mootowa, Woroszyowa i danowa, a take Jagod i Andrieja Wyszyskiego, zastpc prokuratora generalnego, ktry rok wczeniej wszed w konflikt z Sergo. Oczywicie towarzyszya im liczna eskorta NKWD oraz ochroniarze Stalina, Pauker i Wasik. Najbardziej znamienne jest to, e Stalinowi towarzyszy rwnie Nikoaj Jeow, szef wydziau personalnego KC. Jeow, obok danowa, by jednym z tych modych ludzi, na ktrych Stalin zamierza si w przyszoci oprze. Wstrznici miejscowi przywdcy zgromadzili si na dworcu. Stalin po mistrzowsku odegra swoj rol krla Artura, zasmuconego i rozgniewanego mierci ukochanego rycerza. Po wyjciu z pocigu podszed prosto do Miedwiedia, szefa leningradzkiego NKWD, i uderzy go w twarz. Stalin pojecha najpierw do szpitala, by obejrze ciao Kirowa, a nastpnie zainstalowa swoj kwater gwn w gabinecie Kirowa, gdzie rozpocz wasne osobliwe ledztwo, ignorujc wszystkie dowody, ktre nie wskazyway na terrorystyczny spisek Zinowiewa i lewicowej opozycji. Nieszczsny Miedwied, czekista spoliczkowany przez Stalina, zosta przesuchany w pierwszej kolejnoci i ostro zbesztany za to, e nie zapobieg morderstwu. Potem wprowadzono drobnego i aosnego zabjc, Nikoajewa. Nikoajew by jedn z owych tragicznych ofiar historii, takich jak obkany Holender, ktry podpali Reichstag zreszt pomidzy tymi dwiema sprawami mona dostrzec wiele podobiestw. Ten niski, trzydziestoletni mczyzna, wydalony z partii, a nastpnie ponownie przyjty, pisa do Kirowa i Stalina, skarc si na swj los. By na wp przytomny i nawet nie rozpozna Stalina, dopki nie pokazano mu fotografii. Padajc na kolana przed przywdc, zapaka: Co ja zrobiem, co ja zrobiem? Chruszczow, ktrego przy tym nie byo, utrzymywa, e Nikoajew uklk i powiedzia, i zrobi to na polecenie partii. rdo zblione do Woroszyowa twierdzi, e Nikoajew wyjka: Ale wy sami kazalicie mi. Wedug niektrych rde obecny w gabinecie czekista uderzy go i kopn. Zabra tego kutasa! rozkaza Stalin. Dobrze poinformowany funkcjonariusz NKWD, Orow, zbiegy pniej na Zachd, napisa, e Nikoajew wskaza na Zaporoca, zastpc szefa leningradzkiego NKWD, i powiedzia: Dlaczego pytacie mnie? Zapytajcie jego.

Iwan Zaporoec, przeniesiony do Leningradu w 1932 roku, by czowiekiem Stalina i Jagody w otoczeniu Kirowa. Nikoajewa zatrzymano ju w padzierniku, kiedy wczy si w podejrzanych zamiarach w pobliu domu Kirowa, majc przy sobie rewolwer, ale zosta zwolniony bez przeszukania. Innym razem prbowa podej na ulicy do Kirowa, ale odstraszyli go ochroniarze. Cztery lata pniej, na procesie Bucharina, Rykowa, Jagody i innych, Jagoda zezna, e wyda Zaporocowi instrukcje, aby w aden sposb nie utrudnia aktu terrorystycznego wymierzonego przeciwko Kirowowi. Nastpnie wprowadzono on zabjcy, Mild Draule. Funkcjonariusze NKWD rozpowszechniali wersj, e Nikoajew zabi Kirowa z zazdroci, poniewa dowiedzia si o jego romansie z Mild Draule, kobiet o pospolitym wygldzie. Kirow gustowa w modziutkich baletnicach, ale jego ona te nie odznaczaa si wielk urod. Trudno wyrokowa o niezgbionej tajemnicy upodoba seksualnych, lecz ci, ktrzy znali ich oboje, uwaali, e s niedobran par. Draule utrzymywaa, e nie wiedziaa o niczym. Stalin wyszed na korytarz i rozkaza udzieli Nikoajewowi pomocy lekarskiej. Jest dla mnie oczywiste, e w Leningradzie dziaa dobrze zorganizowana grupa terrorystyczna Naley przeprowadzi drobiazgowe ledztwo. Nie podjto adnych powanych czynnoci ledczych. Stalin z pewnoci nie chcia si dowiedzie, czy NKWD zachca Nikoajewa do zabjstwa Kirowa. Pniej Stalin odwiedzi podobno kutasa w jego celi i spdzi z nim godzin sam na sam, proponujc mu ocalenie ycia w zamian za zeznania przeciwko Zinowiewowi na procesie. Potem Nikoajew zastanawia si, czy zosta oszukany. Od tej chwili sprawy zaczynaj si komplikowa. Nastpuje zwoka. Ochroniarz Kirowa, Borisow, zosta wezwany na przesuchanie do Stalina. On jeden mg ujawni, czy zatrzymano go przy wejciu do Smolnego i czy wiedzia o machinacjach NKWD. Borisow jecha na przesuchanie w tyle ciarwki NKWD. Kiedy kierowca skrci w kierunku Smolnego, funkcjonariusz na przednim siedzeniu przechyli si i chwyci kierownic, tak e ciarwka wpada w polizg i uderzya w cian budynku. W tym dziwacznym wypadku Borisow zgin. W przedpokoju zjawi si wstrznity Pauker, by poinformowa o zdarzeniu. Tego rodzaju wypadki samochodowe miay si sta zawodowym ryzykiem wysoko postawionych bolszewikw. Z pewnoci kady, kto chcia ukry spisek, mg sobie yczy mierci Borisowa. Kiedy wiadomo powtrzono Stalinowi, oskary miejscowych funkcjonariuszy NKWD: Nie potrafili nawet tego zrobi jak naley. Zagadka ju chyba nigdy nie zostanie rozwizana w sposb jednoznaczny. Czy Stalin rozkaza zabi Kirowa? Nie ma adnego bezporedniego dowodu, lecz wiele poszlak wskazuje na to. Chruszczow, ktry przyjecha do Leningradu osobnym pocigiem jako delegat z Moskwy, twierdzi po latach, e Stalin zleci morderstwo. Mikojan, wiadek pod wieloma wzgldami bardziej godny zaufania ni Chruszczow, doszed do przekonania, i Stalin by w jaki sposb zamieszany w mier Kirowa. Stalin z pewnoci nie ufa ju Kirowowi, ktrego zabjstwo posuyo jako pretekst do zniszczenia bolszewickiej starej gwardii. Fakt, e sporzdzi projekt niesawnego dekretu zaledwie kilka minut po mierci Kirowa, wiadczy na jego niekorzy rwnie mocno jak decyzja, by win za morderstwo obciy Zinowiewa. Stalin rzeczywicie prbowa odwoa z Leningradu przyjaciela Kirowa, Miedwiedia, i zna jego zastpc Zaporoca, ktry tu przed morderstwem wyjecha na urlop bez pozwolenia Moskwy, zapewne po to, aby znikn z miejsca zbrodni. Wok Nikoajewa te powsta splot podejrzanych okolicznoci. W dniu morderstwa miay miejsce dziwne wydarzenia: dlaczego Borisow zatrzyma si przy drzwiach i dlaczego moskiewscy funkcjonariusze NKWD zjawili si w Smolnym tak szybko po morderstwie? mier Borisowa jest take wysoce podejrzana. A Stalin, zwykle tak ostrony, by jednak zdolny do podjcia tego rodzaju ryzykownej gry, zwaszcza biorc pod uwag podziw, jaki ywi dla Hitlera za jego reakcj na poar Reichstagu i czystk w partii. Po gbszej analizie wszystko to wydaje si jednak znacznie mniej zowieszcze. Osabienie stray wok Kirowa o niczym nie wiadczy, poniewa Stalin czsto mia koo siebie zaledwie jednego lub dwch ochroniarzy. Rewolwer te budzi mniejsze podejrzenia, kiedy uwiadomimy sobie, e wszyscy czonkowie partii posiadali bro. Pogarszajce si stosunki Stalina z Kirowem byy rzecz

typow w jego otoczeniu. Szybka reakcja Stalina na morderstwo, i surrealistyczne ledztwo nie oznacza, e wszystko zaaranowa. Kiedy 27 czerwca 1927 roku zamordowany zosta radziecki ambasador w Polsce, Piotr Wojkow, Stalin zareagowa z tak sam szybkoci i wcale nie zaleao mu na wykryciu prawdziwych sprawcw. Owiadczy Mootowowi, e czuje w tym rk Wielkiej Brytanii, i kaza rozstrzela kilkudziesiciu tak zwanych monarchistw. Bolszewicy zawsze traktowali sprawiedliwo jak narzdzie polityczne. Funkcjonariusze miejscowego NKWD mogli rwnie dobrze zaaranowa mier Borisowa, aby ukry swoj niekompetencj. Wiele mona zatem wyjani zwyczajn nieudolnoci systemu totalitarnego. Naiwnoci byoby jednak oczekiwa pisemnych dowodw na t zbrodni stulecia. Wiemy, e w innych przypadkach Stalin wydawa polecenia ustnie. Bezporedni udzia Jagody wydaje si mao prawdopodobny, poniewa nie by on szczeglnie blisko ze Stalinem, ale mona wskaza wielu innych czekistw, od Agranowa do Zaporoca, cieszcych si osobistym zaufaniem Wodza i wystarczajco amoralnych, by zrobi wszystko, czego zada od nich partia. Z pewnoci nie mogo to by Henrykowskie: Uwolnijcie mnie od tego uprzykrzonego klechy[69], poniewa Stalin musia nadzorowa wszystko z najdrobniejszymi szczegami. Mg zatem przeczyta list Nikoajewa i wykorzysta uraz, jak ten nieudacznik ywi do Kirowa. Przyja Stalina z Kirowem bya jednostronna i krucha, ale nie ma wtpliwoci, e Stalin naprawd go kocha, jak stwierdzi elazny azar, dodajc, i przywdca wszystkich traktowa w kategoriach politycznych. Przyjanie Stalina, podobnie jak modziecze afekty, oscyloway pomidzy mioci, podziwem a jadowit zazdroci. By skrajnym przykadem epigramatu Gorea Vidala: Za kadym razem, gdy przyjacielowi co si udaje, cz mnie umiera. Podziwia Bucharina, a wdowa po nim powiedziaa, e Stalin mg kocha i nienawidzi t sam osob, poniewa mio i nienawi rodz si z zawici [] walcz ze sob w tej samej piersi. Zapewne Kirow, zapierajc si tej szczerej przyjani, wywoa gniew podobny do gniewu wzgardzonej kobiety, a pniej straszliwe poczucie winy po morderstwie. Ale nawet wobec przyjaci Stalin strzeg swojej prywatnoci i odosobnienia. Zawsze by bardziej lojalny wobec tych, ktrych mniej zna. Kiedy napisa do niego szesnastoletni chopiec, Stalin posa mu prezent w postaci dziesiciu rubli i otrzyma w odpowiedzi list z podzikowaniem. Darzy te sentymentalnym przywizaniem przyjaci z modoci: Posyam Ci 2.000 rubli - napisa w grudniu 1933 roku do Piotra Kopanadzego, kolegi z seminarium, ktry zosta popem, a pniej nauczycielem. W tej chwili wicej nie mam []. Twoje kopoty to dla mnie szczeglny przypadek, posyam Ci wic swoje honoraria. Otrzymasz te 3.000 rubli jako poyczk []. yj dugo i bd szczliwy. I podpisa list imieniem swego ojca: Beso. Przejawem tej osobliwej saboci jest zwaszcza jeden nie opublikowany list: w 1930 roku otrzyma zapytanie od naczelnika kochozu na odlegej Syberii, czy naley przyj do spdzielni carskiego andarma, ktry twierdzi, e zna Stalina. Jak si okazao, ten stary andarm by jego stranikiem na zesaniu. Stalin napisa dugi, odrczny list polecajcy: W czasie pobytu na zesaniu w Kuriejce w latach 1914-1916 posterunkowy Michai Mierzlikow by moim stranikiem. W tym czasie mia tylko jedno zadanie pilnowa mnie []. Jest jasne, e nie mogem zaprzyjani si z Mierzlikowem. Ale musz przyzna, e chocia nasze stosunki nie byy przyjacielskie, nie byy rwnie tak wrogie, jak to si zwykle zdarza pomidzy zesacem a stranikiem. Mierzlikow wykonywa swoje obowizki bez zwykej policyjnej gorliwoci, nie szpiegowa mnie ani nie przeladowa, patrzy przez palce, kiedy si oddalaem i czsto zoci si na innych policjantw, e odwouj jego rozkazy []. Moim obowizkiem jest napisa to wszystko. W latach 1914-1916, kiedy moim stranikiem by Mierzlikow, wyrnia si na korzy spord innych policjantw. Nie wiem, co robi za Koczaka i za wadzy radzieckiej, i nie wiem, co si z nim dzieje teraz. A zatem czowiek, ktry zgadzi swoich najlepszych przyjaci, by zdolny do gbszych uczu. Niezalenie od tego, czy Stalin zabi Kirowa, czy te nie, z pewnoci wykorzysta morderstwo, aby zniszczy nie tylko swoich przyjaci, lecz rwnie swoich mniej radykalnych sojusznikw. Kirow, ubrany w ciemn bluz, spoczywa na katafalku w otwartej trumnie, otoczony czerwonymi

sztandarami, wiecami i tropikalnymi palmami wrd neoklasycystycznego potiomkinowskiego przepychu Paacu Taurydzkiego[70]. 3 grudnia o 21:30 Stalin i czonkowie Politbiura sformowali wart honorow, kolejny element bolszewickiego rytuau pogrzebowego. Woroszyow i danow wydawali si poruszeni, lecz Mootow sta jak posg. Uderzyo mnie, jak spokojna i nieprzenikniona bya twarz Stalina - zanotowa Chruszczow sprawia wraenie, jakby by zatopiony w mylach, ze wzrokiem utkwionym ponad przeszytym kul ciaem Kirowa. Przed wyjazdem Stalin mianowa danowa szefem partii w Leningradzie, pozostawiajc mu jednoczenie funkcj sekretarza Komitetu Centralnego. Jeow rwnie zosta, aby nadzorowa ledztwo. O 22:00 Stalin i inni przywdcy pooyli trumn z ciaem Kirowa na lawecie armatniej. Kondukt ruszy powoli ulicami na dworzec, gdzie trumn zaadowano do pocigu, ktry mia zabra Stalina do Moskwy. Udrapowany girlandami pocig znikn w ciemnociach niedugo po pnocy, natomiast mzg Kirowa pozosta w Instytucie Leningradzkim, gdzie zamierzano go zbada w poszukiwaniu oznak rewolucyjnego geniuszu.[71] Zanim jeszcze pocig przyby do Moskwy, Agranow, czekista kierujcy ledztwem, przesucha zabjc: Uparty jak mu zameldowa Stalinowi. Karmcie Nikoajewa dobrze, kupcie mu kurczaka odpowiedzia Stalin, ktry sam bardzo lubi kurczaki. Karmcie go dobrze, eby nabra si, a wtedy powie nam, kto nim kierowa. A jeli nie bdzie mwi, zabierzemy si do niego i powie [] wszystko. Na moskiewskim Dworcu Oktiabrskim trumn znw przeniesiono na lawet i wystawiono w Sali Kolumnowej Paacu Zjazdw, gdzie czekaa na pogrzeb, ktry mia si odby nastpnego dnia. Niedugo potem Stalin poinformowa Politbiuro o wynikach swojego dochodzenia. Mikojan, ktry kocha Kirowa, by tak poruszony, e spyta, w jaki sposb Nikoajew dwukrotnie unikn aresztowania, gdy mia przy sobie rewolwer, i jak zgin Borisow. Jak to si mogo sta? zawoa z oburzeniem Stalin. Kto powinien za to odpowiedzie, prawda? wykrzykn Mikojan, skupiajc si na dziwnym postpowaniu NKWD. Czy to nie przewodniczcy OGPU odpowiada za bezpieczestwo czonkw Politbiura? Naley go pocign do odpowiedzialnoci. Ale Stalin broni Jagody, koncentrujc si na swoich prawdziwych celach, starych bolszewikach takich jak Zinowiew. Ordonikidze, Kujbyszew i Mikojan uznali to za mocno podejrzane: Mikojan rozmawia pniej z Sergo o niejasnym zachowaniu Stalina, prawdopodobnie podczas spaceru wok Kremla, tradycyjnym miejscu takich zakazanych pogawdek. Obaj byli zdumieni, zaskoczeni i nie mogli tego zrozumie. Sergo ze wzburzenia straci gos. Kujbyszew zaproponowa podobno, aby Komitet Centralny wszcz wasne dochodzenie, niezalenie od prowadzonego przez NKWD. Mona powanie wtpi, czy Mikojan, ktry wci arliwie podziwia Stalina i suy mu lojalnie a do jego mierci, wierzy wwczas, e przywdca mia co wsplnego ze mierci Kirowa. Ci bolszewicy przywykli do samookamywania si i potrafili tumi w sobie tego rodzaju wtpliwoci. Tej nocy Pawie Alliujew odegra podobn rol jak po mierci Nadii, pozostajc ze Stalinem w Kuncewie. Chwytajc jego rk, Stalin mrukn, e po mierci Kirowa zosta cakowitym sierot. Powiedzia to tak rozrzewniajcym gosem, e Pawie obj go. Nie ma powodu, by wtpi w szczero jego blu, e kto zrobi to Kirowowi lub e on musia to zrobi. Pitego grudnia o 10:00, kiedy na polecenie Paukera ulic Gorkiego zamknito szczelnym kordonem (tak jak na pogrzebie Nadii), otoczenie Stalina zebrao siew Sali Kolumnowej. Pogrzeb by kwintesencj sentymentalnego bolszewickiego kiczu z poncymi pochodniami, szkaratnymi aksamitnymi kotarami i sztandarami zwisajcymi z sufitu, a take obowizkowymi palmami i wspczesnego medialnego szalestwa, z dziennikarzami robicymi zdjcia i lampami ukowymi oSwietajcymi ciao jakby to by rekwizyt teatralny. Orkiestra z Teatru Wielkiego graa marsza aobnego. Nie tylko nazici potrafili urzdza spektakularne pogrzeby swoim polegym rycerzom; nawet kolory byy te same: wszdzie czerwie i czer. Stalin ogosi ju Kirowa mczennikiem: jego rodzinne miasto, Wiatka, Balet Maryjski i setki ulic otrzymay jego imi. Trumna spoczywaa na szkaratnej materii, twarz zmarego miaa zielonkawy odcie, a na skroni, tam, gdzie si uderzy przy upadku, widniaa sina szrama. Wdowa po Kirowie siedziaa wraz z jego

siostrami, z ktrymi nie utrzymywa kontaktu przez trzydzieci lat. Redens, szef moskiewskiego NKWD, odprowadzi swoj ciarn on, Ann Alliujew, i Swanidzych, na ich miejsca obok on czonkw Politbiura. Zapada cisza. Tylko trzask obcasw warty honorowej rozbrzmiewa echem w sali. Potem Maria Swanidze usyszaa kroki tych twardych i miaych orw: czonkowie Politbiura ustawili si wok gowy Kirowa. Orkiestra zagraa Marsza aobnego Chopina. Potem, w ciszy, sycha byo trzask aparatw i terkot kamer filmowych: Stalin, z domi splecionymi na brzuchu, sta obok chwiejcego si Kaganowicza w bluzie cinitej skrzanym pasem. Przywdcy zaczli zamyka wieko trumny. Ale tak jak na pogrzebie Nadii, Stalin powstrzyma ich dramatycznym gestem, podchodzc do katafalku. Podczas gdy wszystkie oczy wpatryway si w jego pen blu twarz, pochyli si i ucaowa czoo Kirowa. Wiedziaam, jak blisko byli ze sob - napisaa Maria Swanidze wic ta scena rozdara mi serce, a w caej sali rozleg si gony szloch; nawet mczyni pakali. egnaj, drogi przyjacielu, pomcimy ci szepn Stalin do zmarego. Sta si ju kim w rodzaju konesera pogrzebw. Jeden po drugim przywdcy egnali Kirowa: blady Mootow, danow, Kaganowicz skonili gowy, ale nie pocaowali Kirowa, natomiast Mikojan opar rk na krawdzi trumny i nachyli si. ona Kirowa zasaba i lekarze podali jej krople walerianowe. Dla rodziny Stalina utrata Kirowa, tego absolutnie cudownego, kochanego przez wszystkich czowieka, czya si ze mierci Nadii, poniewa wiedzieli, e przenis cay bl i ciar utraty ony na tego drogiego przyjaciela. Przywdcy odstpili, a trumn zamknito i zabrano do krematorium, gdzie Pawie i enia Alliujewowie patrzyli, jak znika w piecu. Pastwo Swanidze i inni wrcili do mieszkania Woroszyowa w koszarach Gwardii Konnej, miejsca ostatniej wieczerzy Nadii, na pny obiad. Mootow i pozostali palatyni zjedli wraz ze Stalinem w Kuncewie. Nastpnego ranka Stalin, w starym paszczu i spiczastej czapce, Woroszyow, Mootow i Kalinin ponieli urn z prochami, wzorowan na klasycystycznej wityni i ozdobion kwiatami, przez plac Czerwony, gdzie wielotysiczne tumy stay w przeszywajcej ciszy. Kaganowicz przemwi kolejna paralela z pogrzebem Nadii pniej zabrzmia ostatni salut, gowy i sztandary pochyliy si, a bolszewik doskonay, Sergo, umieci urn w cianie Kremla, gdzie spoczywa do dzi. Mylaem, e to Kirycz pochowa mnie, a stao si odwrotnie powiedzia pniej onie. Egzekucje ju si zaczy: 6 grudnia szedziesiciu szeciu biaogwardzistw, aresztowanych za planowanie aktw terrorystycznych jeszcze przed zabjstwem Kirowa, zostao skazanych na mier przez Kolegium Wojskowe Sdu Najwyszego ZSRR pod przewodnictwem Wasilija Ulricha, okrgogowego batyckiego Niemca, ktry sta si krwawym sdzi Stalina. Kolejnych dwudziestu omiu rozstrzelano w Kijowie. 8 grudnia Nikoaj Jeow wrci w towarzystwie Agranowa do Moskwy, by zoy trzygodzinny raport o polowaniu na terrorystw. Pomimo tragedii i niebezpiecznych oznak, e nawet bolszewicy bd niebawem rozstrzeliwani za zabjstwo Kirowa, ycie wewntrznego krgu Stalina toczyo si normalnie, cho ponuro. 8 grudnia, po spotkaniu z Jeo-wem, Mootow, Sergo, Kaganowicz i danow zjedli jak zwykle obiad u Stalina, ze Swietan, Wasilijem, Alliujewami i pastwem Swanidze. Swietana dostaa prezenty, by szybciej pozbieraa si po stracie ukochanego drugiego sekretarza Kirowa. Stalin mia zapadnite policzki, by blady, a w jego oczach malowa si skrywany bl. Bardzo cierpia. Maria Swanidze i Anna Alliujewa krztay si wok Stalina. Alosza Swanidze ostrzeg Mari, by trzymaa si na dystans. Bya to dobra rada, ale nie posuchaa jej, poniewa sdzia, e jest po prostu zazdrosny o zayo, ktra moga te oznacza romans w odlegej przeszoci. Nie starczyo jedzenia, Stalin zawoa wic Karolin Til i poleci jej ugotowa drugi obiad. Sam prawie nic nie jad. Tego wieczoru zabra Alosz Swanidzego wraz ze Swietan i Wasilijem, aby spdzili z nim noc w Kuncewie, natomiast pozostali udali si do mieszkania Sergo. Poniewa kilka godzin po mierci Kirowa Stalin owiadczy, e odpowiedzialno ponosi Zinowiew i jego stronnicy, nic dziwnego, e Jeow i NKWD aresztowali czonkw leningradzkiego centrum i moskiewskiego centrum wedug listy sporzdzonej przez samego Stalina. Nikoajew, przesuchany na t okoliczno, przyzna si 6 grudnia do swoich zwizkw z Zinowiewem. Zinowiew i Kamieniew, dwaj najblisi towarzysze Lenina i byli czonkowie

Politbiura, ktrzy w 1925 roku pomogli Stalinowi zachowa stanowisko, zostali aresztowani. Na posiedzeniu Politbiura przedstawiono zeznania terrorystw. Stalin osobicie rozkaza zastpcy prokuratora generalnego Wyszyskiemu i Ulrichowi skaza ich na mier. wiadkowie wspominaj zgodnie, e, jak uj to Jurij danow, po mierci Kirowa wszystko si zmienio. Drastycznie wzmocniono bezpieczestwo w momencie, gdy nieformalna struktura dworu Stalina, z jego swobodn atmosfer, krztajcymi si kobietami i rozbieganymi dziemi, wydawaa si waniejsza ni kiedykolwiek dla poprawienia samopoczucia osieroconego Wodza. Ale atmosfera zmienia si na zawsze: 5 grudnia Rudzutak, dumny, sabo wyksztacony stary bolszewik, odnis wraenie, e Stalin wskazuje na niego i oskara go, e uczy si w gimnazjum, jak wic jego ojciec mg by robotnikiem? Rudzutak napisa do Stalina: Nie zawracabym Wam gowy takimi bahostkami, ale syszaem, e dotary do Was rne plotki na mj temat. Jan Rudzutak, czonek Politbiura i sojusznik Stalina, by inteligentnym otyszem ze zmczonymi, penymi wyrazu oczami, ktry spdzi dziesi lat w carskich wizieniach i na katordze, i zapalonym fotografem, ale najwyraniej poczu, e Stalin ju mu nie ufa. Mylicie si, Rudzutak odpisa Stalin. Wskazywaem na danowa, nie na Was. Doskonale wiem, e nie uczylicie si w gimnazjum. Przeczytaem Wasz list w obecnoci Mootowa i danowa, ktrzy potwierdz, e si mylicie. Niedugo po zabjstwie Stalin szed kremlowskim korytarzem wraz z oficerem marynarki, mijajc stojcych w dziesiciometrowych odstpach stranikw, ktrzy odprowadzali wzrokiem przechodzcych. Zauwaylicie, jak patrz? spyta Stalin oficera. Idziecie sobie korytarzem i mylicie: ktry to bdzie? Jeli to ten, strzeli wam w plecy, kiedy si odwrcicie; jeli tamten, strzeli wam midzy oczy. Dwudziestego pierwszego grudnia, na krtko przed egzekucjami, dwr zjawi si w Kuncewie, by uczci pidziesite pite urodziny Stalina. Poniewa przy stole nie wystarczyo krzese, mczyni zaczli wnosi stoy i krzesa, robic dodatkowe miejsca. Mikojan i Sergo penili funkcj mistrzw ceremonii. Stalin wci by przygnbiony po stracie Kirowa, lecz powoli nastrj mu si poprawia. Ale kiedy Maria Swanidze chciaa przeczyta wiersz, Alosza zabroni jej, wiedzc zapewne, e jest nazbyt przypochlebny lub zawiera prob, by damom wolno byo jedzi na Zachd, co zirytuje Stalina.[72] Na obiad by kapuniak, a pniej cielcina. Stalin nalewa zup gociom, zaczynajc od Mootoww, Poskriebyszowa (z now on) i Jenukidzego, a koczc na wasnych dzieciach. Stalin jad z miski na zup, biorc widelec i nakadajc sobie miso wspomina Artiom. Beria i jego dawny protektor, akoba, przyszli w rodku obiadu. Stalin wznis toast za zdrowie Sasziko Swanidze, siostry swojej pierwszej ony Kato, i Aloszy. To rozzocio on Aloszy, Mari Swanidze: pomidzy kobietami toczya si nieustanna rywalizacja o wzgldy Stalina. Pniej Stalin spojrza na dzieci i, jak wspomina Artiom, nala mnie i Wasilijowi troch wina i spyta: Co si z wami dzieje? Napijcie si wina!. Anna Redens i Maria Swanidze zaczy sarka, tak jak kiedy Nadia, lecz Stalin rozemia si: Nie wiecie, e wino ma dziaanie lecznicze? Jest dobre na wszystko! Goci ogarn sentymentalny nastrj: podczas pogrzebu Kirowa rodzina rozmylaa o Nadii, a teraz jej duch, niczym duch Baka, pojawi si take na uczcie. Tamada Sergo wznis toast za Kirowa: Zabili go jacy szubrawcy, zrbmy z nimi porzdek! Cisz przerway kania. Kto wypi za Dor Chazan, on Andriejewa, ktra bya jedn z faworyt Stalina, i jej studia w akademii. To przypomniao Stalinowi o Nadii, podnis si. Ju trzy razy wspomnielimy o akademii powiedzia wypijmy wic za Nadi! Wszyscy wstali ze zami spywajcymi po policzkach. Kolejno okrali w milczeniu st i trcali si kieliszkami ze Stalinem, ktry sprawia wraenie cierpicego, zrobi si cichszy, agodniejszy. Anna Redens i Maria Swanidze pocaoway go w policzek. Pniej Stalin stan przy gramofonie i nastawia ulubione pyty, a wszyscy taczyli. Potem zaczli piewa chrem gruziskie pieni.

Kiedy smutek min i zapanowaa swobodniejsza atmosfera, Wasik, ochroniarz, ktry peni te funkcj nadwornego fotografa, ustawi goci do zdjcia, bardzo interesujcego portretu dworu Stalina przed terrorem: nawet przy tej okazji nie obeszo si bez ktni pomidzy kobietami. Stalin usiad w rodku w otoczeniu kobiet po jego prawej zaja miejsce energiczna Sasziko Swanidze, dalej Maria Kaganowicz i piersiasta piewaczka Maria Swanidze, po lewej za smuka, elegancka Polina Mootowa. Mundury mieszay si z partyjnymi bluzami: Woroszyow, jako najstarszy rang oficer w kraju, prezentowa si jak zawsze wspaniale, Redens mia na sobie niebieski uniform NKWD, a Pawie Alliujew mundur wojskowego komisarza. Na pododze usiedli rozemiani Sergo, Mikojan i akoba, natomiast Beria i Poskriebyszow ledwie zdoali si wcisn, lec niemal pasko. U stp Stalina przycupn umiechajcy si do obiektywu kot z Cheshire: enia Alliujewa. 13 Potajemna przyja: Ra z Nowgorodu Tak piknie si ubierasz powiedzia Stalin z podziwem do swojej szwagierki, eni Alliujewej. Powinna zosta projektantk. C znowu! Nie potrafi nawet przyszy guzika odpara, parskajc miechem. Wszystkie guziki przyszywa mi crka. Nie szkodzi. Powinna uczy radzieckie kobiety, jak si ubiera nie ustpowa Stalin. Po mierci Nadii enia niemal wprowadzia si do Stalina, aby si nim opiekowa. W 1934 roku, jak si wydaje, ten zwizek przerodzi si w co trwalszego. enia, trzydziestoszecioletnia, posgowa kobieta z bkitnymi oczami, falujcymi jasnymi wosami, doeczkami na twarzy, zadartym nosem i penymi ustami, bya crk popa z Nowgorodu. Ta ra z nowgorodzkich pl o zotej cerze i ywym, figlarnym usposobieniu nie odznaczaa si wielk urod, ale tryskaa zdrowiem i energi. Tu przed urodzeniem crki Kiry rbaa drewno na opa. Podczas gdy Dora Chazan ubieraa si z surow prostot, a Woroszyowa tya, enia wci bya moda, wiea i absolutnie kobieca w swych plisowanych spdniczkach, kwiecistych bluzkach i jedwabnych szalach. Stalin wydawa si kobietom z jego otoczenia tym bardziej pocigajcy, e po mierci Nadii, a pniej Kirowa, by w tak oczywisty sposb samotny. Trudno nie zauway jego samotnoci napisaa Maria Swanidze. Jeli wadza sama w sobie jest silnym afrodyzjakiem, to w poczeniu z si, samotnoci i tragedi przeksztaca si w mieszank piorunujc. enia bya jednak inna. Znaa Stalina, odkd przed rewolucj polubia brata Nadii, Pawa, lecz oboje duo przebywali za granic i wrcili z Berlina tu przed samobjstwem Nadii. Wwczas pomidzy owdowiaym Stalinem a t weso, pogodn kobiet rozwina si nowa zayo. Maestwo Pawa i eni nie byo atwe. Nieprzyzwyczajony do wojskowego ycia Pawie mia agodny charakter, lecz podobnie jak Nadia atwo popada w histeri. enia sarkaa na t jego sabo. Ich maestwo omal si nie rozpado na pocztku lat trzydziestych, lecz Stalin kaza im zosta razem. Pawie czsto przebywa ze Stalinem. Stalin podziwia rado ycia eni. enia w ogle si go nie baa: kiedy po raz pierwszy od powrotu z Berlina zjawia si w Zubaowie, zobaczya na stole posiek i zjada go. Nagle wszed Stalin i spyta: Gdzie moja zupa cebulowa? enia przyznaa, e j zjada. Mogo to wywoa wybuch gniewu, lecz Stalin tylko si umiechn i powiedzia: Nastpnym razem powinni przygotowa dwie porcje. Zawsze mwia to, co mylaa to wanie ona, midzy innymi, powiedziaa mu o godzie w 1932 roku, lecz Stalin jej wybaczy. Bya oczytana i Stalin czsto radzi si jej, co powinien przeczyta.

Zaproponowaa mu histori Egiptu, ale dodaa artem, e zacznie naladowa faraonw. Stalin mia si haaliwie z jej rubasznych dowcipw. Ich rozmowa przypominaa przekomarzanie si dobrych przyjaci. Potrafia na poczekaniu ukada kalambury i sprone rymowanki. Trudno je dobrze przetumaczy, lecz Stalin najbardziej lubi wierszyki w rodzaju: atwo jest nasra na most, lecz kto to zrobi, ten spadnie albo Siedzc we wasnym gwnie, mona si czu bezpiecznie jak w fortecy. enia stroia sobie arty z nadtych on palatynw, a Stalin lubi si bawi kosztem swoich dworzan. Kiedy Polina Mootowa, krlowa przemysu perfumeryjnego, chepia si przed Stalinem, e uywa swego najnowszego produktu, Czerwonej Moskwy, Stalin pocign nosem. To dlatego tak adnie pachniesz powiedzia. Daj spokj, Iosifie przerwaa enia. Pachnie Chanel nr 5! Pniej enia uwiadomia sobie, e popenia bd: Dlaczego to powiedziaam?. Powodowao to rodzinne wanie wrd politykw w czasie, gdy sama polityka zacza si stawa niebezpiecznym zajciem. Mimo to tylko jej uchodziy na sucho tego rodzaju komentarze, poniewa Stalin szanowa j za niezaleno. Kiedy Stalin inaugurowa konstytucj 1936 roku, enia, ktra nigdy nie moga zdy, spnia si i przy tej okazji. Wlizna si chykiem i mylaa, e nikt jej nie zauway, dopki Stalin nie przywita si z ni po uroczystoci. Jak mnie spostrzege? spytaa. Widz wszystko z odlegoci dwch kilometrw odpar Stalin, ktry rzeczywicie mia wyostrzone zmysy. Tylko ty omielia si spni. Stalin potrzebowa kobiecych rad w sprawie swoich dzieci. Kiedy Swietana, przedwczenie dojrzaa, wystpia w swojej pierwszej dorosej sukience, zrobi jej wykad na temat bolszewickiej skromnoci i zapyta eni: Czy dziewczynka moe si tak ubiera? Nie chc, eby chodzia z goymi kolanami. To zupenie naturalne odpara enia. I prosi mnie o pienidze powiedzia ojciec. A c w tym zego? Po co jej pienidze? upiera si. Mona z powodzeniem y za dziesi kopiejek! Daj spokj, Iosifie! rozemiaa si enia. Tak byo przed rewolucj! Mylaem, e mona y za dziesi kopiejek mrukn Stalin. Co oni robi? Drukuj dla ciebie specjalne gazety? Tylko enia moga odzywa si do niego w taki sposb. W tym czasie Stalin i enia prawdopodobnie zostali kochankami. Historycy nigdy nie wiedz, co si dzieje za drzwiami sypialni, a bolszewicka skonno do konspiracji i pruderyjna moralno dodatkowo utrudniaj zbadanie tych spraw.[73] Ale Maria Swanidze zauwaya t zayo i odnotowaa j w swoim dzienniku, ktry Stalin zachowa. Tego lata Maria zaobserwowaa, jak enia wychodzi ze skry, eby by sam na sam ze Stalinem. Nastpnej zimy zanotowaa, jak pewnego dnia Stalin zasta w swoim mieszkaniu j i eni. Pokpiwa z eni, e robi si pulchna. Traktowa j bardzo czule. Teraz, kiedy wiem ju wszystko, uwanie im si przygldam Stalin by zakochany w mojej matce twierdzi crka eni, Kira. Crki zapewne maj skonno wierzy, i wielcy ludzie kochaj ich matki, ale jej kuzyn, Leonid Redens, rwnie uwaa, e byo to co wicej ni przyja. S te inne dowody: w drugiej poowie lat trzydziestych Beria zwrci si do eni z propozycj, ktra brzmiaa jak niezdarne owiadczyny Stalina. Kiedy po mierci ma enia powtrnie wysza za m, Stalin zareagowa wybuchem zazdroci i gniewu. Stalin odnosi si do eni niezwykle szarmancko. Swietana wspominaa, e cho rzadko telefonowa do Anny Redens czy Marii Swanidze, czsto dzwoni do niej, eby porozmawia, nawet kiedy ju ich zwizek dobieg koca. enia wcale nie bya jedyn atrakcyjn kobiet w pobliu Stalina. W poowie lat trzydziestych Wdz wci utrzymywa normalne stosunki towarzyskie ze swoim otoczeniem, ktre obejmowao kosmopolityczny krg modych i kaprynych kobiet. Ale na razie to enia siedziaa u stp Stalina. Tu po przyjciu urodzinowym, 28 i 29 grudnia, Nikoajew i czternastu wsposkaronych zostao

osdzonych przez Ulricha w Leningradzie. Ten sualczy sdzia zatelefonowa do Stalina po instrukcje. Zakoczcie to rozkaza lakonicznie Wdz. Na mocy dekretu z 1 grudnia wszyscy zostali rozstrzelani w cigu godziny a wkrtce potem rwnie niewinni czonkowie ich rodzin. W grudniu rozstrzelano ogem 6501 osb. Stalin nie mia adnego precyzyjnego planu nasilenia represji, tylko niezbite przekonanie, e parti naley zmusi do posuchu, a starych wrogw unicestwi. Jak zwykle zmierza do celu okrn drog. ledczy z NKWD nie potrafili powiza Leningradu z moskiewskim centrum, ale z pewnoci mieli rodki, aby skoni aresztowanych, eby to zrobili. W poowie stycznia udao im si zmusi jednego z winiw do zoenia obciajcych zezna przeciwko Zinowiewowi i Kamieniewowi, z ktrych pierwszy zosta skazany na dziesi, a drugi na pi lat wizienia. Stalin rozkaza rozesa poufny oklnik, ktry stwierdza, e wszystkich opozycjonistw naley traktowa jak biaogwardzistw, aresztowa i izolowa. Zasig aresztowa by tak ogromny, e obozy zalaa kirowska fala, a jednoczenie Stalin stwarza pozory odwily: yje si lepiej, towarzysze owiadczy. yje si weselej[74]. Jedenastego stycznia Stalin i wikszo czonkw Politbiura wzia udzia w jubileuszu radzieckiego przemysu filmowego w Teatrze Wielkim. Reyserom wrczano Ordery Lenina. Najwaniejsz ze wszystkich sztuk powiedzia Lenin jest dla nas kino. Film pozwala tworzy nowe spoeczestwo. Stalin osobicie sprawowa nadzr nad t dziedzin sztuki za porednictwem Pastwowego Zarzdu Kinematografii, kierowanego przez Borisa Szumiackiego, z ktrym by na zesaniu. Stalin nie tylko ingerowa w kinematografi, ale nadzorowa rwnie reyserw i filmy a do poziomu scenariuszy: z dokumentw archiwalnych wynika, e pomaga nawet pisa piosenki. Dyskutowa o filmach ze swoim otoczeniem i oglda wszystkie filmy, zanim pokazano je publicznoci, stajc si najwyszym cenzorem. By zapalonym kinomanem. Czapajewa i wiat si mieje oglda tak czsto, e zna je prawie na pami. Osobicie udziela wskazwek reyserowi tego ostatniego, Grigorijowi Aleksandrowowi. Kiedy Aleksandrow skoczy wiat si mieje[75], Szumiacki postanowi zwie Stalina, pokazujc mu tylko pierwsz szpul i udajc, e druga jest nie ukoczona. Wdz by zachwycony. Pokacie mi reszt! Szumiacki wezwa Aleksandrowa, ktry czeka zdenerwowany: Jestecie potrzebni! To zabawny film powiedzia Stalin. Czuj si tak, jakbym by miesic na wakacjach. Zabierzcie film reyserowi. Mgby go zepsu! Aleksandrw natychmiast zacz krci cykl komedii muzycznych: Cyrk, a nastpnie ulubiony film Stalina, Woga, Woga. Kiedy przystpi do realizacji ostatniego filmu w cyklu, nazwa go Kopciuszkiem, lecz Stalin sporzdzi list dwunastu moliwych tytuw, midzy innymi wietlista droga, ktry Aleksandrw zaakceptowa. Stalin pracowa rwnie nad tekstami piosenek: w jego archiwum zachowaa si intrygujca notatka z lipca 1935 roku, zawierajca napisane owkiem sowa do jednej z piosenek, ze zmianami i skreleniami: Wesoa piosenka zapada w serce I nigdy si nie znudzi; Lubi j wioski, mae i due, Kochaj miasta wielkie. Pod spodem dopisa: Wiosna. Duch. Mikojan, a pniej: Dzikuj Wam, towarzysze. Gdy reyser Aleksandr Dowenko zwrci si do Stalina o pomoc przy realizacji filmu Aerograd, nazajutrz zosta wezwany do Kcika i poproszony o przeczytanie caego scenariusza Woroszyowowi i Mootowowi. Pniej Stalin podrzuci mu pomys nastpnego filmu, dodajc, e ani moje sowa, ani artykuy w prasie nie powinny was w aden sposb wiza. Jestecie wolnym czowiekiem []. Jeli macie inne plany, rbcie co innego. Nie czujcie si skrpowani. Wezwaem was, ebycie o tym wiedzieli. Poradzi reyserowi, aby wykorzysta rosyjskie pieni ludowe cudowne pieni, ktre uwielbia puszcza na gramofonie. Znacie je? spyta Stalin.

 Nie odpar reyser, ktry nie mia gramofonu. Godzin po tej rozmowie przyniesiono mi do domu gramofon, prezent od naszego przywdcy wspomina Dowenko ktry zachowam do koca ycia. Tymczasem palatyni zastanawiali si, co pocz z Siergiejem Eisensteinem, trzydziestoszecioletnim otewsko-niemiecko-ydowskim awangardowym reyserem Pancernika Potiomkina. Eisenstein zbyt dugo przebywa w Hollywood i, jak poinformowa Stalin amerykaskiego pisarza Uptona Sinclaira, straci zaufanie przyjaci w ZSRR. Kaganowiczowi natomiast powiedzia, e Eisenstein sta si trockist, jeli nie gorzej. Eisensteina nakoniono do powrotu i zmuszono do pracy nad kami Bieyskimi, opartymi na historii Pawlika Morozowa, chopca-bohatera, ktry zadenuncjowa wasnego ojca jako kuaka. Wtpliwy projekt nie speni oczekiwa Stalina. Kaganowicz uskara si gono na swoich kolegw: Nie moemy ufa Eisensteinowi. Znw roztrwoni miliony i nic nam nie da [] poniewa jest przeciwko socjalizmowi. Eisensteina ocali Wiaczesaw [Mootow] i Andriej danow, ktrzy byli gotowi da mu kolejn szans. Stalin wiedzia jednak, e reyser jest bardzo utalentowany. Gdy zaczo narasta napicie w stosunkach z Niemcami, zleci Eisensteinowi realizacj filmu o pogromcy obcych najedcw, Aleksander Newski, promujcego nowy paradygmat socjalizmu i nacjonalizmu. Stalin by nim zachwycony. W swoim dugim memorandum dla reysera Friedricha Ermlera na temat jego filmu Wielki obywatel w punkcie trzecim napisa: Wzmianka o Stalinie musi zosta usunita. Zamiast o Stalinie, wspomnijcie o Komitecie Centralnym. Skromno Stalina bya na swj sposb rwnie ostentacyjna jak przejawy kultu jego osoby. Sami przywdcy promowali kult Stalina, stanowicy ukoronowanie jego kompleksu niszoci. Mikojan i Chruszczow mieli pretensje do Kaganowicza, e gra na skrywanej prnoci Stalina i wymyli stalinizm: Zastpmy haso Niech yje leninizm hasem Niech yje stalinizm! Stalin skrytykowa Kaganowicza, ale Kaganowicz zna go dobrze i nadal propagowa stalinizm. Dlaczego mnie wychwalacie, jakby jedna osoba decydowaa o wszystkim! mawia Stalin. Tymczasem osobicie nadzorowa kult, ktry rozkwita w gazetach: pomidzy 1933 a 1939 rokiem nazwisko Stalina pojawio si w poowie artykuw wstpnych Prawdy. Zawsze otrzymywa kwiaty i fotografowa si z dziemi. Ukaza si cykl artykuw na temat: Jak poznaem towarzysza Stalina. Samoloty przelatujce nad placem Czerwonym tworzyy w powietrzu sowo Stalin. Prawda ogosia: ycie towarzysza Stalina to nasze ycie, nasza wspaniaa teraniejszo i przyszo. Kiedy Wdz pojawi si na VII Zjedzie Rad, dwa tysice delegatw krzyczao i skandowao. Jeden z pisarzy okreli t reakcj jako mio, oddanie, bezinteresowno. Pewna robotnica szepna: Jest taki prosty, taki skromny!. Inni te byli otoczeni kultem: Kaganowicza sawiono jako elaznego azara i elaznego komisarza, a jego podobizna pojawiaa si na tysicach portretw podczas defilad. Woroszyowa uczczono racjami Woroszyowa w wojsku i Odznak Strzeleck Woroszyowa, jego urodziny obchodzono tak hucznie, e Stalin wygosi z tej okazji jedno ze swych najsynniejszych przemwie. Dzieci wymieniay si pocztwkami z podobiznami tych bohaterw; odwany Woroszyow by ceniony znacznie wyej ni surowy Mootow. Skromno Stalina nie bya wycznie poz: rozdarty pomidzy prn saw a pokor, w takim samym stopniu zachca do pochlebstw, jak nimi pogardza. Kiedy dyrektor Muzeum Rewolucji zapyta go, czy mgby wystawi rkopisy jego prac, Stalin odpisa: Nie sdziem, e w Waszym wieku mona by takim gupcem. Jeli ksika zostaa opublikowana w milionach egzemplarzy, po co komu rkopis? Spaliem wszystkie rkopisy!.' Kiedy gruziscy wydawcy wspomnie o jego dziecistwie napisali do Poskriebyszowa, proszc o pozwolenie, Stalin zakaza danowowi publikacji, mwic, e to nietaktowne i gupie i domaga si ukarania winnych. Po czci jednak sprawia to niech do prezentacji wczesnego okresu swego ycia. Stalin zdawa sobie spraw z absurdalnych aspektw kultu, by wystarczajco inteligentny, by wiedzie, e hody skadane przez niewolnikw nie maj adnej wartoci. Pewnemu uczniowi szkoy zawodowej grozio wizienie za to, i rzuci papierow strzak, ktra uderzya w portret

Stalina. Ucze zwrci si do Stalina, ktry stan w jego obronie: Skrzywdzili Ci - napisa. Prosz [] go nie kara! Na zakoczenie zaartowa: Dobry strzelec, ktry trafia w cel, powinien otrzyma pochwa! Mimo to Stalin potrzebowa kultu i potajemnie go wspiera. W obecnoci zaufanego szefa gabinetu mg sobie pozwoli na szczero. Dwie notatki zakopane w papierach Poskriebyszowa s szczeglnie wymowne: kiedy przewodniczcy pewnego kochozu poprosi o zgod na nadanie kochozowi imienia Stalina, Stalin da Poskriebyszowowi woln rk: Nie sprzeciwiam si ich yczeniu nadania imienia Stalina ani innym []. Upowaniam Was do odpowiadania na takie propozycje twierdzco w moim imieniu. Jeden z wielbicieli napisa, e postanowi przyj nazwisko najlepszego ucznia Lenina, Stalina, i poprosi o pozwolenie. Nie sprzeciwiam si - odpowiedzia Stalin. - A nawet popieram. Bd szczliwy, poniewa dziki temu bd mg mie modszego brata (brata nie mam). Stalin. Tu po wrczeniu nagrd filmowcom mier znw dotkna Politbiuro. 14 Wzlot kara, upadek Casanovy Dwudziestego pitego stycznia 1935 roku, zaledwie osiem tygodni po swym przyjacielu Kirowie, zmar nieoczekiwanie czterdziestosiedmioletni Walerian Kujbyszew. Przyczyn mierci bya choroba serca i alkoholizm. Poniewa Kujbyszew kwestionowa wyniki ledztwa NKWD i sprzymierzy si z Kirowem i Sergo, utrzymywano, e zamordowali go lekarze, czego wcale nie musi potwierdza doczenie go do listy osb otrutych rzekomo przez Jagod. Wkraczamy obecnie w faz tak podstpnych zbrodni i zwykego bandytyzmu, e mier kadego czowieka na wysokim stanowisku wydaje si podejrzana. Ale nie wszyscy zmarli wymienieni jako zamordowani podczas stalinowskich procesw pokazowych rzeczywicie padli ofiar skrytobjstwa: naley przyj, i w latach trzydziestych ludzie umierali rwnie mierci naturaln. Syn Kujbyszewa, Wadimir, uwaa, e jego ojciec zosta zamordowany, ale ten naogowy alkoholik by od jakiego czasu chory. Palatyni wiedli tak niezdrowy tryb ycia, i to naprawd zdumiewajce, e tylu spord nich doyo pnej staroci. mier nastpia jednak w bardzo odpowiednim dla Stalina momencie. Ju 1 lutego skorzysta z okazji, by promowa dwie nowe gwiazdy, ktre uosabiay ducha epoki[76]. Poniewa Kaganowicz wzi na siebie cikie zadanie zarzdzania kolejami, przekaza swoje obowizki sekretarza komitetu moskiewskiego Nikicie Chruszczowowi, robotnikowi z niepenym wyksztaceniem podstawowym, ktry pewnego dnia mia obj sukcesj po Stalinie. Kaganowicz pozna Chruszczowa podczas rewolucji lutowej 1917 roku w ukraiskim miecie Juzowce. Chruszczow, cho flirtowa z trockistami, mia mocnych protektorw: Kaganowicz bardzo mnie lubi wspomina. Lubia go rwnie Nadia (mj los na loterii) i sam Stalin. Chruszczow, z byszczcymi wiskimi oczkami, korpulentn sylwetk i zotymi zbami przypomina raczej kul armatni ni trb powietrzn. Jego szorstki prymitywizm i prometejska energia maskoway spryt. Jako pierwszy sekretarz stolicy kierowa transformacj stalinowskiej Moskwy; dziki szeroko zakrojonemu programowi budowlanemu, zniszczeniu starych cerkwi i budowie metra wszed do elity. Ten bezlitosny, ambitny prostak, urodzony w 1894 roku w rodzinie chopskiej, bywa ju regularnie w Kuncewie, uwaa si za syna Stalina i sta si jego ulubiecem. Ale to inny protegowany Kaganowicza wysun si nagle na pierwszy plan. Jeow, ktry nadzorowa ledztwo w sprawie Kirowa, niebawem zaj jego miejsce jako sekretarz KC, a 31 marca obj oficjalnie Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych. Sta si znany jako jedno z monstrw historii, krwawy karze, ale w tym czasie lubili go wszyscy, ktrzy si z nim zetknli. By odpowiedzialnym, ludzkim, agodnym, taktownym czowiekiem, ktry stara si pomc w kadej nieprzyjemnej sprawie personalnej, jak wspominali jego koledzy. Lubiy go zwaszcza

kobiety. Mia niemal pikn twarz, wspominaa jedna z pa, szeroki umiech, jasne niebieskozielone oczy, gste, ciemne wosy. By kokieteryjny i zabawny, skromny i przystpny. Ten may, szczupy mczyzna, ubrany zawsze w wymity, tani garnitur i bkitn satynow koszul czarowa ludzi, perorujc z leningradzkim akcentem. Z pocztku sprawia wraenie niemiaego, ale potrafi by dowcipny, odznacza si ywym poczuciem humoru. Troch kula, ale piewa piknym barytonem, gra na gitarze i taczy hopaka. Drobny i niepozorny, nawet wrd niskich ludzi, jacy stanowili bolszewick elit, by niemal pigmejem mia 151 centymetrw wzrostu. Urodzony w 1895 roku jako syn sucej i leniczego, ktry prowadzi herbaciarni poczon z domem publicznym w maym litewskim miasteczku, Jeow podobnie jak Kaganowicz i Woroszyow ukoczy tylko kilka klas szkoy powszechnej, zanim podj prac w Zakadach Putiowskich w Petersburgu. Sabo wyksztacony, by kolejnym gorliwym samoukiem, nazywanym Kol-molem ksikowym ale mia wszystkie bolszewickie cnoty kierownicze: przedsibiorczo, upr, talent organizacyjny i znakomit pami, atut okrelony przez Stalina jako oznaka wyszej inteligencji. Zbyt niski, by suy w wojsku carskim, wstpi w 1919 roku do Armii Czerwonej: w Witebsku pozna Kaganowicza, swego protektora. W 1921 roku pracowa w republice tatarskiej, gdzie wzbudzi nienawi, okazujc pogard dla tamtejszej kultury; wtedy te zachorowa, co byo pierwsz z licznych oznak jego saboci. Mniej wicej w tym czasie pozna Stalina. W czerwcu 1925 roku awansowa, zostajc jednym z sekretarzy w Kirgizji. Po studiach w Akademii Komunistycznej otrzyma przydzia do Komitetu Centralnego, a pniej peni funkcj zastpcy ludowego komisarza rolnictwa. Na pocztku lat trzydziestych kierowa wydziaem personalnym KC i w 1933 roku pomg Kaganowiczowi przeprowadzi czystk w partii, rzucajc si z gorczkowym zapaem w wir pracy. Ju wtedy day si zauway symptomy niebezpieczestwa. Nie znam lepszego pracownika zauway jeden ze zwierzchnikw. Kiedy powierzy mu si jakie zadanie, mona go zostawi bez nadzoru i by pewnym, e je wykona. Ale by jeden problem: Nie wie, kiedy przesta. Ta niezwykle pochlebna i grona w okresie terroru charakterystyka rozcigaa si te na ycie osobiste Jeowa. Odznacza si sztubackim poczuciem humoru: kaza swoim podwadnym zdejmowa spodnie i organizowa zawody w puszczaniu gazw. Urzdza orgie z prostytutkami, ale nawizywa te intymne stosunki z kolegami w pracy, onierzami na froncie, a nawet wysoko postawionymi bolszewikami, takimi jak Filipp Gooszczokin, ktry kierowa egzekucj Romanoww. Jego jedynym hobby poza piciem i cudzooeniem stao si kolekcjonowanie i budowanie modeli jachtw. Niezrwnowaony, biseksualny i znerwicowany, by za saby, aby rywalizowa z tytanami w rodzaju Kaganowicza, nie wspominajc ju o samym Stalinie. Jeow cierpia na rne dolegliwoci: owrzodzenia i podranienia skry, grulic, angin, ischias, uszczyc (prawdopodobnie na tle nerwowym, podobnie jak Stalin) i co, co nazywano neurasteni. Czsto popada w gbok depresj, za duo pi i Stalin musia specjalnie troszczy si o niego, eby w ogle mg pracowa. Wdz przyj go do swego krgu: Jeow tak si przepracowywa, e Stalin kaza mu jecha na urlop dla nabrania si. Sam Jeow jest przeciw, ale chyba tego potrzebuje napisa we wrzeniu 1931 roku. Przedumy mu wakacje i pozwlmy mu zosta w Abastumaniu przez nastpne dwa miesice. Stalin nadawa przezwiska swoim ulubiecom: Jeowa nazywa moim Jeowikiem. Jego notatki byy czsto zwizymi poleceniami w sprawach personalnych: Do towarzysza Jeowa. Dajcie mu jak prac albo Wysuchajcie i pomcie. Instynktownie wyczuwa osobowo Jeowa: w archiwum zachowaa si przeznaczona dla niego notatka z sierpnia 1935 roku, ktra podsumowuje ich wzajemne stosunki. Kiedy co mwicie napisa Stalin - zawsze to rbcie! Taka bya istota ich wsppracy. Gdy Wiera Trail, ktrej wspomnienia nie zostay dotychczas opublikowane, spotkaa Jeowa u szczytu jego kariery, zauwaya, e jest tak wyczulony na yczenia innych, i mgby dosownie koczy czyje zdanie. Jeow by niewyksztacony, ale by te przebiegy, zdolny, spostrzegawczy i pozbawiony moralnych zahamowa. Jeow nie pi si w gr sam: towarzyszya mu ona, ktra miaa si sta najbardziej

pretensjonaln i niebezpieczn kokietk w otoczeniu Stalina. Tak si zoyo, e Mandelsztam by wiadkiem ich zalotw. Osobliwym zrzdzeniem losu w 1930 roku najwikszy rosyjski poeta zatrzyma si w tym samym sanatorium w Suchumi, co Jeow i jego wczesna ona Tonia. Mandelsztamowie mieszkali na poddaszu rezydencji, ktra wygldaa jak wielki tort weselny.[77] W 1919 roku Jeow polubi wyksztacon i gorliw marksistk Antonin Titow. W 1930 roku w Suchumi Tonia opalaa si na leaku, czytajc Kapita i przyjmujc umizgi pewnego starego bolszewika, natomiast jej m wstawa wczenie rano, aby naci r dla pewnej zamnej kobiety, ktra rwnie si tam zatrzymaa. cinanie r, zdrady maeskie, piewy i tace: oto wystpny wiat bolszewikw na wakacjach. Ale nowa kochanka Jeowa nie bya star bolszewiczk, lecz prawie podlotkiem i zdya go ju przedstawi zaprzyjanionym pisarzom w Moskwie. W tym samym roku Jeow rozwid si z Toni i polubi kochank. Jewgienia Feigenberg, smuka, dwudziestoszecioletnia, z roziskrzonymi oczami, bya uwodzicielsk i pen ycia ydwk z Homla. Ta gorca wielbicielka literatury i literatw okazaa si tak samo rozwiza jak jej nowy m: miaa erotyczny temperament Messaliny, lecz nie dorwnywaa jej sprytem. Najpierw polubia urzdnika nazwiskiem Chajutin, a pniej niejakiego Gaduna, ktry zosta przydzielony do radzieckiej ambasady w Londynie. Pojechaa razem z nim, ale kiedy on wrci do kraju, ona pozostaa za granic, pracujc jako maszynistka w poselstwie w Berlinie. Tam wanie poznaa swego pierwszego literata, Isaaka Babla, ktrego uwioda w sposb typowy dla zalotnych wielbicielek spotykajcych swoich bohaterw: Nie zna mnie pan, ale ja znam pana bardzo dobrze. Te sowa miay pniej nabra zowieszczego znaczenia. Po powrocie do Moskwy poznaa Kol Jeowa. Jewgienia pragna prowadzi salon literacki, dlatego u Jeoww bywa czsto Babel i muzyk jazzowy Leonid Utiesow. To wanie ona zapytaa Mandelsztamw: Bywa u nas Pilniak. A u kogo wy bywacie?. Jeow by jednak obsesyjnie oddany pracy dla Stalina pisarze go nie interesowali. Jedynym przywdc, ktry przyjani si z Jeowami, by Sergo, a take jego ona Zina: fotografie ukazuj obie pary odwiedzajce si nawzajem w swoich daczach. Crka Sergo, Eteri, wspominaa, e Jewgienia bya znacznie lepiej ubrana ni wikszo bolszewickich on. W 1934 roku Jeow znw si rozchorowa z przepracowania, cay by obsypany wrzodami. Stalin, spdzajcy wakacje z Kirowem i danowem, wyekspediowa go za granic, by zapewni mu najlepsz opiek lekarsk w Europie rodkowej, i rozkaza zastpcy Poskriebyszowa, Dwinskiemu, wysa do ambasady w Berlinie zaszyfrowan depesz nastpujcej treci: Prosz zwrci baczn uwag na Jeowa. Jest bardzo chory, a ja nie potrafi oceni powagi sytuacji. Udzielcie mu pomocy i otoczcie opiek []. To dobry czowiek i bardzo cenny pracownik. Bd wdziczny, jeli zechcecie regularnie informowa[78] Komitet Centralny o jego leczeniu. Nikt si nie sprzeciwia wyniesieniu Jeowa. Wrcz przeciwnie, Chruszczow uwaa go za wspaniay nabytek. Bucharin docenia jego dobre serce i czyste sumienie, cho zauway, i Jeow paszczy si przed Stalinem ale to nie byo niczym niezwykym. Jeowik wsppracowa z Jagod, starajc si zmusi Zinowiewa, Kamieniewa i ich nieszczsnych zwolennikw, aby przyznali si do odpowiedzialnoci za zabjstwo Kirowa i do innych nikczemnych postpkw. Niebawem elazna pi Jeowika miaa zgnie jednego z najstarszych przyjaci Stalina: Awla Jenukidzego. Ten jowialny sybaryta popisywa si swymi podbojami seksualnymi wrd coraz modszych dziewczt, w tym nastoletnich baletnic. Dziewczta nieustannie przychodziy do jego gabinetu, ktry sta si czym w rodzaju bolszewickiej agencji towarzyskiej. W otoczeniu Stalina byo ju gono o jego wybrykach. Rozpustny i zmysowy Jenukidze pozostawia swd wszdzie, gdzie si pojawia, strczc kobiety, rozbijajc rodziny, uwodzc dziewczta - napisaa Maria Swanidze. Majc do swojej dyspozycji znaczne rodki [] uywa ich do wasnych brudnych celw, kupujc dziewczta i kobiety. Co wicej, Jenukidze by seksualnie anormalny, wybiera coraz modsze dziewczta, a w kocu zaczy go pociga dziewicio- i jedenastolatki. Ich matkom pacono za milczenie. Maria poskarya si Stalinowi, ktry z pewnoci jej wysucha: przesta ufa Jenukidzemu ju w roku 1929. Ojciec chrzestny Nadii przekroczy lini oddzielajc rodzin od polityki w yciu Stalina, co

okazao si bardzo niebezpiecznym posuniciem. Ten szczery przyjaciel lewicowcw i prawicowcw moe i sprzeciwia si dekretowi z 1 grudnia, ale uosabia te dekadencj nowej oligarchii. Awel nie by jedyny: Stalin czu, e otaczaj go winie u koryta. W swoim wesoym otoczeniu Wdz by zawsze sam, przekonany o wasnym wyobcowaniu i czsto samotny. W 1933 roku baga Jenukidzego, aby pojecha z nim na wakacje. W Moskwie czsto prosi Mikojana i Alosz Swanidzego, ktry by dla niego jak brat, eby zostali na noc. Mikojan zosta kilka razy, ale jego ona nie bya z tego zadowolona: Jak moga sprawdzi, czy naprawd byem u Stalina?. Swanidze zostawa znacznie czciej. Katalizatorem upadku Jenukidzego staa si ulubiona dziedzina Stalina: historia osobista bya dla bolszewikw tym, czym genealogia dla redniowiecznych rycerzy. Kiedy ukazaa si ksika Jenukidzego Tajne bolszewickie drukarnie, gorliwy redaktor Prawdy, Mechlis, przesa j czym prdzej Stalinowi z adnotacj, e niektre fragmenty s [] znamienne. Dopiski Stalina na marginesach wiadcz o jego skrajnej irytacji: To fasz! Kamstwa, Brednie! Kiedy Jenukidze napisa artyku o swojej dziaalnoci w Baku, Stalin rozda go czonkom Politbiura, upstrzony szyderczymi komentarzami. Jenukidze popeni wielki bd, poniewa nie nakama o bohaterskich wyczynach Stalina. Byo to poniekd zrozumiae, poniewa decydujc rol w tworzeniu ruchu bakijskiego odegra on sam. Czego on jeszcze chce? poskary si Jenukidze. Robi wszystko, o co mnie poprosi, ale to mu nie wystarcza. Chce, ebym przyzna, e jest geniuszem. Inni nie byli tacy dumni. W 1934 roku akoba opublikowa ociekajc pochlebstwami histori dziaalnoci Stalina w Batumi. Aby nie pozosta w tyle, Beria zmobilizowa zesp historykw, by napisali ksik Z dziejw organizacji bolszewickich na Zakaukaziu, ktr wyda w tym samym roku pod wasnym nazwiskiem. Zadedykowa j Mojemu drogiemu, ukochanemu mistrzowi Wielkiemu Stalinowi! Jenukidze mia teraz zapaci za to, e pierwszy zjawi si w sypialni Nadii po jej samobjstwie: Jeow wykry na Kremlu komrk terrorystyczn, ktr kierowa Awel. Kaganowicz miota si w szekspirowskim stylu: Co zego si tu dzieje!. NKWD aresztowao stu dziesiciu podwadnych, bibliotekarzy i funkcjonariuszy Jenukidzego pod zarzutem terroryzmu. W stalinowskich spiskach zawsze wystpowaa nikczemna pikno: z pewnoci bya tam ksina, ktra miaa zatru stronice ksiek, eby zgadzi Stalina. Dwie osoby skazano na mier, a reszt na kary od piciu do dziesiciu lat obozu. Jak wszystko, co dziao si wok Stalina, sprawa kremlowska miaa rne aspekty: po czci bya wymierzona w Jenukidzego, po czci obliczona na oczyszczenie Kremla z elementw potencjalnie nielojalnych, ale w jaki sposb bya te powizana z Nadi. Suca, ktrej proba o uaskawienie skierowana do Kalinina zachowaa si w archiwum, zostaa aresztowana za rozsiewanie plotek o samobjstwie Nadii. Stalin z pewnoci nie zapomnia, e Jenukidze wywiera polityczny wpyw na Nadi i pierwszy widzia jej ciao. Jenukidze zosta zwolniony ze stanowiska, zmuszony do publicznej samokrytyki, przeniesiony na Kaukaz, gdzie mia kierowa sanatorium, i gwatownie zaatakowany przez Jeowa (i Beri) na plenum. Jeowik pierwszy podnis stawk: Zinowiew i Kamieniew ponosili nie tylko moraln odpowiedzialno za zabjstwo Kirowa zaplanowali je. Nastpnie zabra si do nieszczsnego Wujaszka Awla, oskarajc go o polityczn lepot i zbrodnicz pobaliwo, w wyniku ktrej kontrrewolucyjni zinowiewowsko-kamieniewowscy i trockistowscy terroryci uwili sobie gniazdko na Kremlu i knuli spisek na ycie towarzysza Stalina. Jenukidze by typowym przedstawicielem zdeprawowanych i zadowolonych z siebie komunistw, ktrzy na koszt partii i pastwa odgrywali rol liberalnych dentelmenw. Jenukidze broni si, obwiniajc Jagod: Nikt nie zosta zatrudniony bez wczeniejszego sprawdzenia! Nieprawda! zaprzeczy Jagoda. Owszem, prawda! Ja, bardziej ni ktokolwiek inny, mog wskaza wiele bdw. Mona je scharakteryzowa krtko: jako zdrad i dwulicowo. Na jedno wychodzi przerwa Beria, atakujc Jenukidzego za zwyczaj pomagania towarzyszom, ktrzy znaleli si w nieasce. Dlaczego udzielalicie im poyczek i wsparcia? Chwileczk odpar Jenukidze, podajc przykad starego przyjaciela, ktry by w opozycji.

Znam jego obecn sytuacj i przeszo lepiej ni Beria. My znamy jego obecn sytuacj rwnie dobrze jak wy. Nie pomagaem mu osobicie. To aktywny trockista upiera si Beria. Zesany przez wadze radzieckie wtrci Stalin. Jenukidze przyzna, e da innemu opozycjonicie troch pienidzy, poniewa bagaa go o to jego ona. A gdyby nawet umieraa z godu powiedzia Sergo gdyby nawet umara, co to ma wsplnego z wami? Kim wy jestecie? Dzieckiem? zawoa Woroszyow. Ataki na Jenukidzego za osabienie czujnoci byy rwnie atakami na Jagod. Przyznaj, e zawiniem powiedzia ze skruch Jagoda poniewa nie zapaem Jenukidzego za gardo W kwestii, jak ukara Jenukidzego, wystpiy kontrowersje. Musz przyzna stwierdzi Kaganowicz e nie wszyscy zauwayli jego postpowanie w tej kwestii [] ale towarzysz Stalin od razu wyczu szczura Szczur zosta w kocu wykluczony z Komitetu Centralnego i wydalony z partii (tymczasowo). Kilka dni pniej w Kuncewie nachmurzony Stalin umiechn si nagle do Marii Swanidze. Jeste zadowolona, e Awel zosta ukarany? Maria bya zadowolona, e w kocu oczyszczono ropiejc ran zepsucia. Pierwszego maja enia i rodzestwo Swanidze przyszli do Stalina i Kaganowicza na szaszyki, ale Wdz by spity, dopki kobiety nie zaczy si kci. Potem wznieli toast za Nadi. Okaleczya mnie powiedzia Stalin. Po tym, jak potpia Jasz, e si postrzeli, jak moga si zabi?[79] 15 Car jedzie metrem W samym rodku sprawy Jenukidzego Stalin, Kaganowicz i Sergo wzili udzia w przyjciu urodzinowym ukochanej niani wietany. Rozemiany Stalin z czuoci karmi Swietan z wasnego talerza. Wszyscy byli podekscytowani i peni optymizmu, poniewa otwarto wanie wspaniae moskiewskie metro, nazwane imieniem Kaganowicza, wielkie osignicie radzieckiego budownictwa, z marmurowymi halami przypominajcymi paace. Jego twrca, Kaganowicz, kupi dziesi biletw dla Swietany, jej ciotek i ochroniarzy. Nieoczekiwanie Stalin, zachcany przez eni i Mari, postanowi, e te pojedzie. Ta zmiana planw wywoaa poruszenie wrd dworzan Stalina, co opisaa zabawnie Maria w swoim dzienniku. Byli tak zdenerwowani niezaplanowan wycieczk, e zatelefonowa nawet przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych, a w cigu kilku minut zjawia si poowa Politbiura. Wszyscy siedzieli w swoich limuzynach, kiedy Mootow przebieg przez dziedziniec, aby ostrzec Stalina, e taka podr bez przygotowa moe by niebezpieczna. Kaganowicz, najbardziej wystraszony ze wszystkich, zblad i zasugerowa, aby pojechali o pnocy, kiedy metro jest zamknite, lecz Stalin si upar. Trzy limuzyny z palatynami, damami, dziemi i obstaw popdziy z Kremla na stacj, gdzie pasaerowie wysiedli i zagbili si w kaganowiczowskie tunele. Kiedy dotarli na peron, nie byo adnego pocigu. Ludzie zauwayli Stalina i zaczli wznosi okrzyki na jego cze. Stalin zacz traci cierpliwo. Wreszcie pocig przyjecha i wszyscy weszli do wagonu wrd wiwatw. Wysiedli na Ochotnym, eby obejrze stacj. Stalina otoczyli wielbiciele, a Mari Swanidze prawie przygnieciono do kolumny, ale wreszcie dogonia ich obstawa. Wasilij by przestraszony, jak zauwaya Maria, lecz Stalin promienia. Potem zapanowa prawdziwie rosyjski rozgardiasz, kiedy

Stalin postanowi jecha do domu, ale zmieni zdanie i wysiad na Arbacie, gdzie znw otoczy ich rozentuzjazmowany tum, zanim wszyscy wrcili na Kreml. Wasilij by tak zdenerwowany tym przeyciem, e paka na ku i musiano mu poda krople walerianowe. Przejadka wyznaczya kolejny wzrost napicia w stosunkach pomidzy przywdcami i rodzin Swanidze a paniami Alliujewymi, aktorkami, caymi w pudrze i szmince, wedle sw Marii. Kaganowicz by wcieky na kobiety, e namwiy Stalina na jazd metrem bez uprzedzenia: sycza, i zaaranowaby wszystko, gdyby tylko powiadomiy go wczeniej. Jeden Sergo potrzsa gow nad t niedorzeczn scen. Dora Chazan, wspinajca si coraz wyej w Ludowym Komisariacie Przemysu Lekkiego, uwaaa je za puste kobiety, ktre nic nie robi, tylko bezmylnie marnotrawi czas. Rodzina zacza czu, e jestemy tylko ubogimi krewnymi, wspominaa Kira Alliujewa. Tak wanie si czulimy. Nawet Poskriebyszow patrzy na nas z gry, jakbymy stali mu na drodze. A co si tyczy Berii, rodzina, z fatalnym brakiem wyczucia, nawet nie prbowaa ukrywa swojej antypatii. Kobiety wtrcay si do wszystkiego i plotkoway tak jak nigdy nie robia tego Nadia. Ale w surowym bolszewickim wiecie, zwaszcza biorc pod uwag pogldy Stalina na rodzin, posuway si za daleko. Maria, ktra poskarya si Stalinowi na miostki Jenukidzego, chepia si w dzienniku: Mwi nawet, e jestem silniejsza ni Politbiuro, poniewa potrafi cofn jego decyzje. Co gorsza, kobiety intrygoway przeciwko sobie nawzajem: fotografie z przyjcia urodzinowego w 1934 roku wywoay kolejn ktni, ktra zirytowaa Stalina. Kiedy Sasziko Swanidze zostaa z nim w Kuncewie, znalaza fotografie na biurku Stalina i poyczya je, eby zrobi odbitki, a to impertynenckie zachowanie, czsto spotykane u ambitnych kobiet na imperialnych dworach, sugeruje, i panie regularnie czytay papiery na jego biurku. Maria, ktra nie lubia bezczelnej Sasziko, odkrya to i ostrzega Stalina: Nie pozwalaj jej robi sklepu ze swojego domu i wykorzystywa twojej wielkodusznoci. By to rzadki przypadek, kiedy skrytykowano Stalina za wielkoduszno. Stalin wpad w gniew, obwiniajc sekretarzy i Wasika, e zgubili fotografie. W kocu posa Sasziko do diaba, ale jego zo przeniosa si na ca rodzin: Wiem, e robia wspaniae rzeczy dla mnie i dla innych starych bolszewikw [] ale mimo to wiecznie si obraa, pisze do mnie listy i domaga si mojej uwagi. Nie mam czasu troszczy si o siebie i nie potrafiem nawet zatroszczy si o wasn on W tym czasie nieustannie myla o Nadii. Sasziko zostaa wyrzucona, ku wielkiej radoci eni i Marii, lecz one te na wiele sobie pozwalay. Swanidze wci zachowywali si tak, jakby Iosif by dobrotliwym ojcem rodziny, a nie Wielkim Stalinem. Kiedy Stalin zaprosi Swanidzych i Alliujeww, by zjedli z nim kolacj po obejrzeniu Baletu Kirowa, le wyliczylimy czas i przyszlimy dopiero przed pnoc, podczas gdy balet skoczy si o dziesitej. Iosif nie lubi czeka. To nazbyt niefrasobliwe stwierdzenie: trudno sobie wyobrazi, by kto zapomnia o umwionym spotkaniu i pozwoli prezydentowi Stanw Zjednoczonych czeka dwie godziny. Widzimy tutaj Stalina oczami jego przyjaci, zanim terror przemieni go we wspczesnego Iwana Gronego: czeka przez dwie godziny z kolacj i gra w Kuncewie w bilard z ochroniarzami! Stalina, z jego poczuciem historycznej i kapaskiej misji, musia zastanowi brak szacunku ze strony owych radzieckich arystokratw: w ogle si go nie bali. Kiedy wreszcie si zjawili, mczyni poszli gra w bilard z obraonym Stalinem, ktry zachowywa si uderzajco nieuprzejmie wobec kobiet. Ale po winie rozpromieni si z dumy z powodu Swietany, powtarzajc jej czarujce powiedzonka jak kady ojciec. Mimo to gocie mieli zapaci za swoje spnienie. Stalinowi bardzo si spodobaa niezaplanowana przejadka metrem. Opowiada pniej Marii, jak go poruszya mio ludzi do swego przywdcy. Tutaj nic nie byo przygotowane ani ustalone z gry. Jak powiedzia [] ludzie potrzebuj cara, ktrego mog czci, dla ktrego mog y i pracowa: Zawsze uwaa, e ludzie rosyjscy s monarchistami. W rnych okresach porwnywa si z Piotrem Wielkim, Aleksandrem I i Mikoajem I, ale ten syn Gruzji, ktra przez stulecia bya persk satrapi, identyfikowa si rwnie z szachami. W osobistych notatkach

wymieni dwch monarchw jako swoich nauczycieli: Nadir Szacha, osiemnastowiecznego perskiego budowniczego imperium, o ktrym napisa: Nadir Chan. Nauczyciel. (By te zafascynowany innym szachem, Abbasem, ktry ci dwch braci i posa ojcu ich gowy: Czy jestem jak szach? spyta Beri). Za swoje prawdziwe alter ego, swego nauczyciela, uwaa Iwana Gronego, co powtarza nieustannie zaufanym towarzyszom, takim jak Mootow, danow i Mikojan; podziwia go za bezlitosn rozpraw z potnymi bojarami.[80] W tym miejscu pojawia si pytanie, jak owi palatyni mogli pniej twierdzi, e dali si zwie i nie rozpoznali w por prawdziwej natury Stalina, skoro tak otwarcie wychwala cara, ktry systematycznie mordowa swoj szlacht. Pod koniec 1935 roku zacz rwnie odtwarza niektre symbole caratu: we wrzeniu przywrci tytu marszaka Zwizku Radzieckiego (chocia nie feldmarszaka), awansujc Woroszyowa i Budionnego oraz trzech innych bohaterw wojny domowej, w tym rwnie Tuchaczewskiego, ktrego nienawidzi, i Aleksandra Jegorowa, nowego szefa sztabu, ktrego ona tak zdenerwowaa Nadi w noc jej samobjstwa. Dla NKWD wprowadzi rang odpowiadajc marszakowi, mianujc Jagod generalnym komisarzem bezpieczestwa pastwowego. Zewntrzny splendor znw nabra nagle znaczenia: Woroszyow i Jagoda chepili si swoimi mundurami. Kiedy Stalin wysya Bucharina w podr do Parya, powiedzia mu: Masz przetarty garnitur. Nie moesz tak jecha []. Wiele si teraz u nas zmienio; musisz by dobrze ubrany. Stalin do tego stopnia dba o szczegy, e krawiec z Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych stawi si jeszcze tego samego wieczoru. Co wicej, NKWD uzyskao dostp do artykuw luksusowych, samochodw i domw. 15 czerwca 1935 roku Jagoda napisa rowym owkiem do Mootowa: Prosz o przyznanie mi 60.000 rubli w zocie na zakup samochodw dla pracownikw NKWD. Znamienne, e Stalin (na niebiesko) i Mootow (na czerwono) podpisali prob, lecz suma zostaa zredukowana do 40.000 rubli. Nadal jednak byo duo cadillakw. Stalin rozkaza ju, aby rolls-royce'y na Kremlu umieszczono w specjalnym garau. Stalin sta si carem: dzieci pieway teraz Dzikujemy wam, towarzyszu Stalin, za szczliwe dziecistwo, zapewne dlatego, e przywrcono witeczne choinki. Ale w przeciwiestwie do strojnych w klejnoty Romanoww, blisko zwizanych ze star rosyjsk wsi i chopstwem, Stalin stworzy wasny wizerunek cara, skromnego, surowego, tajemniczego i proletariackiego. Nie stao to w sprzecznoci z jego koncepcj marksizmu. Czasami troska Stalina o lud sigaa granic absurdu. W listopadzie 1935 roku na przykad Mikojan oznajmi zebranym na Kremlu stachanowcom, e Stalin ogromnie interesuje si mydem i zada dostarczenia prbek, po czym wydalimy specjaln rezolucj Komitetu Centralnego dotyczc rodzajw i skadu myda obwieci przy wtrze oklaskw. Pniej Stalin przeszed od myda do toalet. Chruszczow objecha Moskw wraz z burmistrzem Nikoajem Buganinem, kolejn wschodzc gwiazd, przystojnym, lecz bezwzgldnym jasnowosym byym czekist z kozi brdk: Stalin nazywa ich ojcami miasta. Potem wezwa Chruszczowa: Porozmawiajcie z Buganinem i zrbcie co []. Ludzie szukaj rozpaczliwie i nie mog znale miejsca, aby sobie uly. Lubi te odgrywa troskliwego ojca, czuwajcego z wysoka nad swym ludem. W kwietniu pewien nauczyciel z Kazachstanu nazwiskiem Karienkow zwrci si do Stalina, poniewa straci prac. Prosz natychmiast skoczy z przeladowaniem nauczyciela Karienkowa - rozkaza Stalin[81] kazachskim dygnitarzom partyjnym. Trudno sobie wyobrazi, by Hitler czy nawet prezydent Roosevelt zajmowa si pisuarami, mydem lub nauczycielami w maych miasteczkach. Tpy, lecz gorliwy Woroszyow zapuci si jeszcze gbiej w bagno radzieckiego zepsucia, gdy przeczyta artyku o modocianych bandytach. Napisa notatk dla Politbiura, informujc, i Chruszczow, Buganin i Jagoda zgadzaj si, e nie ma innego rozwizania jak zamyka w wizieniu maych wczgw []. Nie rozumiem, dlaczego nie mona by obuzw rozstrzeliwa. Stalin i Mootow skwapliwie skorzystali z okazji, by doda kolejn straszn bro do arsenau rodkw sucych zastraszaniu przeciwnikw politycznych: wprowadzili moliwo stosowania kary mierci wobec dwunastoletnich dzieci.

Na wakacjach w Soczi Stalin by wci oburzony wybrykami dawnych przyjaci i niesfornych dzieci. Niepoprawny Jenukidze nadal rozmawia o polityce ze swoim starym kompanem Sergo. Stalin nie potrafi zrozumie, jak mona podtrzymywa znajomo z kim, kto popad w nieask. Podzieli si swymi wtpliwociami wobec Sergo z Kaganowiczem (jego przyjacielem): To dziwne, e Sergo [] nadal przyjani si z [Jenukidzem]. Stalin rozkaza usun Awla, tego dziwacznego osobnika, z jego resortu, ciskajc gromy na grup Jenukidzego, ktr nazywa hoot, a starych bolszewikw starymi prykami wedug okrelenia Lenina. Kaganowicz przenis Awla do Charkowa. Wasilij, wwczas czternastoletni, te go martwi: im bardziej Stalin umacnia si przy wadzy, tym bardziej nieznony stawa si Wasilij. Chopiec naladowa swoich czekistowskich opiekunw, donoszc na ony nauczycieli: Ojcze, prosiem ju komendanta, eby usun on nauczyciela, ale odmwi napisa. Zakopotany komendant Zubaowa meldowa, e o ile Swietana dobrze si uczy, Wasilij nie radzi sobie jest leniwy. Dyrektorzy szk dzwonili do Karoliny Til i pytali, co robi. Wasilij chodzi na wagary lub twierdzi, e towarzysz Stalin zabroni mu pracowa z niektrymi nauczycielami. Kiedy gospodyni znalaza w jego kieszeni pienidze, nie chcia powiedzie, skd je wzi. 9 wrzenia 1935 roku zaniepokojony Jefimow poinformowa Stalina, e Wasilij napisa: Wasia Stalin, urodzony w marcu 1921 roku, zmar w 1935 roku. Samobjstwo zdarzyo si ju w rodzinie i nie byo niczym niezwykym w bolszewickiej kulturze: kiedy Stalin zabra si do oczyszczania partii, jego przeciwnicy zaczli odbiera sobie ycie, co wprawiao go w tym wiksz furi: nazywa to spluniciem w oko partii. Niebawem Wasilij wstpi do szkoy artylerii wraz z innymi dziemi przywdcw, midzy innymi ze Stiepanem Mikojanem; jego wykadowca napisa do Stalina, aby si poskary, e Wasilij grozi samobjstwem. Stalin odpisa Martyszynowi: Otrzymaem Wasz list o wybrykach Wasilija - odpowiadam z opnieniem, poniewa jestem bardzo zajty. Wasilij to rozpuszczony chopiec o przecitnych zdolnociach, dziki (typ Scyty), nie zawsze uczciwy, stosuje szanta, czsto jest zuchway wobec sabych []. Rozpucili go rni opiekunowie, ktrzy przypominali mu na kadym kroku, e jest synem Stalina. Ciesz si, e jestecie dobrym nauczycielem, ktry traktuje Wasilija tak jak inne dzieci i wymaga od niego przestrzegania dyscypliny szkolnej []. Jeli Wasilij nie wykolei si do tej pory, to dlatego, e s w naszym kraju nauczyciele, ktrzy nie pobaaj temu rozkapryszonemu ksitku. Moja rada: traktujcie Wasilija z wiksz surowoci i nie bjcie si jego dziecicych pogrek o samobjstwie. Bd Was wspiera Swietana, spdzajca wakacje z ojcem, pozostawaa jego oczkiem w gowie. Kiedy czyta si listy Stalina do Kaganowicza (dotyczce zwykle sprawy Jenukidzego), mona j niemal zobaczy siedzc obok niego na werandzie, podczas gdy on pisze dyrektywy swoim czerwonym owkiem, rozparty w wiklinowym fotelu przy wiklinowym stole ze stertami papierw owinitych w gazet, ktre przynosi codziennie Poskriebyszow. Kaganowicz zastpi chyba Kirowa jako drugi sekretarz Swietany, pozdrawia j w swoich listach do Stalina i dodawa: Pozdrowienia dla naszej Gospodyni Swietany! Czekam na instrukcje [] w sprawie przesunicia o 15-20 dni ferii szkolnych. Jeden z sekretarzy .M. Kaganowicz. Wasilij by koleg Gospodyni Swietany. Trzy dni pniej Stalin poinformowa Kaganowicza, e Gospodyni Swietana [] zamierza [] skontrolowa swoich sekretarzy. Pozdrowienia dla Gospodyni Swietany! odpowiedzia Kaganowicz. Oczekujemy jej niecierpliwie. Kiedy wrcia do Moskwy, odwiedzia Kaganowicza, ktry zameldowa jej ojcu: Dzisiaj Gospodyni Swietana sprawdzaa nasz prac Niebawem Stalin dowiedzia si od Berii, e jego matka, Keke, czuje si coraz gorzej. 17 padziernika wyruszy do Tyflisu, aby j odwiedzi, po raz trzeci od rewolucji. Beria przej odpowiedzialno za opiek nad starsz pani, niczym dworzanin usugujcy cesarzowej-wdowie. Od lat mieszkaa w komfortowo urzdzonych pokojach dla suby w paacu dziewitnastowiecznego carskiego gubernatora, ksicia Michaia Woroncowa, gdzie dotrzymyway

jej towarzystwa dwie starsze kobiety. Wszystkie nosiy tradycyjne czarne nakrycia gowy i dugie suknie gruziskich matron. Beria i jego ona Nina czsto odwiedzali Keke. Wspominali pniej jej zamiowanie do seksualnych plotek: Dlaczego nie wemiesz sobie kochanka? pytaa Nin. Stalin by niedbaym synem, ale wci pisa do niej czue listy: Droga Matko, yj dziesi tysicy lat. Ucaowania, Soso. I przeprasza: Wiem, e jeste mn rozczarowana, ale co mog zrobi? Jestem zajty i nie mog pisa czciej. Matka posyaa mu sodycze, Soso jej pienidze, ale jako syn, ktry zastpi Keke ma i sta si gow rodziny, zawsze odgrywa bohatera, zwierzajc si ze swoich marze o przeznaczeniu i odwadze: Witaj, Mamo, dzieci dzikuj Ci za sodycze. Jestem zdrowy, nie martw si o mnie []. Sprostam swojemu przeznaczeniu! Czy potrzebujesz pienidzy? Posyam Ci 500 rubli i fotografie, swoje i dzieci. PS. Dzieci nisko Ci si kaniaj. Po mierci Nadii yje mi si ciko, ale silny mczyzna musi by dzielny. Stalin otacza specjaln trosk braci Egnataszwilich, synw oberysty, ktry by dobroczyc jego matki. Aleksandr Egnataszwili, funkcjonariusz OGPU w Moskwie (o przezwisku Krlik), podtrzymywa t star wi: Moja droga duchowa Matko - napisa w kwietniu 1935 roku. Wczoraj odwiedziem Soso i dugo rozmawialimy [] przybra na wadze []. Przez ostatnie cztery lata nie widziaem go w tak dobrym zdrowiu []. Duo artowa. Kto mwi, e si postarza? Nikt nie daby mu wicej ni 47 lat! Ona natomiast chorowaa. Wiem, e jeste chora napisa do niej Stalin. -Bd silna. Posyam Ci moje dzieci Wasilij i Swietana zatrzymali si w rezydencji Berii, a pniej odwiedzili starsz pani w jej malekim pokoiku obwieszonym portretami syna. Swietana wspominaa, e Nina Beria rozmawiaa z ni po gruzisku, bo starsza pani nie znaa rosyjskiego. Stalin poprosi swego szwagra, Alosz Swanidzego, i akob, aby pojechali z nim do matki, a tymczasem Beria czyni pospieszne przygotowania. Stalin nie zabawi dugo. Gdyby rozejrza si po pokojach, zauwayby, e w sypialni powiesia nie tylko jego fotografie, lecz rwnie portret Berii. Beria promowa w Gruzji wasny kult jednostki, a co wicej, musia sta si dla niej jak syn. Prawdziwe uczucia Stalina do matki komplikowaa jej skonno do bicia go w dziecistwie i rzekome romanse z pracodawcami. lad owego kompleksu witej-nierzdnicy mona znale w jego bibliotece, gdzie w Zmartwychwstaniu Tostoja podkreli fragment o matce, ktra jest zarwno czua, jak i wystpna. Keke lubia te wygasza nietaktowne i zoliwe, cho dowcipne komentarze. Zastanawiaa si, dlaczego Stalin porni si z Trockim: powinni rzdzi razem. Teraz, siedzc obok niej, spyta j z umiechem: Dlaczego bia mnie tak mocno? Dziki temu tak wysoko zaszede odpara, po czym sama zadaa pytanie: Iosifie, kim waciwie teraz jeste? No c, pamitasz cara? Jestem kim takim jak car. Zrobiby lepiej, gdyby zosta popem powiedziaa, co sprawio mu ogromn przyjemno. Gazety opublikoway ckliwe a do mdoci relacje z wizyty. Siedemdziesiciopicioletnia Keke jest uprzejma i pena ycia - zapewniaa Prawda. - Zdaje si promienie, kiedy opowiada o niezapomnianych chwilach tego spotkania. Cay wiat si cieszy, kiedy patrzy na mojego syna i na nasz kraj. Jak waszym zdaniem mam si czu ja, jego matka?. Stalin by zirytowany tym wybuchem sentymentalizmu. Kiedy Poskriebyszow przesa mu artyku, napisa: To nie ma nic wsplnego ze mn. Ale pniej skreli kolejn notatk dla Mootowa i Kaganowicza: dam ukarania tych drobnomieszczaskich pismakw, ktrzy przeniknli do naszej prasy [] eby zamieszcza wywiady z moj matk i temu podobne banialuki. Prosz mnie uwolni od nieustannego jazgotu tych kanalii! Ale ucieszy si, e matka wrcia do zdrowia, napisa do niej: Nasz rd jest najwidoczniej bardzo silny i posya jej prezenty: kapelusz, akiet i troch lekarstw. Po powrocie do Moskwy[82] Stalin postanowi wznowi i rozszerzy spraw Kirowa, ktra ucicha

po rozstrzelaniu Nikoajewa i skazaniu Zinowiewa i Kamieniewa na pocztku 1935 roku. Dwaj starzy bolszewicy zostali ponownie przesuchani i aresztowania zaczy zatacza coraz szersze krgi. Potem funkcjonariusze NKWD aresztowali w Gorkim dawnego towarzysza Trockiego nazwiskiem Walentin Olberg. Podczas przesuchania ustalono, e w zabjstwo Kirowa by zamieszany rwnie Trocki. Nastpiy kolejne aresztowania. 16 Dobierzcie sobie wsplnikw, przycinijcie winiw: proces pokazowy Mimo tych zowrbnych znakw przyjcie urodzinowe Stalina, w ktrym wzili udzia palatyni, Beria i czonkowie rodziny, byo haaliwe i wesoe. Woroszyow wystpi w nowym biaym mundurze marszaka, natomiast jego zaniedbana ona spogldaa zazdronie na sprowadzon z Berlina sukni Marii Swanidze. Po kolacji byy piewy i tace jak za dawnych czasw: danow akompaniowa, a gocie piewali abchaskie, ukraiskie i studenckie pieni. Stalin postanowi zamwi fortepian, aby danow mg zagra. Wrd oglnej wesooci Postyszew, jeden z dygnitarzy ukraiskich, zataczy z Mootowem i ta para ogromnie rozbawia Iosifa i wszystkich goci[83]. By to pierwszy przykad osawionych tacw bez partnerki, ktre weszy w zwyczaj po wojnie. Stalin zmienia pyty i nawet wykona jaki rosyjski taniec. Mikojan odtaczy lezgink. Swanidze zataczyli fokstrota i poprosili Stalina, by do nich doczy, lecz odpar, e nie taczy od mierci Nadii. Przyjcie trwao do 4:00 nad ranem. Wiosn 1936 roku aresztowania dawnych trockistw przybray na sile i nawet ci, ktrzy przebywali ju w obozach, otrzymywali nowe wyroki. Wszyscy uznani za winnych dziaalnoci terrorystycznej byli rozstrzeliwani. Prawdziwym jednake osigniciem byo zorganizowanie zupenie nowego widowiska politycznego: pierwszego z wielkich stalinowskich procesw pokazowych. Spraw prowadzi Jeow; ten obiecujcy teoretyk pisa nawet ksik o zinowiewowcach, redagowan osobicie przez Stalina. Jagoda, komisarz generalny bezpieczestwa pastwowego, ktry odnosi si sceptycznie do podobnych nonsensw, pozosta na razie szefem resortu, lecz Jeow nieustannie podkopywa jego pozycj. Ten proces wyczerpa chorowitego Jeowa. Niebawem znowu tak osab, e Kaganowicz zaproponowa, a Stalin wyrazi zgod, aby wysa go na kolejne specjalne dwumiesiczne wakacje z dalszymi 3.000 rubli. Gwnymi oskaronymi mieli by Zinowiew i Kamieniew. Starych przyjaci obu bolszewikw aresztowano, aby skoni ich do ulegoci. Stalin nadzorowa wszystkie etapy ledztwa. ledczy z NKWD nie szczdzili stara, by wydoby z podsdnych obciajce zeznania. Instrukcje Stalina dla NKWD s pod tym wzgldem niezwykle wymowne: Przycinijcie winiw i nie popuszczajcie, dopki si nie przyznaj. Zbiegy na Zachd funkcjonariusz NKWD, Aleksandr Orow, opisa, w jaki sposb Jeow reyserowa proces, obiecujc wiadkom ycie w zamian za zeznania przeciwko Zinowiewowi i Kamieniewowi, ktrzy odmwili wsppracy. Z gabinetu Stalina telefonowano co godzina, domagajc si wiadomoci. Czy waszym zdaniem Kamieniew moe si nie przyzna? spyta Stalin Mironowa, jednego z czekistw Jagody. Nie wiem odpar Mironow. Nie wiecie? powiedzia Stalin. A czy wiecie, ile way nasze pastwo ze wszystkimi fabrykami, maszynami, armi z caym jej uzbrojeniem i marynark wojenn? Mironow pomyla, e to art, lecz Stalin si nie umiecha. Zastanwcie si nad tym i odpowiedzcie mi. Stalin nie spuszcza z niego wzroku.

 Nikt nie moe tego wiedzie, Iosifie Wissarionowiczu, to s astronomiczne liczby. A zatem, czy jeden czowiek moe wytrzyma nacisk o takim astronomicznym ciarze? Nie odpar Mironow. No widzicie Nie przychodcie do mnie z raportem, dopki nie bdziecie mieli w tej teczce zezna Kamieniewa. Cho winiw nie poddawano fizycznym torturom, nieustanne groby i brak snu wystarczyy, by zama cierpicego na astm Zinowiewa oraz Kamieniewa. W rodku lata wczono w ich celach ogrzewanie. Jeow grozi, e syn Kamieniewa zostanie rozstrzelany. Kiedy ledczy pracowali nad Zinowiewem i Kamieniewem, Maksim Gorki umiera na gryp i zapalenie puc. Stary pisarz straci wszelkie zudzenia. Niebezpieczestwo groce ze strony otaczajcych go czekistw stao si oczywiste, kiedy syn Gorkiego, Maksim Pieszkow, zmar w tajemniczych okolicznociach na gryp. Pniej Jagoda mia zosta oskarony, wraz z lekarzami domowymi, o jego otrucie. Crka Maksima, Marfa, wspominaa, e po jego mierci Jagoda wstpowa kadego ranka w drodze na ubiank do domu Gorkiego, aby wypi filiank kawy i poflirtowa z jej matk. By zakochany w Timoszy i chcia, eby odwzajemniaa jego uczucie opowiadaa ona Aleksieja Tostoja. Jeszcze mnie nie znasz, jestem zdolny do wszystkiego grozi zdezorientowanej Timoszy. Pisarz Aleksandr Tichonow twierdzi, e mieli romans; jej crka zaprzecza temu. Kiedy u Gorkiego zjawi si Stalin, Jagoda ociga si, wci zakochany w Timoszy i coraz bardziej zaniepokojony o siebie. Po wyjciu czonkw Politbiura spyta sekretark Gorkiego: Czy przyszli? Wanie wyszli? O czym rozmawiali? Czy mwili co o nas? Stalin poprosi Gorkiego, by napisa jego biografi, lecz pisarz wzbrania si przed tym zadaniem. Zamiast tego zasypywa Stalina i Politbiuro niedorzecznymi propozycjami, takimi jak powoanie komisji pisarzy socrealistycznych, by napisaa na nowo dziea literatury wiatowej. Stalin w niewybredny sposb przeprasza, e spnia si z odpowiedziami: Jestem leniwy jak winia we wszystkich rzeczach oznaczonych jako korespondencja - wyzna Gorkiemu. Jak si czujecie? Jestecie zdrowi? Jak Wasza praca? Ja i moi przyjaciele mamy si wietnie. W NKWD drukowano faszywe numery Prawdy, specjalnie dla Gorkiego, by ukry przed nim fakt aresztowania jego przyjaciela Kamieniewa.[84] Sam Gorki zdawa sobie spraw, e znalaz si w areszcie domowym: Jestem osaczony mrucza uwiziony. W pierwszym tygodniu czerwca stan Gorkiego si pogorszy i pisarz przesypia wiksz cz dnia. Opiekowali si nim najlepsi lekarze, ale gas w oczach. Czonkowie Politbiura chcieli mu zoy wizyt. Niech przyjd, jeli zd na czas powiedzia Gorki. Stalin, Mootow i Woroszyow ucieszyli si, widzc, e odzyska siy po zastrzyku z kamfory. Stalin przej nadzr nad chorym. Dlaczego tu jest tylu ludzi? spyta. Kto tam siedzi obok Aleksieja Maksimowicza ubrany na czarno? Zakonnica, co? Brakuje jej tylko wiecy w doniach. Bya to baronowa Moura Budberg, kochanka, ktr Gorki dzieli z Herbertem George'em Wellsem. Wyrzucie std wszystkich z wyjtkiem tej kobiety, tej w bieli, ktra si nim opiekuje Dlaczego panuje tu taki pogrzebowy nastrj? Zdrowy czowiek moe umrze w takiej atmosferze. Stalin nie pozwoli Gorkiemu mwi o literaturze, ale zada wina i spenili toast, a pniej uciskali si. Dzie pniej Stalin znowu przyszed, lecz powiedziano mu, e Gorki le si czuje i nie moe si z nim zobaczy. Aleksieju Maksimowiczu, odwiedzilimy Was o 2:00 nad ranem napisa. - Powiedzieli nam, e Wasze ttno wynosi 82. Lekarze nie pozwolili nam wej do Was. Ustpilimy. Pozdrowienia od nas wszystkich, serdeczne pozdrowienia. Stalin. Mootow i Woroszyow podpisali si pod spodem. Gorki zacz plu krwi i 18 czerwca zmar na grulic, zapalenie puc i chorob serca. Pniej utrzymywano, e Jagoda i lekarze z rozmysem go zamordowali: oskareni przyznali si do winy. mier Gorkiego nastpia w bardzo korzystnym dla Stalina momencie, przed procesem Zinowiewa, ale raporty lekarskie w archiwach NKWD sugeruj, e zmar z przyczyn naturalnych. Jagoda czeka w jadalni w domu Gorkiego, lecz Stalin spisa go ju na straty. Dlaczego ta kreatura si tu szwenda? Pozbdcie si go.

Wreszcie, w lipcu, Zinowiew spyta, czy moe porozmawia z Kamieniewem sam na sam. Potem obaj zadali przesuchania przed Politbiurem: jeli partia zarczy, e nie zostan straceni, zo zeznania. Woroszyow a si pali, eby dobra si do tych kanalii: kiedy otrzyma cz zezna przeciwko nim, napisa do Stalina, e ci niegodziwcy [] typowi przedstawiciele drobnomieszczastwa o twarzy Trockiego [] to ludzie skoczeni. Nie ma dla nich miejsca w naszym kraju i nie ma miejsca wrd milionw gotowych umrze za ojczyzn. Naley wypleni te chwasty raz na zawsze [] musimy by pewni, e NKWD rozpocznie czystk waciwie Znalaz si zatem przywdca, ktry zdawa si szczerze pochwala terror i rozpraw z dawnymi opozycjonistami. 3 lipca Stalin odpowiedzia: Drogi Klimie, czytae zeznania? [] Jak Ci si podobaj te buruazyjne marionetki Trockiego? [] Chcieli sprztn wszystkich czonkw Politbiura []. Czy to nie straszne? Jak nisko ludzie mog upa? I. St. Jagoda towarzyszy tym dwm zamanym ludziom w drodze z ubianki na Kreml, gdzie niegdy obaj mieszkali. Kiedy weszli do pokoju, w ktrym Kamieniew przewodniczy tylu posiedzeniom Politbiura, odkryli, e obecny jest tylko Stalin, Woroszyow i Jeow. Gdzie byli pozostali czonkowie Politbiura? Stalin odpar, e on i Woroszyow tworz komisj Politbiura. Zwaywszy na zajado Klima, nietrudno zgadn, dlaczego si tam znalaz, ale czemu zabrako Mootowa? By moe ten znany skrupulant nie chcia ama partyjnej etykiety i okamywa starych bolszewikw, cho z pewnoci nie sprzeciwia si zabijaniu ludzi. Kamieniew baga Politbiuro o gwarancj, e zachowaj ycie. Gwarancja? odpar Stalin zgodnie z relacj Orowa. A jaka tu moe by gwarancja? To po prostu mieszne! Moe chcecie oficjalnego traktatu powiadczonego przez Lig Narodw? Zinowiew i Kamieniew zapomnieli, e nie s na bazarze i nie targuj si o kradzionego konia, lecz stoj przed Politbiurem bolszewickiej partii komunistycznej. Jeli zapewnienie Politbiura nie wystarczy, to nie mamy po co duej rozmawia. Zinowiew i Kamieniew zachowuj si tak, jakby mogli stawia warunki Politbiuru zawoa Woroszyow. Gdyby mieli cho odrobin zdrowego rozsdku, padliby na kolana przed towarzyszem Stalinem Stalin wymieni trzy powody, dla ktrych nie zostan straceni: po pierwsze, jest to naprawd proces Trockiego; po wtre, skoro ich nie rozstrzela, kiedy dziaali na szkod partii, to dlaczego miaby rozstrzeliwa teraz, kiedy jej pomagaj; a po trzecie, towarzysze zapominaj, e jestemy bolszewikami, uczniami i naladowcami Lenina, i nie chcemy przelewa krwi starych bolszewikw, bez wzgldu na to, jak cikie popenili w przeszoci grzechy Zinowiew i Kamieniew z ociganiem zgodzili si przyzna do winy, pod warunkiem, e nie zostan rozstrzelani, a ich rodziny bd bezpieczne. To si rozumie samo przez si powiedzia Stalin, koczc posiedzenie. Stalin zabra si do pracy nad scenariuszem procesu Zinowiewa, upajajc si swoimi zdolnociami dramaturga. Z ujawnionych niedawno dokumentw archiwalnych wynika, e dyktowa nawet cae kwestie nowemu prokuratorowi generalnemu, Andriejowi Wyszyskiemu, ktry skwapliwie notowa sowa swego przywdcy. Dwudziestego dziewitego lipca Stalin wyda poufny oklnik, w ktrym ogosi, e rozbudowana organizacja terrorystyczna pod nazw Zjednoczone Centrum Trockistowsko-Zinowiewowskie planowaa zamachy na ycie Stalina, Woroszyowa, Kaganowicza, Kirowa, Ordonikidzego, danowa i innych. Znalezienie si na tej licie rzekomych celw byo swoistym zaszczytem, wiadczyo bowiem o bliskich zwizkach ze Stalinem. Mona sobie wyobrazi przywdcw sprawdzajcych list z wypiekami na twarzy, jak uczniowie, ktrzy biegn do tablicy ogosze, eby zobaczy, czy zostali wybrani do druyny pikarskiej. Co znamienne, Mootow nie znalaz si w druynie interpretowano to jako oznak niezgody na terror, ale wydaje si, i w rzeczywistoci popad przejciowo w nieask z powodu drobnego nieporozumienia ze Stalinem. Mootow chepi si: Zawsze popieraem podjte kroki, lecz w archiwach zachowaa si interesujca poszlaka, i Jeow wzi go na celownik. NKWD aresztowao niemieck pielgniark jego crki, Swietany[85], a jej ojciec poskary si Jagodzie. Pewien czekista donis na Mootowa za niewaciwe

zachowanie []. Mootow zachowa si le. 3 listopada Jeow przesa donos Mootowowi, zapewne w charakterze ostrzeenia. W dniach poprzedzajcych proces Jeow by najbliszym towarzyszem Stalina, natomiast Jagoda, ktry popad w nieask, poniewa sprzeciwia si procesowi, zosta przyjty tylko raz. Stalin skary si na jego prac: Pracujecie sabo. NKWD cierpi na powan chorob. Wreszcie wezwa Jagod, krzyczc, e natrze mu uszu, jeli nie wemie si w gar. Zachoway si notatki Stalina ze spotka z Jeowem 13 sierpnia, ktre oddaj jego nastrj. Zastanawia si midzy innymi nad zwolnieniem pewnego urzdnika: Wyrzuci go? Tak, wyrzuci! Porozmawia z Jeowem. A potem znowu: Zapyta Jeowa. Pierwszy synny proces pokazowy rozpocz si 19 sierpnia w Sali Padziernikowej na pitrze Domu Zwizkw. Wrd 350 widzw znajdowali si gwnie funkcjonariusze NKWD po cywilnemu, zagraniczni dziennikarze i dyplomaci. W rodku na podwyszeniu trzej sdziowie pod przewodnictwem Ulricha zasiadali na przypominajcych trony krzesach obitych czerwonym suknem. Prawdziwa gwiazda tego teatralnego spektaklu, prokurator generalny Andriej Wyszyski, ktremu udawane wybuchy gniewu i popisy retoryczne miay przynie europejski rozgos, siedzia po lewej stronie sali. Podsdni, szesnacie wyndzniaych postaci pod stra onierzy NKWD z bagnetami na karabinach, siedzieli po prawej stronie. Za nimi znajdoway si drzwi prowadzce do czego, co mona by porwna do garderoby dla artystw w studiu telewizyjnym. Tam, z kanapkami i napojami orzewiajcymi, by Jagoda, ktry naradza si z Wyszyskim i z oskaronymi podczas procesu. Stalin przyczai si podobno z tyu, na cofnitej galerii z przyciemnionymi szybami, gdzie orkiestry gray niegdy kadryla i skd dobyway si jakoby oboki dymu z jego fajki. Trzynastego sierpnia, sze dni przed rozpoczciem procesu, po spotkaniu z Jeowem Stalin wyjecha pocigiem do Soczi. O nieprzeniknionej tajnoci systemu radzieckiego wiadczy wymownie fakt, i mino ponad szedziesit lat, nim ktokolwiek odkry, e Stalin znajdowa si w rzeczywistoci daleko, chocia ledzi przebieg sdowego dramatu tak uwanie, jakby przysuchiwa si mu w swoim gabinecie. Na wiklinowym stole na werandzie pojawio si osiemdziesit siedem protokow zezna, a take stenogramy z konfrontacji oraz zwyke sterty gazet, biuletynw i telegramw. Kaganowicz i Jeow uzgadniali kady szczeg ze Stalinem. Protegowany by ju potniejszy od swego dawnego protektora na telegramach Jeow podpisywa si przed Kaganowiczem. Podczas gdy wielki reyser czuwa nad wszystkim z daleka, ci dwaj ludzie w Moskwie wcielili si w role inspicjentw i impresariw. 17 sierpnia Kaganowicz i Jeow zameldowali Gospodarzowi, e rozwizalimy spraw relacji prasowych [] w nastpujcy sposb: 1. Prawda i Izwiestia bd zamieszcza codziennie caostronicowe sprawozdania z procesu. 18 sierpnia Stalin rozkaza rozpocz proces nazajutrz. Podsdnych oskarono o ca mas fantastycznych i czsto po partacku sfabrykowanych zbrodni, popenianych na polecenie tajemniczej organizacji kierowanej przez Trockiego, Zinowiewa i Kamieniewa (Zjednoczonego Centrum Trockistowsko-Zinowiewowskiego), ktra skutecznie dokonaa zamachu na Kirowa, lecz nie zdoaa zabi Stalina i innych przywdcw (w ogle nie zawracajc sobie gowy Mootowem). Przez sze dni oskareni przyznawali si do wszystkich tych zbrodni z ulegoci, ktra zdumiaa zachodnich obserwatorw. Jzyk owych procesw by tak zagmatwany i pokrtny, e mg by rozumiany jedynie w bajecznej rzeczywistoci zamknitego bolszewickiego wszechwiata spiskw za przeciwko dobru, w ktrym terroryzm oznacza po prostu jakkolwiek wtpliwo co do polityki lub charakteru Stalina. Wszyscy jego polityczni przeciwnicy byli per se mordercami. Jeli terrorystw byo wicej ni dwch, tworzyli spisek, a jeli wrzucio si takich mordercw z rnych frakcji do jednego worka, powstawao Zjednoczone Centrum o niesychanym, globalnym wrcz zasigu, co mwi bardzo wiele o psychice Stalina, jak rwnie o bolszewickiej paranoi uksztatowanej przez dziesiciolecia ycia w konspiracji. Kiedy zamani ledztwem ludzie wygaszali swoje wyuczone kwestie, prokurator generalny Wyszyski czy byskotliwie obudne oburzenie wiktoriaskiego kaznodziei z diabolicznymi

zaklciami plemiennego szamana. Niski, z czarnymi oczami byskajcymi zza okularw w rogowej oprawce, starannie wypielgnowanym, siwym wsem i przerzedzonymi rudawymi wosami, ubrany w bia koszul, wietnie skrojony garnitur i dobrany krawat przypomina zdaniem zachodniego wiadka dobrze prosperujcego maklera giedowego. Urodzony w zamonej polskiej rodzinie szlacheckiej w Odessie, siedzia niegdy w jednej celi ze Stalinem i dzieli si z nim paczkami otrzymywanymi od rodzicw, co by moe ocalio mu ycie. Ale jako dawny mienszewik by absolutnie posuszny i niewiarygodnie krwioerczy: w latach trzydziestych w swoich notatkach dla Stalina nieodmiennie proponowa rozstrzeliwa podsdnych, zwykle trockistw przygotowujcych zamach na ycie towarzysza Stalina, koczc zawsze sowami: Zalecam najwyszy wymiar kary mier przez rozstrzelanie. Pidziesiciotrzyletni Wyszyski by opryskliwy dla podwadnych, ale unienie sualczy wobec przeoonych: uywa sowa sawetny w swoich listach do Mootowa, a nawet Poskriebyszowa (o ktrego wzgldy sprytnie zabiega). Podwadni uwaali go za zowieszczego osobnika, ktry, mimo doskonaego wyksztacenia, wierzy w podstawow zasad stalinowskiego stylu postpowania: Naley trzyma ludzi w cigej niepewnoci. Ale sam te nie by wyjtkiem od tej zasady, yjc w strachu i pomagajc go szerzy. Energiczny, prny i inteligentny, wywiera due wraenie na zachodnich obserwatorach, ale mrozi ich te swoj krasomwcz manier i zoliwym dowcipem: to on mia pniej powiedzie, e Rumuni to nie nard, ale zawd. Szczyci si swoim rozgosem: kiedy w 1947 roku w Londynie przedstawiano go ksiniczce Magorzacie, szepn do dokonujcego prezentacji dyplomaty: Prosz doda mj dawny tytu prokuratora w synnych procesach moskiewskich. Jeow i Kaganowicz, ktrzy zapewne przysuchiwali si procesowi z garderoby, codziennie skadali Stalinowi meldunki takie jak ten: Zinowiew owiadczy, e potwierdza zeznania Bakajewa dotyczce faktu, e ten ostatni zoy Zinowiewowi raport o przygotowaniach do aktu terrorystycznego przeciwko Kirowowi W swoich meldunkach dla reysera-dramaturga nie kryli radoci, e przedstawienie teatralne rozwija si pomylnie. Wielu dziennikarzy ywio jednak powane wtpliwoci, umacniane jeszcze na skutek komicznych bdw NKWD: w sdzie pado stwierdzenie, i syn Trockiego, Siedow, zleca zabjstwa na spotkaniu w hotelu Bristol w Kopenhadze po czym okazao si, e hotel zosta zburzony w 1917 roku. Po diaba by wam potrzebny ten hotel? krzykn podobno Stalin. Powinnicie powiedzie dworzec kolejowy. Dworce zawsze stoj na miejscu. Obsada tego spektaklu nie ograniczaa si wycznie do aktorw rzeczywicie wystpujcych na scenie, poniewa w zeznaniach pojawiay si rwnie inne osoby, z czego mona byo wnioskowa, e na kolejnych procesach wystpi inni sawni terroryci. Podsdni wymienili kilku wyszych dowdcw, a pniej zarwno lewicowcw, takich jak Karol Radek, jak i prawicowcw, takich jak Bucharin, Rykow i Tomski. Wyszyski ogosi, e rozpoczyna nowe ledztwo przeciwko tym wymienionym znakomitociom. Czonkowie owej zakulisowej ekipy odgrywali swoje role bardzo rnie: utalentowany dziennikarz Karol Radek, synny internacjonalista, ktry prezentowa si dosy groteskowo w swoich okrgych okularach, z bokobrodami, fajk, w skrzanym paszczu, w latach trzydziestych by bardzo blisko Stalina, doradzajc mu w sprawach polityki niemieckiej. Pisarze zawsze wyobraaj sobie, i lekkie piro pozwoli im wyj cao z opresji. Obecnie Stalin stwierdzi, e cho bez wielkiego przekonania, sugeruj, aby odoy na razie kwesti aresztowania Radka i pozwoli mu opublikowa w Izwiestiach podpisany artyku Okolicznoci, a nawet czasowa pobaliwo wobec starych przyjaci, mogy skoni Stalina do chwilowej zmiany kursu.[86] Dwudziestego drugiego sierpnia oskareni odmwili wystpie w swojej obronie. Politbiuro Kaganowicz, Ordonikidze, Woroszyow i Czubar wraz Jeowem poprosio o instrukcje. Nie naley zezwala na adne owiadczenia odpar Stalin, a o 23:10 nastpnego wieczoru wyda szczegowe dyspozycje dotyczce ogoszenia wyrokw w prasie. Co znamienne, dramaturg uzna, i werdykt wymaga wygadzenia stylistycznego. P godziny pniej napisa znowu, obawiajc si, e proces zostanie uznany za inscenizacj.

Wsppracownicy Stalina zaaranowali publiczny wybuch oburzenia skierowanego przeciwko terrorystom. Chruszczow, gorcy zwolennik procesw i egzekucji, zjawi si pewnego wieczoru w Komitecie Centralnym, gdzie zasta Kaganowicza i Sergo, ktrzy starali si zmusi poet Diemiana Biednego, by napisa krwioerczy wiersz dla Prawdy. Biedny odczyta im efekt swoich wysikw twrczych. Nastpia chwila niezrcznego milczenia. Nie to mielimy na myli, towarzyszu Biedny powiedzia Kaganowicz. Sergo straci cierpliwo i zacz krzycze na Biednego. Chruszczow popatrzy na niego. Nie mog! zaprotestowa Biedny. Ale, jak si okazao, mg. Nastpnego dnia ukaza si jego wiersz adnej litoci, a Prawda grzmiaa: Zmiady te pode kreatury! Wcieke psy naley wystrzela! W sdzie Wyszyski podsumowa: Wcieke psy kapitalizmu prboway rozszarpa najlepszych synw naszej ziemi radzieckiej []. Domagam si rozstrzelania tych wciekych psw, wszystkich, co do jednego! Same psy skamlay i prosiy o ask. Nawet po siedemdziesiciu latach trudno czyta ich aosne owiadczenia. Kamieniew wygosi swoje ostatnie sowo, ale potem znowu wsta, najwyraniej poza scenariuszem, by przemwi do swoich synw, do ktrych nie mg zwrci si w inny sposb. Niezalenie od tego, jaki zapadnie wyrok, z gry uznaj go za sprawiedliwy. Nie ogldajcie si wstecz powiedzia swoim synom. Idcie naprzd []. Podajcie za towarzyszem Stalinem. Sdziowie opucili sal, by uzgodni ustalony wczeniej werdykt, a gdy wrcili o 2:30, skazali wszystkich na mier, na co jeden z oskaronych zawoa: Niech yje sprawa Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina! W wizieniu przeraeni terroryci pisali drc rk proby o ask, pamitajc, e Stalin obieca darowa im ycie. Kiedy Zinowiew i Kamieniew czekali w swoich celach, Stalin wypoczywajcy w sonecznym Soczi otrzyma o 20:48 telegram od Kaganowicza, Sergo, Woroszyowa i Jeowa, ktrzy poinformowali go, e oskareni poprosili o ask. Politbiuro proponuje odrzuci proby i wykona wyrok dzi w nocy. Stalin nie odpowiedzia od razu, gratulujc sobie zapewne starannie przygotowanej zemsty i z pewnoci zdajc sobie spraw, i zamordowanie dwch najbliszych towarzyszy Lenina stanowi wielki krok ku nastpnemu ambitnemu posuniciu, rzdom terroru wymierzonego w sam parti, rzezi, ktra pochonie nawet jego najbliszych przyjaci i rodzin. Czeka trzy dugie godziny. CZ CZWARTA CZYSTKA: JEOW TRUCICIEL, 1937-1938 17 Kat: trucizna Berii i kielich Bucharina Kilka minut przed pnoc Stalin wysa lakoniczny telegram: Zgoda. W pierwszych godzinach 25 sierpnia bram ubianki mino kilka limuzyn z dygnitarzami, ktrzy mieli przyglda si egzekucji. Peen godnoci Kamieniew i roztrzsiony Zinowiew zostali wyprowadzeni z cel po schodach do piwnicy. Jeowowi i Jagodzie towarzyszy byy fryzjer Pauker. Wyszyski jako prokurator generalny powinien uczestniczy w wanych egzekucjach, ale podobno by tak wraliwy, e wysya zwykle jednego ze swoich gwnych ledczych, Lwa Szejnina. Mikojan powiedzia rzekomo, i Politbiuro reprezentuje Woroszyow. Stalin nigdy nie uczestniczy w torturach ani egzekucjach (chocia jako dziecko by wiadkiem

wieszania i musia napatrzy si na wiele okruciestw w Carycynie), ale szanowa swoich oprawcw. Egzekucje okrelano oficjalnie terminem najwyszy wymiar kary lub w skrcie NWK, lecz Stalin nazywa je czarn robot, a wykonywanie wyrokw uwaa za chwalebn sub partii. Tego ponurego rytuau dopenia mistrz czarnej roboty, Wasilij Bochin[87], czterdziestojednoletni twardy czekista o zacitej twarzy i czarnych, zaczesanych do tyu wosach, jeden z najbardziej wydajnych katw stulecia, ktry osobicie zabi tysice ludzi, zakadajc czasem skrzany rzenicki fartuch, aby nie poplami sobie munduru. Ale nazwisko tego potwora przelizno si przez palce historii. W teatrze stalinowskich procesw Bochin czai si w tle, rzadko jednak pozostaje poza scen. Zinowiew krzycza, e to faszystowska prowokacja i baga oprawcw: Prosz, towarzysze, na mio bosk, zawiadomcie Iosifa Wissarionowicza! Iosif Wissarionowicz obieca ocali nam ycie! Niektre rda twierdz, e czoga si i caowa buty czekistom. Kamieniew owiadczy podobno: Zasugujemy na to z powodu naszej niegodnej postawy na procesie i powiedzia Zinowiewowi, eby zamilk i umar z godnoci. Zinowiew dosta podobno takiej histerii, e jeden z funkcjonariuszy NKWD musia zacign go do pobliskiej celi i tam zastrzeli. Skazanych zabijano strzaem w ty gowy. Kule, ze spaszczonymi czubkami, wydobyto z czaszek, umyto do czysta z krwi i perowej materii mzgowej i wrczono Jagodzie, prawdopodobnie jeszcze ciepe. Nic dziwnego, e przy takich okazjach Wyszyskiemu zbierao si na mdoci. Jagoda opatrzy kule karteczkami z podpisem Zinowiew i Kamieniew, i przechowa te makabryczne relikwie, zabierajc je do domu i umieszczajc z dum w swojej kolekcji erotycznych zabawek i damskich poczoch.[88] Ciaa poddano kremacji. Stalin zawsze by zafascynowany zachowaniem swoich wrogw w tych decydujcych momentach, napawajc si ich upokorzeniem i klsk: Czowiek moe by fizycznie odwany, ale pod wzgldem politycznym pozostawa tchrzem mawia. Kilka tygodni pniej, podczas przyjcia z okazji utworzenia WCzK, Pauker, stalinowski komediant, odegra ostatnie chwile i bagania Zinowiewa. Ku haaliwej uciesze Wodza i Jeowa pulchny, cinity gorsetem i ysy Pauker zosta wywleczony z pokoju przez dwch przyjaci odgrywajcych role stranikw. Pniej odtworzy krzyki Zinowiewa: Na mio bosk, zawiadomcie Iosifa Wissarionowicza! i zaimprowizowa jeszcze jedn scen. Pauker, ktry sam by ydem, specjalizowa si w opowiadaniu Stalinowi ydowskich dowcipw z odpowiednim akcentem i mimik. Teraz poczy jedno z drugim, parodiujc Zinowiewa wznoszcego rce do nieba i zawodzcego: Usysz mnie, o Izraelu, Pan jest naszym Bogiem, Pan jest jeden!.[89] Stalin tak si mia, e Pauker powtrzy wystp. Stalin omal si nie zakrztusi ze miechu i zamacha na Paukera, eby przesta. Bucharin przebywa w Pamirze, gdzie uprawia wspinaczk, kiedy przeczyta w gazetach, e jego nazwisko zostao wymienione na procesie Zinowiewa. Natychmiast pospieszy do Moskwy. Wydawao si, e Bucharinowi wybaczono dawne grzechy. Jako redaktor naczelny Izwiestii wrci do ask i mia stay dostp do Stalina. W 1935 roku na bankiecie Stalin wznis nawet publicznie toast za Bucharina: Wypijmy zdrowie Nikoaja Iwanowicza Bucharina. Wszyscy kochamy [] Bucharczyka. Kto star zo wspomni, bodaj oko straci!. Czy po to, by zachowa Bucharina na oddzielny proces (po samobjstwie Tomskiego), czy w imi starej przyjani, czy po prostu z wyrachowanego sadyzmu Stalin wci bawi si w kotka i myszk z ukochanym Bucharczykiem, ktry czeka nerwowo w swoim kremlowskim mieszkaniu. smego wrzenia Komitet Centralny wezwa Bucharina na spotkanie z Kaganowiczem, gdzie, oprcz Jeowa i Wyszyskiego, Bucharin ujrza ze zdumieniem swego przyjaciela z dziecistwa, Grigorija Sokolnikowa, powszechnie szanowanego starego bolszewika, ktrego wprowadzili do pokoju funkcjonariusze NKWD. Konfrontacja stanowia jeden z osobliwych stalinowskich rytuaw, podczas ktrych, tak jak przy egzorcyzmach, Dobro staczao bj ze Zem i zwyciao je. Konfrontacja bya zapewne obliczona na zastraszenie oskaronego, ale, i to mogo by jej gwn funkcj, miaa te przekona obecnych czonkw Politbiura o winie ofiary. Kaganowicz odgrywa

rol bezstronnego obserwatora, natomiast Sokolnikow owiadczy, e istniao jeszcze jedno, lewicowo-prawicowe centrum, do ktrego nalea Bucharin i ktre planowao zamach na ycie Stalina. Czy stracie rozum i nie odpowiadasz za swoje sowa? wykrzykn Bucharin ze zami w oczach. Kiedy wyprowadzono winia, Kaganowicz zagrzmia: e, kurwa, jak pies! Wracajcie do swojej gazety, Nikoaju Iwanowiczu, i spokojnie pracujcie. Ale dlaczego kamie, azarze Mojsiejewiczu? Sprawdzimy to odpar nieprzekonany Kaganowicz, ktry wci podziwia Bucharina, ale obieca Stalinowi, e jego rola zostanie jeszcze wywietlona. Stalin czu, e odpowiedni moment jeszcze nie nastpi: 10 wrzenia Wyszyski ogosi, e dochodzenie przeciwko Bucharinowi i Rykowowi zostaje zamknite z powodu braku dowodw winy. Bucharin wrci do pracy, znowu bezpieczny, a tymczasem ledczy zajli si przygotowaniami do nastpnego procesu. Kot jednak nie przesta bawi si z mysz. Stalin przebywa na wakacjach, reyserujc seri rwnolegych tragedii w swojej przybierajcej na sile kampanii zmierzajcej do wyeliminowania wrogw. Ale powica te wiele energii hiszpaskiej wojnie domowej. 15 sierpnia w Hiszpanii zaczy si pojawia radzieckie czogi, samoloty i doradcy, aby wesprze republikaski rzd przeciwko generaowi Francisco Franco, wspieranemu z kolei przez Hitlera i Mussoliniego. Stalin traktowa to nie tyle jako prb generaln przed II wojn wiatow, ile raczej jako powtrk z rosyjskiej wojny domowej. Zaarta walka z trockistami z jednej strony, a z faszystami z drugiej, wywoaa w Moskwie psychoz wojenn sprzyjajc eskalacji terroru. Stalinowi zaleao na tym, aby wojna trwaa jak najduej, chcia raczej wcign Hitlera w konfrontacj bez prowokowania mocarstw zachodnich, ni pomc republikanom zwyciy. Co wicej, niczym dowiadczony sklepikarz, systematycznie wyciga z Hiszpanw setki milionw dolarw, ratujc ich rezerwy zota, a nastpnie zmuszajc do pacenia wygrowanych cen za radzieck bro.[90] Stopniowo, wci przebywajc w Soczi i instruujc telefonicznie Woroszyowa w kwestiach wojskowych, Kaganowicza w politycznych i Jeowa we wszystkim, co dotyczyo bezpieczestwa, umacnia wpywy NKWD w Hiszpanii, gdzie uwika si w prawdziw wojn z trockistami. Rwnolegle z czystk w szeregach partii planowa eliminacj trockistw. Radzieckim dyplomatom, dziennikarzom i onierzom sucym w Hiszpanii tyle samo czasu zajmowao donoszenie na siebie nawzajem, co walka z wrogiem. Po krtkim pobycie w nowej maej daczy wybudowanej dla przez akob w Nowym Afonie[91] na poudniu Abchazji, tu obok klasztoru Aleksandra III, Stalin wrci do Soczi, gdzie doczyli do niego danow i Kalinin. Jeow rozszerza list podejrzanych, tak by obejmowaa wszystkich dawnych opozycjonistw, a take cae narodowoci, zwaszcza Polakw. Rwnolegle zabiega o stanowisko szefa NKWD, atakujc Jagod za samozadowolenie, bierno i puste przechwaki w licie, ktry wysa Stalinowi, a ktry by w istocie bezwstydnym podaniem o prac: Bez Waszej interwencji nie nastpi adna poprawa. Tymczasem Jagoda podsuchiwa telefoniczne rozmowy Jeowa ze Stalinem i dowiedzia si, e Jeowik zosta wezwany do Soczi. Jagoda te natychmiast wyjecha do Soczi, ale kiedy si zjawi, Pauker odprawi go spod bramy daczy Stalina. Dwudziestego pitego wrzenia Stalin, wspierany przez danowa, postanowi usun Jagod i awansowa Jeowa: Uwaamy za absolutnie niezbdne i pilne, aby tow. Jeow obj stanowisko ludowego komisarza spraw wewntrznych. Jagoda okaza si cakowicie niezdolny do rozbicia bloku trockistowskozinowiewowskiego []. Stalin, danow. Sergo odwiedzi dacz, by porozmawia o nominacji Jeowa i wasnych nieporozumieniach z NKWD. Stalin czu, e musi przekona go do nominacji Jeowa, cho Jeowik i jego ona utrzymywali z Sergo kontakty towarzyskie. Ta szczeglnie mdra decyzja naszego ojca jest zgodna z oczekiwaniami partii i kraju napisa rozpromieniony Kaganowicz do Ordonikidzego, kiedy zwolni Jagod i mianowa go na miejsce Rykowa ludowym komisarzem cznoci. Nominacj Jeowa powitano z ulg: wielu, w tym Bucharin, uwaao j za koniec terroru, nie za

jego pocztek, ale Kaganowicz zna swojego protegowanego lepiej: chwali Jeowa przed Stalinem za doskonae [] ledztwa, proponujc, by awansowa go na komisarza generalnego. Towarzysz Jeow wietnie sobie radzi napisa Kaganowicz do Sergo. Rozprawia si z trockistowskimi kontrrewolucyjnymi bandytami w bolszewickim stylu. Karowaty Jeowik sta si drugim najpotniejszym czowiekiem w Zwizku Radzieckim. Stalin bardzo si przejmowa chorob wewntrz NKWD, ktre susznie uwaa za ostatni redut starych bolszewikw, gdzie roi si od niepewnych Polakw, ydw i otyszy. Potrzebowa czowieka z zewntrz, ktry przejby kontrol nad t zadowolon z siebie elit i podporzdkowa j sobie. S wiadectwa, e w latach trzydziestych myla o postawieniu na czele NKWD Kaganowicza i Mikojana, a pniej zaproponowa to stanowisko akobie.[92] akoba nie chcia przenosi si do Moskwy ze swego rajskiego lenna. Cho by lojalny wobec Stalina, wola odgrywa wielkodusznego gospodarza w kurortach Abchazji ni torturowa niewinnych w piwnicach ubianki. Ale jego odmowa zwrcia uwag Stalina na rzdy klanu akoby w Abchazji, ktr akoba chcia przeksztaci w penoprawn republik radzieck, co byo niebezpieczn ide w wielonarodowym ZSRR. Nie byo wikszego ksicia od akoby. Stalin zakaza ju uywania abchaskich nazw w tym jego lennie i pokrzyowa plan nadania Abchazji wyszego statusu. Trzydziestego pierwszego padziernika Stalin wrci do Moskwy, gdzie zjad obiad z akob. Wydawao si, e wszystko jest w porzdku ale nie byo. Kiedy akoba wrci do Abchazji, Beria zaprosi go na kolacj do Tyflisu. akoba odmwi, lecz zatelefonowaa matka Berii i ponowia zaproszenie. Zjedli kolacj 27 grudnia, a pniej poszli do teatru, gdzie akob chwyciy mdoci. Po powrocie do hotelu usiad w oknie, jczc: Ten gad Beria otru mnie. O 4:20 akoba zmar na atak serca w wieku czterdziestu trzech lat. Beria odwiz trumn pocigiem do Suchumi. Lekarze akoby byli przekonani, e zosta otruty, ale Beria rozkaza usun organy wewntrzne, a pniej ekshumowa i zniszczy zwoki. Czonkowie rodziny akoby rwnie zginli, zadenuncjowani jako wrogowie ludu. akoba by pierwszym czowiekiem z krgu Stalina zamordowanym na jego rozkaz. Trucizna, trucizna, jak napisa Stalin. Da Berii woln rk w rozwizywaniu spraw na Kaukazie. Wczeniej Beria odwiedzi pierwszego sekretarza partii w Armenii, Agasi Chandjana, ktry albo zabi si sam, albo zosta zamordowany. W caym Zwizku Radzieckim zaczto wykrywa spiski szkodnikw[93], aby usprawiedliwi nieudolno i korupcj. Zegar odmierza czas do wojny z Niemcami. Ale poniewa na Dalekim Wschodzie roso napicie w zwizku z agresywnymi poczynaniami Japonii, a radzieccy doradcy walczyli w Hiszpanii, ZSRR waciwie ju znajdowa si w stanie wojny. Niedugo przed zagadkow mierci akoby Beria aresztowa Papuli Ordonikidzego, starszego brata Sergo, pracownika kolei. Beria wiedzia, i jego dawny protektor, Sergo, teraz ostrzega Stalina przed nim i nazywa ajdakiem. Sergo nie podawa rki Berii i zbudowa specjalny pot pomidzy ich daczami. Zemsta Berii bya tylko jednym ze sposobw, jakimi Stalin wywiera presj na porywczego Sergo, ludowego komisarza przemysu cikiego, ktry popiera drakosk polityk reimu, ale sprzeciwia si aresztowaniom wasnych podwadnych. Gwiazd nastpnego procesu pokazowego mia by jego zastpca, Jurij Piatakow, dawny trockista i zdolny organizator. Ci dwaj ludzie przyjanili si i lubili razem pracowa. W lipcu ona Piatakowa zostaa aresztowana za powizania z Trockim. Na krtko przed procesem Zinowiewa Jeow wezwa Piatakowa, odczyta mu zeznania, z ktrych wynikao, i by zamieszany w trockistowski terroryzm, i powiadomi go, e zosta zwolniony ze stanowiska zastpcy komisarza. Piatakow zaofiarowa si dowie swojej niewinnoci, proszc, by pozwolono mu osobicie rozstrzela wszystkich skazanych na mier w procesie, w tym jego by on, i ogosi to w prasie. Jako bolszewik by gotw wykona wyrok nawet na wasnej onie. Uwiadomiem mu niedorzeczno jego propozycji - napisa sucho Jeow do Stalina. 12 wrzenia Piatakow zosta aresztowany. Sergo, powracajcy do zdrowia w Kisowodsku, gosowa za jego wykluczeniem z Komitetu Centralnego, ale musia by gboko zaniepokojony. Chory i wyczerpany, by ju tylko cieniem dawnego siebie i tak ciko niedomaga, e Politbiuro narzucio

mu trzydniowy tydzie pracy. Kiedy zaczy si aresztowania wrd jego bezpartyjnych specjalistw i doradcw, zwrci si do Jeowika: Towarzyszu Jeow, prosz to wyjani. Nie by osamotniony. Kaganowicz i Sergo, ci najlepsi przyjaciele, nie tylko odznaczali si takim samym penym rozmachu dynamizmem, ale kierowali te gigantycznymi komisariatami przemysowymi. Eksperci Kaganowicza od kolei take trafiali do wizie. Tymczasem Stalin przesa Sergo stenogramy przesucha Piatakowa, w ktrych jego zastpca przyzna si, e jest sabotayst. Represjonowanie specjalistw byo star praktyk bolszewikw, lecz do aresztowania brata Sergo musia przyoy rk Stalin: To nie mogo si sta bez zgody Stalina. Stalin zgodzi si na to, nawet mnie nie powiadamiajc oznajmi Mikojanowi. Bylimy takimi bliskimi przyjacimi! A teraz on pozwala im robi takie rzeczy!. Obwinia Beri. Ordonikidze zwrci si do Stalina, robic wszystko, co w jego mocy, aby ocali brata. Zrobi a za duo: aresztowanie czonka rodziny byo sprawdzianem lojalnoci. Nie tylko Stalinowi nie spodoba si ten buruazyjny sentymentalizm: Mootow te zaatakowa Sergo za to, e kieruje si wycznie emocjami [] mylc tylko o sobie. Dziewitego listopada Sergo dozna kolejnego ataku serca. Tymczasem trzeci z braci Ordonikidzych, Waliko, zosta zwolniony ze stanowiska w Radzie Tyfliskiej, poniewa uparcie twierdzi, e Papulia jest niewinny. Sergo przekn dum i zatelefonowa do Berii, ktry odpowiedzia: Drogi towarzyszu Sergo! Po Waszym telefonie natychmiast wezwaem Waliko []. Dzisiaj Waliko zosta przywrcony do pracy. Wasz Beria. Wida tu lady stalinowskiej gry w kotka i myszk, zmierzanie krt drog do celu, chwile nostalgicznego roztkliwienia, stopniowanie napicia. Ale teraz Stalin uwaa ju Sergo za wroga: z okazji pidziesitych urodzin zostaa wanie opublikowana jego biografia i Stalin uwanie j przestudiowa, krelc sarkastyczne komentarze na marginesie fragmentw, ktre wysawiay bohatera: A co z KC? Z parti? Stalin i Sergo wrcili oddzielnie do Moskwy, gdzie pidziesiciu szeciu podwadnych tego ostatniego tkwio ju w kazamatach NKWD. Ordonikidze nadal jednak pozbawia Stalina swobody ruchw, czynic odwane gesty w kierunku osaczonych prawicowcw. Drogi, serdeczny, bogosawiony Sergo dodawa otuchy Bucharinowi: Trzymaj si!. W teatrze, kiedy Stalin i czonkowie Politbiura zasiedli w pierwszym rzdzie, Sergo spostrzeg byego szefa rzdu Rykowa i jego crk Natali (ktra opowiedziaa t histori), samotnych i ignorowanych, dwadziecia rzdw dalej. Zostawiajc Stalina, pobieg ich ucaowa. Rykowowie byli wzruszeni do ez.[94] Podczas defilady 7 listopada Stalin stojcy na trybunie Mauzoleum dostrzeg w dole Bucharina i wysa czekist, eby mu powiedzia: Towarzysz Stalin zaprasza was na trybun. Bucharin pomyla, e czekista przyszed go aresztowa, ale pniej wspi si z wdzicznoci po schodach. Bucharin, czarujcy, lecz histeryczny intelektualista, podziwiany przez wszystkich, zasypywa Stalina frenetycznymi listami, w ktrych mona wyczu zaciskajc si obrcz. Kiedy pisarze boj si o ycie, pisz i pisz. Wielkie dziecko! napisa Stalin na jednym z jego listw; Dziwak! na innym. Bucharin nie mg przesta apelowa do Stalina, o ktrym nawet ni: Krytykuje si wszystko, co jest zwizane ze mn - napisa 19 padziernika 1936 roku. -Nawet na urodziny Sergo nie pozwolono mi napisa artykuu []. Moe nie jestem godny. Do kogo mam i, jak nie do ukochanej osoby, bez obawy, e dostan w zby? Rozumiem Twoje intencje, ale pisz do Ciebie tak jak pisaem do Iljicza, jak do naprawd kochanego czowieka, ktrego widz nawet w snach, tak jak Iljicza. Moe to dziwne, ale tak jest. Trudno mi y w cieniu podejrzenia i jestem zupenie wykoczony nerwowo. Wreszcie, w bezsenn noc, napisa enujcy hymn do Wielkiego Stalina. Innym starym przyjacielem Bucharina by Woroszyow. Byli ze sob tak blisko, e Bucharin nazywa go swoj kochan mew, a nawet pisa dla niego przemwienia. Klim ofiarowa mu pistolet z wygrawerowanym zapewnieniem o mioci i przyjani. Teraz Woroszyow nie odpowiada na listy Bucharina. Dlaczego mnie tak ranisz? - spyta Bucharin w jednym z listw. Czujc, jak grunt usuwa mu si spod ng, Bucharin napisa do Klima dug suplik, w ktrej owiadczy nawet, i jest rad, e rozstrzelano te psy [Zinowiewa i Kamieniewa] Wybacz mi ten nieskadny list: tysice myli kbi si w gowie, skacz jak sposzone konie, a mocnych cugli nie

ma. ciskam, bom czysty. Nik. Bucharin. Woroszyow uzna, e pora zakoczy t widmow przyja, rozkaza wic adiutantowi przekaza czonkom Politbiura zarwno sam list, jak i swoj odpowied, z dopiskiem: Z polecenia tow. Woroszyowa przesyam Wam kopi odpowiedzi tow. Woroszyowa na list Bucharina. Odpowied Woroszyowa stanowia studium amoralnoci, okruciestwa, strachu i tchrzostwa: Tow. Bucharin. Zwracam Twj list, w ktrym pozwolie sobie na pode ataki pod adresem partyjnego kierownictwa. Jeli tym listem chciae przekona mnie o swojej cakowitej niewinnoci, to przekonae mnie tylko o jednym e powinienem trzyma si od Ciebie jak najdalej [] a jeli nie odwoasz pisemnie tych ohydnych epitetw pod adresem partyjnego kierownictwa, bd uwaa Ci za szubrawca. 31X36 Woroszyow Bucharin by zaamany tym strasznym listem. Odpisa z gorycz: Mj list koczy si: ciskam. Twj koczy si szubrawcem. Jeow montowa spraw tak zwanych lewicowcw, Radka i Piatakowa, ale w grudniu zdoa te sprokurowa dowody przeciwko Bucharinowi i Rykowowi. Grudniowe plenum stao si okazj do gwatownych atakw na wymienione ofiary, a take, jak zawsze w przypadku Stalina, prb ustalenia warunkw koniecznych do ich zniszczenia. Stalin mia gos decydujcy, lecz terror nie by dzieem jednego czowieka. Mona sobie wyobrazi ewangeliczny entuzjazm jego dnych krwi towarzyszy, balansujcy niekiedy na granicy tragikomedii. Jeow wyliczy z dum dwiecie osb z trockistowskiego centrum, aresztowanych nad Morzem Czarnym i Azowskim, kolejnych trzysta w Gruzji, czterysta w Leningradzie. Nie tylko Mootowa prbowano zabi: Kaganowicz cudem unikn mierci na Uralu. Najpierw Jeow omwi proces Piatakowa i Radka, ktry mia si niebawem rozpocz. Kiedy odczyta sowa Piatakowa, ktry przyrwna robotnikw do stada owiec, przeraeni fanatycy zareagowali tak, jakby znajdowali si na jakim koszmarnym zebraniu ruchu odrodzenia religijnego. Oto wyjtki ze stenogramu tego posiedzenia: winia! krzykn Beria. W sali rozleg si szmer oburzenia. Jaki gos zwoa: Kanalie! Oto jak nisko mg upa ten podstpny pachoek faszyzmu, ten zdegenerowany komunista, i Bg wie kto jeszcze! Trzeba zadusi tego gada! A co z Bucharinem? krzykn kto. Musimy o nim porozmawia zgodzi si Stalin. To dopiero szubrawiec warkn Beria. Co za winia! zawoa inny towarzysz. Jeow oznajmi, e Bucharin i Rykow istotnie naleeli do rwnolegego centrum. Ale ci terroryci i mordercy te byli obecni. Bucharin mia wyzna swoje grzechy i wymieni wsplnikw. Nie zrobi tego. A wic uwaacie, e ja te dyem do wadzy? Mwicie powanie? spyta Jeowa. Przecie jest tylu starych towarzyszy, ktrzy dobrze mnie znaj [] moj dusz, moje wntrze. Trudno pozna czyj dusz zadrwi Beria. W tym, co powiedziano przeciwko mnie, nie ma sowa prawdy []. Kamieniew zezna na swoim procesie, e spotyka si ze mn co roku a do 1936. Poprosiem Jeowa, eby ustali, gdzie i kiedy, ebym mg odeprze to garstwo. Powiedzia mi, e nie pytano o to Kamieniewa [] a teraz ju go spyta nie mona. Rozstrzelali go wtrci Rykow ze smutkiem. Starzy towarzysze nie mieli ochoty kopa bezbronnego Bucharina, ale Kaganowicz, Mootow i Beria rzucili si na niego z furi. Potem, wrd oglnej wrzawy, Kaganowicz opowiedzia o psie Zinowiewa. W 1934 roku Zinowiew zaprosi Tomskiego na swoj dacz []. Po wypiciu herbaty Tomski i Zinowiew pojechali samochodem Tomskiego wybra psa dla Zinowiewa. Widzicie, co to bya za przyja, nawet psa pojechali wybiera razem. Co z tym psem? spyta Stalin. To by pies myliwski czy obronny? Nie udao si tego ustali odpar Kaganowicz z radosnym umiechem. Znaleli w kocu tego psa? dopytywa si Stalin.

 Tak zarechota Kaganowicz. Szukali czworononego towarzysza, podobnego do nich samych. To by dobry pies czy zy pies? spyta Stalin. Wszyscy si rozemieli. Trudno to byo ustali podczas konfrontacji odpar Kaganowicz. Na koniec Stalin, czujc, e wielu starych towarzyszy nie wystpi przeciwko Bucharinowi, podsumowa, raczej ze smutkiem ni z gniewem: Wierzylimy wam i pomylilimy si []. Wierzylimy wam [] wspieralimy was i pomylilimy si. Prawda, towarzyszu Bucharin? Stalin nie zarzdzi wprawdzie gosowania nad wnioskiem Jeowa, lecz zakoczy plenum zowieszcz decyzj, by spraw Bucharina i Rykowa pozostawi na razie otwart. Regionalni baronowie uwiadomili sobie, e nawet takiego kolosa mona zniszczy. Stalin, z pomoc Jeowa, wiza lki przed wojn z Niemcami i Polsk i bardzo realn grob hiszpaskiej wojny domowej, niewyjanione poraki gospodarcze spowodowane radzieck niekompetencj i opr regionalnych baronw w sie spiskw, ktrych spoiwem bya paranoja, romantyczne okruciestwo rosyjskiej wojny domowej i konflikty personalne wrd bolszewikw. Stalin obawia si szczeglnie infiltracji szpiegw przez nieszczeln granic z Polsk, tradycyjnym wrogiem, ktry zawsze sta na drodze rosyjskim pochodom na zachd i pokona Rosj (oraz samego Stalina) w 1920 roku.[95] Na plenum Chruszczow zosta zadenuncjowany jako Polak. Stalin, rozmawiajc w korytarzu ze swoim przyjacielem Jeowem, podszed nagle do Chruszczowa i dgn go palcem w rami. Kim jestecie? Jestem Chruszczow, towarzyszu Stalin. Nie, nie jestecie Chruszczow Taki a taki mwi, e nie. Jak moglicie w to uwierzy? Moja matka jeszcze yje Sprawdcie. Stalin powoa si na Jeowa, ktry zaprzeczy. Stalin da za wygran, ale nie przesta sprawdza ludzi ze swego otoczenia. Stalin postanowi w kocu zmusi regionalnych baronw do posuchu: szczeglnym przypadkiem bya Ukraina, spichlerz zboowy, druga co do wielkoci republika z silnym poczuciem wasnej kultury. Kosior i Czubar okazali sabo w czasie godu, natomiast drugi sekretarz, Postyszew, odgrywa ksicia przed swoim otoczeniem. 13 stycznia Stalin wysa telegram, atakujc Postyszewa za brak podstawowej czujnoci partyjnej. Kaganowicz, postrach Ukrainy, ktr rzdzi pod koniec lat dwudziestych, wyjecha do Kijowa, gdzie wkrtce udao mu si znale osob z ludu skrzywdzon przez miejscowego barona. Na wp obkana aktywistka partyjna nazwiskiem Pola Nikoajenko skrytykowaa Postyszewa i jego on, rwnie wysok urzdniczk, ktra wyrzucia intrygantk Nikoajenko z partii. Kiedy Kaganowicz poinformowa Stalina o tej heroicznej denuncjatorce, Stalin natychmiast postanowi j wykorzysta. Dwudziestego pierwszego grudnia rodzina i palatyni bawili si a do witu na przyjciu urodzinowym Stalina. Ale walki i spiski odcisny swoje pitno na reyserze: pod wpywem stresu Stalin czsto zapada na chroniczne zapalenie migdakw. Profesor Waledinski, specjalista sprowadzony przez Stalina z Macesty, doczy do jego osobistego lekarza, synnego Wadimira Winogradowa, ktry przed rewolucj by wielk znakomitoci w swojej dziedzinie i nadal mieszka w domu penym antykw i piknych obrazw. Pacjent przez pi dni lea na kanapie z wysok gorczk, otoczony przez lekarzy i czonkw Politbiura. Profesorowie przychodzili dwa razy dziennie i czuwali przy chorym w nocy. Przed Nowym Rokiem Stalin wydobrza ju na tyle, by wzi udzia w przyjciu, podczas ktrego caa rodzina taczya razem po raz ostatni. Kiedy lekarze odwiedzili go 1 stycznia 1937 roku, wspomina swoj pierwsz posad meteorologa i wyczyny wdkarskie podczas syberyjskich zsyek. Ale pojedynek z Sergo znw zebra niwo, gdy Stalin przygotowywa najbardziej bezwzgldne posunicie od czasu kolektywizacji: masakr partii leninowskiej. Stalin zaaranowa konfrontacj pomidzy Bucharinem a Piatakowem na posiedzeniu Politbiura. Piatakow, energiczny kierownik przemysu, ktry niebawem mia wystpi jako gwiazda na wasnym procesie, oskary Bucharina o dziaalno terrorystyczn, ale by teraz chodzcym

wiadectwem metod NKWD. ywe szcztki powiedzia Bucharin onie nie Piatakowa, ale jego cienia, szkielet z wybitymi zbami. Mwi ze spuszczon gow, prbujc zasania oczy rkami. Sergo popatrzy przenikliwie na swego byego zastpc i przyjaciela. Czy twoje zeznanie jest dobrowolne? spyta. Moje zeznanie jest dobrowolne odpar Piatakow. Wydaje si absurdalne, e Sergo w ogle zada takie pytanie, ale zrobi co wicej znaczyo porwa si na cae Politbiuro, gdzie ludzie pokroju Woroszyowa wyywali si w paroksyzmach nienawici. Twj zastpca okaza si kanali pierwszej klasy oznajmi mu Klim. Musisz si dowiedzie, co nam powiedzia, sukinsyn! Kiedy Sergo przeczyta podpisane zeznanie Piatakowa, uwierzy i zacz go nienawidzi, ale nie bya to dla niego radosna chwila. Stalin nadzorowa przygotowania do zbliajcego si procesu rwnolegego antyradzieckiego trockistowskiego centrum, ktry by w rzeczywistoci atakiem na Ludowy Komisariat Przemysu Cikiego Ordonikidzego, gdzie pracowao dziesiciu spord siedemnastu oskaronych. Rola Stalina w tym procesie jest doskonale znana, lecz dokumenty archiwalne pokazuj, e dyktowa nawet tekst przemwienia kocowego Wyszyskiego. Dochodzc do siebie po zapaleniu migdakw, Stalin musia si spotka z Wyszyskim w Kuncewie. Mona sobie wyobrazi Stalina spacerujcego z fajk po pokoju, podczas gdy skulony prokurator generalny zapisuje gorczkowo w notesie: Ci szubrawcy nie czuj nawet, e s obywatelami Boj si narodu, boj si ludu Ich konszachty z Japoni i Niemcami s konszachtami zajca z wilkiem Wyszyski zanotowa sowa Stalina: Gdyby Lenin y, wystpiliby przeciwko Leninowi. Dokadnie tych samych sw uy 28 stycznia w sdzie. Ale przemylenia Stalina z 1937 roku ujawniaj gbszy sens wymordowania setek tysicy ludzi bez wyranego powodu: Mona to wyjani faktem, e stracilicie wiar zwrci si Stalin do starych bolszewikw. W tym krya si istota religijnego szau zbliajcej si rzezi. Migdaki Stalina znw si zaogniy. Pooy si na stole w jadalni, aby profesorowie mogli obejrze jego gardo. Potem zjawili si czonkowie Politbiura, by zje wraz ze Stalinem i lekarzami obiad. Wznoszono toasty, a po obiedzie lekarze ze zdumieniem patrzyli na taczcych przywdcw. Ale Stalin myla o brutalnych zadaniach tego strasznego roku. Wznis toast za radzieck medycyn, po czym doda, e wrogowie s take wrd lekarzy wkrtce si przekonacie!. By gotw zacz. 18 Sergo: mier bolszewika doskonaego Dramat sdowy rozpocz si 23 stycznia i natychmiast rozcign terror na tysice nowych potencjalnych ofiar. Radek, ktremu Stalin osobicie udziela zapewne korepetycji, popisywa si swoim czarnym humorem, artujc, e wcale nie by torturowany podczas ledztwa; wrcz przeciwnie, to on przez cae miesice torturowa ledczych, odmawiajc wsppracy. Potem powiedzia co, co prawdopodobnie podyktowa mu sam Stalin: Ale s w naszym kraju ptrockici, wier-trockici, trockici w jednej smej, ludzie, ktrzy nam pomagali, nie wiedzc o istnieniu organizacji terrorystycznej, lecz sympatyzujc z nami. Przesanie byo jasne i jeli poczy si je z notatkami Wyszyskiego, zagadka obdnej przypadkowoci terroru zostaje rozwizana. Ci, ktrym brakowao lepej wiary, musieli umrze. Dwudziestego dziewitego stycznia o 19:13 sdziowie udali si na narad, a o 3:00 nastpnego ranka ogosili werdykt. Trzynastu oskaronych, w tym Piatakow, zostao skazanych na mier, lecz Radek otrzyma dziesi lat wizienia. Bochin znw kierowa egzekucjami. Jeow zosta nagrodzony stanowiskiem generalnego komisarza bezpieczestwa pastwowego i mieszkaniem na

Kremlu. W Moskwie, pomimo temperatury -27C, dwiecie tysicy ogupionych propagand ludzi zgromadzio si na placu Czerwonym, niosc transparenty z napisem: Werdykt sdu to werdykt ludu. Przemwi do nich Chruszczow, ciskajc gromy na Judasza-Trockiego, z czego mona byo wnosi, i Stalin jest wyobraeniem Jezusa. (Wiemy od Jurija danowa, e w artach porwnywa si z Jezusem). Podnoszc rk na towarzysza Stalina oznajmi Chruszczow tumom podnieli rk na wszystko, co ludzko ma najlepszego, poniewa Stalin jest nasz nadziej [] Stalin jest naszym sztandarem. Stalin jest nasz wol. Stalin jest naszym zwycistwem. Kraj zalaa fala nienawici, strachu i dzy krwi. Maria Swanidze napisaa w dzienniku, e nikczemno Radka przekraczaa wszelkie wyobraenia. Te moralne potwory zasuyy na swj los []. Jak moglimy tak lepo ufa tej bandzie szubrawcw? Dzisiaj trudno uwierzy, by w kadej prawie fabryce i na kadej linii kolejowej trockistowscy terroryci, ktrym udao si wkrci do dyrekcji, dokonywali aktw sabotau, ale w radzieckim przemyle zdarzao si mnstwo bdw i wypadkw, spowodowanych zym zarzdzaniem i karkoomnym tempem Planu Picioletniego. W jednym tylko 1934 roku doszo do 62.000 wypadkw na kolei! Jak to byo moliwe w idealnym ustroju? Bdy tumaczono wic obecnoci wrogw wrd skorumpowanej elity. Aresztowania sabotaystw i szkodnikw w zakadach przemysowych i na kolei zataczay coraz szersze krgi. Podwadni Sergo i Kaganowicza znw znaleli si na celowniku. Stalin starannie przygotowywa si do plenum, ktre miao zapocztkowa terror przeciwko samej partii. 31 stycznia Politbiuro polecio dwm komisarzom przemysu omwi kwesti szkodnictwa w podlegych im resortach. Stalin przejrza ich referaty. Sergo zgodzi si, e szkodnikw naleao powstrzyma, ale chcia powiedzie, i teraz, kiedy ich aresztowano, czas wrci do normalnoci. Stalin dopisa ze zoci na referacie: Przytoczy fakty: ktre gazie s dotknite sabotaem i w jaki sposb s dotknite. Kiedy si spotkali, Ordonikidze zdawa si zgadza, ale po cichu wysa do regionw zaufanych wsppracownikw, aby zbadali, czy NKWD nie fabrykuje spraw: byo to otwarte wyzwanie rzucone Stalinowi. Chory Sergo zdawa sobie spraw, e przepa pomidzy nim a Stalinem si pogbia. Stan w obliczu zerwania z parti, ktrej powici cae ycie. Nie rozumiem, dlaczego Stalin mi nie ufa wyzna Mikojanowi, prawdopodobnie podczas nocnej przechadzki wok onieonego Kremla. Jestem wobec niego cakowicie lojalny, nie chc z nim walczy. Ogromn rol odgrywaj w tym intrygi Berii: udziela Stalinowi faszywych informacji, lecz Stalin mu ufa. Obaj, wedle sw Mikojana, zastanawiali si, co dzieje si ze Stalinem, jak mona wsadza uczciwych ludzi do wizienia, a potem rozstrzeliwa ich za sabota. Stalin wzi si za z rzecz powiedzia Sergo. Zawsze byem jego bliskim przyjacielem. Ufaem mu, a on ufa mnie. A teraz nie mog ju z nim pracowa, popeni samobjstwo. Mikojan odpar, e samobjstwo niczego nie rozwie, ale samobjstwa zdarzay si teraz czsto. 17 lutego Sergo i Stalin kcili si przez kilka godzin. Pniej Sergo poszed do swojego gabinetu, po czym wrci o 15:00 na posiedzenie Politbiura. Stalin przyj raport Jeowa, ale skrytykowa Sergo i Kaganowicza, ktrzy udali si do gabinetu Poskriebyszowa, jak uczniowie, by przepisa swoje referaty. O sidmej oni te wyszli na przechadzk wok murw Kremla: Sergo by chory, mia zszarpane nerwy wspomina Kaganowicz. Stalin celowo przykrca rub: funkcjonariusze NKWD przeprowadzili rewizj w mieszkaniu Sergo. Co takiego mogo si zdarzy tylko na jego rozkaz. Pastwo Ordonikidze utrzymywali wprawdzie kontakty towarzyskie z Jeowami, ale przyja nic nie znaczya wobec polece partii. Ordonikidze, wcieky i upokorzony, zatelefonowa do Stalina. Sergo, czemu si denerwujesz? powiedzia Stalin. Ten organ moe w dowolnym momencie przeprowadzi rewizj take i u mnie. Stalin wezwa go. Ordonikidze wybieg tak szybko, e nie narzuci niczego na marynark. Jego ona Zina pospieszya za nim z paszczem i futrzan czapk, ale on by ju w mieszkaniu Stalina.

Zina czekaa na zewntrz przez ptorej godziny. Prowokacje Stalina umocniy tylko poczucie bezsilnoci Sergo, poniewa wypad z mieszkania Stalina bardzo wzburzony, nie woy paszcza ani czapki i pobieg do domu. Zacz przepisywa swj referat, po czym, wedle sw ony, znw popdzi do Stalina, ktry dalej szydzi z niego i kreli zoliwe uwagi na marginesach. Sergo oznajmi Zinie, e nie moe doj do porozumienia z Kob, ktrego kocha. Nastpnego ranka zosta w ku i odmwi zjedzenia niadania. le si czuj powiedzia. Poprosi, eby mu nie przeszkadzano i pracowa w swoim pokoju. O 17:30 Zina usyszaa guchy odgos i pobiega do sypialni. Sergo lea na ku w kauy krwi. Strzeli sobie w serce. Zina zacza caowa jego rce, pier, usta, a potem wezwaa lekarza, ktry stwierdzi zgon. Wtedy zatelefonowaa do Stalina, ktry przebywa w Kuncewie. Ochroniarze powiedzieli, e poszed na spacer, ale krzykna: Powiedzcie Stalinowi, e dzwoni Zina. Niech natychmiast podejdzie do telefonu. Czekam. Po co ten popiech? spyta Stalin. Zina kazaa mu czym prdzej przyjecha: Sergo zrobi to samo, co Nadia! Stalin rzuci suchawk na t cik zniewag. Tak si zoyo, e w tym momencie w mieszkaniu zjawi si jeden z braci Sergo, Konstantin. Przy wejciu kierowca poradzi mu, eby si pospieszy. Kiedy stan w drzwiach, jeden z podwadnych Sergo powiedzia po prostu: Nie ma ju naszego Sergo. P godziny pniej Stalin, Mootow i danow (ktry z jakiego powodu mia na czole czarny banda) przyjechali z Kuncewa, by naradzi si z Woroszyowem, Kaganowiczem i Jeowem. Kiedy Mikojan dowiedzia si o mierci Sergo, zawoa: Nie wierz! i pospieszy do jego mieszkania. Kremlowska rodzina znw opakiwaa jednego ze swoich bliskich, ale samobjstwo wywoao tyle samo gniewu, co blu. Zinaida siedziaa na krawdzi ka obok ciaa ma. Przywdcy weszli do pokoju, popatrzyli na ciao i usiedli. Woroszyow, bardzo czuy w sprawach osobistych, pociesza Zin. Dlaczego mnie pocieszasz krzykna skoro nie potrafie ocali go dla partii? Stalin spojrza Zinie w oczy i skin na ni, eby wysza z nim do gabinetu. Stanli naprzeciwko siebie. Stalin wyglda na zdruzgotanego i rozalonego, znw czu si zdradzony. Co powiemy ludziom? spytaa. Naley to ogosi w prasie odpar Stalin. Powiemy, e zmar na atak serca. Nikt w to nie uwierzy oburzya si wdowa. Sergo kocha prawd. Trzeba napisa prawd. Dlaczego nikt nie uwierzy? Wszyscy wiedz, e mia sabe serce i wszyscy w to uwierz powiedzia Stalin. Drzwi do pokoju zmarego byy zamknite, lecz Konstantin Ordonikidze zajrza do rodka i zobaczy, jak Kaganowicz i Jeow naradzaj si, siedzc nad ciaem wsplnego przyjaciela. Nagle w jadalni zjawi si Beria, ktry przyjecha do Moskwy na plenum. Zinaida rzucia si na niego, prbujc go uderzy, i krzykna: Szczur! Beria znikn zaraz potem. Wynieli ciao z sypialni i pooyli na stole. Brat Mootowa, fotograf, przyszed z aparatem. Stalin i palatyni ustawili si do zdjcia z ciaem. Dziewitnastego lutego gazety ogosiy, e Sergo zmar na atak serca. Lekarze podali faszyw przyczyn mierci: O 17:30, kiedy odpoczywa po obiedzie, nagle poczu si sabo i kilka minut pniej zmar na zawa serca. Plenum odoono do pogrzebu, ale przeszkoda na drodze Stalina zostaa usunita. mier bolszewika doskonaego wstrzsna Mari Swanidze, ktra opisaa, jak spoczywa na katafalku: Sala Kolumnowa, wiece, muzyka, zapach kwiatw, zy, warta honorowa, tysice, tysice ludzi przechodzcych obok trumny. Sergo sta si przedmiotem kultu. Niektrzy opakiwali go bardziej ni inni. Bucharin napisa wiersz: Run jak byskawica w spienione fale, ale napisa te kolejny aosny list do Stalina: Chciaem napisa do Klima i Mikojana. Ale gdyby oni te mnie zranili? Poniewa oszczercy dobrze wykonali swoj robot. Nie jestem sob. Nie umiem nawet paka nad ciaem starego towarzysza

[]. Koba, nie mog y w takich warunkach [] naprawd szczerze Ci kocham [] ycz Ci szybkich i decydujcych zwycistw. Samobjstwo pozostao cis tajemnic. Stalin i inni, tacy jak Woroszyow i jego ona[96], uwaali Sergo za niepoprawnego malkontenta. Na plenum Stalin zaatakowa tego bolszewickiego arystokrat za to, e zachowywa si jak ksi. Stalin pomaga nie urn z prochami, ktra spocza obok szcztkw Kirowa w murze kremlowskim. Wyczuwa jednak, e s inni wtpicy, ktrzy mog pj w lady zmarego. Podczas pogrzebu przypomnia Mikojanowi, jak unikn rozstrzelania wraz z dwudziestoma szecioma komisarzami podczas wojny domowej: Tylko ty jeden uszede z yciem w tej niejasnej i mrocznej sprawie. Anastas, nie zmuszaj nas, ebymy to wyjanili. Mikojan z pewnoci zrozumia ostrzeenie. Nie mog duej y w ten sposb napisa Bucharin do Stalina kilka dni pniej. Nie czuj si na siach, ani fizycznie, ani moralnie, by przyj na plenum [] rozpoczynam od jutra cakowit godwk, dopki nie zostan oczyszczony z zarzutw zdrady, szkodnictwa i terroryzmu. Ale agonia Bucharina dopiero si zaczynaa: jego ona Anna towarzyszya mu podczas nieycy na pierwsze posiedzenie. Co uderzajce, Bucharin i Jagoda, gwne ofiary plenum, mieszkali drzwi w drzwi ze Stalinem i innymi czonkami Politbiura, ktrych rzekomo zamierzali zamordowa. Kreml wci pozostawa wiosk cho panowaa w niej nienawi i wrogo. Plenum rozpoczo si 23 lutego o 18:00 pod znakiem mierci Sergo, egzekucji Piatakowa, nasilajcych si aresztowa i spoecznej histerii podsycanej przez pras. Jeli by moment, kiedy Stalin objawi si jako dyktator z wadz nad yciem i mierci, to wanie wtedy. Jeow rozpocz zajadym oskareniem Bucharina i jego strajku godowego. Nie zastrzel si odpar Bucharin poniewa ludzie powiedz, e zabiem si, eby zaszkodzi partii. Ale jeli umr z powodu choroby, to co na tym stracicie? Szantaysta! zawoao kilka gosw. Ty kanalio! krzykn Woroszyow na swego dawnego przyjaciela. Zamknij gb! Co za podo! Jak miesz mwi co takiego! Bardzo trudno mi dalej y. A nam jest atwo? spyta Stalin. Naprawd za duo gadasz. Naduye zaufania partii! powiedzia Andriejew. Po tych sowach nisi rang dziaacze zaczli udowadnia swoj lojalno. Nie wiem, czy jest sens, ebymy dalej zajmowali si t spraw owiadczy Iwan ukow (nie spokrewniony z marszakiem). Ci ludzie [] powinni zosta rozstrzelani, tak jak inni szubrawcy, ktrych rozstrzelalimy! Zabrzmiao to tak niedorzecznie, e przywdcy wybuchnli miechem w samym rodku polowania na czarownice wielu z obecnych poczuo zapewne ulg, i mona si jeszcze mia. Ale nie by to bynajmniej koniec artw. Bucharin upiera si, e zeznania przeciwko niemu s faszywe: Popyt ksztatuje poda, co oznacza, e ci, ktrzy skadaj zeznania, zdaj sobie spraw z oglnej atmosfery! Znowu rozleg si miech. Na nic si to jednak nie zdao: komisja pod przewodnictwem Mikojana zebraa si, aby zadecydowa o losie Bucharina i Rykowa, a kiedy ci dwaj wrcili po bezsennej nocy, nikt ju nie podawa im rki. Zanim jeszcze Jeow zada ostateczny cios, Stalin zacz drwi z Bucharina: Bucharin podj godwk. Nikoaj, komu stawiasz ultimatum, Komitetowi Centralnemu? Ale przecie zamierzacie wyrzuci mnie z partii Pro Komitet Centralny o przebaczenie. Nie jestem Zinowiewem ani Kamieniewem i ga na swj temat nie bd. Jeli si nie przyznasz wtrci Mikojan udowodnisz, e jeste faszystowskim najmit. Najmici czekali w domu. W dawnym mieszkaniu Stalina i Nadii w Paacu Uciesznym Bucharin pracowa gorczkowo nad listem do przyszego Komitetu Centralnego i potomnoci, proszc sw pikn on Ann, zaledwie dwudziestotrzyletni, aby nauczya si go na pami. Nikoaj

Iwanowicz raz po raz odczytywa mi ten list szeptem i kaza mi powtarza za sob - napisaa. Potem ja sama czytaam, powtarzajc gono poszczeglne zdania. Ach, jak si zoci, kiedy si pomyliam! Za rzek, w swoim mieszkaniu w domu na nabrzeu, Rykow powiedzia tylko: Pol mnie do wizienia!. Jego ona dostaa wylewu, kiedy ataki na ma zaczy przybiera na sile. Dwudziestojednoletnia crka Natalia pomagaa mu si codziennie ubiera na plenum podobnie jak wczeniej matka. Komisja gosowaa nad ich losem. Wielu stronnikw Stalina, takich jak Chruszczow, chciao procesu, ale bez zastosowania kary mierci. Jeow, Budionny i Postyszew, ktry sam czu si zagroony, gosowali za kar mierci. Mootow i Woroszyow potulnie poparli wniosek towarzysza Stalina, ktry pocztkowo proponowa zesanie, ale pniej dopisa odrcznie: Przekaza spraw NKWD. Wezwano Bucharina i Rykowa. Obaj poegnali si z rodzinami. Rykow poprosi crk, eby zatelefonowaa do Poskriebyszowa, by dowiedzie si o jego losie. Kiedy bd go potrzebowa odpar Poskriebyszow przyl samochd. O zmierzchu ten zwiastun zguby zatelefonowa: Przysyam samochd. Natalia pomoga ukochanemu ojcu woy garnitur, krawat, kamizelk i paszcz. Nie odzywa si, kiedy zjechali wind i wyszli na ulic. Spojrzeli w kierunku Kremla i zobaczyli czarn limuzyn. Ojciec i crka stanli naprzeciwko siebie na chodniku. Niezdarnie podali sobie rce, a potem pocaowali si po rosyjsku, trzy razy w policzek. Bez sowa ojciec wsiad do samochodu i odjecha w stron Kremla. Natalia nigdy nie zapomniaa tej chwili: I ju go wicej nie widziaam, jedynie w snach. Kiedy Poskriebyszow zatelefonowa do Bucharina, Anna zacza si egna w tym rozdzierajcym momencie ostatecznej rozki, ktry w nadchodzcych latach mia si sta udziaem milionw. Poskriebyszow zadzwoni drugi raz: plenum czekao, lecz Bucharin si nie spieszy. Pad na kolana przed Ann: Ze zami w oczach baga o przebaczenie za moje zrujnowane ycie. Ale baga mnie, bym wychowaa naszego syna na bolszewika, bolszewika bez skazy, powtrzy dwukrotnie. Kaza jej przyrzec, e przekae wyuczony na pami list do partii: Jeste moda i doyjesz tej chwili. Potem wsta, obj j, pocaowa i powiedzia: Pamitaj, nie bd za, Aniutka. W historii zdarzaj si tragiczne pomyki, ale prawda zwyciy. Rozumielimy - napisaa Anna e rozstajemy si na zawsze. Zdoaa tylko powiedzie: Pamitaj, nie kam o sobie, lecz prosia o bardzo wiele. Woy skrzany paszcz i znikn w uliczkach otaczajcych Wielki Paac Kremlowski. Kilka chwil pniej Boris Berman, otyy, byskotliwy czekista ze starej szkoy, w stylowym garniturze, z wielkimi sygnetami na palcach i jednym dugim paznokciem zjawi si wraz z funkcjonariuszami NKWD, by przeprowadzi rewizj w mieszkaniu. W tym czasie na plenum Stalin proponowa, by przekaza spraw NKWD. Czy kto chce co powiedzie? spyta Andriejew. Nie. S inne propozycje poza zgoszon przez towarzysza Stalina? Nie. Zatem gosujmy Kto przeciw? Nikt. Kto si wstrzyma? Dwch. Tak wic rezolucja przechodzi przy dwch gosach wstrzymujcych si: Bucharina i Rykowa. Dwaj ludzie, ktrzy rzdzili niegdy Rosj wraz ze Stalinem, zostali aresztowani natychmiast po zakoczeniu posiedzenia. Bucharin zrobi ten jeden krok, ktry przypomina upadek z tysica kilometrw: mieszka na Kremlu, mia samochody, dacze i sub. A ju w nastpnej chwili przekracza bram ubianki, gdzie zabrano mu rzeczy osobiste, rozebrano do naga, sprawdzono odbyt, oddano ubranie bez paska i sznurowade, a nastpnie zamknito w celi z nieodcznym prowokatorem, ktry cign go za jzyk. Ale Bucharin nie by torturowany. ona Bucharina, Anna, oraz na wp sparaliowana ona Rykowa i jego crka Natalia zostay aresztowane niedugo potem i spdziy prawie dwadziecia lat w obozach pracy.[97] Na tym pamitnym posiedzeniu spady te inne ciosy: Jeow zaatakowa Jagod. Mootow, sigajc do referatu Sergo, wymieni 585 szkodnikw w przemyle cikim; Kaganowicz perorowa o demaskowaniu wrogw na kolei. Stalin wykorzysta heroiczn denuncjatork z Kijowa, Pol Nikoajenko, przeciwko ukraiskiemu

przywdcy Postyszewowi. Stalin wychwala t prost towarzyszk partyjn traktowan przez Postyszewa jak dokuczliwa mucha []. Czasem proci ludzie s znacznie bliej prawdy ni niektrzy wysoko postawieni. Postyszew zosta przesunity na inne stanowisko, lecz unikn aresztowania. Przesanie byo jasne: aden baron ani jego klika rodzinna nie s bezpieczni. My, starzy czonkowie Politbiura, zejdziemy niebawem ze sceny owiadczy Stalin zowieszczo. Takie jest prawo natury. Chcielibymy mie kilka ekip zmiennikw. Stalin, polityk i czowiek, by doskonale przygotowany do nieustannej intensyfikacji walki z wrogami wewntrznymi, jak to sformuowa w swoim credo terroru: Im dalej pjdziemy naprzd, im wicej osigniemy sukcesw, tym bardziej zajady opr stawia bd resztki rozbitych klas wyzyskujcych, tym chtniej bd stosowa ostre formy walki, tym bardziej bd szkodzi socjalistycznemu pastwu, tym mocniej bd si chwyta rozpaczliwych rodkw jako ostatniej deski ratunku. Jeowik zamierza przeksztaci NKWD w tajn sekt witych oprawcw. Wysa podwadnych Jagody na inspekcj w teren, a nastpnie aresztowa ich w pocigu. Trzy tysice czekistw zostao pniej straconych. Szef ochrony Pauker i szwagier Stalina, Redens, zachowali swoje stanowiska. Pomidzy 19 a 21 marca Jeow wezwa ocalaych czekistw do klubu oficerskiego. Tam ogosi, e Jagoda by niemieckim szpiegiem od 1907 roku (kiedy wstpi do partii), a take skorumpowanym zodziejem. Jeow zrobi absurdaln aluzj do swojego wzrostu: Moe jestem mizernej postury, ale rce mam silne to rce Stalina. Zabijanie miao przybra rozmylnie przypadkowy charakter. W tej walce z faszystowskimi agentami bd te niewinne ofiary owiadczy Jeow. Rozpoczynamy wielk ofensyw przeciwko wrogowi; niech nie maj nam tego za ze, jeli potrcimy kogo okciem. Lepiej, by ucierpiao dziesiciu niewinnych, ni by wymkn si jeden szpieg. Gdzie drwa rbi, tam wiry lec. 19 Rze generaw, upadek Jagody i mier matki Jeow odkry, e Jagoda prbowa go otru, rozpylajc rt na zasonach w jego gabinecie. Pniej okazao si, e Jeow upozorowa ten zamach. Mimo to Jagoda zosta aresztowany w swoim kremlowskim mieszkaniu, zanim jeszcze Politbiuro wydao w tej sprawie formalny rozkaz. Uprawnienia Politbiura zostay oficjalnie przekazane tak zwanej Pitce: Stalinowi, Mootowowi, Woroszyowowi, Kaganowiczowi i Jeowowi, chocia ten ostatni nie by nawet jego czonkiem. Rewizja przeprowadzona w rezydencjach Jagody mia dwa mieszkania w centrum Moskwy i luksusow dacz ujawnia rozmiary zepsucia panujcego wrd elity NKWD. Kolekcja pornografii, jak zgromadzi, obejmowaa 3.904 fotografie i 11 amatorskich filmw. Jego karier kobieciarza ilustrowa bogaty asortyment damskiej garderoby, ktr przechowywa w swoim mieszkaniu, zupenie jakby prowadzi sklep z konfekcj, a nie kierowa sub bezpieczestwa. Znaleziono u niego 9 paszczy damskich, 4 futra z wiewirek, 3 paszcze z foczej skry i kilka z astrachaskiej weny, 31 par damskich butw, 91 damskich beretw, 22 damskie kapelusze, 130 par zagranicznych jedwabnych poczoch, 10 damskich paskw, 13 torebek, 11 garsonek, 57 bluzek, 69 koszul nocnych, 31 akietw, kolejne 70 par jedwabnych poczoch, 4 jedwabne szale a take kolekcj 165 obscenicznych fajek i cygarniczek oraz jeden gumowy penis. Bya tam jeszcze makabryczna pamitka w postaci dwch opatrzonych etykietkami kul wydobytych z czaszek Zinowiewa i Kamieniewa. W wynaturzonej wersji sukcesji apostolskiej Jeow odziedziczy je i przechowywa w swoim gabinecie jak relikwie. Jagoda, oskarony o spekulacj brylantami i korupcj, obciy posusznie now generacj ofiar, cile wedug wskazwek Jeowa, ktry zadba o to, by z protokow wykrelono nazwiska jego

protegowanych, zanim zeznania trafiy do Stalina. W trakcie trzytygodniowego ledztwa, rozpocztego 2 kwietnia, Jagoda zezna, e zachca Rykowa do wystpowania przeciwko partii pod koniec lat dwudziestych: Dziaaj. Nie tkn ci. Pniej zadenuncjowa Paukera i przyzna si do rozpylenia rtci w gabinecie Jeowa. Co waniejsze, Jagoda oskary Awla Jenukidzego o planowanie zamachu stanu wraz z marszakiem Tuchaczewskim, starym wrogiem Stalina z okresu wojny domowej. Przed rozpoczciem procesu, na ktrym wystpi wraz z Bucharinem i Rykowem, Jagoda przyzna si rwnie do zamordowania Gorkiego i jego syna oraz zabicia Kirowa. W swoim prywatnym piekle wiedzia, e jego rodzin i przyjaci te czeka zagada: zgodnie z prawami stalinowskiego wiata, kiedy czowiek upada, pociga za sob wszystkich, ktrzy byli z nim zwizani, krewnych, kochanki i protegowanych. Jego szwagier i te zostali niebawem rozstrzelani, wraz z bywalcami salonu literackiego. on, siostry i rodzicw zesano: jego ojciec napisa do Stalina, e wydziedziczy ostatniego yjcego syna za jego cikie zbrodnie. Dwaj inni oddali wczeniej ycie za bolszewizm. Obecnie siedemdziesicioomioletni jubiler z Ninego Nowgorodu mia straci trzeciego. Oboje rodzice Jagody zmarli w obozach. Jagoda, jak si zdaje, przeszed damasceskie nawrcenie.[98] Po raz pierwszy w yciu bd musia wyzna ca prawd o sobie westchn jakby z ulg zmczony wiatem czekista. Wadimir Kirszon, pisarz, ktremu Stalin doradza przy pisaniu sztuk i ktry niebawem mia zosta rozstrzelany, przebywa z nim w jednej celi jako prowokator. Jagoda spyta, co mwi si o nim w miecie, dodajc ze smutkiem: Chc ci po prostu spyta o Id [jego ona] i Timosz [jego kochanka, synowa Gorkiego], o dziecko, o moj rodzin, i zobaczy jakie znajome twarze przed mierci. Duo mwi o mierci. Gdybym by pewien, e pozwol mi y, znisbym to, e przyznaem si do zamordowania Gorkiego i jego syna. Ale nieznonie trudno jest owiadczy to przed wszystkimi, zwaszcza przed Timosz powiedzia swojemu ledczemu. Moecie napisa w swoim raporcie dla Jeowa, i powiedziaem, e mimo wszystko musi istnie Bg. Od Stalina nie zasuyem na nic oprcz wdzicznoci za moj wiern sub; od Boga zasuyem na surow kar za pogwacenie jego przykaza tysice razy. A teraz spjrzcie, gdzie si znalazem, i osdcie sami: jest Bg czy go nie ma? Belladonna Jagody zrodzia fatalne owoce: wgierski fryzjer i ulubieniec kremlowskich dzieci, czterdziestoczteroletni Pauker, zosta aresztowany 15 kwietnia, poniewa za duo wiedzia i za dobrze mu si powodzio: Stalin nie ufa ju starym czekistom z zagranicznymi koneksjami. Paukera rozstrzelano po cichu 14 sierpnia 1937 roku by pierwszym dworzaninem skazanym na mier. Jenukidze te zosta aresztowany i stracony 20 grudnia. Aparat NKWD nalea teraz do Stalina, ktry zwrci si przeciwko armii. Wieczorem 1 maja 1937 roku, po pierwszomajowej manifestacji, odbyo si zwyke przyjcie u Woroszyowa, atmosfera panowaa jednak cika i napita. Budionny[99] napisa, e w swoim wewntrznym krgu Stalin mwi otwarcie o nieuchronnej rzezi: ju czas, powiedzia, skoczy z naszymi wrogami, poniewa rozpanoszyli si w armii, w sztabie, nawet na Kremlu. Czsto mona si spotka ze stwierdzeniem, e Stalin zaplanowa terror tylko z Jeowem i Mootowem: ze sw Budionnego wynika, e nawet na gruncie towarzyskim nie kry przed swoim otoczeniem, od lekarzy do czonkw Politbiura, i zamierza skoczy z wrogami na obszarze caego pastwa. Musimy si z nimi rozprawi, nie patrzc na twarze. Budionny przypuszcza, e chodzio tu o marszaka Tuchaczewskiego i wyszych dowdcw, takich jak Iona Jakir i Jan Gamarnik, ktrzy przez cay dzie stali razem z nimi na trybunie Mauzoleum. Budionny, jak sam utrzymywa, mia nadziej, e tak nie jest. Ale dokumenty archiwalne pokazuj, z jak gorliwoci Woroszyow i Budionny przez ponad rok zachcali Stalina do zniszczenia wrogw w Armii Czerwonej. Woroszyow, na przykad, przesa Stalinowi przechwycony przez wywiad raport niemieckiej ambasady, ktra informowaa Berlin, e Tuchaczewski nagle przesta by frankofilem i okazuje obecnie wielki szacunek dla armii niemieckiej. Tuchaczewski, wrg Stalina z okresu wojny domowej i prawdopodobnie najbardziej utalentowany z jego dowdcw, mia sta si gwnym celem planowanej czystki. Ten wyrafinowany arystokrata, przystojny, sprytny i zdolny, jak opisa go Kaganowicz, nie cierpia gupcw i dlatego Woroszyow

i Budionny darzyli go nienawici. w zuchway kobieciarz odznacza si tak si przebicia i charyzm, e Stalin nazywa go Napoleonkiem, natomiast Kaganowicz sparafrazowa powiedzenie Bonapartego: Tuchaczewski nosi w tornistrze napoleosk buaw. By bezwzgldny jak kady bolszewik i stosowa gaz trujcy przeciwko chopskim powstacom. Pod koniec lat dwudziestych i na pocztku trzydziestych opowiada si za szeroko zakrojon modernizacj Armii Czerwonej i utworzeniem si zmechanizowanych, ktre mogyby zosta uyte w tak zwanych gbokich operacjach: rozumia, i nadchodzi epoka czogw i lotnictwa, i dlatego znalaz si w konflikcie z przyjacimi Stalina, wci yjcymi w wiecie kawaleryjskich szar i pocigw pancernych. W 1930 roku Stalin prbowa oskary Tuchaczewskiego o zdrad, lecz niektrzy z palatynw, midzy innymi Sergo, sprzeciwili si temu i pomogli przywrci go na stanowisko zastpcy ludowego komisarza obrony. W maju 1936 roku doszo jednak do kolejnej sprzeczki z draliwym, mciwym Woroszyowem. Woroszyowa tak rozsierdzia uzasadniona krytyka ze strony Tuchaczewskiego, e obrzuci go podobno inwektywami. Spr udao si zaagodzi, ale w tym czasie aresztowano i przesuchano pierwszych dowdcw Armii Czerwonej, aby pogry Tuchaczewskiego. Nazwiska kolejnych pady na procesie styczniowym. Jagoda, Jenukidze i zdezorientowani oficerowie dooyli wicej drew do tego ognia. Jedenastego maja Tuchaczewski zosta zwolniony z funkcji zastpcy ludowego komisarza i przeniesiony do Nadwoaskiego Okrgu Wojskowego. 13 maja Stalin pooy rk na ramieniu Tuchaczewskiego i obieca mu, e niebawem powrci do Moskwy. Dotrzyma sowa, poniewa 22 maja Tuchaczewski zosta aresztowany i do Moskwy wrci. Jeow i Woroszyow zorganizowali aresztowania praktycznie caego naczelnego dowdztwa. Jeow osobicie przej nadzr nad ledztwem. Na spotkaniu ze Stalinem Wyszyski zaproponowa uycie tortur. Zdecydujcie sami owiadczy Stalin, ktry pospieszy na ubiank, by pokierowa przesuchaniem marszaka ale Tuchaczewski musi powiedzie wszystko To niemoliwe, eby dziaa sam. Tuchaczewski by torturowany. W rodku tego dramatu, 13 maja 1937 roku, zmara w wieku siedemdziesiciu siedmiu lat matka Stalina. Trzej profesorowie i dwaj lekarze podpisali akt zgonu, podajc jako przyczyn mierci zwapnienie naczy krwiononych serca. Poskriebyszow zatwierdzi tekst oficjalnego owiadczenia dla prasy.[100] Stalin osobicie uoy po gruzisku napis na wieniec: Drogiej i ukochanej Matce od syna Iosifa Dugaszwilego, uywajc swego prawdziwego nazwiska, zapewne po to, by zaznaczy dystans pomidzy Soso a Stalinem. Zaprztnity spiskiem Tuchaczewskiego, nie wzi udziau w pogrzebie, ktrym zajli si w jego imieniu Beria, jego ona i syn Sergo, lecz wypytywa ich pniej o to, jakby czu si winny, e go tam nie byo. Kilka dni pniej (przez cay ten czas Jeow kry midzy gabinetem Stalina a ubiank) marszaek Tuchaczewski zezna, e Jenukidze zwerbowa go w 1928 roku, e jest niemieckim szpiegiem i e wraz z Bucharinem planowa zamach stanu. Zeznania Tuchaczewskiego, ktre zachoway si w archiwum, s upstrzone brunatnymi plamami, ktre, jak ustalono, pozostawia krew ciekajca z przedmiotu znajdujcego si w ruchu. Stalin musia przekona Politbiuro o winie wojskowych. Jakir, jeden z aresztowanych dowdcw, by bliskim przyjacielem Kaganowicza, ktry zosta wezwany na posiedzenie Politbiura i przesuchany przez Stalina na okoliczno tej przyjani. Kaganowicz przypomnia Stalinowi, e to on nalega na awansowanie Jakira, na co Wdz mrukn: Racja, pamitam Sprawa zamknita. W obliczu zdumiewajcych zezna wymuszonych z dowdcw, Kaganowicz uwierzy, e istnia wrd nich spisek. Mikojan rwnie przyjani si z wieloma spord aresztowanych. Stalin odczyta mu wyjtki z zezna Uborewicza, z ktrych wynikao, e by niemieckim szpiegiem. Trudno w to uwierzy przyzna Stalin ale to fakt, potwierdzili to. Oskareni podpisywali si na kadej stronie, aby unikn faszerstwa. Znam Uborewicza bardzo dobrze powiedzia Mikojan. To niezwykle uczciwy czowiek. Stalin zapewni go, e dowdcw bd sdzi wojskowi: Znaj spraw i zorientuj si, co jest prawd, a co nie. Zapewne aby da przykad, wrzuci do tego

kota zastpc przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych, Rudzutaka, pierwszego czowieka z krgu Politbiura (kandydata na czonka), ktry mia zosta aresztowany. Za duo przestawa ze swymi filisterskimi znajomymi, wspomina Mootow, co w bolszewickim argonie oznaczao kulturalnych przyjaci. Bdc kim w rodzaju bon vivant, trzyma si od nas na dystans. Jak wikszo sojusznikw Stalina z lat dwudziestych, straci jego zaufanie, oskarajc Wodza, e spotwarza go po zabjstwie Kirowa. Mylicie si, Rudzutak odpar Stalin. Zosta aresztowany podczas kolacji wraz z jakimi aktorami podobno kilka tygodni pniej na ubiance panie wci miay na sobie strzpy sukien balowych. Da si omota [] zadawa si z diabli wiedz kim, z kobietami, wspomina Mootow, i, jak dodawa Kaganowicz, modymi dziewcztami. By moe zosta rozstrzelany za swj tryb ycia. Ale Mootow wyjani: Moim zdaniem wiadomie nie bra udziau [w spisku], lecz mimo to by winny: Nie naley si kierowa osobistymi wraeniami. Bd co bd mielimy obciajce go materiay. Niebawem zaczy si aresztowania starych bolszewikw, zwaszcza tych upartych gruziskich starych prykw, ktrzy przeciwstawiali si Stalinowi. Z pocztku kierownictwo rzeczywicie gosowao nad aresztowaniami, zgodnie z partyjn tradycj: zachowane w archiwach stenogramy ukazuj dzik zawzito tej procedury. Zazwyczaj przywdcy gosowali po prostu Za lub Zgoda, ale czasem, aby okaza swoj gorliwo, dodawali wcieke komentarze[101]: Zdecydowanie tak - napisa Budionny na wniosku o aresztowanie Tuchaczewskiego i Rudzutaka. Naley skoczy z tymi szubrawcami. Marszaek Jegorow, ktrego ona przebywaa ju w areszcie (to z ni flirtowa Stalin podczas kolacji w listopadzie 1932 roku), napisa: Wszystkich tych zdrajcw naley zetrze z powierzchni ziemi jako niebezpiecznych wrogw i odraajce kanalie. Pierwszego czerwca Stalin, Woroszyow i Jeow zebrali na Kremlu ponad stu wyszych oficerw i oznajmili im, e ich naczelne dowdztwo skadao si w przewaajcej wikszoci z niemieckich szpiegw. Woroszyow zdemaskowa t kontrrewolucyjn spiskow organizacj faszystowsk, dodajc, e sam by blisko spiskowcw. Zawini, poniewa nie chcia w to uwierzy! Nastpnego dnia przemwi Stalin, odprawiajc nad przeraonymi suchaczami zowieszcze misterium: Mam nadziej, e nikt nie wtpi w istnienie wojskowo-politycznego spisku stwierdzi, a nastpnie wyjani, e Tuchaczewski zosta przekupiony przez Trockiego, Bucharina, Rykowa, Jenukidzego, Jagod i Rudzutaka. I jak w kadej dobrej powieci szpiegowskiej, Stalin usiowa chercher la femme, grajc na znanej skonnoci Tuchaczewskiego i Jenukidzego do kobiet. W Niemczech, w Berlinie, jest jedna dowiadczona kobieta-szpieg [] Josephine Heinze [] to bardzo pikna kobieta. Zwerbowaa Jenukidzego. Pomoga zwerbowa Tuchaczewskiego. W tym samym czasie odbyway si aresztowania oficerw, tote trudno si dziwi, e ci, ktrzy ocaleli, poparli Stalina. Woroszyow rozkoszowa si swoj zemst. Nigdy nie ufaem Tuchaczewskiemu, a zwaszcza nigdy nie ufaem Uborewiczowi []. To szubrawcy owiadczy pracownikom Ludowego Komisariatu Obrony, rozwijajc wtek Stalina o rozwizoci seksualnej. Towarzysze powiedzia nie zakoczylimy jeszcze czystki. Osobicie nie wtpi, e s ludzie, ktrzy myl, e po prostu sobie gadali i nic wicej. Mwili: Byoby dobrze zabi Stalina i Woroszyowa []. Nasz rzd rozprawi si z takimi ludmi. Susznie rozlegy si okrzyki. To degeneraci powiedzia Woroszyow. Obrzydliwi w swoim yciu prywatnym! Dziewitego czerwca Wyszyski przesucha oskaronych i dwukrotnie zoy raport Stalinowi, zjawiajc si w Kciku o 22.45. Politbiuro rozpatrywao proby oficerw o ask, przekazujc je wok stou. Na probie Jakira Stalin napisa: Kanalia i skurwysyn. Bardzo trafne okrelenie - uzupeni sualczo Woroszyow. Mootow po prostu podpisa, ale najlepszy przyjaciel Jakira, Kaganowicz, musia nieomal zataczy na jego grobie: Dla tego zdrajcy, wyrodka i sukinsyna jest tylko jedna kara - rozstrzelanie. Jedenastego czerwca Sd Najwyszy powoa specjalny trybuna wojskowy, by osdzi zdrajcw. Kolegium Wojskowe reprezentowa jak zwykle Ulrich, lecz gwnymi sdziami byli wysi dowdcy. Budionny nalea do najbardziej aktywnych, oskarajc byych kolegw o szkodnictwo polegajce na zamiarze utworzenia dywizji pancernych.

 Ja chyba ni skomentowa akt oskarenia Tuchaczewski. Nie wspominano o Josephine, piknym niemieckim szpiegu. Co znamienne, poniewa Jakir by ydem z Besarabii, wielu generaw oskarono o posiadanie drugiej ojczyzny. Wikszo sdziw bya przeraona. Jutro ja znajd si na ich miejscu powiedzia pniej przyjacioom jeden z nich, komandarm Bieow. (Mia racj). O 23:35 tego samego dnia wszyscy zostali skazani na mier. Ulrich pospieszy z raportem do Stalina, ktry, czekajc z Mootowem, Kaganowiczem i Jeowem, nie przeczyta nawet uzasadnienia wyrokw. Powiedzia tylko: Zgoda. Jeow wyszed z Ulrichem, by nadzorowa egzekucje, ktre odbyy si we wczesnych godzinach rannych 12 czerwca. Stalin, jak zawsze, okaza sadystyczne zainteresowanie. Co powiedzia w ostatnim sowie Tuchaczewski? spyta Jeowa. Mwi, gad, e jest wierny ojczynie i towarzyszowi Stalinowi. Prosi o wyrozumiao. Ale od razu byo jasne, e krci, nie zoy broni. Wszyscy sdziowie zostali pniej rozstrzelani z wyjtkiem Ulricha, Budionnego i Szaposznikowa. Jeli Budionny mia jakie wtpliwoci, czy poprze terror, niedugo po procesie zjawili si funkcjonariusze NKWD, aby go aresztowa. Wycign pistolet i zagrozi, e ich zabije, po czym zatelefonowa do Stalina, ktry odwoa aresztowanie. Jego ona nie miaa tyle szczcia. Woroszyow rozpta masow czystk w armii, osobicie domagajc si w licie do NKWD aresztowania 300 oficerw: chepi si pniej, e do 29 listopada 1938 roku aresztowano 40.000 oficerw i promowano 100.000 nowych. Trzech spord piciu marszakw, pitnastu spord szesnastu komandarmw, szedziesiciu spord szedziesiciu siedmiu komkorw i wszystkich siedemnastu armkomw zostao rozstrzelanych. Stalin zachca do polowania na czarownice podczas nieformalnych spotka z oficerami.[102] Do tej pory nie wiemy, czy moemy mwi otwarcie o wrogach ludu, czy nie powiedzia diwkom auchin. Mwi publicznie? spyta Stalin. Nie, tutaj, wewntrznie. Musimy, to konieczne! odpar Stalin. Dowdcy omawiali przypadki poszczeglnych oficerw. Gorbatow jest zaniepokojony zameldowa Kulikw, komisarz dywizji na Ukrainie. Dlaczego miaby by zaniepokojony spyta Stalin skoro jest uczciwym czowiekiem? Nie powiedziaem, e jest czysty. Najwyraniej by powizany powiedzia Kulikw. Boi si? spyta Stalin. Armia bya ostatni si zdoln do powstrzymania Stalina, co stanowio wystarczajcy powd do zniszczenia jej naczelnego dowdztwa. Niewykluczone, e generaowie wiedzieli o dziaalnoci Stalina jako podwjnego agenta Ochrany i planowali podjcie jakich dziaa. Zazwyczaj twierdzi si, e niemiecki wywiad podsun Stalinowi faszywe informacje o planowanym zamachu. Szef SD, Reinhard Heydrich, sfabrykowa takie dowody i przekaza je Stalinowi za porednictwem dziaajcego w dobrej wierze prezydenta Czechosowacji, Eduarda Benesa. Jednake adne spreparowane przez Niemcw dowody nie zostay wykorzystane na procesie Tuchaczewskiego nie byo zreszt takiej koniecznoci. Stalin nie potrzebowa ani niemieckiej dezinformacji, ani tajemniczych akt Ochrany, poniewa i bez nich mia dosy powodw, by zniszczy Tuchaczewskiego. Bd co bd, myla o tym ju w roku 1930, trzy lata przed dojciem Hitlera do wadzy. Co wicej, Stalin i jego przyjaciele byli przekonani, e oficerom nie wolno ufa i przy najmniejszym nawet podejrzeniu naley ich wyeliminowa fizycznie. Stalin przypomnia Woroszyowowi w niedatowanej notatce o oficerach aresztowanych latem 1918 roku. Tych oficerw napisa -zamierzalimy rozstrzela. Nic si nie zmienio. Woroszyowa wspiera w tej rzezi czowiek, ktry uosabia tragedi, jaka miaa spa na Armi Czerwon. Stalin i Jeow planowali kampani propagandow wraz z redaktorem Prawdy, Lwem Mechlisem, jednym z najbardziej niezwykych stalinowskich dworakw, ktry pojawi si nagle na scenie, przeistoczony z postrachu dziennikarzy w wojskowego Mefistofelesa, porwnywanego z rekinem i mrocznym demonem. Nawet Stalin nazywa go fanatykiem, nierzadko musia poskramia jego zapdy i lubi opowiada o jego miesznej gorliwoci. Mechlis, pidziesicioletni mczyzna z bujn, ciemn czupryn i pocig, ptasi twarz, odegra

na swj sposb rwnie wielk rol, jak Mootow czy Beria. Urodzony w 1889 roku w Odessie z ydowskich rodzicw, rzuci szko w wieku lat czternastu, do bolszewikw przysta dopiero w roku 1918, po flirtach z innymi partiami. Podczas wojny domowej da si pozna jako bezwzgldny komisarz na Krymie, gdzie rozstrzela tysice ludzi. Ze Stalinem spotka si po raz pierwszy podczas kampanii polskiej, zostajc jednym z jego pomocnikw i poznajc jego sekrety. Oddany drogiemu towarzyszowi Stalinowi, ktremu suy z neurotycznym, chorobliwym zapaem, by zbyt energiczny i utalentowany, by ukrywa si w poczekalniach jak Poskriebyszow. onaty z lekark pochodzenia ydowskiego, umieci w koysce swego dziecka portret Lenina z czerwon wsteczk i odnotowa w dzienniku narodziny Nowego Czowieka. W 1930 roku Stalin mianowa go redaktorem naczelnym Prawdy, ktrej personelem Mechlis kierowa w sposb niezwykle brutalny.[103] Mechlis, ktry opuci armi carsk jako kanonier, zosta awansowany na zastpc ludowego komisarza obrony i szefa Zarzdu Politycznego Armii Czerwonej, spadajc na ni niczym galopujcy ko Apokalipsy. Stalin i jego Pitka opracowali wanie zdumiewajc loteri obliczon na wymordowanie caego pokolenia. 20 Krwawa ania Nie wymienili nawet nazwisk, lecz po prostu podali, ile tysicy osb naley skaza na mier. Drugiego lipca 1937 roku Politbiuro rozkazao lokalnym sekretarzom aresztowa i rozstrzela najbardziej zajade elementy antyradzieckie, ktrych sprawy miay rozpatrywa trjki, trzyosobowe trybunay skadajce si zwykle z miejscowego sekretarza partii, prokuratora i szefa NKWD. Celem byo pozbycie si raz na zawsze wszystkich wrogw i tych, ktrych nie da si wychowa w duchu socjalizmu, aby przyspieszy zanikanie barier klasowych i tym samym urzeczywistni raj dla mas. To ostateczne rozwizanie przybrao charakter rzezi, ktr mona wytumaczy jedynie w kategoriach wiary i idealizmu waciwych bolszewizmowi, rozumianemu jako religia oparta na systematycznym niszczeniu klas. Zasada ustalania z gry liczby ofiar niczym wskanikw przemysowych w Planie Picioletnim bya zatem cakowicie naturalna. Szczegy nie miay znaczenia: jeli dokonana przez Hitlera zagada ydw bya ludobjstwem, stalinowska czystka bya demobjstwem, walk klasow przeradzajc si w kanibalizm. 30 lipca Jeow i jego zastpca, Michai Frinowski, przedstawili czonkom Politbiura projekt Rezolucji nr 00447, ktra stwierdzaa, e pomidzy 5 a 15 sierpnia regiony otrzymaj wskaniki liczbowe dla dwch kategorii winiw: wszyscy zaklasyfikowani do kategorii pierwszej mieli zosta rozstrzelani, do kategorii drugiej zesani. Proponowali rozstrzela 72.950 osb i aresztowa 259.450 osb, chocia pominli niektre regiony. Regiony mogy przedkada dalsze listy. Rodziny tych ludzi te miay podlega zsyce. Politbiuro zatwierdzio rezolucj nastpnego dnia. Niebawem, gdy doszy do gosu lokalne animozje i ambicje, a polowanie na czarownice osigno punkt kulminacyjny, owa maszynka do misa nabraa rozpdu i w jej tryby wpaday kolejne tysice ludzi. Regiony szybko wypeniy wskaniki aresztowa i poprosiy o wiksze liczby, tote pomidzy 28 sierpnia a 15 grudnia Politbiuro wyrazio zgod na rozstrzelanie kolejnych 22.500 osb, a pniej jeszcze 48.000. Pod tym wzgldem terror stalinowski rni si od zbrodni hitlerowskich, obliczonych na zniszczenie ograniczonego celu: ydw i Cyganw. Tutaj represje przybieray nierzadko zupenie przypadkowy charakter: dawno zapomniany komentarz, przelotny flirt z opozycj, zazdro ssiada o prac, on lub dom albo po prostu zwyky przypadek sprowadzay mier i cierpienia na cae rodziny. Nie miao to adnego znaczenia: Lepiej za duo ni za mao owiadczy Jeow swoim podwadnym, kiedy na mocy Rezolucji nr 00447 pierwotne wskaniki wzrosy do 767.397 aresztowanych i 386.798 rozstrzelanych.[104]

Jednoczenie Jeow bi po narodowociach, zarzdzajc masowe represje wymierzone midzy innymi przeciwko Polakom i etnicznym Niemcom. 11 sierpnia Jeow podpisa Rezolucj nr 00485 dotyczc likwidacji polskich grup dywersyjnych i szpiegowskich, ktrej ofiar miaa pa wikszo czonkw Polskiej Partii Komunistycznej, wikszo Polakw w obrbie bolszewickiego kierownictwa oraz wszyscy, ktrzy utrzymywali towarzyskie bd konsularne kontakty z Polakami a take ich ony i dzieci. W ramach tej operacji aresztowano ogem 350.000 osb (w tym 144.000 Polakw) i rozstrzelano 247.157 osb (w tym 110.000 Polakw) byo to ludobjstwo na lokaln skal. Jak zobaczymy, represje uderzyy ze szczegln si w wewntrzny krg Stalina. [105] Wedug najnowszych szacunkowych oblicze, obejmujcych te kontyngenty narodowociowe, podczas tych operacji aresztowano cznie 1,5 miliona ludzi, z czego okoo 700.000 rozstrzelano. Bijcie, niszczcie jak leci rozkaza Jeow swoim siepaczom. Ci, ktrzy okazywali operacyjn bierno w aresztowaniach ugrupowa kontrrewolucyjnych w obrbie partii i poza ni [] Polakw, Niemcw i kuakw, sami trafiali w tryby machiny terroru, chocia wikszo staraa si przeciga w raportach o gigantycznych liczbach aresztowanych. Jeow, dziaajc zapewne zgodnie z instrukcjami Pitki, stwierdzi, e podczas tej operacji rozstrzelanych zostanie dodatkowo tysic osb, nie tak znowu duo. Poniewa Stalin i Jeow nieustannie podnosili wskaniki, dodatkowy tysic tu i tam by nieunikniony, rzecz jednak w tym, i wiadomie niszczyli ca kast. Podobnie jak w przypadku hitlerowskiego Holocaustu, byo to kolosalne osignicie organizacyjne. Jeow okreli nawet, jakie krzewy naley posadzi na masowych grobach. Kiedy zacza si ta masakra, Stalin niemal znikn z ycia publicznego, pojawiajc si tylko po to, by przyj dzieci lub delegacje. Szerzyy si pogoski, e nie wie, co robi Jeow. Stalin wystpi publicznie zaledwie dwa razy w 1937 i raz w 1938 roku, odwoujc te wszystkie swoje wakacje (nie wyjecha na poudnie a do 1945 roku). Zarwno w 1937, jak i w 1938 roku przemwienie z okazji rocznicy rewolucji 6 listopada wygosi Mootow. Pewnego dnia pisarz Ilia Erenburg spotka na ulicy Pasternaka, ktry macha rkami, stojc pord zasp nienych: Gdyby tylko kto powiedzia o tym Stalinowi. Reyser Meyerhold zapewnia Erenburga: Ukrywaj to przed Stalinem. Ale ich wsplny przyjaciel, Isaak Babel, kochanek ony Jeowa, znalaz klucz do zagadki: Oczywicie e Jeow odgrywa w tym swoj rol, ale to nie on za tym stoi. Za wszystkim sta Stalin, ale nie by sam. Nie mona, rzecz jasna, obcia win za terror jednego czowieka, poniewa systematyczne zabijanie rozpoczo si niedugo po objciu wadzy przez Lenina w 1917 roku i nie skoczyo si a do mierci Stalina. Ten system spoeczny opiera si na rozlewie krwi, usprawiedliwia morderstwo dokonane dzisiaj w imi perspektywy przyszego szczcia. Nie naley si dopatrywa zasadniczych przyczyn terroru w osobowoci Stalina, chocia z pewnoci jego wyjtkowy charakter, w ktrym znalaza odzwierciedlenie jego przewrotno i mciwo, uksztatowa represje, rozszerzy je i nada im masowy zasig. Najwikszym szczciem wyzna niegdy Stalin Kamieniewowi jest okreli wroga, przygotowa wszystko, zemci si, a potem pj spa. Nie zdarzyoby si to bez Stalina. Terror odzwierciedla jednak rwnie wioskowe nienawici kazirodczej sekty bolszewikw, narose przez lata zsyek i wojny. Stalin i jego frakcja uwaali wojn domow za godzin swojej najwikszej chway: rok 1937 by powtrk Carycyna, o czym Stalin przypomnia grupie oficerw: Bylimy w Carycynie z Woroszyowem powiedzia. W cigu tygodnia wykrylimy [wrogw], chocia nie znalimy si na sprawach wojskowych. Wykrylimy, poniewa osdzalimy ich po ich pracy, i gdyby dzisiaj pracownicy polityczni osdzali ludzi po ich rzeczywistej pracy, szybko zdemaskowalibymy wrogw w naszej armii. Antybolszewicka reakcja w Niemczech bya niezaprzeczalnym faktem, hiszpaska wojna domowa ustanowia nowe standardy zdrady i okruciestwa. Kraj nadal ponosi klski gospodarcze: dokumenty Mootowa ujawniaj, e jeszcze w 1937 roku panowa gd i zdarzay si przypadki kanibalizmu.[106] Wrd dygnitarzy szerzya si korupcja: Jagoda kupowa diamenty za pastwowe pienidze, Jakir wydzierawia dacze jak waciciel ziemski. ony marszakw, jak choby Olga Budionna i jej przyjacika Galina Jegorowa, do ktrej zaleca si Stalin podczas ostatniej wieczerzy Nadii,

byszczay w ambasadach i salonach przypominajcych wystawne przyjcia [] w arystokratycznej Rosji, ubieray si w stylowe suknie i obracay w wytwornym towarzystwie. Dlaczego ceny id w gr o 100 procent, podczas gdy nic nie ma w sklepach? - pytaa w swoim dzienniku Maria Swanidze. Gdzie jest bawena, len i wena, skoro za przekroczenie Planu przyznawano medale? A budowa prywatnych dacz [] szalone pienidze wydawane na wspaniae rezydencje i domy wypoczynkowe? Odpowiedzialno spoczywaa na setkach tysicy urzdnikw, ktrzy zarzdzali i prowadzili represje, z entuzjazmem, bezlitonie, niemal z radoci, zabijajc znacznie wicej ofiar ni kazano im zabija. Nikt nigdy nie stan przed sdem za te zbrodnie. Stalin by zdumiewajco szczery, kiedy mwi w swoim krgu, i zamierza skoczy ze wszystkimi wrogami. Mg powiedzie to otwarcie na przyjciu u Woroszyowa, jak zanotowa Budionny. Zdawa si nieustannie porwnywa terror do rozprawy Iwana Gronego z bojarami. Kto bdzie pamita o tej caej hoocie za dziesi czy dwadziecia lat? Nikt. Kto dzisiaj pamita imiona bojarw, ktrych pozby si Iwan Grony?[107] Nikt []. Ludzie musz wiedzie, e pozby si wszystkich swoich wrogw. W kocu wszyscy dostali to, na co zasuyli. Ludzie zrozumiej, Iosifie Wissarionowiczu, zrozumiej i popr was odpar Mootow. Mikojanowi Stalin powiedzia: Iwan zabi za mao bojarw. Powinien zabi ich wszystkich, eby stworzy silne pastwo. Palatyni nie byli a tak niewiadomi prawdziwej natury Stalina, jak pniej utrzymywali. Kiedy regiony wykonyway i przekraczay swoje bezimienne normy, Stalin rwnie zabija tysice ludzi, ktrych dobrze zna. Jeow odwiedza Stalina praktycznie codziennie. W cigu ptora roku 5 z 15 czonkw Politbiura, 98 ze 139 czonkw Komitetu Centralnego i 1108 z 1966 delegatw na XVII Zjazd zostao aresztowanych. Jeow dostarczy 383 listy z nazwiskami ofiar, mwic przy tym: Prosz o zgod na skazanie ich wszystkich wedug pierwszej kategorii. Wikszo list zatwierdzi Stalin, Mootow, Kaganowicz i Woroszyow, ale niektre podpisali te danow i Mikojan. 12 listopada 1938 roku Stalin i Mootow podpisali 3167 wyrokw mierci. Zwykle pisali po prostu: Za albo NWK. Mootow przyzna: Podpisaem wikszo waciwie prawie wszystkie listy aresztowanych. Naradzalimy si i podejmowalimy decyzj. Konieczny by popiech. Czy mona byo zagbia si w szczegy? [] Niewinnych ludzi te czasem zamykano. Oczywicie jednego czy dwch na dziesiciu zamykano niesusznie, ale reszt susznie. Jak uj to Stalin: Lepiej skrci o gow niewinnego ni zawaha si podczas wojny. Skazali na mier 39.000 osb z list. Stalin dopisywa na listach uwagi dla Jeowa: Towarzyszu Jeow, tych, ktrych nazwiska zaznaczyem ar. naley natychmiast aresztowa, jeli jeszcze tego nie zrobiono. Czasem pisa po prostu: Rozstrzela wszystkich 138. Kiedy Mootow otrzymywa listy z regionw, podkrela po prostu liczby, nie nazwiska. Kaganowicz wspomina tamten gorczkowy okres: C za emocje. Wszyscy byli odpowiedzialni i prawdopodobnie winni tego, e posunli si za daleko. Stalin owiadczy, e syn nie powinien cierpie za grzechy ojca, ale pniej starannie bra na cel rodziny wrogw: moga si w tym przejawia jego kaukaska mentalno lub po prostu kazirodczy labirynt bolszewickich powiza. Naley ich izolowa wyjani Mootowowi bo inaczej bd si skary. Pitego lipca 1937 roku Politbiuro polecio NKWD zamkn ony wszystkich skazanych zdrajcw [] w obozach na 5-8 lat i wzi pod opiek pastwa dzieci poniej lat pitnastu: 18.000 on i 25.000 dzieci zabrano z domw. Ale to nie wystarczyo: 15 sierpnia Jeow zarzdzi, e dzieci od jednego roku do trzech lat naley umieci w sierocicach, ale dzieci spoecznie niebezpieczne od lat trzech do pitnastu miay zosta uwizione w zalenoci od stopnia zagroenia. Prawie milion takich dzieci wychowao si w sierocicach i czsto nie widziao swoich matek przez dwadziecia lat.[108] Stalin by motorem tej morderczej machiny. Wszystko bdzie dobrze napisa 7 maja 1937 roku do jednego ze swoich mordercw, ktry skary si, e wprawdzie nie straci zbw, ale jest troch zdezorientowany. - Im ostrzejsze zby, tym lepiej. I. St. To zaledwie jeden z wielu dokumentw w otwartych niedawno archiwach, ktre pokazuj, e Stalin nie tylko kierowa represjami, lecz take osobicie zachca modszych funkcjonariuszy do mordowania towarzyszy. Zby nigdy nie byy

dostatecznie ostre. Podczas gdy wszyscy przywdcy mogli ocali niektrych swoich przyjaci a innych nie Stalin mg chroni, kogo chcia: tego rodzaju kaprysy tylko umacniay jego mistyczn aur. Kiedy jego stary przyjaciel z Gruzji, Sergo Kawtaradze, zosta aresztowany, Stalin nie zgodzi si na egzekucj i postawi przy jego nazwisku mylnik. Ta cienka kreska owkiem uratowaa mu ycie. Inny stary znajomy, dyplomata Aleksandr Trojanowski, te pojawi si na licie: Nie rusza napisa Stalin. [109] Niezalenie od tego, ile razy kto zosta zadenuncjowany, aska Stalina moga by praktycznie niewyczerpana, lecz jeli straci do kogo zaufanie, zemsta bya nieuchronna, cho moga nadej dopiero po latach. Najlepszym sposobem na przeycie byo pozosta niewidzialnym, poniewa czasem najbardziej dziwaczne przypadki mogy narazi ludzi na zgubny w skutkach kontakt ze Stalinem: pewnego razu polska komunistka, Wera Kostrzewa, przycinaa re w swoim ogrodzie niedaleko Kuncewa, gdy nagle spostrzega, e Stalin przyglda si jej zza ogrodzenia. Jakie pikne re powiedzia. Zostaa aresztowana jeszcze tej nocy by to okres antypolskiej szpiegomanii, tote prawdopodobnie i tak znajdowaa si na licie. Stalin czsto zapomina lub udawa, e zapomnia co si stao z niektrymi towarzyszami i po latach sprawia wraenie rozczarowanego, kiedy usysza, e zostali rozstrzelani. Mielicie takich wspaniaych ludzi powiedzia pniej polskim komunistom. Wera Kostrzewa na przykad, nie wiecie, co si z ni stao? Nawet przy swojej doskonaej pamici nie mg pamita wszystkich ofiar. Stalin lubi drczy swoich kolegw: jednym z nich by Aleksandr Stecki, dawny protegowany Bucharina, a pniej szef Wydziau Kultury w Komitecie Centralnym. Bucharin, podczas jednej z konfrontacji z oskarycielami, da Stalinowi stary list, w ktrym Stecki krytykowa Stalina. Towarzysz Bucharin napisa Stalin do Steckiego da mi Wasz list do niego z sugesti, e Stecki nie zawsze by czysty. Nie czytaem listu. Zwracam go Wam. Z komunistycznym pozdrowieniem, Stalin. Mona sobie wyobrazi przeraenie Steckiego, kiedy czyta te sowa. Natychmiast odpisa: Towarzyszu Stalin, otrzymaem Wasz list i dzikuj Wam za zaufanie. Co do mojego listu [] napisanego, kiedy nie byem czysty []. Naleaem do grupy Bucharina. Teraz wstydz si tego Stecki zosta aresztowany i rozstrzelany. Stalin bawi si w takie gierki nawet z najbliszymi towarzyszami: Budionny na przykad zachowywa si bez zarzutu podczas procesu Tuchaczewskiego, ale kiedy aresztowania objy oficerw jego sztabu, poszed do Woroszyowa na skarg z list niewinnych ludzi objtych ledztwem. Woroszyow by przeraony. Sam rozmawiaj ze Stalinem powiedzia. Budionny zwrci si do Stalina. Jeli oni s wrogami, to kto robi rewolucj? To znaczy, e nas te trzeba wsadzi! Co te wygadujecie, Siemionie Michajowiczu? rozemia si Stalin. Oszalelicie? Zatelefonowa do Jeowa. Jest u mnie Budionny i twierdzi, e trzeba nas aresztowa. Budionny utrzymywa, e da t list Jeowowi, ktry zwolni cz oficerw. Sam Stalin specjalizowa si w uspokajaniu swoich ofiar, ktre pniej kaza aresztowa. Na pocztku roku ona jednego z zastpcw Ordonikidzego w Ludowym Komisariacie Przemysu Cikiego zostaa wezwana osobicie przez Stalina: Syszaem, e zamierzacie przyj pieszo. To niedobrze Przyl po was samochd. Nastpnego ranka czekaa na ni limuzyna. Dwa dni pniej aresztowano jej ma. Oficerowie, dyplomaci, szpiedzy i pisarze, ktrzy brali udzia w hiszpaskiej wojnie domowej, unurzani w bagnie zdrad, zabjstw, klsk, trockistowskich intryg i denuncjacji, zostali zdziesitkowani, nawet jeli nie zrobili nic zego. Radziecki ambasador w Madrycie, Wadimir Antonow-Owsiejenko, dawny trockista, pogry si sam, prbujc dowie swojej lojalnoci; zosta odwoany, przyjty uprzejmie przez Stalina i aresztowany nastpnego dnia. Kiedy Stalin przyjmowa dziennikarza Michaia Kolcowa, mia si z jego przygd podczas hiszpaskiej wojny domowej, nazywajc go Don Miguelem, ale pniej spyta: Chyba nie zamierzacie si zastrzeli? Na razie, Don Miguelu. Kolcw podj w Hiszpanii niebezpieczn gr, denuncjujc

innych przed Stalinem i Woroszyowem. Niebawem zosta aresztowany. Stalin nieustannie otrzymywa raporty o egzekucjach w regionach: typowy raport z 21 padziernika 1937 roku wymienia jedenacie osb rozstrzelanych w Saratowie, osiem w Leningradzie, kolejnych dwanacie w Leningradzie, sze w Misku, a potem jeszcze pi W sumie osiemdziesit dwie ofiary. Zachoway si setki takich list adresowanych do Stalina i Mootowa. Z drugiej strony do Stalina docieray te rozpaczliwe woania o pomoc. Wadimir Boncz-Brujewicz, ktrego crka wysza za czowieka z krgu Jagody, pisa: Uwierzcie mi, drogi Iosifie Wissarionowiczu, osobicie zaprowadzibym syna lub crk do NKWD, gdyby wystpili przeciwko partii Sekretarz Stalina w latach dwudziestych, Kanner, wtajemniczony w jego intrygi przeciwko Trockiemu i innym, zosta aresztowany. Kanner nie moe by ajdakiem napisaa niejaka Makarowa, zapewne jego ona. Przyjani si z Jagod, ale kto mg przypuszcza, e ludowy komisarz bezpieczestwa okae si tak kanali? Uwierzcie mi, towarzyszu Stalin, e Kanner zasuguje na Wasze zaufanie! Kanner zosta rozstrzelany. Wiele prb pochodzio od starych bolszewikw, bliskich przyjaci Stalina, takich jak Wano Daparidze, ktry napisa: Moja crka zostaa aresztowana. Nie mog sobie wyobrazi, co moga zrobi. Prosz Was, drogi Iosifie Wissarionowiczu, ebycie zagodzili straszny los mojej crki Stalin otrzymywa te listy od znajdujcych si w nieasce przywdcw, ktrzy prbowali ratowa siebie: Nie mog pracowa, to nie jest kwestia partyjnoci, ale w takiej sytuacji, jaka wytworzya si wok mnie, po prostu nie potrafi funkcjonowa ani oczyci atmosfery, ani zrozumie powodw tego wszystkiego []. Prosz, znajdcie chwil, eby mnie przyj napisa Nikoaj Krylenko, ludowy komisarz sprawiedliwoci, ktry sam podpisa wiele wyrokw mierci. On te zosta rozstrzelany. Jeow by gwnym organizatorem terroru, a Mootow, Kaganowicz i Woroszyow jego entuzjastycznymi wsplnikami, ale wszyscy palatyni byli panami ycia i mierci: po latach Chruszczow wspomina, jak wadz mia nad modszym agronomem, ktry mu si przeciwstawi: No c, oczywicie mgbym z nim zrobi wszystko, co bym chcia, mgbym go zniszczy, mgbym urzdzi to tak, e, wiecie, zniknby z powierzchni ziemi? 21 Jeowik przy pracy i zabawie W czasie terroru Stalin przyj Jeowa 1100 razy czciej przyjmowa jedynie Mootowa a ta liczba obejmuje tylko oficjalne spotkania w Kciku. Musiao te by wiele wizyt na daczy. Dokumenty archiwalne pokazuj, w jaki sposb Stalin wpisywa tych, ktrzy mieli zosta aresztowani, na mae listy, by przedyskutowa to nastpnie z Jeowikiem: 2 kwietnia 1937 roku na przykad wypisa dla Jeowa niebieskim i czerwonym owkiem list zoon z szeciu punktw, niezwykle zowieszczych, takich jak Oczyci Bank Pastwowy.[110] Czasami Stalin odwozi go na jego dacz. Jeow narzuci sobie wyczerpujcy tryb pracy, a napicie potgoway jeszcze potwornoci, ktre nadzorowa, oraz naciski, z gry i z dou, by aresztowa i rozstrzeliwa coraz wicej ofiar: prowadzi nocne stalinowskie ycie, by nieustannie przemczony, stawa si coraz bledszy i bardziej nerwowy. Obecnie ju wiemy, jak pracowa: zwyk sypia nad ranem, jad obiad w domu z on, spotyka si ze swoim zastpc Frinowskim w swojej lub jego daczy, a nastpnie jecha do Butyrek albo na ubiank, by nadzorowa przesuchania i tortury. Poniewa Jeow od siedmiu lat obraca si w najwyszych krgach partyjnych, czsto zna swoje ofiary osobicie. W czerwcu 1937 roku podpisa nakaz aresztowania swego ojca chrzestnego, Moskwina, i jego ony, ktrych dom czsto odwiedza. Oboje zostali rozstrzelani. Potrafi by brutalny. Kiedy Buatow, ktry wraz z Jeowem kierowa jednym z wydziaw Komitetu Centralnego i odwiedza go w domu, by

przesuchiwany po raz pity, komisarz generalny pojawi si w drzwiach. I co, czy Buatow zeznaje? Niezupenie, towarzyszu komisarzu generalny! odpar ledczy. Wic porzdnie nad nim popracujcie! warkn Jeow i wyszed. Czasami jednak przykre obowizki wyranie mu ciyy: kiedy musia uczestniczy w egzekucji przyjaciela, wyglda na przygnbionego. Widz po twoich oczach, e mi wspczujesz! powiedzia przyjaciel. Jeow zmiesza si, ale rozkaza oprawcom wykona wyrok. Kiedy aresztowano innego starego przyjaciela, Jeow wydawa si poruszony, lecz w pijackim zapamitaniu rozkaza swoim ludziom obci mu uszy i nos, wyupi oczy, pokroi go na kawaki, cho zrobi to jedynie na pokaz: pniej rozmawia z przyjacielem do pna w nocy. Ale on te zosta rozstrzelany. Politbiuro bardzo podziwiao Jeowa, ktry, jak stwierdzi Mootow, nie by bez skazy, ale by dobrym pracownikiem partyjnym. Czasami, pord tych wszystkich morderstw i podoci, Jeow pokazywa swoj dawn natur. Kiedy przyj lekarza Stalina, Winogradowa, ktry musia zeznawa w zbliajcym si procesie Bucharina, poradzi mu: Jestecie dobrym czowiekiem, ale za duo mwicie. Pamitajcie, e kada osoba trzecia to mj czowiek i o wszystkim mnie informuje. Radz wam mwi mniej. Komisarz generalny wspi si na szczyty. W wita filmowano Jeowa, jak paraduje po Kremlu ze Stalinem, miejc si i palc absurdalnie wielkiego papierosa. Podczas przemwie z okazji 7 listopada w Teatrze Wielkim amerykaski ambasador Joseph Davies zaobserwowa Stalina, Woroszyowa i Jeowa szepczcych i artujcych midzy sob. Prawda wysawiaa go jako niezomnego bolszewika, ktry dzie i noc, nie wstajc zza biurka, rozpltuje i przecina nici faszystowskiego spisku. Na jego cze nazywano miasta i stadiony.[111] Dla kazachskiego barda, Dambua Dabajewa, by pomieniem spalajcym wowe gniazda. On i Jewgienia mieszkali w luksusowej daczy, z kinem, kortem tenisowym i sub, w Mieszczerinie w pobliu Leninskich Grek, gdzie miao swoje domy wielu przywdcw. Adoptowali crk, Natasz, sierot z domu dziecka. Jeow by troskliwym ojcem, uczy j gra w tenisa, jedzi na ywach i na rowerze. Na fotografiach stoi w otoczeniu przyjaci, obejmujc Natasz jak kochajcy ojciec. Rozpieszcza j prezentami i bawi si z ni po powrocie z pracy. Kiedy Jeow zacz wrzuca w tryby machiny terroru zagranicznych komunistw i emigrantw, ktrzy wrcili do kraju, otrzyma list od zaniepokojonej, piknej emigrantki w zaawansowanej ciy nazwiskiem Wiera Trail, crki Aleksandra Guczkowa, wybitnego przedrewolucyjnego polityka. Niedugo po pnocy odebraa telefon: Dzwoni z Kremla. Towarzysz komisarz przyjmie was teraz. Limuzyna zawioza Wier Trail na Kreml, gdzie wprowadzono j do dugiego gabinetu, w ktrym palia si tylko jedna lampa z zielonym abaurem. Czar wadzy zadziaa, poniewa od razu urzeka j jego piknie rzebiona twarz, brzowe falujce wosy i bkitne oczy w najgbszym odcieniu bkitu, jaki kiedykolwiek widziaam i drobne szczupe donie. Wymienia nazwiska przyjaci, gwnie pisarzy, ktrzy zostali aresztowani. Jeow by bardzo uwanym, cudownym suchaczem. Odprawi stranikw, kiedy wesza do gabinetu: Z pewnoci nie jest w moim zwyczaju przyjmowanie cakowicie obcych osb bez ochrony. Nie mam nawet torebki odpara kokieteryjnie. Nie, tylko papierosy. Ale powiedzielicie, e jestecie w ciy. Powiedziaam? Wskazaa na swj brzuch. Czy tego nie wida? Widz wypuko zaartowa Jeow ale skd mam wiedzie, czy to nie bomba zegarowa zawinita w poduszk? Nie zrewidowano was prawda? Jeow wsta i okry biurko, jakby zamierza obmaca jej brzuch, ale zatrzyma si w p drogi i usiad, miejc si. Oczywicie, e jestecie w ciy. Tylko artowaem. Byo to jedno z autentycznie jeowowskich posuni, kiedy komisarz okaza swoje szczeniackie poczucie humoru (cho, na szczcie, nieco lepszej prby ni zawody w puszczaniu gazw), zuchwao, pod ktr czaia si groba i paranoj. Obieca ponownie rozpatrzy jej spraw i

przyj j raz jeszcze, sugerujc uprzejmie, e powinna i prosto do ka. Nastpnej nocy znw odebraa telefon z gabinetu Jeowa: Wyjedajcie natychmiast do Parya. Nastpnego ranka wsiada do pocigu, przekonana, e Jeow, niezalenie od powodw, jakimi si kierowa, zrobi wszystko, co w jego mocy, aby j ocali. Wszyscy jej przyjaciele zostali rozstrzelani lecz ona si uratowaa. Urok osobisty rzadko jednak by wystarczajcym powodem, by ocali ycie wrogowi: Jeowik mia romans z inn Jewgieni, on radzieckiego dyplomaty, i chcia j zatrzyma w Moskwie. Ale Jewgienia Podolska odmwia, w listopadzie 1936 roku zostaa aresztowana, a w marcu 1937 roku rozstrzelana. Jeow zasypywa Mootowa raportami o spiskach, ktre wykry. Mootow i Kaganowicz byli zachwyceni: Zawsze uwaaem, e odpowiedzialno ponosi gwnie Stalin i ludzie, ktrzy go zachcali, ktrzy byli aktywni. Ja zawsze byem aktywny, zawsze popieraem podejmowane kroki powiedzia Mootow. Stalin mia racj lepiej skrci o gow niewinnego Kaganowicz zgodzi si z nim: Inaczej nigdy nie wygralibymy wojny!. Mootow stale przeglda listy aresztowanych i wasnorcznie pisa NWK przy nazwiskach kobiet. To Mootow podpisa i najwyraniej doda do listy nazwiska on wrogw ludu takich jak Kosior i Postyszew, ktre zostay rozstrzelane. Spord dwudziestu omiu komisarzy ludowych podlegajcych Mootowowi na pocztku 1938 roku dwudziestu zgino. Kiedy Stalin znalaz na licie starego bolszewika nazwiskiem Gieorgij omow, spyta: Co z tym?. Jestem za natychmiastowym aresztowaniem tego drania omowa napisa Mootow. W przypadku pewnego nieszczsnego profesora Mootow spyta Jeowa: Dlaczego ten profesor nadal jest w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych, a nie w NKWD?. Kiedy przez pomyk spalono kilka ksiek Stalina i Lenina, Mootow rozkaza Jeowowi przeprowadzi dochodzenie. Kiedy Mootow usysza, e pewien prokurator rejonowy narzeka na czystk i zaartowa, cakiem stosownie, i to zdumiewajce, e Stalin i Mootow nadal yj, skoro tylu terrorystw prbuje ich zabi, poleci NKWD: Wszcz ledztwo w porozumieniu z Wyszyskim [prokuratorem generalnym]. Mootow. Kaganowicz chepi si, e nie ma ani jednej linii kolejowej bez trockistowsko-japoskich szkodnikw, piszc do NKWD co najmniej trzydzieci dwa razy, domagajc si osiemdziesiciu trzech aresztowa i podpisujc listy skazanych na mier, zawierajce 36.000 nazwisk. Rozstrzelano tylu kolejarzy, i pewien urzdnik zatelefonowa do Poskriebyszowa, aby go ostrzec, e na jednej linii nie ma kto pracowa. Mimo to wszyscy przywdcy wiedzieli, i sami s nieustannie poddawani prbie: obaj sekretarze Mootowa zostali aresztowani. Czuem narastajce wok zagroenie powiedzia Mootow, gdy zbierano dowody przeciwko niemu. Mj pierwszy zastpca rzuci si do szybu windy w NKWD. Nikt nie by bezpieczny: mieli rodziny, o ktrych musieli pamita. Stalin da jasno do zrozumienia, i naley zniszczy wrogw, nie patrzc na twarze. Jeli ywili nadziej, e ochroni ich wysokie stanowisko, los aresztowanych czonkw Politbiura, takich jak Rudzutak, rozwiewa te zudzenia. Przygotowywano zeznania przeciwko wszystkim, cznie z Mootowem, Woroszyowem i Kaganowiczem. Ich kierowcw przesuchiwano tyle razy, e Chruszczow poskary si Stalinowi, ktry powiedzia: Zbieraj dowody take przeciwko mnie. Wszyscy musieli myle tak jak Chruszczow, ktry spyta: Czy mog by pewien [] e jutro nie przenios mnie z tego gabinetu do celi wiziennej?. Ich uwag przykua z pewnoci sprawa marszaka Budionnego: 20 czerwca 1937 roku, niedugo po egzekucji Tuchaczewskiego, Stalin oznajmi kawalerzycie: Jeow mwi, e twoja ona zachowuje si niegodnie. Pamitaj, e nie pozwolimy nikomu, nawet onie, kompromitowa ci przed parti i pastwem. Porozmawiaj z Jeowem i zdecydujcie, co naley zrobi, jeli to bdzie konieczne. Nie zauwaye wroga obok siebie. Dlaczego ci jej al? Za ona to sprawa rodzinna, a nie polityczna, towarzyszu Stalin odpar Budionny. Sam si tym zajm. Musisz by dzielny powiedzia Stalin. Mylisz, e nie jest mi przykro, kiedy ludzie z mojego

najbliszego otoczenia okazuj si wrogami ludu? ona Budionnego, Olga, piewaczka w Teatrze Wielkim, przyjania si z on marszaka Jegorowa, aktork. Wydaje si, e Olga zdradzaa Budionnego z tenorem z teatru i flirtowaa z polskimi dyplomatami. Budionny poszed do Jeowa, ktry powiedzia mu, e jego ona wraz z Jegorowa odwiedza zagraniczne ambasady. Kiedy by na manewrach, jego ona zostaa aresztowana na ulicy, przesuchana i skazana na osiem lat wizienia, a potem na kolejne trzy. Budionny paka, zy spyway mu po policzkach. Olga dostaa pomieszania zmysw w pojedynczej celi. Legenda gosia, e Stalin by bardziej miosierny dla kobiet: z pewnoci kobiety zatrudnione w Komitecie Centralnym miay wiksze szans na przetrwanie.[112] Ale Galina Jegorowa zostaa rozstrzelana jeszcze przed swoim mem. Nie byo tu miejsca na adn rycersko. Jej flirt ze Stalinem w noc samobjstwa Nadii nie mg jej pomc, a poza tym Stalin zawsze by bardziej bezwzgldny, jeli istniay oznaki rozwizoci. Sam terror, oprcz wielu jego znacznie waniejszych aspektw, by triumfem witoszkowatej bolszewickiej moralnoci nad seksualn swobod lat dwudziestych. W zniszczeniu Jenukidzego, Tuchaczewskiego i Rudzutaka niepoledni rol odegrao to, co Mootow okreli jako saby punkt [] kobiety! Garderoby aktorek, wspaniao dyplomatycznych balw i blask zagranicznej dekadencji wystarczay czasem, by przekona samotnego Stalina i kotuskiego Mootowa, przepenionych purytask zawici, e za tym wszystkim kryje si zdrada i dwulicowo. Ale rozwizo nigdy nie stanowia prawdziwego powodu, dla ktrego niszczyli swoje ofiary. Ten by zawsze polityczny. Oskarenia o dewiacje seksualne suyy do tego, by skompromitowa aresztowanych w oczach ich dawnych kolegw. Jenukidze i Rudzutak mieli rzekomo, jak uj to Kaganowicz, uwodzi mae dziewczynki. Poniewa jednak trudno przypuci, by Komitet Centralny sta si siedliskiem pedofilw, tak jak nie by z pewnoci siatk szpiegw i terrorystw, wydaje si bardziej prawdopodobne, e ci partyjni hedonici po prostu opiekowali si baletnicami, tak jak dawni i dzisiejsi milionerzy. Mimo to Stalin przez cae lata tolerowa wyskoki Jenukidzego (i prawdopodobnie bra w nich udzia). Kobieciarze w rodzaju Buganina i Berii nadal doskonale prosperowali, pod warunkiem, e byli lojalni i kompetentni w sprawach politycznych, ale nikt nie mg powiedzie, i chodzio jedynie o plotki na dworze Stalina.[113] Ludzie umierali z powodu plotek. Stalin by mczyzn z XIX stulecia: kokieteryjnym i penym podziwu dla dobrze ubranych kobiet ze swego otoczenia, rygorystycznie pruderyjnym w stosunku do wasnej crki, zgorszonym feminizmem i woln mioci pocztku lat dwudziestych, ale odgrywajcym twardego brutala wrd najbliszych przyjaci pci mskiej. Jego pruderia bya na wskro wiktoriaska: widok goych kolan Swietany, a nawet jej miae spojrzenie na fotografiach wywoyway absurdalne awantury. Stalinowi nie spodoba si pierwszy pocaunek w filmie Aleksandrowa Woga, Woga, gdy uzna go za zbyt namitny, co miao taki skutek, e nie tylko wycito scen pocaunku, lecz nadgorliwi urzdnicy zakazali te wszelkiego caowania we wszystkich radzieckich filmach. Podczas projekcji czci drugiej Iwana Gronego Eisensteina Stalin, ktry cile identyfikowa si z carem, by zakopotany scen pocaunku Iwana powiedzia, e trwa o wiele za dugo, i kaza j wyci. Kiedy Tatiana pojawia si w Eugeniuszu Onieginie ubrana tylko w nocn koszul, Stalin wykrzykn: Jak kobieta moe pokazywa si mczynie w takim stroju?. Reyser natychmiast przywrci puszkinowskiej operze bolszewick skromno. Na staro, gdy pokazano mu paczk gruziskich papierosw z obrazkiem dziewczyny w zmysowej pozie, wybuchn gniewem i kaza zaprojektowa nowe opakowanie: Gdzie nauczya si tak siedzie? W Paryu?. Krzewi wrd swoich dworzan buruazyjn moralno: ona danowa chciaa si z nim rozej z powodu jego alkoholizmu, ale tak jak Hitler kaza Goebbelsowi wrci do ony, podobnie i Stalin owiadczy kategorycznie: Musicie zosta razem. Tak samo byo z Pawem Alliujewem. Kiedy Stalin usysza, e Kujbyszew maltretowa swoj on, zawoa: Gdybym o tym wiedzia, skoczybym z tym zezwierzceniem. Jeli jednak stary przyjaciel potrzebowa pomocy w kopotliwej sytuacji, Stalin czu si zmuszony speni prob, jak pokazuje pewien fascynujcy list z jego archiwum. Aleksandr Trojanowski, prawdopodobnie dyplomata, poprosi o pomoc w sprawie swojej kochanki, niejakiej Gracanowej,

ktra pracowaa dla NKWD i zostaa zatrudniona przez Jagod. Jeli oboje strac prac rwnoczenie, bd plotki. Gdybym wic mg odej wczeniej ni ona []. Prosz, zrbcie to dla mnie jako dla starego towarzysza napisa do Stalina, ktry zgodzi si pomc, piszc do Jagody: Towarzyszu Jagoda, zaatwcie t spraw Trojanowskiego. Wpad w kopoty, a my powinnimy [go wycign]. Och, Bg z nim albo diabe z nim! Zaatwcie to, niech ma chop spokj. Stalin. W 1938 roku Trojanowski znw zwrci si do Stalina, proszc, aby Jeow pozwoli owej damie zatrzyma mieszkanie. Stalin i tym razem pomg. Jedn z zagadek terroru jest obsesyjny upr, z jakim Stalin zmusza swoje ofiary, by przyznaway si do wszelkiego rodzaju niedorzecznych zbrodni, zanim umr. Dopiero po czystce w kierowniczych kadrach NKWD i Armii Czerwonej pomidzy marcem a lipcem 1937 roku Stalin sta si absolutnym dyktatorem. Ale nawet wtedy wci musia przekonywa swoich palatynw, by wykonywali jego polecenia. Jak tego dokona? Odpowiedzi naley szuka w osobowoci samego Stalina: kult jednostki tak si ju utrwali na obszarze caego kraju, e sowo Stalina byo prawem - jak uj to Chruszczow. Stalin nie mg si myli. Potrafi przewidzie wszystko. Mikojan uwaa, e to wanie z powodu kultu nikt nie mia przeciwstawi si Stalinowi. Terror nie by jednak po prostu wyrazem woli Stalina: mg si rozpocz z jego inspiracji, mg odzwierciedla jego animozje i kompleksy, lecz palatyni nieustannie domagali si nasilenia represji przeciwko wrogom. Mimo to, kiedy znali ofiar, dali dowodw. Dlatego wanie Stalin przywizywa takie znaczenie do pisemnych zezna podpisanych przez ofiary. Gdy tylko Stalin otrzyma zeznania od Jeowa, przekazywa je czonkom Politbiura, ktrym trudno byo obali ten potok samooskare i denuncjacji. W marcu 1937 roku na przykad Stalin posa Mootowowi, Woroszyowowi, Kaganowiczowi i Mikojan owi nastpujc notatk: Zapoznajcie si z zeznaniami polsko-niemieckich szpiegw: Aleksandry (matki) i Tamary (crki) Licynskiej, i Minerwiny, byej sekretarki Jenukidzego. Wszyscy palatyni dobrze znali Jenukidzego, Stalin musia wic zadba o to, by na wasne oczy zobaczyli dowody przeciwko niemu. Kiedy Mikojan podway ich wiarygodno, Stalin oskary go o sabo, ale pniej wezwa jeszcze raz i pokaza mu podpisane zeznania: Napisa to wasnorcznie Podpisa kad stron. Te absurdalne zeznania wystarczyy, by przekona Kaganowicza: Jak mona byo nie podpisa [wyroku mierci], jeli ledztwo wykazao [] e ten czowiek jest wrogiem?. danow, wedle sw jego syna, ufa oskareniom Jeowa []. Przez jaki czas ojciec wierzy, e w leningradzkim kierownictwie dziaaj carscy agenci. Ale gdy jego rodzice znali ofiar osobicie, matka mwia zwykle: Jeli on jest wrogiem ludu, to ja te nim jestem!. I tak, w prowadzonych szeptem rozmowach, przywdcy i ich ony uywali wci tych samych sw, by wyrazi swoje wtpliwoci co do jednego czy dwch aresztowa, cho wierzyli w win wikszoci ofiar. Oburzenie palatynw byo faszywe. Jeli znali konkretn osob, okazywali oczywicie szczeglne zainteresowanie dowodami, ale wszyscy rozumieli i zgadzali si, e szczegy zawarte w oskareniach i zeznaniach nie maj znaczenia. Dlaczego wic wszyscy ci ludzie zginli? Nadieda Mandelsztam napisaa, e zostali zabici za nic, natomiast Maja Kawtaradze, ktrej aresztowano rodzicw, powiedziaa po prostu: Nie pytajcie, dlaczego!. Zostali zabici nie z powodu tego, co zrobili, lecz tego, co mogli zrobi. Jak wyjani Mootow: Chodzio gwnie o to, e w decydujcym momencie nie mona by na nich polega. Rzeczywicie, niektrzy, tacy jak Rudzutak, nie byli wiadomie nielojalni. I wanie potencjalny charakter ich zdrady sprawia, e Stalin wci mg wyraa si z uznaniem o pracy, a nawet osobowoci swoich ofiar: po rozstrzelaniu Tuchaczewskiego i Uborewicza nadal mwi w Politbiurze o zdolnociach tego ostatniego i zachca dowdcw, by szkolili swoich onierzy tak jak robi to Uborewicz. Istnia jednak rwnie szczeglny aspekt religijny. Kiedy podczas styczniowego procesu w 1937 roku Stalin rozmawia z Wyszyskim, zwrci si do oskaronych sowami: Stracilicie wiar i za to musieli umrze. Berii powiedzia: Wrogiem ludu jest nie tylko ten, kto szkodzi, ale i ten, kto wtpi w suszno linii partyjnej. Takich jest wrd nas jeszcze wielu, a my musimy zrobi z nimi porzdek. Wyrazi to jeszcze dobitniej w rozmowie ze zrozpaczonym towarzyszem, ktry spyta go, czy nadal mu ufa: Ufam wam politycznie, ale nie jestem tego taki pewien w sferze przyszej

dziaalnoci partyjnej, co zdawao si oznacza, e ufa mu w danej chwili, ale niekoniecznie w zbliajcej si wojnie. Bucharin, ktry doskonale rozumia Stalina, napisa do niego z wizienia: Jest co wielkiego i zuchwaego w politycznej idei generalnej czystki, poniewa budzi ona wieczn podejrzliwo []. W ten sposb kierownictwo stwarza sobie pene zabezpieczenie. Im silniejsi s wrogowie pastwa, tym silniejsze musi by pastwo (i Stalin). w krg wiecznej podejrzliwoci by jego rodowiskiem naturalnym. Czy wierzy w win wszystkich oskaronych? Nie w sensie prawniczym, ale ten polityk o kamiennym sercu wierzy tylko w wito wasnej potrzeby politycznej, poczonej czasem z osobist zemst. Podczas przyjcia po obchodach rocznicy rewolucji Stalin oznajmi, e wszyscy, ktrzy omiel si osabia potg pastwa radzieckiego w mylach, tak, nawet w mylach, zostan uznani za wrogw i zniszczeni jako klan. Tak mgby mwi redniowieczny kaukaski wdz plemienny, byskotliwy polityk woskiego renesansu - albo Iwan. Wyjani, e on, aden wielki mwca, niepozorny czowiek, zastpi ora Lenina, poniewa takie byo yczenie partii. On i jego ludzie kieruj si witym strachem, by nie zawie zaufania mas. Dlatego, owiadczy, jest to prawdziwie wity terror, ktry wywodzi si z mesjanistycznej natury bolszewizmu. Nic dziwnego, e Jeow nazwa NKWD swoj tajn sekt. Ndza tego uwiconego wystpku przekracza wszelkie wyobraenia: odlego z izb tortur na ubiance do gabinetu Stalina wynosia okoo ptora kilometra, ale w rzeczywistoci bya znacznie mniejsza. 22 Zakrwawione rkawy: wewntrzny krg mordercw Rankiem Jeowik odwiedza Politbiuro i uczestniczy w posiedzeniach, przychodzc prosto z izb tortur. Pewnego dnia Chruszczow zauway plamy zakrzepej krwi na mankietach chopskiej koszuli Jeowa. Chruszczow, ktry sam nie by anioem, spyta, skd pochodz te lady. Jeow, z byskiem w niebieskich oczach, odpar, e trzeba by dumnym z takich plam, poniewa jest to krew wrogw rewolucji. Stalin czsto pisa dyspozycje przy nazwiskach. W grudniu 1937 roku umieci obok nazwiska polecenie: Bi! Bi! Przy innym napisa: Ju czas przycisn tego pana i zmusi go do ujawnienia jego brudnych sprawek. Gdzie on jest w wizieniu czy w hotelu? W 1937 roku Politbiuro usankcjonowao stosowanie tortur. Jak zapewni pniej Stalin, praktyka stosowania przez NKWD nacisku fizycznego [] dozwolonego przez Komitet Centralny okazaa si cakowicie suszn i skuteczn metod. Jeow nadzorowa swoich oprawcw, ktrzy na wasny uytek wypracowali roboczy argon: proces amania niewinnego czowieka nazywali francuskimi zapasami - francuzskoj borboj. Kiedy po latach niektrzy z nich sami byli przesuchiwani, zeznawali, jak posugiwali si gutom (plecionk), dubinkoj (pak), a take jak stosowali bardziej tradycyjn metod polegajc na pozbawianiu aresztowanych snu i permanentnym przesuchiwaniu, ktre nazywali pasem transmisyjnym. W WCzK istniaa duga tradycja torturowania: jeden z ludzi Jagody, Leonid akowski, napisa nawet podrcznik zadawania tortur. Czasami czonkowie Politbiura, jak choby Mootow i Mikojan, sami uczestniczyli w przesuchaniach swoich towarzyszy w wielkim gabinecie Jeowa na ubiance. Rudzutak by mocno bity i torturowany wspomina Mootow jedn z takich sesji. Trzeba byo postpowa bezlitonie. Kaganowicz uwaa, i to bardzo trudne nie by okrutnym, ale naleao wzi pod uwag, e wszyscy oni byli dowiadczonymi starymi bolszewikami, jak mogliby zoy zeznania

dobrowolnie? Brzmi to tak, jakby w Politbiurze byo peno gangsterw, mwic sowami Mootowa. Moe i czonkowie Politbiura nie byli patnymi zabjcami z mafii niewielu z wyjtkiem Jeowa i pniej Berii osobicie torturowao lub zabijao swoje ofiary, a poza tym aden patny zabjca nie okazaby si tak gupi, by traci tyle czasu na nudn pseudoideologi ale czasami trudno dostrzec rnic. Stalin i jego dworzanie czsto miali si ze zdolnoci NKWD do wydobywania zezna. Komu, kto naprawd by torturowany, Stalin opowiedzia taki oto dowcip: Aresztowali chopca i oskaryli go o napisanie Eugeniusza Oniegina. Chopiec prbowa zaprzecza Kilka dni pniej ledczy z NKWD wpad przypadkiem na rodzicw chopca: Moje gratulacje! powiedzia. Wasz syn napisa Eugeniusza Oniegina[114]. Wielu winiw bito tak mocno, e oczy dosownie wychodziy im z gowy. Jeli umierali podczas przesuchania, jako przyczyn zgonu podawano atak serca. System egzekucji opracowa sam Jeow. Zamiast korzysta z piwnic na ubiance lub w innych wizieniach, jak czynili jego poprzednicy, przeznaczy do tego celu inny budynek NKWD przy Warsanofijewskim Prospekcie na tyach ubianki, Winiw przewoono na drug stron ulicy ciarwkami (nie byo tunelu) i wprowadzano na dziedziniec, gdzie sta specjalnie skonstruowany czworoktny budynek z betonow podog, nachylon w stron przeciwlegej ciany z drewnianych bali, ktre miay zatrzymywa kule, i z urzdzeniami do spukiwania krwi i nieczystoci. Po strzale w ty gowy ciaa ofiar umieszczano w metalowych skrzyniach i wieziono do jednego z moskiewskich krematoriw. Popioy wsypywano zazwyczaj do masowego grobu, takiego jak ten na Cmentarzu Doskim. Droga, ktra koczya si na Cmentarzu Doskim, zaczynaa si czsto od notatki na biurku Stalina. Stalin otrzymywa nie tylko proby o ask, lecz rwnie donosy. Kiedy terror nabra rozmachu, donosy dziaay jak oliwa dolewana do ognia, podtrzymujc pomie. Stay si one ju nieodczn czci systemu stalinowskiego: od kadego oczekiwano, e bdzie donosi na wszystkich. W bolszewickim wszechwiecie istniay tylko dwa sposoby zwrcenia uwagi kierownictwa na bdy: wypadki i donosy. Donosy napyway do gabinetu Stalina szerokim strumieniem: niektre byy uzasadnione. Gdybymy yli w pastwie kapitalistycznym, mwiono by o nas w parlamencie i w gazetach powiedzia Woroszyow. Niektre donosy stanowiy stalinowski odpowiednik interpelacji poselskich i dziennikarskich dochodze. Wydaje si wam to pewnie nieprzyjemne, e pisze si takie listy, ale ja si ciesz powiedzia Stalin. Byoby le, gdyby nikt si nie skary. Nie bjcie si ktni To lepsze ni przyja na koszt rzdu. Zazwyczaj jednak te zatrute listy byy rezultatem histerii polowania na czarownice, zej woli i amoralnych ambicji. Stalin rozkoszowa si podejmowaniem decyzji, jak potraktowa donosy. Jeli nie lubi danej osoby, listy trafiay do NKWD z adnotacj: Sprawdzi!, po czym zwykle nastpowao aresztowanie. Jeli chcia kogo oszczdzi, umieszcza list w archiwum i mg go ponownie wykorzysta po latach. Dlatego w jego papierach znajduje si mnstwo donosw, czasem od zwykych ludzi, a czasem od wysokich urzdnikw: jeden, od pracownika Kominternu, denuncjuje wrogw w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych. Mona sobie wyobrazi panujc na Kremlu atmosfer strachu i intryg: byy sekretarz Ordonikidzego, bez wtpienia prbujc ratowa wasn skr, napisa do Stalina donos na wdow po Sergo, Zinaid, ktra powiedziaa kilka razy, e nie moe y bez Sergo, i boj si, eby nie zrobia czego gupiego []. Czsto dzwoni do niej ony innych zdrajcw naszej partii. Te ony zwracaj si do niej z probami (do przekazania towarzyszowi Jeowowi). To nie jest dobre i trzeba jej powiedzie, eby tego nie robia []. Prosz o instrukcje. Kady rozkaz bdzie wykonany do ostatniej kropli krwi. Oddany Wam Siemiuszkin. Czasem farsa zamieniaa si w tragedi, tak jak w przypadku gosu Stalina[115], ktrego nagranie na pyt sabotowali szkodnicy. Typowy donos, ktry Stalin przeczyta i opatrzy adnotacj, pochodzi od niejakiego Kryowa zamieszkaego w Saratowie, ktry poinformowa swego przywdc, e wrogowie maj przyjaci w NKWD i prokuraturze, gdzie te s ukryci wrogowie. Wojskowi rwnie nie pozostawali w tyle:

Prosz o odwoanie dowdcy [] Osipowa napisa pewien oficer z Tyflisu ktry jest bardzo podejrzanym czowiekiem. Stalin podkreli sowo podejrzany niebieskim owkiem. Gromy moskiewskiego Zeusa spaday na regiony w rny sposb: w lipcu 1937 roku Gienrich Luszkow, bezwzgldny czekista, ktry da si ju pozna w Rostowie, zosta wezwany na Kreml i skierowany na Daleki Wschd. Stalin rozporzdza yciem ludzi, jakby mwi o starych ubraniach tych naley zatrzyma, tamtych wyrzuci: pierwszy sekretarz partii na Dalekim Wschodzie, Iosif Warejkis, nie cakiem zasuguje na zaufanie, ma wasn klik, natomiast koniecznie trzeba zatrzyma marszaka Blchera. Luszkow posusznie aresztowa Warejkisa. Mniej skuteczna metoda polegaa na wykorzystywaniu lokalnych konfidentw, takich jak Pola Nikoajenko, heroiczna denuncjatorka z Kijowa, wychwalana przez Stalina. Specjalnoci tej straszliwej staruchy, odpowiedzialnej za mier co najmniej 8.000 ludzi, byo wstawanie podczas zebra i wykrzykiwanie oskare: Chruszczow widzia, jak wskazaa palcem i powiedziaa: Nie znam tego czowieka, ale poznaj po oczach, e to wrg ludu. To rozpoznawanie po oczach byo kolejn oznak religijnego szalestwa terroru. Aby odeprze tego rodzaju oskarenie, naleao pospiesznie odpowiedzie: Nie znam tej kobiety, ktra wanie mnie zadenuncjowaa, ale poznaj po oczach, e to kurwa. Pola Nikoajenko zwrcia si do Stalina. Z listu wida, e pisaa go osoba bez wyksztacenia: Do przedpokoju Towarzysza Stalina. Prosz odda t deklaracj Towarzyszowi Stalinowi do rk wasnych. Towarzysz Stalin mwi o mnie na lutowym plenum. Jej list dotar do Stalina, co miao katastrofalne nastpstwa dla jej wrogw: Drogi Przywdco, Towarzyszu Stalin napisaa 17 wrzenia 1937 roku, ujawniajc przebiegle, w jaki sposb miejscowi dygnitarze ignoruj jego polecenia. - Prosz Was o interwencj w sprawach Kijowa []. Wrogowie znw zgromadzili tu ogromn si [] siedz w swoim aparacie i robi ze rzeczy. Od plenum, kiedy mwilicie o Kijowie i o mojej sprawie prostej towarzyszki partyjnej, aktywnie mnie oczerniaj, aby zniszczy mnie politycznie. Poskarya si, e wysi funkcjonariusze traktuj j jak wroga, znw uywajc magicznego jzyka: Jeden zwizany z wrogami ludu krzykn: Jest dwulicowa, wida to po jej oczach!. Kosior, ukraiski przywdca, i inni szydzili z niej wrd gonego miechu. Byam, jestem i bd oddana partii i Wielkiemu Przywdcy. Pomcie mi znale prawd. Prawda Stalina jest silna! Tym razem znowu prosz Was, ebycie zrobili, co moecie, dla organizacji kijowskiej Dziesi dni pniej pospieszy jej z pomoc, piszc do ukraiskich przywdcw: Zwrcie uwag na towarzyszk Nikoajenko (spjrzcie na jej list). Chyba moecie j obroni przed tymi chuliganami! Zgodnie z moimi informacjami Gaz i Timofiejew nie s szczeglnie godni zaufania. Stalin. Tych dwch prawdopodobnie aresztowano, natomiast Kosior na razie ocala. W regionach zabijano zbyt gorliwie, zbyt szybko: Chruszczow[116], sekretarz partii w Moskwie, rozkaza rozstrzela 55.741 osb, wykonujc z nawizk ustalon przez Politbiuro pierwotn norm 50.000. 10 lipca 1937 roku Chruszczow napisa do Stalina, proszc o zgod na rozstrzelanie 2.000 byych kuakw, aby wykona norm. Archiwa NKWD pokazuj, e przykada rk do wielu wnioskw o aresztowanie. Do wiosny 1938 roku doprowadzi do aresztowania trzydziestu piciu spord trzydziestu omiu sekretarzy rejonowych i miejskich, co daje jakie pojcie o tym szalestwie. Poniewa przebywa w Moskwie, przynosi listy bezporednio Stalinowi i Mootowowi. Nie moe ich by a tylu! zawoa Stalin. W rzeczywistoci jest ich znacznie wicej odpar Chruszczow, zgodnie z relacj Mootowa. Nie wyobraacie sobie nawet, ilu ich jest. Dla Stalinabadu (Aszchabadu) ustalono norm 6.277 osb do rozstrzelania, ale stracono 13.259 osb. W wikszoci jednak zabijano niewaciwych ludzi. Lokalni przywdcy dokonywali selekcji ofiar, nie mogc si oprze pokusie zniszczenia przeciwnikw i ocalenia przyjaci. A to wanie owych baronw wraz z ich otoczeniem chcia zniszczy Stalin. Dlatego pierwotna gorliwo pierwszych sekretarzy nie tylko ich nie uratowaa, ale dostarczya pretekstu do ich eksterminacji. Byo tylko kwesti czasu, kiedy centrum rozpta drug fal terroru, aby unicestwi samych baronw. Tylko najblisi wsppracownicy Stalina, danow w Leningradzie i Beria na Zakaukaziu, nie

potrzebowali takiej pomocy. danow niezachwianie wierzy, e do Leningradu przeniknli trockici, chocia przy niektrych sprawach krci ze zdumieniem gow: Wiesz, nigdy bym nie pomyla, e Wiktorw okae si wrogiem ludu wyzna admiraowi Kuzniecowowi, ktry nie usysza w jego gosie wtpliwoci, tylko zdziwienie []. Rozmawialimy [] o tych ludziach, jakby ju znajdowali si na tamtym wiecie. Z inicjatywy danowa aresztowano w Leningradzie 68.000 osb. Co si tyczy Berii, ten zawodowy czekista przekroczy swoj pierwotn norm 268.950 aresztowa i 75.950 egzekucji. Norm pniej podniesiono. Zgino dziesi procent czonkw partii gruziskiej, ktr Stalin zna szczeglnie dobrze. Beria wyrni si gorliwoci, poniewa osobicie torturowa rodzin akoby i doprowadzi wdow po nim do pomieszania zmysw, umieszczajc w jej celi wa. Stalin znalaz rozwizanie, wysyajc swoich ulubiecw, aby zniszczyli baronw: by to take uyteczny sprawdzian lojalnoci. Nie istniaa lepsza prba krwi ni podr do regionw. Niczym dowdcy podczas wojny domowej, wyruszyli w asycie zbirw z NKWD wasnymi pocigami pancernymi. Mikojan, ludowy komisarz handlu zagranicznego i zaopatrzenia, cieszy si reputacj jednego z bardziej przyzwoitych przywdcw: z pewnoci pomaga pniej ofiarom i uczyni wiele, by naprawi skutki rzdw Stalina po jego mierci. W 1937 roku jednak on te podpisywa listy z nazwiskami skazanych na mier i skada wnioski o aresztowanie setek swoich podwadnych. Za panowania Stalina Mikojan by dostatecznie sprytny, by unika intryg, wyrzec si aspiracji do najwyszych stanowisk i, przy swojej ywej inteligencji i ogromnych zdolnociach, skoncentrowa si na wykonywaniu obowizkw: wiedzia, jak postpowa i robi akurat tyle, ile trzeba. Palatyni ratowali przyjaci, lecz ratowali ich gwnie w 1939 roku, w innych okolicznociach. Przedpokj Andriejewa, wspominaa jego crka, by peen ludzi, ktrym pomg, ale Kaganowicz szczerze przyzna, e nie mona byo ratowa przyjaci ani krewnych z powodu nastrojw spoecznych. Musieli zabi wielu, aby ocali kilku. Mikojan prawdopodobnie zrobi wicej ni trzeba, kiedy wstawi si u Stalina za swoim przyjacielem Andreasjanem, oskaronym przez tpych ledczych o to, e jest francuskim szpiegiem, poniewa mia na imi Napoleon. To taki sam Francuz jak wy! zaartowa Mikojan. Stalin wybuchn miechem.[117] Woroszyow, ktry ponosi odpowiedzialno za mier bardzo wielu ludzi, przekaza Stalinowi prob crki aresztowanego przyjaciela. Stalin jak zwykle dopisa pod spodem: Towarzyszu Jeow, prosz to wyjani! Jej ojciec zosta zwolniony i zatelefonowa do Woroszyowa, eby mu podzikowa. Czy byo strasznie? spyta Woroszyow. Tak, potwornie. Dwaj przyjaciele nigdy wicej o tym nie rozmawiali. Stalin otrzymywa tyle prb, e na jego wniosek Politbiuro uchwalio rezolucj zakazujc skadania wszelkich petycji. Jeli ktry z przywdcw interweniowa w obronie przyjaciela, musia uwaa, by jego protegowany nie wpad w rce innego przywdcy. Mikojanowi udao si uratowa pewnego towarzysza i baga go, aby natychmiast wyjecha z Moskwy, ale ten stary bolszewik, z nieustpliwoci rycerza, ktry musi odzyska swj miecz, upiera si, by zwrcono mu legitymacj partyjn. Zatelefonowa do Andriejewa, ktry kaza go ponownie aresztowa. By moe suchy o pobaliwoci Mikojana dotary do uszu Stalina, poniewa nagle ochd w stosunku do niego. Pod koniec 1937 roku wyprbowa lojalno Mikojana, wysyajc go do Armenii z list trzystu ofiar przeznaczonych do aresztowania. Mikojan podpisa j, lecz wykreli nazwisko jednego przyjaciela, ktry i tak zosta aresztowany. Kiedy przemawia na zebraniu partii w Erywaniu, w sali zjawi si Beria, aby go obserwowa, a take sterroryzowa miejscowych dziaaczy. Aresztowano tysic osb, w tym siedmiu spord dziewiciu czonkw armeskiego Politbiura. Gdy Mikojan wrci do Moskwy, Stalin znw przyj go ciepo. Wszyscy palatyni wyruszyli w krwawe wojae po kraju. danow kierowa czystk na Uralu i nad rodkow Wog. Nieszczsn Ukrain zaszczycili wizyt Kaganowicz, Mootow i Jeow. Kaganowicz odwiedzi Kazachstan, Czelabisk, Iwanowo i inne miejsca, szerzc wszdzie terror: Wstpne zapoznanie si z materiaami wskazuje na to, e trzeba natychmiast aresztowa sekretarza

komitetu obwodowego, Jepanczikowa rozpocz swj pierwszy telegram z Iwanowa w sierpniu 1937 roku, po czym stwierdzi: -Prawicowo-trockistowskie szkodnictwo przybrao tu szeroki wymiar, przemys, rolnictwo, zaopatrzenie, opieka zdrowotna, handel, szkolnictwo i praca polityczna [] s szczeglnie zakaone. Ale to byo jeszcze nic w porwnaniu z dokonaniami dwch najbardziej aktywnych towarzyszy Stalina. Andriej Andriejew, czterdziestodwuletni, drobny, wsaty mczyzna o wygldzie szubienicznika, nie poradzi sobie z zarzdzaniem radzieckim kolejnictwem, ale wyrni si, kierujc wraz z Jeowem sekretariatem KC. Ten cichy wielbiciel Czajkowskiego, alpinista i fotograf-amator, jeden z nielicznych proletariuszy w obrbie kierownictwa, onaty z Dor Chazan, do ktrej wysya czue pocztwki o dzieciach, okaza si niekwestionowanym mistrzem tych morderczych rozjazdw. Dwudziestego lipca przyby do Saratowa, by zaprowadzi porzdek w Autonomicznej Republice Niemcw Nadwoaskich[118]: Naley uy wszelkich rodkw, aby oczyci Saratw oznajmi Stalinowi w pierwszym z wielu nerwowych, fanatycznych telegramw. Organizacja saratowska powita wszystkie decyzje KC z wielk radoci. Trudno w to uwierzy. Andriejew na kadym kroku demaskowa lokalnych przywdcw, ktrzy nie chcieli ujawnia grup terrorystycznych i pobaali wykrytym wrogom. Nastpnego dnia Andriejew zabra si do pracy: musielimy aresztowa drugiego sekretarza []. Co do Freschnera mamy dowody, e by czonkiem organizacji prawicowo-trockistowskiej. Prosimy o zgod na aresztowanie. Jedna grupa skadaa si z dwudziestu bardzo utrudniajcych prac w Stacji Maszynowo-Traktorowej. Postanowilimy aresztowa i ukara dwch dyrektorw, nalecych, jak si okazao, do organizacji prawicowokuackiej, ktrej czonkowie psuli traktory, a raczej pracowali bardzo powoli, poniewa tylko 14 z 74 byo gotowych. O 23:38 tej samej nocy Stalin odpisa niebieskim owkiem: Komitet Centralny wyraa zgod na Wasz propozycj aresztowania i rozstrzelania byych pracownikw SMT. Dwadziecia osb rozstrzelano. Trzy dni pniej Andriejew chepi si przed Stalinem, e wykry organizacj faszystowsk: zamierzamy aresztowa od razu pierwsz grup 50-60 osb []. Musielimy aresztowa premiera Republiki, Lufa, za udowodnion przynaleno do organizacji prawicowo-trockistowskiej. Nastpnie uda si do Kujbyszewa, a stamtd do Azji rodkowej, gdzie usuwa cae kierownictwa, poniewa Stalin oznajmi mu: Moecie dziaa zgodnie z wasnym rozeznaniem. Rezultat by taki, e w Stalinabadzie aresztowaem 7 narkomw, 55 czonkw KC, 3 sekretarzy KC. Po powrocie do Woronea zameldowa radonie: Nie ma ju tutejszego Biura. Wszystkich aresztowano jako wrogw. Teraz do Rostowa! Andriejewowi towarzyszy w tych upiornych podrach pulchny, trzydziestopicioletni Gieorgij Malenkow, krwawy biurokrata, ktry zrobi karier podczas czystek, a ktry wywodzi si z prowincjonalnej inteligencji, trzonu carskiej administracji pastwowej, i do tego by szlachcicem. [119] Wyjeda wraz z Mikojanem do Armenii i z Jeowem na Biaoru. Jeden z historykw ocenia, e Malenkow ponosi odpowiedzialno za mier 150.000 ludzi. Malenkow, drobny, blady, z piegami na nosie i ciemnymi, lekko mongolskimi oczami, mia szerokie, kobiece biodra, gruszkowate ksztaty i wysoki gos. Nic dziwnego, e danow nazwa go Melani. Wydawao si, e spod fad i wakw tuszczu prbuje si wydoby szczupy, godny mczyzna. Jego prapradziadek przyby z Macedonii za panowania Mikoaja I, ale, jak artowa Beria, z pewnoci nie by Aleksandrem Wielkim. Przodkowie Malenkowa administrowali dla carw Orenburgiem. Ten potomek generaw i admiraw uwaa si za posadnika, wybieralnego rzdc starego Nowgorodu, lub za czynownika, jak jego antenaci. W przeciwiestwie do nieokrzesanych gburw w rodzaju Kaganowicza, ktry krzycza, a nawet podnosi rk na swoich urzdnikw, Malenkow wstawa, kiedy podwadni wchodzili do jego gabinetu, i mwi cicho piknym, literackim jzykiem. Nigdy te nie przeklina, chocia to, co powiedzia, czsto mrozio krew w yach. Ojciec Malenkowa zaszokowa swoj rodzin, polubiajc gron crk kowala, z ktr mia trzech synw. Najmodszy, Gieorgij, bardzo kocha swoj dominujc matk. Uczszcza do miejscowego klasycznego gimnazjum, uczc si aciny i francuskiego, a pniej studiowa w Wyszej Szkole Technicznej. Podobnie jak danow, uchodzi wrd szewcw i stolarzy za czowieka wyksztaconego. Wzorem wielu innych ambitnych modych ludzi wstpi do partii podczas wojny

domowej: jego rodzina twierdzi, e suy w kawalerii, niebawem jednak znalaz sobie bezpieczniejszy przydzia w Wydziale Propagandy, gdzie spotka swoj apodyktyczn on, Waleri Goubcew, wywodzc si z podobnego rodowiska. Malenkow da si pozna jako wspaniay ojciec dla swoich wyksztaconych dzieci, ktre sam uczy i czytywa im poezje, nawet gdy sania si na nogach ze zmczenia. ona pomoga mu zdoby stanowisko w Komitecie Centralnym, gdzie, dostrzeony przez Mootowa, trafi do Sekretariatu i na pocztku lat trzydziestych zosta sekretarzem Politbiura. By jednym z tych gorliwych modych ludzi w rodzaju Jeowa, ktrzy swoim oddaniem i pracowitoci zwrcili na siebie uwag Kaganowicza, a pniej Stalina. W towarzystwie wyrnia si jednak byskotliwym poczuciem humoru. Ten sprytny, lecz eunuchowaty przywdca nigdy nie odzywa si bez potrzeby i zawsze sucha Stalina, zapisujc jego sowa w notatniku opatrzonym nagwkiem Instrukcje towarzysza Stalina. Zastpi Jeowa na stanowisku szefa Wydziau Kadr KC, zajmujcego si sprawami personalnymi. W 1937 roku, jak stwierdzi Mikojan, odegra szczegln rol. By biurokratycznym mistrzem terroru. Jedna lakoniczna notatka zachowana w archiwum Stalina doskonale ilustruje ich wzajemne stosunki: Towarzyszu Malenkow trzeba aresztowa Moskwina. I. St. Modzi gwiazdorzy, Malenkow, Chruszczow i Jeow, byli tak bliskimi przyjacimi, e nazywano ich Nierozcznymi. Ale w tej obkaczej loterii nawet Malenkow mg straci ycie. W 1937 roku na moskiewskiej konferencji partyjnej oskarono go, e jest wrogiem ludu. Malenkow mwi o wstpieniu do Armii Czerwonej w Orenburgu podczas wojny domowej, gdy jaki gos zawoa: Czy w Orenburgu byli wtedy biali? Tak To znaczy, e bylicie z nimi. Uratowa go Chruszczow. Biali mogli by wtedy w Orenburgu powiedzia ale towarzysz Malenkow nie by jednym z nich. W tym okresie najmniejsza chwila wahania moga si zakoczy aresztowaniem. Chruszczow te ocali wasn skr, idc osobicie do Stalina i przyznajc si do zwizkw z trockizmem na pocztku lat dwudziestych. Otoczenie Stalina gorliwie popierao terror. Nawet po upywie dziesicioleci ci fanatycy usprawiedliwiali masowe morderstwa: Ponosz odpowiedzialno za represje i uwaam, e byy suszne owiadczy Mootow. Wszyscy czonkowie Politbiura ponosz odpowiedzialno []. Ale rok 1937 by konieczny. Mikojan zgodzi si, e wszyscy, ktrzy pracowali ze Stalinem [] ponosz cz odpowiedzialnoci. Mieli rwnie pen wiadomo, i zabito wielu niewinnych: Nasza wina polega na tym, e posunlimy si za daleko stwierdzi Kaganowicz. Wszyscy popenialimy bdy []. Ale wygralimy II wojn wiatow. Ci, ktrzy znali tych masowych mordercw, wspominali pniej, e Malenkow i Chruszczow nie byli podli z natury, cho takimi si w kocu stali. Byli ludmi swoich czasw. W padzierniku kolejne plenum usankcjonowao aresztowanie nastpnych czonkw Komitetu Centralnego. Odbywao si to stopniowo wyjani Mootow. Siedemdziesiciu wykluczao 15 ludzi, a pniej szedziesiciu wykluczao kolejnych 15. Gdy ktry z przeraonych lokalnych przywdcw zwraca si do Stalina, by zechcia przyj mnie na dziesi minut w sprawie osobistej zostaem straszliwie oczerniony, Stalin pisa do Poskriebyszowa: Powiedzcie, e jestem na wakacjach. 23 ycie spoeczne pod terrorem: ony i dzieci palatynw

Caa ta tragedia odbywaa si w atmosferze wita, niekoczcego si karnawau triumfw i rocznic. Oto scenka z lat terroru, ktra moga rozegra si w dowolnym czasie i miejscu pomidzy crk, jej najlepsz przyjacik i jej niesfornym ojcem. Stalin codziennie spotyka si ze Swietan przy obiedzie w swoim mieszkaniu. Pewnego razu, w szczytowym momencie terroru, Stalin jad obiad ze Swietan, wwczas jedenastoletni, i jej najlepsz przyjacik, Marf Pieszkow, ktrej dziadek, Maksim Gorki, i ojciec, Maksim Pieszkow, zostali rzekomo zamordowani przez Jagod, kochanka jej matki. Stalin chcia, by Swietan przyjania si z Marf, specjalnie je sobie przedstawi. Dziewczynki bawiy si w pokoju Swietany, gdy przysza gospodyni i powiedziaa im, e Stalin wrci do domu na obiad. Stalin by sam, ale w bardzo radosnym nastroju najwyraniej lubi przychodzi do domu, aby zobaczy Swietan, poniewa czsto zjawia si z okrzykiem: Gdzie jest moja gospodyni?, a pniej siada i pomaga jej odrabia lekcje. Gocie dziwili si, e ten twardy i szorstki czowiek moe by tak czuy dla swojej crki. Sadza j sobie na kolanach i mwi: Odkd umara jej matka, zawsze mwi, e jest gospodyni, a ona tak w siebie uwierzya, e prbowaa nawet wydawa polecenia w kuchni, dopki nie kazano jej stamtd wyj. Pakaa, ale udao mi si j pocieszy. Tego wieczoru drani si z Marf, ktra bya bardzo adna, ale czerwienia si jak burak. C to, Marfoczka, jak sysz, wszyscy chopcy uganiaj si za tob? Marfa tak si speszya, e nie moga przekn zupy, ani odpowiedzie. Tylu chopcw biega za tob! nie ustpowa Stalin. Swietana pospieszya jej z pomoc. Przesta, tato, daj jej spokj! Stalin rozemia si i powiedzia, e zawsze sucha rozkazw swojej gospodyni. Obiad, wspominaa Marfa, by straszny, ale nie baa si Stalina, poniewa znaa go od dziecka. Dla tych dzieci nic jednak nie byo takie, jakie si wydawao: tylu rodzicw przyjaciek Swietany znikno. Marfa widziaa[120] niedawno, jak aresztowano nowego kochanka jej matki. Dla dzieci przywdcw, ktrzy nie zostali aresztowani, by to bardzo radosny i ekscytujcy okres. W caym kraju nadal szerzyo si jazzowe szalestwo: najnowszy musical Aleksandrowa, Woga, Woga, wszed na ekrany w 1938 roku, a piosenki z filmu rozbrzmieway we wszystkich salach tanecznych. Na przyjciach dla korpusu dyplomatycznego mordercy taczyli w rytmie jazzu: Kaganowicz wychwala jazz jako przyjaciela radoci, muzycznego organizatora naszej uduchowionej modziey. Kaganowicz, wraz ze swoim przyjacielem, muzykiem jazzowym Leonidem Utiesowem, napisa nawet broszur o jazzie, zatytuowan Jak organizowa kolejowe zespoy pieni i taca i orkiestry jazzowe, w ktrej stwierdzi, e na kadej radzieckiej stacji kolejowej powinien by dez bend. Radzieckie koleje z pewnoci potrzeboway pocieszenia. To naprawd by czas wielkiej radoci i nadziei na przyszo wspomina Stiepan Mikojan. Bylimy wiecznie podnieceni i szczliwi: otwarto nowe metro z kandelabrami, ogromny hotel Moskwa, miasto Magnitogorsk, odnosilimy tyle innych sukcesw. Machina propagandowa piewaa peany na cze bohaterw pracy, takich jak grnik Stachanow, lotnikw, odkrywcw. Woroszyow i Jeow byli sawieni w balladach jako rycerze. Filmy nosiy takie tytuy jak Opowieci bohaterw awiacji. Tak, to bya epoka bohaterw! wspominaa crka Andriejewa, Natasza. Wtedy si nie balimy. ylimy peni ycia: pamitam umiechnite twarze, wyprawy w gry, bohaterskich pilotw. Nie wszyscy yli pod terrorem. My, jako dzieci, wiedzielimy, e przede wszystkim naley uczyni ludzi silnymi, stworzy Nowego Czowieka, wychowa lud. W szkole uczylimy si posugiwa rnymi narzdziami, jedzilimy na wie pomaga przy niwach. Nikt nam nie paci, to by nasz obowizek. Funkcjonariusze NKWD te byli bohaterami: 21 grudnia organy obchodziy swoje dwudziestolecie, w Teatrze Wielkim urzdzono z tej okazji podnios uroczysto. Mikojan, w partyjnej bluzie, wrd kwiatw i portretw Stalina i Jeowa, owiadczy: Uczmy si stalinowskiego stylu pracy od towarzysza Jeowa, tak jak on uczy si od towarzysza Stalina. Ale sedno jego wystpienia zawierao si w sowach: Kady obywatel ZSRR powinien by czekist. Kraj obchodzi rocznic mierci Puszkina, a take jubileusz gruziskiego poety Rustawelego,

zorganizowany przez Beri z udziaem Woroszyowa i Mikojana. W obliczu zbliajcej si wojny Stalin rozmylnie czy tradycyjn rosyjsk kultur z bolszewizmem. Komunici walczyli z faszystami w hiszpaskiej wojnie domowej, w modzie byy hiszpaskie pieni i hiszpaskie czapki, niebieskie, z czerwonymi obwdkami na daszkach, i wielkie berety, pochylone pod zawadiackim ktem. Kobiety nosiy hiszpaskie bluzki. Ogromn popularnoci cieszya si pie Jeli jutro wojna. Wszystkie dzieci przywdcw chciay by lotnikami albo onierzami: Nawet my, dzieci, wiedziaymy, e zblia si wojna wspomina adoptowany syn Stalina, Artiom i musiaymy by silne, eby przetrwa. Pewnego dnia wujek Stalin zawoa nas, chopcw, i spyta: Co chcielibycie robi w yciu?. Artiom chcia zosta inynierem. Nie, potrzebujemy ludzi, ktrzy znaj si na artylerii. Artiom i Jakow, ktry ju by inynierem, wstpili do artylerii. To by jedyny przywilej, jaki kiedykolwiek otrzymaem od wujka Stalina powiedzia Artiom. Ale elit byli lotnicy: wicej dzieci oligarchw wstpio do sokow Stalina ni do jakiegokolwiek innego rodzaju broni: Wasilij szkoli si na pilota wraz ze Stiepanem Mikojanem i Leonidem Chruszczowem. Mimo to rodzinom przywdcw przypado w tym czasie w udziale szczeglne dowiadczenie. Dla rodzicw bya to codzienna udrka przygnbienia, niepewnoci, napicia i niepokoju, gdy przyjaciele, koledzy i krewni padali ofiar aresztowa. Kiedy czyta si opracowania zachodnich historykw i radzieckie pamitniki, mona odnie wraenie, i ta nowa bolszewicka elita bya przekonana, e wszyscy aresztowani s niewinni. Znajduje tu odzwierciedlenie wyraane po latach poczucie winy tych, ktrych ojcowie brali czynny udzia w represjach. Prawda bya inna: danow owiadczy swemu synowi Jurijowi, i Jeow ma racj nawet w najbardziej nieprawdopodobnych przypadkach: Diabli wiedz! Znam tego czowieka od wielu lat, ale by przecie Roman Malinowski! powiedzia, nawizujc do osawionego carskiego agenta. Andriejew wiedzia, e to byli wrogowie, ale uwaa, i powinni zosta dokadnie sprawdzeni, zanim si ich aresztuje. Mikojan mia zastrzeenia co do wielu aresztowa, lecz jego syn Sergo przyzna, e ojciec by komunistycznym fanatykiem. ony odznaczay si jeszcze wikszym fanatyzmem ni mowie. Mj ojciec wspominaa Natasza Andriejewa uwaa, e szkodnicy i pita kolumna niszcz nasze pastwo, a zatem ich naley zniszczy. Matka bya o tym cakowicie przekonana. Przygotowywalimy si do wojny. Palatyni nigdy nie rozmawiali o terrorze w obecnoci dzieci, ktre yy w wiecie kamstwa i zbrodni. Niech do ujawniania wasnych myli nawet przed synem bya najbardziej przeraajcym symptomem tamtych czasw wspomina fizyk Andriej Sacharow. Dzieci oczywicie widziay, e ich wujowie i przyjaciele rodziny znikaj, pozostawiajc niewysowion, niewytumaczaln pustk. Dzieci Mikojanw syszay, jak ich rodzice i wujowie rozmawiaj szeptem o aresztowaniach w Armenii. Ich ojciec nie mg si czasem powstrzyma i woa: Nie wierz w to!. Andriejew nigdy nam o tym nie wspomina to bya sprawa naszych rodzicw opowiadaa Natasza Andriejewa. Ale jeli aresztowano kogo wanego, ojciec woa do mamy: Doroczka, chciabym z tob przez chwil porozmawia. Dora mwia domownikom, e potrafiaby rozpozna wroga, patrzc mu w oczy. Szeptali za kuchennymi drzwiami. Ilekro ona zadawaa Mikojanowi jakie niebezpieczne pytanie, odpowiada: Milcz. Przed mierci Ordonikidze uciszy on stanowczym: Nie teraz!. Rodzice bez przerwy chodzili na spacery do lasu albo wok Kremla. Mieszkacy domu nad rzek Moskw, wielkiego, luksusowego budynku dla modszych przywdcw, takich jak Chruszczow, pracownikw komisariatw ludowych i krewnych Stalina, takich jak Swanidze i Redensowie, kadej nocy czekali na zgrzyt windy i pukanie do drzwi, gdy funkcjonariusze NKWD przychodzili aresztowa podejrzanych.[121] Jurij Trifonow opisa w swojej powieci Dom nad rzek Moskw, jak kadego ranka umundurowany portier informowa lokatorw, kogo aresztowano w nocy. W budynku byo mnstwo pustych mieszka i zowieszczo zapiecztowanych drzwi. Chruszczow martwi si o gadatliwe kobiety w swojej rodzinie i wpada w gniew, gdy jego pochodzca ze wsi teciowa plotkowaa z ssiadkami na schodach. Wiedzia, ile mog kosztowa nieostrone rozmowy.

Rodzice trzymali rzeczy spakowane do wizienia i pistolety pod poduszk, gotowi popeni samobjstwo. Bardziej zapobiegliwi ukadali plany dla dzieci na wypadek, gdyby zostali aresztowani: matka Zoi Zarubiny, pasierbicy czekisty, pokazaa jej, jak skada ciep odzie, i zawioza jej omioletni siostr do dalekich krewnych na wie. Dzieci zwracay uwag na czste przeprowadzki, poniewa po kadej egzekucji zostawao puste mieszkanie i dacza, ktre chtnie zajmowali dygnitarze partyjni i ich ony, spragnione wikszych wygd. Stalin wykorzystywa to, by zainteresowa przywdcw czystk. Rodzina Jeowa wprowadzia si do mieszkania Jagody. danow otrzyma dacz Rudzutaka, Mootow zaj dacz Jagody, a pniej Rykowa. Najwiksz chciwoci odznacza si Wyszyski, ktry zawsze zazdroci daczy Leonidowi Sieriebriakowowi: Nie mog oderwa od niej oczu Szczciarz z ciebie, Leonidzie zwyk mawia. Kilka dni po aresztowaniu Sieriebriakowa, co nastpio 17 sierpnia 1936 roku, prokurator generalny zada daczy dla siebie, zdoa te uzyska zwrot pienidzy za swj stary dom, a nastpnie otrzyma 600.000 rubli na budow nowego. T ogromn sum przyznano mu 24 stycznia 1937 roku, w dniu, kiedy Wyszyski prowadzi krzyowe przesuchanie Sieriebriakowa na procesie Radka.[122] Biada temu, kto odrzuca te fatalne podarunki: marszaek Jegorow nieroztropnie odmwi przyjcia daczy rozstrzelanego towarzysza. Dusze dawnych wacicieli - napisaa Swietana Stalina zdaway si nadal przebywa w tych cianach. Nigdy si nie balimy w 1937 roku wspominaa Natasza Andriejewa. Wierzya, e NKWD aresztuje tylko wrogw, i dlatego ona i jej rodzice nigdy nie zostan aresztowani. Stiepan Mikojan te si nie ba i dopiero pniej zda sobie spraw, e rodzice yli w cigym napiciu. Co wicej, czonkom Politbiura przesyano wszystkie protokoy przesucha. Stiepan mia zwyczaj zakrada si i zerka do tych zdumiewajcych zezna dawnych przyjaci rodziny, ktrzy okazali si wrogami ludu. Kada rodzina miaa swojego czyciciela: w domu Mikojanw Siergiej Szaumian, adoptowany syn zmarego starego bolszewika, przejrza wszystkie rodzinne albumy z fotografiami, zamazujc twarze aresztowanych i rozstrzelanych wrogw, przez co straszliwie oszpeci te ksiki z obrazkami, ktre wikszo dzieci tak lubia. Nawet jeli przywdcy nie rozumieli przypadkowoci mierci, czuli jej nieustann obecno i zgadzali si, e w obliczu zbliajcej si wojny wrogowie musz zosta zniszczeni. Dzieci rozmawiay o tym midzy sob: Wasilij Stalin z uciech opowiada Artiomowi Siergiejewowi i swoim kuzynom Redensom o aresztowaniach. Chronione niedomwieniami i tajemnicami w domu, dopiero w szkole dzieci dowiadyway si wicej. Wikszo dzieci przywdcw chodzia do szkoy nr 175 (lub 110), dokd odwozili je kierowcy ich ojcw packardami i buickami, ktre z pewnoci tak samo rzucay si w oczy, jak rolls-royce'y przed bramami szkolnymi na Zachodzie. Mikojanowie upierali si, aby kierowca wysadza ich wczeniej, i ostatnie p kilometra dzieci szy pieszo. W tej szkole dla elity nauczyciele (wrd ktrych bya uczca angielskiego ona modego przywdcy Nikoaja Buganina) udawali, e nic si nie dzieje, ale dzieci zdaway sobie spraw, e na ich kolegw spadaj represje: najlepszy przyjaciel Stiepana Mikojana, Sierioa Mietallikow, syn ordynatora kliniki kremlowskiej i siostrzeniec Poskriebyszowa, widzia, jak w 1937 roku oboje jego rodzice zostali aresztowani. Sualczy nauczyciele traktowali w szkole Swietan jak carewn. Jej awka lnia jak lustro, gdy jako jedyna bya pucowana do czysta. Ilekro kto z rodzicw zostawa aresztowany, jego dziecko natychmiast przenoszono do innej klasy, aby carewna nie musiaa si styka z rodzin wroga. Czasem aresztowano na modzieowych potacwkach w obecnoci wszystkich przyjaci. Wasilij Stalin i Stiepan Mikojan bawili si na przyjciu u jednego z kolegw z Akademii Wojskowej, gdy nagle rozleg si dzwonek do drzwi. Mczyzna w cywilnym ubraniu spyta o Wasilija Stalina, a gdy ten wyszed do przedpokoju, oznajmi mu z niemal feudaln czci, i NKWD przyjechao aresztowa jednego z chopcw. Wasilij wrci i powiedzia koledze, aby podszed do drzwi, po czym poinformowa szeptem Stiepana, co si stao. Obserwowali z okna, jak czekici pakuj chopca do czarnego samochodu jako czonka modzieowej grupy antyradzieckiej. Nigdy wicej go nie zobaczyli. Rodzice starannie przeSwietali przyjaci swoich dzieci. Mj ojczym bardzo si interesowa

moimi chopakami wspominaa Zoja Zarubina. Zawsze chcia wiedzie, kim s ich rodzice i sprawdza ich na ubiance. Woroszyowowie byli pod tym wzgldem bardziej surowi ni Mikojanowie, ktrzy z kolei byli bardziej surowi ni danowowie: kiedy do jednego z dzieci Woroszyoww zatelefonowa chopiec, ktrego ojciec zosta niedawno aresztowany, Jekatierina Woroszyowa kazaa mu natychmiast zerwa t znajomo. Syn danowa, Jurij, twierdzi, e rodzice pozwalali mu przyprowadza do domu dzieci wrogw. Rodzice nie mieli adnych obiekcji. Ale bya to tylko kwestia czasu: trudno uwierzy, by co takiego mogo mie miejsce w szalestwie lat 1937-1938. Kiedy Stiepan Mikojan zacz si umawia z dziewczyn imieniem Katia, znalaz raport NKWD, ktry wspomina o jej przyjani z synem wroga ludu. Czekaem, czy ojciec co mi powie [] ale nic nie powiedzia. Kiedy jednak na kilka rodzin bliskich Mikojanom pado podejrzenie, zerwa z nimi wszelkie kontakty. Na pocztku 1937 roku, wraz z pojawieniem si modych i atrakcyjnych on Poskriebyszowa i Jeowa, otoczenie Stalina stao si bardziej kosmopolityczne i barwniejsze ni kiedykolwiek. W Zubaowie Stalin wci zabiera rodzin na pikniki, przynosi czekoladki crce i Marfie Pieszkowej. Kiedy kraj spywa krwi pod terrorem NKWD, Stalin przejawia trosk o dzieci: pewnego razu Leonid Redens, wwczas dziewicioletni, zgubi si w Kuncewie i wreszcie wpad pdem na grup dorosych. Wszyscy si rozemieli z wyjtkiem Stalina. Zgubie si? spyta. Chod ze mn, poka ci drog. Ale stara zayo ze Stalinem przeradzaa si stopniowo w strach. CZ PITA CZYSTKA: POJAWIA SI BERIA, 1938-1939 24 ydwki Stalina i rodzina w niebezpieczestwie Pewnego razu, kiedy Stalin odpoczywa w Zubaowie, Siergiej, rednie dziecko Pawa i eni Alliujeww, paka, a rodzice niepokoili si, e jego pacz moe przeszkadza Stalinowi. Pawie, ktry podobnie jak jego siostra Nadia mia porywcze usposobienie, uderzy swoj crk Kir za to, e nie uciszya brata. Nastoletnia Kira bya bardzo niezalena, a poniewa dorastaa w pobliu Stalina, nie potrafia zrozumie niebezpieczestwa. Gdy nie chciaa zje czego, co zaproponowa jej Stalin, Pawie kopa j pod stoem. Ale dzieci bawiy si w pobliu Stalina i jego mordercw jak niewiadome zagroenia ptaki wlatujce beztrosko do otwartej paszczy krokodyla. Stalin nadal odwiedza swoich towarzyszy, czsto przychodzi na obiad do Poskriebyszowa, gdzie taczy i gra w rebusy. Poskriebyszow oeni si niedawno z przebojow dziewczyn, ktra doczya do krgu Stalina. W 1934 roku ten niewydarzony bohater romantyczny poszed na przyjcie do domu kremlowskiego lekarza, Michaia Mietallikowa, ktrego ona Asia bya porednio zwizana z Trockim, poniewa jej siostra wysza za m za jego syna, Siergieja Siedowa. Prawdziwe nazwisko Mietallikowa brzmiao Masenkis; pochodzi z rodziny litewsko-ydowskich potentatw cukrowych, co stanowio niebezpieczn kombinacj. Mietallikow mia siostr, Bronisaw, zgrabn i ciemnowos, pen energii i radoci ycia, ktrej czsto brakowao bolszewickim matronom. Dwudziestoczteroletnia Bronka polubia prawnika, z ktrym miaa crk, i ukoczya studia medyczne, wybierajc specjalno endokrynologa. Fotografie ukazuj jej szczup posta ubran z figlarn elegancj w sukienk w groszki. Tego dnia

na przyjciu graa w jak gr, biegajc wok stou, zza ktrego obserwowa j Poskriebyszow, czterdziestotrzyletni, szpetny szef gabinetu Stalina. W pewnym momencie wszcza pojedynek najedzenie i rzucia ciastkiem, ktre chybio celu i wyldowao na partyjnej bluzie Poskriebyszowa: ten zakocha si w Bronce i niebawem oeni si z ni. Rodzinne fotografie pokazuj jej czue oddanie Poskriebyszowowi, ktry jawi si w historii jako Quasimodo, ale tutaj wyglda jak kochajcy m: wspiera gow na smagym ramieniu ony i gaszcze jej ciemne wosy. Pikna i Bestia wywoywali wiele wesooci w otoczeniu Stalina: Kira Alliujewa syszaa, e urodziwa polska ona Poskriebyszowa artuje, i jest taki brzydki, e chodzi z nim do ka tylko po ciemku. Ale Poskriebyszow by dumny ze swojej szpetoty: Stalin wybra go ze wzgldu na odstraszajcy wygld. Z radoci odgrywa rol nadwornego bazna: Stalin podjudza go, by wypija szklank wdki jednym haustem lub zakada si, jak dugo zdoa utrzyma rce w grze z poncym papierkiem za kadym paznokciem. Patrzcie! mia si. Sasza moe wypi szklank wdki i nawet si nie skrzywi! Stalin lubi Bronk, jedn z tych niefrasobliwych dziewczt z nowego pokolenia, bezpieczn pord elity, gdzie przywyka przestawa z palatynami. Zwracaa si do Stalina, uywajc poufaej formy ty, a jeli wyjedaa za granic, to podobnie jak kobiety z rodziny Alliujeww zawsze przywozia prezent dla Swietany, pytajc Stalina, czy moe jej go wrczy. Czy bdzie na ni pasowa? spyta Stalin, kiedy przywioza zachodni sweter. Och, tak! No to jej go daj! Najlepsz przyjacik Bronki bya Jewgienia Jeowa, opiekunka i wielbicielka literatw. Te dwie rozchichotane i kapryne kokietki byy do siebie tak podobne, e Kira Alliujewa uznaa je za siostry. Wsplne miay nawet patronimikum, Soomonowna, chocia nie czyo ich adne pokrewiestwo. Jeow i Poskriebyszow te byli bliskimi przyjacimi: jedzili razem na ryby, podczas gdy ich ony plotkoway. Kiedy Jeowik, awansowany wanie na kandydata na czonka Politbiura, masakrowa swoje ofiary, jego ona przyjania si ze wszystkimi literackimi znakomitociami i sypiaa z wikszoci z nich. Czarujcy Isaak Babel by gwn gwiazd Jeowej: Jeli zaprasza si ludzi dla Babla, wszyscy przychodz napisaa ona Babla, Pirokowa. Soomon Michoels, ydowski aktor, ktry gra dla Stalina krla Lira, muzyk jazzowy Leonid Utiesow, reyser Siergiej Eisenstein, powieciopisarz Michai Szoochow i dziennikarz Michai Kolcw odwiedzali salon tej fascynujcej trzpiotki. Podczas przyj na Kremlu Jeowa z zapaem taczya fokstrota, nie opuszczajc ani jednego taca. Jej serdeczna przyjacika, Zinaida Glikina, rwnie prowadzia salon literacki. Kiedy jej maestwo si rozpado, Jeow zaprosi j, aby zamieszkaa z nimi, a nastpnie uwid. Nie bya bynajmniej jedyn jego kochank, natomiast Jewgienia entuzjastycznie nawizywaa literackie romanse z Bablem, Kolcowem i Szoochowem. Niewielu odrzucao awanse ony Jeowa. Tylko pomylcie mawia Babel nasza dziewczyna z Odessy zostaa pierwsz dam krlestwa! Kryy pogoski, e po mierci Nadii Stalin zakocha si i polubi siostr azara Kaganowicza, Roz, jego bratanic, rwnie o imieniu Roza, lub jego crk Maj. Powszechnie dawano temu wiar: istniay nawet fotografie przedstawiajce Roz Kaganowicz jako ciemnowos, pikn kobiet. Kaganowiczowie odznaczali si urod sam azar by w modoci bardzo przystojny, a kiedy jego crka dorosa, porwnywano j z Elizabeth Taylor. Wersja, e Stalin mia ydowsk on, bya z propagandowego punktu widzenia niezwykle uyteczna dla nazistw, ktrzy mogli przedstawia ydowskiego i bolszewickiego diaba jako pana i pani Stalin. Kaganowiczowie, ojciec i crka, tak gwatownie temu zaprzeczali, e a wydaje si to podejrzane, najprawdopodobniej jednak naley potraktowa t histori jako czysty wymys.[123] Caa sprawa jest podwjnie ironiczna, poniewa nazici nie musieli wymyla podobnej historii: Stalina rzeczywicie otaczay ydwki od Poliny Mootowej i Marii Swanidze po Jeow i Poskriebyszow. Syn Berii, wiarygodne rdo, jeli chodzi o plotki, natomiast wtpliwe w kwestiach politycznych, wspomina, e jego ojciec z uciech wylicza romanse Stalina z ydwkami.

Te mode, adne ydwki krciy si wok Stalina, wszystkie jednak miay wtpliwe pochodzenie. Bardziej interesoway si strojami, dowcipami i romansami ni materializmem dialektycznym. Wraz z eni Alliujew i Mari Swanidze stanowiy z pewnoci dusz owego fatalnie poprzeplatanego krgu czonkw rodziny i towarzyszy Stalina. Stanisaw Redens, szef moskiewskiego NKWD, czsto zabiera swoj rodzin i innych Alliujeww do Jeoww. Dzieci byy zafascynowane szefem NKWD: Jeow zstpowa po schodach w penym mundurze komisarza generalnego w dosy przeraajcy sposb i sprawia wraenie szalenie pewnego siebie wspomina Leonid Redens. By pospny, natomiast mj ojciec by bardzo otwarty. Kir Alliujew mieszyy puste arty Jewgienii Jeowej i Bronki Poskriebyszowej. Jeow, ktry pracowa ca noc, by zwykle zbyt zmczony, by bra udzia w yciu towarzyskim, tote Kira i inne podrostki ukryway si za zason. Kiedy maleki Jeowik przechodzi obok nich w butach z cholewami, zaczynay chichota. Ich ojcowie, Pawie Alliujew i Stanisaw Redens, ktrzy rozumieli, czym to grozi, gniewali si na nich ale jak mieli im wyjani, jaka to niebezpieczna zabawa? A teraz, za spraw swawolnych kobiet z otoczenia Stalina, stali si jeszcze bardziej zagroeni. Wiosn Stalin zacz si dystansowa od rodziny, ktrej rozplotkowana arogancja nagle wydaa mu si podejrzana. Kiedy 28 lutego 1937 roku zebrali si wszyscy u niego w mieszkaniu z okazji jedenastych urodzin Swietany, Jakow, agodny gruziski syn Stalina, przyprowadzi po raz pierwszy Juli, swoj ydowsk on. Bya on czekisty, kiedy poznaa Jakowa za porednictwem Redensw, ktrych Stalin natychmiast oskary o to, e wyswatali go z t ydwk. Maria Swanidze, wieczna intrygantka, nazwaa Juli awanturnic i prbowaa przekona Stalina: Iosifie, to niedopuszczalne. Musisz interweniowa! To wystarczyo, by Stalin nabra sympatii do syna. Mczyzna kocha kobiet, ktr kocha! odpar niezalenie od tego, czy jest ksiniczk czy szwaczk. Kiedy si pobrali i urodzia im si crka Gulia, zauway, jak dobrze Julia dba o ubrania Jakowa. Oto wreszcie bya prawdziwa gospodyni. Teraz widz, e masz dobr on oznajmi Jaszy, ktry mieszka wraz z rodzin w wielkim domu przy ulicy Granowskiego. Kiedy Stalin wreszcie pozna Juli, polubi j, nadskakiwa jej, a nawet karmi widelcem jak kochajcy gruziski te. Stalin, ktry straci cierpliwo do swojej rodziny, nie wzi udziau w przyjciu. Maria Swanidze uwaaa, e rozumie przyczyn jego irytacji: Alliujewowie nie byli nic warci: szalona Olga, imbecyl Fiodor, zidiociali Pawie i Niura [Anna Redens], ograniczony Stan [Redens], leniwy Wasia [Wasilij Stalin], ckliwy Jasza [Dugaszwili]. Jedyne normalne osoby to Alosza, enia, ja i [] Swietana. Brzmi to tym bardziej ironicznie, e to wanie Swanidze mieli upa pierwsi. Sama Maria bya niebywa egoistk zadrczajc swego ma listami, w ktrych chepia si: Wygldam lepiej ni 70 procent bolszewickich on []. Kady, kto mnie spotyka, zapamituje to na zawsze. Tak byo w istocie, lecz na dworze Stalina niewiele si to liczyo. Mona si litowa nad tymi hardymi kobietami, ktre znalazy si w bagnie w czasach, ktrych nie rozumiay. Tej wiosny Stalin i Pawie grali ze Swanidzem i Redensem w bilard. Przegrani tradycyjnie musieli czoga si za kar pod stoem. Kiedy druyna Stalina przegraa, Pawie zasugerowa dyplomatycznie, aby dzieci, Kira i Siergiej, przeczogay si pod stoem zamiast nich. Dziewicioletni Siergiej nie mia nic przeciwko temu, lecz osiemnastoletnia Kira gwatownie zaprotestowaa. Rwnie szczera jak matka, a do tego nieustraszona, upara si, e skoro Stalin i jej ojciec przegrali, to sami powinni przej pod stoem. Pawie wpad w histeri i uderzy j kijem bilardowym. Niedugo potem Stalin i niebieskooki, dandysowaty Swanidze przestali nagle by jak bracia. Alosza by liberaem, Europejczykiem wyjani Mootow. Stalin to wyczuwa Swanidze peni funkcj wiceprezesa Banku Pastwowego, instytucji penej mieszczaskich kosmopolitw, na ktrych patrzono wwczas bardzo podejrzliwie. 2 kwietnia 1937 roku Stalin napisa zowieszcz notatk dla Jeowa: Oczyci personel Banku Pastwowego. Swanidze wykonywa rwnie przez wiele lat poufn i delikatn prac dla Stalina. Dziennik Marii Swanidze urywa si w poowie roku: nagle utracia dostp do Stalina. Do 21 grudnia w ich sprawie toczyo si ju dochodzenie i nie

zostali zaproszeni na przyjcie z okazji urodzin Stalina, co musiao by strasznym ciosem dla Marii. Kilka dni pniej Swanidze odwiedzili eni i Pawa Alliujeww w domu nad rzek Moskw (gdzie wszyscy mieszkali). Maria wystpia w krtkiej aksamitnej sukni. Wyszli po pnocy, a enia i Kira zabray si za zmywanie naczy, gdy nagle rozleg si dzwonek do drzwi. To by syn Marii z pierwszego maestwa: Mama i Alosza zostali aresztowani. Mam zabrali w tej piknej sukience. Kilka miesicy pniej enia otrzymaa list od Marii, ktra bagaa, aby przekazaa go Stalinowi: Jeli nie wydostaniemy si z tego obozu, umrzemy. enia oddaa list Stalinowi, ktry ostrzeg j: Nigdy wicej tego nie rb! Maria zostaa przeniesiona do ciszego wizienia. enia wyczuwaa niebezpieczestwo, wiszce nad ni i nad jej dziemi z powodu bliskoci Stalina, cho nie przestaa go podziwia do koca swoich dni, mimo straszliwych nieszcz, jakie na ni spady. Odsuna si od Stalina i zacza mczy Pawa, aby z nim porozmawia o aresztowanych przyjacioach. Ktrego dnia zrobi to: To moi przyjaciele, mnie te wtr do wizienia! Niektrzy zostali zwolnieni. Pozostali Alliujewowie rwnie prbowali co robi: babka Olga, wiodca ycie wielkiej damy na Kremlu, mwia niewiele. Podczas gdy inni uwaali, e Stalin nie zna szczegw i jest oszukiwany przez NKWD, ona jedna na tym statku szalecw wszystko rozumiaa: Nie dzieje si nic, o czym by nie wiedzia. Ale jej m, powszechnie szanowany Siergiej, bez przerwy zwraca si do Stalina, czekajc na niego na kanapie w jego mieszkaniu. Czsto zasypia i budzi si dopiero pod wieczr, kiedy Stalin wraca na obiad. Nieustannie baga o czyje ycie. Stalin drwi z tecia, powtarzajc jego ulubione powiedzenie: Wanie, wanie. A wic przyszede do mnie, Wanie, wanie. Niedugo po aresztowaniu Swanidzych Mikojan przyjecha jak zwykle do Kuncewa, aby zje obiad ze Stalinem, ktry, wiedzc jak blisko by z Alosz, podszed do niego i spyta: Syszae, e aresztowalimy Swanidzego? Tak ale jak to si mogo sta? By niemieckim szpiegiem odpar Stalin. Jak to moliwe? spyta Mikojan. Nie ma dowodw, e szkodzi. Jaki jest poytek ze szpiega, ktry nic nie robi? Stalin wyjani, e Swanidze by szpiegiem szczeglnego rodzaju, zwerbowanym podczas I wojny wiatowej, kiedy dosta si do niemieckiej niewoli, a jego zadanie polegao na dostarczaniu informacji. Jak mona przypuszcza, po tej rewelacji obiad u Stalina przebiega dalej normalnie. Z chwil, gdy ktry z przywdcw znalaz si na celowniku, machina terroru wcigaa go w swoje tryby si rozpdu. Usunity niedawno ze stanowiska Postyszew, twardy i arogancki baron Ukrainy, ktry tak rozbawi Stalina, taczc z Mootowem, dowid swojej gorliwoci, eliminujc prawie cae kierownictwo partyjne w Kujbyszewie[124]. Na styczniowym plenum w 1938 roku, zosta zaatakowany za to, e zabija niewaciwych ludzi. Rada i kierownictwo partyjne znajdoway si w rkach wrogw owiadczy Postyszew. Cae? Od gry do dou? przerwa Mikojan. Nie byo adnych uczciwych ludzi? spyta Buganin. Czy nie przesadzacie, towarzyszu Postyszew? doda Mootow. Ale popeniono bdy oznajmi Kaganowicz, na co Postyszew zareplikowa: Bd mwi o swoich osobistych bdach. Chcemy, ebycie powiedzieli ca prawd wtrci Beria. Prosz pozwoli mi skoczy i wyjani ca spraw najlepiej jak umiem baga Postyszew, ale Kaganowicz zagrzmia: Nie potraficie tego wyjani, oto w czym rzecz. Postyszew wsta, eby si broni, lecz Andriejew warkn: Towarzyszu Postyszew, usidcie. To nie miejsce na przechadzki. Dni Postyszewa byy policzone: zaatakowa go Malenkow. Stalin zaproponowa wykluczenie Postyszewa z Politbiura; Chruszczow, ktry mia niebawem obj rzdy na Ukrainie, zastpi go

jako kandydat na czonka, wysuwajc si do pierwszego szeregu. Ale w atakach na Postyszewa zawierao si rwnie ostrzeenie dla Jeowa, ktry w szalonym tempie rozkrca spiral aresztowa. Na razie Stalin wydawa si niezdecydowany, co zrobi z Postyszewem[125]: jego nadgorliwo zwrcia na uwag wrogw, ktrzy prawdopodobnie nastawili Stalina przeciwko niemu. Jego ostatni nadziej bya osobista proba do Stalina, napisana zapewne po konfrontacji z oskarycielami: Towarzyszu Stalin, prosz, ebycie przyjli mnie po zakoczeniu posiedzenia. Nie mog Was dzisiaj przyj odpisa Stalin. -Porozmawiajcie z towarzyszem Mootowem. Kilka dni pniej Postyszew zosta aresztowany. Stalin podpisa kolejny rozkaz 48.000 egzekucji wedug rozdzielnika, a marszaek Jegorow trafi w lad za sw pikn on w tryby machiny terroru. Jeow by ju tak wyczerpany, e 1 grudnia 1937 roku Stalin udzieli mu tygodniowego urlopu. Na pocztku lutego pijany Jeowik wyruszy do Kijowa, gdzie z pomoc nowego wicekrla Ukrainy, Chruszczowa[126], aresztowa kolejne 30.000 osb. Chruszczow, ktry po przybyciu na miejsce przekona si, e jego poprzednik Kosior wyeliminowa niemal cae ukraiskie Politbiuro, rozkaza aresztowa kilku komisarzy i ich zastpcw. Politbiuro zatwierdzio sporzdzon przez Chruszczowa list 2.140 ofiar przeznaczonych do rozstrzelania. Chruszczow i tutaj znacznie przekroczy ustalon norm. W 1938 roku na Ukrainie aresztowano z jego rozkazu 106.119 osb. Wizyta Jeowa nadaa impet czystce: Po przyjedzie Nikoaja Iwanowicza Jeowa na Ukrain [] rozpocz si prawdziwy pogrom ukrytych wrogw oznajmi Chruszczow, wychwalajc nieugitego ucznia Stalina za bezlitosn rozpraw z wrogami. NKWD wykryo spisek majcy na celu wytrucie koni i aresztowao dwch profesorw jako hitlerowskich agentw. Chruszczow zbada tak zwan trucizn i stwierdzi, e nie zabia koni. Powoano trzy rne komisje, zanim w kocu udao si ustali, e ten konkretny spisek zosta wyssany z palca mona jednak podejrzewa, i Chruszczow zakwestionowa metody pracy NKWD dopiero wwczas, gdy Stalin wyrazi swoje niezadowolenie. W Kijowie pijany Jeow okaza niepokojc lekkomylno, chepic si, e ma w garci cae Politbiuro. Moe aresztowa kogo chce, nawet przywdcw. Pewnej nocy dosownie przyniesiono go do domu z bankietu. Niebawem Stalin dowiedzia si o jego wybrykach i niebezpiecznych przechwakach. Jeow wrci w sam por, by wzi udzia w trzecim i ostatnim pokazowym procesie antyradzieckiego bloku prawicowo-trockistowskiego, ktry rozpocz si 2 marca. Gwne role odegrali w nim Bucharin, Rykow i Jagoda, ktrzy przyznali si midzy innymi do zamordowania Kirowa i Gorkiego. Bucharin odnis mae prywatne zwycistwo swoim przyznaniem si do winy, szydzc porednio ze Stalina i prymitywnych intryg Jeowa. Niczego to jednak nie zmienio. Jeow uczestniczy w egzekucjach. Podobno wyda rozkaz pobicia Jagody: Dalej, docie mu za nas wszystkich. Okaza jednak resztki ludzkich uczu, kiedy przysza kolej na jego starego kompana od kieliszka, dawnego sekretarza Jagody, Buanowa: da mu troch koniaku. Kiedy byo po wszystkim, Jeow wystpi z propozycj czwartego wielkiego procesu przeciwko polskim szpiegom w Kominternie, ktry przygotowywa od miesicy. Stalin jednak nie wyrazi zgody. Rzadko realizowa jedn opcj z wykluczeniem wszystkich pozostaych: wyczu z pewnoci, e masakra wyczerpaa jego wsppracownikw, a zwaszcza samego komisarza. 25 Beria i zmczenie oprawcw Czwartego kwietnia Jeow zosta mianowany ludowym komisarzem transportu wodnego, co miao sens, poniewa budowa kanaw naleaa do zada robotnikw przymusowych podlegajcych NKWD. Ale bya w tym rwnie niepokojca symetria, albowiem po swojej dymisji Jagoda obj

podobny komisariat. Do tego czasu Jeow zdy si dobra nawet do Politbiura: Postyszew by przesuchiwany; Eiche z zachodniej Syberii zosta aresztowany. Stalin przenis Kosiora z Kijowa do Moskwy i mianowa go wiceprzewodniczcym Rady Komisarzy Ludowych. W kwietniu 1938 roku aresztowano jednak brata Kosiora; jego jedyn nadziej byo zadenuncjowanie go: Otaczaj mnie podejrzenia i nieufno napisa do Stalina. - Nie wyobraacie sobie nawet, jakie to uczucie dla niewinnego czowieka. Aresztowanie mojego brata rzuca cie rwnie na mnie []. Przysigam na swoje ycie, e nie tylko nie miaem pojcia o prawdziwej naturze Kazimierza Kosiora, ale nigdy nie by mi bliski []. Dlaczego zmyli to wszystko? Nie mog tego zrozumie, ale to wszystko wymysy, towarzyszu Stalin, od pocztku do koca []. Prosz Was, towarzyszu Stalin, i cae Politbiuro, ebycie pozwolili mi si wytumaczy. Padem ofiar kamstw wroga. Czasem myl, e to jaki absurdalny sen Jake czsto ofiary porwnyway swoje pooenie do snu. 3 maja Kosior zosta aresztowany, a niedugo po nim Czubar. Kaganowicz owiadczy: Broniem Kosiora i Czubara, ale w obliczu napisanych wasnorcznie zezna musiaem skapitulowa. Jeow, prowadzcy nocn egzystencj wampira, zaamywa si pod ciarem swojej pracy i coraz wicej pi. Stalin zauway jego degrengolad. Dzwoni do komisariatu skary si wyszed do Komitetu Centralnego. Dzwoni do Komitetu Centralnego, wyszed do komisariatu. Posyam goca do jego mieszkania, a on jest pijany w trupa. Napicie, w jakim yli rzenicy, byo ogromne: tak jak Himmler poucza pniej swoich esesmanw o wielkiej doniosoci ich misji, tak teraz Stalin musia dodawa otuchy i odwagi swoim ludziom. Ale nie wszyscy byli dostatecznie silni, aby to wytrzyma. Oprawcy trzymali si dziki piciu. Nawet trzewi czekici byli pijani mierci. Funkcjonariusz prowadzcy dochodzenie w Biaoruskim Okrgu Wojskowym wyzna Stalinowi: Nie straciem jeszcze zbw, ale musz przyzna [] jestem troch zdezorientowany. Stalin podnis go na duchu. Straszliwy Mechlis przey zaamanie na pocztku terroru, kiedy wci kierowa Prawd. Napisa do Stalina niezwyky list, ktry daje pewne pojcie o stresie, w jakim yli stalinowscy palatyni podczas czystki: Drogi towarzyszu Stalin, Nerwy mnie zawodz. Nie potrafi postpowa jak bolszewik; czuj zwaszcza bl swoich sw w naszej osobistej rozmowie, kiedy ofiarowaem Wam cae swoje ycie i swoj partyjno. Jestem absolutnie zdruzgotany. Ostatnie lata zabray nam wielu ludzi []. Musz kierowa Prawd w sytuacji, kiedy nie ma sekretarza ani redaktora, kiedy nie mamy zatwierdzonego tematu, kiedy znalazem si w pooeniu przeladowanego redaktora . To zorganizowany chaos, ktry moe zniszczy kadego. I zniszczy! W ostatnich dniach czuem si chory z niewyspania i mogem pooy si spa dopiero o 11:00 czy 12:00 w dzie []. Jestem coraz bardziej zdenerwowany w swoim mieszkaniu po bezsennych nocach w gazecie. Ju czas zrezygnowa [z pracy]. Nie mog by naczelnym Prawdy, kiedy jestem chory i nie pi, nie nadam za tym, co dzieje si w kraju, w gospodarce, w sztuce i literaturze, nie mam okazji pj do teatru. Musiaem Wam to wyzna osobicie, ale to byo gupie, faszywe. Wybaczcie mi, drogi towarzyszu Stalin, te nieprzyjemne chwile, na ktre Was naraziem. Dla mnie jest to bardzo cikie przeycie! Prokurator generalny Wyszyski te odczu presj, gdy znalaz na swoim biurku tak oto notatk: Wszyscy wiedz, e jestecie mienszewikiem. Kiedy towarzysz Stalin Was wykorzysta, skae Was na mier []. Uciekajcie []. Przypomnijcie sobie Jagod. To Wasze przeznaczenie. Murzyn zrobi swoje. Murzyn moe odej. Nieustannie pijany Jeow czu, e Stalin jest, jak napisa pniej w licie do swego mistrza, niezadowolony z pracy NKWD, co jeszcze bardziej pogarsza mj nastrj. Podejmowa rozpaczliwe wysiki, aby dowie swojej wartoci: podobno zaproponowa, by Moskw przemianowano na Stalinodar. Zosta wymiany. Zamiast tego kazano mu zabija wasnych ludzi z NKWD, ktrych chroni. Na pocztku 1938 roku Stalin i Jeow postanowili usun starego czekist, Abrama Suckiego, ale poniewa kierowa Wydziaem Zagranicznym, zaplanowali to tak, aby nie wystraszy zagranicznych agentw. Siedemnastego lutego Frinowski zaprosi Suckiego do swojego gabinetu, gdzie inny podwadny

Jeowa podszed do niego od tyu i nacign mu na twarz mask nasczon chloroformem. Potem wstrzyknito mu trucizn i umar na miejscu, w gabinecie. Oficjalnie ogoszono, e zmar na atak serca.[127] Niebawem czystka zacza zagraa ludziom stojcym blisko Jeowa. Kiedy jego protegowany Luszkow zosta odwoany z Dalekiego Wschodu, Jeow ostrzeg go przed niebezpieczestwem. Luszkow uciek do Japoczykw. Jeow wpad w taki popoch, e poprosi Frinowskiego, aby poszed z nim powiedzie o tym Stalinowi: Sam nie miaem siy. Jeow dosownie oszala. Stalin susznie podejrzewa Jeowa, e ostrzeg Luszkowa. Wyczuwajc narastajce wtpliwoci w stosunku do Jeowa, palatyni Stalina, ktrzy dowiedli ju swojej gotowoci do zabijania, zaczli donosi o jego pijackich wyskokach i kamstwach. Podobno zwaszcza danow sprzeciwia si poczynaniom komisarza generalnego. Jego syn Jurij twierdzi, e ojciec chcia porozmawia ze Stalinem na osobnoci, ale Jeow by zawsze obecny: Ojciec zdoa wreszcie spotka si ze Stalinem sam na sam i powiedzia: Mamy do czynienia z polityczn prowokacj. Jest to przekonywajce, poniewa danow by najbliszy Stalinowi, dzieci Malenkowa opowiadaj podobn histori. Gdy Mootow i Jeow posprzeczali si w Politbiurze w poowie 1938 roku, Stalin rozkaza temu ostatniemu przeprosi. Kiedy inny agent NKWD, Aleksandr Orow, radziecki rezydent w Hiszpanii, zdezerterowa, Jeow by tak przeraony, e prbowa zatai t informacj przed Stalinem. Dwudziestego dziewitego lipca Stalin podpisa kolejn list zawierajc jeszcze wicej nazwisk protegowanych Jeowa. Jeow, zdjty panicznym strachem i peen zych przeczu, zacz rozstrzeliwa winiw, ktrzy mogliby go obciy. Aleksandr Uspienski, przebywajcy wwczas w Moskwie szef ukraiskiego NKWD, dowiedzia si, e w cigu nastpnych piciu dni ma zosta rozstrzelanych tysic osb. Naley zatrze lady ostrzeg go Jeow. Wszystkie prowadzone sprawy trzeba zakoczy w trybie przyspieszonym, aby nie mona byo si w tym rozezna. Stalin agodnie zasugerowa Jeowowi, e przydaaby mu si pomoc w kierowaniu NKWD i poprosi, aby kogo wyznaczy. Jeow wybra Malenkowa, lecz Stalin chcia go zatrzyma w Komitecie Centralnym i kto, prawdopodobnie Kaganowicz, zaproponowa Beri. Stalin, przekonany zapewne, e czowiek wychowany w kaukaskiej tradycji walk feudalnych, zemst rodowych i skrytobjstw wietnie si nadaje na to stanowisko, wyrazi zgod. Beria by urodzonym czekist, jedynym pierwszym sekretarzem, ktry osobicie torturowa swoje ofiary. Nienawidzio go wielu starych bolszewikw i czonkw rodzin skupionych wok przywdcy. Stalin czu, e majc u swego boku tego sualczego i mciwego intryganta, zdoa zniszczy nawet wasne skaone najblisze otoczenie. Jeow prawdopodobnie prbowa aresztowa Beri, ale byo ju za pno. Stalin widzia si z Beri na posiedzeniu Rady Najwyszej 10 sierpnia. Beria przyjecha do Moskwy. Od 1931 roku przeby dug drog. Trzydziestoszecioletni obecnie, skomplikowany i utalentowany Beria odznacza si wybitn inteligencj. Dowcipny, sypa jadowitymi artami, zoliwymi anegdotami i citymi komentarzami. Potrafi by sadystycznym oprawc, a jednoczenie kochajcym mem i czuym ojcem. Ale by te erotomanem, ktrego wadza przemienia w seksualnego drapienika. Ten uzdolniony zarzdca to jedyny radziecki przywdca, ktrego mona by sobie wyobrazi jako prezesa General Motors, jak stwierdzi pniej jego syn. Potrafi kierowa wielkimi przedsibiorstwami, czc prymitywne groby zetr was na proch z drobiazgow precyzj. Wszystko, co podlegao Berii, musiao funkcjonowa [] jak w zegarku, natomiast nie znosi pustosowia i mglistych sformuowa.[128] By dobrym organizatorem, pracowitym i zdolnym, jak powiedzia Stalin Kaganowiczowi ju w 1932 roku, obdarzonym elaznymi nerwami i odpornoci niezbdn do przetrwania na dworze Stalina. By bardzo sprytnym czowiekiem, przyzna Mootow, nieludzko energicznym mg pracowa przez tydzie bez snu. Beria mia szczegln umiejtno wzbudzania zarwno strachu, jak i entuzjazmu. Wielbiony przez wasnych podwadnych, cho czsto bywa szorstki i brutalny, krzycza: Aresztuj was i pozwol wam zgni w obozach [] obrcicie si w obozowy proch. Modzi ludzie tacy jak Alosza Mircchuawa, ktrego Beria postawi na czele gruziskiej organizacji partyjnej, do tej pory wysawiaj Beri za jego ludzkie podejcie, si, skuteczno i patriotyzm.[129] Mimo to Beria

lubi si chwali swoimi metodami ledczymi: Dajcie mi go na jedn noc, a przyzna si, e jest krlem Anglii. Jego ulubionymi filmami byy westerny, lecz identyfikowa si z meksykaskimi bandytami. Stalin szydzi z tego niedoszego architekta, bardzo dobrze wyksztaconego jak na bolszewickiego dygnitarza, e jego pince-nez jest zrobione ze zwykego szka i e nosi je tylko po to, aby sprawia wraenie intelektualisty. w zrczny intrygant, brutalny psychopata i rozpustnik mgby rwnie dobrze podrzyna garda, uwodzi damy i podawa kielichy z zatrutym winem na dworach Czyngis-chana, Sulejmana Wspaniaego i Lukrecji Borgii. Ale ten gorliwiec, jak nazwaa go Swietana, wielbi w tych wczesnych latach Stalina, traktujc go jak cara, a nie jak pierwszego spord towarzyszy. Starsi palatyni odnosili si do Stalina z szacunkiem, cho poufale, nawet Kaganowicz wysawia go na bolszewick mod. Beria jednak bez przerwy powtarza: O, tak, macie suszno, cakowit suszno, we wszystkim, wspominaa Swietana. Nieustannie podkrela, e jest oddany mojemu ojcu, ktry zrozumia, e cokolwiek powie, ten czowiek go poprze. Wnoszc na stalinowski dwr posmak egzotycznej Abchazji, Beria mia si sta jeszcze bardziej skomplikowany, potny i zdeprawowany, cho pozosta wierny marksizmowi. Mimo to w 1938 roku ta kolosalna posta, jak uj to Artiom, zmienia wszystko. Beria, podobnie jak wielu przed nim, prbowa sprzeciwia si nominacji. Nie ma powodu wtpi w jego szczero Jagoda zosta niedawno rozstrzelany, a nad Jeowem zbieray si czarne chmury. Jego ona Nina nie chciaa si przenosi do Moskwy, ale Beria by zachannie ambitny. Kiedy Stalin zaproponowa kandydatur Berii na stanowisko pierwszego zastpcy ludowego komisarza spraw wewntrznych, Jeow wtrci aonie, e mgby by dobrym komisarzem. Nie, dobrym zastpc uspokoi go Stalin. Stalin wysa Wasika, aby zaj si przeprowadzk. Niebawem, pozostawiwszy w Tyflisie nastpc, Beria zjawi si w Moskwie, gdzie 22 sierpnia 1938 roku zosta mianowany pierwszym zastpc narkoma NKWD. Rodzinie przydzielono mieszkanie w ponurym domu nad rzek Moskw. Stalin przyszed je obejrze i nie by zachwycony. Na Kaukazie, z jego tradycjami luksusu, winem i obfitoci owocw, dygnitarze yli lepiej: Beria zajmowa w Tyflisie eleganck will. Stalin zaproponowa, aby przeprowadzili si na Kreml, ale ona Berii odniosa si do tego pomysu z umiarkowanym entuzjazmem. W kocu Stalin wybra dla nich arystokratyczn will przy Maej Nikickiej w centrum miasta, nalec niegdy do carskiego generaa Kuropatkina, niezwykle komfortow jak na standardy Politbiura. Tylko Beria mia wasn rezydencj. Stalin przyj nowo przybyych jak dawno utracon rodzin. Uwielbia posgow, jasnowos Nin Beri, ktr zawsze traktowa jak crk. Pewnego dnia, kiedy nowy gruziski przywdca, Kandid Czarkwiani, zosta zaproszony na obiad do Berii, nagle zadzwoni telefon i zapanowa lekki popoch. Stalin idzie! powiedziaa Nina, przygotowujc w popiechu gruziskie potrawy. Kilka chwil pniej si zjawi. Przy gruziskiej uczcie Stalin i Beria piewali razem. Nawet podczas terroru Stalin nie straci do koca swojej spontanicznoci. Na pozr Beria i Jeow zostali przyjacimi: Beria nazywa swojego zwierzchnika drogim Jeykiem, a nawet przyjeda do niego na dacz. Ale na stalinowskim dworze taki stan rzeczy nie mg trwa dugo. Beria uczestniczy w wikszoci posiedze wraz z Jeowem i przej wydziay wywiadowcze. Rozpocz te cich kampani w celu zniszczenia zwierzchnika: zaprosi Chruszczowa na obiad i ostrzeg go, e Malenkow utrzymuje bliskie kontakty z Jeowem. Chruszczow zrozumia, i w rzeczywistoci Beria ma na myli jego przyja z Jeowem. Niewtpliwie Beria przeprowadzi tak sam rozmow z Malenkowem. Najbardziej wymownych dowodw dostarczaj jednak archiwa: Beria przekona Wyszyskiego, aby poskary si Stalinowi na opieszao Jeowa.[130] Stalin nie zareagowa, lecz Mootow poleci Jeowowi: Naley wysucha uwag towarzysza Berii i pospieszy si. Mootow. Barometr nastrojw Stalina, Poskriebyszow, przesta zwraca si do Jeowa na ty, natomiast zacz odwiedza Beri. Beria wnis nowego ducha do NKWD: szalecz gorliwo Jeowa zastpi zwarty system terroru administracyjnego, ktry sta si stalinowsk metod rzdzenia Rosj. Ale ta nowa skuteczno nie

bya adn pociech dla ofiar. Beria prowadzi wraz z Jeowem przesuchania aresztowanych przywdcw, Kosiora, Czubara i Eichego, ktrych poddano okrutnym torturom. Czubar zwrci si do Stalina i Mootowa, opisujc swoje cierpienia. Stalin, Jeow i Beria zajli si teraz Dalekim Wschodem, gdzie armia pod dowdztwem utalentowanego marszaka Wasilija Blchera w wikszoci unikna represji. Pod koniec czerwca spad na podwadnych Blchera ponury demon, Mechlis. Zainstalowawszy swoj kwater gwn w salonce kolejowej, zacz zasypywa Stalina i Woroszyowa telegramami takimi jak ten: Specjalny Korpus Kolejowy rozsiewa wszdzie podejrzanych ludzi []. Jest 46 niemieckich, polskich, litewskich, otewskich i galicyjskich dowdcw []. Musz jecha do Wadywostoku, by przeprowadzi czystk w korpusie. Po przybyciu na miejsce pochwali si Stalinowi: Zwolniem 215 pracownikw politycznych, wikszo z nich aresztowano. Ale czystka [] nie jest jeszcze zakoczona. Myl, e nie mona wyjeda do Chabarowska bez jeszcze bardziej surowego ledztwa Kiedy Woroszyow i Budionny prbowali broni oficerw, Mechlis poskary si na Woroszyowa (nienawidzili si nawzajem) Stalinowi: Meldowaem KC i narkomowi (Woroszyowowi) o sytuacji w Zarzdzie Wywiadu. Jest tam mnstwo podejrzanych ludzi i szpiegw []. Obecnie tow. Woroszyow rozkazuje zamkn ledztwo []. Nie mog si pogodzi z sytuacj. Nawet Kaganowicz uwaa, e Mechlis by okrutny, czasami przesadza. Kiedy Mechlis uda si na wschd, japoska Armia Kwantuska przekroczya granic radzieck na zachd od jeziora Chasan, gdzie wywizay si zacite walki. Blcher zaatakowa Japoczykw pomidzy 6 a 11 sierpnia i odpar ich z cikimi stratami. Stalin, podjudzany przez Mechlisa i zaniepokojony stratami oraz niezdecydowaniem Blchera, zatelefonowa do marszaka i zbeszta go: Powiedzcie, towarzyszu Blcher, szczerze: czy rzeczywicie macie ochot walczy z Japoczykami? Jeli nie macie, powiedzcie wprost, jak komunista Zjawi si rekin owiadczy Blcher onie. Chce mnie pore. Albo on pore mnie, albo ja jego. To drugie jest mao prawdopodobne. Rekin przypiecztowa los marszaka. Mechlis aresztowa czterech oficerw sztabowych Blchera i zwrci si do Stalina i Woroszyowa, aby pozwolili mu ich rozstrzela bez procesu, na mj specjalny rozkaz. Blcher zosta pozbawiony dowdztwa, odwoany i aresztowany 22 padziernika 1938 roku. Teraz ju po mnie! ka Jeow w swoim gabinecie, w dalszym cigu dokonujc egzekucji winiw, ktrzy mog zwrci si przeciwko nam. Dwudziestego dziewitego wrzenia utraci wiksz cz swojej wadzy, gdy Beria przej rdze NKWD: Gwny Zarzd Bezpieczestwa Pastwowego (GUGB). Od tej pory kontrasygnowa rozkazy Jeowa. Komisarz prbowa si broni: zaproponowa Stalinowi, aby Stanisaw Redens, m Anny Alliujewej i zaarty wrg Berii, zosta jego drugim zastpc. Stalin nie chcia o tym sysze. Jeow pi w swojej daczy z przygnbionymi kompanami, ostrzegajc ich, e niebawem zostan wykoczeni, i snujc fantastyczne plany wyeliminowania wrogw. Natychmiast usun wszystkich ludzi umieszczonych na Kremlu przez Beri rozkaza gono szefowi kremlowskiej ochrony podczas jednej z takich libacji i zastpi ich ludmi wiarygodnymi. Po czym wybekota, e trzeba zabi Stalina. 26 Tragedia i zepsucie Jeoww Niebawem wieci o bujnym yciu seksualnym Jewgienii Jeowej dotary do Stalina. Szoochow, jeden z jej ulubionych pisarzy, wda si z ni w romans. Jeow kaza zaoy podsuch w jego

pokoju w hotelu National i wpad w furi, kiedy przeczyta szczegow relacj o tym, jak si caowali, a pniej poszli do ka. By tak wcieky i zazdrosny, e uderzy Jewgieni w obecnoci ich smukej sublokatorki, Zinaidy Glikinej (z ktr sypia), ale pniej wybaczy jej. Szoochow zda sobie spraw, e jest ledzony i poskary si Stalinowi i Berii. Stalin wezwa Jeowa na posiedzenie Politbiura i kaza mu przeprosi pisarza. Palatyni lawirowali ostronie pomidzy Jeowem a Beri. Kiedy Jeow aresztowa jednego z komisarzy, Stalin wysa Mootowa i Mikojana, aby to wyjanili. Po powrocie na Kreml Mikojan stwierdzi, e aresztowany jest niewinny, a Beria zaatakowa Jeowa. Jeow umiecha si tajemniczo, napisa Mikojan, Beria wyglda na zadowolonego, ale twarz Mootowa przypominaa mask. Komisarz[131] cudem unikn mierci. Stalin kaza go zwolni. Gdy jeden z czekistw potrzebowa podpisu swojego zwierzchnika, Jeowa nigdzie nie mona byo znale. Beria kaza pojecha na jego dacz. Funkcjonariusz zasta tam czowieka, ktry by albo miertelnie chory, albo spdzi noc na cikim pijastwie. Regionalni szefowie NKWD zaczli donosi na Jeowa. Ciemno zacza gstnie nad rodzin Jeowa, w ktrej jego gupia, zmysowa ona nierozwanie odgrywaa straszn rol czarnej wdowy: wikszo jej kochankw miaa zgin. Ale ona sama bya zbyt wraliwa jak na wiat Jeowa. Zarwno Jewgienia, jak i Jeow nie byli wiernymi maonkami, ale yli w wiecie ogromnego napicia, oszaamiajcej wadzy nad yciem i mierci oraz straszliwego zamtu, gdy wok nich ludzie wznosili si na szczyty i upadali. Jeli upadek Jeowa by zasuony, to sta si tragedi dla Jewgienii i maej Nataszy, ktra znalaza w Jeowie czuego ojca. Cie pad na literacki salon Jewgienii. Pewnego wieczoru, wracajc po przyjciu do kremlowskiego mieszkania w towarzystwie jednego z przyjaci, uwiadomia sobie, e Babel jest w niebezpieczestwie, poniewa przyjani si z aresztowanymi dowdcami: Tylko jego europejska sawa moga go ocali. Ona sama te bya w wielkim niebezpieczestwie. Jeow dowiedzia si, e Beria zamierza wykorzysta Jewgieni, angielskiego szpiega od czasu pobytu w Londynie, przeciwko niemu, we wrzeniu zada wic rozwodu. Rozwd wydawa si sensownym rozwizaniem: w kilku innych przypadkach rzeczywicie ocali ycie rozwiedzionym. Ale napicie prawie zamao nerwow Jewgieni, ktra wyjechaa z Zinaid na wakacje na Krym, aby odzyska siy. Wydaje si, i Jeow prbowa chroni on przed aresztowaniem, std jej czuy i peen wdzicznoci list do niego. Koluszeka! - napisaa do osaczonego ma. -Bardzo Ci prosz, naprawd chc zachowa kontrol nad swoim yciem. Kola, najdroszy! Bagam Ci, eby sprawdzi cae moje ycie, wszystko na mj temat []. Nie mog pogodzi si z myl, e jestem podejrzana o popenienie zbrodni, ktrych nigdy nie popeniam. Ich wiat kurczy si z kadym dniem: Jeowowi udao si doprowadzi do egzekucji jej byego ma, Gaduna, zanim Beria przej kontrol nad NKWD, lecz jeden z jej dawnych kochankw, dziennikarz Uricki, by przesuchiwany. Opowiedzia o jej romansie z Bablem. Sekretarz i przyjaciele Jeowa te zostali aresztowani. Jeow wezwa Jewgieni z powrotem do Moskwy. Jewgienia czekaa na daczy wraz z crk Natasz i przyjacik Zinaid. Straszliwie martwia si o rodzin i trudno jej si dziwi. Przeya zaamanie nerwowe. W szpitalu lekarze stwierdzili, e cierpi na stan asteniczno-depresyjny, prawdopodobnie cyklotymi, i wysali j do sanatorium pod Moskw. Kiedy aresztowano Zinaid, Jewgienia napisaa do Stalina: Bagam Was, towarzyszu Stalin, abycie przeczytali ten list []. Lecz mnie profesorowie, ale jaki to ma sens, skoro drczy mnie myl, e mi nie ufacie? [] Jestecie mi drodzy i bliscy. Przysigajc na ycie crki, e jest szczera, przyznaa, i w moim yciu osobistym zdarzay si bdy, o ktrych mog Wam opowiedzie, ale to wszystko z zazdroci. Stalin niewtpliwie wiedzia ju ojej erotycznych wyczynach. Uderzya w dramatyczn nut: Niech odbior mi wolno, ycie [] ale nie wyrzekn si prawa do kochania Was, tak jak kady, kto kocha kraj i parti. Zakoczya sowami: Czuj si jak ywy trup. Co mam robi? Wybaczcie mi ten list pisany w ku. Stalin nie odpowiedzia. Nad gow Jewgienii i jej Koluszeki wisia miecz. 8 padziernika Kaganowicz sporzdzi projekt rezolucji Politbiura na temat NKWD. 17 padziernika komisja Politbiura stwierdzia bardzo

powane uchybienia w pracy organw NKWD. Nadzwyczajne trjki rozwizano. Stalin i Mootow podpisali rezolucj, dystansujc si od terroru. Na manifestacji w rocznic rewolucji padziernikowej Jeow pojawi si na trybunie Mauzoleum, ale wlk si za Stalinem. Pniej znikn, a jego miejsce zaj Beria w czapce z niebieskim otokiem i mundurze komisarza bezpieczestwa pastwowego I rangi. Kiedy Stalin rozkaza aresztowa przyjaciela Jeowa, Uspienskiego, szefa ukraiskiego NKWD, ten ostrzeg go. Uspienski upozorowa samobjstwo i ukry si. Stalin podejrzewa (zapewne susznie), e Jeow podsuchuje jego rozmowy telefoniczne. Na swj sposb Jewgienia kochaa Jeowa, pomimo wszystkich ich zdrad, uwielbiaa crk Natasz i bya gotowa si powici, aby ich ocali. Jej przyjacika, Zinaida Ordonikidze, wdowa po Sergo, odwiedzia j w szpitalu, co byo heroicznym aktem lojalnoci. Jewgienia daa jej przeznaczony dla Jeowa list, w ktrym zaofiarowaa si popeni samobjstwo i poprosia o rodki nasenne. Zasugerowaa, aby przysa jej ma figurk gnoma, kiedy nadejdzie czas. Wysa jej luminal, a pniej rozkaza pokojwce, by zaniosa jego onie figurk. Zwaywszy na karowat postur Jeowa, wybr gnoma jako zwiastuna mierci mia w sobie co z farsy: figurka bya zapewne star pamitk, uosabiajc najdroszego Kol z czasw ich romansu. Po aresztowaniu Glikinej, przeczuwajc, e teraz przyjdzie kolej na ni, Jewgienia wysaa Jeowowi poegnalny list. 19 listopada zaya luminal. O 23:00, kiedy stracia przytomno, Jeow zjawi si w Kciku, gdzie zasta czonkw Politbiura z Beri i Malenkowem, ktrzy przez pi godzin stawiali mu zarzuty. Jewgienia zmara dwa dni pniej. Sam Jeow przyzna, e by zmuszony powici j, aby ocali siebie. Jewgienia polubia potwora, ale umara modo, by uratowa crk, co byo chwalebnym kocem ycia wypenionego niewinnymi przyjemnociami. Babel sysza, e Stalin nie moe zrozumie jej mierci. Sam ma nerwy ze stali, tote nie potrafi zrozumie, dlaczego inni ludzie si zaamuj. Adoptowana crka Jeoww, Natasza[132], wwczas dziewicioletnia, zostaa przygarnita przez siostr byej ony swego ojczyma, a nastpnie wysana do jednego z owych ponurych sierocicw dla dzieci wrogw. Dwa dni po mierci Jewgienii, 23 listopada, Jeow przez kolejne cztery godziny wysuchiwa zarzutw Stalina, Mootowa i Woroszyowa, po czym zrezygnowa z funkcji szefa NKWD. Stalin przyj jego rezygnacj, ale Jeow pozosta sekretarzem KC, ludowym komisarzem transportu wodnego i kandydatem na czonka Politbiura. Mieszka jeszcze przez jaki czas na Kremlu i przeywa to samo, czego wczeniej dowiadczyy jego ofiary. Przyjaciele odwrcili si ode mnie, jakbym by zadumiony []. Nigdy wczeniej nie zdawaem sobie sprawy z gbi podoci tych ludzi. Obwinia o terror Wodza, powtarzajc rosyjskie przysowie: Wola Boga to niedola cara. Carem mia by on, a Bogiem Stalin. Jeow szuka pocieszenia w pijackich i biseksualnych orgiach w swoim kremlowskim mieszkaniu. Zaprosiwszy dwch kompanw od kieliszka i kochankw z czasw modoci, pogry si w najbardziej wynaturzonej rozpucie. Bratankowie sprowadzali mu dziewczta, ale wrci te do homoseksualizmu. Kiedy jeden z kolegw, niejaki Konstantinow, przyprowadzi na przyjcie on, Jeow zataczy z ni fokstrota i zacign j do ka. Nastpnego wieczoru, kiedy zjawi si wyrozumiay Konstantinow, pili i taczyli przy muzyce z gramofonu, dopki go nie zasn. Ale nie spa dugo: Poczuem co w ustach. Kiedy otworzyem oczy, zobaczyem, e Jeow wsun mi czonek do ust. W taki sposb, pijany i z rozpitym rozporkiem, Jeow oczekiwa swego losu. Dwudziestego pitego listopada Beria, ktrego Stalin nazwa Prokuratorem, obj triumfalnie urzd komisarza i wezwa do Moskwy swoich gruziskich siepaczy. Rozprawiwszy si z dworami bolszewickich baronw, Stalin musia sprowadzi ca band Berii, eby zniszczy Jeowa. Jak na ironi, dworzanie Berii byli bardziej wyksztaceni ni Kaganowicz czy Woroszyow, lecz wyksztacenie nie jest adnym hamulcem dla barbarzystwa. Siwowosy, czarujcy i wyrafinowany Mierkuow, zrusyfikowany Ormianin, ktry w 1920 roku wstpi do CzK i pisywa sztuki pod pseudonimem Wsiewood Rok, wystawiane nastpnie na moskiewskich scenach, zna Beri od czasu, gdy studiowali razem na politechnice w Baku. Beria, ktry podobnie jak Stalin nadawa wszystkim przydomki, nazywa go Teoretykiem. By te zdeklasowany gruziski ksi (cho

arystokratw jest w Gruzji pod dostatkiem), Szawa Cereteli, dawny carski oficer i czonek antybolszewickiego Legionu Gruziskiego, ktry roztacza wok siebie aur starowieckiego dentelmena, ale, oprcz innych obowizkw w Wydziale Specjalnym NKWD, peni funkcj prywatnego zabjcy Berii. By wreszcie obwieszony biuteri 150-kilogramowy olbrzym najgorszy czowiek, jaki kiedykolwiek chodzi po ziemi - Bogdan Kobuow. w zwalisty Gruzin z mtnymi brzowymi oczami i tust twarz czowieka, ktry lubi dobrze y [], owosionymi rkami, krtkimi pakowatymi nogami i wypielgnowanym wsem by jednym z tych zwyrodniaych oprawcw, ktrzy czuliby si tak samo dobrze w Gestapo, jak w NKWD. Ze wzgldu na pkat sylwetk Beria nazywa go Samowarem. Kiedy Kobuow bi swoje ofiary, uywa pici, morderczej przy jego soniowej wadze, i ulubionej metalowej paki. Zakada podsuch palatynom na polecenie Stalina, ale z powodu miesznego akcentu by te nadwornym baznem, zastpujc w tej roli rozstrzelanego Paukera. Niebawem dowid swojej uytecznoci: kiedy Beria prowadzi przesuchanie w swoim gabinecie, wizie rzuci si na niego. Kobuow z dum opowiada, co stao si pniej: Kiedy zobaczyem szefa na pododze, skoczyem na gocia i skrciem mu kark goymi rkami. Ale nawet ten sadysta czu, e wykonuje paskudn robot, poniewa czsto odwiedza matk i wypakiwa si przed ni jak przeronite gruziskie dziecko: Mamo, mamo, co my robimy? Pewnego dnia zapac za to. Przybycie tych malowniczych, dumnych Gruzinw, wrd ktrych byli nawet skazani przez sd mordercy, musiao wyglda jak wjazd Pancho Villi i jego banditos do pogranicznego miasteczka w jednym z ulubionych westernw Berii. Stalin zdoa pniej odesa kilku z nich do domu, zastpujc ich Rosjanami, cho sam pozosta w znacznej mierze Gruzinem. Ludzie Berii nadali otoczeniu Stalina charakterystyczny kaukaski posmak. W dniu oficjalnej nominacji Berii Stalin i Mootow podpisali listy zawierajce 3.176 nazwisk osb przeznaczonych do rozstrzelania, byli wic bardzo zajci. Wieczorem Beria zjawi si w Lefortowie, by przesucha marszaka Blchera w asycie Teoretyka Mierkuowa, Samowara Kobuowa i swego gwnego ledczego, Borisa Rodosa, ktry pracowa nad marszakiem z takim zapaem, e ten woa: Stalinie, czy syszysz, co oni ze mn robi?. Podczas przesuchania skatowali go tak bestialsko, e pniej zmar na skutek obrae. Beria powiadomi o tym Stalina, ktry poleci podda ciao kremacji. Tymczasem Beria zaatwia stare porachunki, osobicie aresztujc przewodniczcego Komsomou, Aleksandra Kosariewa, ktry go kiedy obrazi. Stalin dowiedzia si pniej, e bya to osobista wendeta: Mwili mi, e Beria jest bardzo mciwy, ale nie byo na to dowodw wspomina po latach. W sprawie Kosariewa danow i Andriejew sprawdzili dowody. Beria upaja si swoj wadz: moda wdowa po Bucharinie, dwudziestoczteroletnia Anna arina, zostaa zacignita do jego gabinetu na ubiance przez Kobuowa, ktry nastpnie przynis kanapki. Musz przyzna, e wygldasz jeszcze pikniej, ni kiedy widzielimy si ostatnio powiedzia jej Beria. Rozstrzelanym mona by tylko raz. A Jeow z pewnoci kazaby ci rozstrzela. Poniewa nikogo nie wydaa, Beria i Kobuow przestali flirtowa. Kogo prbujesz ocali? Przecie Nikoaja Iwanowicza [Bucharina] nie ma ju wrd nas Chcesz y? Jeli nie bdziesz siedzie cicho, oto co ci czeka! Przyoy palce do skroni. Obiecujesz, e bdziesz siedzie cicho? Zorientowaa si, e Beria prbuje j ocali, i obiecaa. Ale nie tkna kanapek Kobuowa.[133] Stalin zadba o to, eby nie znale si cakowicie w rkach Berii: funkcja szefa Bezpieczestwa Pastwowego (Zarzdu I), odpowiedzialnego za jego osobist ochron, bya niezwykle wana, lecz niebezpieczna. Dwaj nastpcy Paukera zostali rozstrzelani, ale teraz Stalin mianowa na to stanowisko swego zaufanego ochroniarza, Wasika, ktry nie tylko czuwa nad bezpieczestwem przywdcy, lecz sprawowa te piecz nad daczami, dostawami do kuchni, parkiem samochodowym i milionami rubli. Od tej pory, wspomina Artiom, Stalin rzdzi za porednictwem Poskriebyszowa w sprawach politycznych i Wasika w osobistych. Obaj byli niebywale pracowici i nikczemni.

Ci dwaj ludzie wiedli podobne ycie: ich crki wspominay, jak spdzali niedziele w domu. Poza tym przebywali zawsze ze Stalinem, wracali bardzo zmczeni i natychmiast kadli si spa. Nikt nie zna Stalina lepiej ni oni. W domu nigdy nie rozmawiali o polityce, lecz o wyprawach wdkarskich. Wasik, ktry mieszka w eleganckiej willi przy Gogolewskim Prospekcie, by wierny jak pies, niewyksztacony i nie zna umiaru w piciu: by rwnie nienasyconym kobieciarzem i urzdza przyjcia z Poskriebyszowem. Mia tyle konkubin, e sporzdzi ich list, bo zapomina imiona i czasem sprowadza na swoje orgie po kilka jednoczenie. Za plecami nazywa Stalina Gospodarzem, lecz zwraca si do niego towarzyszu Stalin i rzadko jada z nim przy jednym stole. Status towarzyski Poskriebyszowa by wyszy, poniewa czsto zasiada z palatynami do obiadu i nazywa Stalina Iosifem Wissarionowiczem. By przedmiotem kpin i artw. Siedzia przy biurku przed gabinetem Stalina: Kcik sta si jego domen. Dworzanie zabiegali o wzgldy sekretarza, schlebiajc jego prnoci, aby ich uprzedza, jeli Stalin by w zym humorze. Poskriebyszow zawsze dzwoni do Wyszyskiego, eby mu powiedzie, e Stalin wyjecha do Kuncewa, a zatem prokurator moe i spa, i raz ocali Chruszczowa. By tak potny, e mg zniewaa nawet czonkw Politbiura. Ten wierny giermek, jak nazwa go Chruszczow, mia swj udzia w najbardziej doniosych i najstraszniejszych postpkach Stalina, czym si pniej chepi. By kochajcym mem Bronki i pobaliwym ojcem dla jej dwch crek, Gali z pierwszego maestwa i wasnej Natalii. Ale kiedy w niedziel dzwoni rzdowy telefon, nikt poza nim nie mg go odebra. By dumny ze swojej pozycji: kiedy jego crka przechodzia operacj, pouczy j, e musi si zachowywa w sposb odpowiedni do ich statusu. cile wsppracowa z Beri: czsto odwiedzali si nawzajem wraz z rodzinami, lecz jeli mieli co do omwienia, wychodzili do ogrodu. Dla Berii zarwno Wasik, jak i Poskriebyszow stanowili przeszkod na drodze do umocnienia swojej wadzy. Nie mona ju byo tego powiedzie o rodzinie Alliujeww. 27 Zagada rodziny Stalina: dziwna propozycja i gospodyni Wprowadzenie Berii do rodziny przypominao wpuszczenie lisa do kurnika, lecz Stalin te ponosi odpowiedzialno za jej los. Caa nasza rodzina - napisaa Swietana daremnie prbowaa zrozumie, dlaczego Stalin postawi Beri, prowincjonalnego czekist, tak blisko siebie i wprowadzi go do rzdu w Moskwie. Wanie dlatego Stalin go awansowa: dla Berii nie byo nic witego. Palatyni i domownicy nieustannie narzekali na zarozumialstwo ciotek. Beria, upojony swoj now pozycj i trawiony kompleksem niszoci prowincjusza, postanowi udowodni, ile jest wart, niszczc tych wykwintnych, lecz snobistycznych przedstawicieli nowej arystokracji. Na pocztku lat trzydziestych Beria prbowa flirtowa z eni, podczas gdy jej m i Stalin siedzieli w pobliu. enia podbiega do Stalina: Jeli ten sukinsyn nie zostawi mnie w spokoju, rozbij mu pince-nez. Wszyscy si rozemieli, a Beria bardzo si zmiesza. Ale kiedy zacz pojawia si czciej w Kuncewie, nadal flirtowa z eni, ktra skarya si Stalinowi: Iosifie! On prbuje apa mnie za kolano! Stalin prawdopodobnie uwaa Beri za co w rodzaju karty przetargowej. Czonkowie rodziny byli typowymi przedstawicielami elity, ktr zamierza zniszczy. Kiedy Beria zjawi si na obiedzie w golfie, enia, ktra zawsze ubieraa si elegancko i bez cienia bolszewickiej skromnoci, powiedziaa gono: Jak miesz przychodzi na obiad w takim stroju!

Dziadek Alliujew zawsze nazywa Beri wrogiem. W listopadzie 1938 roku ycie rodzinne Stalina skoczyo si naprawd. Beria rozszerzy terror i obj represjami wszystkich zwizanych z Jeowem, ktry nie tylko mianowa szwagra Stalina, Stanisawa Redensa, szefem NKWD w Kazachstanie, ale zaproponowa go te na swojego zastpc: by to pocaunek mierci. Stalin ciepo przyj rodzin Redensa przed ich wyjazdem do Ama-Aty. Niewiele wiadomo o tym, jak rol odegra Redens w czasie terroru, ale za jego kadencji Moskwa i Kazachstan spyny krwi. Pojawienie si Berii, jego nemezis, w Tyflisie w 1931 roku, nie wryo nic dobrego, ale prawdopodobnie Stanisaw i tak by skazany na zgub. Tymczasem praca Pawa Alliujewa jako komisarza wojsk pancernych postawia go w trudnej sytuacji: nie tylko przyjani si z rozstrzelanymi dowdcami, ale by te zamieszany w zdobywanie informacji wywiadowczych na temat produkcji czogw w Niemczech. Kiedy spotka si z radzieckim szpiegiem Orowem przed jego ucieczk, ostrzeg go: Nie prbuj zagbia si w spraw Tuchaczewskiego. Wiedzie o tym, to jak wdycha gaz trujcy. Pniej Pawie przebywa na Dalekim Wschodzie, gdzie wysi oficerowie prosili go o wstawiennictwo, a on, zgodnie z relacj jego crki Kiry, polecia z powrotem do Moskwy z dowodami ich niewinnoci. Zapewne nie zdawa sobie sprawy, e dowody s po to, by przekona innych, a nie wiadczy o winie. Stalin najwyraniej by ju tym zmczony. Pierwszego listopada Pawie wrci z wakacji w Soczi. Nastpnego ranka zjad niadanie i poszed do biura, gdzie odkry, e wikszo pracownikw jego wydziau zostaa aresztowana. Swietana napisaa: Usiowa ratowa niektrych ludzi, prbujc dotrze do mojego ojca, ale na prno. O drugiej po poudniu wezwano eni: Co daa mowi do jedzenia? Czuje si chory. enia chciaa do niego i, ale zatrzymano j. Pawie zosta wysany do kliniki kremlowskiej. Oficjalny raport medyczny stwierdza: Kiedy go przyjmowano, by nieprzytomny, siny i najwyraniej umierajcy. Pacjent nie odzyska przytomnoci. To dziwne, poniewa lekarz, ktry zatelefonowa do eni, aby przekaza jej wiadomo, spyta: Dlaczego to trwao tak dugo? Mia wam co do powiedzenia. Cigle pyta, dlaczego enia nie przychodzi. Ju nie yje. Tak umar brat, ktry da Nadii pistolet. Niejasne okolicznoci tej podejrzanej mierci w czasie, gdy morderstwo medyczne byo niemal na porzdku dziennym, daj do mylenia. Stalin zatrzyma akt zgonu. enia zostaa pniej oskarona o zamordowanie ma. Stalin oskara czasem innych o wasne zbrodnie. Nigdy nie poznamy prawdy. Nastpnym razem, kiedy go widziaam wspominaa Kira lea na katafalku w Sali Kolumnowej. Mia zaledwie 44 lata i lea tam, opalony, bardzo przystojny, z dugimi rzsami. [134] Spogldajc na trumn, Siergiej Alliujew pomyla, e nie ma nic bardziej tragicznego ni grzeba wasne dzieci. Sam Redens pospieszy do Moskwy, gdzie przyby 18 listopada. W Kuncewie Wasilij sysza, jak Beria domaga si, aby Stalin pozwoli mu aresztowa Redensa. Ale ja ufam Redensowi odpar Stalin. Bez zastrzee. Ku zaskoczeniu Wasilija, Malenkow popar Beri. By to pocztek sojuszu tych dwch udzi, ktrzy nie upieraliby si przy aresztowaniu, nie znajc charakteru Stalina: te sceny udawanej sprzeczki przypominaj inscenizacje rozpraw sdowych, odgrywane przez dowiadczonych prawnikw. A Stalin by niezwykle podatny na sugestie. Redens, podobnie jak Pawie Alliujew, mia pecha znale si w dwch lub trzech nakadajcych si na siebie krgach podejrzenia. Zazwyczaj obwinia si Beri, e nastawi Stalina przeciwko szwagrowi, ale byo w tym co wicej. W 1932 roku Stalin odwoa Redensa z Ukrainy. Redens by blisko Jeowa. I by Polakiem. Stalin wysucha argumentw Berii i Malenkowa, a potem powiedzia: W takim razie postawmy spraw w Komitecie Centralnym. Jak uja to Swietana, ojciec nie obroni go. 22 listopada Redens zosta aresztowany w drodze do pracy i nigdy wicej go nie widziano. Anna Redens zacza wydzwania do Stalina. Nie bya ju mile widziana w Zubaowie. Nie moga si dosta do Stalina. No to zwrc si do Woroszyowa, Kaganowicza i Mootowa kaa. Kiedy zjawiy si dzieci, zastay matk, ktra po znikniciu ukochanego Stana wpada w histeri, lec na ku i czytajc Aleksandra Dumasa. Zwracaa si do wszystkich, zanim wreszcie Stalin odebra jej telefon. Wezwa j do Kcika. Obieca przyprowadzi Redensa, powiedzia: wyjanimy to wszystko, ale postawi jeden warunek: I przyprowad ze sob dziadka Siergieja

Jakowlewicza. Siergiej, ktry straci dwoje dzieci, nie czeka ju na Stalina na kanapie kadego wieczoru, ale zgodzi si przyj. W ostatniej chwili zmieni zdanie. Albo nastraszy go Beria, albo Siergiej uzna, e Redens dopuci si jakich naduy w swojej niechlubnej pracy na ubiance: syn Redensa, Leonid, wspomina, e istniao napicie pomidzy starymi bolszewikami, takimi jak Siergiej, a now elit, do ktrej nalea Redens. Zamiast niego przysza babka Olga, co byo odwanym, lecz nieroztropnym posuniciem, poniewa Stalin nie znosi, gdy kobiety wtrcay si do polityki. Po co przysza? Nikt ci nie wzywa! warkn na ni. Anna zacza krzycze na Stalina, ktry kaza j wyprowadzi. Redens i Swanidze przebywali w wizieniu; Pawie Alliujew nie y. Stalin pozwoli, by terror obj jego najblisze otoczenie. Kiedy bugarski komunista, Georgi Dymitrow, wstawi si za kilkoma aresztowanymi towarzyszami, Stalin rozoy rce: Co mog dla nich zrobi, Georgi? Wszyscy moi krewni te s w wizieniu. To bardzo znamienna wymwka. Co si tyczy Pawa, Stalin z pewnoci nigdy nie zapomnia o pistolecie podarowanym Nadii, ale musia te pamita o jego powizaniach wojskowych i prbach ujmowania si za wrogami. Zapewne Stalin wyrwnywa prywatne rachunki ze swoj nazbyt poufa, wcibsk rodzin, ktra przypominaa mu o samobjstwie Nadii. Nie uwaa jednak terroru za spraw prywatn: oczyszcza swj okrony kraj ze szpiegw, aby zabezpieczy jego ogromne osignicia, zanim wybuchnie wojna. Zoy na tym otarzu wasnych krewnych. Jako najwyszy kapan bolszewizmu uwaa ich za swoj ofiar. Podkrela te swoje oderwanie od zwizkw osobistych: jego zemsta bya zemst partii, poniewa, jak powiedzia Wasilijowi, Nie jestem Stalinem []. Stalin to wadza radziecka!. Zyska jednak rwnie doskonay pretekst, by domaga si od swoich towarzyszy powicenia wasnych rodzin. Mg ocali, kogo chcia, i nie uczyni tego. Rodzinny wiat Stalina i jego dzieci nieustannie si kurczy. Swietana stracia kolejn blisk osob: Karolina Til, zaufana gospodyni domowa, wte ogniwo czce j z matk, pada ofiar czystki wymierzonej przeciwko Niemcom. Beria sprowadzi na jej miejsce z Gruzji siostrzenic swojej ony Niny cho, jak zwykle, jego prawdziwe motywy s niejasne. Now guwernantk Swietany zostaa Aleksandra Nakaszydze, wysoka, szczupa, dugonoga, o idealnie biaej cerze i dugich, gstych czarnych wosach. Ta naiwna i sabo wyksztacona dziewczyna z gruziskiej wioski, porucznik NKWD, wkroczya w coraz bardziej jednobarwny wiat stalinowskiego dworu jak paw z kolorowym upierzeniem. Chopcy Alliujeww i Mikojanw do dzisiaj doskonale j pamitaj. Swietana nie lubia swojej tak zwanej guwernantki. Pojawienie si Aleksandry Nakaszydze wiadczy o szczeglnej pozycji Berii w rodzinie: czy moga by jego szpiegiem w domu Stalina, pozostajcym pod kontrol Wasika? Wiemy, e dwr zachca Stalina do ponownego oenku: czy znalaza si tam dla niego?[135] Bya przecie bardziej oczywista kandydatka, niemal w obrbie rodziny. enia Alliujewa bya teraz wdow, ale uwaaa, e jej m zosta zamordowany przez Beri. Czy odczuwaa wyrzuty sumienia z powodu swego zwizku ze Stalinem? Nie ma na to adnych dowodw. Jej m z pewnoci nie wiedzia (albo wola nie wiedzie), co si dzieje, ale do 1938 roku w ich wzajemnych stosunkach nastpio ochodzenie. Stalin jednak zatskni za ni i zoy jej dziwn, zawoalowan propozycj. Beria przyszed do eni i powiedzia: Jeste tak mi osob, i tak dobrze wygldasz, czy nie chciaaby si wprowadzi do domu Stalina i by tam gospodyni? Zwykle interpretuje si to jako tajemnicz grob ze strony Berii, jest jednak zupenie niemoliwe, by zoy podobn propozycj bez zgody Stalina, zwaszcza e enia zawsze moga zatelefonowa do Stalina, aby o tym porozmawia. Z pewnoci byo to co w rodzaju owiadczyn, niezdarna prba uratowania dawnego ciepa przed zniszczeniem, ktre sam rozpta. Wysanie w tej delikatnej misji Berii, ktrego enia nienawidzia, byo niewybaczaln niezrcznoci, ale byo to typowe dla Stalina. Jeli powysza analiza budzi wtpliwoci, reakcja Stalina na nastpne posunicie eni zdaje si j potwierdza. enia wpada w panik, bojc si, i Beria moe j wmanewrowa w prb otrucia Stalina. Pospiesznie polubia starego przyjaciela nazwiskiem Moocznikow, ydowskiego inyniera, by moe dawnego kochanka, ktrego poznaa w Niemczech i ktry omal nie doprowadzi do rozpadu

jej maestwa. Stalin by zgorszony, twierdzc, e tak szybko po mierci Pawa jest to nieprzyzwoite. Propozycja Berii stawia oburzenie Stalina w nieco innym wietle. Beria dolewa oliwy do ognia, sugerujc, i enia moga otru ma, a takie podejrzenie z pewnoci znajdowao oddwik w tym zgromadzeniu trucicieli. Podobno zwoki Pawa wykopywano dwa razy w celu przeprowadzenia analiz. Mimo podejrze o trucicielstwo, Stalin nadal by zafascynowany eni i jeszcze przed samym wybuchem wojny wypytywa jej crk Kir: Co z twoj matk? enia i Anna Redens zostay wyrzucone z Kremla i Stalin musia poszuka sobie gospodyni gdzie indziej. Moda pokojwka, Walentina Wasiliewna Istomina, zacza pracowa w Zubaowie w wieku lat dwudziestu kilku. W 1938 roku przysza do pracy do Kuncewa. Stalina pociga szczeglny typ kobiety: piersiasta, niebieskooka rosyjska chopka z zadartym nosem, ulega i praktyczna, baba, ktra potrafiaby prowadzi mu dom, nie ingerujc w inne dziedziny jego ycia. enia bya pikna, ale nie miaa w sobie nic z ulegoci. Tak sam urod poczon z pych znalaz te u najsynniejszych artystek tamtych czasw. Stalin, jako wielki mionik teatru, opery i baletu, regularnie odwiedza lo Politbiura (dawn lo cesarsk) w Teatrze Wielkim i Moskiewskim Teatrze Artystycznym. Jego ulubionymi piewaczkami byy: Natalia Szpiller, niebieskooka Walkiria, i Wiera Dawydowa. Lubi je poucza w ojcowski sposb, ale wygrywa rwnie jedn przeciwko drugiej. Udawa, e jest zakochany w Dawydowej, ktra chepia si pniej, i zaproponowa jej maestwo: jeli tak, by to tylko art. Drwi z niej, sugerujc, e piewaaby lepiej, gdyby naladowaa Szpiller. Kiedy Dawydowa zaoya lnicy pasek, powiedzia jej: Spjrz, Szpiller te jest eleganck kobiet, ale na oficjalne przyjcia ubiera si skromniej. Te artystki byy zbyt pretensjonalne dla Stalina, ale nie brakowao innych wielbicielek, jak powiedzia Wasik swojej crce. Wiele jest opowieci o kobietach zapraszanych do Kuncewa. Mircchuawa, mody gruziski dziaacz partyjny, wspomina, e podczas obiadu na Kremlu w 1938 roku Stalin kaza mu spyta mod dziewczyn z jego komsomolskiej delegacji, czy jest crk pewnego starego bolszewika, a nastpnie zaprosi j na swoj dacz. Stalin nalega, aby Mircchuawa zapyta j dyskretnie, bez wiedzy siedzcych przy stole palatynw i Gruzinw. Ta sama historia powtrzya si z mod gruzisk lotniczk, ktr pozna na pokazach lotniczych w Tuszynie w 1938 roku i ktra pniej regularnie go odwiedzaa. Podobnych przelotnych flirtw byo zapewne wicej, ale to, co dziao si w Kuncewie, wykracza poza nasz wiedz. Wszyscy, ktrzy znali Stalina, twierdz, i nie by kobieciarzem i syn z tego, e wstydzi si wasnego ciaa. Nie wiemy nic o jego upodobaniach seksualnych, chocia listy Nadii sugeruj, e by to namitny zwizek. Interesujce wiato na jego stosunki z kobietami co wizao si zapewne z jego pogldami na temat seksu rzuca jego nastawienie do taca. Lubi wykonywa samemu rosyjskie tace ludowe, ale gdy mia taczy w parze, stawa si spity. Podczas jednego z przyj powiedzia tenorowi Kozowskiemu, e nie taczy, poniewa na zesaniu dozna urazu rki i nie moe obj kobiety w talii. Stalin ostrzega swego syna Wasilija przed kobietami z ideaami, ktre uwaa za odstrczajce: znamy ten typ, ledzie z ideaami, chude i kociste. Znacznie swobodniej czu si w towarzystwie kobiet z obsugi. Pokojwki, kucharze i wartownicy w jego domach byli zatrudniani przez resort Wasika i musieli podpisywa zobowizanie zachowania tajemnicy, chocia w tym krlestwie strachu nie byo to waciwie konieczne. Nawet po upadku ZSRR niewielu z nich zdecydowao si mwi.[136] Jedn z takich osb bya kremlowska fryzjerka (ktra tak zdenerwowaa Nadi), a take Walentina Istomina, znana jako Waeczka; ta ostatnia stopniowo staa si podpor domowego ycia Stalina. Cigle si miaa wspominaa Swietana. Bya bardzo moda, miaa rowe policzki i wszyscy j lubili. Miaa przyjemn figur, typowo rosyjsk. Idealna kobieta Stalina: piersiasta i schludna, pucoowata i z zadartym nosem, prymitywna, prosta i niewyksztacona, podawaa do stou zrcznie, nigdy nie wczaa si do rozmowy, a mimo to znajdowaa si zawsze tam, gdzie jej potrzebowano. Miaa jasnobrzowe rzadkie wosy dobrze pamitam, jak wygldaa okoo 1936 roku, nic specjalnego, nie bya ani gruba, ani chuda, ale bardzo serdeczna i umiechnita opowiada Artiom Siergiejew. Pod nieobecno Stalina potrafia by zabawna, a nawet dowcipna:

Bya sprytna, gadatliwa jak papuga wspomina jeden z ochroniarzy Stalina. Waeczka zostaa gospodyni Stalina, dbaa o jego ubrania, jedzenie, dom i tak dalej, i zawsze z nim podrowaa, dokdkolwiek wyjeda. Miaa przyjemne usposobienie, ufa jej, a ona bya mu oddana. Stalin wydawa si dumny ze sposobu, w jaki przygotowywaa mu bielizn: po wojnie jeden z gruziskich dziaaczy zdumia si, gdy Stalin pokaza mu stosy lnicych biaych spodenek w swojej garderobie: niezwyky moment w dziejach dyktatorw. W kremlowskim mieszkaniu Waeczka czsto usugiwaa Swietanie i jej przyjacice Marfie, ktra zapamitaa j w biaym fartuchu, jak kobieta ze wsi, z jasnymi wosami i bezksztatn figur, chocia nie grub. Zawsze umiechnita. Swietana te j kochaa. Artiom by jednym z nielicznych, ktrzy syszeli, jak Stalin mwi do niej: O jej urodzinach czy co takiego: Oczywicie musz da ci prezent. Niczego nie potrzebuj, towarzyszu Stalin odpowiedziaa. No c, gdybym zapomnia, przypomnij mi. Pod koniec lat trzydziestych Waeczka staa si zaufanym kompanem Stalina i jego potajemn on, co w bolszewickiej kulturze nie byo niczym wyjtkowym. Wala dbaa o przyjemnoci yciowe ojca wspominaa Swietana. Dwr rozumia, e jest jego towarzyszk, i wicej o tym nie rozmawiano. Nikogo nie powinno obchodzi, czy Istomina bya on Stalina, czy nie powiedzia starzejcy si Mootow. Engels y ze swoj gospodyni. Budionny i Kalinin te polubili swoje gospodynie. Mj ojciec mwi, e bya mu bardzo bliska zapewniaa Nadieda Wasik. Crka Kaganowicza usyszaa od elaznego azara: Wiem tylko, e Stalin mia jedn nieoficjaln on. Waleczk, swoj gospodyni. Kochaa go. Waeczka pojawia si jak wesoa, cicha siostra szpitalna, zawsze ubrana w biay fartuch, gdy podawaa do obiadu. Nikt nie zauway, e bya w Jacie i Poczdamie: tego yczy sobie Stalin. [137] Okoo roku 1939 prywatne ycie Stalina zostao zamroone: dramaty Nadii i eni, ktre wywoay bl i gniew, skoczyy si. Te sprawy wspomina polski komunista Jakub Berman, ktry w latach czterdziestych czsto bywa w Kuncewie zaatwiano niezwykle dyskretnie i nie wychodziy one poza krg najbliszych. Stalin troskliwie dba, by na jego temat nie byo adnych plotek, plotki s zawsze bardzo grone []. Stalin to rozumia. Jeli innych mczyzn mogy zdradza ony, to przynajmniej pod tym wzgldem on by wreszcie bezpieczny. Czasami pyta Waleczk o opinie polityczne jak prostego czowieka. Ale nie bya dla niego partnerem. Pozosta sam. Pomidzy 24 lutego a 16 marca 1939 roku Beria nadzorowa egzekucje 413 wanych winiw, w tym marszaka Jegorowa i byych czonkw Politbiura, Kosiora, Postyszewa i Czubara; zaj ju zreszt dacz tego ostatniego. Potem zasugerowa Stalinowi, aby odtrbi odwrt, bo w przeciwnym razie nie bdzie ju kogo aresztowa. Poskriebyszow dopisa przy nazwiskach starych czonkw Komitetu Centralnego symbol WL wrg ludu i daty egzekucji. Nastpnego dnia Stalin wyzna Malenkowowi: Myl, e raz na zawsze pozbylimy si myskiego kamienia opozycji. Potrzebujemy nowych si, nowych ludzi. Przesanie powdrowao po szczeblach hierarchii w d: kiedy Mechlis zada kolejnych aresztowa w armii za brak rewolucyjnej czujnoci, Stalin odpar: Proponuj ograniczy si do nagany subowej (nie widz w ich postpowaniu zej woli to nie byo szkodnictwo, tylko pomyki).[138] Zwalajc win za wszystkie wynaturzenia na Jeowa, Stalin broni innych absurdw. Denuncjatorka z Kijowa, Nikoajenko, zostaa zdyskredytowana, ale znw zwrcia si do Stalina i Chruszczowa. Prosz Was, ebycie sprawdzili wszystko, gdzie si pomyliam, gdzie mnie okamano i gdzie mnie sprowokowano, jestem gotowa ponie kar - napisaa do Chruszczowa. Potem jednak, wci bawic si w wielk polityk, ostrzega Stalina: Jestem pewna, e w Kijowie pozostao jeszcze wielu niedbitkw wrogw []. Drogi Iosifie Wissarionowiczu, nie wiem, co mam powiedzie, ebycie mnie zrozumieli, ale Wy rozumiecie nas, swoich ludzi, bez sw. Pisz do Was z gorzkimi zami. Stalin pomg jej: Towarzyszu Chruszczow, prosz o podjcie krokw, aby Nikoajenko moga znale spokojn i owocn prac. I. St. Ofiary tych kreatur zwracay si teraz do Stalina. Andriej Chrulow, ktry podczas II wojny

wiatowej stan na czele wydziau zaopatrzenia Armii Czerwonej, poskary si Stalinowi na niezmordowanego, pompatycznego Mechlisa. Lew jest krlem dungli rozemia si Stalin. Tak, ale Mechlis to niebezpieczne zwierz odpar Chrulow. Powiedzia, e zrobi, co w jego mocy [eby mnie zniszczy]. Stalin umiechn si chytrze. No c, jeli wy i ja wystpimy przeciwko Mechlisowi razem, czy mylcie, e mu si uda? Stalin nie zapomnia o swoim najwikszym wrogu: Beria i jeden z jego utalentowanych specjalistw od zadawania cichej i szybkiej mierci, Pawie Sudopatow, zjawili si w Kciku, gdzie, przechadzajc si tam i z powrotem w mikkich gruziskich butach, Stalin rozkaza: Trockiego naley wyeliminowa w cigu roku. Dziesitego marca 1939 roku 1900 delegatw na XVIII Zjazd zebrao si w zdewastowanej Sali Aleksandrowskiej Wielkiego Paacu Kremlowskiego, aby ogosi, e czystka zakoczya si sukcesem, zmconym odrobin na skutek maniackich wybrykw Jeowa. Ci, ktrzy ocaleli, od Mootowa do danowa, utrzymali si na szczycie, cho zagraao im mode pokolenie: Chruszczow wszed w skad Politbiura, natomiast Beria awansowa na kandydata, a Melania Malenkow zosta sekretarzem KC. Ta ekipa rzdzia krajem przez nastpn dekad bez adnych strat: Stalin, wbrew otaczajcej go legendzie, po mistrzowsku realizujc zasad dziel i rzd, potrafi by zdumiewajco lojalny wobec swoich protegowanych. Ale nie wobec Jeowika. Jeow znalaz si na lodzie, chocia nadal by zastpc czonka Politbiura, siedzia obok Stalina w teatrze i przychodzi do pracy w Ludowym Komisariacie Transportu Wodnego, gdzie przesiadywa na zebraniach, rzucajc papierowymi strzakami. Nadal duo pi, ale pojawi si na wieczornym posiedzeniu zjazdu, prbujc uzyska zgod na zabranie gosu. Usilnie prosz, abycie porozmawiali ze mn przez minut napisa do Stalina. Dajcie mi szans. Jako czonek KC uczestniczy w posiedzeniu prezydium, gdzie ustalano skad nowego Komitetu Centralnego. Nikt nie sprzeciwi si kandydaturze Jeowa, dopki Stalin go nie wywoa: No i co mylisz o sobie? Moesz by czonkiem Komitetu Centralnego? Jeow zapewnia o swoim oddaniu partii i Stalinowi nie by w stanie poj, co zrobi zego. Poniewa wszyscy inni mordercy awansowali, konsternacja Jeowa jest poniekd zrozumiaa. Doprawdy? Stalin zacz wylicza wrogw powizanych z Jeowem. Iosifie Wissarionowiczu! zawoa Jeow. Przecie wiecie, e to ja, ja sam wykryem ich spisek! Przyszedem do was i zameldowaem o wszystkim Tak, tak, tak. Kiedy poczue, e zaraz ci nakryj, wtedy przybiege w wielkim popiechu. A co byo wczeniej? Knue spisek? Chciae zabi Stalina? Odpowiedzialni funkcjonariusze NKWD spiskuj, a ty rzekomo nie jeste w nic zamieszany. Czy mylisz, e ja nic nie widz? A pamitasz, kogo przysae kiedy na dyur do Stalina? Kogo? Z rewolwerami? Po co rewolwery przy Stalinie? Po co? eby zabi Stalina? Co? Wyno si, zabieraj si std! Nie wiem, towarzysze, mona go zostawi w Komitecie Centralnym? Ja osobicie w to wtpi. Oczywicie, zastanwcie si nad tym Jak tam sobie chcecie Ale ja wtpi. Jeow by zdecydowany pocign za sob innych i zemci si za swj upadek, niszczc Malenkowa, ktrego zadenuncjowa. 10 kwietnia Stalin rozkaza Jeowowi przyj na posiedzenie, aby czonkowie Politbiura mogli wysucha tych oskare. Jeow zaatakowa Malenkowa, ktry rytualnym gestem zdj jego fotografi z galerii portretw przywdcw na cianie gabinetu. Beria i jego gruziski ksi-zabjca Cereteli otworzyli drzwi i aresztowali Jeowa, po czym przewieli pacjenta numer jeden do izby chorych wizienia na Suchanowce. Podczas rewizji w mieszkaniu Jeowa znaleziono poniewierajce si wszdzie butelki wdki, puste, do poowy oprnione i pene, 115 kontrrewolucyjnych ksiek, bro oraz makabryczne relikwie: spaszczone kule owinite w papier i opatrzone karteczk z nazwiskiem Zinowiewa i Kamieniewa. Co waniejsze, rewizja ujawnia rwnie, e Jeow zbiera materiay na temat Stalina z archiww policyjnych sprzed 1917 roku: czy znajdowa si tam dowd, e Stalin by agentem Ochrany? Znaleziono take dowody przeciwko Malenkowowi.[139] Papiery znikny w sejfie Berii. Stalin by teraz tak wszechpotny, e kiedy si przejzyczy, wygaszajc przemwienie, nastpny

mwca powtrzy ten sam bd. Gdybym powiedzia to dobrze wspomina Mootow Stalin mgby pomyle, e go poprawiam. By niezwykle draliwy i dumny. Europa znajdowaa si na krawdzi wojny, a Stalin bacznie obserwowa zawody w przeciganiu liny pomidzy hitlerowskimi Niemcami a demokracjami zachodnimi. danow obwieci koniec epoki Jeowa, artujc (w bardzo zym gucie) na temat wielkich wrogw, maych wrogw i malekich wrogw, a tymczasem Stalin i Beria planowali jeden ze swych najbardziej przewrotnych aktw nieprawoci. CZ SZSTA WIELKA GRA: HITLER I STALIN, 1939-1941 28 Dzielenie Europy: Mootow, Ribbentrop i kwestia ydowska Stalina Kiedy Stalin skoncentrowa si na dyplomacji, najpierw skierowa karabiny przeciwko wasnym dyplomatom. Wieczorem 3 maja 1939 roku onierze NKWD otoczyli Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych, co byo widom oznak, e nadszed czas odwrcenia przymierzy przed zbliajc si wojn. Mootow, Beria i Malenkow przyszli poinformowa Maksima Papasz Litwinowa, e zosta zwolniony ze stanowiska. Dla Litwinowa nie byo to zaskoczeniem: Stalin poklepa swego komisarza spraw zagranicznych po ramieniu i powiedzia: Widzisz, moemy osign porozumienie. Nie na dugo odpar Papasza Litwinow. Nowym komisarzem spraw zagranicznych zosta Mootow, penicy ju funkcj przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych. Terror umocni zarwno paranoj Stalina, jak i jego pewno siebie, a ten stan umysu utrudnia mu dokonanie prawidowej analizy niebezpiecznej sytuacji midzynarodowej. Mikojan zauway, e nowy Stalin by zupenie innym czowiekiem skrajnie podejrzliwym, bezwzgldnym i bezgranicznie pewnym siebie, czsto mwicym o sobie w trzeciej osobie. Moim zdaniem dosta bzika. Kaganowicz wspomina, e Stalin nie zwoywa nawet posiedze Politbiura, podejmujc wikszo decyzji nieformalnie. Litwinow uwaa, e Stalin nie zna Zachodu. Gdyby nasi przeciwnicy byli zgraj szachw i szejkw, mgby ich przechytrzy. Jego dwaj gwni doradcy, Mootow i danow, mieli niewiele lepsze kwalifikacje. Stalin si doksztaca, czytajc ksiki historyczne, zwaszcza pamitniki Bismarcka, ale nie zdawa sobie sprawy, i elazny Kanclerz w porwnaniu z Hitlerem by konwencjonalnym politykiem. Czsto te cytowa Talleyranda i Bismarcka. Mootow zawsze twierdzi, e bolszewicka polityka jest najlepsz szko dyplomacji, i uwaa si za polityka, nie za dyplomat, ale by dumny ze swego nowego stanowiska: Stalin mia wszystko w garci, ja miaem wszystko w garci powiedzia. Pracowa na swj uparty, metodyczny sposb, pod ogromn presj, dyskutujc ze Stalinem o strategii i terroryzujc personel wybuchami dzikiego gniewu. Mimo to z jego listw do ony Poliny przebija zarozumiao i namitno: yjemy w cigym napiciu, aby czego nie przeoczy []. Bardzo tskni za Tob i za nasz crk, chciabym trzyma Ci w ramionach, przytuli Ci do piersi, z ca Twoj sodycz i wdzikiem Bardziej bezporedni i mniej intelektualny ni Stalin, owiadczy Polinie, e zacz czyta, nie o Talleyrandzie, ale o Hitlerze. Poza tsknot za Polin, najbardziej uderzajca jest w tych listach niezmcona rado, jak czerpa ze swojej nowej sawy: Mog Ci powiedzie, bez faszywej skromnoci - chepi si i nasi przeciwnicy czuj [] e maj do czynienia z ludmi, ktrzy znaj swoj warto.

Stalin i Mootow tworzyli razem na arenie midzynarodowej zgrany duet, dziaajcy wedug schematu dobrego i zego policjanta. Stalin by zawsze bardziej radykalny i bezwzgldny, Mootow chodno analizowa to, co moliwe, ale aden z nich nie dostrzega najmniejszej sprzecznoci pomidzy imperialnym ekspansjonizmem a marksistowsk krucjat: wrcz przeciwnie, ten pierwszy by najlepszym sposobem na urzeczywistnienie tej drugiej. Na pocztku 1939 roku w Europie toczya si, mwic sowami Stalina, partia pokera z udziaem trzech graczy, z ktrych kady mia nadziej przekona pozostaych dwch, aby zniszczyli si nawzajem, pozwalajc trzeciemu zgarn ca wygran. Trzema graczami byli nazici z Niemiec Adolfa Hitlera, kapitalici z Wielkiej Brytanii Nevillea Chamberlaina i Francji Edouarda Daladiera i bolszewicy. Chocia Gruzin podziwia spektakularn brutalno Austriaka, zdawa sobie spraw z niebezpieczestwa odrodzonego niemieckiego militaryzmu i z wrogoci narodowego socjalizmu. Stalin uwaa demokracje zachodnie za co najmniej tak samo niebezpieczne jak Niemcy. Dojrzewa politycznie podczas ich interwencji w latach wojny domowej. Instynktownie czu, e mgby wsppracowa z Hitlerem. Gdy tylko austriacki kapral obj wadz, Stalin zacz bada grunt, korzystajc z rad swego niemieckiego eksperta, Karola Radka, i wysyajc osobistych emisariuszy, Awla Jenukidzego i Dawida Kandeakiego. Efekt tych zabiegw by aden, poniewa jednoczenie Stalin rozstrzeliwa tysice niemieckich szpiegw, a kraj ogarna antyniemiecka histeria. Wysannicy te zostali rozstrzelani. Hitler trzyma Stalina na dystans, dopki demokracje uginay si przed jego daniami. Konferencja w Monachium przekonaa Stalina, e Zachd nie myli powanie o powstrzymaniu Hitlera. Wrcz przeciwnie, by pewien, e kapitalici chc, aby Hitler zniszczy Zwizek Radziecki. Monachium oznaczao bankructwo idei zbiorowego bezpieczestwa Litwinowa. Stalin ostrzeg Zachd, i Zwizek Radziecki nie bdzie wybiera za nich kasztanw z ognia. Naley si spodziewa, owiadczy, nowej wojny o podzia wiata na strefy wpyww. By to delikatny sygna pod adresem Niemiec, e jest gotw ukada si z kadym, kto zechce ukada si z nim. Berlin zauway t zmian. Pniej, podczas plenum, Stalin zaatakowa Litwinowa. Czy to znaczy, e uwaacie mnie za wroga ludu? spyta odwanie Litwinow. Stalin zawaha si, kiedy opuszcza sal. Nie, nie uwaamy Papaszy za wroga. Papasza jest szczerym rewolucjonist.[140] Tymczasem Mootow i Beria terroryzowali dyplomatw, wrd ktrych byo wielu ydw, czujcych si jak w domu w najwikszych stolicach Europy. Beria popatrzy na nich. Nazarow powiedzia. Dlaczego aresztowano waszego ojca? Z pewnoci wiecie to lepiej ode mnie, awrientiju Pawowiczu. Porozmawiamy o tym pniej rozemia si Beria. Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych znajdowa si tu obok ubianki i oba ministerstwa nazywano Ssiadami. Zastpca Mootowa, czterdziestojednoletni Wadimir Diekanozow, kolejny inteligentny podwadny Berii, kierowa czystk wrd dyplomatw. Ten rudowosy karze ze saboci do angielskich filmw (swojego syna nazwa Reginaldem) i nastoletnich dziewczt, studiowa niegdy medycyn i zna Beri od czasw uniwersyteckich, kiedy obaj wstpili do CzK. By zrusyfikowanym Gruzinem. Mootow artowa, e jest Ormianinem udajcym Gruzina, aby przypodoba si Stalinowi, ktry nazywa go leniwym Kartwelem od miejsca jego urodzenia. W Kuncewie Stalin szydzi z jego brzydoty. Kiedy Diekanozow pojawia si w drzwiach, Stalin mwi ku oglnej wesooci: C za przystojny mczyzna! Spjrzcie na niego! Nigdy czego takiego nie widziaem! Urzdnik prasowy w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych, Jewgienij Gniedin, ktry te uosabia kawaek bolszewickiej historii, poniewa by synem Parvusa, finansisty Lenina i porednika w pertraktacjach z kajzerowskimi Niemcami, zosta aresztowany przez Diekanozowa i doprowadzony do gabinetu Berii, gdzie kazano mu si przyzna do szpiegostwa. Kiedy odmwi, kaukaski olbrzym Kobuow przewrci go na podog i bi po gowie pak. Ale Gniedin mia szczcie i unikn najgorszego. W lipcu Beria rozkaza ksiciu Ceretelemu zabi radzieckiego ambasadora w Chinach, Bowkuna-ugaca, i jego on w upozorowanym wypadku samochodowym, co byo zwyk metod pozbywania si tych, ktrzy zajmowali zbyt eksponowane

stanowiska, eby po prostu znikn.[141] Czystka wrd dyplomatw zostaa zaaranowana na uytek Hitlera: Oczyci komisariat z ydw owiadczy Stalin. Posprzta synagog. Dziki Bogu za te sowa powiedzia Mootow (onaty z ydwk). ydzi stanowili absolutn wikszo i wielu ambasadorw byo ydami. Wedug wszelkich kryteriw Stalin by antysemit, lecz do wybuchu wojny jego antysemityzm mia raczej charakter rosyjskiej maniery ni niebezpiecznej obsesji. Nigdy nie by biologicznym rasist takim jak nazici. Odnosi si jednak wrogo do wszelkich mniejszoci, ktre zagraay spoistoci wielonarodowego ZSRR. Faworyzowa nard rosyjski nie dlatego, e zapar si swoich gruziskich korzeni, ale dokadnie z tego samego powodu: Rosjanie stanowili fundament i spoiwo Zwizku Radzieckiego. Po wojnie jednak utworzenie Izraela, rosnca samowiadomo radzieckich ydw i zimna wojna z Ameryk poczyy si ze starymi uprzedzeniami, i sta si zajadym antysemit. Stalin i jego ydowscy towarzysze, tacy jak Kaganowicz, byli dumnymi internacjonalistami. Stalina jednak wyranie bawiy arty z narodowych stereotypw. Z pewnoci zachowa tradycyjne gruziskie uprzedzenia wobec muzumaskich ludw Kaukazu, ktre pniej kaza przesiedli. Ale przeladowa take Niemcw. Lubi ydowskie dowcipy opowiadane przez Paukera (te yda) i Kobuowa, i mia si, kiedy Beria nazywa Kaganowicza Izraelit. Bawiy go jednak rwnie dowcipy o Ormianach i Niemcach i podziela rosyjsk nienawi do Polakw: a do lat czterdziestych Stalin by zarwno antysemit, jak i polonofobem. Odnosi si do ydw podejrzliwie, poniewa nie mieli wasnej ojczyzny i dlatego byo w nich co mistycznego, nieuchwytnego, nieziemskiego. Ale Kaganowicz utrzymywa, e pogldy Stalina w tej dziedzinie uformowao ydowskie pochodzenie jego wrogw Trockiego, Zinowiewa i Kamieniewa. Z drugiej strony wikszo kobiet wok niego i wielu jego najbliszych wsppracownikw, od Jagody do Mechlisa, byo ydami. Rnica jest oczywista: nienawidzi intelektualisty Trockiego, ale nie czu si skrpowany w obecnoci szewca Kaganowicza. Stalin zdawa sobie spraw, e jego reim musi si przeciwstawi antysemityzmowi, i nawet wygosi na ten temat przemwienie: nazwa antysemityzm kanibalizmem, kaza traktowa jak przestpstwo kryminalne i regularnie krytykowa antysemitw. Zaoy ydowsk ojczyzn w Birobianiu na niegocinnym chiskim pograniczu i chepi si: Car nie da ydom ziemi, ale my to zrobimy. Kwestia narodowociowa zawsze zajmowaa poczesne miejsce w polityce radzieckiej, cho partia uwaaa si za internacjonalistyczn. W partii by duy odsetek ydw, a take Gruzinw, Polakw i otyszy, poniewa te mniejszoci podlegay w carskiej Rosji przeladowaniom. Cho w 1937 roku w partii byo 5,7 procent ydw, stanowili wikszo w rzdzie. Sam Lenin (ktry mia ydowskich przodkw) powiedzia, e jeli ludowy komisarz jest ydem, to jego zastpca musi by Rosjaninem: Stalin przestrzega tej zasady.[142] Mimo to Stalin by uczulony na ydowskie pochodzenie Kaganowicza. Pewnego razu, przy obiedzie w Kuncewie, Beria prbowa zmusi Kaganowicza, aby wicej pi, lecz Stalin powstrzyma go: Daj mu spokj ydzi nie umiej pi. Kiedy indziej Stalin spyta Kaganowicza, dlaczego ma tak kwan min, kiedy opowiada si ydowskie dowcipy: We Mikojana: miejemy si z Ormian i Mikojan te si mieje. Widzicie, towarzyszu Stalin, cierpienie uksztatowao ydowski charakter i jestemy jak kwiat mimozy. Dotknij go, a natychmiast si zamyka. Tak si zoyo, e mimoza, ten niezwykle wraliwy kwiat, ktry cofa si jak zwierz przed dotykiem, naleaa do ulubionych rolin Stalina. Nigdy wicej nie pozwala sobie na takie dowcipy w obecnoci Kaganowicza. Mimo to w latach trzydziestych dawa si zauway narastajcy antysemityzm: Stalin zapyta publicznie pewnego czowieka, czy jest mniejszoci narodow co byo eufemizmem oznaczajcym yda (od pitego punktu w radzieckich ankietach personalnych, dotyczcego narodowoci). Kiedy Mootow wspomina Kamieniewa, powiedzia, e nie wyglda jak yd, jeli nie spojrzao mu si w oczy.

ydzi na dworze Stalina czuli, e musz by bardziej rosyjscy ni Rosjanie, bardziej bolszewiccy ni bolszewicy. Kaganowicz pogardza ydowsk kultur i spyta Soomona Michoelsa, ydowskiego aktora: Dlaczego traktujecie ludzi lekcewaco?. Kiedy Politbiuro dyskutowao, czy wysadzi w powietrze cerkiew Chrystusa Zbawiciela, co byo jednym z aktw wandalizmu towarzyszcych stalinowskiej przebudowie Moskwy, Stalin, Kirow i inni poparli wniosek, ale Kaganowicz powiedzia: Czarnosecicy oskar o to mnie!. Podobnie zareagowa Mechlis, gdy Stalin kl na ydw Trockiego: Jestem komunist, a nie ydem. Przy innej okazji wyjani szerzej wasn zacieko: Naley sobie uwiadomi, e jest tylko jeden sposb zwalczania [antysemityzmu] jeli jest si ydem, naley by uczciwym, czystym jak kryszta, wzorowym czowiekiem, zwaszcza w sferze godnoci ludzkiej. Stalin zdawa sobie spraw, e cho powinien by postrzegany jako przeciwnik antysemityzmu, ydzi w jego rzdzie s przeszkod na drodze do porozumienia z Hitlerem, zwaszcza Litwinow (Waach). Wielu bolszewikw pochodzenia ydowskiego posugiwao si rosyjskimi pseudonimami. Ju w 1936 roku Stalin rozkaza Mechlisowi, aby w Prawdzie uywano tych pseudonimw: Nie ma potrzeby irytowa Hitlera!. Tego rodzaju nastroje zaostrzyy si na styczniowym plenum w 1938 roku, kiedy Jakowlew zaatakowa Chruszczowa, e uprawia kult jednostki, uywajc swego penego nazwiska i patronimikum. Chruszczow, ktry sam by antysemit, odpar, e by moe Jakowlew powinien uywa swego prawdziwego nazwiska, Epstein. Mechlis popar Chruszczowa, wyjaniajc, e Jakowlew, jako yd, nie potrafi tego zrozumie. Usunicie ydw byo sygnaem dla Hitlera lecz Stalin zawsze wysya sprzeczne sygnay: Mootow mianowa Soomona ozowskiego, yda, jednym ze swoich zastpcw. Europejska partia pokera bya rozgrywana za pomoc szybkich posuni, poufnych rozmw i wymagaa stalowych nerww. Pula bya ogromna. Dyktatorzy okazali si zrczniejsi w tej szybkiej grze ni demokracje, ktre zaczy gra powanie o wiele za pno. Hitler, wchonwszy Austri i Czechosowacj, podnosi stawk, zwracajc swoje czogi przeciwko Polsce. Demokracje zachodnie poniewczasie uwiadomiy sobie, i naley go powstrzyma: 31 marca Wielka Brytania i Francja udzieliy Polsce gwarancji sojuszniczych. Chciay, aby przyczya si do nich Rosja, ale nie potrafiy si postawi na miejscu Stalina i nie rozumiay jego poczucia saboci i izolacji. Jak na ironi, gwarancje udzielone Polsce pogbiy wtpliwoci Stalina co do szczeroci brytyjskiego zaangaowania: jeli Hitler zaatakuje Polsk, co powstrzyma perfidny Albion przed wykorzystaniem gwarancji jako karty przetargowej do wynegocjowania kolejnego ukadu w stylu Monachium, w wyniku ktrego wojska niemieckie stan na radzieckiej granicy? Stalin da sojuszu wojskowego z Zachodem, gdy w przeciwnym razie gotw by zwrci si z podobn propozycj do Hitlera. 29 czerwca danow popar opcj niemieck w opublikowanym w Prawdzie artykule, przedstawiajc wasn opini, ktr pozwalam sobie wyrazi [] chocia nie wszyscy moi koledzy j podzielaj []. Nadal uwaaj, i rzdy angielski i francuski, rozpoczynajc negocjacje z ZSRR, maj powane intencje []. Moim zdaniem rzdy angielski i francuski nie chc ukadu z ZSRR na zasadzie rwnoci Newralgiczne pooenie Leningradu wymagao wolnej rki w pastwach batyckich: taka bya cena za to, co danow nazywa rwnoci. Syn danowa, Jurij, wspomina, e Stalin i jego ojciec czytali przetumaczone specjalnie Mein Kampf i nieustannie rozwaali wszystkie zalety i wady sojuszu z Niemcami. W ksice DAbernona Ambasador wiata Stalin przeczyta, e gdyby Niemcy i Rosja byy sojusznikami, grona potga na wschodzie trzymaaby w szachu Wielk Brytani. Tak! - dopisa Stalin na marginesie. Wielka Brytania i Francja wysay do Moskwy na pokadzie powolnego parowca miesznie niskiej rangi delegacj, aby zaproponowa sojusz, ale bez przyznania ZSRR wolnej rki w pastwach batyckich. Kiedy noc z 9 na 10 sierpnia admira sir Reginald Aymler Ranfurly Plunkett-ErnleErle-Drax (autor ksiki zatytuowanej Handbook on Solar Heating) i genera Joseph Doumenc zjawili si w Leningradzie, flirt niemiecko-radziecki nabiera rumiecw. Admira i genera pojechali pocigiem do Moskwy, gdzie spotkali si z Woroszyowem i Mootowem. Stalin by rozczarowany admiraem, kiedy omawia z Mootowem i Beri wynik rozmw.

 To niepowane. Ci ludzie nie mog dysponowa odpowiednimi penomocnictwami. Londyn i Pary po dawnemu chc gra w pokera Mimo to uwaam, e rozmowy trzeba prowadzi powiedzia Mootow. No c, jak trzeba, to trzeba. Rozpocza si licytacja o wzgldy Stalina, lecz z udziaem tylko jednego powanego gracza: Hitler postanowi uderzy na Polsk 26 sierpnia i porozumienie ze Stalinem byo mu bardzo potrzebne. Rozmowy z mocarstwami zachodnimi zaczy si dopiero 12 sierpnia, ale przepa pomidzy tym, co Zachd mg zaoferowa, a cen, jakiej da Stalin, bya nieprzebyta. Tego samego dnia Rosjanie dali Niemcom do zrozumienia, e s gotowi przystpi do negocjacji, nawet w kwestii rozczonkowania Polski. 14 sierpnia Hitler postanowi wysa do Moskwy swego ministra spraw zagranicznych, Joachima von Ribbentropa. 15 sierpnia niemiecki ambasador Friedrich Werner hrabia von der Schulenburg poprosi o spotkanie z Mootowem, ktry, po gorczkowej konsultacji ze Stalinem, oznajmi, e Rosja jest gotowa. Kiedy wiadomo dotara do Ribbentropa, pospieszy do Berghofu, aby przekaza j Hitlerowi. 17 sierpnia Woroszyow zaproponowa Brytyjczykom i Francuzom traktat o wzajemnej pomocy wojskowej, ale doda, e nie ma sensu kontynuowa rozmw, jeli nie uda si przekona Polakw i Rumunw, aby wyrazili zgod na przemarsz wojsk radzieckich w wypadku niemieckiej agresji. Ale Drax nie otrzyma jeszcze instrukcji z Londynu. Dosy tej zabawy! owiadczy Stalin Mootowowi. W sobot 19 sierpnia po poudniu Mootow wezwa Schulenburga i wrczy mu projekt paktu o nieagresji, ktry mia bardziej formalne brzmienie ni wersja niemiecka, ale nie zawiera adnych kontrowersyjnych zapisw. Po podpisaniu traktatu handlowego, ktry, jak podkreli Stalin, jest konieczny, zanim mona bdzie przystpi do prawdziwych negocjacji, Niemcy czekali z niecierpliwoci hazardzisty na dalszy rozwj wydarze. W kocu Hitler zdecydowa si przeci gordyjski wze wzajemnej nieufnoci i ambicji, zwracajc si osobicie do Stalina w telegramie datowanym 20 sierpnia: Drogi Panie Stalin. Stalin, Mootow i Woroszyow uzgodnili odpowied: Kanclerz Rzeszy Niemieckiej A. Hitler. Dzikuj za list. Mam nadziej, e niemiecko-radziecki pakt o nieagresji zapocztkuje decydujcy zwrot na lepsze w stosunkach politycznych pomidzy naszymi krajami []. Rzd radziecki upowani mnie do powiadomienia Pana, e zgadza si na przyjazd do Moskwy p. Ribbentropa w dniu 23 sierpnia. I. Stalin Daleko na wschodzie, w niedziel 20 sierpnia, Gieorgij ukow, dowdca wojsk radzieckich nad rzek Chachyn-go, rozpocz zmasowany ostrza artyleryjski japoskich pozycji, a nastpnie zaatakowa na caym froncie. Do 23 sierpnia Japoczycy zostali odparci, a ta bolesna lekcja wystarczya, aby zniechci ich do dalszych agresywnych krokw przeciwko ZSRR. O 15:00 w poniedziaek 21 sierpnia Mootow przyj Schulenburga, ktry przekaza prob Hitlera o spotkanie 23 sierpnia. Dwie godziny pniej Mootow i Stalin wyrazili zgod na historyczn wizyt Ribbentropa. Dwaj dyktatorzy przestali si nagle waha i biegli ku sobie z wycignitymi ramionami. O 19:00 nastpnego dnia Woroszyow odprawi Brytyjczykw i Francuzw: Poczekajmy, a wszystko si wyjani.[143] Tego wieczoru Woroszyow mia zabra kilku radzieckich przywdcw na polowanie na kaczki na wie. Chruszczow wanie przyjecha z Kijowa. Przed wyruszeniem na kaczki zjad obiad ze Stalinem w jego daczy. To wanie wtedy Stalin, ktry umiecha si i przyglda mi si badawczo, poinformowa go o rychym przyjedzie Ribbentropa. Chruszczow, ktry nie wiedzia nic o negocjacjach, by zdumiony. Popatrzyem na niego, mylc, e artuje. Dlaczego Ribbentrop chce si z nami widzie? spyta Chruszczow. Czy przechodzi na nasz stron? Potem przypomnia sobie, e jedzie z Woroszyowem na kaczki. Czy ma odwoa polowanie? Jed. Nic tu po tobie Mootow i ja spotkamy si z Ribbentropem. Kiedy wrcisz, powiem ci, czego chce Hitler

Po obiedzie Chruszczow i Malenkow pojechali spotka si z Woroszyowem w jego domku myliwskim, natomiast Stalin pozosta na daczy, aby pomyle o zbliajcej si wizycie. Jeli nie by w bardzo dobrym nastroju, uwaa polowanie za strat czasu. By moe wanie tego wieczoru Stalin, czytajc Histori staroytnej Grecji Wippera, zaznaczy fragment o korzyciach pyncych ze cisej wsppracy dyktatorw. We wtorek 22 sierpnia wszyscy palatyni odwiedzili Kcik o jakiej porze dnia. Jeli szczegy byy tajne, to sama polityka nie. Tworzy j Stalin z pomoc Mootowa i danowa, ale nie istniaa adna frakcja, ktra by si jej sprzeciwiaa. Nawet Chruszczow i Mikojan w swoich pamitnikach[144], obliczonych na zdyskredytowanie Stalina, przyznali, e nie byo innego wyjcia. Ci leninowcy rozumieli, e, jak uj to Kaganowicz, pakt jest odwrotnoci traktatu w Brzeciu Litewskim. Tego wieczoru, gdy uczestnicy polowania zapucili si na moczary w okolicy Zawidowa, sto dziesi kilometrw na pnocny zachd od Moskwy, wysoki, pompatyczny, byy handlarz szampanem, Ribbentrop, wylecia z Berlina osobistym samolotem Hitlera, maszyn typu Condor o nazwie Immelman III, z delegacj liczc trzydzieci osb. 23 sierpnia o 13:00 samolot dotar na miejsce i Ribbentrop, w skrzanym paszczu, czarnej kurtce i spodniach w prki, zszed po stopniach na pyt lotniska ozdobionego swastykami. Orkiestra zagraa niemiecki hymn narodowy. Wasik poprowadzi Ribbentropa do kuloodpornego czarnego ZiS-a. Przemknli przez miasto, wstpujc po drodze na chwil do niemieckiej ambasady na kawior i szampana. O 15:00 Ribbentrop wjecha przez Bram Spassk na Kreml, by spotka si z Mootowem. Przywita go Poskriebyszow, ubrany w wojskowy mundur, i zaprowadzi po schodach do dugiego, prostoktnego pokoju, gdzie czeka Stalin, w partyjnej bluzie i workowatych spodniach wpuszczonych w buty z cholewami, i Mootow w czarnym garniturze. Kiedy usiedli przy stole, Rosjanie wraz z tumaczem, Pawowem, po jednej stronie, Niemcy po drugiej, Ribbentrop owiadczy: Niemcy nie chc od Rosji niczego, tylko pokoju i handlu. Stalin udzieli gosu Mootowowi. Nie, nie, Iosifie Wissarionowiczu, wy mwcie. Jestem pewien, e poradzicie sobie lepiej ode mnie. Szybko uzgodnili warunki paktu, ktry przewidywa podzia Polski i Europy Wschodniej na strefy wpyww: Stalin dosta wschodni Polsk, otw, Estoni, Finlandi i rumusk Besarabi, natomiast Hitler zatrzyma Litw. Ale kiedy Ribbentrop zaproponowa wczenie do preambuy kwiecistego peanu na cze niemiecko-radzieckiej przyjani, Stalin si skrzywi. Nie uwaacie, e powinnimy zwrci wiksz uwag na opini publiczn w naszych obu krajach? Przez wiele lat wylewalimy sobie na gowy kuby pomyj, a nasi chopcy od propagandy nie mogli zrobi wicej w tym kierunku. A teraz, ni std ni zowd, nasze narody maj uwierzy, e wszystko zostao zapomniane i wybaczone? Lepiej si z tym nie spieszy. Osignwszy porozumienie w najwaniejszych kwestiach, Ribbentrop wrci do ambasady, by zadepeszowa do Hitlera. O 22:00 ponownie zjawi si w Kciku ze znacznie liczniejsz delegacj i dwoma fotografami. Kiedy Ribbentrop oznajmi, e Hitler wyraa zgod na warunki paktu, nagy dreszcz wstrzsn Stalinem, ktry nie od razu ucisn do wycignit przez partnera. Wygldao to tak, jakby musia najpierw przezwyciy chwilowy strach. Stalin kaza poda wdk i wygosi toast: Wiem, jak bardzo nard niemiecki kocha swojego Fhrera. To wielki czowiek. Chciabym wypi za jego zdrowie. Pniej Mootow wznis toast za zdrowie Ribbentropa, ktry z kolei wypi za zdrowie Stalina. Jeden z modych Niemcw, wysoki oficer SS nazwiskiem Richard Schulze, zauway, e Stalin pije wdk ze specjalnej butelki, a gdy udao mu si napeni z niej swj kieliszek, stwierdzi, i zawiera zwyk wod. Stalin umiechn si pod wsem, widzc, e Niemiec odkry jego may sekret. Dwudziestego czwartego sierpnia o 2:00 traktat by gotw. Fotografowie Niemcy z nowoczesnym sprztem i Rosjanie z archaicznymi drewnianymi trjnogami i aparatami z drewna i mosidzu

weszli do pokoju. Szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, darzony przez Stalina wielkim szacunkiem Boris Szaposznikow, robi notatki w maym notesie. Kiedy przyszo do robienia zdj, Stalin zauway rosego esesmana, ktry pi z jego butelki, i zaprosi go do fotografii, wyznaczajc mu miejsce pomidzy Ribbentropem a Szaposznikowem. Mootow zoy swj podpis. Przyniesiono szampana i zakski. Kiedy jeden z niemieckich fotografw pstrykn fleszem w momencie, w ktrym Stalin i Ribbentrop trcali si kieliszkami, Stalin pogrozi mu palcem, i powiedzia, e nie yczy sobie, aby takie zdjcie ukazao si w prasie. Fotograf chcia odda mu film, lecz Stalin owiadczy, i wierzy niemieckiemu sowu. O 3:00, gdy ceremonia dobiegaa koca, Stalin oznajmi Ribbentropowi: Mog zarczy sowem honoru, e Zwizek Radziecki nie zdradzi swego sojusznika. Stalin pojecha do Kuncewa, gdzie czekali myliwi. Woroszyow, Chruszczow, Malenkow i Buganin zanieli ju swoje kaczki do kuchni Stalina. Kiedy Stalin i Mootow wkroczyli rozpromienieni z kopi traktatu, Chruszczow chepi si wanie, e okaza si lepszym strzelcem ni znany z niezawodnego oka Woroszyow. Rozemiany Wdz opowiedzia im, w jaki sposb podpisali pakt, ktry wywrci porzdek wiata. Stalin wydawa si bardzo zadowolony z siebie, ale nie mia zudze co do swego nowego sprzymierzeca. Kiedy zasiedli do kaczki, oznajmi: Oczywicie to wszystko jest gr, w ktrej chodzi o to, kto kogo przechytrzy. Wiem, do czego zmierza Hitler. Sdzi, e wystrychn mnie na dudka, ale w rzeczywistoci to ja z niego zadrwiem. Zyskalimy jeszcze troch czasu.[145] danow szydzi z gruszkowatych ksztatw Ribbentropa: Ma najwiksze i najszersze biodra w caej Europie owiadczy ku rozbawieniu palatynw. Co za biodra! Co za biodra! Wielka gra, jak nazwa Mootow ten pojedynek nerww pomidzy Stalinem a Hitlerem, rozpocza si. Pierwszego wrzenia o 2:00 Poskriebyszow wrczy Stalinowi telegram z Berlina z informacj, e tego wieczoru polscy onierze (w rzeczywistoci Niemcy z jednostki specjalnej przebrani w polskie mundury) zaatakowali niemieck radiostacj w Gliwicach. Stalin pojecha na dacz i pooy si spa. Kilka godzin pniej Poskriebyszow zatelefonowa ponownie: Niemcy zaatakoway Polsk. Stalin ledzi przebieg kampanii i z satysfakcj odnotowa fakt, e Wielka Brytania i Francja wypowiedziay wojn Niemcom, dotrzymujc swych zobowiza sojuszniczych. Stalin planowa radzieck inwazj na Polsk z Woroszyowem, Szaposznikowem i Kulikiem, ktry wraz z Mechlisem mia dowodzi frontem, ale czeka na pomylne zakoczenie walk z Japoczykami. 17 wrzenia o 2:00 Stalin, w towarzystwie Mootowa i Woroszyowa, oznajmi Schulenburgowi: O 6:00, za cztery godziny od tej chwili, Armia Czerwona wkroczy do Polski. Przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych Mootow przemwi przez radio: Rzd radziecki uwaa za swj najwitszy obowizek poda pomocn do swym [] braciom Ukraicom i braciom Biaorusinom. Mechlis informowa Stalina, e ludno zachodniej Ukrainy powitaa radzieckich onierzy jak prawdziwych wyzwolicieli, wrczajc im jabka, ciasto, wod do picia []. Wielu pacze z radoci. Chruszczow, pierwszy sekretarz ukraiskiej organizacji partyjnej, przywdzia mundur wojskowy i w towarzystwie swego szefa NKWD, Iwana Sierowa, doczy do oddziaw Siemiona Timoszenki, dowdcy Kijowskiego Okrgu Wojskowego. Timoszenko, twardy, gadko wygolony weteran 1 Armii Konnej z Carycyna, by kompetentnym oficerem, mimo to w czasie terroru zadenuncjowa Budionnego i sam zosta zadenuncjowany. Chruszczow twierdzi, e ocali mu ycie. Marsz w gb Polski by dla Chruszczowa przygod, podobnie jak dla jego ony, Niny Pietrowny, ktra, rwnie w mundurze i z pistoletem, odnalaza swoich rodzicw, mieszkajcych w Polsce od 1920 roku. Chruszczow, po wkroczeniu do Lwowa, ucieszy si na widok ony i jej rodzicw, ale straci cierpliwo, gdy zobaczy jej pistolet.[146] Jeli inwazja bya ekscytujc przygod dla Chruszczowa, to dla ludnoci polskiej staa si dowiadczeniem rwnie okrutnym i tragicznym jak okupacja niemiecka. Chruszczow bezlitonie przeladowa wszystkich, ktrzy mogli zagraa wadzy radzieckiej: ksiy, oficerw, ziemian

porywano, mordowano i wywoono, aby zniszczy sam istot polskoci. Do listopada 1940 roku jedna dziesita populacji, czyli 1,17 miliona ludzi, zostaa deportowana. 30 procent spord nich zgino do 1941 roku; 60.000 osb aresztowano, a 50.000 rozstrzelano. Rosjanie zachowywali si jak zdobywcy. Kiedy kilku onierzy zostao aresztowanych za kradzie kosztownoci ksicia Radziwia, Wyszyski skonsultowa si ze Stalinem. Jeli nie byo zej woli - napisa Stalin na licie mona ich zwolni. I.St. O 17:00 we rod 27 wrzenia Ribbentrop znw polecia do Moskwy na negocjacje w sprawie osawionych protokow dodatkowych, tak tajnych, e Mootow jeszcze trzydzieci lat pniej zaprzecza ich istnieniu. O 22:00 by ju na Kremlu, rozmawiajc ze Stalinem i Mootowem przy stole nakrytym zielonym suknem. Stalin chcia Litwy. Ribbentrop zadepeszowa do Hitlera, by uzyska jego zgod, tote rozmowy odoono do 15:00 nastpnego dnia. Ale do tego czasu odpowied Hitlera jeszcze nie nadesza i Ribbentrop wrci negocjowa korektury graniczne. Tego wieczoru, gdy Stalin wydawa obiad dla Niemcw, by uczci podzia Europy, Rosjanie spotkali si z nieszczsnym estoskim ministrem spraw zagranicznych, aby zmusi go do wyraenia zgody na wkroczenie wojsk radzieckich do jego kraju, co stanowio pierwszy krok do bezporedniej aneksji. Nazistw powitano przy bramie Wielkiego Paacu Kremlowskiego i poprowadzono przez Sal Zjazdw, ktra wygldaa jak wielka klasa szkolna, do udekorowanego szkaratem i zotem przedsionka, gdzie czeka na nich Stalin, Mootow i czonkowie Politbiura, cznie z ydem Kaganowiczem. Stalin zachowywa si w sposb prosty i bezpretensjonalny, promieniejc ojcowsk dobrodusznoci, ktra potrafia przerodzi si w lodowaty chd, gdy wydawa polecenia, cho w stosunku do modszych funkcjonariuszy by wesoy i uprzejmy. Niemcy zauwayli, jakim szacunkiem Rosjanie darz Stalina: komisarz Tewosjan, szczciarz, ktry w 1938 roku ledwie unikn egzekucji, poderwa si jak ucze, gdy Stalin si do niego zwrci. Strach otaczajcy Stalina przybra na sile od 1937 roku. Wdz odnosi si jednak kordialnie do Woroszyowa, przyjacielsko do Berii i Mikojana, rzeczowo do Kaganowicza, niefrasobliwie do Malenkowa. Tylko Mootow rozmawia ze swoim szefem jak rwny z rwnym. Radzieccy przywdcy zachowywali si tak buczucznie, e Ribbentrop powiedzia pniej, i poczu si jak wrd starych nazistowskich towarzyszy. Kiedy gocie rozmawiali, Stalin wszed do przestronnej Sali Andriejewskiej, aby sprawdzi ukad miejsc, co uwielbia robi, nawet w Kuncewie.[147] Dwudziestu dwch goci byo olnionych przepychem sali, wspaniaoci dekoracji kwiatowych, cesarsk zot zastaw i, co najwaniejsze, dwudziestoma czterema potrawami, wrd ktrych znalaz si kawior, rne gatunki ryb i mis, a take niewyczerpane zapasy pieprzwki i krymskiego szampana. Do stou podawali ubrani na biao kelnerzy z hotelu Metropol, ci sami, ktrzy obsugiwali pniej Churchilla i Roosevelta w Jacie. Nim ktokolwiek zdy zabra si do jedzenia, Mootow zacz proponowa toast wszystkim po kolei gociom. Stalin kroczy wok stou, trcajc si kieliszkami. By to uciliwy rytua, ktry mia si sta jednym z dyplomatycznych koszmarw wojny. Kiedy Mootow wykona pen rund, Niemcy westchnli z ulg, lecz chwil pniej oznajmi: A teraz wypijmy za wszystkich czonkw delegacji, ktrzy nie mogli uczestniczy w przyjciu. Stalin przej paeczk: Wypijmy za nowego antykominternowca Stalina powiedzia i mrugn do Mootowa. Potem wypi zdrowie Kaganowicza, naszego ludowego komisarza kolei elaznych. Stalin mgby wznie toast na cze Kaganowicza, nie ruszajc si z miejsca, ale celowo wsta i okry st, aby trci si z nim kieliszkiem. Ribbentrop musia pj za jego przykadem i wypi z ydem, co bardzo rozbawio Stalina. Czterdzieci lat pniej Kaganowicz nadal opowiada t histori swoim wnukom. Kiedy Mootow zaproponowa kolejny toast za zdrowie swojego Wodza, Stalin zachichota: Jeli Mootow rzeczywicie chce si napi, nikt mu nie broni, ale naprawd nie powinien posugiwa si mn jako wymwk. Sam Stalin prawie nic nie pi, a kiedy Ribbentrop zauway, jak dobrze znosi toasty, oznajmi radonie, e pije biae wino. Ale Beria, ktry przeksztaci gruzisk tradycj natarczywej gocinnoci w despotyczny sprawdzian ulegoci, uwielbia zmusza swoich goci do picia.

Niemiecki dyplomata Gustav Hilger, ktry pozostawi w pamitnikach barwny opis tego wieczoru, odmwi wypicia kolejnego kieliszka wdki. Beria nalega, zwracajc na siebie uwag siedzcego naprzeciwko nich Stalina. O co chodzi? spyta Stalin i doda: Jeli nie chce pan pi, nikt nie moe pana zmusi. Nawet sam szef NKWD? umiechn si Niemiec. Przy tym stole odpar Stalin nawet szef NKWD nie ma wicej do powiedzenia ni ktokolwiek inny. Pod koniec przyjcia Stalin i Mootow przeprosili i wyszli, a Niemcw odstawiono do Teatru Wielkiego na Jezioro abdzie. Wychodzc, Stalin szepn do Kaganowicza: Musimy zyska na czasie. Weszli schodami na gr, gdzie przygnbiony estoski minister spraw zagranicznych czeka na Stalina, ktry zamierza zniewoli jego may batycki kraj. Mootow zada, aby radziecki garnizon liczy 35.000 onierzy, wicej ni caa armia estoska. Daj spokj, Mootow, jeste zbyt surowy dla naszych przyjaci powiedzia Stalin i zaproponowa 25.000, co nie robio wikszej rnicy. Poknwszy niepodlege pastwo podczas pierwszego aktu Jeziora abdziego, Stalin wrci do Niemcw o pnocy na ostatni tur rozmw, w trakcie ktrych Hitler wyrazi telefonicznie zgod na odstpienie Litwy. Hitler zna si na rzeczy mrukn Stalin. Podekscytowany Ribbentrop owiadczy, e oba kraje ju nigdy nie powinny walczy ze sob. Trzeba by o tym porozmawia odpar Stalin, co tak wstrzsno Ribbentropem, e poprosi, aby przetumaczono mu t odpowied. Kiedy Niemiec zasugerowa, by Rosja przystpia do sojuszu wojskowego przeciwko Zachodowi, Stalin powiedzia tylko: Nigdy nie pozwol na to, aby Niemcy byy sabe. Najwyraniej uwaa, e Wielka Brytania i Francja powstrzymaj niemieck ofensyw na Zachodzie. Kiedy nad ranem mapy byy wreszcie gotowe, Stalin podpisa si na nich niebieskim owkiem: Czy mj podpis jest dla pana dostatecznie wyrany? Do 3 padziernika wszystkie trzy pastwa batyckie zgodziy si wpuci radzieckie garnizony. Stalin i Mootow skierowali teraz swoje dziaa i groby przeciwko czwartemu krajowi batyckiemu w ich strefie wpyww, Finlandii, ktr spodziewali si ujarzmi tak jak pozostae. 29 Tragedia on Kiedy wiat przyglda si, jak Stalin i Hitler dziel pomidzy siebie Wschd, Wdz poddawa prbie swoich towarzyszy, przesuchujc i czasem zabijajc ich ony. Jego kruche zaufanie do kobiet podkopao raz na zawsze samobjstwo Nadii, a brutalna rozprawa z onami wrogw ludu jeszcze umocnia jego podejrzliwo. Jak zauway Chruszczow, Stalin zainteresowa si onami innych mczyzn bardziej jako potencjalnymi szpiegami ni kochankami. Stalin zawsze przejawia zainteresowanie onami. Kiedy po spisie ludnoci w 1939 roku otrzyma arkusze spisowe, przy nazwiskach on i dzieci niektrych palatynw postawi czerwonym owkiem ptaszki. Nie uda si ju zapewne dociec znaczenia owych ptaszkw, cho pojawia si pokusa, by uwaa wszystko, co wie si ze Stalinem, za zowieszcze. Moe po prostu liczy, ile samochodw potrzebuj poszczeglne rodziny. Podczas kremlowskich przyj ony nie siedziay teraz obok swych mw. Stosunek Stalina do jego dawnych faworyt, Poliny i Dory, sta si wrogi i podejrzliwy, po czci z powodu ich przyjani z Nadi. Ale zawsze mia obsesj na punkcie on, ktre wiedz zbyt duo. Ju w 1930 roku zasugerowa Mootowowi, i on pewnego towarzysza naley sprawdzi [] to niemoliwe, eby nie wiedziaa o skandalicznych rzeczach, jakie dziej si w ich domu. Ta narastajca podejrzliwo wynikaa zapewne z niechci Stalina do

wszystkiego, co kolidowao ze lepym oddaniem partii i jemu samemu. Stalin nie uznawa zwizkw osobistych stwierdzi Kaganowicz. Mio jednej osoby do drugiej nie istniaa. Postrzega ony jako zakadniczki za dobre sprawowanie ich mw i kar za ze: Kady, kto sprzeciwi si Stalinowi powiedzia Beria Ninie straci on. Ale hekatomba on zbiega si z przybyciem Berii. Polina Mootowa, pierwsza dama, znalaza si w niebezpieczestwie. Bya teraz ludowym komisarzem rybowstwa, kandydatem na czonka KC i pani swego imperium perfumeryjnego. Beria zacz wszy wok niej, odkrywajc szkodnikw i sabotaystw ukrytych wrd jej podwadnych. Ona sama niewiadomie uatwiaa im dziaalno szpiegowsk.[148] Stalin mg wysa Hitlerowi kolejny antysemicki sygna. Dziesitego sierpnia, kiedy Stalin i Mootow planowali swoj dyplomatyczn wolt, Politbiuro oskaryo Polin. Stalin postawi wniosek o jej wykluczenie z Komitetu Centralnego. Mootow mnie wstrzyma si od gosu, okazujc zdolno do przeciwstawienia si Stalinowi, a take zaufanie i mio do Poliny. Dwudziestego czwartego padziernika usunito j ze stanowiska ludowego komisarza, udzielono jej nagany za lekkomylno i brak rozwagi, lecz oczyszczono z oszczerczych zarzutw. Postawiona na czele radzieckiej galanterii, odzyskaa pozycj, do jakiej przywyka: jej crka Swietana, paradujca w futrach i francuskich kreacjach, bya ju znana jako radziecka ksiniczka, lecz rodzina znajdowaa si pod staym nadzorem.[149] Stalin nie zapomnia ani o nieposuszestwie Mootowa, ani o grzechach Poliny, i wraz Beri planowa jej porwanie i zamordowanie. Miaa szczcie, e przeya. Dwudziestego pitego padziernika 1938 roku Beria aresztowa on Kalinina. W kraju, gdzie ona gowy pastwa przebywaa w wizieniu, nikt nie mg by bezpieczny. Nieudolny Kalinin, ktry nie omieli si sprzeciwi Stalinowi od ostrzeenia z 1930 roku i afery z baletnicami, cho skary si na swj los, w rzeczywistoci y z inn kobiet, swoj arystokratyczn gospodyni, Aleksandr Gorczakow. Jego ona, Estonka z zadartym nosem, Jekatierina Iwanowna, wyjechaa z przyjacik, prawdopodobnie o skonnociach lesbijskich, by zwalcza analfabetyzm na Dalekim Wschodzie. Kiedy obie wrciy, zaczy utyskiwa na krwioerczo Stalina. Przyjacika zostaa stracona, a Kalinina trafia na zesanie, tak jak wczeniej ona Budionnego. Kiedy przyjaciele prosili Kalinina o pomoc, siga on po t sam wymwk, co Stalin: Mj drogi, jestem w takiej samej sytuacji! Nie mog nawet pomc wasnej onie nie ma mowy, ebym mg pomc twojej! Nie wszystkie ony miay tyle szczcia, co Mootowa i Kalinina. W kwietniu 1937 roku doktor Bronisawa Poskriebyszowa, dwudziestosiedmioletnia, pikna ona szefa gabinetu, zatelefonowaa do Stalina i poprosia o spotkanie sam na sam w Kuncewie. Woya swoj najlepsz sukienk, zapewne t w groszki, w ktrej pojawia si na wielu rodzinnych fotografiach. Jej m nie mia pojcia o tym spotkaniu i prawdopodobnie wpadby we wcieko, gdyby si dowiedzia. Tylko Wasik wiedzia o potajemnej schadzce. Poskriebyszowa przysza prosi o zwolnienie swego aresztowanego brata Mietallikowa, kremlowskiego lekarza poprzez on powizanego porednio z Trockim. Po mierci Stalina Wasik opowiedzia o tym czonkom jego rodziny i zasugerowa, zgodnie z relacj Natalii, crki Poskriebyszowa i Bronki, e ci dwoje mieli romans. Jest to bardzo mao prawdopodobne, poniewa Stalin nienawidzi kobiet, ktre prosiy o ask dla krewnych, chocia jedna z tragedii radzieckiego ycia w owym czasie polegaa na tym, e kobiety czsto bagay palatynw o ratunek dla swoich ukochanych, ofiarowujc w zamian wszystko, co mogy, nawet siebie. Misja Bronki nie powioda si, a ona sama bya przeraona swoimi trockistowskimi koneksjami.[150] Przed swoim przeniesieniem do Moskwy Beria obmacywa Bronk w Kuncewie, a ona uderzya go w twarz. Nie zapomn tego powiedzia. Po bezowocnej wizycie u Stalina Bronka nie daa za wygran. 27 kwietnia 1939 roku zatelefonowaa do Berii i spytaa, czy moe przyj i porozmawia o bracie. Nigdy wicej jej nie widziano. Poskriebyszow czeka do pnocy, a potem zatelefonowa do Berii, ktry przyzna, e Bronka przebywa w areszcie, ale nie chcia na ten temat rozmawia. Rankiem, po nieprzespanej nocy, Poskriebyszow poskary si Stalinowi, ktry powiedzia: To nie zaley ode mnie. Nic nie mog zrobi. Tylko NKWD moe to wyjani.

Tego rodzaju wymwka z pewnoci nie przekonaa Poskriebyszowa. Stalin zatelefonowa do Berii, ktry przypomnia mu o trockistowskich powizaniach Bronki. Spotkali si we trzech, prawdopodobnie okoo pnocy 3 maja, kiedy Beria by w pobliu gabinetu Stalina. Beria przedstawi zeznanie obciajce Bronk. Poskriebyszow baga Stalina, aby j zwolni, uywajc najbardziej niebolszewickiego argumentu, ktry poruszyby kadego: Co mam zrobi ze swoimi dziewczynkami? Co si z nimi stanie? Niepokoi go rwnie los crki ony z pierwszego maestwa. Czy Gala pjdzie do sierocica? Nie martw si, znajdziemy ci inn on odpar podobno Stalin. Byo to typowe dla Stalina, czowieka, ktry zagrozi Krupskiej, e jeli nie podporzdkuje si poleceniom partii, wyznacz kogo innego na on Lenina. Wedug wczesnych kryteriw Poskriebyszow urzdzi awantur, ale nic wicej nie mg zrobi. Dwa lata pniej, kiedy Niemcy podchodzili pod Moskw, Bronka zostaa rozstrzelana.[151] Jej crce, Natalii, powiedziano, e zmara mierci naturaln. Poskriebyszow sam wychowa dziewczynki, otaczajc je mioci. Trzyma fotografie Bronki w caym domu. Kiedy Natalia wskazaa na jedn z fotografii i powiedziaa: Mama, Poskriebyszow wybuchn paczem i wybieg z pokoju. Natalia, jak si to czsto zdarzao w tamtych czasach, dowiedziaa si o rozstrzelaniu matki dopiero wtedy, gdy powiedziaa jej o tym w szkole crka piewaka Kozowskiego. Rozpakaa si w toalecie. Poskriebyszow oeni si ponownie. mier Bronki nie wpyna na stosunki Poskriebyszowa ze Stalinem i Beri: partia miaa racj. Stalin bardzo si interesowa crk Bronki. Jak tam Natasza? pyta czsto swego szefa gabinetu. Czy jest pulchna i sodka? Kilka lat pniej, gdy nie moga poradzi sobie z lekcjami, zatelefonowaa do ojca, by poprosi go o pomoc. Odebra kto inny. Czy mog mwi z moim tat? spytaa. Nie ma go odpar Stalin. O co chodzi? I rozwiza dla niej zadanie matematyczne. W pozornej przyjani Poskriebyszowa z Beri nastpi jeden niezrczny moment, kiedy Beria obj ma Natali i westchn: Robisz si tak samo pikna jak twoja matka. Poskriebyszow pozielenia, z trudem zapanowa nad emocjami i warkn: Natalio, id si bawi. Zanim Stalin wzi si do zabijania on swoich towarzyszy, wspaniaomylnie ocali od mierci dwch dawnych przyjaci. Sergo Kawtaradze by starym lewicowym bolszewikiem, ktry zna Stalina od przeomu stuleci. Ten inteligentny gruziski kosmopolita oeni si z ksiniczk Sofi Wachnadze, ktrej matk chrzestn bya cesarzowa Maria Fiodorowna, matka Mikoaja II. Stanowili niezwyk par. Kawtaradze nieustannie wiza si z opozycj, a mimo to Stalin zawsze mu wybacza. Kiedy aresztowano go pod koniec lat dwudziestych, Stalin wycign go z wizienia i kaza Kaganowiczowi udzieli mu pomocy. W 1936 roku Kawtaradze znalaz si na jednej z list Jeowa i zosta aresztowany ponownie. Aresztowano rwnie jego on. Jego crka Maja, wwczas jedenastoletnia, sdzia, e oboje rodzice nie yj, lecz napisaa odwanie do Stalina, bagajc o ich ycie, i podpisaa si: Pionier Maja Kawtaradze. Oboje Kawtaradze byli torturowani, ale poniewa Stalin postawi ptaszek przy nazwisku przyjaciela na licie osb przeznaczonych do rozstrzelania, darowano im ycie. W 1939 roku Stalin znw otrzyma list od Pioniera Kawtaradze i spyta Beri, czyjego stary przyjaciel jeszcze yje. Na ubiance Kawtaradze zosta ogolony przez fryzjera, otrzyma wygodn cel i jadospis, z ktrego mg wybiera kad potraw, jak sobie zayczy. Przewieziono go do hotelu Lux, gdzie zasta on wyndznia, ale yw. Ich crka przyjechaa z Tyflisu. Niebawem oznajmiono Kawtaradzemu: Czeka na was towarzysz Stalin. Jeli jestecie gotowi, samochd zabierze was za p godziny. Zosta zawieziony do Kuncewa, gdzie Koba powita go w gabinecie: Cze, Sergo powiedzia, jakby Kawtaradze nie zosta uznany za winnego spisku na jego ycie. Gdzie si podziewae? Siedziaem. Och, znalaze czas na siedzenie? zaartowa Stalin. Po obiedzie Stalin zapyta go z

niepokojem: A jednak wszyscy chcielicie mnie zabi? Naprawd tak mylisz? odpar Kawtaradze. Stalin tylko si umiechn. Po powrocie do domu Kawtaradze szepn onie: Stalin jest chory. Kilka tygodni pniej odwiedzili ich niezwykli gocie.[152] Pastwo Kawtaradze podejmowali kilku przyjaci kolacj, gdy okoo 23:00 zadzwoni telefon. Kawtaradze powiedzia, e musi wyj i wybieg bez sowa wyjanienia. Jego ona i czternastoletnia wwczas crka Maja pooyy si do ka. O 6:00 Kawtaradze, wci jeszcze lekko pijany, wtoczy si do mieszkania przy ulicy Gorkiego. Gdzie ty by? zacza zrzdzi ona. Mamy goci! oznajmi. Jeste pijany! Nagle usyszeli kroki: Stalin i Beria weszli po cichu i usiedli przy kuchennym stole. Wasik stan na warcie przy drzwiach frontowych. Kiedy Kawtaradze nalewa alkohol, jego ona pobiega do pokoju Mai. Obud si! szepna. Co si stao? spytaa dziewczynka. Przyszli nas aresztowa? Nie, Stalin przyszed. Nie chc go widzie powiedziaa Maja, ktra miaa powody, aby go nienawidzi. Musisz odpara matka. To historyczna posta. Maja ubraa si wic i posza do kuchni. Gdy tylko stana w drzwiach, Stalin rozpromieni si. Ach, to ty: Pionier Kawtaradze powiedzia, przypominajc sobie jej listy. Usid mi na kolanach. Usiada Stalinowi na kolanach. Rozpieszczacie j? Maja bya oczarowana. By taki uprzejmy, taki agodny pocaowa mnie w policzek, a ja popatrzyam w jego miodowe, orzechowe, poyskujce oczy wspominaa ale bardzo si baam. Nie mamy nic do jedzenia! zawoaa dziewczynka. Nie martw si powiedzia Beria. Dziesi minut pniej ze synnej restauracji Aragwi przyniesiono gruziskie jedzenie. Stalin spojrza na on Kawtaradzego, ksiniczk urodzon na carskim dworze. Miaa siwe wosy. Bardzo was torturowalimy powiedzia. Kto star zo wspomni, bodaj oko straci odpowiedziaa przysowiem, ktrego uy Stalin w rozmowie z Bucharinem. Spyta Beri o brata Kawtaradzego, te aresztowanego, ale byo ju za pno: zmar, podobnie jak wielu innych, w drodze do Magadanu. Kawtaradze zacz piewa gruzisk pie, ale faszowa. Przesta, Tojo powiedzia Stalin, ktry nada Kawtaradzemu z jego orientalnymi oczami przydomek od nazwiska japoskiego generaa. Zapiewa sam przyjemnym tenorem. Maja bya wstrznita by niski i mia dzioby po ospie. A teraz piewa! Potem oznajmi: Chc zobaczy mieszkanie i obejrza je dokadnie. Biesiada trwaa do 10:00 i Maja nie posza tego dnia do szkoy. Stalin przydzieli Kawtaradzego do pracy redakcyjnej nad tekstem innego winia, Szawy Nucubidzego, znanego gruziskiego filozofa. Jako mody czowiek Nucubidze spotka raz Stalina. W wizieniu Nucubidze zacz tumaczy na rosyjski gruziski poemat epicki Wite w tygrysiej skrze Szoty Rustawelego. Codziennie zabierano mu kartki z tumaczeniem, a pniej zwracano poznaczone owkiem anonimowego redaktora. Kobuow torturowa go, wyrywajc mu paznokcie. Potem nagle zrobi si przyjacielski i powiedzia winiowi, e podczas ostatniego spotkania Stalin spyta Beri, czy wie, jakim ptakiem jest drozd: Syszae kiedy drozda piewajcego w klatce? Beria potrzsn gow. Tak samo jest z poetami wyjani Stalin. Poeta nie moe piewa w celi. Jeli chcemy mie dobrze przetumaczonego Rustawelego, musimy wypuci drozda.

Nucubidze zosta zwolniony, a 20 padziernika 1940 roku Kawtaradze przyjecha po niego samochodem i dwaj szczciarze pojechali do Kcika, eby zda Poskriebyszowowi spraw z postpw w tumaczeniu Rustawelego. Kiedy zaproszono ich do gabinetu, Stalin umiechn si do nich. Wy jestecie profesor Nucubidze? spyta. Troch wam si od nas dostao, ale nie rozgrzebujmy przeszoci. I zacz si rozwodzi nad wspaniaym przekadem Rustawelego. Poprosiwszy goci, eby usiedli, Stalin wrczy oszoomionemu profesorowi oprawiony w skr rkopis tumaczenia, mwic: Przetumaczyem jedn pie. Ciekaw jestem, jak wam si spodoba. Wyrecytowa j. Jeli naprawd wam si podoba, dam j wam w prezencie. Wykorzystajcie j w swoim przekadzie, ale nie wymieniajcie mojego nazwiska. Sprawio mi wielk przyjemno, e mogem by waszym redaktorem. Nastpnie zaprosi obydwu na obiad, podczas ktrego wspominali dawne czasy w Gruzji. Po kilku pucharach wina Nucubidze opowiedzia o wiecu politycznym, gdzie po raz pierwszy spotka Stalina, i wygosi z pamici jego przemwienie. Stalin by zachwycony: Niezwyky talent idzie w parze z niezwyk pamici! Okry st i pocaowa Nucubidzego[153] w czoo. Mieli niezwykle duo szczcia, poniewa po podpisaniu paktu z Ribbentropem Stalin zakoczy wszystkie zalege ledztwa Jeowa, w tym spraw jego samego. Byy komisarz przyzna si, e by angielskim, japoskim i polskim szpiegiem (zadenuncjowa te literackich kochankw swojej ony). W ten sposb niezatarte pitno pocaunkw Jewgienii okazao si fatalne dugo po jej odejciu. Szoochowa ocali pcie samego Stalina, lecz Isaak Babel zosta aresztowany. Na poegnanie powiedzia swej modej onie: Postaraj si, prosz, eby nasza crka dorastaa szczliwie. Szesnastego stycznia 1940 roku Stalin podpisa 346 wyrokw mierci, list tragicznych niedobitkw terroru, na ktrej znaleli si kaci i niewinne ofiary, w tym kilku wybitnych ludzi sztuki, takich jak Babel, reyser teatralny Meyerhold i kochanek Jeowej, dziennikarz Kolcow (ktry sta si pierwowzorem postaci Karpowa w Komu bije dzwon Hemingwaya), a take sam Jeow wraz ze swoim Bogu ducha winnym bratem, bratankami i kochank Glikin oraz byy czonek Politbiura Eiche. Wikszo (chocia nie Jeow) zostaa poddana bezlitosnym torturom w wizieniu suchanowskim, krlestwie Berii, ktre, jak na ironi, miecio si w dawnym klasztorze w. Katarzyny. Meyerhold napisa do Mootowa: ledczy zaczli stosowa wobec mnie, chorego, szedziesiciopicioletniego czowieka, przymus fizyczny. Kazali mi si ka twarz w d, bili mnie w podeszwy stp i w krgosup gumow pak. Potem posadzili mnie na krzele i bili mnie w stopy z gry []. Przez kilka nastpnych dni, kiedy te czci moich ng pokrywa rozlegy krwotok wewntrzny, znw bili mnie w czerwone, liliowe i te sice, a bl by tak straszliwy, jakby polewano mi stopy wrztkiem []. Wyem i pakaem z blu. Bili mnie w plecy [] w twarz, uderzajc piciami z duej wysokoci []. Pod wpywem tego nieznonego blu fizycznego i psychicznego zy cieky mi z oczu nieprzerwanym strumieniem W cigu nastpnych kilku dni ulubiony sdzia Stalina, Ulrich, skaza wszystkich na najwyszy wymiar kary w doranych procesach w wizieniu lefortowskim, po czym wzi udzia w przyjciu na Kremlu, gdzie wystpi tenor Kozowski i tancerka Lepieszynska. Babel zosta skazany jako agent francuskiego i austriackiego wywiadu [] powizany z on wroga ludu Jeowa. 27 stycznia 1940 roku o 1:30 Babel zosta rozstrzelany, a jego ciao poddano kremacji. Eiche by jednym z ostatnich winiw, wobec ktrych zastosowano francuskie zapasy. W wizieniu suchanowskim Beria i Rodos bestialsko pobili Eichego gumowymi pakami; upad, ale podnieli go i dalej bili. Beria bez przerwy pyta: Przyznasz si, e jeste szpiegiem? Eiche zaprzecza. Eichemu wyupiono jedno oko i z oczodou pyna krew, ale powtarza uparcie: Nie przyznam

si. Kiedy Beria przekona si, e nie uzyska zeznania [] rozkaza go wyprowadzi i rozstrzela. Przysza kolej na Jeowa. 1 lutego Beria wezwa swego poprzednika do gabinetu w wizieniu suchanowskim, aby mu zaproponowa, e jeli zoy zeznanie na procesie, Stalin go oszczdzi. Jeow odmwi: Lepiej zej z tego wiata z honorem. Drugiego lutego Ulrich osdzi Jeowa w gabinecie Berii. Jeow wygosi ostatnie owiadczenie. Zaprzeczy jakoby szpiegowa dla, jak powiedzia, polskich obszarnikw, angielskich lordw i japoskich samurajw, cho nie zaprzeczam, e duo piem, ale pracowaem jak ko. Mj los jest przesdzony, stwierdzi, lecz poprosi o jedn rzecz: rozstrzelajcie mnie szybko, nie zadajc cierpie. Nastpnie poprosi, aby zaopiekowano si jego matk i crk i aby oszczdzono jego niewinnych bratankw. Zakoczy przyrzeczeniem, ktre mgby zoy rycerz swojemu krlowi w czasach Okrgego Stou: Powiedzcie Stalinowi, e umr z jego imieniem na ustach. Przyj mier mniej mnie ni wiele spord jego ofiar. Kiedy we wczesnych godzinach rannych 3 lutego Ulrich ogosi wyrok, Jeow zachwia si, ale stranicy chwycili go, zawlekli do samochodu i przewieli do specjalnego budynku z pochy podog i urzdzeniami do spukiwania krwi przy Warsanofijewskim Prospekcie. Tam czeka ju Beria, zastpca prokuratora Nikoaj Afanasjew i kat Bochin. Jeow, wedug relacji Afanasjewa, dosta czkawki i rozpaka si. Potem nogi si pod nim ugiy i stranicy chwycili go pod rce. Tego dnia Stalin spotka si z Beri i Mikojanem, prawdopodobnie po to, by porozmawia o sprawach gospodarczych, ale z pewnoci chcia wiedzie, jak zachowywa si Jeow w decydujcym momencie. Popioy rozstrzelanych zbrodniarza Jeowa, geniusza Babla wsypano do dou oznaczonego jako Wsplny grb numer jeden niezidentyfikowane popioy z lat 1930- 1942 na starym cmentarzu Doskim. Zaledwie dwadziecia krokw dalej znajduje si kamienny nagrobek z napisem: Chajutina Jewgienia Soomonowna, 1904- 1938. Jeow, Jewgienia i Babel le blisko siebie. [154] Wspomnienie wietnoci Jeowa wymazano z pamici wspczesnych. Od tej pory by przedstawiany jako ogarnity dz krwi renegat zabijajcy niewinnych ludzi wbrew woli Stalina. Jego epok nazwano jeowszczyzn, termin, ktry prawdopodobnie uku Stalin, poniewa niebawem sam zacz si nim posugiwa. Jagod i Jeowa uwaa za ajdakw. Jeow to szubrawiec, ktry zgubi wielu niewinnych ludzi powiedzia konstruktorowi samolotw Aleksandrowi Jakowlewowi. Musielimy go rozstrzela -wyzna Kawtaradzemu. Ale po wojnie Stalin owiadczy: Trudno uwierzy w wiele zezna z 1937 roku. Jeow nie potrafi odpowiednio kierowa NKWD i przenikny do niego elementy antyradzieckie. Zniszczyy naszych najlepszych ludzi, najlepsze kadry. Zakwestionowa rwnie metody Berii: Beria prowadzi zbyt wiele spraw i wszyscy si przyznaj. Ale Stalin zawsze zdawa sobie spraw, jakimi sposobami NKWD zdobywa dowody: drwi z tego i sarka, ale czsto wola w nie wierzy, poniewa ju wczeniej zdecydowa, kto jest wrogiem. Najczciej stwarza je sam. Meyerhold to by wielki talent, powiedzia w 1950 roku, ale nasi czekici nie rozumiej artystw, ktrzy cigle popeniaj bdy. Czekici gromadz je, a potem niszcz porzdnych ludzi. Wtpi, by Meyerhold by wrogiem ludu. A przecie Stalin uwanie ledzi ich kariery. Krytykowa frywolnego Babla i jego Armi Konn, o ktrej nic nie wiedzia i podpisywa wyroki mierci: aden wadca nie nadzorowa swojej tajnej policji tak cile jak on. Beria, oczyszczajc stajni Augiasza z odchodw Jeowa, przynis Stalinowi wyrok mierci na samego kata, Bochina. Stalin odrzuci prob Berii, mwic, e czernaja rabota to niewdziczna praca, ale bardzo wana dla partii. Bochin ocala, aby zabija kolejne tysice. Szwagier Stalina, Stanisaw Redens (powizany z Jeowem), zosta rozstrzelany 12 lutego 1940 roku.[155] Jego ona Anna nadal bya przekonana, e Stanisaw w kocu wrci i czsto telefonowaa do Stalina i Berii, eby o niego zapyta. Wreszcie Beria kaza jej zapomnie o mu. Bd co bd, jej maestwo nigdy nie zostao zarejestrowane 30

Koktajle Mootowa: wojna zimowa i ona Kulika Po podpisaniu paktu z Hitlerem Stalin by w doskonaym nastroju, ale pozosta paranoicznie podejrzliwy, zwaszcza wobec on swoich przyjaci. W listopadzie 1939 roku na daczy Grigorija Kulika, nieudolnego wicekomisarza obrony, zadzwoni telefon. Kulik obchodzi tego dnia urodziny, tote on i jego dugonoga, zielonooka ona, Kira Simonicz, podobno najpikniejsza kobieta w otoczeniu Stalina, wydawali przyjcie z udziaem elity z Almanachu gotajskiego, od marszaka Woroszyowa i robotniczo-chopskiego hrabiego Aleksieja Tostoja po wszechobecnego nadwornego piewaka Kozowskiego i chmar baletnic. Kulik podnis suchawk. Cicho! sykn. To Stalin! Sucha przez chwil. Co robi? Obchodz z przyjacimi swoje urodziny. Zaczekajcie na mnie odpar Stalin, ktry zjawi si niebawem razem z Wasikiem i skrzynk wina. Przywita si ze wszystkimi, a potem usiad przy stole, gdzie pi wasne wino, a w tym czasie Kozowski piewa jego ulubione pieni, zwaszcza ari ksicia z Rigoletta. Kira Kulik podesza do Stalina i zacza z nim rozmawia jak ze starym przyjacielem. Ta niezwyka kobieta, urodzona jako Kira Simonicz, bya crk hrabiego pochodzenia serbskiego, ktry kierowa carskim wywiadem w Finlandii i zosta rozstrzelany przez CzK w 1919 roku. Po rewolucji polubia ydowskiego kupca zesanego na Syberi: pojechaa z nim, a pniej oboje osiedlili si na poudniu, gdzie poznaa Grigorija Kulika, krpego, wiecznie podpitego hulak, ktry dowodzi artyleri Stalina w Carycynie, lecz ktrego znajomo techniki wojskowej zatrzymaa si na roku 1918. Hrabianka bya jego drug on: zakochali si w sobie od pierwszego wejrzenia, porzucajc swoich maonkw lecz za Kir wloka si jej niebezpieczna przeszo: arystokratki powizanej z carskim wywiadem i byej ony aresztowanego ydowskiego kupca. Kira Kulik, podobnie jak Bronka, rozmawiaa ze Stalinem poufale i byszczaa na kremlowskich przyjciach, wspominaa pewna dama, ktra rwnie czsto tam bywaa. Bya bardzo pikna. Tuchaczewski, Woroszyow, danow, Jagoda, Jeow, Beria wszyscy si do niej zalecali. Oczywicie kryy pogoski, e Stalin zrobi z niej swoj kochank. Tamtego wieczoru, przy fortepianie na przyjciu, Kira Kulik i inne mode kobiety otoczyy Stalina. Pij za wasze zdrowie, Iosifie Wissarionowiczu powiedziaa synna baletnica i pozwlcie, e was pocauj w imieniu wszystkich kobiet. On te j pocaowa i wypi jej zdrowie. Ale potem Kira Kulik popenia bd. Kiedy zostaa sama ze Stalinem przy fortepianie, poprosia o zwolnienie z obozu brata, byego carskiego oficera. Stalin sucha uprzejmie, a pniej nastawi pyt ze swoimi ulubionymi melodiami. Wszyscy oprcz niego taczyli.[156] Stalin wrczy Kulikowi ksik z dedykacj: Mojemu staremu przyjacielowi. I. Stalin, ale proba Kiry, pozwalajcej sobie na zbytni poufao i wykorzystujcej swoj urod, uruchomia znany mechanizm w jego podejrzliwym umyle. Kilka dni pniej Kulik wyda rozkaz ostrzau artyleryjskiego obwieszczajcego radzieck inwazj na Finlandi, czwarty kraj w ich strefie wpyww, ktry, podobnie jak pastwa batyckie, by czci Imperium Rosyjskiego przed 1918 rokiem, a ktry obecnie zagraa rzekomo Leningradowi. Dwunastego padziernika delegacja fiska spotkaa si na Kremlu ze Stalinem i Mootowem, by wysucha radzieckich da dotyczcych przekazania bazy morskiej Hanko. Ku ogromnemu zaskoczeniu Stalina, Finowie odrzucili radzieckie dania. Taki stan rzeczy nie moe trwa duej, gdy grozi to niebezpiecznymi incydentami owiadczy. Finowie odpowiedzieli, e potrzebuj wikszoci piciu szstych w parlamencie. Stalin rozemia si. Z pewnoci uzyskacie 99 procent!

 I nasze gosy na dodatek zaartowa Mootow. Ich ostatnie spotkanie zakoczyo si mniej humorystycznie. My, cywile zagrozi Mootow nie moemy osign nic wicej. Teraz przysza kolej na wojskowych Podczas obiadu z Beri i Chruszczowem w swoim mieszkaniu Stalin wysa Finlandii radzieckie ultimatum. Mootow i danow, ktry odpowiada za polityk batyck, marynark wojenn i obron Leningradu, poparli go. Mikojan powiedzia niemieckiemu dyplomacie, e ostrzeg Finw: Musicie uwaa, eby za bardzo nie rozdrania Rosjan. S niezwykle czuli na punkcie tej czci wiata, a [] ja mog wam tylko powiedzie, e my, ludzie z Kaukazu w Politbiurze, mamy wielkie trudnoci z trzymaniem Rosjan na wodzy. Po wystosowaniu ultimatum nadal pili na Kremlu. Zacznijmy dzisiaj powiedzia Stalin, wysyajc Kulika, by rozpocz ostrza artyleryjski. Sam udzia Kulika w jakimkolwiek przedsiwziciu militarnym zdawa si wry katastrof. Trzydziestego listopada pi radzieckich armii przekroczyo granic dugoci 1.300 kilometrw. Frontalny atak na Lini Mannerheima zosta odparty przez pomysowych Finw, ktrzy, ubrani jak duchy w biae kombinezony, zadali Rosjanom straszliwe straty. W lasach pitrzyy si stosy radzieckich trupw. Finowie uyli 70.000 butelek z benzyn przeciwko radzieckim czogom byy to pierwsze koktajle Mootowa, jedyny element kultu jego osoby, ktrego prny premier z pewnoci nie doceni. Do poowy grudnia Armia Czerwona stracia okoo 25.000 ludzi. Stalin zaplanowa wojn zimow po amatorsku, jak lokalne wiczenia, ignorujc profesjonalny plan szefa Sztabu Generalnego, Szaposznikowa. Kiedy zastpca dowdcy artylerii, Nikoaj Woronow, w przyszoci synny marszaek, zapyta Kulika, ile czasu przewidziano na t operacj, usysza w odpowiedzi: Od dziesiciu do dwunastu dni. Woronow uwaa, e zajmie to dwa, trzy miesice. Kulik wymia jego obawy i rozkaza mu zakoczy dziaania w cigu dwunastu dni. Stalin i danow byli tak pewni zwycistwa, e utworzyli marionetkowy rzd zoony z fiskich komunistw. Po 9 grudnia radziecka 9 Armia zostaa zdziesitkowana w rejonie zniszczonej wioski Suomussalmi. Wojskowi dyletanci Stalina zareagowali orgi egzekucji i represji. Uwaam radykaln czystk [] za niezbdn ostrzeg Woroszyow dowdztwo 44 Dywizji. Potrzeba zreformowania Armii Czerwonej staa si oczywista dla wszystkich gabinetw Europy. Mimo to pierwszym posuniciem Stalina byo wysanie ponurego demona Mechlisa, znajdujcego si obecnie u szczytu potgi, na front. Mechlis pisa do ony: Jestem tak pochonity prac, e nie zauwaam nawet, jak mijaj dni. pi zaledwie po 2-3 godziny. Wczoraj byo 35 stopni poniej zera []. Czuj si wietnie []. Mam tylko jedno marzenie: zniszczy fiskich biaogwardzistw. Dokonamy tego. Zwycistwo jest bliskie[157] Dwudziestego szstego grudnia Stalin mianowa Timoszenk dowdc Frontu PnocnoZachodniego i rozkaza mu przywrci dyscyplin wrd zdemoralizowanych onierzy, ktrzy na dodatek zaczli przymiera godem. Nawet Beria zaj bardziej ludzkie stanowisko, donoszc Woroszyowowi o trudnociach z zaopatrzeniem: 139 Dywizja w cikiej sytuacji [] brak paszy [] brak paliwa []. Wojsko w rozsypce. Stalin czu, e wojskowi ukrywaj przed nim rozmiary katastrofy. Ufajc jedynie Mechlisowi, napisa: Biali Finowie ogosili swj raport operacyjny, ktry stwierdza: zniszczenie 44 Dywizji [] 1.000 onierzy Armii Czerwonej w niewoli, 102 dziaa, 1.170 koni i 43 czogi. Powiedzcie mi, po pierwsze czy to prawda? Po drugie gdzie jest Rada Wojenna i szef sztabu 44 Dywizji? Jak tumacz swoje haniebne zachowanie? Dlaczego opucili swoj dywizj? Po trzecie, dlaczego Rada Wojenna 9 Armii nie informuje nas []? Czekamy na odpowied. Stalin. Mechlis zjawi si w Suomussalmi, gdzie panowa cakowity chaos, ktry jeszcze pogbi. Potwierdzi poniesione straty i rozstrzela cae dowdztwo: sd nad Winogradowem, Wokowem i szefem Zarzdu Politycznego odby si na otwartym powietrzu i w obecnoci caej dywizji []. Kara mierci przez rozstrzelanie zostaa wykonana publicznie []. Demaskowanie zdrajcw i tchrzy trwa. 10 grudnia sam Mechlis omal nie zgin, kiedy jego samochd wpad w zasadzk, o

czym zameldowa z dum Stalinowi: w przeciwiestwie do wielu komisarzy Stalina Mechlis wyrnia si pod ogniem osobist odwag, jeli nie samobjcz brawur, po czci dlatego, e jako yd chcia by czystszy ni kryszta. Rzeczywicie, obj dowdztwo nad uciekajcymi onierzami i poprowadzi ich na wroga. Mechlis i Kulik nie mogli jednak zapanowa nad chaosem: W armii brakuje chleba donosi Mechlis. Kulik przyzna: Wszdzie bezwad i biurokracja. Stalin by przybity klskami: nieg jest gboki. Nasi onierze maszeruj [] peni zapau []. Nagle rozlegaj si strzay z broni maszynowej i nasi ludzie padaj na ziemi. Czasami wyglda na beznadziejnie przygnbionego. Chruszczow widzia go lecego na kanapie, rwnie zobojtniaego jak w pierwszych dniach hitlerowskiej inwazji. Pod wpywem napicia Stalin zachorowa, mia temperatur 38 stopni i obolae gardo. Jego stan poprawi si, gdy 1 lutego Timoszenko uderzy na fiskie pozycje, a 11 lutego rozpocz wielk ofensyw. Mni Finowie ugili si wreszcie w obliczu radzieckiej przewagi. Kiedy lekarze ponownie badali Stalina, pokaza im mapy: Dzisiaj zajmiemy Wyborg. Finowie poprosili o pokj. 12 marca danow podpisa traktat, na mocy ktrego Finlandia oddaa Hanko, Przesmyk Karelski i pnocno-wschodni brzeg jeziora adoga, 35.000 kilometrw kwadratowych wok Leningradu. Finlandia stracia okoo 48.000 onierzy, Stalin ponad 125.000. Armia Czerwona nie nadawaa si do niczego powiedzia pniej Stalin Churchillowi i Rooseveltowi. Kipia gniewem i nie by w tym osamotniony: Chruszczow obwinia pniej Woroszyowa o zbrodnicze niedbalstwo, szydzc, e marszaek spdza wicej czasu w pracowni Gierasimowa, nadwornego malarza, ni w Ludowym Komisariacie Obrony. W Kuncewie Stalin da upust swojej zoci. Zacz beszta Woroszyowa, ktry nie pozosta mu duny. Czerwony jak indyk, krzykn na Stalina: Powiniene wini o to wszystko siebie. To ty zniszczye star gwardi naszej armii, zabie naszych najlepszych generaw. Stalin kaza mu milcze, na co Woroszyow chwyci pmisek z pieczonym prosiciem i roztrzaska o st. Chruszczow przyzna: By to jedyny wypadek w moim yciu, kiedy widziaem taki wybuch. Tylko Woroszyowowi mogo to uj na sucho. Dwudziestego smego marca 1940 roku Woroszyow, ktrego Stalin obarczy win za klski w Finlandii, pokaja si na plenarnym posiedzeniu Komitetu Centralnego: Musz powiedzie, e ani ja, ludowy komisarz obrony, ani Sztab Generalny nie zdawalimy sobie pocztkowo sprawy ze wszystkich niedogodnoci i trudnoci zwizanych z t wojn. Mechlis, ktry nienawidzi Woroszyowa i zazdroci mu jego funkcji, owiadczy: Nie moe po prostu ustpi ze stanowiska musi zosta surowo ukarany. Stalin nie mg sobie jednak pozwoli na to, by zniszczy Woroszyowa. Mechlis wygosi histeryczne przemwienie powiedzia, powcigajc swojego demona. W poowie kwietnia zwoa natomiast wyjtkowo szczere, a chwilami komiczne posiedzenie Gwnej Rady Wojennej. Jeden z dowdcw przyzna, e armia bya zaskoczona, kiedy natkna si w Finlandii na lasy, na co Stalin zadrwi: Ju czas, aby nasza armia wiedziaa, e tam s lasy W czasach Piotra byy tam lasy. Elbieta Katarzyna Aleksander znaleli lasy! No prosz! To ju cztery razy! W odpowiedzi rozleg si wybuch miechu. Stalin oburzy si jeszcze bardziej, kiedy Mechlis ujawni, e Finowie czsto atakowali podczas popoudniowej drzemki w Armii Czerwonej. Popoudniowej drzemki? parskn Stalin. Godzinnej drzemki potwierdzi Kulik. Ludzie ucinaj sobie popoudniow drzemk w domach wypoczynkowych! warkn Stalin, a nastpnie zacz broni samej kampanii: Czy moglimy unikn wojny? Moim zdaniem wojna bya nieunikniona Zwoka kilku miesicy oznaczaaby zwok dwudziestu lat. Zdoby wiksze terytorium ni Piotr Wielki, ale przestrzeg przed kultywowaniem tradycji wojny domowej. Przywodzi to na myl czerwonoskrych, ktrzy walczyli pakami przeciwko karabinom i wszyscy zginli. Szstego maja Woroszyow ustpi ze stanowiska ludowego komisarza obrony, a na jego miejsce przyszed Timoszenko[158]. Szaposznikow zosta zwolniony z funkcji szefa Sztabu Generalnego,

chocia Stalin przyzna, e od pocztku mia racj, ale tylko my o tym wiemy! Stalin podnis morale, przywracajc stopnie generalskie i wprowadzajc zasad jednoosobowego dowdztwa sprawowanego przez wojskowych, ktrych prac niezwykle komplikowali do tej pory wtrcajcy si do wszystkiego komisarze. Rozkaza zwolni 11.178 represjonowanych oficerw, ktrzy oficjalnie wrcili z dugiej i niebezpiecznej misji. Stalin zapyta jednego z nich, Konstantina Rokossowskiego: Torturowano was w wizieniu? Tak, towarzyszu Stalin. W tym kraju mamy zbyt wielu nadgorliwcw westchn Stalin. Niektrzy jednak nie wrcili. Gdzie jest Sierdicz? spyta Stalin Budionnego o wsplnego przyjaciela. Rozstrzelany! odpar marszaek. Szkoda! Chciaem go zrobi ambasadorem w Jugosawii Stalin skrytykowa swoich wojskowych czerwonoskrych, ale pniej wrci do wasnego plemienia prymitywnych zuchw z ich obsesyjnym przywizaniem do kawalerii i cakowit nieznajomoci nowoczesnej sztuki wojennej. Budionny i Kulik uwaali, e czogi nigdy nie zastpi koni. Nie przekonacie mnie oznajmi Budionny. Gdy tylko wybuchnie wojna, wszyscy bd krzycze: Polijcie po kawaleri! Stalin i Woroszyow rozwizali korpusy pancerne. Na szczcie Timoszenko zdoa przekona Wodza, aby odwoa ten niedorzeczny rozkaz. Mikojan nazwa dominacj tych ignorantw triumfem 1 Armii Konnej, poniewa wszyscy oni byli weteranami ulubionej jednostki Stalina z okresu wojny domowej. Pomimo rozbicia pmiska z pieczonym prosiakiem Woroszyow zosta zastpc przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych do spraw kultury, co Mikojan uzna za art, zwaywszy na zamiowanie marszaka do pozowania malarzom. Mechlis, ktry rwnie zosta wiceprzewodniczcym Sownarkomu, widzia si w roli wielkiego wodza: mczy Timoszenk, aby poprosi Stalina o mianowanie go zastpc ludowego komisarza obrony. Stalin szydzi z naiwnoci Timoszenki: Chcemy mu pomc, ale on nic nie rozumie. Chce, ebymy mu zostawili Mechlisa. Ale po trzech miesicach Mechlis go wygryzie. Mechlis sam chce by ludowym komisarzem obrony. Mechlis cieszy si bezgranicznym zaufaniem Stalina. Kulik, nieudolny szef Gwnego Zarzdu Artylerii, ktry zagrzewa swoich podwadnych do walki okrzykiem: Wizienie albo medal!, by nadtym baznem. Pogardza artyleri przeciwpancern: Co za bzdura mao huku, adnych dziur po pociskach Wyraa si z lekcewaeniem o bezcennych wyrzutniach rakietowych, katiuszach: Po diaba nam artyleria rakietowa? Grunt to cignione przez konie dziao. Opnia produkcj znakomitych czogw T-34. Chruszczow, ktrego Stalin lubi za ulego, kwestionowa kompetencje Kulika. Nie znasz Kulika irytowa si Stalin. Ja znam go od wojny domowej, kiedy dowodzi artyleri w Carycynie. Zna si na artylerii. A ile dzia tam mielicie? Dwa albo trzy? A teraz ma dowodzi artyleri w caym kraju? Stalin poradzi Chruszczowowi, eby pilnowa wasnego nosa. Przewyszajcy ich wszystkich danow zosta ekspertem Stalina od artylerii i marynarki wojennej. Byli zdolni ludzie - napisa Mikojan lecz Stalin do tego stopnia nikomu nie ufa, e zaufanie byo waniejsze ni cokolwiek innego. Stalin waha si, lawirowa, zmienia wasne decyzje. To zdumiewajce, e w ogle podejmowano jakie trafne decyzje. W maju Stalin rozkaza porwa on Kulika, Kir, w domu ktrej goci w listopadzie. Beria zleci to zadanie Teoretykowi Mierkuowowi. 5 maja Kobuow, ksi-zabjca Cereteli i ulubiony oprawca Berii, Lew Wodzimirski, ledzili Kir w drodze do dentysty, a nastpnie wcignli j do samochodu i zawieli na ubiank. Stalin i Beria najwyraniej znajdowali perwersyjn przyjemno w tego rodzaju sadystycznych gierkach. Powd porwania nie jest znany, poniewa nie wysunito przeciwko niej adnych zarzutw, ale Mechlis zaoy Kulikom teczk, w ktrej odnotowane zostao szlacheckie pochodzenie Kiry, jak rwnie pijackie niedyskrecje Grigorija,

niekompetencja, antysemityzm, eserowska przeszo i powizania z trockistami. Czy porwano j dlatego, e wstawia si u Stalina za aresztowanym bratem, czy staa si nastpn ofiar pruderii, zadenuncjowan przez ostatniego kochanka? Najbardziej obciajca w oczach Stalina moga by niebezpieczna skonno Kulika do wydawania rozkazw w obecnoci swoich kolejnych on. [159] Dwa dni po porwaniu Kiry, 7 maja, Stalin awansowa jej ma do stopnia marszaka, wraz z Timoszenk i Szaposznikowem, czego nie mona nazwa inaczej ni sadystyczn ironi. Nastpnego dnia rado Kulika z marszakowskiej rangi przymi nieco niepokj o on. Zatelefonowa do Berii, ktry zaprosi go na ubiank. Kiedy Kulik pi herbat w jego gabinecie, Beria zatelefonowa do Stalina: Jest u mnie marszaek Kulik. Nie, nie zna szczegw. Wysza i to wszystko. Oczywicie, towarzyszu Stalin, zarzdzimy wszechzwizkowe poszukiwania i zrobimy wszystko, co w naszej mocy, eby j odnale. Obaj wiedzieli, e Kira przebywa w celi pod gabinetem Berii. Miesic pniej hrabina SimoniczKulik zostaa przeniesiona do specjalnego wizienia Berii na Suchanowce, gdzie Bochin zamordowa j z zimn krwi strzaem w ty gowy. Kobuow skary si pniej, e Bochin zabi j przed jego przybyciem. Stalin znajdowa zapewne pociech lub przyjemno w awansowaniu przyjaci takich jak Kulik, wiedzc o losie ich najbliszych. Publiczne poszukiwania Kiry Kulik trway dwanacie lat, ale sam marszaek ju dawno uwiadomi sobie, e zgubiy j wtpliwe koneksje. Niebawem oeni si ponownie. Tymczasem Stalin i jego dworzanie debatowali o losie polskich oficerw aresztowanych lub wzitych do niewoli we wrzeniu 1939 roku i przetrzymywanych w trzech obozach w obwodzie smoleskim. Poniewa Stalin nie podj ostatecznej decyzji w tej sprawie, wywizaa si zdumiewajco szczera dyskusja. Kulik zaproponowa uwolnienie wszystkich Polakw. Woroszyow zgodzi si z nim, lecz Mechlis upiera si, e s wrd nich wrogowie. Stalin wstrzyma zwolnienie, ale Kulik nalega. Stalin znalaz kompromisowe rozwizanie. Polacy zostali zwolnieni z wyjtkiem 26.000 oficerw, o ktrych losie Politbiuro zadecydowao ostatecznie 5 marca 1940 roku. Syn Berii utrzymywa, i jego ojciec sprzeciwia si masakrze, nie z powodw humanitarnych, lecz dlatego, e Polacy mogli by uyteczni pniej. Nie ma na to adnych dowodw, poza tym, e Beria czsto wybiera rozwizania bardziej praktyczne ni ideologiczne. Jeli tak byo tym razem, to nie zdoa przekona swoich towarzyszy. Posusznie zameldowa, e 14.700 oficerw i policjantw oraz 11.000 kontrrewolucyjnych obszarnikw to szpiedzy i sabotayci [] nieprzejednani [] wrogowie wadzy radzieckiej, ktrzy zostan osdzeni przez [,] towarzyszy Mierkuowa, Kobuowa i Basztakowa. Stalin pierwszy zoy podpis, a po nim uczynili to Woroszyow, Mootow i Mikojan. Zatelefonowano do Kalinina i Kaganowicza, ktrzy zagosowali Za. Ta masakra bya prawdziwie czarn robot dla funkcjonariuszy NKWD, przyzwyczajonych do wykonywania najwyej kilku wyrokw jednorazowo. Ale znalaz si czowiek, ktry nadawa si do tego zadania: Bochin pojecha do obozu w Ostaszkowie, gdzie on i dwaj inni czekici wyposayli barak w wycieane, dwikochonne ciany i ustalili stachanowsk norm 250 egzekucji w cigu jednej nocy. Bochin przywiz ze sob skrzany rzenicki fartuch i czapk, ktre wkada, gdy przystpowa do jednego z najwikszych masowych mordw dokonanych przez pojedynczego czowieka: w cigu dwudziestu omiu nocy zabi 7.000 ludzi, posugujc si niemieckim pistoletem typu Walther, aby utrudni ustalenie sprawcw. Zwoki pogrzebano w rnych miejscach ale 4.500 oficerw z obozu w Kozielsku zostao pochowanych w Lesie Katyskim.[160] W maju Fhrer rozpocz Blitzkrieg na Zachodzie, atakujc Belgi, Holandi i Francj. Stalin nadal ywi ogromny respekt dla potgi militarnej Francji i Wielkiej Brytanii i liczy na to, e powstrzymaj Hitlera. 17 czerwca 1940 roku Francja poprosia o pokj, a wstrznity Stalin musia dokona przewartociowania swego sojuszu z Niemcami, chocia by to obecnie jedyny

partner w grze. Mootow gorco, lecz przez zacinite zby pogratulowa Schulenburgowi wspaniaego zwycistwa niemieckiego Wehrmachtu. Przeraony Stalin przeklina aliantw: Czy nie mogli stawi adnego powanego oporu? spyta Chruszczowa. Teraz Hitler dobierze si nam do skry! Stalin dokona pospiesznej aneksji pastw batyckich i rumuskiej Besarabii. Kiedy wojska przekraczay granice, radzieckie bombowce wiozy prokonsulw Stalina do ich lenn: Diekanozowa na Litw, zastpc przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych (byego prokuratora generalnego) Wyszyskiego na otw, danowa do Estonii. danow przejecha ulicami estoskiej stolicy, Tallina, w opancerzonym samochodzie eskortowanym przez dwa czogi, a nastpnie wyznaczy marionetkowego premiera i zapewni Estoczykw, e wszystko odbdzie si zgodnie z zasadami demokracji parlamentarnej []. Nie jestemy Niemcami! Dla wielu obywateli pastw batyckich Rosjanie okazali si jednak gorsi od Niemcw. cznie 34.250 otyszy, prawie 60.000 Estoczykw i 75.000 Litwinw zostao zamordowanych lub deportowanych. Towarzyszu Beria powiedzia Stalin zajmijcie si rozlokowaniem naszych batyckich goci. Dwudziestego sierpnia NKWD sprawio Stalinowi niespodziewan przyjemno, kiedy agent Berii, Ramon Mercader del Rio, roztrzaska Trockiemu czaszk czekanem. Trocki moe i podkopywa polityk zagraniczn Stalina, ale tak naprawd jego mier zamkna po prostu rozdzia Wielkiego Terroru. Zemsta naleaa do Stalina. Stalin zaj stref buforow od Batyku do Morza Czarnego, coraz czciej jednak otrzymywa raporty wywiadowcze o planowanym ataku Hitlera na ZSRR. Nie szczdzi przyjaznych gestw pod adresem Niemiec. Ale wymiewa si take z nazistw razem ze danowem, wystawiajc Galop Walkirii Wagnera w reyserii yda Eisensteina. A kto zapiewa parti Wotana? zaartowa danow. ydowski piewak. Te hebrajskie wagneriana nie powstrzymay Hitlera przed stopniowym przerzucaniem wojsk na wschd. Stalin instynktownie nie ufa informacjom otrzymywanym od nowego szefa GRU, wywiadu wojskowego, generaa Filippa Golikowa, miernoty bez dowiadczenia, ani z NKWD pod rozkazami Berii i Mierkuowa. Uwaa Golikowa za niedowiadczonego, naiwnego. Szpieg musi by jak diabe; nikt nie powinien mu ufa, nawet on sam. Mierkuow, szef Zarzdu Zagranicznego NKWD by zrczny, ale wci przestraszony, e kto moe si obrazi. To zrozumiae, e ba si kogo obrazi. Wszyscy jego poprzednicy zostali zamordowani.[161] Przyczyn braku zaufania Stalina i Mootowa do wasnych szpiegw naley si dopatrywa w mrocznym bolszewickim podziemiu, gdzie wielu towarzyszy (w tym rwnie sam Wdz) byo podwjnymi lub potrjnymi agentami. Oceniali motywy innych wedug kryteriw wasnej zbrodniczej paranoi: Myl, e nie mona ufa wywiadowi przyzna po latach Mootow. Naley sucha [] ale trzeba sprawdza []. Po obu stronach jest mnstwo prowokatorw. Zakrawao to na ironi, poniewa Stalin dysponowa najlepsz siatk wywiadowcz na wiecie: jego szpiedzy pracowali dla Marksa, a nie dla Mamony. A mimo to, im wicej wiedzia, tym mniej ufa: jego wiedza - jak napisa jeden z historykw - pogbiaa tylko jego smutek i samotno. Jakkolwiek oczywiste byy oznaki niemieckich przygotowa wojskowych, radzieccy szpiedzy starali si dostarcza takich informacji, jakich yczy sobie Stalin: Nigdy nie szukalimy przypadkowych informacji wspomina jeden z nich. Rozkazy, by szuka konkretnych rzeczy, przychodziy z gry. Stalin reagowa na t niepewn sytuacj, agresywnie rozszerzajc radzieckie wpywy na Bakanach, co samo w sobie zaniepokoio Hitlera, ktry zastanawia si, czy uderzy na swego sojusznika. Postanowi zaprosi Mootowa do Berlina, aby skierowa uwag Rosjan na Ocean Indyjski. W przeddzie wyjazdu Mootow do pna w nocy debatowa ze Stalinem i Beri, jak utrzyma pakt. W napisanej odrcznie dyrektywie Stalin poinstruowa Mootowa, aby zada wyjanie w zwizku z obecnoci wojsk niemieckich w Rumunii i Finlandii, wybada prawdziwe zamiary Hitlera i domaga si uznania rosyjskich interesw na Bakanach i Dardanelach. Mootow powiedzia onie, e studiuje Hitlera: Czytaem Rozmowy z Hitlerem Rauschninga []. Rauschning wyjania wiele rzeczy, ktre Hitler robi obecnie i [zamierza robi] w przyszoci.

31 Mootow spotyka si z Hitlerem: groby i zudzenia Mootow wyruszy wieczorem 10 listopada 1940 roku z Dworca Biaoruskiego z pistoletem w kieszeni i delegacj zoon z szedziesiciu osb, w tym dwch protegowanych Berii, Diekanozowa, wicekomisarza spraw zagranicznych, i Mierkuowa, szesnastu czekistw, trzech sucych i lekarza. Bya to druga podr Mootowa do Europy. W 1922 roku on i Polina odwiedzili Wochy w pierwszych dniach faszyzmu. Teraz mia zobaczy nazizm w jego apogeum. O 11:05 pocig Mootowa wtoczy si na berliski Anhalter Bahnhof, przyozdobiony kwiatami skpanymi w zowieszczym wietle reflektorw i radzieckimi flagami ukrytymi wrd swastyk. Gdy Mootow wysiad z wagonu w ciemnym paszczu i szarym kapeluszu, powita go Ribbentrop i feldmarszaek Wilhelm Keitel. Najduej wymienia ucisk doni z Reichsfhrerem SS, Heinrichem Himmlerem. Orkiestra celowo zagraa Midzynarodwk w szybszym tempie, na wypadek, gdyby wrd przechodniw znaleli si byli komunici. Mootowa odwieziono otwartym mercedesem z eskort do luksusowego hotelu Schloss Bellevue, dawnego paacu cesarskiego, przy Tiergarten, gdzie Rosjan olniy gobeliny i obrazy, najpikniejsza porcelana ustawiona na rzebionych kredensach i, przede wszystkim, szamerowane zotem liberie personelu. Wszyscy czonkowie delegacji Mootowa mieli na sobie identyczne granatowe garnitury, szare krawaty i tanie filcowe kapelusze, najwyraniej zamwione hurtowo. Poniewa niektrzy nosili kapelusze jak berety, inni z tyu gowy jak kowboje, a jeszcze inni nasunite nisko na oczy jak mafiosi, byo jasne, e wielu z nich nigdy dotd nie miao do czynienia z zachodnim nakryciem gowy. Peen rezerwy klimat wizyty sta si oczywisty, kiedy Mootow spotka si z Ribbentropem w dawnym gabinecie Bismarcka i troch si rozluni. Dosy zimny umiech rozjani jego inteligentn twarz szachisty, zauway niemiecki dyplomata, ktrego rozbawio, e rozparty w zoconym bismarckowskim krzele may Diekanozow ledwo dotyka stopami podogi. Kiedy Ribbentrop zachci Rosj, by szukaa ujcia dla swojej energii na ciepych morzach, Mootow spyta: O jakim morzu pan mwi? Po obiedzie w Bellevue otwarty mercedes zawiz Mootowa do Kancelarii Rzeszy, gdzie wprowadzono go przez drzwi z brzu, strzeone przez trzaskajcych obcasami esesmanw, do ogromnego gabinetu Hitlera. Dwaj wysocy blondyni w mundurach SS otworzyli drzwi i wycignli rce w nazistowskim pozdrowieniu, tworzc uk, pod ktrym przemaszerowa Mootow i ruszy w stron olbrzymiego biurka Hitlera w przeciwlegym kocu pomieszczenia. Hitler zawaha si, a potem wyszed drobnymi, szybkimi krokami na powitanie Rosjan. Zatrzyma si i odda nazistowski salut, a nastpnie poda Mootowowi i pozostaym czonkom delegacji chodn i wilgotn do, podczas gdy jego rozgorczkowane oczy przewiercay ich jak widry. Odegrane przez Hitlera przedstawienie nie wywaro wraenia na Mootowie, ktry uwaa si za marksist-leninist, a zatem kogo lepszego ni wszyscy inni, zwaszcza faszyci. W jego wygldzie nie byo nic szczeglnego. Mootow i Hitler byli tego samego wzrostu redniego, jak uj to niski Rosjanin. Ale Hitler by bardzo zadowolony z siebie [] i prny. By sprytny, ale ograniczony i tpy z powodu swego egotyzmu i absurdalnoci swojej zasadniczej idei. Hitler zaprowadzi Mootowa do stolika, gdzie on, Diekanozow i tumacze zasiedli na kanapie, natomiast Hitler zaj swj ulubiony fotel, skd uraczy ich dugim monologiem na temat klski Wielkiej Brytanii, przyjani ywionej wobec Stalina i braku zainteresowania Bakanami, przy czym nic z tego nie byo prawd. Mootow odpowiedzia seri uprzejmych, ale kopotliwych pyta o wzajemne stosunki pomidzy dwoma mocarstwami, podnoszc zwaszcza kwesti Finlandii, Rumunii i Bugarii. Naciskaem go o wicej szczegw. Musicie mie port na ciepych wodach. Iran, Indie to wasza przyszo. A ja powiedziaem: Dlaczego miaaby to by interesujca idea,

jak pan to widzi?. Hitler zakoczy spotkanie, nie udzielajc odpowiedzi. Tego wieczoru Ribbentrop wyda dla Mootowa przyjcie w hotelu Kaiserhof, ktre zaszczyci swoj obecnoci Reichsmarschall Hermann Gring, odziany w absurdaln kreacj przetykan srebrn nici i obwieszony biuteri, oraz zastpca Fhrera, Rudolf Hess. Rosyjski tumacz Bieriekow, obserwujc Mootowa rozmawiajcego z Gringiem, nie potrafi sobie wyobrazi dwch bardziej rnych ludzi. Czeka na niego telegram od Stalina, ktry znw pyta o Bakany i Cieniny. Nastpnego ranka Mootow wysa Stalinowi depesz: Wychodz na obiad i spotkanie z Hitlerem. Bd go naciska w sprawie Morza Czarnego, Cienin i Bugarii. Najpierw odwiedzi Gringa w Ministerstwie Lotnictwa i zada mu jeszcze wicej kopotliwych pyta, ktre Reichsmarschall po prostu zby, zalewajc gocia swoj jowialn serdecznoci. Pniej spotka si Hessem. Czy macie program waszej partii? spyta zastpc Fhrera, dobrze wiedzc, e nazici niczego takiego nie maj. Czy macie regulamin partyjny? Czy macie konstytucj? Bolszewicki ideolog nie ukrywa pogardy: Jak moe istnie partia bez programu? O 14:00 Hitler zaprosi Mootowa, Mierkuowa i Diekanozowa na obiad z Goebbelsem i Ribbentropem. Rosjanie byli rozczarowani prostym menu Hitlera, na ktre skaday si po prostu: Kraftbruhe, Fasan, Obstsalat bulion, baant i saatka owocowa. Jest wojna, tote nie pij kawy wyjani Hitler poniewa mj nard te nie pije kawy. Nie pal i nie pij alkoholu. Mootow doda pniej: Rozumie si samo przez si, e ja nie powstrzymywaem si od niczego. Ich drugie spotkanie po obiedzie trwao trzy nerwowe godziny. Mootow cisn Hitlera, domagajc si odpowiedzi. Hitler oskary Rosj o zachanno. Ale nic nie mogo zama stanowczego uporu Kamiennego Zadka. Mootow zastosowa si do zawartych w telegramie instrukcji Stalina i wyjani, e wszystkie wydarzenia od wojny krymskiej [] do ldowania obcych wojsk podczas interwencji oznaczaj, e radzieckie bezpieczestwo nie moe zosta zagwarantowane [] bez Cienin. Hitler niemal straci cierpliwo, gdy Mootow spyta o niemieckie wojska w Finlandii i Rumunii. To drobnostka! Mootow odpar cierpko, e nie ma potrzeby rozmawia tak niegrzecznie. Ale jak maj si porozumie w sprawach wanych, skoro nie udaje im si to w drobnych? Zauway, e Hitler wpad w irytacj. Nalegaem. Zmczyem go. Hitler wycign chusteczk, otar pot z grnej wargi i odprowadzi swojego gocia do drzwi. Jestem pewien, e historia na wieki zapamita Stalina powiedzia. Tak, niewtpliwie odpar Mootow. Powinnimy si zatem spotka zasugerowa Hitler niezobowizujco. Ale mam nadziej, e zapamita rwnie mnie doda z faszyw skromnoci, poniewa zaledwie dwa dni wczeniej podpisa Dyrektyw nr 18 dotyczc inwazji na Zwizek Radziecki, przedsiwzicia, ktre miao mu zapewni trwae miejsce w historii. Niewtpliwie. Gring, Hess i Ribbentrop byli gomi honorowymi na wydanym przez Mootowa bankiecie z kawiorem i wdk w okazaej, lecz zaciemnionej ambasadzie radzieckiej, ktry przerway bombowce RAF-u. Nasi angielscy przyjaciele maj za ze, e nie zaproszono ich na przyjcie zaartowa Ribbentrop, podczas gdy Gring niczym obwieszony klejnotami, uperfumowany baw torowa sobie drog przez tum do swego mercedesa. W ambasadzie nie byo schronu przeciwlotniczego, tote wikszo Rosjan odwieziono z powrotem do hotelu. Kilku si zgubio, a Mootow znalaz si w prywatnym bunkrze Ribbentropa. Tam, przy wtrze spadajcych bomb i jazgocie artylerii przeciwlotniczej, niewzruszony Rosjanin pokpiwa z pustych niemieckich przechwaek. Jeli, jak powiedzia Hitler, Niemcy prowadz z Angli wojn na mier i ycie, to znaczy, e Anglia walczy o mier, a Niemcy o ycie. Anglia jest skoczona oznajmi Ribbentrop. Skoro tak, to dlaczego jestemy w tym schronie i czyje bomby wanie spadaj? odpar

Mootow. Mootow wyjecha nastpnego ranka, nie osignwszy, jak powiedzia Stalinowi, niczego, czym mona by si pochwali, ale [] obecne nastawienie Hitlera stao si jasne. Stalin pogratulowa Mootowowi nieustpliwoci w rozmowach z Hitlerem. Jak spyta pogodzi si z tym wszystkim, co mu powiedziae? Prawda bya taka, e si nie pogodzi: upr Mootowa w kwestii bakaskiej przekona Hitlera, e Stalin zagrozi wkrtce jego hegemonii w Europie. Wczeniej waha si, czy zaatakowa Rosj, ale teraz przyspieszy swoje plany. 4 grudnia wyznaczy pocztek operacji Barbarossa na maj 1941 roku. Kilka dni pniej Jakowlew, konstruktor samolotw, ktry by z Mootowem w Berlinie, wpad na ludowego komisarza spraw zagranicznych w poczekalni Stalina. A, oto Niemiec! zaartowa Mootow. Obaj musimy si pokaja. Za co? spyta nerwowo Jakowlew. No c, czy nie jedlimy obiadu z Hitlerem? Jedlimy. Czy nie ciskalimy rki Goebbelsowi? ciskalimy. Musimy si pokaja. Bolszewicy yli w wiecie grzechu i pokuty. Kiedy Stalin przyj Jakowlewa, rozkaza mu przestudiowa niemieckie plany: Dowiedzcie si, jak ich pokona. Dwudziestego dziewitego grudnia 1940 roku, jedenacie dni po podpisaniu przez Hitlera Dyrektywy nr 21 dotyczcej operacji Barbarossa, szpiedzy Stalina donieli mu o jej istnieniu. Stalin wiedzia, e ZSRR nie bdzie gotowy do wojny przed 1943 rokiem, i mia nadziej j odwlec dziki gorczkowym zbrojeniom i agresywnym posuniciom na Bakanach bez prowokowania Hitlera. Natomiast Fhrer zdawa sobie spraw, e warunkiem powodzenia jest popiech i e musi zapewni sobie bezpieczestwo na Bakanach, zanim bdzie mg uderzy na Rosj. Podyktowana panik determinacja Stalina, by produkowa najlepsz bro i opracowa najlepsz strategi, zrodzia nowy terror w jego otoczeniu. Groba wojny wytworzya nierealn atmosfer strachu i ignorancji w samym sercu radzieckiego reimu. Im bardziej Stalin zdawa sobie spraw z opakanego stanu swoich si zbrojnych, tym wicej popenia bdw, przekonany o wasnej nieomylnoci i niewiadomy swojej ignorancji w sprawach technicznych. Nadzorowa kady szczeg nowej broni. Posiedzenia z jego udziaem stay si jeszcze bardziej chaotyczne, jego zachowanie, wedug Mikojana, jeszcze bardziej nieracjonalne. Istniaa jasna etykieta: niebezpiecznie byo nie zgadza si zbyt otwarcie, ale, co zdumiewajce, jego eksperci i generaowie uparcie bronili swojego zdania. Babym si bardziej, gdybym wiedzia wicej powiedzia pniej jeden z komisarzy. Milczenie coraz czciej byo cnot, a weterani doradzali nowicjuszom, jak maj si zachowywa, eby przetrwa. Kiedy Stalin wysa komisarza marynarki wojennej, Nikoaja Kuzniecowa, na inspekcj na Daleki Wschd, admira poskary si danowowi, zwierzchnikowi marynarki wojennej, e jest zbyt zajty, by podj si tego zadania. Papiery mog poczeka odpar danow. Radz, ebycie nie mwili towarzyszowi Stalinowi sowa na ten temat.[162] Kiedy zjawi si nowy dziaacz, ktry nigdy wczeniej nie bra udziau w posiedzeniu z udziaem Stalina, zwrci si do niego Iosifie Wissarionowiczu, gdy chcia zabra gos. Stalin popatrzy w moj stron i zobaczyem [] nieprzyjazny wyraz na jego twarzy. Kto, kto siedzia za mn, wyjani mi szeptem: Nigdy nie zwracajcie si do niego po imieniu i patronimikum. Pozwala na to tylko wskiej grupie wybranych. Dla nas wszystkich jest Stalinem. Towarzyszem Stalinem. Mdrzej byo zachowa milczenie. Kuzniecow ju mia si sprzeciwi budowie cikich krownikw, kiedy inny dygnitarz szepn yczliwie: Wacie swoje sowa! Nie upierajcie si! Dwudziestego trzeciego grudnia 1940 roku Stalin zwoa narad naczelnego dowdztwa, co mogoby by dobrym pomysem, gdyby wszystkich nie paraliowa strach. Marszaek Timoszenko i jego najbardziej energiczny genera, Gieorgij ukow, ktry dowodzi Kijowskim Okrgiem Wojskowym, skrytykowali oczywist sabo radzieckiej strategii i zaproponowali powrt do

zakazanej koncepcji gbokich operacji, opracowanej przez utalentowanego Tuchaczewskiego. Potny danow, gwny doradca Stalina we wszystkim, od haubic do okrtw, od Finlandii do kultury, uczestniczy w tej naradzie i zoy raport Stalinowi, ktry nastpnego dnia wezwa generaw. Stalin, tak przyzwyczajony do nocnego ycia, e mg zasn dopiero o czwartej nad ranem, wyzna, i nie spa przez ca noc. Timoszenko odpar nerwowo, e Stalin zaaprobowa jego wystpienie. Chyba nie mylicie, e mam czas czyta kady papier, ktry ley przede mn odpar Stalin, ale rozkaza opracowa nowe plany i zorganizowa gry wojenne. Ale ta ledwie ujawniona radziecka sabo do tego stopnia wstrzsna Stalinem, e 13 stycznia 1941 roku ponownie wezwa generaw, nie dajc im czasu na przygotowanie. Szef sztabu, Kiri Mierieckow, jka si, prbujc zoy raport, dopki Stalin mu nie przerwa: No to kto w kocu wygra? Mierieckow ba si odpowiedzie, co rozgniewao Stalina jeszcze bardziej. Tutaj, midzy sob, moemy rozmawia w kategoriach naszych rzeczywistych moliwoci. Wreszcie wybuchn: Problem w tym, e nie mamy odpowiedniego szefa sztabu. I natychmiast zdymisjonowa Mierieckowa. Atmosfera pogorszya si jeszcze bardziej, kiedy Kulik owiadczy, e przecenia si znaczenie czogw; przyszoci jest artyleria konna. To uderzajce, e po dwch byskawicznych ofensywach pancernych i sze miesicy przed niemieck inwazj w radzieckim naczelnym dowdztwie w ogle wyraano takie opinie. Bya to wina Stalina, ktry faworyzowa Kulika, lecz w typowy dla siebie sposb obciy win kogo innego. Towarzyszu Timoszenko, dopki panuje takie zamieszanie, o adnej mechanizacji armii nie moe by mowy. Timoszenko odpar, e tylko Kulik wywouje zamieszanie. Stalin zaatakowa swego przyjaciela: Kulik wystpuje przeciwko silnikom. To zupenie tak, jakby wystpowa przeciwko traktorom i popiera drewnian soch Nowoczesna wojna bdzie wojn silnikw. Nastpnego dnia po poudniu czterdziestopicioletni genera ukow zosta wezwany do Kcika, gdzie Stalin mianowa go szefem sztabu. ukow prbowa si wykrci. Stalin, pod wraeniem jego zwycistwa nad Japoczykami nad rzek Chachyn-go, nalega. Oszczdny w sowach genera, ktry mia si wyrni podczas II wojny wiatowej, by kolejnym kawalerzyst z czasw wojny domowej i protegowanym Budionnego od koca lat dwudziestych. Ten syn ubogiego szewca i arliwy komunista ledwie zdoa przetrwa terror dziki pomocy Budionnego. Gieorgij ukow, niski, przysadzisty mczyzna o wyrazistych rysach i wydatnej szczce, odznacza si, podobnie jak Stalin, brutaln bezwzgldnoci, by zwolennikiem surowych represji i rzymskiej dyscypliny i nie przejmowa si stratami. Brakowao mu jednak przewrotnoci i okruciestwa Stalina. By zapalczywy i odwany, czsto omiela si nie zgadza ze Stalinem, ktry, doceniajc jego zdolnoci, wybacza mu. Kilka dni pniej, w Kuncewie, Timoszenko i ukow prbowali przekona Stalina, aby zarzdzi mobilizacj, pewni, e Hitler wkrtce zaatakuje. Timoszenko doradza ukowowi, jak rozmawia ze Stalinem: Nie bdzie sucha dugiego wykadu, najwyej dziesi minut. Stalin jad obiad z Mootowem, danowem, Woroszyowem, Mechlisem i Kulikiem. ukow zabra gos: czy nie naleaoby wzmocni obrony wzdu zachodniej granicy? Nie moecie si ju doczeka, eby walczy z Niemcami? spyta zjadliwie Mootow. Poczekaj chwil uspokoi go Stalin. Pouczy ukowa na temat Niemcw: Boj si nas. Powiem wam w zaufaniu, e nasz ambasador odby powan rozmow z samym Hitlerem i Hitler powiedzia mu: Prosz si nie martwi koncentracj naszych wojsk w Polsce. Nasze wojska prowadz wiczenia Generaowie zasiedli wraz palatynami do barszczu ukraiskiego i duszonego misa z duszonymi i wieymi jarzynami, popijajc posiek koniakiem oraz gruziskim winem. Idiotyczne rady Kulika rozptay kolejny paroksyzm terroru, ktry sprowadzi mier na Politbiuro. Po otrzymaniu raportu, e Niemcy zwikszaj grubo pancerza swoich czogw, Kulik zada wstrzymania produkcji konwencjonalnych dzia i przestawienia si na 107-milimetrowe dziaa z I wojny wiatowej. Ludowy komisarz uzbrojenia, Boris Wannikow, zdolny organizator pochodzenia

ydowskiego, ktry studiowa wraz z Beri na politechnice w Baku, sprzeciwi si niedorzecznemu pomysowi Kulika, ale brakowao mu dojcia do Stalina. Kulik zdoby poparcie danowa. 1 marca Stalin wezwa Wannikowa. Jakie macie zastrzeenia? Towarzysz Kulik mwi, e nie zgadzacie si z nim. Wannikow wyjani, e to mao prawdopodobne, by Niemcy udoskonalili pancerz swoich czogw tak szybko, jak sugeruje Kulik: dziaa kalibru 76 milimetrw w zupenoci wystarcz. W tym momencie wszed do gabinetu danow. Posuchaj powiedzia mu Stalin. Wannikow nie chce robi 107-milimetrowych dzia Ale te dziaa s bardzo dobre. Znam je z czasw wojny domowej. Wannikow odpar danow zawsze si wszystkiemu sprzeciwia. To jego styl pracy. Jeste najlepszym ekspertem od artylerii, jakiego mamy Stalin przerzuci rozwizanie problemu na danowa a 107-milimetrw do dobre dziao. danow zwoa zebranie, na ktrym Wannikow przeciwstawi si Kulikowi. danow oskary go o sabota. Umarli pocigaj za sob ywych doda zowieszczo. Wannikow zawoa: Proponujecie rozbrojenie w obliczu zbliajcej si wojny! danow zimno owiadczy, e poskary si Stalinowi. Stalin zaakceptowa propozycj Kulika, z ktrej trzeba si byo wycofa po wybuchu wojny. Wannikow zosta aresztowany. Tylko w krlestwie Stalina najwybitniejszy ekspert od uzbrojenia mg si znale w wizieniu na kilka tygodni przed wybuchem wojny. Ale zasada Kulika: Wizienie albo medal, znw zatriumfowaa. W miar jak trucizna si rozprzestrzeniaa, dosiga brata Kaganowicza. W tej niemal biblijnej ofierze wierno elaznego azara zostaa wystawiona na cik prb. Wannikow zosta poddany okrutnym torturom, a ledczy wypytywali go o prac na poprzednim stanowisku zastpcy Michaia Kaganowicza, starszego brata azara i ludowego komisarza produkcji lotniczej. W siach powietrznych zawsze zdarzao si najwicej wypadkw. Samoloty rozbijay si z niepokojc regularnoci, co byo wynikiem popiechu i niedoskonaych metod produkcji, ale kto musia paci za te katastrofy. W cigu roku czterej Bohaterowie Zwizku Radzieckiego zginli w wypadkach lotniczych, a Stalin osobicie wypytywa generaw si powietrznych, a nawet inynierw pracujcych przy kadym samolocie. Co to za czowiek? spyta o jednego z technikw. Moe to kanalia, swoocz. Katastrofy musiay by win kanalii. Wannikowowi kazano obciy Michaia Kaganowicza jako kanali w tym konkretnym przypadku. Wasilij Stalin, nowy pilot, ktry pragn zdoby ojcowsk mio, zwykle donoszc ojcu na swoich przeoonych, rwnie odegra pewn rol w tej tragedii. Wasilij by taki nerwowy, e, jak wspominaa Swietana, kiedy ojciec zwraca si do niego przy obiedzie, podrywa si i czsto nie potrafi odpowiedzie, mamroczc: Nie syszaem, co mwie, ojcze Co? W 1940 roku zakocha si w adnej, grajcej na trbce blondynce, crce funkcjonariusza NKWD, Galinie Burdonskiej, i polubi j. By agresywny, arogancki, wiecznie pijany, i, cho czsto wielkoduszny, znacznie czciej niebezpieczny. W owym szczeglnym wiecie nastpca tronu sta si, wedug Swietany, zagroeniem. Cze, drogi Ojcze napisa 4 marca 1941 roku. - Jak Twoje zdrowie? Niedawno byem w Moskwie na rozkaz Ryczagowa [szefa Gwnego Zarzdu Si Powietrznych], bardzo chciaem Ci zobaczy, ale powiedzieli mi, e jeste zajty []. Nie pozwol mi lata []. Ryczagow wezwa mnie i bardzo mnie obrazi, mwic, e zamiast uczy si teorii, zaczynam odwiedza dowdcw, przekonujc ich, e musz lata. Rozkaza mi poinformowa Ci o tej rozmowie. Wasilij musia lata na starych samolotach, na ktre strach patrze, i nawet przyszli oficerowie nie mogli si szkoli na nowych maszynach. Ojcze, napisz mi cho kilka sw, jeeli znajdziesz czas, bdzie to dla mnie najwiksza rado, poniewa bardzo za Tob tskni. Twj Wasia. Ten subtelny donos nie mg pomc Pawowi Ryczagowowi, trzydziestodziewicioletniemu miaemu pilotowi, awansowanemu wanie na stanowisko dowdcze. Ryczagow przyszed pijany na narad, podczas ktrej dyskutowano o samolotach. Kiedy Stalin skrytykowa siy powietrzne,

Ryczagow krzykn, e wskanik wypadkw miertelnych jest taki wysoki, poniewa kaecie nam lata w trumnach!. Zapado milczenie, lecz Stalin nadal przechadza si po pokoju, jedynym dwikiem byo pykanie z fajki i odgos mikkich butw. Nie powinnicie tego mwi. W miertelnej ciszy okry jeszcze raz st i powtrzy: Nie powinnicie tego mwi. W cigu tygodnia Ryczagow zosta aresztowany wraz z kilkoma wyszymi oficerami si powietrznych oraz generaem Grigorijem Sternem, byym dowdc Armii Dalekowschodniej, i pniej rozstrzelany. Wszyscy oni, podobnie jak Wannikow, obciyli Michaia Kaganowicza. Otrzymalimy zeznania powiedzia Stalin Kaganowiczowi. Twj brat jest zamieszany w spisek. Brat Kaganowicza zosta oskarony o budowanie zakadw lotniczych w pobliu radzieckiej granicy, aby wpady w rce Niemcw. Stalin wyjani, e Michai, yd, zosta wyznaczony na szefa marionetkowego rzdu hitlerowskiego, co byo tak niedorzecznym pomysem, i naley to uzna albo za przejaw tpoty prostakw z NKWD, albo za ponury art Stalina i Berii. Czy pamitali wcieko Ordonikidzego po aresztowaniu brata? Ordonikidze by najbliszym przyjacielem Kaganowicza. To kamstwo owiadczy podobno Kaganowicz. Znam swojego brata. Jest bolszewikiem od 1905 roku, oddanym Komitetowi Centralnemu. Jak to moe by kamstwem? odpar Stalin. Mam zeznania. To kamstwo. Domagam si konfrontacji. Kilkadziesit lat pniej Kaganowicz zaprzecza, jakoby wypar si wasnego brata. Gdyby mj brat by wrogiem ludu, wystpibym przeciwko niemu []. Byem pewien, e jest niewinny. Broniem go. Broniem go! Kaganowicz mg sobie pozwoli na wyraenie opinii, ale musia rwnie da do zrozumienia, e jeli partia chce zniszczy jego brata, to ten musi umrze. No c, co robi? doda. Jeli tak trzeba, aresztujcie go. Stalin rozkaza Mikojanowi, Berii i Malenkowowi zorganizowa konfrontacj pomidzy Michaiem Kaganowiczem a jego oskarycielem, Wannikowem, lecz elazny azar nie zosta na ni zaproszony. Dajcie mu spokj, nie mczcie go powiedzia Stalin. Mikojan przeprowadzi konfrontacj w swoim gabinecie w tym samym budynku, gdzie mieci si Kcik. Michai odpiera zapalczywie zarzuty Wannikowa. Oszalae? spyta swego dawnego zastpc, ktry w czasie terroru nocowa w jego mieszkaniu, bojc si aresztowania. Nie, naleae do tej samej organizacji, co ja odpar Wannikow. Beria i Malenkow kazali Michaiowi zaczeka w korytarzu, gdy bd przesuchiwa Wannikowa. Michai poszed do prywatnej toalety Mikojana (jeden z przywilejw wadzy). Rozleg si strza. Mikojan, Beria i Malenkow znaleli brata Kaganowicza martwego. Popeniajc samobjstwo przed aresztowaniem, ocali rodzin. azar pomylnie przeszed prb. Kozio ofiarny, ktrego mona byo obarczy win za niepowodzenia w lotnictwie, zosta znaleziony.[163] Kiedy trzej komisarze kryli pomidzy Kremlem a izb tortur, Niemcy potajemnie rozmieszczali swoje wojska wzdu radzieckiej granicy, natomiast Stalin nie ustawa w wysikach, by umocni rosyjskie wpywy na Bakanach. Ale do marca Hitler zdoa przecign Bugari, Rumuni i Jugosawi do swojego obozu. Niebawem jednak, 26 marca, proniemiecki rzd w Jugosawii zosta obalony, prawdopodobnie z pomoc NKGB i brytyjskiej tajnej suby. Hitler nie mg tolerowa takiej wyrwy na swojej flance, tote Niemcy podjli przygotowania do inwazji na Jugosawi, co opnio o miesic operacj Barbarossa. Czwartego kwietnia Stalin rozpocz negocjacje z nowym rzdem jugosowiaskim, majc nadziej, e ta przeszkoda sprowadzi Hitlera z powrotem do stou rokowa, a przynajmniej odwlecze inwazj do 1942 roku. Podpisujc traktat z Jugosawi w momencie, gdy Wehrmacht zacz ostrzeliwa Belgrad, owiadczy buczucznie: Niech przyjd. Mamy mocne nerwy. Ale Jugosawia okazaa si kolejnym byskawicznym sukcesem Hitlera: dziesi dni pniej Belgrad

skapitulowa. Wypadki rozgryway si szybciej ni rozwieway zudzenia Stalina. Tego samego dnia Yosuke Matsuoka, japoski minister spraw zagranicznych, przyby do Moskwy w drodze powrotnej z Berlina. Poniewa Wehrmacht zama opr Jugosowian, Stalin zda sobie spraw, i potrzebuje nowych argumentw do rozmw z Hitlerem. Ale wiedzia rwnie, e na wypadek niemieckiego ataku musi zapewni sobie spokj na froncie dalekowschodnim. Zwycistwo ukowa nad Chachyn-go przekonao Japoczykw, e ich przeznaczenie ley na poudniu, na bogatych w surowce strategiczne obszarach Imperium Brytyjskiego. 14 kwietnia 1941 roku, kiedy Matsuoka podpisa pakt o nieagresji ze Zwizkiem Radzieckim, Stalin i Mootow zareagowali niemal euforycznym uniesieniem, jakby jednym pocigniciem pira zmienili ksztat Europy i ocalili Rosj. Stalin zawoa, e rzadko mona spotka dyplomat, ktry mwi otwarcie to, co myli. Talleyrand powiedzia Napoleonowi, e jzyk suy dyplomacie do tego, aby mg ukrywa swoje myli. My, Rosjanie i bolszewicy, jestemy inni Przynajmniej raz Stalin zerwa ze swoj zwyk wstrzemiliwoci, natomiast Mootow pi duszkiem szampana, dopki obaj nie byli tak pijani jak Matsuoka. Stalin i ja niele go spilimy chepi si pniej Mootow. O 6:00 Matsuok trzeba byo niemal zanie do pocigu. My ledwo trzymalimy si na nogach. Stalin, Mootow i Matsuoka odpiewali znan rosyjsk pie Szumie kamysz: Trzciny szumiay, drzewa skrzypiay na wietrze, noc bya bardzo ciemna A kochankowie nie spali ca noc. Zebrani na Dworcu Jarosawskim dyplomaci zdumieli si na widok rozochoconego Stalina, w paszczu, czapce z daszkiem i butach z cholewami, w towarzystwie Matsuoki i Mootowa, ktry salutowa i krzycza: Jestem pionierem! Jestem gotowy!. Bugarski ambasador stwierdzi, e Mootow by delikatnie mwic, pijany. Stalin, ktry jeszcze nigdy nie odprowadza adnego gocia na dworzec, obj zataczajcego si Japoczyka, ale z powodu bariery jzykowej ich nowa zayo wyraaa si tylko w uciskach i dziarskich okrzykach. Stalin by tak podekscytowany, e bezceremonialnie klepn drobnego, ysego japoskiego konsula generalnego w rami tak mocno, e tamten zatoczy si trzy albo cztery kroki do tyu, co wprawio Matsuok w haaliw wesoo. Potem Stalin zauway wysokiego attache wojskowego, pukownika Hansa Krebsa, i, porzucajc Japoczykw, dgn go palcem w pier. Niemiec? spyta. Krebs wypry si na baczno, spogldajc z wysokoci swego wzrostu na Stalina, ktry poklepa go po plecach, ucisn mu rk i powiedzia gono: Bylimy przyjacimi i pozostaniemy przyjacimi. Jestem tego pewien odpar Krebs[164], chocia szwedzki ambasador nie wydawa si przekonany. Wreszcie, wrciwszy chwiejnym krokiem do Japoczykw, Stalin znowu ucisn Matsuok i wykrzykn: Zaprowadzimy porzdek w Europie i w Azji! Pomg Matsuoce wsi do wagonu i czeka, dopki pocig nie ruszy. Japoscy dyplomaci odprowadzili Stalina do opancerzonego packarda, natomiast japoski konsul, stojc na awce, macha chusteczk i woa piskliwym gosem: Dzikuj, dzikuj! Stalin i Mootow jeszcze nie skoczyli witowa. Kiedy Stalin wsiad do samochodu, kaza Wasikowi zatelefonowa do Zubaowa i powiedzie Swietanie, wwczas pitnastoletniej, eby zaprosia rodzin na przyjcie. Stalin zjawi si lada minuta. Swietana pobiega zawiadomi ciotk, Ann Redens, ktra przebywaa tam z dziemi i Guli Dugaszwili, trzyletni crk Jakowa. Ojciec przyjeda! Anna Redens nie widziaa Stalina od awantury z powodu aresztowania ma, a z pewnoci od jego egzekucji. Wszyscy wyszli na ganek. Kilka minut pniej zjawi si podpity, niezwykle radosny Stalin. Otworzywszy drzwi samochodu, zawoa dwunastoletniego Leonida Redensa: Wsiadaj przejedziemy si! Kierowca powiz ich dookoa rabat kwiatowych. Potem Stalin wysiad i uciska wystraszon

Ann Redens, ktra trzymaa za rk modszego syna, szecioletniego Wadimira. Stalin uwielbia swego cherubinowatego siostrzeca: Przez wzgld na twojego cudownego syna zawrzyjmy pokj. Przebaczam ci. Przyniesiono ma Guli, pierwsz wnuczk Stalina, ale poniewa machaa rczkami i krzyczaa, szybko zabrano j do jej pokoju. Stalin usiad przy stole, gdzie niegdy celebrowa wraz z Nadi rodzinne przyjcia. Podano ciastka i czekoladki. Stalin posadzi sobie Wadimira na kolanach i zacz odpakowywa czekoladki: chopiec zauway jego bardzo pikne, dugie palce. Po wypiciu herbaty Stalin poszed na gr si zdrzemn. Nie spa przez ca noc. Pniej Mootow, Beria i Mikojan przyjechali na obiad, podczas ktrego Stalin wrzuca wszystkim do talerzy pestki od pomaraczy. Potem wrzuci korek prosto do lodw, co zachwycio Wadimira Alliujewa. Rodzina nie moga wiedzie, e zbliajca si niemiecka inwazja, a take wyczerpanie i paranoja Stalina poo niebawem kres tej epoce. Bya to iskra radoci na ciemniejcym niebie. Rozdarty pomidzy pobonymi yczeniami a zadajc im kam rzeczywistoci Stalin nadal uporczywie wierzy, e dyplomatyczny przeom w stosunkach z Hitlerem jest bliski, chocia dziki swym szpiegom zna nawet dat operacji Barbarossa. Kiedy Stafford Cripps, brytyjski ambasador w Moskwie, dostarczy list od Winstona Churchilla z ostrzeeniem o inwazji, odnioso to skutek przeciwny do zamierzonego, utwierdzajc Stalina w przekonaniu, e Wielka Brytania prbuje wcign Rosj w puapk: Nas strasz Niemcami, a Niemcw Zwizkiem Radzieckim powiedzia ukowowi. Wygrywaj nas przeciwko sobie. Nie by jednak kompletnie niewiadomy zagroenia: uwaa, e dziki posuniciom, ktre Mootow nazwa wielk gr, Rosja moe unikn wojny przed 1942 rokiem. Dopiero w 1943 roku bdziemy mogli zmierzy si z Niemcami jak rwny z rwnym powiedzia Mootowowi. Jak zwykle prbowa zgbi problem za pomoc lektur, uwanie studiujc histori wojny francuskopruskiej 1870 roku. On i danow ustawicznie cytowali rozsdn opini Bismarcka, e Niemcy nie powinny toczy wojny na dwa fronty: Wielka Brytania nie zostaa pokonana, a zatem Hitler nie zaatakuje. Hitler nie jest takim gupcem owiadczy Stalin by nie dostrzega rnicy pomidzy ZSRR a Polsk czy Francj, czy nawet Angli, a w istocie wszystkimi tymi pastwami razem wzitymi. Ale caa jego kariera bya triumfem woli nad rzeczywistoci. Uparcie wierzy, e Hitler, ten nie zwaajcy na konsekwencje hazardzista i polityczny lunatyk, jest racjonalnym mem stanu bismarckowskiego wielkiego mocarstwa, jak on. Po wojnie, rozmawiajc z niewielk grup zaufanych osb, wrd ktrych znalaz si Diekanozow, jego ambasador w Berlinie w 1941 roku, Stalin wyjani w okrny sposb swoje postpowanie w tamtym okresie: Kiedy prbujecie podj decyzj, nigdy nie stawiajcie si na miejscu innego czowieka, bo moecie popeni straszliwy bd.[165] Przygotowania wojskowe postpoway niezwykle opieszale. danow i Kulik proponowali zabra uzbrojenie ze starych rejonw umocnionych i rozmieci je w nowych, nieukoczonych, czemu sprzeciwi si ukow: nie byo na to czasu. Stalin popar swoich przyjaci, tote na krtko przed wybuchem wojny rejony umocnione na starej granicy zostay w znacznym stopniu rozbrojone, a nowe fortyfikacje pozostay nieukoczone. Dwudziestego kwietnia Ilia Erenburg, ydowski pisarz cieszcy si wielkim uznaniem Stalina, dowiedzia si, e jego antyniemiecka powie Upadek Parya zostaa odrzucona przez cenzorw, ktrzy nadal wypeniali instrukcje Stalina, by nie prowokowa Hitlera. Cztery dni pniej zatelefonowa Poskriebyszow i kaza mu zadzwoni: Towarzysz Stalin chce z wami rozmawia. Gdy tylko uzyska poczenie, jego psy zaczy szczeka i ona musiaa wyprowadzi je z pokoju. Stalin powiedzia, e ksika mu si podobaa: czy Erenburg zamierza potpi faszyzm? Pisarz odpar, e trudno atakowa faszyzm, skoro nie wolno nawet uywa tego sowa. Po prostu piszcie owiadczy Stalin artobliwie i razem sprbujemy przepchn trzeci cz. Byo to typowe dla tego dyktatora literackiego, ktry uwaa, e jedna powie moe zaniepokoi Niemcw: Hitler nie interesowa si literatur. Nawet wewntrzny krg Stalina czu zbliajc si wojn. Do tego stopnia, e danow

zaproponowa odwoanie manifestacji pierwszomajowej jako zbyt prowokacyjnej. Stalin nie odwoa manifestacji, ale umieci Diekanozowa, radzieckiego ambasadora w Niemczech, obok siebie na trybunie, aby zasygnalizowa ciepe uczucia wobec Berlina. Czwartego maja wysa Hitlerowi kolejny sygna: zastpi Mootowa na stanowisku przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych, mianujc protegowanego danowa, Nikoaja Wozniesienskiego, byskotliwego eksperta od gospodarki, swoim zastpc. Nieoczekiwane wyniesienie trzydziestoomioletniego Wozniesienskiego rozwcieczyo pozostaych palatynw: Mikojan, ktry poczu si szczeglnie uraony, uwaa, e Wozniesienski zna si na gospodarce, ale jest typem profesora, bez dowiadczenia praktycznego. Przystojny, inteligentny, lecz arogancki leningradczyk by naiwnie uszczliwiony swoj nominacj, ale Beria i Malenkow nie znosili zgryliwego technokraty: Stalin naj nauczyciela, eby udziela nam lekcji szepn Malenkow do Berii. Od tej pory Stalin rzdzi przez swoich zastpcw, tak jak Lenin, rwnowac rywalizacj pomidzy Beri i Malenkowem z jednej strony a danowem i Wozniesienskim z drugiej strony. Stalin zaznaczy swoje pojawienie si na scenie wiatowej, zarzucajc workowate spodnie i buty z cholewami. Odtd zacz nosi starannie wyprasowane spodnie z kantem i sznurowane pbuty. Wreszcie Stalin zacz przygotowywa wojskowych na ewentualno wojny. 5 maja przyj tylko jednego gocia: danow, mianowany wanie zastpc Stalina w partii, spdzi u niego dwadziecia pi minut. O 18:00 przeszli obaj z Kcika do Wielkiego Paacu Kremlowskiego, gdzie czekao na nich dwa tysice oficerw: Stalin wkroczy ze danowem, Timoszenk i ukowem. Kalinin przedstawi surowego Stalina, ktry wypowiada si z uznaniem na temat mechanizacji swojej nowej armii. Potem zaskakujco przypisa francusk klsk rozczarowaniom miosnym: Francuzi byli tak pijani samozadowoleniem i do tego stopnia pogardzali swoimi obrocami, e dziewczyny nie mogy wychodzi za m za onierzy. Czy armia niemiecka jest niepokonana? Na wiecie nie ma niepokonanych armii, ale zblia si wojna. Jeli Wiaczesaw Michajowicz Mootow [] zdoa odwlec wybuch wojny o 2-3 miesice, bdzie to nasz wielki sukces. Przy obiedzie wznis toast: Niech yje dynamiczna, ofensywna polityka pastwa radzieckiego i doda, e kady, kto tego nie uznaje, jest hipokryt i gupcem. Wojskowi odetchnli z ulg: Stalin nie buja w obokach. Pastwo byo gotowe do walki, czy nie? Pastwo nie byo tego pewne.[166] Palatyni prbowali znale drog pomidzy nieomylnoci Stalina a rzeczywistoci Hitlera: konieczno tumaczenia, jak armia ma si przygotowywa do wojny ofensywnej, do ktrej z pewnoci nie dojdzie, przy jednoczesnym podtrzymywaniu tezy, i nie nastpia adna zmiana polityki, bya tak absurdalna, e sami zapltywali si w wzy stalinowskiej sofistyki i neronowego szalestwa. Potrzebujemy propagandy nowego rodzaju owiadczy danow na posiedzeniu Gwnej Rady Wojennej. Od wojny do pokoju jest tylko jeden krok, zatem nasza propaganda nie moe by pokojowa. Sami zaplanowalimy propagand w taki sposb wybuchn Budionny. Musieli zatem wyjani, dlaczego si zmienia. Zmieniamy tylko hasa powiedzia danow. Jakbymy jutro zamierzali i na wojn! zadrwi strachliwy Malenkow; osiemnacie dni przed inwazj. Sidmego maja Schulenburg, ktry w skrytoci ducha sprzeciwia si inwazji, zjad niadanie z radzieckim ambasadorem w Berlinie, Diekanozowem, i prbowa udzieli mu zawoalowanego ostrzeenia. Spotkali si trzykrotnie, ale Schulenburg nie ostrzega, wspomina pniej Mootow, robi aluzje i zachca do negocjacji dyplomatycznych. Diekanozow poinformowa o rozmowie Stalina, ktry stawa si coraz bardziej rozdraniony i nerwowy. A zatem dezinformacja dotara ju do szczebla ambasadorskiego! warkn. Diekanozow nie zgodzi si z nim. Jak moglicie si spiera z towarzyszem Stalinem! On wie wicej i widzi dalej od nas wszystkich! zbeszta go pniej Woroszyow. Dziesitego maja Stalin dowiedzia si o sawetnym locie zastpcy Fhrera, Rudolfa Hessa, do Szkocji. Jego palatyni, jak wspomina Chruszczow, ktry by tego dnia w gabinecie, uwaali, e

misja Hessa jest ostrzeeniem dla Moskwy. Stalin zgodzi si wreszcie rozpocz przygotowania do wojny, cho w sposb tak bojaliwy, e niemal bezskuteczny. Dwunastego maja pozwoli generaom wzmocni obron granic, powoujc pod bro 500.000 rezerwistw, ale ba si sprowokowa Niemcw. Kiedy Timoszenko donis o niemieckich lotach zwiadowczych, Stalin mrukn: Nie jestem pewien, czy Hitler wie o tych lotach. Dwudziestego czwartego maja nie zgodzi si na podjcie adnych dalszych krokw. Znw nastpi parali. Stalin nigdy si nie usprawiedliwia, ale porednio przyzna si do bdw, kiedy podzikowa pniej narodowi rosyjskiemu za cierpliwo. Zrzuci jednak win za wasne bdy na innych, przyznajc kiedy indziej, e za bardzo ufa kawalerzystom. ukow wyzna swoje bdy: Prawdopodobnie nie miaem dostatecznych wpyww. Nie by to prawdziwy powd jego bezczynnoci. Gdyby domaga si mobilizacji, Stalin mgby spyta: Na jakiej podstawie? Beria, zabierz go do swoich lochw! Kulik wyrazi stanowisko wikszoci onierzy: To jest wysza polityka. To nie nasza sprawa. Informacje wywiadowcze napyway teraz obfitym strumieniem. Wczeniej byy przedstawiane w sposb dwuznaczny, ale teraz stao si jasne, e nad zachodni granic gromadz si ciemne chmury. Mierkuow codziennie meldowa si u Stalina, ktry otrzymywa teraz raporty z najrniejszych rde. 9 czerwca, kiedy Timoszenko i ukow wspomnieli o niepokojcych doniesieniach, Stalin odda im ich papiery i warkn: A ja mam inne informacje. Szydzi z Richarda Sorgego, szefa siatki szpiegowskiej w Tokio, ktry wykorzystywa swoj opini kobieciarza i sybaryty do zbierania informacji: To ten sukinsyn, ktry zakada fabryki i burdele w Japonii, a teraz raczy nawet wymieni 22 czerwca jako termin niemieckiego ataku. Czy sugerujecie, e jemu te mam uwierzy? 32 Odliczanie: 22 czerwca 1941 Trzynastego czerwca Timoszenko i ukow, przygnbieni i zdezorientowani, powiadomili Stalina o kolejnych ruchach wojsk przy granicy. Przemylimy to uci Stalin, ktry nastpnego dnia straci cierpliwo, gdy ukow zaproponowa ogoszenie mobilizacji: To oznacza wojn. Rozumiecie to czy nie? Potem spyta, ile dywizji stacjonuje w rejonach nadgranicznych. ukow odpar, e sto czterdzieci dziewi. To chyba wystarczy, co? Niemcy nie maj tylu Ale Niemcy s na stopie wojennej przypomnia ukow. Nie moecie wierzy we wszystkie raporty wywiadowcze powiedzia Stalin. Szesnastego czerwca Mierkuow otrzyma potwierdzenie ostatecznej decyzji ataku, ktre nadeszo od agenta Starszyny w kwaterze gwnej Luftwaffe.[167] Polijcie to swoje rdo w sztabie niemieckich si powietrznych do jego jobanej matie - napisa Stalin do Mierkuowa. To dezinformator, a nie rdo. I.St. Nawet Mootow prbowa si okamywa. Byliby gupcami, gdyby nas zaatakowali powiedzia admiraowi Kuzniecowowi. Dwa dni pniej, podczas trzygodzinnej rozmowy opisanej przez Timoszenk, on i ukow bagali Stalina, by zarzdzi pen gotowo bojow. Wdz niecierpliwi si i postukiwa fajk w st, a palatyni albo zgadzali si ze Stalinem, albo siedzieli w ponurym milczeniu, co byo jedyn form protestu, na jak mogli si zdoby. Nagle Stalin poderwa si na nogi i wrzasn na ukowa: Przyszlicie nas straszy wojn czy moe chcecie wojny dlatego, e macie za mao odznacze lub za nisk rang?

ukow poblad i usiad, ale Timoszenko znw ostrzeg Stalina, co przyprawio go o wybuch wciekoci: To wszystko robota Timoszenki, przygotowuje wszystkich do wojny. Powinien zosta rozstrzelany, ale ja znam go od czasu wojny domowej i wiem, e to dobry onierz. Timoszenko odpar, i powtarza jedynie przemwienie Stalina, e wojna jest nieunikniona. No i widzicie zwrci si Stalin do czonkw Politbiura. Timoszenko to porzdny czowiek z du gow, ale maym mzgiem. Powiedziaem to na uytek ludzi, poniewa musimy wzmocni ich czujno, natomiast wy powinnicie wiedzie, e Niemcy nigdy nie zaatakuj Rosji. Musicie to zrozumie. Stalin wyszed, pozostawiajc obecnych w cikim milczeniu, ale potem otworzy drzwi, wsun przez nie swoj ospowat twarz i powiedzia dononym gosem: Jeli zamierzacie prowokowa Niemcw na granicy, przesuwajc wojska bez naszej zgody, polec gowy, zapamitajcie moje sowa i zatrzasn drzwi. Stalin wezwa do Moskwy Chruszczowa, ktry mia obserwowa ukraisk granic, i nie pozwala mu wyjecha: Stalin cigle odwleka mj wyjazd. Czekaj mwi. Nie spiesz si tak. Nie musisz tak szybko wraca. Chruszczow cieszy si specjalnymi wzgldami: zapewne jego niezmcony optymizm, sualcze oddanie i zdrowy rozsdek uczyniy ze uytecznego towarzysza w tych trudnych chwilach. Stalin, wedug Chruszczowa, by zdezorientowany, wzburzony, zdemoralizowany, wrcz sparaliowany, nie sypia po nocach i duo pi podczas niekoczcych si obiadw w Kuncewie. Czuo si wspomina Chruszczow statyczny adunek napicia. W pitek 20 czerwca Chruszczow wreszcie powiedzia: Musz jecha. Zaraz wybuchnie wojna. Zastanie mnie tu, w Moskwie, albo w drodze na Ukrain. Susznie odpar Stalin. Jed. Dziewitnastego czerwca danow, ktry rzdzi krajem wraz ze Stalinem i Mootowem, wyjecha na ptoramiesiczne wakacje. Chory na astm i wyczerpany przyjani Stalina, musia odpocz. Mam przeczucie, e Niemcy mog zaatakowa powiedzia Stalinowi. Niemcy przegapili ju najlepszy moment odpar Stalin. Zapewne zaatakuj w 1942. Jed na wakacje.[168] Mikojan uwaa, e to naiwno ze strony Stalina, lecz Mootow wzruszy ramionami: Chory czowiek musi odpocz. Zatem pojechalimy na wakacje, wspomina syn danowa, Jurij. Dotarlimy do Soczi w sobot 21 czerwca. Dwudziestego czerwca Diekanozow, ktry wrci ju do Berlina, ostrzeg Beri, e atak jest bliski. Beria pogrozi swemu protegowanemu, natomiast Stalin mrukn, e leniwy Kartwel nie okaza si dostatecznie sprytny, aby si w tym poapa. Przesyajc t dezinformacj Stalinowi, Beria poprzedzi j sualcz, lecz odrobin szydercz notatk: Moi ludzie i ja, Iosifie Wissarionowiczu, doskonale pamitamy Wasz mdr przepowiedni: Hitler nie zaatakuje nas w 1941 roku! Okoo 19.30 Mikojan, wiceprzewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych odpowiedzialny za marynark handlow, odebra telefon z kapitanatu portu w Rydze: dwadziecia pi niemieckich statkw wypywa w morze, cho wiele z nich nie zostao jeszcze rozadowanych. Pospieszy do gabinetu Stalina, gdzie zebrali si ju inni przywdcy. To prowokacja powiedzia Stalin Mikojanowi. Niech sobie pyn. Czonkowie Politbiura byli zaniepokojeni ale oczywicie nic nie mwili. Mootow by gboko poruszony: Sytuacja jest niejasna, toczy si wielka gra wyzna w sobot 21 czerwca bugarskiemu komunicie Dymitrowowi. Nie wszystko zaley od nas. Genera Golikow przynis Stalinowi kolejny meldunek. Ten raport napisa pod spodem Stalin to angielska prowokacja. Dowiedzcie si, kto jest autorem i ukarzcie go. Stra poarna donosia, e niemiecka ambasada pali dokumenty. Rzd brytyjski i Mao Tse-tung (za porednictwem Kominternu) wysali ostrzeenia. Stalin zatelefonowa do Chruszczowa, aby go uprzedzi, e wojna moe si zacz nastpnego dnia, i spyta Tiuleniewa, dowdc Moskiewskiego Okrgu Wojskowego: Jak stoj sprawy z obron przeciwlotnicz Moskwy? Sytuacja jest napita []. Podniecie gotowo bojow wojsk obrony przeciwlotniczej Moskwy do 75 procent.

Sobota 21 czerwca bya w Moskwie gorcym i niespokojnym dniem. W szkoach zaczy si wakacje. Druyna pikarska Dynamo Moskwa przegraa mecz. W teatrach wystawiano Rigoletto, Traviat i Trzy siostry Czechowa. Stalin i czonkowie Politbiura obradowali przez cay dzie. Wczesnym wieczorem Stalin poczu si gboko zaniepokojony coraz bardziej zowieszczymi raportami. Okoo 18:30 doczy do niego Mootow. Przed gabinetem Poskriebyszow siedzia przy otwartym oknie, popijajc wod mineraln. Zatelefonowa do Czadajewa, modego sekretarza Sownarkomu. Co wanego? spyta Czadajew. Tak mi si zdaje odpar Poskriebyszow. Gospodarz rozmawia z Timoszenk, by bardzo wzburzony Czekaj na no wiesz niemiecki atak Okoo 19:00 Stalin rozkaza Mootowowi wezwa Schulenburga i zoy protest w zwizku z niemieckimi lotami zwiadowczymi i dowiedzie si, ile mu si uda. Hrabia von der Schulenburg popdzi na Kreml. Mootow uda si do swego gabinetu w tym samym budynku. Tymczasem zatelefonowa Timoszenko, aby zameldowa, i niemiecki dezerter ujawni, e inwazja nastpi o wicie.[169] Stalin miota si pomidzy brutaln rzeczywistoci a przekonaniem o wasnej nieomylnoci. W gabinecie Mootowa Schulenburg stwierdzi z ulg, e ludowy komisarz spraw zagranicznych wci nie zdaje sobie sprawy z sytuacji, w jakiej znalaz si jego kraj. Rosjanin spyta go, dlaczego Niemcy wydaj si niezadowoleni ze swoich radzieckich sojusznikw. I dlaczego kobiety i dzieci z niemieckiej ambasady opuciy Moskw. Nie wszystkie kobiety odpar Schulenburg. Moja ona nadal jest w miecie. Mootow wykona gest, ktry adiutant ambasadora, Hilger, nazwa zrezygnowanym wzruszeniem ramion, i wrci do gabinetu Stalina. Pniej zjawi si Timoszenko wraz z wikszoci palatynw: Woroszyowem, Beri, Malenkowem i potnym ju, cho modym Wozniesienskim. O 20:15 Timoszenko wrci do Ludowego Komisariatu Obrony, skd zatelefonowa do Stalina i poinformowa go, i drugi niemiecki dezerter ostrzeg, e wojna rozpocznie si o 4:00. Stalin wezwa go ponownie. Timoszenko zjawi si o 20:50 wraz z ukowem i Budionnym, ktry zna Stalina znacznie lepiej ni oni i mniej si go ba. Budionny przyzna, e nie wie, co dzieje si na granicy, poniewa dowodzi wojskami w gbi kraju. Nie przebierajcy w sowach Budionny odegra dwuznaczn rol podczas terroru, ale nawet wwczas nie waha si wyraa wasnego zdania, co byo rzadkoci w tych krgach. Stalin mianowa go dowdc armii rezerwowej. Niebawem pojawi si rwnie Mechlis, przywrcony niedawno na swoje poprzednie stanowisko szefa Zarzdu Politycznego Armii Czerwonej, by wzi udzia w tym pospnym czuwaniu. Co zrobimy? spyta Stalin, przechadzajc si po gabinecie. Nikt si nie odzywa. Czonkowie Politbiura siedzieli jak manekiny. Wreszcie przemwi Timoszenko: Naley natychmiast wyda rozkaz o postawieniu wszystkich wojsk okrgw przygranicznych w stan penej gotowoci bojowej. Czy nie podesali nam tego dezertera celowo, eby nas sprowokowa? spyta Stalin, ale potem rozkaza ukowowi: Czytajcie! Kiedy ukow odczytywa rozkaz o penej gotowoci bojowej, Stalin przerwa mu: Jeszcze za wczenie na wydawanie takiej dyrektywy. By moe wszystko uda si rozwiza rodkami pokojowymi. Musieli unika wszelkich prowokacji. ukow zastosowa si do tej instrukcji bardzo dokadnie zna alternatyw: Lochy Berii! Palatyni te zaczli niemiao zabiera gos, zgadzajc si z dowdcami, e wojska naley postawi w stan gotowoci na wszelki wypadek. Stalin skin na generaw, ktrzy udali si do gabinetu Poskriebyszowa, aby poprawi tekst rozkazu. Kiedy wrcili, drobiazgowy redaktor rozwodni go jeszcze bardziej. Generaowie pospieszyli z powrotem do Ludowego Komisariatu Obrony, aby przekaza rozkaz okrgom wojskowym: Niespodziewany niemiecki atak moe nastpi 22-23 czerwca []. Zadanie naszych wojsk nie da si wcign w adne prowokacyjne dziaania Rozkaz dotar do okrgw tu po pnocy w niedziel 22 czerwca.

Stalin powiedzia Budionnemu, e wojna prawdopodobnie rozpocznie si nazajutrz. Budionny wyszed o 22:00, natomiast Timoszenko, ukow i Mechlis nieco pniej. Stalin wci przechadza si po gabinecie. Beria te si oddali, zapewne po to, by sprawdzi ostatnie raporty wywiadowcze, i zameldowa si ponownie o 22:40. O 23:00 przywdcy udali si na gr, do mieszkania Stalina, gdzie usiedli w jadalni. Stalin nieustannie zapewnia nas, e Hitler nie rozpocznie wojny wspomina Mikojan. Myl, e Hitler nas prowokuje powiedzia Stalin, zgodnie z relacj Mikojana. Czyby naprawd zdecydowa si na wojn? P godziny po pnocy zatelefonowa jeszcze raz ukow: trzeci dezerter, robotnik z Berlina nazwiskiem Alfred Liskov, przepyn Prut, aby zameldowa, e w jego jednostce odczytano rozkaz o inwazji. Stalin upewni si, czy rozkaz o gotowoci bojowej zosta przekazany do okrgw wojskowych, a nastpnie rozkaza rozstrzela Liskova za t dezinformacj. Nawet w tak noc niemoliwe okazao si przeamanie stalinowskiej rutyny brutalnoci i rozrywki: czonkowie Politbiura wyjechali przez Bram Borowick do Kuncewa, pdzc pustymi ulicami pod eskort pojazdw NKGB. Generaowie, pod czujnym okiem Mechlisa, pozostali w Ludowym Komisariacie Obrony. W caym miecie zmczeni komisarze, stranicy i maszynistki, ktrzy czekali kadej nocy (nawet w soboty), a Stalin opuci Kreml, mogli wreszcie pj do domu i pooy si spa. Jak na zwyczaje Stalina, byo dosy wczenie. Mootow pojecha do Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych, aby wysa ostatni telegram do przebywajcego w Berlinie Diekanozowa, ktry prbowa ju dosta si do Ribbentropa i zada pytania pozostawione bez odpowiedzi przez Schulenburga. Pniej Mootow doczy do swoich towarzyszy w Kuncewie: Udao nam si nawet obejrze film wspomina. Okoo 2:00, po mniej wicej godzinie biesiadowania i picia (relacje ukowa, Mootowa i Mikojana s sprzeczne, jeli chodzi o t noc), wrcili do swoich kremlowskich mieszka.[170] Tysic kilometrw dalej, wzdu caej radzieckiej granicy, bombowce Luftwaffe zmierzay do swoich celw. W tym samym dniu, w ktrym sto dwadziecia dziewi lat wczeniej Wielka Armia Napoleona zaatakowaa Rosj, ponad trzy miliony onierzy Hitlera Niemcw, Chorwatw, Finw, Rumunw, Wgrw, Wochw, a nawet Hiszpanw wspieranych przez 3.600 czogw, 600.000 pojazdw mechanicznych, 7.000 dzia, 2.500 samolotw i okoo 625.000 koni, przekroczyo granic, by zmierzy si z wojskami radzieckimi o niemal rwnorzdnej sile, wyposaonymi tylko w strefie nadgranicznej w 14.000 czogw, 34.000 dzia i ponad 8.000 samolotw. Rozpoczynaa si najwiksza wojna wszystkich czasw, bdca zarazem pojedynkiem pomidzy dwoma bezwzgldnymi egocentrykami. W tym czasie obaj prawdopodobnie jeszcze spali. CZ SIDMA WOJNA: NIEUDOLNY GENIUSZ, 1941-1942 33 Optymizm i zaamanie Stalin ju si pooy, kiedy ukow zatelefonowa do Kuncewa. Kto mwi? spyta zaspanym gosem genera NKGB. ukow. Szef sztabu. Prosz mnie poczy z towarzyszem Stalinem.To pilne. Co, teraz? Towarzysz Stalin pi.

 Prosz go natychmiast obudzi poleci ukow oficerowi dyurnemu. Niemcy bombarduj nasze miasta. Zapada cisza. ukow czeka przez kilka minut, ktre wydaway mu si wiecznoci. Nie tylko on usiowa powiadomi Stalina o inwazji, lecz generaowie bali si wasnego przywdcy co najmniej tak samo jak Niemcw. O 4:17 (czasu rosyjskiego) dowdztwo Floty Czarnomorskiej zatelefonowao do ukowa w Ludowym Komisariacie Obrony, aby zameldowa o eskadrach bombowcw. O 4:30 przyszed meldunek z Frontu Zachodniego, o 4:40 jednostki Nadbatyckiego Okrgu Wojskowego zostay zaatakowane. Mniej wicej w tym samym czasie do admiraa Kuzniecowa zadzwoni dowdca z Sewastopola: zaczo si niemieckie bombardowanie. Kuzniecow natychmiast zatelefonowa na Kreml, gdzie natrafi na mur biurokratycznej tpoty, charakterystyczny dla wszystkich tyranii. Miao by tajemnic, e Stalin mieszka w Kuncewie, tote oficer dyurny odpar: Towarzysza Stalina tu nie ma i nie wiem, gdzie jest. Mam niezwykle wan wiadomo, ktr musz niezwocznie przekaza towarzyszowi Stalinowi osobicie W aden sposb nie mog wam pomc powiedzia oficer i odoy suchawk. Kuzniecow zadzwoni zatem do Timoszenki, ktry odebra ju mnstwo takich telefonw i ba si powiadomi Stalina. Kuzniecow prbowa dzwoni pod wszystkie numery, jakie zna, by skontaktowa si ze Stalinem, ale bez skutku, zatelefonowa wic ponownie na Kreml: Prosz poinformowa towarzysza Stalina, e niemieckie samoloty bombarduj Sewastopol. To wojna! Zamelduj o tym odpowiedniej osobie. Kilka minut pniej admira dowiedzia si, kto jest odpowiedni osob: zadzwoni do niego rozlazy, flegmatyczny Malenkow i spyta niezadowolonym, zirytowanym tonem: Czy zdajecie sobie spraw z tego, co mwicie? Nawet w momencie, gdy samoloty Luftwaffe bombardoway Kijw i Sewastopol, a niemieccy onierze przekraczali granic, dworzanie Stalina nadal usiowali nagina rzeczywisto do swojej woli. Malenkow odoy suchawk i zatelefonowa do Sewastopola, by uzyska potwierdzenie. Timoszenko nie by sam w swoim gabinecie: Mechlis, Rekin, spdzi noc razem z generaami. On te, podobnie jak Malenkow, by przekonany, e inwazja nie nastpi tej nocy. Kiedy Nikoaj Woronow, dowdca artylerii przeciwlotniczej, przybieg z meldunkiem, Timoszenko wpad w taki popoch, e wrczy mu notatnik i kaza mi zoy raport na pimie, tak e gdyby wszyscy zostali aresztowani za zdrad, Woronow odpowiedziaby za swoje postpowanie. Mechlis pochyli si nad nim i czyta mu przez rami, aby sprawdzi, czy pisze dokadnie to, co powiedzia. Potem kaza mu si podpisa. Timoszenko rozkaza, by wojska obrony przeciwlotniczej nie reagoway: Woronow zda sobie spraw, i marszaek nie uwierzy, e zacza si wojna. Do Timoszenki zatelefonowa zastpca dowdcy Zachodniego Specjalnego Okrgu Wojskowego, Iwan Bodin, ktry zameldowa nerwowo, e Niemcy atakuj. Timoszenko rozkaza mu nie wszczyna adnych dziaa. Jak mam to rozumie? krzykn Bodin. Nasze wojska si wycofuj, miasta pon, ludzie gin Iosif Wissarionowicz uwaa, e to moe by prowokacja ze strony kilku niemieckich generaw. Timoszenko najchtniej przekonaby kogo innego, by przekaza wieci Stalinowi. Spyta Budionnego: Niemcy bombarduj Sewastopol. Powinnimy powiedzie o tym Stalinowi czy nie? Zawiadomcie go natychmiast! Wy do niego zadzwocie poprosi Timoszenko. Ja si boj. Nie, wy zadzwocie odpar Budionny. To wy jestecie ludowym komisarzem obrony! Budionny w kocu si zgodzi i zadzwoni do Kuncewa. Timoszenko, ktremu to najwyraniej nie wystarczyo, rozkaza ukowowi, aby te zatelefonowa do Stalina. ukow nadal czeka na linii do Kuncewa, a Stalin wstanie z ka. Trzy minuty pniej podszed do telefonu. ukow zameldowa o sytuacji i poprosi o zgod na przeprowadzenie kontrnatarcia.

Zapada cisza. ukow sysza tylko oddech Stalina. Zrozumielicie mnie? spyta. Towarzyszu Stalin? Nadal sysza tylko ciki oddech. Wreszcie Stalin powiedzia: Przyjedajcie z Timoszenk na Kreml. Powiedzcie Poskriebyszowowi, eby wezwa wszystkich czonkw Politbiura. Mikojana i innych ju powiadomiono: To wojna! Niebawem do Stalina zadzwoni Budionny i doda, e Ryga te jest bombardowana. Stalin zatelefonowa do Poskriebyszowa, ktry spa w swoim gabinecie: Zaczo si bombardowanie.[171] Stalin pospieszy do miasta: nie pozwoli czonkom Politbiura zosta w swoich daczach, wic byli ju na miejscu. Wjecha wind na pierwsze pitro, przeszed przez wyoony czerwonym dywanem korytarz z drewnian boazeri, a gdy wchodzi do swojego gabinetu, rzuci Poskriebyszowowi: Procie wszystkich, natychmiast. ukow utrzymywa, e Politbiuro zebrao si o 4:30, lecz zdaniem Mootowa nastpio to wczeniej. Z ksiki raportw oficera dyurnego wynika jednak, e spotkanie rozpoczo si o 5:45, ponad godzin po niemieckim ataku. Mootow, ktry mieszka w tym samym budynku, niedaleko mieszkania Stalina, zjawi si pierwszy, a niebawem doczyli do niego Beria, Timoszenko, ukow i Mechlis. Stalin nie zaama si: w odczuciu Mikojana wyglda na przybitego. ukow zauway, e by blady i oszoomiony, gdy siedzia przy nakrytym zielonym suknem stole z fajk w rku. Zdaniem Woronowa by przygnbiony i zdenerwowany, ale przynajmniej w gabinecie trzyma si w karbach. Na frontach panowaa cakowita anarchia. Ale tutaj, jak wspomina Czadajew, sekretarz Sownarkomu, Stalin mwi wolno, starannie dobierajc sowa, od czasu do czasu zawiesza gos. Kiedy skoczy, przez chwil wszyscy siedzieli w milczeniu i on te. Ale, co zdumiewajce, nadal trwa w przekonaniu, i wojna moe by prowokacj niemieckich oficerw, przewiadczony, e w naczelnym dowdztwie Wehrmachtu mg si znale jaki Tuchaczewski. Hitler po prostu o tym nie wie. Stalin nie wyda adnych dyspozycji o charakterze wojskowym, dopki nie otrzyma wiadomoci z Berlina. Ten szubrawiec Ribbentrop okpi nas powiedzia kilka razy do Mikojana, lecz nadal nie obwinia Hitlera. Dochodzia pita: Stalin rozkaza Mootowowi: Musimy si natychmiast poczy z niemieck ambasad. Mootow skorzysta z jednego z telefonw stojcych na biurku Stalina i wyjka: Powiedzcie mu, eby przyszed. Schulenburg skontaktowa si ju z gabinetem Mootowa, proszc o spotkanie z ludowym komisarzem spraw zagranicznych. Poszedem z gabinetu Stalina na gr, do swojego gabinetu, co zajo okoo trzech minut. Schulenburg, w asycie Hilgera, zjawi si w gabinecie grujcym nad cerkwi Iwana Gronego po raz drugi tej nocy- i ostatni w swojej karierze. Kreml by skpany w pierwszych promieniach letniego soca, zapachu akacji i r z Ogrodw Aleksandryjskich.[172] Schulenburg odczyta telegram, ktry nadszed o 3:00 czasu berliskiego: koncentracja si radzieckich zmusia Rzesz do podjcia wojskowych przeciwdziaa. Kiedy skoczy, na twarzy Mootowa pojawi si grymas niedowierzania i gniewu. Wreszcie komisarz wykrztusi: Czy mam to traktowa jako wypowiedzenie wojny? Schulenburg te nie mg mwi: ze smutkiem rozoy rce. Gniew Mootowa wzi gr nad oszoomieniem: Dokument, ktry przed chwil otrzymaem, moe oznacza tylko wypowiedzenie wojny, poniewa wojska niemieckie ju przekroczyy granic, a niemieckie lotnictwo od ptorej godziny bombarduje Odess, Kijw, Misk i inne radzieckie miasta. Teraz Mootow ju krzycza. To naduycie zaufania nie majce precedensu w historii. Niemcy rozptay straszliw wojn: Z pewnoci na to nie zasuylimy. Nie byo nic wicej do powiedzenia: hrabia von der Schulenburg, ktry mia zosta stracony przez

Hitlera za udzia w spisku z lipca 1944 roku, ucisn Mootowowi rk i odjecha, mijajc limuzyny wiozce na Kreml generaw. Mootow pospieszy do gabinetu Stalina, gdzie oznajmi: Niemcy wypowiedziay nam wojn. Stalin osun si na krzeso, zatopiony w mylach. Zapado dugie i cikie milczenie. Stalin wyglda na zmczonego, wyczerpanego, wspomina Czadajew. Jego twarz ze ladami po ospie bya cignita i wyndzniaa. By to jedyny raz, wspomina ukow, kiedy widziaem Stalina przygnbionego. Po chwili jednak Stalin podnis si i wygosi optymistyczn przepowiedni: Przeciwnik zostanie pobity na caej linii. Zwrci si do generaw. Co proponujecie? ukow zasugerowa, e okrgi przygraniczne musz powstrzyma Niemcw. Zniszczy przerwa Timoszenko nie powstrzyma. Wydajcie dyrektyw rozkaza Stalin, ktry nie otrzsn si jeszcze ze swojego wielkiego zudzenia. Nie przekracza granicy. Timoszenko, nie Stalin, podpisa seri wydanych tego ranka dyrektyw. Czadajew zauway popraw nastroju: pierwszego dnia wojny wszyscy byli [] nastawieni raczej optymistycznie. Stalin, na przekr wszystkiemu, trzyma si resztek swoich rozwianych iluzji: owiadczy, e wci ma nadziej na rozwizanie dyplomatyczne. Nikt nie omieli si zakwestionowa tego absurdu, z wyjtkiem Mootowa, jego towarzysza od 1912 roku, ostatniego czowieka, ktry by gotw otwarcie si z nim spiera. Nie! powiedzia z emfaz Mootow. To wojna i nic ju nie mona zrobi. Do poudnia, pod wpywem meldunkw o rozmiarach inwazji i nieprzejednanej postawy Mootowa, Stalin zacz sobie uwiadamia groz pooenia. Napadli na nas, nie wysuwajc adnych roszcze, przeprowadzili podstpny atak jak bandyci oznajmi Stalin przywdcy Kominternu, Dymitrowowi. Bandyci mieli przewag cakowitego zaskoczenia. Radziecka obrona si zaamaa. Niemcy nacierali w kierunku Leningradu i na Ukrainie, ale najsilniejsze zgrupowanie wojsk Hitlera miao zaj Moskw. Podwjne uderzenie Grupy Armii rodek rozbio radziecki Front Zachodni pod dowdztwem generaa pukownika Dmitrija Pawowa, ktrego kontratak zosta zmieciony, a niemieckie kolumny pancerne nacieray w kierunku Miska i Moskwy. Stalin zareagowa nieprzerwanym strumieniem rozkazw, ktre zdaniem wszystkich miay si nijak do sytuacji na froncie: mimo to Beria, Malenkow, Mikojan, Kaganowicz i Woroszyow przychodzili, wychodzili i wracali do Kcika przez cay ranek a do poudnia, kady z nich by tam co najmniej dwa razy, a Beria trzy razy. Pierwszy zjawi si Mechlis, nieco pniej marszaek Kulik. Stalin rozkaza Kaganowiczowi przygotowa pocigi do ewakuacji fabryk i dwudziestu milionw ludzi na tyy nic nie mogo wpa w rce Niemcw. Mikojan mia si zaj zaopatrzeniem dla wojsk. Stalin zachowa drobiazgow kontrol nad wszystkim, od rozmiarw i ksztatu bagnetw po nagwki w Prawdzie i tre artykuw, nie wyzbywajc si ani swojej zawici o saw innych, ani nieomylnego instynktu samozachowawczego. Kiedy w cigu pierwszego tygodnia genera Koniew zosta wspomniany w prasie kilkakrotnie, Stalin znalaz czas, by zatelefonowa do redaktora i zbeszta go: Dosy ju napisalicie o Koniewie. A gdy ten sam redaktor spyta, czy moe publikowa teksty pewnego pisarza, ktrego przed wojn Stalin zajadle krytykowa, odpar: Moecie drukowa. Towarzysz Awdiejenko pokaja si. Tymczasem on sam rozmylnie znikn ze sceny publicznej. Jego wizerunki przestay si pojawia na pierwszej stronie Prawdy. Co zdumiewajce, Zwizek Radziecki nie mia naczelnego dowdztwa: o 9:00 tego ranka Stalin utworzy jego wczesn wersj, Kwater Gwn, czyli Stawk. Naturalnie w dyrektywie wymieniono jego jako wodza naczelnego, lecz Stalin przekreli to i wpisa nazwisko Timoszenki. Wszyscy zgadzali si, i rzd musi powiadomi nard o wybuchu wojny. Mikojan i inni proponowali, by uczyni to Stalin, ale on odmwi: Niech przemawia Mootow. Bd co bd, Mootow podpisa pakt z Ribbentropem. Palatyni zaprotestowali z pewnoci ludzie nie zrozumiej, dlaczego nie usyszeli szefa rzdu. Stalin upiera si, e wystpi przy innej okazji. Nie chcia przemawia pierwszy wspomina Mootow. Potrzebowa jasnego obrazu []. Nie mg reagowa jak automat na wszystko []. W kocu by tylko czowiekiem.

Mootow, ktry nadal uwaa si za politycznego dziennikarza, natychmiast zabra si do pracy nad tekstem ordzia, lecz Stalin przeredagowa projekt, poniewa mia dar ujmowania skomplikowanych idei w prostych i poruszajcych zdaniach, i ta cecha charakteryzowaa odtd jego wojenne wystpienia. W poudnie Mootow pojecha prosto z Kremla do Centralnej Agencji Telegraficznej przy ulicy Gorkiego. Zdoa zapanowa nad jkaniem i spokojnym, lecz drcym gosem wygosi pamitne przemwienie: Nasza sprawa jest suszna. Wrg zostanie rozgromiony. Zwycistwo bdzie nasze. Kiedy Mootow wrci, Stalin poszed do jego gabinetu, aby mu pogratulowa: No c, bye troch zdenerwowany, ale poszo dobrze. Mootow potrzebowa pochway: w gbi duszy by bardzo prny. W tym momencie zadzwoni telefon: Timoszenko meldowa o chaosie na granicy, gdzie dowdcy, zwaszcza Pawow na kluczowym Froncie Zachodnim, bronicym Miska i drogi do Moskwy, stracili kontakt ze swymi jednostkami. Stalin zacz perorowa, e niespodziewany atak jest na wojnie bardzo wany. Oddaje inicjatyw atakujcym []. Musicie bezwzgldnie przeciwdziaa [] wszelkim objawom paniki. Wezwijcie dowdcw, zorientujcie si w sytuacji i meldujcie []. Ile czasu potrzebujecie? Dwie godziny, ale nie wicej []. Co si dzieje z Pawowem? Ale Pawow, ktry przyj na siebie gwny ciar niemieckiego uderzenia, nie mia cznoci ze sztabem swoich armii. Stalin, w asycie Mootowa, Malenkowa i Berii, owej trjcy, ktra miaa spdzi wiksz cz wojny w Kciku, poznawa stopniowo oszaamiajce rozmiary niemieckich sukcesw i radzieckich klsk. W cigu pierwszego tygodnia Beria spotka si ze Stalinem pitnacie razy, natomiast Mechlis, szef Zarzdu Politycznego Armii Czerwonej, praktycznie zamieszka w Kciku: stalinowskim remedium na klsk by terror. Ale nawet ci dwaj wraz ze starymi towarzyszami z czasw wojny domowej, takimi jak Woroszyow i Kulik, niewiele mogli zrobi, kiedy Timoszenko zameldowa, e do koca dnia ponad tysic samolotw zostao zniszczonych na ziemi. Chyba niemieckie siy powietrzne nie zdoay dotrze do wszystkich lotnisk? spyta aonie Stalin. Niestety, zdoay. Ale to katastrofa na Froncie Zachodnim dowodzonym przez Pawowa doprowadzia Stalina do dzikiej, cho bezsilnej furii: To potworna zbrodnia. Winni musz ponie surow kar. Stalin rozkaza swoim najbliszym towarzyszom odwiedzi fronty i dowiedzie si, jak wyglda sytuacja. Kiedy si wahali, krzykn: Natychmiast! Szef sztabu ukow mia pojecha na Front Poudniowo-Zachodni, ale spyta, kto pokieruje prac pod jego nieobecno. Nie tracie czasu warkn Stalin. Jako sobie poradzimy. Malenkow i Budionny, nader osobliwa para bezbarwny biurokrata i zawadiacki Kozak polecieli na Front Briaski, Kulik na Front Zachodni. Kataklizm omal ich nie pochon: wrd oglnego zamieszania mieli szczcie, e uszli z yciem. Tymczasem na Kremlu Stalin podejmowa sprzeczne decyzje, tak samo zdezorientowany jak dowdcy jego wojsk. Tego popoudnia Stalin i Beria wyszli ostatni, o 16:45, a byli na nogach od witu. Nadal wierzyli, e dziki sprawnie przeprowadzonym kontratakom uda si przenie dziaania wojenne na terytorium przeciwnika. Musieli si troch przespa, lecz Stalin wrci do swojego gabinetu o 3:20 rankiem 23 czerwca, aby spotka si z Mootowem, Mechlisem i Beri. 25 czerwca, w obliczu postpujcego rozpadu frontw, Stalin spdzi ca noc, od 1:00 do 5:50, w swoim gabinecie w stanie wzbierajcego gniewu, poniewa jeden z jego specjalnych wysannikw przepad w chaosie. Ta oferma Kulik zasuguje na kopa w dup powiedzia. Tylko ukow, brutalny, odwany i energiczny, zdoa przej do kontrataku na Froncie Poudniowo-Zachodnim, okazujc stalinowsk bezwzgldno, jak wyrnia si podczas wojny: Natychmiast aresztowa gosi jeden z jego typowych rozkazw dla Wydziau Specjalnego, dotyczcy oficerw opuszczajcych swoje pozycje i niezwocznie odda pod sd jako zdrajcw i tchrzy.

aosny bazen Kulik, ktrego wojenna kariera miaa by kronik tragikomicznych pomyek, przywdzia kombinezon pilota, czapk i gogle, i pojawi si na Froncie Zachodnim wieczorem 23 czerwca. Zdezorientowany bezadnym odwrotem 10 Armii zosta odcity, okrony i omal nie dosta si do niewoli. Musia ucieka w niezwykym przebraniu. Zachowanie marszaka Kulika byo niezrozumiae poskary si jeden z funkcjonariuszy politycznych Mechlisowi. Rozkaza wszystkim odpru naszywki, wyrzuci dokumenty, a nastpnie przebra si w chopski strj, bardzo dla niego odpowiedni. Spaliwszy swj marszakowski mundur zaproponowa, abymy porzucili bro, i osobicie rozkaza mi wyrzuci medale i dokumenty []. Kulik jecha na chopskim wozie drog zajt przez niemieckie czogi. Front Zachodni si rozsypa. Chory Szaposznikow przey zaamanie pod wpywem napicia. Kwatera Gwna stracia i jego. Jak podczas gry w chowanego, kiedy coraz wicej dzieci szuka tych, ktre si pochoway, Stalin wysa Woroszyowa, aby odszuka Kulika i Szaposznikowa. 26 czerwca pierwszy marszaek przyby do Mohylewa specjalnym pocigiem, ale nie zdoa znale ani Frontu Zachodniego, ani obu marszakw. Wreszcie jego adiutant natkn si na co, co przypominao raczej obz cygaski ni sztab, i odszuka Szaposznikowa, ktry lea na ziemi przykryty paszczem i wyglda na martwego. Potem zobaczy Pawowa, dowdc, lecego samotnie pod drzewem i jedzcego kasz z menaki w ulewnym deszczu, ktrego zdawa si nie zauwaa. Szaposznikow drgn. Adiutant zda sobie spraw, e marszaek yje, i przedstawi si. Szaposznikow, krzywic si z blu, wyrazi rado z przyjazdu Woroszyowa i zacz si goli. Pawow, ktry skoczy ju swoj kasz, wpad w rozpacz: Jestem skoczony! Woroszyow, miotajc groby, posa adiutanta na poszukiwanie Kulika. Potem obaj marszakowie wrcili do pocigu, aby zdecydowa, co zrobi z nieszczsnym Pawowem. Woroszyow zarzdzi obiad: kucharz przynis szynk, chleb i herbat, co najwyraniej rozczarowao marszaka, poniewa wpad we wcieko, wrzeszczc na kucharza, towarzysza Franca, ktry przybieg i wypry si na baczno. Woroszyow spyta, jak mia poda taki posiek dwm marszakom. Dlaczego pokroilicie szynk? Czy ludzie kroj szynk w ten sposb? W pierwszej lepszej knajpie podaj szynk lepiej! Woroszyow wezwa Pawowa, zwymyla go za popenione bdy i przypomnia mu, e ju raz poskary si na niego Stalinowi. Pawow pad na kolana, baga o przebaczenie i caowa buty marszaka. Woroszyow wrci do Moskwy. O wicie 4 lipca Mechlis aresztowa Pawowa za zdrad: Prosimy o zgod na aresztowanie i proces - napisa. Stalin zaaprobowa to jako jedn z waciwych metod poprawy sytuacji na froncie. Poddany torturom Pawow obciy generaa Mierieckowa. Przed procesem Pawowa Poskriebyszow przynis Stalinowi projekt wyroku. Stwierdziwszy, e tekst zawiera tradycyjne zmylenia, Stalin powiedzia Poskriebyszowowi: Wyrok zatwierdzam, a wszystkie te bzdury o dziaalnoci spiskowej Ulrich ma wyrzuci. Nie przeciga sprawy. adnych apelacji. A potem specjalnym rozkazem powiadomi fronty, niech wiedz, e defetystw bdziemy kara bezlitonie. Mikojan (a prawdopodobnie rwnie reszta Politbiura) zaaprobowa wyrok i jeszcze trzydzieci lat pniej nie zmieni zdania, gdy napisa w pamitnikach: Szkoda, e go stracilimy, ale byo to sprawiedliwe. 22 lipca czterej oficerowie dowodzcy Frontem Zachodnim zostali rozstrzelani. Napywao tyle telegramw z prob o zgod na rozstrzeliwanie zdrajcw, e zablokoway poczenia w biurze Mechlisa. Tego samego dnia Mechlis zezwoli swoim komisarzom na zwoywanie sdw i wykonywanie wyrokw. Stalin uwiadamia sobie powoli rozmiary katastrofy. Wydarzenia wymkny si spod kontroli: Niemcy zbliali si do Miska, siy powietrzne zostay zdziesitkowane, trzydzieci dywizji przestao istnie. 26 lipca Stalin odwoa pilnie ukowa z Frontu Poudniowo-Zachodniego: szef sztabu zasta Timoszenk i generaa Watutina stojcych na baczno przed Stalinem z oczami czerwonymi z niewyspania. Stalin rozkaza: Zastanwcie si wsplnie i powiedzcie mi, co mona zrobi.[173] Da im czterdzieci minut na opracowanie nowej strategii obronnej.

Nawet w tym gorczkowym czasie Stalin pamita o wasnej rodzinie. 25 czerwca, kiedy spotka si z Timoszenk, aby omwi sytuacj, ktra jest niezwykle powana na wszystkich frontach, ludowy komisarz obrony zdoby si na odwag i spyta, czy Jakow Dugaszwili, najstarszy syn, ktry zawsze go rozczarowywa i ktrego zawsze traktowa oschle, powinien zosta wysany na front, o co prosi. Tumic gniew, Stalin odpar: Niektrzy, mwic delikatnie, nazbyt gorliwi podwadni zawsze staraj si zadowoli swoich zwierzchnikw. Nie zaliczam was do nich, ale radz, ebycie nie zadawali mi wicej takich pyta. Nie powiedzia nic wicej, ale pniej sprawdzi, czy starsi chopcy, Jakow i Artiom, obaj artylerzyci, otrzymali przydzia na lini frontu. Po przyjciu poegnalnym urzdzonym przez Wasilija, ona Jakowa, Julia, ubrana w czerwon sukienk, ktra, jak wierzya pniej, bya przeklta, odprowadzia swego ukochanego Jasz. Pewnej nocy w pierwszych dniach wojny Stalin zatelefonowa do eni Alliujewej, z ktr nie utrzymywa kontaktw od czasu jej powtrnego wyjcia za m. Odwiedzia Kuncewo i, jak wspominaa, jeszcze nigdy nie widziaam Iosifa tak przygnbionego. Poprosi j, eby odwioza Swietan i dzieci na dacz w Soczi, a nastpnie wyjani, jak przedstawia si sytuacja na froncie. Bya wstrznita, poniewa propaganda nadal trbia, e bohaterska Armia Czerwona rozgromi wkrtce faszystowskich najedcw: Wojna potrwa dugo. Poleje si mnstwo krwi []. Prosz ci, zabierz Swietan na poudnie. Odmwia. Musiaa pozosta z mem. Stalin by zdenerwowany i zy. Nigdy wicej si z ni nie zobaczy. Anna Redens odwioza Swietan, Aleksandr Nakaszydze, on Wasilija Galin i crk Jakowa Guli, jak rwnie wasnych synw na dacz w Soczi, gdzie pozostali, dopki nie dotar tam front. Dwudziestego smego czerwca Niemcy, ktrzy wdarli si dwiecie kilometrw w gb terytorium radzieckiego, zamknli piercie okrenia wok 400.000 onierzy i zajli stolic Biaorusi, Misk. Kiedy strzpy informacji dotary do Kcika podczas dugiego posiedzenia, ktre trwao od wczesnego popoudnia do 2:40 nad ranem, Stalin przey kolejny wstrzs. Przespa si kilka godzin, a nastpnie odwiedzi Ludowy Komisariat Obrony, prawdopodobnie w asycie Mootowa, Malenkowa i Budionnego, aby dowiedzie si czego wicej. Po upadku Miska droga do Smoleska i Moskwy stana otworem, panowao jednak takie zamieszanie, e Timoszenko znw straci czno ze swoimi armiami. To rozwcieczyo Stalina, ktry ponownie zjawi si w swoim gabinecie o 19:35. Podczas gdy Timoszenko i ukow przekazywali coraz gorsze wieci, zjawili si Beria i Mikojan, aby doczy do swoich towarzyszy na nadzwyczajnym posiedzeniu Politbiura. Po pnocy Stalin zatelefonowa do Timoszenki, domagajc si bardziej konkretnych wiadomoci z Biaorusi: nie byo adnych. To przepenio czar.[174] Stalin wybieg z gabinetu. Poskriebyszow i Czadajew obserwowali, jak Stalin, Mootow i Beria wyjedaj packardem na zewntrz. Niemcy musieli zaj Misk powiedzia Poskriebyszow. Kilka minut pniej Pitka zjawia si w Ludowym Komisariacie Obrony. Stalin poprowadzi swoich towarzyszy do gabinetu Timoszenki i oznajmi, e chce si zapozna osobicie z doniesieniami z frontu. ukow zamierza wyj, ale Timoszenko nakaza mu gestem, aby zosta. Pitka zebraa si wok mapy operacyjnej. Co si dzieje w Misku? spyta Stalin. Nie mog jeszcze nic na ten temat powiedzie odpar Timoszenko. Waszym obowizkiem jest zna wszystkie fakty i informowa nas na bieco powiedzia Stalin. Po prostu boicie si powiedzie nam prawd. W tym momencie nieustraszony ukow wtrci si obcesowo: Towarzyszu Stalin, czy pozwolicie, e zajmiemy si swoj prac? A co, moe wam przeszkadzamy? wycedzi Beria, wstrznity, e kto omieli si zwrci do Stalina w ten sposb. Spotkanie przerodzio si w sprzeczk pomidzy ukowem a Beri, ktrej Stalin przysuchiwa si z rosnc irytacj. Wiecie, e sytuacja na frontach jest krytyczna. Dowdcy frontw czekaj na instrukcje i lepiej bdzie, jeli si tym zajmiemy powiedzia ukow. My te potrafimy wydawa rozkazy krzykn Beria.

 Jeli uwaacie, e potraficie, to prosz! odpar ukow. Jeli partia wyda nam takie polecenie, bdziemy to robi. Wic zaczekajcie, a partia wyda wam takie polecenie. A na razie nam powierzono t funkcj. ukow zwrci si do Stalina. Przepraszam za szczero, towarzyszu Stalin, na pewno si z tym uporamy. Wtedy przyjedziemy na Kreml i zoymy raport. ukow dawa do zrozumienia, e generaowie s bardziej kompetentni ni Politbiuro. Stalin, ktry do tej pory milcza, nie mg duej powciga gniewu: Popeniacie wielki bd, prbujc odgrodzi was i nas Wszyscy musimy myle o tym, jak pomc frontom. Nagle Stalin, mwic sowami Mikojana, eksplodowa: Co to za Kwatera Gwna? Co to za szef sztabu, ktry od pierwszego dnia wojny nie ma cznoci ze swoimi wojskami, nie reprezentuje nikogo, nikim nie dowodzi? Przemczony ukow zaama si pod tym gradem zarzutw i wybuchn paczem, zalewajc si zami jak baba, i wybieg do drugiego pokoju. Mootow pospieszy za nim. Jeden z najtwardszych bolszewikw pociesza jednego z najbardziej brutalnych onierzy w tym krwawym stuleciu: czy Mootow zaoferowa ukowowi chusteczk lub pooy mu rk na ramieniu? Pi minut pniej niezwyky duet wrci. ukow uspokoi si, ale oczy mia wci wilgotne. Wszyscy bylimy przygnbieni przyzna Mikojan. Stalin zasugerowa, aby Woroszyow lub kto inny nawiza czno z Frontem Zachodnim. Stalin by bardzo przygnbiony. Potem popatrzy na swoich towarzyszy. No dobrze powiedzia. Niech sami si najpierw zorientuj. Chodcie, towarzysze. Stalin wyszed z gabinetu. Kiedy wsiadali do czekajcych na zewntrz samochodw, wypowiedzia pierwsze sowa prawdy od pocztku wojny: Wszystko stracone. Rezygnuj. Lenin zbudowa nasze pastwo, a mymy wszystko przejebali! Stalin kl przez ca drog do Kuncewa. Lenin zostawi nam wielkie dziedzictwo, a my, jego spadkobiercy, wszystko przesralimy Mootow wspomina, e nawet gdy dotarli do domu, Stalin cigle przeklina: Wszystko spieprzylimy!. To my odnosio si do nas wszystkich! Stalin oznajmi, e nie moe by duej przywdc. Ustpuje. W Kuncewie Mootow prbowa doda mu otuchy. Zostawili zaamanego Stalina na daczy.[175] Mikojan nie by specjalnie poruszony zachowaniem Stalina. W drodze do domu dyskutowa o tym z Mootowem, ktrego nie lubi, ale ktremu ufa: obaj doskonale znali Stalina. Uderzyy nas te jego sowa. Co teraz, czy wszystko jest nieodwoalnie stracone? Uznalimy, e powiedzia to dla efektu. Mieli racj, czciowo udawa, ale te by tylko czowiekiem, jak uj to Mootow. Upadek Miska wstrzsn Stalinem, ktry straci twarz przed swoimi towarzyszami i generaami. By to najwikszy kryzys w caej jego karierze. Nastpnego dnia przekonali si, e nie byo to tylko dla efektu. W poudnie, kiedy zwykle pojawia si na Kremlu, nie przyjecha. Nie zjawi si take pniej. W systemie wadzy wytworzya si prnia: tytan, ktry w czternastogodzinnych maratonach decydowa o kadym najdrobniejszym szczegle, pozostawi ziejc wyrw. Kiedy w gabinecie Stalina dzwoni telefon, suchawk podnosi Poskriebyszow. Towarzysza Stalina nie ma i nie wiem, kiedy bdzie. Kiedy Mechlis prbowa dodzwoni si do Stalina w Kuncewie, nie uzyska poczenia. Nie rozumiem westchn Poskriebyszow. Pod koniec dnia szef gabinetu Stalina nadal odpowiada: Towarzysza Stalina nie ma i prawdopodobnie nie bdzie. Czy pojecha na front? spyta mody Czadajew. Dlaczego mnie mczycie? Powiedziaem, e go nie ma i nie bdzie. Stalin zamkn si przed wszystkimi, nikogo nie przyjmowa i nie odbiera telefonw. Mootow powiedzia Mikojanowi i innym, e przez ostatnie dwa dni Stalin znalaz si w stanie takiej prostracji, e nie interesowa si niczym, nie wykazywa adnej inicjatywy i by w bardzo zej formie. Stalin nie mg spa. Nie zada sobie nawet trudu, eby si rozebra, tylko po prostu kry po daczy. W pewnym momencie otworzy drzwi pokoju oficera dyurnego, gdzie zastpca Wasika, genera major Rumiancew, poderwa si na baczno, lecz Stalin nie odezwa si ani sowem i

wrci do siebie. Powiedzia pniej Poskriebyszowowi, e czu w ustach smak piounu. Ale Stalin zna histori: wiedzia, e Iwan Grony, jego nauczyciel, te zrzek si wadzy, by wyprbowa lojalno swoich bojarw. Radzieccy bojarzy niepokoili si, lecz bardziej dowiadczeni wyczuwali niebezpieczestwo. Mootow stara si nie podpisywa adnych dokumentw. Rzd by sparaliowany przez dwa dugie dni, a w tym czasie Niemcy szybko posuwali si naprzd. Nie masz pojcia, jak tu jest powiedzia Malenkow Chruszczowowi. Wieczorem 30 czerwca Czadajew wrci do gabinetu, by uzyska podpis Stalina, ale go nie zasta: Wczoraj te go nie byo. Nie, wczoraj te go nie byo powtrzy Poskriebyszow bez cienia sarkazmu. Ale co naleao zrobi. Do gabinetu Poskriebyszowa przyszed Wozniesienski. Kiedy Czadajew poprosi go o podpisanie dokumentw, Wozniesienski odmwi i zatelefonowa do Stalina, lecz nikt nie odbiera. Uda si wic na gr, do Mootowa, ktry zasugerowa, by zwoa pniej posiedzenie, ale nie wspomnia, e skontaktowa si ju z Beri, Malenkowem i Woroszyowem, aby wraz z nimi zdecydowa, co naley zrobi. Przedsibiorczy Beria przedstawi projekt cisego gabinetu wojennego zoonego z kilku czonkw o szerokich uprawnieniach pod przewodnictwem Stalina, jeli si zgodzi, z udziaem Mootowa, Woroszyowa, Malenkowa i siebie: trzech starych bolszewikw i dwie wschodzce gwiazdy. Pominicie pozostaych przywdcw byo triumfem Berii i Malenkowa, ktrzy nie byli nawet penymi czonkami Politbiura. Po tych ustaleniach Mootow zatelefonowa do Mikojana, ktry zawiadomi Wozniesienskiego, i zebrao si Politbiuro. Palatyni nigdy nie byli tak potni: ich dziaania bardzo przypominay intrygi po wylewie Stalina dwanacie lat pniej; od czasu ujawnienia nieszczsnego testamentu Lenina niemal dwanacie lat wczeniej bya to jedyna realna sposobno, by go obali. Mootow opowiedzia im o zaamaniu Stalina, lecz Mikojan odpar, e nawet jeli Wdz jest niezdolny do dziaania, samo nazwisko Stalina ma wystarczajc si, by umocni morale narodu. A potem podekscytowany Wozniesienski zrobi co, co okazao si fatalnym bdem. Wiaczesaw! powiedzia do Mootowa. Id pierwszy, a my pjdziemy za tob! Mootow zblad na t niebezpieczn sugesti i zwrci si do Berii, ktry zaproponowa utworzenie Pastwowego Komitetu Obrony. Postanowili pojecha do Kuncewa. Kiedy dotarli na miejsce, przestpili ostronie prg mrocznego, ciemnozielonego domu ukrytego wrd sosen i weszli do niewielkiej jadalni. Siedzia tam w fotelu wychudzony, wyndzniay, ponury Stalin. Na widok siedmiu wchodzcych czonkw Politbiura skamienia. Wedug jednej z relacji przywita ich nieskadn przemow: Nie ma ju wielkiego Lenina Gdyby mg nas teraz zobaczy. Zobaczy tych, ktrym powierzy los swego kraju Jestem zasypywany listami od ludzi radzieckich, susznie czynicych nam wyrzuty Pewnie niektrzy spord was nie mieliby nic przeciwko temu, eby zwali win na mnie. Potem spojrza na nich badawczo i spyta: Po co przyjechalicie? Wzrok mia dziwny wspomina Mikojan a nie mniej dziwne byo i pytanie, ktre zada. Przecie, tak naprawd, sam powinien by nas wezwa. Nie miaem wtpliwoci: uzna, e przyjechalimy go aresztowa. Beria uwanie wpatrywa si w twarz Stalina. Byo oczywiste powiedzia pniej onie e Stalin spodziewa si wszystkiego, nawet najgorszego. Palatyni te byli przeraeni: Beria drwi pniej z Mikojana, e chowa si za plecami innych. Mootow, najstarszy rang i dlatego najbardziej naraony na zemst Stalina, wystpi naprzd: Dzikujemy wam za szczero powiedzia Mootow wedug jednego z drugorzdnych rde ale mog was zapewni, e gdyby jaki idiota prbowa nastawi mnie przeciwko wam, odpowiedziaby za to. Prosimy was, ebycie wrcili do pracy Zastanwmy si nad tym odpar Stalin. Czy speniam jeszcze oczekiwania narodu? Czy jestem w stanie poprowadzi kraj do ostatecznego zwycistwa? Mog by bardziej godni kandydaci. Myl, e wyra jednogon opini wtrci si Woroszyow. Nie ma nikogo bardziej godnego. Prawilno! Susznie! powtrzyli palatyni. Mootow powiedzia Stalinowi, e Malenkow i Beria

proponuj utworzy Pastwowy Komitet Obrony. Kto stanie na czele? spyta Stalin. Wy, towarzyszu Stalin. Ulga Stalina bya bezgraniczna: napicie znikno z jego twarzy ale przez jaki czas nic nie mwi. Wreszcie powiedzia: Dobrze. Beria wystpi naprzd i oznajmi: Wy, towarzyszu Stalin, staniecie na czele. I zacz wymienia czonkw. Stalin zauway, e Mikojan i Wozniesienski zostali pominici, ale Beria wyjani, e powinni kierowa pracami rzdu. Pragmatyczny Mikojan zasugerowa, e skoro odpowiada za zaopatrzenie armii, powinien wej w skad komitetu jako specjalny penomocnik. Stalin przydzieli obowizki: Malenkow mia nadzorowa produkcj samolotw, Mootow czogw, Wozniesienski uzbrojenia. Stalin powrci do wadzy. Czy Stalin naprawd przey zaamanie nerwowe, czy po prostu gra komedi? Motywy, jakimi kierowa si ten utalentowany aktor sceny politycznej, nigdy nie byy jednoznaczne. Z pewnoci mia powody, aby si zaama: by przygnbiony i wyczerpany. Zdarzao si to ju wczeniej: przeywa podobne chwile po mierci Nadii i podczas wojny z Finlandi. Jego zaamanie byo zrozumia reakcj na fatalny brak wyczucia zamiarw Hitlera, bd, ktrego nie mg ukry przed swymi dworzanami: nieustannie syszeli, jak ich zapewnia, e w 1941 roku nie dojdzie do inwazji. Ale bya te inna przyczyna: katastrofa militarna ujawnia szkody, jakie wyrzdzi, dokonujc czystki w korpusie oficerskim, i jego nieudolno jako dowdcy. Krl by nagi. Tylko dyktator, ktry zamordowa wszystkich potencjalnych rywali, mg to przetrwa. W kadym innym systemie spowodowaoby to zmian wadzy, ale tutaj nie wchodzio w rachub. Ale Mootow i Mikojan mieli racj: byo to rwnie przedstawienie dla efektu. Zrzeczenie si wadzy to wyprbowany wybieg, stosowany z dobrym skutkiem od czasw Achillesa i Aleksandra Wielkiego. Skadajc rezygnacj, Stalin doprowadzi do tego, i Politbiuro dokonao jego reelekcji, co przynioso t dodatkow korzy, e pozwolio postawi grub kresk pod wszystkimi wczeniejszymi bdami. Zostay mu wybaczone: Stalin znw cieszy si naszym poparciem napisa ironicznie Mikojan. Byo to wic zaamanie i polityczne odrodzenie. Bylimy wiadkami chwili saboci Stalina powiedzia pniej Beria. Iosif Wissarionowicz nigdy nam tego nie wybaczy. Mikojan wiedzia, co robi, chowajc si za plecami towarzyszy. Nastpnego popoudnia Stalin znw zjawi si w swoim gabinecie, nowy czowiek przeznaczony do roli wodza naczelnego, do ktrej, jak uwaa, mia specjalne predyspozycje. 1 lipca gazety ogosiy, e Stalin zosta przewodniczcym Pastwowego Komitetu Obrony, GKO. Niebawem mianowa Timoszenk dowdc Frontu Zachodniego bronicego Moskwy: 19 lipca Stalin obj funkcj Ludowego Komisarza Obrony, a 8 sierpnia Najwyszego Naczelnego Dowdcy: od tej pory generaowie nazywali go Wierchownym. 16 lipca przywrci zniesiony po wojnie z Finlandi system podwjnego dowodzenia, przydzielajc dowdcom wojskowym znienawidzonych w armii komisarzy politycznych. Pod przewodem Mechlisa mieli prowadzi bezlitosn walk z tchrzami, panikarzami i dezerterami, ale ci zarozumiali dyletanci czsto przejmowali rzeczywiste dowodzenie, tak jak ich zwierzchnik. Ludowy Komisariat Obrony - napisa Chruszczow przypomina sfor wciekych psw z Kulikiem i Mechlisem.[176] Tymczasem Stalin zjednoczy organy bezpieczestwa, NKWD i NKGB, pod zwierzchnictwem Berii. 3 lipca przemwi do narodu jako rosyjski przywdca narodowy: Towarzysze, obywatele zacz konwencjonalnie spokojnym tonem, a na falach radiowych nis si jego oddech wraz z odgosem popijanej maymi yczkami wody i brzkiem szklanki. Bracia i siostry! Zwracam si do was, przyjaciele moi. Bya to wojna narodowa, ale uczucia patriotyczne umacnia terror: Tchrzy, dezerterw, panikarzy naley bezlitonie niszczy. Kilka nocy pniej Stalin i Kalinin wyszli z Kremla o 2:00, pod siln eskort dowodzon przez Wasika, i wkroczyli do Mauzoleum Lenina, by poegna si z mumi zmarego przywdcy przed jej podr specjalnym pocigiem na Syberi. Zdecydowanie Stalina nie poprawio sytuacji na frontach. W cigu trzech tygodni Armia Czerwona

stracia okoo dwch milionw onierzy, 3.500 czogw i ponad 6.000 samolotw. 10 lipca niemieckie jednostki pancerne wznowiy natarcie na bram do Moskwy, Smolesk, ktry pad sze dni pniej. Niemcy przebili si przez radzieckie linie, biorc do niewoli kolejne 300.000 jecw, zdobywajc 3.000 dzia i 3.000 czogw ale zacita obrona Timoszenki osabia chwilowo impet ich natarcia. Hitler rozkaza Grupie Armii rodek przegrupowa si pod koniec lipca. Jego wojska pary niepowstrzymanie naprzd, w kierunku Kijowa na poudniu i Leningradu na pnocy, odnoszc wielkie zwycistwa, ale aden z gwnych celw Barbarossy Moskwa, Leningrad i Zagbie Donieckie nie zosta zdobyty. Armia radziecka nie ulega zniszczeniu. Niemieccy generaowie przekonywali Hitlera, by rzuci zgrupowania pancerne na Moskw, natomiast Fhrer, przypomniawszy sobie zapewne jaowy triumf Napoleona, postanowi zdoby rop i zboe na poudniu. Efektem bya nowa, kompromisowa strategia, Moskwa i Ukraina. Odrodzony Stalin napotyka czasem sprzeciwy ze strony Politbiura. Tu po upadku Smoleska wezwa ukowa i Timoszenk na dacz, gdzie zastali go w towarzystwie kilku czonkw Politbiura, ubranego w star bluz, przechadzajcego si z nabit fajk, co zawsze wryo kopoty. Politbiuro dyskutowao o zdymisjonowaniu Timoszenki Co o tym mylicie? Timoszenko nic nie powiedzia, ale ukow zaprotestowa. Myl, e ma racj stwierdzi sdziwy Kalinin, ktry po 1930 roku bardzo rzadko nie zgadza si ze Stalinem. Stalin bez popiechu zapali fajk i popatrzy na czonkw Politbiura. A jeli zgodzimy si z towarzyszem ukowem? spyta. Macie racj, towarzyszu Stalin odpowiedzieli chrem. Ale ukow nie zawsze stawia na swoim. W obliczu groby kolejnego gigantycznego okrenia na poudniu Stalin postanowi zastosowa drakoskie rodki, aby zmusi swoich onierzy do walki. W pierwszym tygodniu zaaprobowa wydany przez NKGB Rozkaz nr 246, przewidujcy represje w stosunku do rodzin onierzy, ktrzy dostali si do niewoli, a teraz poda to do wiadomoci publicznej w osawionym Rozkazie nr 270. Pod tekstem poleci umieci podpisy Mootowa, Budionnego, Woroszyowa i ukowa, chocia nie wszyscy z wymienionych byli obecni przy jego uchwalaniu, ale stao si to ju tradycyjn metod bolszewickich rzdw. Te decyzje zrujnoway ycie milionw onierzy i czonkw ich rodzin, w tym rwnie rodziny Stalina.[177] Szesnastego lipca, pod Witebskiem, pewien porucznik 14 puku artylerii haubicznej 14 Dywizji Pancernej zosta wraz ze swoj jednostk okrony przez wojska niemieckie. Uwaajc si za wybraca, nie wycofa si: Jestem synem Stalina i nie pozwol wycofa swojej baterii, ale nie popeni te honorowego samobjstwa. 19 lipca Berlin ogosi, e wrd nieprzebranych mas radzieckich jecw wojennych znajduje si Jakow Dugaszwili. danow wysa Stalinowi zapiecztowany pakiet, zawierajcy fotografi Jakowa, ktr ojciec dokadnie obejrza, drczony myl, e jego saby syn zaamie si i zdradzi go. Po raz drugi przekl Jakowa za to, e si nie zabi: Gupiec nie potrafi si nawet zastrzeli! mrukn do Wasilija. Natychmiast sta si podejrzliwy wobec ony Jakowa, Julii. Na razie nic nie mw onie Jaszy przykaza Swietanie. Niebawem, na mocy Rozkazu nr 270, Julia zostaa aresztowana. Jej trzyletnia creczka Gulia nie ogldaa matki przez dwa lata. Ale wiemy te, jak Stalin martwi si o los Jakowa i jak zadrcza si tym do koca ycia. Wkrtce zabroni Wasilijowi uczestniczy w lotach bojowych: Jeden jeniec to dla mnie a nadto! Ale wpad w gniew, kiedy nastpca tronu zatelefonowa, by poprosi o pienidze na nowy mundur i dodatkowe jedzenie: 1. Z tego, co wiem, racje ywnociowe w siach powietrznych s zupenie wystarczajce. 2. Specjalny mundur dla syna Stalina nie jest przewidziany. Mniej wicej w tym czasie, gdy Jakow dosta si do niewoli, Stalin podj pierwsz prb zawarcia porozumienia z Hitlerem. On i Mootow rozkazali Berii wysondowa bugarskiego ambasadora, Iwana Stamenowa. Beria wyznaczy do tego zadania specjalist od zabjstw i zbierania informacji, Pawa Sudopatowa, ktry opisa ca histori w swoich nie do koca wiarygodnych pamitnikach: polecono mu zapyta, dlaczego Niemcy pogwaciy pakt o nieagresji, na jakich warunkach Hitler

byby gotw zakoczy wojn i czy zadowoliby si Ukrain, Biaorusi, Modawi i pastwami batyckimi, czym w rodzaju powtrki pokoju w Brzeciu Litewskim. Beria powiedzia Sudopatowowi, e Stalin chce w ten sposb zyska na czasie. 25 lipca Sudopatow spotka si ze Stamenowem w ulubionej gruziskiej restauracji Berii, Aragwi, ale Bugar odmwi przekazania tej propozycji Berlinowi i oznajmi: Nawet jeli wycofacie si do Uralu, to i tak zwyciycie. Tymczasem na poudniu Niemcy niepowstrzymanie posuwali si naprzd: pancerne kleszcze Grupy Armii Poudnie pod dowdztwem Heinza Guderiana i Ewalda von Kleista zwieray si wok Kijowa, co grozio okreniem wojsk Frontu Poudniowo-Zachodniego generaa Michaia Kirponosa z kolejnymi setkami tysicy onierzy. Stao si oczywiste, e Kijw trzeba bdzie opuci. 29 lipca Stalin wezwa ukowa, by omwi sytuacj na wszystkich frontach. Poskriebyszow zauway zowieszczo, e spotkanie rozpoczo si dopiero po przybyciu Mechlisa. Kiedy ponury demon zjawi si z Beri i Malenkowem, szef sztabu pod nieprzychylnym wzrokiem owej gronej trjcy przepowiedzia, e Niemcy rozbij Front Poudniowo-Zachodni, a nastpnie skieruj si ponownie w stron Moskwy. Mechlis przerwa, by spyta gronym tonem, skd ukow wie tak duo o niemieckich planach. Co z Kijowem? spyta Stalin. ukow by zdania, e naley odda miasto. Nie plecie bzdur obruszy si Stalin. Jeli uwaacie, e jako szef Sztabu Generalnego potrafi tylko ple bzdury, to prosz o zwolnienie mnie z obowizkw i wysanie na front odparowa ukow. Kto da wam prawo rozmawia w ten sposb z towarzyszem Stalinem? krzykn Mechlis. Nie gorczkujcie si powiedzia Stalin do ukowa ale skoro o tym wspomnielicie, poradzimy sobie bez was. ukow zabra swoje mapy i wyszed z pokoju, ale czterdzieci minut pniej Stalin wezwa go znowu i owiadczy, e zosta zwolniony z funkcji szefa sztabu, co dla walecznego generaa byo bogosawiestwem, poniewa pozwolio mu wrci tam, gdzie czu si najlepiej. Stalin uspokaja go: Nie denerwujcie si. Stanowisko szefa Sztabu Generalnego obj ponownie Szaposznikow. Stalin wiedzia, e marszaek jest chory, ale obieca mu pomc. ukow chcia si odmeldowa, lecz Stalin zaprosi go na herbat: mia do niego sabo. Katastrofa w rejonie Kijowa dowioda niebawem susznoci jego bzdurnych zalece. Niemieckie kleszcze pancerne zaciskay si wok Frontu Poudniowo-Zachodniego dowodzonego przez marszaka Budionnego i Chruszczowa, ktrzy bagali o zgod na wycofanie wojsk. Stalin otrzyma z NKWD informacj, e Chruszczow zamierza podda Kijw i zatelefonowa do niego, groc mu. Chruszczow, ktrego nastrj, jak si to czsto zdarza w momentach klski, oscylowa pomidzy panicznym strachem a bezsiln zoci, zasta Budionnego pijcego koniak z szefem sztabu frontu, Iwanem Bagramianem, i owiadczy mu gniewnie, e powinien zosta rozstrzelany. Jedenastego wrzenia w obliczu narastajcego zagroenia Budionny, odwaniejszy i bardziej kompetentny ni wikszo kawalerzystw, cho wiedzia, i moe zosta odwoany, a nawet aresztowany, prbowa przekona Stalina, e zwoka doprowadzi do strat w ludziach i ogromnych ilociach sprztu. Stalin zdymisjonowa go nastpnego dnia, powierzajc dowdztwo frontu Timoszence, ktremu wrczy te osobliwy upominek w postaci dwch fajek z rzebionym wizerunkiem jelenia. Miao to symbolizowa jego przeniesienie z pnocy na poudnie i byo ze strony Stalina rzadkim gestem. Obejmujecie dowdztwo oznajmi Budionny Timoszence na froncie. Ale zadzwomy razem do Stalina i powiedzmy, e trzeba si wycofa z Kijowa. Jestemy prawdziwymi marszakami i uwierz nam. Nie chc podkada gowy pod topr odpar Timoszenko. Dwa dni pniej, o 18:20, upr Stalina wyda gorzkie owoce, kiedy 1 i 2 Grupa Pancerna Kleista i Guderiana poczyy si sto pidziesit kilometrw na wschd od Kijowa, zamykajc w gigantycznym okreniu pi

radzieckich armii: 452.720 ludzi dostao si do niewoli. 18 wrzenia pad Kijw. Stalin zdoa zapanowa nad nerwami: Trzeba zaata dziur rozkaza Szaposznikowowi. Szybko! Stalin i Beria stosowali bezwzgldne represje, ale zaczli te zwalnia z wizie aresztowanych wczeniej ludzi. Coraz wicej szczciarzy wychodzio na wolno, by wesprze wysiek wojenny. Nie ma ludzi, na ktrych mona polega mrukn Stalin podczas jednego ze spotka powiconych obronie przeciwlotniczej. Konstruktor samolotw Jakowlew powiedzia: Towarzyszu Stalin, min ju przeszo miesic od aresztowania Baandina, naszego zastpcy ludowego komisarza. Nie wiemy, za co zosta aresztowany, ale nie wyobraamy sobie, eby by wrogiem. Jest potrzebny Prosimy was o rozpatrzenie tej sprawy. Rczymy za niego. Tak odpar Stalin. Siedzi ju czterdzieci dni, a do niczego si nie przyzna. Moe i nie ma nic na sumieniu Bywa i tak. Nastpnego dnia Wasilij Baandin, z zapadnitymi policzkami i ogolon gow, przyszed do pracy jakby nic si nie stao. Beria i Mikojan poprosili o zwolnienie zastpcy ludowego komisarza przemysu zbrojeniowego, Borisa Wannikowa, aresztowanego za spr z Kulikiem na temat kalibru dzia. Zosta sprowadzony prosto z celi przed oblicze Stalina, ktry go przeprosi, przyzna, e Wannikow mia racj i awansowa na wysze stanowisko. Zdarzay si niezrczne sytuacje, kiedy szczciarze spotykali swoich oprawcw. Pucoowaty, jasnowosy genera Kiri Mierieckow, aresztowany w pierwszych tygodniach wojny, by poddawany okrutnym torturom na rozkaz dobrodusznego Mierkuowa, z ktrym przyjani si przed aresztowaniem. Jak zezna pniej jeden ze ledczych: Wysi funkcjonariusze stosowali wobec Mierieckowa brutalne, nieprzerwane tortury [] bili go gumowymi pakami, dopki nie zala si krwi. Teraz zosta oczyszczony z zarzutw i stan przed Mierkuowem, ale owiadczy swemu oprawcy, e nie mog ju by przyjacimi: Wsiewoodzie Nikoajewiczu, spotykalimy si na gruncie towarzyskim, ale teraz boj si was. Mierkuow umiechn si. Kilka minut pniej genera Mierieckow, w penym mundurze, zameldowa si u Stalina. Witajcie, towarzyszu Mierieckow. Jak si macie? Beria nasili terror. Kiedy oddziay NKWD si wycofyway, winiw nie zwalniano chocia Stalin mia wiele okazji, eby to zrobi. Maria i Alosza Swanidze, niemieccy szpiedzy, ktrzy byli tak blisko Stalina, przebywali w wizieniu od grudnia 1937 roku. Stalin przypomnia sobie o Aloszy, ktry, jak sam powiedzia Mikojanowi, zosta skazany na mier. Kazaem Mierkuowowi powiedzie mu przed egzekucj, e jeli poprosi Komitet Centralny o przebaczenie, zostanie uaskawiony. Ale Swanidze odpar z godnoci, e jest niewinny, wic nie moe prosi o ask. Plun Mierkuowowi w twarz. To moja odpowied! zawoa. 20 sierpnia 1941 roku zosta rozstrzelany. Kilka dni pniej, w Kuncewie, Stalin zwrci si do Mikojana: Chcesz posucha o Aloszy? Co takiego? Mikojan, ktry bardzo lubi Swanidzego, mia nadziej, e zosta zwolniony. Stalin powiadomi go jednak rzeczowym tonem o jego mierci. Nie poprosi o przebaczenie. Taki hardy! zaduma si Stalin. Kiedy to byo? spyta Mikojan. Niedawno. Maria Swanidze, ktra tak podziwiaa Stalina, a take siostra Aloszy, Mariko, zostay rozstrzelane w nastpnym roku. 34 Zajady jak pies:

danow i oblenie Leningradu Kiedy Mootow przesiadywa ze Stalinem w Kciku, danow rzdzi oblonym Leningradem. Ale Stalin zwrci teraz swj gniew przeciwko dowdcom miasta Lenina.[178] Do 21 sierpnia 1941 roku niemieckie uderzenie na pnocny wschd niemal odcio poczenie Leningradu z reszt Rosji. Woroszyow, obecnie szedziesicioletni, obj dowdztwo wraz ze danowem. Obaj mieli wiele do zrobienia, ale w miar jak sytuacja w rejonie Leningradu stawaa si coraz bardziej krytyczna, musieli walczy, by nie utraci zaufania Stalina. Dzie po dniu Niemcy zaciskali piercie, a Stalin wietrzy defetyzm. W gniewnych telegramach oskara danowa i Woroszyowa o to, e nie potrafili sobie poradzi ze miertelnym zagroeniem. Stawka nie moe si pogodzi z nastrojami klskowymi, z niemonoci podjcia zdecydowanych krokw i gadaniem o tym, e zrobiono ju wszystko, co moliwe, i e nie da si zrobi nic wicej Potem Stalin dowiedzia si, e Woroszyow, przypomniawszy sobie zapewne dni swojej chway z Carycyna w 1918 roku, zamierza podnie morale, pozwalajc onierzom na wybr oficerw ale tym razem oburzonym komisarzem spraw wojskowych nie by Trocki. Natychmiast wstrzyma wybory, poniewa sparaliuje to armi i wyoni bezsilnych dowdcw rozkaza Stalin wraz z Mootowem i Mikojanem. Potrzebujemy dowdcw wszechpotnych. To si rozprzestrzeni jak choroba. To nie Woogda to drugie miasto w kraju! I doda: Prosimy towarzyszy Woroszyowa i danowa, eby informowali nas o swoich posuniciach. Do tej pory tego nie uczynili. Szkoda. Wszystko jasne - odpowiedzia Leningrad. Do widzenia, towarzyszu Stalin. To pomoe. Serdecznie pozdrawiamy! danow przej kontrol nad wszystkimi aspektami ycia w Leningradzie, wypowiadajc synne sowa: Wrg u bram. Otyy, chory na astm i wyczerpany, odpalajcy papierosa od papierosa, odziany w oliwkow bluz z pasem i pistoletem w kaburze, kierowa frontem z ozdobionego portretami Stalina, Marksa i Engelsa gabinetu na drugim pitrze w prawym skrzydle Instytutu Smolnego. Jego dugi st by przykryty czerwonym suknem, tak jak Stalina zielonym. Na jego biurku lea kamie z Uralu, prezent od jakie leningradzkiej fabryki. danow, tak jak Stalin, pi herbat ze szklanki w srebrnym koszyczku, ssc kostki cukru, i, tak jak on, sypia na kanapie w swoim gabinecie. Pisa artykuy wstpne do gazet, osobicie przydziela kady volt elektrycznoci, grozi panikarzom natychmiastowym rozstrzelaniem i bra udzia w dowodzeniu frontem. Tymczasem Woroszyow okazywa odwag, z jakiej zasyn w Carycynie. Kiedy pojawi si na froncie pod Iwanowskiem, onierze patrzyli, jak pierwszy marszaek przechadza si pod cikim ostrzaem artyleryjskim. To on! Woroszyow! Klim! szeptali. Spjrzcie, jak stoi, jakby w ziemi wrs! Kilka kilometrw dalej marszaek natkn si na onierzy, ktrzy zaamali si pod naporem Niemcw. Zatrzyma swj samochd sztabowy, wycign pistolet i poprowadzi onierzy do ataku z okrzykiem: Hurra! Stary kawalerzysta mg dokonywa podobnych wyczynw, ale nie by w stanie ustabilizowa frontu. Stalina nie poruszya bezsensowna brawura starego wojaka. Jego ciepe uczucia dla danowa te szybko si ulatniay. Kiedy leningradczycy z szacunkiem nazywali swojego dowdc Andriejem Aleksandrowiczem, Stalin odpowiedzia chodno: Andriej Aleksandrowicz? Ktrego Andrieja Aleksandrowicza macie na myli? Jego niecierpliwe ponaglenia nie poprawiy sytuacji: Jeli si nie zgadzacie oznajmi danowowi powiedzcie to wprost. Okazywa te jadowit ironi, piszc czerwonym owkiem: Nie odpowiedzielicie na propozycj. Nie odpowiedzielicie? Dlaczego nie? [] Czy jest zrozumiaa? Kiedy rozpoczniecie atak? damy natychmiastowej odpowiedzi w jednym z dwch sw: Tak bdzie oznaczao odpowied pozytywn i szybkie wykonanie, a Nie bdzie oznaczao odpowied negatywn. Odpowiedzcie: tak lub nie. Stalin. Mimo to sprzeciwia si kadej prbie odwoania danowa, cho ten zaamywa si po ciarem swoich obowizkw. Dwudziestego pierwszego sierpnia Stalin, zdajc sobie spraw z rozpaczliwej sytuacji, rozkaza

Mootowowi i Malenkowowi, wyposaonym w szerokie penomocnictwa, pojecha do Leningradu i wyznaczy koza ofiarnego, danowa. Do Woroszyowa, Popowa, danowa [] Front Leningradzki myli tylko o jednym: jak si wycofa []. Czy nie czas skoczy z tymi bohaterami odwrotu? Ale wysannicy mieli te do spenienia znacznie waniejsz misj: czy Leningrad naley opuci? Ich podr bya pena przygd: polecieli do Czerepowca, gdzie wsiedli do specjalnego pocigu podajcego na zachd, lecz pocig nie mg jecha dalej i zatrzyma si na maej stacyjce Mga, czterdzieci kilometrw na wschd od miasta. Palatyni obserwowali niemiecki nalot lotniczy, ale nie zdawali sobie sprawy, e to pocztek niemieckiego natarcia, ktre doprowadzi do okrenia Leningradu zaledwie dwa dni pniej: jedyna droga wioda przez Mg. Mootow i Malenkow nie wiedzieli, co robi. Poszli wzdu torw w stron Leningradu, dopki nie natknli si na podmiejski trolejbus, do ktrego wsiedli jak zwykli pasaerowie. Nieco dalej czeka na nich pocig pancerny. Po dotarciu na miejsce stwierdzili, e danow ledwo panuje nad sytuacj, szuka pocieszenia w piciu i walczy z astm. danow nigdy nie nalea do najsilniejszych ludzi, zdaniem Mootowa brakowao mu krgosupa. Alkohol sta si skaz na wizerunku tego stalinowca doskonaego. Znajdowa si na granicy zaamania i wyzna otwarcie Stalinowi, e w pewnym momencie zawiody go nerwy, wpad w panik podczas bombardowania, ukry si w schronie w Smolnym i pi. To wyznanie pomogo mu wrci do ask. Pracowa bez wytchnienia, ju nigdy jednak nie odzyska zdrowia. Malenkow uwielbia opowiada o tchrzostwie i alkoholizmie danowa, chepic si jednoczenie, e nigdy nie zameldowa o tym Stalinowi, w co trudno uwierzy. danow potrafi znale wsplny jzyk z Mootowem, ale od koca lat trzydziestych pogardza Malenkowem. To on uku przezwisko dla tego tustego, eunuchowatego biurokraty: Melania. Wzajemna nienawi tych dwch szlachetnie urodzonych przedstawicieli prowincjonalnej inteligencji tlia si przez dugie lata, by wreszcie zakoczy si masakr. Malenkow prawdopodobnie zoy wniosek o aresztowanie danowa, lecz Beria, znajc sabo Stalina do Pianisty, odpar, e nie czas stawia przed sdem wojennym czonkw Politbiura. Mootow zgodzi si z nim: danow by dobrym towarzyszem, ale sprawia wraenie bardzo przygnbionego. Poza szukaniem kozw ofiarnych, wysannicy Stalina niewiele zdziaali. Stalin napisa zdenerwowany do Mootowa i Malenkowa: Boj si, e stracimy Leningrad przez gupie szalestwo. Leningradowi grozi okrenie. Co robi Popow [dowdca frontu]? Woroszyow? Nie informuj nas nawet o krokach, jakie podjli, by zapobiec niebezpieczestwu. Myl tylko o tym, jak si wycofa. Z tego, co widz, to ich jedyny cel []. To czysty chopski fatalizm []. Co za ludzie! Nic z tego nie rozumiem. Czy mylicie, e kto otwiera Niemcom drog na tym wanym kierunku? Celowo? Co to za czowiek ten Popow? Co robi Woroszyow? Jak pomaga Leningradowi? Pisz o tym, poniewa jestem zaniepokojony bezczynnoci dowdcw Leningradu [] wracajcie do Moskwy. Nie zwlekajcie. Stalin. Po powrocie penomocnicy doradzili Stalinowi, aby zreorganizowa Front Leningradzki Woroszyowa i odwoa pierwszego marszaka, ktry spdza cay czas w okopach. Tymczasem pad Szlisselburg, twierdza nad New, i Mga. Woroszyow nie powiadomi Moskwy, a kiedy Stalin dowiedzia si o tym, wpad we wcieko. Jestemy oburzeni Waszym zachowaniem - zbeszta Woroszyowa i danowa. - Informujecie nas tylko o stratach, ale ani sowa o rodkach, jakie podjlicie, aby ocali te miejscowoci []. A utrata Szlisselburga? Kiedy wreszcie bdzie koniec naszych strat? Czy postanowilicie podda Leningrad? smego wrzenia Stalin wezwa ukowa do swojego mieszkania, gdzie jad obiad w zwykym towarzystwie z Mootowem, Malenkowem i moskiewskim przywdc Aleksandrem Szczerbakowem[179]. Dokd teraz jedziecie? spyta Stalin obojtnym tonem. Na front odpar ukow. Na ktry front? Ten, ktry uwaacie za najwaniejszy. Zatem jedcie natychmiast do Leningradu Sytuacja jest tam prawie beznadziejna I wrczy

ukowowi notatk dla Woroszyowa: Zdajcie dowdztwo ukowowi i natychmiast przylatujcie do Moskwy. Do danowa Stalin napisa: Woroszyow zosta dzisiaj odwoany! ukow dowodzi z kwatery gwnej w Instytucie Smolnym, czc profesjonalizm z absolutn bezwzgldnoci. Czy nie rozumiecie, e jeli dywizja Antonowa nie utrzyma pozycji krzycza na oficerw swego sztabu Niemcy wedr si do miasta? A wtedy ka was rozstrzela przed Smolnym jako zdrajcw. danow, stojcy obok nowego dowdcy, skrzywi si: nie pochwala przeklestw. Przygnbiony Woroszyow zebra swoich sztabowcw. Do widzenia, towarzysze powiedzia. Kwatera Gwna mnie odwouje. Urwa. Taki stary czowiek jak ja zasuguje na to. To ju nie wojna domowa. Teraz trzeba walczy inaczej Ale nie wtpcie ani przez chwil, e rozgromimy faszystowskie kanalie! W Moskwie Stalin przyzna: Moe bdziemy musieli opuci Piter. Ale ukow odpar niemiecki atak, a potem przeszed do kontrnatarcia. danow, wsppracujcy cile z ukowem, okaza teraz stanowczo, skarc si, e trybunay nic nie robi w sprawie szerzycieli faszywych i prowokacyjnych pogosek []. Wydzia Specjalny powinien organizowa procesy prowokatorw i panikarzy. Ludzie musz wiedzie, jak traktujemy tych drani. Wszystko, co zaproponowa Stalin, niezwocznie wcielano w ycie.[180] Trzynastego listopada Stalin powiadomi danowa, e Niemcy zakadaj punkty umocnione w piwnicach zwykych domw. Ludowy komisarz obrony towarzysz Stalin wyda nastpujce instrukcje napisa danow. Podczas natarcia nie prbowa zdobywa tego czy tamtego punktu, ale [] pali na popi obszary zamieszkane. W ten sposb spali si niemieckie sztaby i jednostki []. Odrzucie wszelkie skrupuy i niszczcie wszystkie obszary zamieszkane, jakie spotkacie na swojej drodze! ukow i danow doprowadzili do tego, e szturmowanie Leningradu kosztowao Niemcw bardzo drogo. Hitler waha si, odwoa atak i wyda rozkaz, by zmusi Leningrad do kapitulacji godem, a nastpnie zrwna z ziemi: rozpocza si 900-dniowa blokada miasta. danow nadal pisa do Stalina osobiste listy drogim pirem: Gwn przyczyn naszej poraki byo sabe wyszkolenie naszej piechoty []. Pamitamy, co nam mwilicie podczas wojny fiskiej, ale nasi ludzie maj ten zy zwyczaj, e nie doprowadzaj rzeczy do koca i nie analizuj ich - a potem biegaj na olep []. Dzisiaj ciko pracowalimy nad zmian naszego sposobu atakowania []. Najgorsze, e zacz si gd. W oblonym Leningradzie odcitych zostao 2,2 miliona ludzi. Tylko w grudniu 53.000 zmaro, a miao ich by znacznie wicej. Ludzie zostawiali zmarych na ulicach, w kach, umieray cae rodziny. Byo zbyt wiele trupw i nikt nie mia siy ich grzeba. Szerzy si kanibalizm: w blokach mieszkalnych znajdowano zwoki z wycitymi kawakami misa. Ocenia si, e do lipca 1942 roku w Leningradzie zmaro okoo miliona ludzi. danow, z pomoc swego drugiego sekretarza, Aleksieja Kuzniecowa, odzyska szacunek Stalina i leningradczykw. Dzielc los zwykych mieszkacw, yjc na wojskowych racjach, na ktre skadao si p kilograma chleba dziennie, miska zupy i troch kaszy, stali si bohaterami. Podczas gdy setki tysicy umieray na ulicach, przywdcy pracowali dzie i noc. Kuzniecow, wysoki, niezdarny mody mczyzna o pocigej, adnej twarzy, podtrzymywa leningradczykw na duchu w chwilach saboci danowa, odwiedzajc okopy wraz ze swoim maym synkiem. Sam Stalin chwali Kuzniecowa: Ojczyzna Wam tego nie zapomni! napisa. W listopadzie danow i Kuzniecow rozkazali otworzy drog ycia przez zamarznite jezioro adoga, ktr dostarczano ywno do oblonego miasta. Podczas godu danow tak skrupulatnie rozdziela zapasy, e w pewnym momencie sta si jedynym czowiekiem uprawnionym do zastpienia zgubionej kartki ywnociowej now. Czasem zdarzay mu si przebyski ludzkiej przyzwoitoci: kiedy w szkole wybucha dyzenteria, nabra podejrze, e personel okrada dzieci z jedzenia, i wysa na miejsce generaa, ktry zameldowa, e dzieci zabieraj jedzenie w soikach dla rodzin ale nie prbowa ich powstrzyma. Zrobibym to samo przyzna danow i zarzdzi ewakuacj dzieci. Po wojnie danow

powiedzia, e ludzie umierali jak muchy, ale historia nigdy by mi nie wybaczya, gdybym podda Leningrad. Mimo to Stalin wpad w gniew, kiedy danow okaza niebezpieczn niezaleno: Czy wyobraacie sobie, e Leningrad rzdzony przez danowa nie ley w ZSRR, ale gdzie na wyspie porodku Pacyfiku? Przyznajemy si do bdu odpowiedzia danow, a nastpnie zameldowa o trudnociach z operacjami na jeziorze adoga, spowodowanych tchrzostwem i zdrad dowdztwa 80 Dywizji. Wysyamy prob o zgod na [] rozstrzelanie dowdcy 80-tej, Froowa, i jego komisarza Iwanowa []. Rada musi walczy z panik i tchrzostwem, nawet wrd oficerw. Froowa i Iwanowa naley rozstrzela i ogosi to w prasie odpar Stalin. Zrozumiaem. Bdzie wykonane. Nie tracie czasu - poleci Stalin. - Kada chwila jest droga. Nieprzyjaciel koncentruje siy przeciwko Moskwie. Wszystkie inne fronty maj szans kontratakowa. Wykorzystajcie moment! danow napisa odrczn odpowied: Czekamy na pocztek niemieckiej klski pod Moskw. Bdcie zdrowi! Po czym doda: PS: Staem si zajady jak pies![181] Hitler, zamierzajc zada decydujcy cios, rzuci swoje czogi do operacji Tajfun, wielkiej ofensywy na Moskw. Kolumny pancerne Guderiana zaskoczyy, a nastpnie oskrzydliy wojska Frontu Briaskiego w momencie, gdy Stalin przyjmowa lorda Beaverbrooka, kanadyjskiego magnata prasowego i czonka brytyjskiego Gabinetu Wojennego, oraz Averella Harrimana, przystojnego, szczupego prezesa zarzdu i dziedzica wielkiej spki kolejowej i amerykaskiego wysannika, ktrzy przyjechali negocjowa warunki pomocy wojskowej dla walczcej Rosji. Dwaj plutokraci obserwowali, jak Stalin odgrywa rol askawego gospodarza w obliczu nadcigajcej katastrofy. Stalin by bardzo niespokojny, przechadza si i bez przerwy pali, a my odnielimy wraenie, e yje w ogromnym napiciu wspomina Beaverbrook. Stalin, jak zwykle, by na przemian grubiaski i czarujcy, szkicowa wilki w swoim notesie, a w pewnym momencie odrzuci na bok nie otwarty list od Churchilla i zawoa: Miako waszych propozycji pokazuje wyranie, e pragniecie klski Zwizku Radzieckiego. By blady, zmczony [] niemal wycieczony. 1 padziernika, kiedy Front Moskiewski si zaamywa, Stalin wyda w Wielkim Paacu na Kremlu huczny bankiet. O 19:30 setka goci zgromadzia si w osiemnastowiecznej Sali Jekatierynowskiej, z krzesami i kanapami opatrzonymi monogramem Katarzyny Wielkiej, cianami obitymi zielonym jedwabiem, i ze starymi portretami w zoconych ramach. Tu przed sm rosyjscy gocie zaczli spoglda niespokojnie na wysokie, zocone drzwi i o penej godzinie zapada cisza, gdy Stalin w bluzie, ktra zdawaa si wisie na jego wychudzonym ciele, przeszed wolno wzdu szeregu zebranych. Przy obiedzie usiad pomidzy dwoma kapitalistami, z Mootowem na swoim zwykym miejscu naprzeciwko niego i, nieco dalej, Woroszyowem i Mikojanem, ktry odtd mia prowadzi negocjacje w sprawie zachodniej pomocy.[182] Kiedy kelnerzy roznosili przystawki, kawior i zup, ryby, pieczonego prosiaka, kur i dziczyzn, lody i ciastka, a take szampana, wdk, wino i armeski koniak, Stalin wznis toast za zwycistwo, po czym paeczk przej Mootow. Nim przyjcie dobiego koca, speniono cznie trzydzieci dwa toasty. Kiedy Stalinowi spodoba si jaki toast, klaska w rce, zanim wypi, ale zabawia goci rozmow, gdy inni przemawiali. Pi nieprzerwanie z maego kieliszka, napisa Beaverbrook, ktry notowa wszystko z zapaem jednego ze swoich felietonistw z Daily Express. Jad duo i nawet chtnie, dziobic kawior noem, bez chleba i masa. Stalin i Beaverbrook, dwaj niepoprawni artownisie, wymieniali kliwe uwagi. Wskazujc na Kalinina, Beaverbrook, ktry sysza o jego saboci do baletnic, spyta, czy ma kochank. Jest za stary zachichota Stalin. A pan? Pniej Stalin, spltszy rce za plecami, zaprowadzi goci do kina, gdzie z zainteresowaniem obejrzeli dwa filmy, popijajc szampana i artujc. Chocia dochodzio ju w p do drugiej, przyzwyczajony do nocnego trybu ycia Stalin zaproponowa trzeci film, ale Beaverbrook by za bardzo zmczony. Kiedy zachodni gocie udawali si na spoczynek, Niemcy przerwali front i podjli natarcie w kierunku Moskwy.

Trzeciego padziernika Guderian zaj Orze pooony dwiecie kilometrw za lini radzieckiej obrony. Front Briaski generaa Jerjomienki i Rezerwowy marszaka Budionnego zostay rozbite: 665.000 onierzy radzieckich znalazo si w okreniu. 4 padziernika Stalin utraci czno z rozproszonymi jednostkami Frontu Zachodniego pod dowdztwem Koniewa w piercieniu obronnym wok Moskwy powstaa dua dwudziestokilometrowa wyrwa. Wczesnym rankiem 5 padziernika dowdca si powietrznych Moskiewskiego Okrgu Wojskowego, pukownik Nikoaj Sbytow, przekaza niewiarygodny meldunek pilota samolotu zwiadowczego, e duga kolumna niemieckich czogw poda w stron Moskwy drog z Juchnowa, sto kilometrw od Kremla. Drugi samolot zwiadowczy potwierdzi t wiadomo. Bardzo dobrze powiedzia Stalin czonkowi Rady Wojennej okrgu, Konstantinowi Tieleginowi. Dziaajcie zdecydowanie i energicznie Zmobilizujcie wszystkie dostpne rodki, eby powstrzyma nieprzyjaciela Jednoczenie otoczenie Stalina prbowao zdyskredytowa ten meldunek, tak jak wczeniej prbowao zaprzecza niemieckiej inwazji. Suchajcie zagrozi Beria Tieleginowi czy kad bzdur bierzecie za prawd? Najwyraniej otrzymujecie informacje od panikarzy i prowokatorw! Kilka minut pniej do gabinetu Tielegina wpad nieszczsny pukownik Sbytow, blady i roztrzsiony. Beria kaza mu si natychmiast zameldowa u osawionego szefa Wydziau Specjalnego, Wiktora Abakumowa, ktry zagrozi Sbytowowi i jego pilotom aresztowaniem za tchrzostwo i sianie paniki. Kiedy trzeci samolot potwierdzi, e wszystkie trzy fronty si zaamay, nagonk na panikarzy przerwano. Stalin zatelefonowa do przebywajcego w Leningradzie ukowa: Mam tylko jedno pytanie. Czy moecie zdoby samolot i przylecie do Moskwy? Wylatuj o wicie. Czekamy na was w Moskwie. Bd. Powodzenia powiedzia Stalin. Tymczasem wysa Woroszyowa, aby odnalaz dowdcw frontw i dowiedzia si, ile zdoa. O zmierzchu 7 padziernika Wasik zawiz ukowa prosto do kremlowskiego mieszkania, gdzie Stalin, chory na gryp, rozmawia z Beri. Prawdopodobnie niewiadomy mojego przybycia, wspomina ukow, Stalin rozkaza Berii, aby za porednictwem swoich organw wysondowa moliwoci zawarcia odrbnego pokoju z Niemcami, biorc pod uwag krytyczn sytuacj Stalin bada niemieckie zdecydowanie, ale nie mg wybra gorszego momentu, gdy Hitler, pewien, e Moskwa lada chwila padnie, nie by skonny do adnych ustpstw.[183] Beria podj podobno drug prb, za porednictwem bugarskiego bankiera lub ponownie ambasadora, ale bez rezultatu. Stalin, nie wdajc si w adne pogawdki, rozkaza ukowowi polecie na front Koniewa i Budionnego. Potrzebowa koza ofiarnego i zastanawia si, czy Koniew jest zdrajc. ukow ruszy w drog i znalaz obu dowdcw Frontu Zachodniego, generaa Koniewa i komisarza Buganina, w pustym pokoju, owietlonym jedynie wiatem wiec. Buganin rozmawia wanie ze Stalinem, ale nie mg mu nic powiedzie, poniewa sami nic nie wiemy. 8 padziernika o 2:30 ukow zatelefonowa do Stalina, ktry cigle by chory. Najwiksze niebezpieczestwo polega na tym, e drogi prowadzce do Moskwy s praktycznie pozbawione obrony. A rezerwy? Okrone. Co zamierzacie teraz robi? spyta Stalin. Pojad do Budionnego A wiecie, gdzie jest jego sztab? Nie Poszukam go Stalin wysa w oko cyklonu Mootowa i Malenkowa, aby odzyska kontrol nad sytuacj i znale winnego. Panowao takie zamieszanie, e ukow nie zdoa odnale Budionnego. W

kompletnie opuszczonym Maojarosawcu natkn si na picego w samochodzie sztabowym onierza, ktry okaza si kierowc Budionnego. Marszaek znajdowa si w budynku Rady dzielnicowej i prbowa zlokalizowa na mapie swoje wojska. Dwaj kawalerzyci uciskali si serdecznie. Budionny ocali ukowa przed aresztowaniem w czasie terroru, ale teraz by zdezorientowany i wyczerpany. Nastpnego ranka Stalin rozkaza ukowowi wrci do sztabu Frontu Zachodniego w Moajsku i obj dowdztwo. W sztabie ukow zasta Mootowa, Malenkowa, Woroszyowa i Buganina zajtych polowaniem na koza ofiarnego: pomidzy Koniewem a Woroszyowem wybuch gwatowny spr o to, kto zarzdzi odwrt. ycie Koniewa zawiso przez chwil na wosku, kiedy Woroszyow krzykn, e jest zdrajc. Popar go Nikoaj Buganin, jasnowosy byy czekista, burmistrz Moskwy i dyrektor Banku Pastwowego. Ten kobieciarz o ujmujcej powierzchownoci, ktry ubiera si z arystokratyczn elegancj, zosta przezwany przez Beri Hydraulikiem, poniewa pracowa niegdy w moskiewskich wodocigach, by zrczny, ambitny, uprzejmy i bezwzgldny: chcia rozstrzela Koniewa, zapewne po to, by ocali wasn skr. Zatelefonowa Stalin i rozkaza aresztowa Koniewa, lecz ukow przekona Wierchownego, e potrzebuje go jako swego zastpcy. Jeli Moskwa padnie zagrozi Stalin obaj zapacicie za to gow Zorganizujcie Front Zachodni i dziaajcie! Dwa dni pniej zatelefonowa Mootow i zagrozi ukowowi rozstrzelaniem, jeli nie powstrzyma odwrotu. Jeli Mootow uwaa, e poradzi sobie lepiej, niech sam sprbuje, odpar ukow. Mootow odoy suchawk. ukow stawia zacity opr, cho dysponowa zaledwie 90.000 ludzi. Walczy o czas z zajadoci graniczc niekiedy z bezprzykadnym barbarzystwem. Do 18 padziernika pad Kalinin na pnocy i Kauga na poudniu, a niemieckie czogi dotary na pole bitwy pod Borodino. Spad nieg, a potem stopnia, zamieniajc ziemi w rozmoke trzsawisko, ktre chwilowo unieruchomio Niemcw. Obie strony walczyy zaarcie, pancerz w pancerz, niczym dwa olbrzymy zmagajce si w morzu bota. 35 Czy zdoacie utrzyma Moskw? Stalin nadzorowa kady aspekt bitwy, prowadzc w swoim maym, oprawionym w skr notesie spis ludzi i czogw. Czy znowu ukrywaj przede mn dziaa? spyta Woronowa. Ju 3 sierpnia rozkaza utworzy potajemnie specjalne odwody pancerne do obrony Moskwy: tych czogw nie wolno oddawa nikomu zastrzeg. Ale obecni byli zdumieni tonem ukowa: przemawia do Stalina ostrym, rozkazujcym tonem, jakby by jego przeoonym, a Stalin pozwala na to. Wprowadza coraz to nowe drakoskie rodki. To zapewne wtedy podkreli w ksice lorda dAbernona ustp mwicy o tym, e Niemcy bardziej boj si wasnych oficerw ni przeciwnika. Pierwszy zastosowa taktyk spalonej ziemi, rozkazujc zniszczy i spali na popi wszystkie osiedla mieszkalne na tyach wojsk niemieckich na gboko 40- 60 kilometrw od linii frontu. Beria, Mechlis i szef Wydziau Specjalnego, Abakumow, co tydzie meldowali o aresztowaniach i egzekucjach onierzy radzieckich: na przykad Beria napisa do Mechlisa podczas bitwy o Moskw, aby zameldowa, e od pocztku wojny zatrzymano na tyach 638.112 ludzi, z czego 82.865 aresztowano, natomiast Abakumow powiadomi Stalina, i w cigu jednego tygodnia jego Wydzia Specjalny aresztowa 1.189 i rozstrzela 505 dezerterw. Na froncie pod Moskw bataliony zaporowe Buganina, utworzone w celu zaprowadzenia dyscypliny, aresztoway 23.064

dezerterw w cigu trzech dni. Pniej zrodzi si mit, e Stalin przesta prowadzi wojn z wasnym narodem w latach 1941-1942, ale w tym okresie skazano 994.000 onierzy i oficerw, z czego rozstrzelano 157.000; ponad pitnacie dywizji. Beria pozbywa si rwnie starych winiw: 13 padziernika ona Poskriebyszowa, Bronka, zostaa rozstrzelana, co, podobnie jak zamordowanie Swanidzych, mogo si zdarzy tylko na rozkaz Stalina. Wycofujc si przed Niemcami, onierze NKWD wrzucali granaty do cel wiziennych lub ewakuowali winiw na tyy. 3 padziernika Beria kaza rozstrzela w lesie pod Orem 157 prominentnych winiw, takich jak Olga Kamieniewa, siostra Trockiego i wdowa po Lwie Kamieniewie. 28 padziernika rozstrzelano kolejnych dwadziecia pi osb, w tym byego dowdc lotnictwa, Ryczagowa, ktry narazi si Stalinowi wypowiedzi o latajcych trumnach. W cigu omiu dni wykonano 4.905 wyrokw mierci. Na ulicach Moskwy acuchy stalinowskiego dozoru zerwa strach przed wojskami niemieckimi. Zdarzay si liczne przypadki amania prawa. Okradano sklepy z ywnoci, wamywano si do opuszczonych mieszka. Uchodcy toczyli si na ulicach, nkani przez bandy maruderw i wczgw. Dym wisia nad miastem, poniewa urzdnicy palili dokumenty. Na dworcu Kurskim tum kobiet, dzieci i starcw wypenia plac. Panowa przenikliwy zib. Dzieci pakay, ale reszta czekaa cierpliwie i potulnie. Dworzec obstawili onierze z karabinami. Niektre komisariaty i rodziny wikszoci dygnitarzy zostay ewakuowane do Kujbyszewa. Dziaa przeciwlotnicze rozSwietay niebo, a na wp opuszczony Kreml by zaciemniony i dziwacznie zamaskowany: na murach od strony rzeki rozpito ogromne pachty ptna z wymalowanymi na nich fasadami domw, prawdziw wsi potiomkinowsk. Beria, Malenkow i Kaganowicz, jeli wierzy ochroniarzom Stalina, potracili gowy, zachcajc do oglnej ucieczki. Wystrzelaj nas jak kuropatwy owiadczy Beria na jednym z posiedze, opowiadajc si za jak najszybszym opuszczeniem Moskwy. Palatyni doradzali Stalinowi, by ewakuowa si do Kujbyszewa. Beria wezwa Sudopatowa, eksperta do zada specjalnych, do swego gabinetu na ubiance, gdzie siedzia wraz Malenkowem, i rozkaza mu zaminowa wszystkie gwne obiekty, od kaganowiczowskiego metra po stadion pikarski. Noc 15 padziernika Beria pogorszy spraw, zwoujc w swoim gabinecie w piwnicy gmachu przy ulicy Dzieryskiego 2 zebranie lokalnych partyjnych przywdcw, na ktrym oznajmi: czno z frontem zostaa przerwana. Rozkaza im ewakuowa wszystkich niezdolnych do obrony Moskwy. Rozda ywno mieszkacom. W fabrykach doszo do zamieszek, poniewa robotnicy nie mogli wej do zaminowanych budynkw. Mootow owiadczy ambasadorom, e zostan niezwocznie ewakuowani. Sam Stalin otacza si aur tajemniczoci, nie ujawniajc swoich zamiarw nikomu, podczas gdy palatyni przygotowywali si do ewakuacji. Kiedy naloty na Moskw si nasiliy, wychodzi na taras w Kuncewie i obserwowa walki powietrzne. Pewnego razu, gdy sta w ogrodzie, co upado w pobliu na ziemi: Wasik pochyli si i poda mu ciepy jeszcze odamek pocisku przeciwlotniczego. Ktrego wieczoru Wasilij Stalin przyjecha odwiedzi ojca. Kiedy nad domem przelecia niemiecki samolot, ochrona nie otworzya ognia, aby nie ciga uwagi Niemcw na rezydencj Stalina. Tchrze! krzykn Wasilij i sam zacz strzela. Z domu wyszed Stalin. Czy w co trafi? spyta. Nie. Woroszyowskij strieok - powiedzia cierpko Stalin. Ale stres odcisn na nim swoje pitno: trudno uwierzy, jak si postarza. Sta si niskim mczyzn o zmczonej, wyndzniaej twarzy [] jego oczy straciy dawn stanowczo, z gosu znikna pewno siebie. Chruszczow si przerazi, widzc go w takim stanie. Kiedy Andriejew i jego crka Natasza spacerowali po kremlowskim dziedzicu, zobaczyli Stalina, ktry przechadza si tam i z powrotem na szczycie muru, zupenie sam i jak zwykle za lekko ubrany, bez rkawiczek, z twarz posinia z zimna. W wolnych chwilach nadal czyta ksiki historyczne: to wanie wtedy nagryzmoli na nowej biografii Iwana Gronego: Nauczyciel i Zwyciymy! Jego nastroje oscyloway pomidzy spartaskim hartem ducha a napadami histerii. Koniew by zdumiony, kiedy odebra telefon i usysza w suchawce krzyk Stalina:

 Towarzysz Stalin nie jest zdrajc. Towarzysz Stalin jest czowiekiem honorowym; jego jedyny bd polega na tym, e za bardzo ufa kawalerzystom. Nkano go nieustannymi doniesieniami o niemieckich spadochroniarzach ldujcych w centrum Moskwy. Spadochroniarze? Ilu? Kompania? warcza Stalin do telefonu, kiedy jeden z generaw przyszed zoy raport. I kto ich widzia? Moe wy? I gdzie wyldowali? Zwariowalicie Nie wierz. Nastpnym razem powiecie mi, e wyldowali w waszym gabinecie. Trzasn suchawk Od kilku godzin mcz mnie bajkami o niemieckich spadochroniarzach. Nie daj mi pracowa. Panikarze! Domownicy Stalina przygotowywali si do wyjazdu, nie uzgadniajc tego z nim. Dacze zostay zaminowane. Przygotowano specjalny pocig, stojcy na ukrytej bocznicy, wyadowany rzeczami z jego domw i ksikami z jego ukochanej biblioteki. Cztery amerykaskie Douglasy DC-3 czekay w gotowoci. Wieczorem 15 padziernika Stalin poleci stranikom, by odwieli go na dacz w Kuncewie, zamknit i zaminowan. Szef ochrony powiedzia mu, e to niemoliwe, lecz Stalin rozkaza: W cigu trzech godzin usun miny, napali w piecu w maym domu, bd tam pracowa. Nastpnego ranka wyruszy na Kreml wczeniej ni zwykle. Po drodze widzia ludzi okradajcych sklepy. Jego ochroniarze twierdzili, e rozkaza zatrzyma samochd na Placu Smoleskim, gdzie otoczy go tum i posypay si pytania w rodzaju: Kiedy Armia Czerwona zatrzyma wroga? Ten dzie jest bliski odpar, nim odjecha na Kreml. O 8:00 obudzono i wezwano Mikojana, ktry jak zwykle pracowa do 6:00 rano. O 9:00 palatyni zebrali si w mieszkaniu Stalina, by podj jedn z najwaniejszych decyzji w tej wojnie. Stalin zaproponowa ewakuacj caego rzdu do Kujbyszewa, rozkaza wojsku broni stolicy i zatrzyma Niemcw do czasu przybycia posikw. Mootowowi i Mikojanowi polecono zaj si ewakuacj, Kaganowicz mia dostarczy pocigi. Stalin zaproponowa, aby cae Politbiuro wyjechao jeszcze tego samego dnia i doda tajemniczo: Ja wyjad jutro rano. Dlaczego my mamy wyjeda dzisiaj, skoro wy jedziecie jutro? spyta z oburzeniem Mikojan. My te moemy pojecha jutro. Szczerbakow i Beria nie powinni wyjeda, dopki nie zorganizuj podziemnego ruchu oporu. Ja zostaj i pojad z wami jutro. Stalin wyrazi zgod. Mootow i Mikojan zaczli informowa komisarzy: pracownikw Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych wezwano na 11:00 i kazano im stawi si natychmiast na Dworcu Kazaskim. Po wyjciu z gabinetu Stalina, w windzie, Kaganowicz powiedzia do Mikojana: Posuchaj, zawiadom mnie, kiedy bdziesz wyjeda, ebycie mnie tu nie zostawili. Kiedy przywdcy wpadali i wypadali z gabinetu Stalina, ich rodzinom dano zaledwie godzin na opuszczenie miasta.[184] O 19:00 nastpnego dnia Aszchen Mikojan wraz z trzema modymi Mikojaczykami oraz Kalininem i rodzinami innych dygnitarzy wsiada do specjalnego pocigu. Na silnie strzeonym dworcu kobiety w futrach rozmawiay z ciepo ubranymi dziemi wrd kbw pary z lokomotywy, podczas gdy onierze nosili skrzynie opatrzone napisem: Ostronie krysztay. Poskriebyszow paka, odprowadzajc do pocigu trzyletni Natasz pod opiek niani, niewiadomy, e jej matka zostaa rozstrzelana trzy dni wczeniej. Obieca odwiedzi crk, gdy tylko bdzie to moliwe i pospieszy z powrotem do Stalina. Czekajcy na peronie Walentin Bieriekow, tumacz Mootowa, zauway, e kaue topniejcego niegu zamarzaj. Niemieckie czogi mogy znowu ruszy do natarcia. ukow by zdecydowany utrzyma swoje pozycje. Wyczuwa jednak panik na grze. By przekonany, e zdoa uratowa Moskw, jak powiedzia skadajcemu wizyt na froncie dziennikarzowi, ale czy ONI tam s? spyta, majc na myli Stalina na Kremlu. Tego wieczoru przywdcy zebrali si na opustoszaym Kremlu. Gdy jeden z komisarzy wszed do mieszkania Stalina, Wdz wyoni si z sypialni, spacerujc i palc fajk, w starej bluzie i workowatych, wpuszczonych w buty spodniach. Zauwayli, e pki s puste, poniewa wszystkie

ksiki zaadowano ju do pocigu. Nikt nie usiad. Wreszcie Stalin przesta si przechadza. Jak wyglda sytuacja w Moskwie? Palatyni milczeli, lecz jeden z modszych komisarzy zameldowa: metro nie funkcjonuje, piekarnie s zamknite. Robotnicy myl, e rzd uciek. Poowie z nich nie wypacono pensji. S przekonani, e dyrektor Banku Pastwowego wyjecha z pienidzmi. Nie jest tak le. Mylaem, e bdzie gorzej. Stalin rozkaza dostarczy pienidze samolotem z Gorkiego. Szczerbakow i Pronin, pierwszy sekretarz organizacji partyjnej i burmistrz Moskwy, mieli przywrci porzdek i ogosi, e Moskwa bdzie broniona do ostatniej kropli krwi: Stalin pozosta na Kremlu. Przywdcy wyruszyli do miasta: Mikojan przemwi do piciu tysicy wzburzonych robotnikw w Fabryce Samochodw im. Stalina. Ale panika szerzya si nadal: na ulicach grasowali maruderzy i zodzieje. Nawet brytyjska ambasada na drugim brzegu rzeki zostaa ograbiona, poniewa wartownicy uciekli. Jednostki saperw zaminoway szesnacie moskiewskich mostw. Stalin waha si przez dwa dni. Nie wiadomo dokadnie, co robi, ale nie pojawi si wicej w swoim gabinecie. W kulminacyjnym momencie heroicznej bitwy o Moskw Wierchownyj sypia przykryty paszczem na materacu w podziemnej hali metra. Warunki, w jakich pracowa, wiadcz o cakowitym nieprzygotowaniu do wojny. Naloty trway nieprzerwanie, lecz ani na Kremlu, ani w Kuncewie nie byo schronw przeciwlotniczych. Podczas gdy Kaganowicz nadzorowa pospieszn budow schronw wzorowanych na gabinecie Stalina, Wierchownyj pracowa w jedynym nadajcym si do tego celu stanowisku dowodzenia, w schronie przeciwlotniczym pod budynkiem przy ulicy Kirowa (Miasnickiej) 33, gdzie mia sypialni. Podczas nalotw zjeda wind na stacj metra Kirowskaja (obecnie Czyste Prudy), dopki 28 padziernika bomba nie spada na podwrze domu. Wwczas zacz stale pracowa na stacji, gdzie rwnie nocowa. W metrze spa w specjalnie skonstruowanym pomieszczeniu, oddzielonym od jedcych pocigw pytami ze sklejki. Wielu czonkw jego otoczenia sypiao w odstawionych na bocznicy wagonach, natomiast Sztab Generalny pracowa na stacji Biaoruskiej. T podziemn kwater gwn, usytuowan gboko pod ulic Kirowa, podzielono na gabinety i miejsca do spania. Pn noc, po caym dniu pracy w swoim podziemnym gabinecie, Stalin udawa si do pomieszczenia sypialnego. Wasik i jego ochroniarze penili wart wok tego lichego schronienia i prawdopodobnie spali w przejciu jak rycerze strzegcy redniowiecznego krla. Pukownik Siergiej Sztiemienko, energiczny trzydziestoczteroletni Kozak z bujnym czarnym wsem, wsppracowa cile ze Stalinem i czasami nocowali razem, pic w paszczach na materacach w gabinecie. Trudno sobie wyobrazi innego wodza naczelnego yjcego w taki sposb, lecz jako mody rewolucjonista Stalin przywyk do wszelkich niewygd. Siedemnastego padziernika Szczerbakow wygosi ordzie radiowe, by przywrci morale w Moskwie. Nie przynioso to wikszego efektu, poniewa ulice wypeniay bandy dezerterw i uchodcy cigncy swj dobytek na wzkach. Stalin nadal zastanawia si, czy opuci Moskw, ale nadesza wreszcie chwila, prawdopodobnie pnym wieczorem 18 padziernika, gdy musia podj ostateczn decyzj. Genera lotnictwa, Aleksandr Goowanow, wspomina, e widzia Stalina przygnbionego i niezdecydowanego. Co powinnimy zrobi? powtarza bez przerwy. Co powinnimy zrobi? W tym najbardziej przeomowym momencie w swojej karierze Stalin naradza si z generaami i komisarzami, ochroniarzami i sub, i oczywicie szuka natchnienia w historii. Czyta wanie wydan w 1941 roku biografi Kutuzowa ktry odda Moskw nieprzyjacielowi. A do ostatniej chwili - podkreli grubym owkiem nikt nie wiedzia, co zamierza zrobi Kutuzow. W mieszkaniu przepasana biaym fartuchem Waeczka radonie usugiwaa Stalinowi i palatynom przy obiedzie. Kiedy jeden z nich wspomnia o ewakuacji, Stalin popatrzy na swoj wiecznie umiechnit gospodyni. Walentino Wasiliewno zapyta j nieoczekiwanie. Czy przygotowujecie si do opuszczenia Moskwy? Towarzyszu Stalin odpara swoj chopsk gwar Moskwa to nasza matka, nasz dom. Trzeba

jej broni. Oto co mwi moskwianie! oznajmi Stalin czonkom Politbiura. Swietana te zdawaa si sprzeciwia opuszczeniu Moskwy, kiedy napisaa z Kujbyszewa: Drogi Tato, moja radoci, witaj []. Tato, dlaczego Niemcy cay czas si zbliaj? Kiedy dostan w skr tak, jak na to zasuguj? Przecie nie moemy im odda wszystkich naszych przemysowych miast. Stalin zatelefonowa do ukowa i spyta go: Czy jestecie pewni, e zdoamy utrzyma Moskw? Pytam was o to z cikim sercem. Odpowiedzcie szczerze, jak bolszewik.[185] ukow odpar, e Moskwa zostanie utrzymana. Wasza pewno jest bardzo krzepica. Stalin rozkaza ochroniarzom zawie si do dalszej daczy w Siemionowskiem, bardziej odlegej od rejonu walk ni Kuncewo. Beria poinformowa go po gruzisku, e ona te zostaa zaminowana, lecz Stalin gniewnie powtrzy polecenie. Na miejscu zasta komendanta pakujcego jego ostatnie rzeczy. Co to za przeprowadzka? spyta burkliwie. Przygotowujemy si, towarzyszu Stalin, do ewakuacji do Kujbyszewa. Wedug jednego ze rde Stalin rozkaza kierowcy, aby zawiz go do specjalnego pocigu, stojcego pod stra na stacji abielmanowskiej, uywanej zwykle do skadowania podkadw kolejowych, i przeszed si wzdu wagonw. Mikojan i Mootow nie wspominaj o tym, a kada wzmianka, e Stalina widziano w pobliu pocigu, wywoaaby panik. Jeli rzeczywicie melodramatyczna scena z gatunku tych, w ktrych si lubowa, miaa miejsce, wizja jego wychudzonej postaci o zmczonej i wymizerowanej twarzy, w znoszonym wojskowym paszczu i butach z cholewami, kroczcej po wyludnionym, lecz silnie strzeonym peronie w obokach pary z gotowej do odjazdu lokomotywy, jest rwnie przejmujca, co waka historycznie. Stalin rozkaza komendantom swoich dacz przerwa przygotowania. Nie bdzie ewakuacji. Zostaniemy tutaj a do zwycistwa oznajmi spokojnie, lecz stanowczo. Po powrocie na Kreml zebra swoich ochroniarzy i powiedzia im: Nie opuszczam Moskwy. Wy zostaniecie tu ze mn. Rozkaza Kaganowiczowi odwoa specjalny pocig. System stalinowski pozwala palatynom, ktrzy miotali si pomidzy zwtpieniem a optymizmem, prowadzi wasn polityk, dopki nie przemwi Stalin. Wtedy jego sowo stawao si prawem. W wilgotny, chodny wieczr 18 padziernika zesp kierujcy obron miasta zebra si w gabinecie Berii, gdzie Gruzin prbowa nas przekona, e trzeba opuci Moskw. Uwaa napisa jeden z obecnych - e powinnimy si wycofa za Wog. Czym bdziemy broni Moskwy? Nic nie mamy []. Zmiad nas tutaj. Malenkow zgodzi si z nim. Mootow, co warto podkreli, wyrazi zastrzeenia. Inni zachowali milczenie. Beria by podobno gwnym rzecznikiem wyjazdu, chocia pniej obarczano go odpowiedzialnoci za wszystkie godne potpienia rzeczy, ktre wydarzyy si za rzdw Stalina. Znany ze skonnoci do alkoholu moskiewski przywdca Szczerbakow te chcia wyjecha i chyba straci panowanie nad sob: pniej, przeraony, zapyta Beri, co bdzie, jeli dowie si o tym Stalin. Dziewitnastego padziernika o 15:40 Stalin wezwa swoich dworzan i generaw do Kcika. Podszed do stou i powiedzia: Wszyscy znacie sytuacj. Czy powinnimy broni Moskwy? Nikt nie odpowiedzia. Zapado ponure milczenie. Stalin odczeka chwil, po czym oznajmi: Jeli nie chcecie mwi, bd prosi kadego o wyraenie swojej opinii. Zacz od Mootowa, ktry trwa przy swoim zdaniu: Musimy broni Moskwy. Wszyscy, cznie z Beri i Malenkowem, udzielili takiej samej odpowiedzi. Beria zmieni front, gdy, jak przyzna jego syn: Ojciec nigdy by tak nie postpi, gdyby nie zna Stalina i nie przewidzia jego reakcji. Jeli wyjedziecie, Moskwa bdzie stracona owiadczy Beria. Tylko Szczerbakow wyraa

wtpliwoci. Wasz postaw mona tumaczy na dwa sposoby powiedzia Stalin. Albo jestecie ajdakiem i zdrajc, albo idiot. Wol uwaa was za idiot. Potem wyrazi swoj opini i poprosi Poskriebyszowa, aby wezwa generaw. Kiedy zjawi si Tielegin i dowdca Moskiewskiego Okrgu Wojskowego, genera Pawie Artiemiew, Stalin spacerowa nerwowo tam i z powrotem, palc fajk. Twarze obecnych wspomina komisarz Tielegin wiadczyy, e odbya si burzliwa dyskusja i emocje jeszcze nie opady. Nie witajc si z nami, Stalin spyta: Jaka sytuacja w Moskwie? Alarmujca zameldowa Artiemiew. Co proponujecie? warkn Stalin. Artiemiew odpar, e w Moskwie naley wprowadzi stan oblenia. Susznie! zawoa Stalin i poleci swemu najlepszemu urzdnikowi, Malenkowowi, sporzdzi projekt. Kiedy Malenkow odczytywa swj rozwleky dekret, zirytowany Stalin zerwa si i dosownie wyrwa mu papiery z rk. Potem szybko podyktowa Szczerbakowowi dekret przewidujcy rozstrzeliwanie na miejscu wszystkich podejrzanych. Stalin ciga dywizje do obrony Moskwy, wymieniajc wiele z nich z pamici, a nastpnie wzywajc do siebie dowdcw. Patrole NKWD kryy po ulicach, rozstrzeliwujc dezerterw, a nawet mieszkacw, ktrzy prbowali opuci miasto. Zapada decyzja o pozostaniu i obronie Moskwy. Obecno Stalina w Moskwie, jak twierdzi przywdca Kominternu, Dymitrow, bya warta licznej armii. Koniec niepewnoci wpyn pobudzajco na Stalina. Kiedy jeden z komisarzy zatelefonowa z frontu i poruszy kwesti ewakuacji na wschd, Stalin przerwa mu: Dowiedzcie si, czy wasi towarzysze maj opaty. Co takiego, towarzyszu Stalin? Maj opaty? Komisarz odpar, e zaraz si dowie, i po chwili spyta: Jakie opaty, towarzyszu Stalin, zwyke czy saperki? Wszystko jedno. Tak, mamy opaty! Co mamy z nimi zrobi? Powiedzcie swoim towarzyszom odpar Stalin spokojnie eby wzili opaty i wykopali sobie groby. Nie opucimy Moskwy. I oni te nie Nawet w takiej chwili dworzanie Stalina kcili si midzy sob: Stalin rozkaza Mootowowi pojecha do Kujbyszewa i porozumie si z Wozniesienskim, ktry kierowa tam rzdem. Niech Mikojan pojedzie ze mn powiedzia Mootow. Nie jestem twoim ordynansem krzykn Mikojan. Dlaczego nie chcesz jecha? spyta Stalin. Pi dni pniej wezwa ich z powrotem. Niemieckie kolumny pancerne wci nacieray po zamarznitym niegu i Moskwie grozio okrenie. ukow nie mia ju adnych rezerw. Stalin straci od czerwca trzy miliony onierzy i jego notatnik by prawie pusty. Jak zapobiegliwy sklepikarz, majcy do pomocy tustego subiekta, strzeg zazdronie swoich tajnych rezerw, a Malenkow siedzia u jego boku i prowadzi rachunki. Kiedy Stalin zapyta jednego z generaw, co mogoby uratowa Moskw, ten odpar: Rezerwy. Kady dure warkn Stalin potrafiby broni miasta z rezerwami. Stalin wspaniaomylnie ofiarowa mu pitnacie czogw, na co Malenkow zauway, e to wszystko, co im zostao. Jakim cudem w cigu kilku miesicy ogromne zasoby wojskowe bezkresnego imperium stopniay do pitnastu czogw w notatniku. W Berlinie Biuro Prasowe Rzeszy ogosio, e Rosja jest skoczona, lecz twarda polityka Stalina w zarzdzaniu rezerwami w poczeniu z umiejtnociami i bezwzgldnoci ukowa wyczerpaa Niemcw, ktrym zaczo si te dawa we znaki boto i mrz: pojazdy odmawiay posuszestwa, a onierze byli przemarznici i zmczeni. Zatrzymali si, aby si przygotowa do decydujcego uderzenia, przekonani, e Stalin wyczerpa ju swoje odwody. Ale w notatniku bya jeszcze strona, o ktrej zapomnieli.

Radziecka Samodzielna Armia Dalekowschodnia, liczca 700.000 ludzi, strzega granicy na wypadek japoskiej inwazji, ale pod koniec wrzenia Richard Sorge, szpieg, ktrego Stalin nazwa sukinsynem, zameldowa, e Japonia nie zaatakuje Rosji. 12 padziernika Stalin przedyskutowa to ze swoimi dalekowschodnimi satrapami, ktrzy na podstawie raportw wywiadowczych potwierdzili brak wrogich zamiarw ze strony Tokio. Kaganowicz zorganizowa pocigi, ktre w cigu kilku dni przetransportoway przez euroazjatyckie pustkowia 400.000 onierzy, 1.000 czogw i 1.000 samolotw, dokonujc jednego z logistycznych cudw tej wojny. Ostatni pocig wyruszy 17 padziernika i tajne rezerwy zaczy zajmowa pozycje pod Moskw. Stalin przenis si do nowego schronu na Kremlu, dokadnej repliki Kcika, cznie z drewnianymi boazeriami, cho wiodcy do dugi korytarz przypomina wagon sypialny. Na prawo znajdowa si rzd drzwi, ktrych strzegli uzbrojeni wartownicy. Oficerowie czekali w jednym z przedziaw sypialnych po lewej, dopki nie zjawi si Poskriebyszow i nie zaprowadzi ich do przestronnego, jasno owietlonego pokoju z wielkim biurkiem w rogu, gdzie natrafiali na spacerujcego Stalina, ktremu towarzyszy zwykle jego schorowany szef sztabu, marszaek Szaposznikow. Szaposznikow, troch tylko modszy od Stalina, z przerzedzonymi wosami i zmczon, pok twarz o tatarskich kociach policzkowych, zdawa si, wedug brytyjskiego dyplomaty, porusza za spraw jakich czarodziejskich praktyk, poniewa wyglda jakby nie y co najmniej od trzech miesicy i nawet kiedy y, musia by bardzo, bardzo stary. Szaposznikow zwraca si do wszystkich gobeczku, a Stalin by oczarowany delikatnoci tego dawnego carskiego pukownika. Kiedy pewnego dnia kilku dowdcw nie zoyo meldunkw, Stalin spyta gniewnie Szaposznikowa, czy ich ukara. O, tak, odpar Szaposznikow: udzieli im surowego upomnienia. Na Stalinie nie wywaro to wraenia: Dla wojskowego to nie kara! Ale Szaposznikow wyjani cierpliwie, e zgodnie ze star rosyjsk tradycj wojskow, jeli szef Sztabu Generalnego udziela oficerowi upomnienia, ten powinien natychmiast zoy prob o zwolnienie go z obowizkw. Stalin mg si tylko ubawi tym starowieckim idealizmem. Mimo to Szaposznikow przetrwa terror: w latach dwudziestych atakowa Tuchaczewskiego, w 1937 roku by jednym z jego sdziw i nawet zadenuncjowa kucharza-sabotayst za przesolenie misa. Nigdy nie podpisywa niczego bez sprawdzenia. W obecnoci Stalina nie mia wasnego zdania. Cho nigdy nie wyrzeka si wasnych opinii, nie protestowa, kiedy zapaday decyzje niezgodne z jego zaleceniami. By jedynym oficerem, do ktrego Stalin zwraca si po imieniu i ktremu pozwala pali[186] w swoim gabinecie. Wojna dotara na Kreml, ktry by zryty lejami po bombach. Podmuch eksplodujcej bomby przewrci Mikojana. 28 padziernika Malenkow pracowa w gmachu przy Placu Starym, kiedy zatelefonowa Stalin i wezwa go na Kreml: ledwie Malenkow wyszed, niemiecka bomba zniszczya budynek. Uratowaem ci ycie powiedzia Stalin. Pewnego dnia Stalin owiadczy, e chce obejrze ostrza niemieckich pozycji. Beria, ktry mia to zorganizowa, obawia si, e jeli co pjdzie nie tak, wina spadnie na niego. Samochd Stalina i pojazdy eskorty wyjechay szos Wookoamsk za Moskw, ale kiedy zbliyy si na odlego kilku kilometrw do linii frontu, Wasik nie chcia przepuci ich dalej. Stalin musia obserwowa kanonad z daleka. Pniej czog ochlapa jego limuzyn botem, co przyprawio kierowc o palpitacje. Beria zmusi Stalina, aby przesiad si do innego samochodu i wrci do domu. Mimo to Stalin nabra nieco otuchy: pozwoli nawet Swietanie przyjecha na kilka dni do Moskwy, ale pniej grubiasko ignorowa j w schronie, sarkajc na przywileje przekltej elity w Kujbyszewie. Co waniejsze, wielki reyser przygotowywa scen pod nowe inspirujce przedstawienie. Trzydziestego padziernika Stalin spyta nagle generaa Artiemiewa: Jak przeprowadzimy defilad wojskow? Nie bdzie defilady odpar Artiemiew. Niemcy podeszli na niespena osiemdziesit kilometrw

od stolicy. Mootow i Beria uznali, e Stalin artuje. Ale on zignorowa ich: Defilada odbdzie si 7 listopada Dopilnujcie tego osobicie. Jeli podczas defilady zdarzy si bombardowanie i bd zabici i ranni, naley ich szybko pozbiera i kontynuowa defilad. Kronika filmowa zrobi zdjcia, ktre trzeba jak najszybciej powieli i rozesa po kraju. Ja wygosz przemwienie Co o tym mylicie? Ale ryzyko! Ryzyko! zaduma si Mootow. Cho przyznaj, rezonans polityczny w kraju i za granic bdzie ogromny. Zatem postanowione! Artiemiew spyta, kiedy ma si rozpocz defilada. Zorganizujcie to tak, eby nikt nie wiedzia, nawet ja odpar Stalin a do ostatniej chwili. Tydzie pniej niemieccy szpiedzy mogli oglda niezwyky widok, gdy mieszkacy Moskwy, pod nadzorem czekistw, zabierali krzesa z Teatru Wielkiego i znosili je po schodach na stacj metra Majakowskaja. Tego wieczoru delegaci Rady Moskiewskiej zjechali wind na stacj Majakowskaja, gdzie sta zaparkowany pocig z otwartymi drzwiami. Wewntrz ustawiono stoy z kanapkami i napojami. Pokrzepiwszy si, zasiedli w teatralnych krzesach. Potem, w nieco wodewilowym stylu, pojawi si Stalin wraz z Mootowem, Mikojanem, Beri, Kaganowiczem i Malenkowem, ktrzy zebrali si na ssiedniej stacji i przyjechali metrem na Majakowsk. Przy akompaniamencie grzmicych oklaskw zajli swoje miejsca na trybunie Politbiura. Komentator radiowy Lewitan transmitowa program z ruchomego stanowiska sprawozdawczego. Orkiestra NKWD graa pieni Dunajewskiego i Aleksandrowa. Kozowski piewa. Stalin przemawia p godziny tonem uderzajco spokojnym, ostrzegajc: Jeli chc wojny na wyniszczenie, bd j mieli. Pniej podszed do Stalina genera Artiemiew: pocztek defilady zosta wyznaczony na 8.00. Nawet biorcy w niej udzia oficerowie poznali szczegy dopiero o 2:00. Tu przed 8:00, w zamieci nienej i przy porywistym wietrze, ktry uchroni Moskw przed niemieckimi nalotami, Stalin poprowadzi czonkw Politbiura po stopniach Mauzoleum, zupenie jak za dawnych czasw tylko pora bya wczeniejsza, a wszyscy odczuwali niezwyke napicie. Beria i Malenkow polecili swojemu specjalicie od zada specjalnych, Sudopatowowi, aby ich zawiadomi, gdyby Niemcy zaatakowali. Ulubieniec publicznoci, Budionny, z szabl u boku, wyjecha na biaym koniu przez Bram Spassk, zasalutowa i zatrzyma si, aby przyj defilad. Czogi, w tym nowoczesne T-34, jedne z najlepszych maszyn w tej wojnie, i pododdziay piechoty defiloway w kolumnach, skrcay przy cerkwi w. Wasyla i maszeroway ulic Gorkiego prosto na front. Nie obeszo si bez drobnego zamieszania, gdy czog ciki KW (Klimient Woroszyow) zatrzyma si raptownie i skrci w niewaciwym kierunku, pocigajc za sob nastpne. Poniewa wszystkie maszyny byy w peni uzbrojone i Stalin uwanie obserwowa ten incydent, Artiemiew rozkaza podwadnym przeprowadzi natychmiastowe dochodzenie. Zaogi przesuchano i okazao si, i pierwszy czog otrzyma meldunek, e inny czog ma kopoty; zgodnie z regulaminem inne czogi pospieszyy mu na pomoc. Kiedy Artiemiew zgosi si z raportem na trybun Mauzoleum, palatyni poczuli tak ulg, e wybuchnli miechem: nikt nie zosta ukarany. Stalin wygosi krtkie, utrzymane w duchu patriotycznym przemwienie, odwoujc si do tradycji Suworowa, Kutuzowa i Aleksandra Newskiego. Ojczyzna jest zagroona, ale ma mnych obrocw. Osobliwym trafem tej samej nocy chwyci prawdziwy rosyjski mrz. Trzynastego listopada Stalin zatelefonowa do ukowa, by zaplanowa kontratak i powstrzyma niemieckie natarcie. ukow i komisarz Buganin uwaali, e z uwagi na szczupo rezerw nie mog kontratakowa, lecz Stalin nalega. Jakich si mamy uy? spyta ukow. Uwaajcie to za postanowione! Stalin rzuci suchawk, ale natychmiast zatelefonowa ponownie do Buganina: Wy i ukow zadzieracie nosa. Ale pooymy temu kres. Potem Buganin pobieg do gabinetu ukowa. No, tym razem naprawd mi si dostao! powiedzia. Pitnastego listopada ruszya niemiecka

ofensywa na Moskw i pomimo kontratakw, Niemcy przebili si. Stalin znw zapyta ukowa: czy zdoacie utrzyma Moskw? Na pewno utrzymamy Moskw. Ale potrzebujemy co najmniej dwch wieych armii i dwustu czogw. Stalin da mu dwie armie, ale na razie nie mamy adnych czogw. 5 grudnia ukow powstrzyma niemieckie natarcie, tracc 155.000 ludzi w cigu dwudziestu dni. By to definitywny koniec wojny byskawicznej Hitlera. 6 grudnia Stalin odda pod rozkazy ukowa trzy nowe armie i zarzdzi wielk kontrofensyw na czterech ssiednich frontach. Nastpnego dnia Japonia zaatakowaa Stany Zjednoczone w Pearl Harbor. ukow odepchn Niemcw na trzysta kilometrw od Moskwy. Ale nawet podczas tych rozpaczliwych zmaga dowdcy nie zapominali o prnoci Stalina: tak jak Mechlis prbowa zwyciy w Finlandii w dniu urodzin Stalina, tak teraz ukow i Buganin rozkazali generaowi Konstantinowi Goubiewowi, dowdcy 10 Armii: Jutro bd urodziny Stalina. Postarajcie si uczci ten dzie, zajmujc Baabanowo. Abymy mogli doczy t wiadomo do naszego raportu dla Stalina, poinformujcie nas o wykonaniu 21 grudnia nie pniej ni o 19:00. Bitwa pod Moskw bya pierwszym zwycistwem Stalina, lecz zwycistwo to miao charakter lokalny. Stalin popad jednak w niebezpiecznie przesadny optymizm, mwic skadajcemu wizyt w Moskwie brytyjskiemu ministrowi spraw zagranicznych, Anthonyemu Edenowi: Rosjanie byli ju w Berlinie dwa razy i bd tam po raz trzeci[187]. Dotarcie do Berlina miao kosztowa miliony zabitych i zaj cztery lata. ukow by tak wyczerpany, e kiedy zatelefonowa Stalin, adiutant generaa powiedzia mu: ukow pi i nie moemy go obudzi. Nie budcie go, dopki sam si nie obudzi odpowiedzia askawie Wierchownyj. Niech pi. Pitego stycznia nadmiernie pewny siebie Wierchownyj wezwa ukowa i generaw, aby zaplanowa zmasowan ofensyw od Leningradu do Morza Czarnego i wykorzysta w ten sposb niemieck klsk pod Moskw. Kto chce zabra gos? spyta Stalin. ukow skrytykowa plan ofensywy, mwic, e armia potrzebuje wicej ludzi i czogw. Wozniesienski te by przeciwny i oznajmi, e nie zdoa dostarczy niezbdnych czogw. Stalin upiera si przy swoim zdaniu, a Malenkow i Beria zaatakowali Wozniesienskiego, ktry zawsze znajduje nieprzezwycione i nieprzewidziane przeszkody. Na tym powiedzia Stalin zakoczymy posiedzenie. W przedpokoju stary Szaposznikow prbowa pociesza ukowa: Spieralicie si na prno. Kwestia zostaa przesdzona z gry przez Wierchownego Wic po co bya potrzebna nasza opinia? Nie wiem, gobeczku. Inteligentny i niezmordowany, czterdziestotrzyletni Beria podczas wojny mia zachannie umacnia swoje wpywy i budowa wasne imperium, ale dostarczy czogw i dzia, ktrych potrzebowa Stalin. Beria pragn osabi pozycj Wozniesienskiego, ktrego nienawidzi, a niebawem zdystansowa Mootowa i przedstawicieli starszego pokolenia. adna ga przemysu nie bya zbyt zoona, by Beria nie mg ni zarzdza: pod wieloma wzgldami by nie tylko Himmlerem w otoczeniu Stalina, lecz take Speerem, wybitnie utalentowanym organizatorem przemysu zbrojeniowego. Siga po najbardziej malownicze groby, jakie zdoa wymyli, pytajc swoich podwadnych: Czy chcecie oglda codziennie wschd i zachd soca? Uwaajcie! Na pocztku stycznia 1942 roku Stalin spotka si w swoim mieszkaniu z przemysow trjk, Beri, Malenkowem i Mikojanem, aby skonsultowa z nimi braki w uzbrojeniu. W czym problem? sarkn Stalin. Beria przedstawi wykres, z ktrego wynikao, e Wozniesienski nie jest w stanie wyprodukowa dostatecznej liczby dzia. I co naley zrobi? Nie wiem, towarzyszu Stalin odpar chytrze Beria. Stalin natychmiast powierzy mu nadzr nad t wan gazi produkcji. Towarzyszu Stalin, nie wiem, czy sobie poradz Nie mam dowiadczenia w tego rodzaju rzeczach

 Tu nie jest potrzebne dowiadczenie, ale dobry organizator Wykorzystajcie do pracy winiw. W kolejnictwie te wystpoway trudnoci, z ktrymi nie potrafi si upora nawet energiczny i impulsywny Kaganowicz. Kiedy jeden z komisarzy, Nikoaj Bajbakow, przyszed do Kaganowicza z raportem, Lokomotywa poderwa si z miejsca i zapa go za klapy marynarki. Beria zameldowa Stalinowi o wybuchach gniewu Kaganowicza: Koleje jed coraz gorzej, poniewa Kaganowicz nie sucha rad [] tylko reaguje histeri. Kaganowicz zosta skrytykowany za nieudolne zarzdzanie i, dwukrotnie zwolniony za niezdolno do wywizania si z obowizkw w warunkach wojennych, lecz niebawem odzyskiwa swoje stanowisko. Odpowiedzialny za produkcj czogw Mootow radzi sobie niewiele lepiej. Jak si wiedzie Mootowowi? spyta Beri Stalin, znw w obecnoci Malenkowa i Mikojana. Nie ma stycznoci z fabrykami, nie kieruje nimi naleycie [] i zwouje niekoczce si zebrania odpar Beria, ktry w ten sposb wczy rwnie czogi do swojego imperium. Mootow straci czogi, ale zyska wiat. 36 Mootow w Londynie, Mechlis na Krymie, Chruszczow w opaach smego maja ludowy komisarz spraw zagranicznych wyruszy na pokadzie czterosilnikowego bombowca do Londynu. Stalin poinstruowa go, by stara si uzyska obietnic drugiego frontu i walczy o uznanie radzieckich granic z 1941 roku, cznie z pastwami batyckimi. Osobicie rozkaza swemu ulubionemu generaowi si powietrznych, Goowanowowi, opracowa plan podry. Stalin by wielkim konspiratorem wspomina Goowanow. Podr zostaa zaplanowana w absolutnej tajemnicy. Musiaem chowa do biurka map z tras lotu, nawet gdy do gabinetu wchodzi mj zastpca. Stalin [] powiedzia mi: Wie o tym tylko nasza trjka wy, Mootow i ja. Mr Brown, gdy pod takim pseudonimem podrowa Mootow, wyldowa w Szkocji, gdzie przywita go Eden, po czym obaj pojechali pocigiem z Glasgow do Londynu. Gdy Mootow dowiedzia si, e drugi front jest poza dyskusj, nie chcia rozmawia o przedstawionym przez Edena projekcie traktatu, ktry nie wspomina o radzieckich granicach. Natychmiast zameldowa Stalinowi: Uwaamy traktat za niemoliw do przyjcia []pust deklaracj. Ale Wierchownyj zmieni zdanie: 1. Nie uwaamy go za pust deklaracj, ale za wany krok []. Chyba nienajgorszy. Daje nam woln rk. Sprawa granic zostanie rozstrzygnita si. 2. Naley moliwie szybko podpisa traktat i lecie do Ameryki. Tymczasem Mootow pozna ju uroki ycia na angielskiej wsi: zada, aby ulokowano go pod Londynem, zapewne ze wzgldw bezpieczestwa, tote Churchill odstpi mu Chequers, swoj oficjaln wiejsk rezydencj. Mr Brown nie by szczeglnie olniony jej elbietask elegancj. Niezbyt adny stary budynek wspomina. Co w rodzaju maego ogrodu. Najwyraniej jaki szlachcic podarowa go rzdowi.[188] Stalin i Mootow trwali w snobistycznym przewiadczeniu o wyszoci rosyjskiego przepychu: bd co bd, mieszkali i pracowali w paacach Katarzyny Wielkiej. Mootow potrafi si jednak pozna na azienkach: pamita toalety, kiedy ju dawno zapomnia o negocjacjach. Bya tam azienka skary si ale bez prysznica. Zaraz po przybyciu jego ochroniarze poprosili o klucze do wszystkich sypialni i Mootow zamyka si kadej nocy. Kiedy suba w Chequers zdoaa wej, eby posa ka - napisa Churchill bya

zakopotana, znajdujc pistolety pod poduszkami. W nocy rewolwer lea obok jego bieliniarki i przy jego teczce. Gdy Mootow wychodzi, pokojwki pilnoway jego sypialni jak cerber. Po podpisaniu traktatu, co nastpio 26 maja, Mootow polecia do Waszyngtonu, by spotka si z prezydentem Rooseveltem, ktry ofiarowa mu swoj oprawion fotografi z dedykacj: Mojemu przyjacielowi Wiaczesawowi Mootowowi Franklin Roosevelt. 30 maja 1942. FDR wyda mu si towarzyski i sympatyczny, natomiast Biay Dom wywar na nim znacznie wiksze wraenie ni Cheuers, zwaszcza jeli chodzi o azienki: Wszystko tam byo takie, jakie by powinno - napisa. Bya tam rwnie azienka z prysznicem. Dziewitego czerwca zatrzyma si w Londynie w drodze do Moskwy. Zanim wyruszy w niebezpieczn podr powrotn, nastpia podniosa chwila, kiedy Churchill sta ze swoim gociem w bramie do ogrodu przy Downing Street 10: Ucisnem mu rk - napisa Churchill i popatrzylimy sobie w oczy. Nagle wyda mi si gboko poruszony. Spod maski wyoni si czowiek. Odpowiedzia rwnie mocnym uciskiem. W milczeniu ciskalimy sobie donie []. Bylimy razem, a dla wielu ludzi oznaczao to ycie lub mier. Mootow przyzna, e potrafi si porozumie z Churchillem: Owszem, wypilimy kieliszek czy dwa wspomina. Przegadalimy ca noc. Ale nigdy nie zapomnia, e Churchill by imperialist, najsilniejszym, najsprytniejszym z nich [] stuprocentowym imperialist. Zaczem si wic zaprzyjania z buruazj. Wrci z mglist obietnic drugiego frontu, bezcennym traktatem Lend-Lease ze Stanami Zjednoczonymi i sojuszem z Wielk Brytani: Moja podr i jej rezultaty byy naszym wielkim zwycistwem. W drodze do Moskwy jego samolot zaatakoway myliwce nieprzyjacielskie, a pniej rosyjskie. Kiedy Mootow wyrusza na Zachd, Stalin przystpowa do serii kontratakw na caym froncie. Cakiem rozsdnie przewidywa, e Hitler znw uderzy na Moskw, ale w rzeczywistoci Fhrer planowa potn ofensyw na poudniu, gdzie zamierza zdoby kaukask rop. Prawdziwy jednak bd Stalina polega na jego rozzuchwalonej pewnoci siebie: brakowao mu rodkw do tak ogromnego przedsiwzicia, ktre, zamiast zdyskontowa jego moskiewskie zwycistwo, pozwolio Hitlerowi odnie cay szereg oszaamiajcych sukcesw i doprowadzio ostatecznie do cikiego kryzysu pod Stalingradem. Z pewnoci nie poprawia sytuacji, udzielajc rozlegych penomocnictw swoim wojskowym dyletantom. Oprcz samego Stalina nikt nie przyczyni si bardziej do tych klsk ni odwany, niezmordowany i krwioerczy Mechlis, bdcy w tym okresie u szczytu swojej potgi. Rekin nie potrafi si oprze pokusie, by popisa si swoj uprzywilejowan pozycj: Ilekro Mechlis zjawia si w przedpokoju do gabinetu Stalina wspomina jeden z komisarzy nie czeka nawet na zaproszenie, tylko przemierza przedpokj i od razu wchodzi. Ale nigdy nie ukrywa niczego przed Stalinem [] ktry wiedzia o tym i ufa mu. Dziki temu dostawa zawsze to, co chcia: Jeli Mechlis napisa do Stalina, odpowiednie kroki podejmowano bardzo szybko. Mimo to jego wybryki trciy czsto zwyk bazenad: pewnego razu, kiedy Stalin spyta, ktry front potrzebuje zaopatrzenia, dowdcy milczeli, z wyjtkiem Lwa Mechlisa, ktry poderwa si, by skrytykowa kwatermistrza Chrulowa. Stalin popatrzy gniewnie i zapyta, kto si skary. Z pewnoci Mechlis odpar Chrulow ku oglnemu rozbawieniu. Stalin zwrci si do Mechlisa, by przedstawi list swoich potrzeb. Brakuje nam octu, pieprzu i musztardy powiedzia Mechlis. Nawet Stalin si rozemia. Kiedy Mechlis dowiedzia si o zdobyciu skadu niemieckiej pornografii, natychmiast zorganizowa now kampani przeciwko nazistowskiemu zepsuciu, piszc ulotk zatytuowan Jak Hitler demoralizuje swoj armi. Jego doradcy tumaczyli mu, e pornografia to rzecz normalna w buruazyjnej armii i e to nie Hitler decyduje o czytelniczych upodobaniach swoich onierzy. Mechlis zignorowa ich sugestie i rozkaza powieli ulotk w jedenastu milionach, egzemplarzy. Rozpocz rok od wizyty na Froncie Wochowskim, ktremu rozkazano przeama blokad Leningradu. Wojska frontu nie byy w stanie przystpi do ofensywy; najprawdopodobniej zakoczyaby si ona katastrof. Zjawi si Mechlis, aby przeprowadzi ledztwo, aresztowa i rozstrzela winnych.

Potem Stalin powierzy dowdztwo frontu Woroszyowowi, ktry, uwiadomiwszy sobie wreszcie swoje ograniczenia, mnie odmwi. Rozwcieczony Stalin podyktowa w imieniu Komitetu Centralnego utrzyman w szyderczym tonie rezolucj, krytykujc Klima za powane bdy. Konkluzja bya upokarzajca, lecz stosunkowo agodna: Komitet Centralny postanowi skierowa towarzysza Woroszyowa do pracy na tyach.[189] aden z dnych krwi dyletantw nie zdoa ocali Frontu Wochowskiego: pod koniec czerwca jedna z jego armii wraz ze swoim utalentowanym dowdc, modym generaem Andriejem Wasowem, dostaa si w okrenie. Wasow, zmczony i rozgoryczony bdami Stalina, przeszed na stron Niemcw. Stalin oburza si na t zdrad w obecnoci Berii i Mootowa, ktry spyta znaczco: Jak to si stao, e nie zdemaskowalimy go przed wojn? Stalin prbowa obwini Chruszczowa za zdrad Wasowa, ale ukraiski przywdca odpar, e Stalin sam powierzy mu dowodzenie kontrofensyw moskiewsk. Stalin, ktremu spodobaa si ta odwana odpowied, nie kontynuowa tematu. Woroszyow zosta wreszcie zdyskredytowany, ale Mechlis i Kulik, mimo pasma poraek tego ostatniego, wci cieszyli si zaufaniem Stalina. W padzierniku 1941 roku Kulik nie zdoa przyj z odsiecz Leningradowi; w listopadzie zosta wysany na drugi koniec frontu, do Kerczu na Krymie. Ale zjawi si pno i Kercz wpad przejciowo w rce Mansteina, jednego z najzdolniejszych dowdcw Hitlera. Stalin nosi si z zamiarem rozstrzelania Kulika i napisa na kartce papieru: Dzisiaj. Kulik na Syberi?- ale w kocu poprzesta na zdegradowaniu go do stopnia generaa majora i wysa Mechlisa, aby przeprowadzi dochodzenie w zwizku z pnym przybyciem Kulika samolotem DC-3. Ponury Demon odkry zapasy alkoholu Kulika, brak 85.898 rubli i jego now nastoletni on. Kulik szybko doszed do siebie po znikniciu jej poprzedniczki i polubi przyjacik wasnej crki, co wywoao szydercze komentarze Stalina. Wierchownyj zwolni Kulika ze stanowiska zastpcy ludowego komisarza, ale ukow wstawi si za nim. Ten prymitywny, lecz popularny odak znowu uzyska przebaczenie i zosta nawet awansowany. Jego stara przyja ze Stalinem nie zakoczya si jednak dobrze. W marcu 1942 roku Stalin rozkaza przeprowadzi z Kerczu natarcie w gb Krymu, aby wesprze obron oblonego Sewastopola. Mechlis, ktry podobnie jak jego wdz naczelny uwaa si za prawdziwego onierza, radonie obj faktyczne dowdztwo nad 250.000 onierzy, terroryzujc ich generaa, Dmitrija Kozowa, i ignorujc dowdc frontu, Budionnego. W tej wanej i zoonej operacji Stalin zastpi nieudolnego i przekupnego pijaka nieudolnym i nieprzekupnym maniakiem. Kiedy Stalin naciska na Mechlisa, domagajc si rozpoczcia ofensywy w wyznaczonym czasie, Rekin odpowiedzia, e ma za mao amunicji, ale aresztuj oficera, jeli nie upora si z t sytuacj w cigu dwch dni []. Organizujemy dla Niemcw wielki koncert! Drugiego marca Mechlis rozpocz swj wielki koncert, ktry okaza si szaleczym apogeum indolencji i lekcewaenia podstawowych zasad sztuki wojennej. Zabroni kopania okopw, aby nie osabia ofensywnego ducha onierzy, i owiadczy, e kady, kto podejmuje elementarne rodki ostronoci, jest panikarzem. Atakujcy zostali rozbici na krwaw miazg. Mechlis bombardowa Stalina daniami o nasilenie terroru: Towarzyszu Beria - napisa Stalin na jednym z raportw Mechlisa. Susznie! Zadbajcie o to, aby w Noworosyjsku nie pozosta ani jeden ajdak, ani jeden szubrawiec. Sam Mechlis, ktry rozjeda si po froncie samochodem sztabowym, wymachujc pistoletem i prbujc powstrzyma odwrt, wykaza si bezprzykadn osobist odwag i nie robi nic dla wasnej chway, ale gupia tyrania i arbitralne metody tego wojskowego analfabety, mwic sowami naocznego wiadka, pisarza Konstantina Simonowa, doprowadziy do katastrofalnych rezultatw. Sidmego maja Manstein przeszed do kontrataku i wypar Rosjan z Krymu, biorc do niewoli 176.000 onierzy, zdobywajc 400 samolotw i 347 czogw. Mechlis miota si, obwiniajc o klsk Kozowa i bagajc Stalina o wyznaczenie nowego dowdcy. Stalin straci cierpliwo i zbeszta Mechlisa: Trzymacie si osobliwej pozycji postronnego obserwatora, ktry nie ponosi odpowiedzialnoci za

sprawy Frontu Krymskiego. Jest to pozycja bardzo wygodna, ale na wskro zgnia. Nie znalelicie si na Froncie Krymskim jako postronny obserwator, ale jako penomocny przedstawiciel Kwatery Gwnej []. Domagacie si, abymy zastpili Kozowa kim w rodzaju Hindenburga. Powinnicie jednak wiedzie, e nie mamy w rezerwie Hindenburgw []. Gdybycie wykorzystali lotnictwo przeciwko czogom i nieprzyjacielskim onierzom, zamiast uywa go do dziaa pomocniczych, nieprzyjaciel nie przeamaby frontu []. Nie trzeba by Hindenburgiem, eby zrozumie t prost rzecz To znamienne, e w 1942 roku wzorem dla Stalina by nadal Hindenburg, niemiecki bohater z 1914 roku: Rosjanie potrzebowali Guderianw, a nie Hindenburgw. Dwudziestego smego maja nieszczsny Mechlis zjawi si w poczekalni przed gabinetem Stalina. Poskriebyszow, nieomylny barometr nastrojw Wierchownego, zignorowa go, a potem oznajmi: Gospodarz jest dzisiaj bardzo zajty. Cholera, jest mnstwo problemw. Prawdopodobnie co poszo le na froncie? spyta Mechlis obudnie. Sami powinnicie wiedzie odpar Poskriebyszow. Tak, wanie chc zameldowa towarzyszowi Stalinowi o naszym niepowodzeniu. Najwyraniej powiedzia Poskriebyszow kierowanie operacj byo nieadekwatne do zadania. Towarzysz Stalin jest bardzo niezadowolony Mechlis si zaczerwieni. Do rozmowy wczy si mody Czadajew: Pewnie mylicie, e klsk spowodoway okolicznoci? Co powiedzielicie? Mechlis spojrza na impertynenta. Nie jestecie onierzem. Ja jestem prawdziwym onierzem. Jak miecie W tym momencie wyszed z gabinetu Stalin. Dzie dobry, towarzyszu Stalin, pozwlcie zameldowa zacz Mechlis. Id do diaba! warkn Stalin, trzaskajc drzwiami. Mechlis, wedug Poskriebyszowa, prawie rzuci si Stalinowi do stp. Zosta oddany pod sd, zdegradowany, zwolniony ze stanowiska zastpcy ludowego komisarza obrony. To koniec! ka Mechlis, lecz Stalin okaza si zdumiewajco lojalny: dwadziecia cztery dni pniej mianowa Mechlisa komisarzem frontu, a potem awansowa go na generaa pukownika. Jakby Stalin, Kulik i Mechlis nie wyrzdzili dosy szkd, katastrofa nastpia te na Froncie Poudniowo-Zachodnim, gdzie Timoszenko i Chruszczow zamierzali przeprowadzi ofensyw z radzieckiego przyczka, aby odzyska Charkw, nie wiedzc o zbliajcym si niemieckim natarciu. ukow i Szaposznikow si sprzeciwiali, ale Timoszenko, ulubiony dowdca Stalina, trwa przy swoim zdaniu i Wierchownyj wyrazi zgod. Dwunastego maja Timoszenko i Chruszczow, niewyksztaceni, brutalni i energiczni, zaatakowali i odepchnli Niemcw. Stalin by zachwycony, Hitler nie mg uwierzy w swoje szczcie. Pi dni pniej niemieckie kolumny pancerne przebiy si przez flanki Timoszenki, biorc wojska radzieckie w stalowe kleszcze, tak e Rosjanie ju nie nacierali, lecz wchodzili coraz gbiej w puapk. Sztab Generalny baga Stalina, aby odwoa operacj i Wierchownyj ostrzeg Timoszenk o niemieckich czogach na jego skrzydle, ale marszaek zapewni go beztrosko, e wszystko bdzie dobrze. 18 maja, kiedy 250.000 ludzi niemal znalazo si w okreniu, Timoszenko i Chruszczow zdali sobie wreszcie spraw z sytuacji. Okoo pnocy Timoszenko, dzielny chop, ktry ba si Stalina, przekona Chruszczowa, aby poprosi Wierchownego o zgod na przerwanie ofensywy. W Kuncewie Stalin poleci Malenkowowi odebra telefon. Chruszczow spyta, czy moe rozmawia ze Stalinem. Bdziecie rozmawia ze mn! powiedzia Malenkow. Kto dzwoni? zawoa Stalin. Chruszczow odpar Malenkow. Spytaj, czego chce! Towarzysz Stalin powtarza, e macie rozmawia ze mn powiedzia Malenkow. Potem zwrci si do Stalina: On mwi, e natarcie na Charkw trzeba odwoa Od suchawk krzykn Stalin. Jemu si zdaje, e si na tym zna! Rozkazw trzeba

sucha Chruszczow wtyka nos w nie swoje sprawy Moi doradcy wojskowi wiedz lepiej. Mikojan by wstrznity, e Chruszczow dzwoni z linii frontu, podczas bitwy, kiedy wok niego umierali ludzie, a Stalin nie chcia przej dziesiciu krokw przez pokj. Kleszcze zwary si, a wier miliona ludzi i 1.200 czogw znalazo si w puapce. Nastpnego dnia Stalin odwoa ofensyw, ale byo ju za pno. Upojeni sukcesem Niemcy nacierali w kierunku Wogi i Kaukazu: droga do Stalingradu stana otworem. Timoszenko i Chruszczow bali si, e zostan rozstrzelani. Niebawem dwaj przyjaciele zaczli oczernia si nawzajem, aby ocali kariery i ycie. Wedug jednej z wersji Chruszczow przey w nastpstwie klski zaamanie nerwowe i polecia do Baku, gdzie zatrzyma si u przyjaciela Berii, Bagirowa, ktry oczywicie zameldowa o jego przybyciu. Roztrzsiony Chruszczow zadenuncjowa Timoszenk, ktry odpaci mu t sam monet: Timoszenko napisa: Towarzyszu Stalin, musz co doda do swojego raportu. Pogbiajce si zdenerwowanie towarzysza Chruszczowa odbija si na naszej pracy. Towarzysz Chruszczow w nic nie wierzy, a nie mona podejmowa decyzji w stanie zwtpienia []. Caa Rada uwaa, e to jest przyczyna naszej poraki! Raport zdaje si potwierdza, e Chruszczow przey zaamanie nerwowe: Trudno o tym dyskutowa: towarzysz Chruszczow jest bardzo chory []. Przekazalimy nasz raport bez wskazywania winnych. Towarzysz Chruszczow chce zwali ca win na mnie. Stalin zastanawia si, czy nie zleci Buganinowi przeprowadzenia ledztwa w tej sprawie. Buganin, wyczuwajc wahanie i, by moe, poczucie winy Stalina, prbowa si wymwi, motywujc to tym, e on i Chruszczow s bliskimi przyjacimi. Stalin nie nalega, ale skomentowa agodnie prostactwo Chruszczowa: Nie zna si na statystyce, ale musimy go znosi, poniewa tylko on, Kalinin i Andriejew s prawdziwymi proletariuszami. Zamiast wszczyna dochodzenie, Stalin wezwa Chruszczowa i udzieli mu lekcji historii: Wiecie, podczas pierwszej wojny wiatowej, kiedy nasza armia dostaa si w niemieckie okrenie, genera stan przed sdem wojennym i zosta powieszony. Ale Stalin wybaczy Chruszczowowi i wysa go z powrotem na front. Chruszczow nadal by przeraony, poniewa zna wiele przypadkw, kiedy Stalin usypia czujno ludzi, pozwalajc im opuszcza swj gabinet z dobrymi wiadomociami, a potem kaza ich aresztowa. Stalin by rwnie zdumiewajco wyrozumiay, kiedy Timoszenko poprosi go o wicej ludzi, roztrwoniwszy wczeniej tak wielu: Czy ju nie pora, ebycie nauczyli si wojowa maym kosztem, tak jak to robi Niemcy? Walczy trzeba nie liczb, a umiejtnociami. Jeli nie nauczycie si walczy lepiej, nie wystarczy wam caa produkcja zbrojeniowa w naszym kraju Sowa te brzmiay nieco dziwnie w ustach najbardziej marnotrawnego wodza naczelnego w historii. Nawet podczas odwrotu Stalin pozosta drwico agodny wobec Timoszenki: Nie bjcie si Niemcw Hitler nie jest taki zy, jak mwi. Chruszczow uwaa, e zosta oszczdzony, poniewa Mikojan i Malenkow byli wiadkami jego telefonu do Kuncewa, ale mona zapewne znale znacznie prostszy powd: o yciu i mierci decydowa Stalin, a on lubi[190] Chruszczowa i Timoszenk. Tak czy inaczej, bya to najcisza prba Chruszczowa a do kryzysu kubaskiego dwadziecia lat pniej. Przy nastpnym spotkaniu Stalin wysypa popi z fajki na gow Chruszczowa: To rzymska tradycja powiedzia. Kiedy wdz rzymski przegra bitw, posypywa gow popioem [] co byo dla niego najwiksz hab. Dziewitnastego czerwca za radzieckimi liniami rozbi si samolot Luftwaffe, w ktrym znaleziono teczk zawierajc plany letniej ofensywy Hitlera w rejonie Charkowa oraz uderze w kierunku Stalingradu i pnocnego Kaukazu. Stalin jednak uzna, e informacje s albo niekompletne, albo faszywe. Tydzie pniej Niemcy zaatakowali dokadnie wedug planu, uderzajc w luk pomidzy Frontem Briaskim a Poudniowo-Zachodnim i nacierajc w kierunku Woronea, a nastpnie Stalingradu. Ale Hitlerowi chodzio naprawd o pola naftowe. Kiedy przylecia do kwatery gwnej w Potawie, oznajmi feldmarszakowi von Bockowi: Jeli nie zajmiemy Majkopu i Groznego, bd musia zakoczy t wojn. Timoszenko i Chruszczow wycofywali si w stron Stalingradu. Kiedy Timoszenko poprosi o

wicej dywizji, Stalin odpar szorstko: Gdyby dywizje sprzedawano na bazarze, kupibym wam kilka, ale niestety tak nie jest. Front Timoszenki znowu si zaamywa. Czwartego lipca Stalin spyta zgryliwie marszaka: A wic to prawda, e 301 i 227 Dywizja zostay okrone, a wy poddajecie si nieprzyjacielowi? Dwiecie dwudziesta sidma wycofuje si odpar aonie Timoszenko ale trzysta pierwszej nie moemy na razie znale Wasze domysy brzmi jak kamstwa. Jeli nadal bdziecie gubi dywizje w ten sposb, wkrtce nie bdziecie mieli czym dowodzi. Dywizje to nie szpilki i bardzo trudno je zgubi. Oszoomiony sukcesami Hitler podzieli swoje siy na dwie czci: jedn pchn przez Don na Stalingrad, a drug skierowa na poudnie, w stron kaukaskich pl naftowych. Kiedy pad Rostow nad Donem, Stalin wyda kolejny bezwzgldny rozkaz: Ani kroku w ty, podkrelajc, e panikarzy i tchrzy naley tpi na miejscu, i nakazujc utworzy oddziay zaporowe, ktre miay za zadanie powstrzymywa ucieczk ogarnitych panik onierzy, nie cofajc si przed uyciem broni. Mimo to niemiecka Grupa Armii A przebia si na Kaukaz. 4 i 5 sierpnia Stalin, Beria i Mootow spdzili wiksz cz nocy w gabinecie, a tymczasem Niemcy zajli Woroszyowsk (Stawropol), posuwajc si w kierunku Groznego i Ordonikidzego (Wadykaukazu) na Kaukazie, a nad Wog docierajc do Stalingradu. 6 Armia Paulusa otrzymaa rozkaz zajcia miasta i przepoowienia Rosji. Dwunastego sierpnia, wrd gorczkowych przygotowa do bitwy, ktra miaa rozstrzygn o losach caej wojny, do Moskwy przylecia Winston Churchill, aby powiadomi Stalina, e o drugim froncie na razie nie ma mowy: Byo to tak wspomina pniej jakbymy wieli ogromn bry lodu na biegun pnocny. Mootow powita go na lotnisku, a nastpnie odwiz do przydzielonej mu rezydencji. Po drodze Churchill zauway, e szyby packarda maj dwa cale gruboci. Tak jest bezpieczniej powiedzia Mootow. Stalin i Beria potraktowali wizyt Churchilla bardzo powanie, przydzielajc mu ochron w sile stu dwudziestu ludzi. Strae wok Kremla podwojono. Stalin odda gociowi wasny dom w Kuncewie, dacz numer 7. Co znamienne, Brytyjczykom o tym nie powiedziano i fakt ten wyszed na jaw dopiero szedziesit lat pniej. Zapewne Stalin odwdzicza si Churchillowi za to, e udostpni Mootowowi wasny dom, Chequers. 37 Churchill u Stalina: Marlborough i Wellington Wedug relacji Churchilla, w Kuncewie honory domu peni adiutant z rodziny ksicej. Churchilla wprowadzono do jadalni Stalina, gdzie dugi st by zastawiony wszelkimi specjaami i trunkami, jakich moe sobie zayczy najwysza wadza. Brytyjczycy rozgldali si z ciekawoci.[191] Churchill opisa posiado Stalina: za murem wysokoci piciu metrw, strzeonym z obu stron, sta pikny duy dom otoczony rozlegym trawnikiem i lasem wierkowym o powierzchni okoo dwudziestu akrw. Byy tam przyjemne alejki [] fontanny [] i wielki szklany zbiornik ze [] zotymi rybkami. Zaprowadzono mnie przez obszerny przedpokj do sypialni i azienki[192] niemal takich samych rozmiarw. Olepiajce elektryczne wiato ukazywao nieskaziteln czysto. Trzy godziny pniej Churchilla, Harrimana i brytyjskiego ambasadora, sir Archibalda Clarka Kerra, zawieziono na Kreml na spotkanie ze Stalinem, Mootowem i Woroszyowem. Ten ostatni, pozbawiony dowdztwa na froncie, sta si teraz statyst na dworze Wodza, komicznym dodatkiem do dyplomatycznej gry Stalina i Mootowa. Churchill postanowi przekaza najpierw z wiadomo: w tym roku nie bdzie drugiego frontu. Stalin, zmuszony walczy o przetrwanie nad Wog, zareagowa sarkastycznie. Nie mona wygrywa wojen, nie podejmujc ryzyka powiedzia, a nastpnie doda: Nie musicie si tak ba Niemcw.

Churchill odburkn, e Wielka Brytania walczy samotnie od 1940 roku. Majc najgorsze za sob, brytyjski premier oznajmi, e Brytyjczycy i Amerykanie zamierzaj przeprowadzi operacj Torch i wyldowa w Afryce Pnocnej, co zademonstrowa na wielkim globusie stojcym w pokoju przylegajcym do gabinetu Stalina. Stalin natychmiast poj sens tej operacji, zdumiewajc goci swoim geopolitycznym wyczuciem. To, napisa Churchill, dowodzi szybkiej i doskonaej orientacji rosyjskiego dyktatora w zagadnieniach strategii wojskowej. Potem Stalin zaskoczy ich jeszcze bardziej: Niech Bg sprzyja waszemu przedsiwziciu! Nastpnego ranka Churchill spotka si z ukadnym, twardym dyplomat Mootowem i ostrzeg go: Stalin popeni wielki bd, traktujc nas tak ostro, skoro tyle osignlimy. Stalin to bardzo mdry czowiek odpar Mootow. Moecie by pewni, e chocia si z wami spiera, wszystko rozumie. O 11:00 Stalin i Mootow, w towarzystwie tumacza Wadimira Pawowa, przyjli Churchilla w Kciku, gdzie Wdz wrczy swojemu gociowi memorandum, w ktrym zaatakowa Zachd za odmow utworzenia drugiego frontu, i znw zarzuci Brytyjczykom tchrzostwo. Jestem gotw wybaczy t uwag jedynie przez wzgld na mstwo onierzy rosyjskich odpar premier, a nastpnie wygosi dugi monolog na temat zachodniego wkadu w wojn. Kiedy Churchill indagowa swojego tumacza Dunlopa: Powiedzia mu pan to? Powiedzia mu pan to?, Stalin wreszcie si umiechn: Wasze sowa nie maj znaczenia. Liczy si wasz duch. Ale przyjacielski nastrj zosta zmcony: zniewagi Stalina rozwcieczyy Churchilla, ktry pniej przechadza si po Kuncewie, ponury i uraony, groc, e wrci do domu. Wci zy i nadsany Churchill musia si zjawi na Kremlu, by wzi udzia w wystawnym bankiecie, ktry Stalin wyda na jego cze. Stalin usiad porodku, majc po prawej rce Churchilla, a po lewej Harrimana, dalej zaj miejsce tumacz, obok niego genera Alan Brooke, szef Sztabu Imperialnego, i Woroszyow. Mootow przez ponad trzy godziny wygasza toasty, podczas gdy kelnerzy wnosili kolejno dziewitnacie potraw i ustawiali je na stole, ktry ugina si pod ciarem wszelkiego rodzaju przystawek, ryb i tak dalej, napisa Brooke. Bya to absolutna orgia []. Wrd wielu da byo mae pieczone prosi []. Nikt go nie jad i pod koniec wieczoru jego czarne oko wci wpatrywao si we mnie, a skrka pomaraczowa w pyszczku ukadaa si w sardoniczny umiech! Stalin by czarujcy, dajc jasno do zrozumienia, e chce zatrze przykre wraenie, wspomina Clark Kerr lecz premier [] traktowa go chodno. Stalin sprbowa pochlebstwa. Kilka lat temu odwiedzia nas lady Astor powiedzia z figlarnym umiechem. Kiedy zasugerowaa zaproszenie do Rosji Lloyda Georgea, Stalin odpar: Dlaczego mielibymy zaprasza [] inicjatora interwencji?. Lady Astor poprawia go: To nieprawda []. To by Churchill. Stalin oznajmi lady Astor: Jeli nadejdzie wielki kryzys [] Anglicy znw mog si zwrci do starego weterana. Poza tym, doda, wolimy prawdziwego wroga ni faszywego przyjaciela. Czy wybaczy mi pan? spyta Churchill. To wszystko odnosi si do przeszoci odpar byy seminarzysta a przeszo naley do Boga. Historia nas osdzi. Potem nastpi drobny wypadek, kiedy ochroniarz Churchilla, komandor Thompson, potkn si i wytrci z rki kelnera lody, ktre omal nie spady na Stalina. Pniej zapisa w notesie radziecki tumacz Pawow - przemwi Stalin. Podczas jego toastw Woroszyow, ktrego Brooke nazwa miym poczciwin, gotowym rozmawia o wszystkim z wielkim oywieniem, ale o wiedzy wojskowej dziecka, zauway, e ulsterczyk pije wod zamiast wdki. Woroszyow kaza poda pieprzwk z pywajcym w niej zowieszczo strkiem pieprzu i napeni ich kieliszki. Do dna powiedzia. Brooke wysczy swj kieliszek, a wtedy Woroszyow wychyli jeden po drugim dwa kieliszki tej wody ognistej: Rezultaty nie day na siebie dugo czeka. Na czoo

wystpiy mu krople potu, ktry niebawem zacz spywa po twarzy. Siedzia ponury i milczcy, ze wzrokiem utkwionym przed siebie, i zastanawia si, czy ju czas zwali si pod st. Nie, zdoa utrzyma si na krzele Ale kiedy pogry si w pijackim otpieniu, Stalin, ktry widzia wszystko, spad prosto na niego z toastem, ktrego ironia umkna zachodnim gociom. Marszaek Woroszyow by jednym z gwnych organizatorw Armii Czerwonej i on, Stalin, chciaby wznie toast za marszaka Woroszyowa Stalin wyszczerzy si radonie jak zoliwy stary satyr, poniewa, jak Mootow i inni doskonale wiedzieli, zaledwie trzy miesice wczeniej aja Woroszyowa za nieudolno. Woroszyow podnis si z trudem, trzymajc si kurczowo stou obiema rkami, koyszc si agodnie w przd i w ty z nieobecnym i pustym wyrazem w oczach. Kiedy Stalin wznis swj toast, Woroszyow prbowa si skoncentrowa, a potem pochyli si do przodu i zdoa trci si z nim kieliszkiem. Wreszcie Stalin odszed, by wznie toast za Szaposznikowa, a Woroszyow z gbokim westchnieniem osun si z powrotem na krzeso. Po bankiecie Stalin zaprosi Churchilla na projekcj filmu Niemiecka klska pod Moskw - ale Churchill by za bardzo zy i zmczony. Poegna si i by ju w poowie zatoczonej sali, nim Stalin dopdzi go i odprowadzi do samochodu. Churchill obudzi si nadsany jak rozkapryszone dziecko, wedle sw Clarka Kerra, ktry zjawi si na daczy i odkry, e premier postanowi spakowa si i wyjecha. Woywszy niedorzeczny, dziesiciogalonowy kapelusz, z pewnoci najbardziej dziwaczne nakrycie gowy, jakie widziano kiedykolwiek w Kuncewie, Churchill wypad do ogrodu i odwrci si plecami do Clarka Kerra, ktry musia mwi do jego rowego i nabrzmiaego karku. Ambasador wyjani, i Churchill by arystokrat i czowiekiem wiatowym i oczekiwa, e ci ludzie bd tacy jak on. Nie byli. Przyszli prosto od puga lub obrabiarki. Ten czowiek mnie obrazi odpar Churchill. Od tej pory moe stacza swoje bitwy sam. Wreszcie si uspokoi. No dobrze, czego pan ode mnie chce? Przez nastpn godzin sekretarz Churchilla wydzwania na Kreml, by poprosi o spotkanie w cztery oczy ze Stalinem. W odpowiedzi usysza, e Stalin wyszed na spacer, co z pewnoci byo dyplomatyczn wymwk, poniewa napad zego humoru Churchilla zbieg si w czasie z doniosymi wydarzeniami, ktre miay doprowadzi bezporednio do bitwy o Stalingrad: o 4:30 tego ranka niemiecka 6 Armia zaatakowaa i rozbia 4 Armi Pancern w zakolu Donu; by to znacznie groniejszy kryzys ni obecno tustego, rozzoszczonego Anglika w dziesiciogalonowym kapeluszu. O 18:00 Stalin zgodzi si na spotkanie. Churchill poegna si ze Stalinem w Kciku. Ju mia wychodzi, gdy Stalin, wyranie zakopotany, spyta, czy mogliby spotka si znowu: A moe przyjdzie pan do mnie napi si czego? Odparem - napisa Churchill - e z zasady popieram tak polityk. Stalin poprowadzi wic Churchilla i jego tumacza, majora Birsea, przez wiele korytarzy i pokojw, a wyszlimy na ma uliczk w obrbie Kremla i po przejciu jeszcze kilkuset metrw dotarlimy do jego mieszkania. Stalin pokaza Churchillowi to proste, skromne czteropokojowe mieszkanie z pustymi pkami na ksiki: biblioteka bya w Kujbyszewie. Gospodyni, nie Waeczka, poniewa Churchill opisa j jako wiekow, zacza nakrywa do kolacji w jadalni. Stalin zaplanowa t kolacj: tego popoudnia Aleksandra Nakaszydze zatelefonowaa do Zubaowa i oznajmia, e Stalin kaza Swietanie przygotowa si, poniewa wieczorem zostanie przedstawiona Churchillowi. Stalin sprowadzi rozmow na crki. Churchill powiedzia, e jego crka Sarah jest ruda. Moja te, odpar Stalin, ktry zyska dogodn sposobno: poprosi gospodyni, aby zawoaa Swietan. Zjawia si adna rudowosa dziewczyna i pocaowaa ojca, ktry dosy ostentacyjnie wrczy jej may prezent, a nastpnie pogaska j po gowie. Jest ruda umiechn si. Churchill powiedzia, e w modoci on te by rudy. Ojciec wspominaa Swietana by w tym przyjaznym i towarzyskim nastroju, kiedy mg oczarowa kadego. Pomoga nakrywa do stou, a Stalin odkorkowa wino. Swietana miaa nadziej, e zostanie na kolacji, ale kiedy rozmowa zesza na dziaa i haubice, Stalin pocaowa j

i kaza mi zaj si swoimi sprawami. Bya zawiedziona, ale posusznie znikna. Dlaczego nie mielibymy zaprosi Mootowa? spyta Stalin. Martwi si o komunikat kocowy. Moglibymy zaatwi to tutaj. Mootow ma jedn zalet: potrafi pi. Kiedy doczy do nich Mootow, a zaraz potem na st wjecha zestaw cikich da z nieodcznym pieczonym prosiciem, Stalin zacz bezlitonie szydzi ze swego ludowego komisarza spraw zagranicznych. Churchill zawtrowa mu: Czy pan Stalin zdaje sobie spraw, e jego ludowy komisarz spraw zagranicznych podczas ostatniej wizyty w Waszyngtonie upar si, e zoy wizyt w Nowym Jorku zupenie sam i e jego odlot opni si nie z powodu awarii w samolocie, ale dlatego, e on sam gdzie si wypuci? Mootow zamar, jak zauway Churchill, niewiadomy, e zasiewa nasiona nieufnoci, ktre mogy kosztowa Mootowa ycie. Ale na twarzy Stalina odmalowao si rozbawienie. Wcale nie pojecha do Nowego Jorku. Pojecha do Chicago, gdzie mieszkaj inni gangsterzy. Prosz mi powiedzie, czy obecna wojna przysparza panu takich samych problemw jak polityka kolektywizacji? spyta Churchill. Och, nie odpar Stalin z przekonaniem. Kolektywizacja to bya straszna walka. Churchill zaprosi Stalina do Londynu, a Wdz wspomnia o swojej wizycie w 1907 roku, wraz z Leninem, Gorkim i Trockim. W nawizaniu do tematu wielkich postaci historycznych, Churchill zacz wysawia swojego przodka, ksicia Marlborough, ktry w swoim czasie pooy kres wielkiemu zagroeniu dla europejskiej wolnoci podczas wojny o sukcesj hiszpask. Churchill da si ponie, wychwalajc geniusz wojskowy Marlborough. Ale na twarzy Stalina pojawi si kpicy umiech: Myl, e Wielka Brytania miaa bardziej utalentowanego wodza powiedzia w osobie Wellingtona, ktry rozgromi Napoleona, bdcego najwikszym zagroeniem w dziejach. O 1:30 nie zaczli jeszcze je, ale Stalin nagle wyszed, zapewne po to, by wysucha ostatnich zatrwaajcych wieci z Kaukazu. Kiedy sir Alexander Cadogan, stay podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, przyszed z projektem owiadczenia dla prasy, Stalin zaproponowa mu pieczonego prosiaka. Gdy mj przyjaciel podzikowa - napisa Churchill nasz gospodarz rzuci si na ofiar w pojedynk. Kolacja zakoczya si wreszcie okoo 3:00. Churchill baga Mootowa, aby nie odprowadza go o wicie, poniewa najwyraniej jest bardzo zmczony. Czy naprawd pan myli, e mgbym nie przyj? odpar uprzejmie Mootow. W Kuncewie Churchill wycign si na kanapie Stalina, wybuchn miechem i zadar nogi do gry: Stalin by cudowny []. Jake przyjemnie pracowao si z tym wielkim czowiekiem. Churchill zacz si rozbiera do kpieli, zdj kus, wygniecion kamizelk i spodnie, odsaniajc pomarszczone, kremowe poladki, i nawet w wannie nie przestawa powtarza: Stalin to, Stalin tamto. Wstawa ju wit; sojusz zosta uratowany; zjawi si Mootow, aby odwie go na lotnisko. 38 Stalingrad i Kaukaz: Beria i Kaganowicz na wojnie Po kolacji z Churchillem Stalin przez cay dzie odpoczywa w domu, ale o 23:30 zjawi si w gabinecie, aby stawi czoo kryzysowej sytuacji na pnocnym Kaukazie, gdzie Niemcy podchodzili pod Ordonikidze i Grozny. Do Budionnego, dowdcy Frontu Pnocnokaukaskiego, doczy wanie Kaganowicz, ktry chcia wykaza si na froncie po zwolnieniu z funkcji ludowego komisarza transportu. Stalin zgodzi si, mwic, e zna dobrze pnocny Kaukaz i potrafi si dogada z Budionnym podczas wojny domowej. Krzywonogi Kozak i byy szewc mieli

powstrzyma Niemcw. Budionny nie straci nic ze swojej brawury i zmysu ironii, odmawiajc zejcia do schronu podczas nalotw: A co tam, niech bombarduj!. Ale elazny Komisarz nie nadawa si na onierza. Otoczony wit oficerw ze swojej osobistej ochrony i konsultantw z Moskwy [] pochlebcw, pieniaczy i intrygantw, pracujc przez ca noc w stanie permanentnej histerii, bawic si swoimi breloczkami albo acuszkiem do kluczy, Kaganowicz odgrywa wielkiego stratega [] wydajc samodzielnie rozkazy. Ingerowa we wszystkie plany wojskowe, wyznacza niemoliwe terminy i grozi: Zameldowa osobicie [] o wykonaniu rozkazu albo Gdy pewnego razu ciarwki zablokoway drog jego limuzynie, azarz, jak nazywali go oficerowie, wpad w furi i zacz wrzeszcze: Zdegradowa! Aresztowa! Pod sd wojenny! Rozstrzela!. Ale te pokrzykiwania nie powstrzymay Niemcw. Stalin strofowa Kaganowicza: Rubiee obronne same w sobie nie s adn przeszkod i niczego nie daj, jeli nie s bronione. Sdzc z wszelkich oznak, nie udao si wam doprowadzi do zasadniczego przeomu w dziaaniach wojsk, chocia tam, gdzie korpus oficerski nie uleg panice, wojska walcz niele. Kaganowicz jednak pozna wojn lepiej ni wielu innych palatynw. Zosta ranny w rk odamkiem szrapnela, czym si ogromnie szczyci. By jedynym czonkiem Politbiura, ktry odnis ran.[193] Kiedy wraca do Moskwy, Stalin, ktrego uwaa za naszego ojca, wypytywa go troskliwie o zdrowie i wznosi toast za jego ran. Ale zoci si rwnie, e jeden z jego najbliszych towarzyszy ryzykowa ycie w taki sposb. Kiedy Niemcy nacierali na poudnie, Stalin ba si, e Front Zakaukaski zaamie si, co doprowadzi do utraty pl naftowych, wcignie Turcj do wojny i skoni buntownicze ludy kaukaskie do rebelii. Cztery dni po wyjedzie Churchilla wezwa Beri. awrientiju Pawowiczu zwrci si do niego z szacunkiem. Wecie ze sob, kogo chcecie, i takie uzbrojenie, jakie uznacie za konieczne, ale, prosz, zatrzymajcie Niemcw. Kiedy Niemcy zajli Elbrus, Beria i Mierkuow wypoyczyli oficera sztabowego Stalina, Siergieja Sztiemienk, rozkazali Sudopatowowi sprowadzi stu pidziesiciu gruziskich alpinistw, zebrali swoj wit, w tym osiemnastoletniego syna Berii, Sergo i wylecieli eskadr amerykaskich C-47, zatrzymujc si po drodze w Tyflisie. Generaowie rozwaali strategiczne opuszczenie Ordonikidzego, ale 22 sierpnia zjawi si Beria i sterroryzowa kaukaskich dowdcw. Czarkwiani, sekretarz gruziskiej organizacji partyjnej, by w pokoju, kiedy Beria potoczy wok stou zimnym, przeszywajcym spojrzeniem i owiadczy: Skrc wam kark, jeli jeszcze raz wspomnicie o odwrocie. Bdziecie broni miasta! Gdy jeden z generaw zaproponowa wysanie na lini frontu 20.000 onierzy NKWD, Beria obrzuci go stekiem wyzwisk i zagrozi, e skrci mu kark, kiedy jeszcze raz o tym wspomni. Chocia Czarkwiani (ktry nie darzy Berii sympati) uwaa, e szef NKWD uratowa sytuacj, generaowie piszcy swoje wspomnienia ju po jego upadku skaryli si, i jego wypady na front powanie utrudniay im prac. Beria mia rwnie zniszczy ca rop, ktra mogaby wpa w rce nazistw. W Moskwie Stalin wezwa do swego gabinetu Nikoaja Bajbakowa, trzydziestoletniego zastpc ludowego komisarza przemysu naftowego. Towarzyszu Bajbakow, wiecie, e Hitler chce zdoby kaukask rop. Dlatego was posyam: odpowiadacie gow za to, eby nie zostaa tam adna ropa. Ale zagrozi te, e Bajbakow straci gow, jeli zniszczy rop za wczenie. Gdy oszoomiony Bajbakow wychodzi, Stalin doda: Czy wiecie, e Hitler ogosi, e bez ropy przegra wojn? Beria rwnie nie szczdzi zowieszczych grb. Spoczywaa na mnie ogromna odpowiedzialno wspomina Bajbakow, ktry si nie ba, cho zapewne powinien. Nie doceniaem niebezpieczestwa, ktre nade mn wisiao. Pola naftowe zostay zaminowane w sam por. Bajbakow ocali gow.[194] Kolejnym zadaniem Berii byo ugaszenie zarzewi zdrady wrd grup etnicznych na pnocnym Kaukazie. Jako gruziski Megrel wychowany w rodowisku nie gruziskich Abchazw, przejawia wszystkie uprzedzenia maego ludu kaukaskiego wobec pozostaych. Gruzini zawsze odnosili si

szczeglnie podejrzliwie do ludw muzumaskich takich jak Czeczeni: w Groznym Beria otrzyma doniesienia, e niektrzy Czeczeni powitali Niemcw z otwartymi ramionami. Sergo Beria, ktry towarzyszy ojcu, napisa, e przysali delegacj, by okaza swoje poparcie dla Moskwy, obiecujc walczy jak ich bohater narodowy Szamil. Poniewa Szamil przez trzydzieci lat opiera si Rosji, to porwnanie nie wyszo im na dobre. Pod mask serdecznoci Beria ukrywa nieufno. Beria odwiedzi Kaganowicza i Budionnego w Noworosyjsku, ale nie by zbudowany ich zachowaniem: Ci dwaj idioci wszystko zdezorganizowali - napisa Sergo Beria z niejak przesad. Zastali Budionnego zalanego w trupa i w stanie kompletnego otpienia, natomiast Kaganowicz jeszcze trzewy, trzs si jak osika i peza przed moim ojcem na kolanach. Nie rb z siebie widowiska powiedzia Beria Kaganowiczowi. Niemieckie natarcie ugrzzo pod Ordonikidzem i Groznym, zastopowane radzieckim oporem w Stalingradzie. Beria wrci triumfalnie do Moskwy, gdzie Stalin, chorobliwie zazdrosny o cudz saw wojskow, podsucha, jak chwali si przed Malenkowem swoimi wyczynami. Teraz Beria wyobraa sobie, e jest wojskowym mrukn Stalin do Szaposznikowa. Beria zoy wniosek o odwoanie Budionnego, ktry wrci do Moskwy ze swojego ostatniego czynnego przydziau, by obj dowdztwo kawalerii Armii Czerwonej. Ale baga Stalina: Moja dusza rwie si do walki. Pozwl mi jecha do Stalingradu! Stalingrad rzeczywicie mia si sta bitw bitew, rodkiem wiata. Niemcy zaatakowali na ldzie i uderzyli na miasto Stalina z powietrza, niszczc ten orodek przemysowy w piekielnym bombardowaniu, ktre obrcio dumne stalinowskie fabryki w pierwotny krajobraz jaski i kanionw. We wczesnych godzinach rannych w swoim gabinecie Stalin wychodzi z siebie, strofujc swoich przedstawicieli w Stalingradzie, Malenkowa i szefa sztabu Wasilewskiego: Przeciwnik przerwa nasz front niewielkimi siami. Macie do rodkw, aby zniszczy wroga []. Zmobilizujcie pocigi pancerne []. Stosujcie zason dymn []. Walczcie z przeciwnikiem nie tylko w dzie, ale i w nocy. [] Co najwaniejsze: nie wpadajcie w panik, nie bjcie si bezczelnego wroga i zachowajcie wiar w nasz sukces? Znaczenie Stalingradu wreszcie dotaro do wiadomoci Stalina i spowodowao przeom w jego sposobie prowadzenia wojny. Zda sobie spraw, e drog do przetrwania i chway utoruj mu zawodowi wojskowi, a nie jego niecierpliwy dyletantyzm i nieudolni kawalerzyci. 27 sierpnia rozkaza ukowowi pospieszy do Stalingradu i mianowa go zastpc wodza naczelnego. ukow odrzuci nominacj: Mj charakter nie pozwoli nam wsppracowa. Krajowi grozi katastrofa odpar Stalin. Musimy ratowa ojczyzn wszelkimi dostpnymi rodkami, bez wzgldu na cen. Co tam nasze charaktery? Podporzdkujemy je interesom ojczyzny. Kiedy wyruszacie? Potrzebuj dnia. wietnie. Ale pewnie jestecie godni? Nie zaszkodzi troch si pokrzepi. Przyniesiono herbat i ciastka, aby uczci pocztek najbardziej owocnej wsppracy w tej wojnie. W Stalingradzie ukow spotka si z Wasilewskim. Niemcy wdzierali si ju do miasta. Stalin domaga si kontratakw, ale jego siy byy jeszcze zbyt szczupe. Niespokojny o losy bitwy, sypia na kanapie w swoim gabinecie, a Poskriebyszow budzi go co dwie godziny. By taki blady, zmczony i wychudzony, e Poskriebyszow pozwoli mu spa p godziny duej, poniewa nie mia serca go budzi. Filantrop si znalaz! zruga go Stalin. Niech zadzwoni do mnie Wasilewski. Szybko! Filantrop ysy Zatelefonowa Wasilewski i zacz skada meldunek, lecz Stalin przerwa mu: Co z nimi, nie rozumiej, e jeli oddamy Stalingrad, to poudnie kraju zostanie odcite od reszty i prawdopodobnie nie zdoamy go obroni? Czy nie rozumiej, e to katastrofa nie tylko dla Stalingradu?! Straci gwn drog wodn, a niebawem i rop?! Ale miasto miao nie tylko strategiczne znaczenie: Stalingrad nosi jego imi, poniewa odegra ksztatujc rol w jego yciu. Tam, w Carycynie w 1918 roku, nabra wiary w siebie jako czowieka czynu, nauczy si posugiwa terrorem, zyska zaufanie Lenina i nienawi Trockiego.

Pod Czerwonym Verdun spotka swoich przyjaci, od Woroszyowa do Budionnego, i zawar maestwo z Nadi. Myl, e s jeszcze szans na utrzymanie miasta odpar ostronie Wasilewski. Stalin zatelefonowa do ukowa i zarzdzi kontratak: Wszelka zwoka jest niedopuszczalna. Kiedy ukow zameldowa, e bdzie zwoka, Stalin zadrwi: Wydaje wam si, e przeciwnik bdzie czeka, a si rozruszacie? O wicie Rosjanie zaatakowali ponownie ale poczynili ograniczone postpy. Niemcy prawie zajli miasto, lecz drog zagradzaa im jeszcze jedna przeszkoda: 62 Armia pod dowdztwem generaa Wasilija Czujkowa, ostrzyonego na jea, z zadartym nosem i zotymi zbami. Armia, okopana na zachodnim brzegu Wogi, walczya wrd ruin apokaliptycznego krajobrazu przemysowego, a zaopatrywano j odziami przepywajcymi ponc Wog, w ktrej wodach odbijao si przeznaczenie Rosji. Mstwo, szlachetno, rozpacz i zacieko tych zmaga opisa Wasilij Grossman w powieci ycie i los. onierze walczyli broni nowoczesn i archaiczn, karabinami snajperskimi i granatami, saperkami, rurami i goymi rkami, umierajc, aby zyska na czasie. Krew mawia Czujkow to czas. Niemal caa uwaga Stalina koncentrowaa si na tej najbardziej zacitej bitwie, jak kiedykolwiek stoczono: bezporednimi przeoonymi Czujkowa byli genera Andriej Jerjomienko i komisarz Chruszczow, ktry wrci do ask, lecz sprawa bya zbyt powana, aby pozostawi j wycznie im. Stalin osobicie nadzorowa front, ukow i Wasilewski sprawowali dowdztwo, a Malenkow dziaa jako jego osobisty szpieg. We trjk zjawili si w ziemiance Jerjomienki. Zauwayem, e Wasilewski i Malenkow szepcz midzy sob wspomina Chruszczow przygotowujc si do zadenuncjowania kogo. Malenkow wezwa oficerw na odpraw. Stawili si w ziemiance, gdzie zastali niskiego mczyzn o nalanej, opuchnitej twarzy obok ukowa i Jerjomienki. Podczas odprawy Malenkow zwrci si do Wasilija Stalina, ktry, cho sam nie bra udziau w lotach bojowych, dowodzi dywizj: Pukowniku Stalin! powiedzia. Wasi lotnicy sprawuj si w walce skandalicznie Potem zbeszta innego oficera: A wy, generale w jarmuce? Zamierzacie walczy czy po prostu stroi sobie arty? Kiedy Malenkow wyszed, Chruszczow i Jerjomienko pozostali w ziemiance sami w niesamowitej ciszy [] jak w lesie po burzy. Bya to godzina najwikszej chway Chruszczowa[195], ktry mieszka w ziemiance, nawizujc przyjanie z generaami, co miao si okaza bardzo uyteczne po mierci Stalina. Dwunastego wrzenia dowdcy wrogich armii polecieli jednoczenie na spotkanie ze swymi wodzami naczelnymi. Kiedy Fhrer przyjmowa Paulusa w swojej kwaterze gwnej w Winnicy, ukow i Wasilewski byli w drodze na spotkanie z Wierchownym. Hitler rozkaza Paulusowi zaj moliwie szybko cay Stalingrad, a w tym samym czasie ukow i Malenkow, grubo ciosany onierz i dworzanin o mikkich doniach, przedstawili Stalinowi raport, w ktrym proponowali organizowanie kolejnych kontratakw aby zmczy przeciwnika [] a jednoczenie przygotowa [] silniejsze uderzenie. Ale jak? Stalin popatrzy na map i studiowa j w milczeniu, ignorujc dowdcw przez dusz chwil, zatopiony w mylach. ukow i Wasilewski podeszli do stou przykrytego zielonym suknem i po cichu rozmawiali. Moe uda si znale jakie inne rozwizanie. Co to znaczy inne rozwizanie? spyta nagle Stalin, podnoszc gow. Nigdy nie przypuszczaem, e ma taki dobry such, zauway ukow. Zanim generaowie zdyli odpowiedzie, Stalin doda: Idcie do Sztabu Generalnego i zastanwcie si, co naley zrobi Spotkamy si tutaj jutro o dziewitej wieczorem. Zwycistwo ma wielu ojcw i wielu ludzi przypisywao sobie ojcostwo operacji stalingradzkiej, ale tak naprawd bya dzieckiem jedynej w swoim rodzaju wsppracy pomidzy Stalinem, Wasilewskim i ukowem, z ktrych kady wnis do tej idei wasny wkad. Trzynastego wrzenia o 22:00 Stalin przywita ukowa i Wasilewskiego w swoim gabinecie niezwykym gestem: uciskiem doni.

 No i co mylicie? Z czym przyszlicie? Kto skada raport? Obaj odpar Wasilewski. Rozoyli map i przystpili do omawiania planu zmasowanego uderzenia na niemieckie flanki osaniane przez sabsze jednostki rumuskie, przedarcia si na ich tyy i okrenia gwnych si przeciwnika: operacji Uran. W tym wanie momencie niemiecki atak, zarzdzony dzie wczeniej przez Hitlera w Winnicy, spad na wykrwawion w bojach 62 Armi. Do gabinetu wszed Poskriebyszow ze Stalingradu dzwoni Jerjomienko. Kiedy Kwatera Gwna opracowywaa plan dziaania, Czujkow broni si rozpaczliwie na zachodnim brzegu Wogi. Wysyajc obu generaw z powrotem do Stalingradu, aby przygotowali operacj Uran, Stalin powiedzia zowieszczo: Nikt nie moe si dowiedzie, o czym tutaj rozmawialimy. Na razie nie moe o tym wiedzie nikt oprcz nas trzech. Dziewitego padziernika Stalin powierzy poczone dowodzenie wojskami obu generaom. Znw ucisn do ukowowi i Wasilewskiemu, ktrych wykorzystywa jako specjalnych przedstawicieli Kwatery Gwnej na frontach: nie lubi, kiedy przesiadywali w Moskwie. Czterdziestosiedmioletni Aleksandr Wasilewski, penicy od maja obowizki szefa sztabu, by trzecim czonkiem nadzwyczajnego zespou stalingradzkiego. Pod wieloma wzgldami by bliej Stalina ni ukow. Barczysty, postawny, a jednoczenie wraliwy, agodny i ujmujcy Wasilewski by wychowankiem Szaposznikowa. Ten wybitny oficer sztabowy zosta jego nastpc nie tylko jako zawodowy wojskowy, lecz take jako jedyny dentelmen wrd rzezimieszkw i jako m zaufania Stalina. Jego poczucie przyzwoitoci wprawiao w zakopotanie i zdumiewao Stalina, ktry sam by tej cechy pozbawiony. Dowodzicie tyloma armiami zaduma si a przecie nie skrzywdzilibycie nawet muchy. Wasilewski te pochodzi z utraconego wiata, ktry tak fascynowa Stalina: jego ojciec by zamonym wiejskim popem znad Wogi, a on sam ksztaci si do stanu duchownego, zanim zosta kapitanem w armii carskiej. Kiedy wstpi do Armii Czerwonej, musia wyrzec si ojca i zerwa z nim wszelkie stosunki. Pewnego razu, po zakoczeniu odprawy, Stalin poprosi Wasilewskiego o pozostanie i spyta, czy nie kusio go, aby zosta popem. Ciesz si, e nie chcielicie rozemia si. To oczywiste. Ale Mikojan i ja chcielimy zosta popami, tylko nas odrzucono. Do dzisiaj nie rozumiem dlaczego! Potem zada nastpne pytanie: Czy religijne wyksztacenie co wam dao? Nie ma bezuytecznej wiedzy odpar ostronie Wasilewski. Co si przydao i w yciu wojskowym Jedno, czego mog nauczy popi, to rozumie ludzi zaduma si Stalin. Zapewne myla niekiedy o wasnym dziecistwie, poniewa mniej wicej w tym czasie oznajmi Wasilewskiemu: Czowiek nie powinien zapomina o swoich rodzicach. Przy innej okazji spyta go: Kiedy po raz ostatni widzielicie si z rodzicami? Wyrzekem si ich odpar zaniepokojony genera. Mj ojciec jest popem, towarzyszu Stalin. Ale czy jest kontrrewolucjonist? Nie, towarzyszu Stalin, jako pop wierzy w Boga, ale nie jest kontrrewolucjonist. Kiedy na froncie troch si uspokoi, myl, e powinnicie wzi samolot, odwiedzi waszych rodzicw i poprosi ich o wybaczenie. Stalin nie zapomnia o ojcu Wasilewskiego. Czy polecielicie zobaczy si z rodzicami i poprosi ich o bogosawiestwo? spyta nieco pniej. Tak, towarzyszu Stalin odpar Wasilewski. Minie duo czasu, zanim zwrcicie mi dug. Stalin otworzy sejf i pokaza Wasilewskiemu jakie papiery. Byy to przekazy pienine, ktre przez ca wojn wysyano ojcu Wasilewskiego w imieniu Stalina. Syn, zdumiony i poruszony, serdecznie podzikowa Stalinowi.

Dwaj tyrani obdarzeni poczuciem misji dziejowej prawie jednoczenie przygotowywali swoje narody na zwycistwo. My te bdziemy witowa na ulicach oznajmi Stalin w przemwieniu 7 listopada. Nastpnego dnia, w rocznic puczu monachijskiego, Hitler chepi si przed swoim narodem: Chciaem dotrze do Wogi [] wanie w tym miecie. Przez przypadek nosi ono imi Stalina []. Chciaem je zdoby i [] mona powiedzie, e ju je zdobylimy! W Kciku panowao ogromne napicie. Stalin dra z niepokoju, e Niemcy domyl si, co si wici. 11 listopada martwi si, e ma za mao samolotw. 13 listopada, gdy Paulus podj ostatni prb wyparcia Czujkowa, ktry broni si teraz w pasie ruin szerokoci zaledwie pidziesiciu metrw, ukow i Wasilewski polecieli do Moskwy na ostatni narad. Ze sposobu, w jaki Stalin pali fajk, gadzi wsy, oraz z tego, e ani razu nie przerwa, zorientowalimy si, e jest zadowolony napisa ukow. Po naradzie Wasilewski wrci do Stalingradu. Osiemnastego listopada Stalin w asycie Berii, Mootowa, Malenkowa i ukowa, ktry pozosta w Moskwie, by dowodzi operacj Mars[196], pracowa w swoim gabinecie a do 23:50. Dowdcy trzech frontw biorcych udzia w operacji stalingradzkiej, Jerjomienko, Rokossowski i Watutin, dowiedzieli si o planowanym ataku trzy godziny przed wyznaczonym terminem. Pniej Stalin i jego towarzysze poszli zapewne na obiad lub obejrzeli film, aby jako zabi czas. Stalin rzadko kad si spa przed 4:00 wymagaa tego konieczno, jak powiedzia pniej Churchillowi i z pewnoci pozosta na nogach, czekajc na pocztek ofensywy. O 7:20 w mglisty poranek 19 listopada 3.500 dzia na pnocnym odcinku frontu otworzyo ogie, a kiedy kanonada ucicha, milion onierzy, 13.541 dzia, 1.400 czogw i 1.115 samolotw uderzyo na niemieckie pozycje. CZ SMA WOJNA: TRIUMFUJCY GENIUSZ, 1942-1945 39 Stalingrad Podczas bitwy stalingradzkiej Wierchownyj zwykle kad si spa w ubraniu na metalowej pryczy pod schodami prowadzcymi na pitro daczy w Kuncewie. Jeli zachodzia pilna konieczno, ysy filantrop Poskriebyszow, ktry spa w swoim gabinecie, telefonowa. Stalin budzi si okoo jedenastej, kiedy dzwoni Sztiemienko z Oddziau Operacyjnego, aby zoy mu pierwszy raport dzienny. Czonkowie Politbiura i Sztabu Generalnego pracowali ju od wielu godzin, poniewa nie tylko przejli nawyki Stalina, lecz mieli rwnie wasne uciliwe obowizki do wypenienia: Mikojan pracowa od 10:00 do 5:00 rano, drzemic w swoim gabinecie. W poudnie Stalin jad lekkie niadanie, podawane przez Waleczk, i czsto pozostawa w domu, w Kuncewie albo na Kremlu, by pracowa do wczesnego popoudnia. Ale niezalenie od tego, gdzie si znajdowa, Wierchownyj, obecnie szedziesiciotrzyletni, spdza nastpne szesnacie godzin na prowadzeniu wojny. Po niadaniu otrzymywa biuletyny od przebywajcych na rnych frontach przedstawicieli Kwatery Gwnej, ktrzy musieli skada raporty dwa razy dziennie: w poudnie i o 21:00. Tego dnia czeka przede wszystkim na wiadomoci od Wasilewskiego ze Stalingradu; bardzo si irytowa, jeli jego wysannicy spniali si z raportem. Gdy pewnego razu przydarzyo si to Wasilewskiemu, Stalin napisa:

Jest ju 3:30 [] a wy nie raczylicie jeszcze przesa Kwaterze Gwnej raportu []. Nie moecie tumaczy si brakiem czasu, poniewa marszaek ukow pracuje na froncie tak samo ciko jak Wy, a mimo to codziennie przesya Kwaterze Gwnej raporty. Rnica pomidzy Wami a ukowem polega na tym, e on jest zdyscyplinowany [] natomiast Wy jestecie mao zdyscyplinowani i e jeli jeszcze raz pozwolicie sobie zapomnie o obowizku [] zostaniecie pozbawieni funkcji szefa Sztabu Generalnego i odwoani z frontu. Malenkow zawsze pamita o zoeniu raportu, ale nawet drobiazgowy danow czasem o tym zapomina, naraajc si na ostre reprymendy: To bardzo osobliwe, e towarzysz danow nie czuje potrzeby podejcia do telefonu lub zwrcenia si do nas o rad w tym niebezpiecznym dla Leningradu czasie. Niezaleno bya w oczach Stalina niebezpieczn cech. O 16:00 genera Aleksiej Antonow, mody, bardzo przystojny, ciemnowosy i zwinny, ktry zosta szefem Oddziau Operacyjnego po awansie Wasilewskiego i po tym, jak kilku innych oficerw nie sprawdzio si i zostao szybko zwolnionych, zjawia si z kolejnym meldunkiem. Antonow by niezwykle zdolnym generaem, a take bardzo kulturalnym i czarujcym czowiekiem, napisa ukow. Stalin przywizywa ogromn wag do zwizoci raportw i, jak wspomina Sztiemienko, nie znosi wszelkich [] ozdobnikw. Antonow od razu przypad mu do gustu: zawsze spokojny, mistrz w ocenie sytuacji, papiery, w zalenoci od stopnia wanoci, trzyma w kolorowych teczkach i wiedzia, kiedy powiedzie: Podajcie mi zielon teczk. Wtedy Stalin odpowiada z umiechem: No to zajrzyjmy do waszej zielonej teczki. Pnym popoudniem Stalin wyjeda na Kreml w kolumnie packardw albo schodzi po schodach ze swego mieszkania i udawa si do gabinetu, gdzie przytulny przedpokj z wygodnymi krzesami by ju peen ludzi. Gocie wkraczali do wiata porzdku i czystoci. Nie byo tam nic niepotrzebnego. Wszyscy okazywali dokumenty i byli poddawani rewizji. Nawet ukow musia oddawa pistolet. Kontrole powtarzay si bez przerwy. Poskriebyszow, ubrany w mundur generaa NKWD, wita ich przy biurku. Czekali w milczeniu, chocia stali bywalcy pozdrawiali si nawzajem. Panowao napicie. Ci, ktrzy nigdy wczeniej nie spotkali Stalina, byli podekscytowani, ale, jak wspomina pewien pukownik: Zauwayem, e ci [] ktrzy byli tu nie po raz pierwszy, okazywali znacznie wikszy niepokj ni ci [] ktrzy przyszli pierwszy raz. Okoo 20:00, kiedy zjawia si Stalin, przez pokj przechodzi szmer. Stalin nic nie mwi, ale kiwa niektrym gow. Pukownik zauway, e ssiad otar krople potu z czoa i wysuszy rce chusteczk. Przy biurku przed gabinetem siedzia w maej klitce oficer dyurny. Stalin wchodzi do jasno owietlonego, przestronnego pokoju z dugim zielonym stoem. W drugim kocu pokoju znajdowao si biurko, na ktrym zawsze pitrzy si stos dokumentw w teczkach, stay rnokolorowe telefony, leay zatemperowane owki. Za biurkiem byy drzwi prowadzce do osobnej toalety Stalina i maego pokoju, gdzie stao kilka krzese, telegraf Baudota do nawizywania cznoci z frontami i synny globus, na ktrym Stalin omawia z Churchillem operacj Torch. Tego wieczoru przed gabinetem czeka Mootow, Beria i Malenkow, nieodczna trjka, a take Woroszyow i Kaganowicz. Stalin przywita si z nimi i bez adnych wstpw otworzy posiedzenie Pastwowego Komitetu Obrony, ktre trwao kilka godzin. Usiad przy biurku, a potem wsta i zacz spacerowa, wracajc czasem po papierosy, ktre ama na kawaki, aby nabi fajk. Cywile jak zwykle usiedli plecami do ciany, patrzc na nowe portrety Suworowa i Kutuzowa, natomiast generaowie zajli miejsca po drugiej stronie stou, majc przed sob portrety Marksa i Lenina, porzdek, ktry odzwierciedla permanentn wojn pomidzy nimi. Wojskowi natychmiast rozoyli na stole mapy, a Stalin wci spacerowa, koyszc si lekko na boki. Zatrzymywa si przed osob, do ktrej si zwraca, i patrzy jej prosto w twarz, jak uj to ukow, widrujcym wzrokiem, ktry zdawa si przewierca rozmwc na wskro. Poskriebyszow zacz wzywa ekspertw z przedpokoju: niebawem wsta rwnie mj ssiad [] sekretarz wywoa go po nazwisku, a on zblad, wytar drce donie chusteczk, wzi teczk [] i ruszy niepewnym krokiem. Wprowadzajc goci, Poskriebyszow udziela im rad:

 Nie denerwujcie si. Nie prbujcie si z czymkolwiek nie zgadza. Towarzysz Stalin wie wszystko. Go musia zoy zwizy raport, a potem wyj. W gabinecie pospna trjka, Mootow, Beria i Malenkow, mierzya wchodzcego zimnym spojrzeniem. Stalin promieniowa wadz i energi. Zauwayem, e swoj wadz, pamici, umysem Stalin jakby wszystkich przytacza wspomina nowy ludowy komisarz transportu Iwan Kowalow. Czowiek, ktry do niego przychodzi, czu si jeszcze mniej wany ni w rzeczywistoci Stalin przemierza gabinet, niespokojnie, nerwowo, w kadej chwili gotw wybuchn gniewem. Zazwyczaj by lakoniczny, dociekliwy i lodowato zimny. Jeli co mu si nie spodobao, zaobserwowa ukow, traci panowanie nad sob i opuszczao go poczucie obiektywizmu. Gocie wyczuwali niebezpieczestwo, ale byli te zdumieni prawdziwie kolegialn atmosfer tych posiedze. Mikojan wspomina cudownie przyjacielsk atmosfer panujc wrd palatynw przez pierwsze trzy lata wojny. Krajem rzdzi Pastwowy Komitet Obrony, a najistotniejsze decyzje zapaday podczas spotka Stalina z najwaniejszymi przywdcami w obecnoci rnych osb znajdujcych si akurat w gabinecie zwykle czonkw GKO wraz z Mikojanem, a pniej danowem, Kaganowiczem i Wozniesienskim. Wywizaa si gwatowna sprzeczka wspomina ukow, a opinie wymieniano w kategoryczny i ostry sposb, podczas gdy Stalin przechadza si tam i z powrotem. Pyta generaw o zdanie: Stalin sucha uwaniej, kiedy nie zgadzali si z nim. Podejrzewam stwierdzi admira Kuzniecow e nawet lubi ludzi, ktrzy mieli wasny punkt widzenia i nie bali si go broni. Zaszczepiwszy swojemu otoczeniu sualcze bawochwalstwo, Stalin by nim zirytowany. I po co z wami rozmawia? prychn pewnego razu. Co by wam powiedzie, wy zawsze: Tak, towarzyszu Stalin, Oczywicie, towarzyszu Stalin, Najzupeniej susznie, towarzyszu Stalin, Podjlicie mdr decyzj, towarzyszu Stalin Generaowie zauwayli, e jego towarzysze zawsze si z nim zgadzali, natomiast wojskowi czsto wyraali odmienne opinie, cho musieli bardzo uwaa. Ale Mootow i odwany Wozniesienski spierali si z nim: Dyskusja bya szczera -wspomina Mikojan. Kiedy Stalin, czytajc jeden z listw Churchilla, powiedzia, e Anglik uwaa, i osioda ju konia i teraz moe wybra si na przejadk Mam racj, Wiaczesawie?, Mootow odpar: Nie wydaje mi si. ukow mia mono przysuchiwa si sporom i sprzeczkom, obserwowa upr, jaki przejawia w niektrych sprawach Mootow; czasem dochodzio do tego, e Stalin podnosi gos lub nawet traci panowanie nad sob, a Mootow wstawa z umiechem zza biurka i trwa przy swoim zdaniu. Stalin przyj spokojnie odmow Chrulowa, ktrego poprosi, by obj resort kolejnictwa: Myl, e mnie nie szanujecie, skoro odrzucacie moj propozycj powiedzia pobaliwie do szefa zaopatrzenia, jednego ze swoich ulubiecw. Podczas ktni Stalin mitygowa: Do rzeczy albo Wyraajcie si jasno! Z chwil, gdy sformuowa swoj opini i dyskusja zamieraa, wyznacza czowieka do wykonania zadania, uciekajc si zwykle do grb. Ten niezwykle surowy czowiek sprawdza wykonanie kadego rozkazu-wspomina Bajbakow. Kiedy wyda polecenie, zawsze pomaga je wykona i przydziela wszystkie niezbdne rodki. Dlatego nie baem si Stalina bylimy ze sob szczerzy. Wypeniaem swoje obowizki. Ale Stalin mia talent do wyapywania sabych punktw w raportach. Biada temu, kto stawa przed nim bez znajomoci przedmiotu. Natychmiast zawiesza zowieszczo gos i mwi: Nie wiesz? To czym ty si zajmujesz?. Operacja Uran zdawaa si wpywa pobudzajco na Stalina, ktry, jak zauway Chruszczow, zacz si zachowywa jak prawdziwy onierz, uwaajc si za wielkiego stratega. Nigdy nie by wybitnym wodzem, nie wspominajc ju o militarnym geniuszu, ale wedug ukowa, ktry wiedzia wicej ni ktokolwiek inny, ten doskonay organizator [] ujawni swj talent naczelnego wodza, poczynajc od Stalingradu. Udoskonali technik organizowania operacji frontowych [] zrcznie nimi kierowa i cakiem niele orientowa si w skomplikowanych kwestiach strategicznych, w czym pomagaa mu wrodzona inteligencja [] zawodowa intuicja i doskonaa pami. By wszechstronny i utalentowany, ale gubi si w szczegach. Mikojan

mia prawdopodobnie racj, kiedy podsumowa na swj praktyczny sposb, e Stalin wiedzia o kwestiach wojskowych tyle, ile powinien wiedzie polityk ale nie wicej. Okoo 22:00 Antonow zoy drugi raport. Przyjacielska atmosfera, ktr opisa Mikojan, miaa swoje granice. Wojna bya dla bolszewikw stanem naturalnym i dobrze si w nim czuli. Terror i walka, naczelne bolszewickie namitnoci, przenikay owe spotkania. Stalin chtnie posugiwa si strachem, ale sam y w stanie cigego napicia nerwowego: kiedy zjawi si nowy komisarz transportu, Stalin powiedzia po prostu: Transport to sprawa ycia i mierci. Pamitajcie: za niewypenienie dyrektyw GKO trybuna wojskowy, na co modemu czowiekowi ciarki przeszy po krzyu. Gdy jeden z pocigw zagin w oglnym zamieszaniu, Stalin zagrozi: Nie znajdziesz, generale, pjdziesz na front jako szeregowiec Kilka sekund pniej bladego jak kreda komisarza odprowadzi do drzwi Poskriebyszow, ktry doda: Uwaaj, doigrasz si. Gospodarz wcieky. Stalin nieustannie si przechadza. Byy rne oznaki jego zego humoru: niezapalona fajka wrya najgorsze. Jeli Stalin odkada j na biurko, znajdowa si na krawdzi wybuchu. Ale jeli gadzi wsy ustnikiem fajki, oznaczao to, e jest zadowolony. Fajka bya zarwno rekwizytem, jak i barometrem.[197] Jego wybuchy gniewu byy straszne: dosownie zmienia si w oczach wspomina ukow blad, jego wzrok stawa si ciki, surowy. Gdy niektrzy z dowdcw skaryli si, e nie otrzymuj zaopatrzenia, Stalin zbeszta Chrulowa: Jestecie gorsi ni wrg: pracujecie dla Hitlera. Trzy psy wartownicze w Kciku, Mootow, Malenkow i Beria, pyta nie zadaj. Siedz i suchaj. Co tam notuj [] i patrz to na Stalina, to na wchodzcego []. Widocznie Stalinowi potrzebna bya ta ich obecno. Albo do wypeniania biecych polece, albo dla historii. Mieli te podtrzymywa iluzj rzdw kolegialnych i terroryzowa generaw. Stalin i jego dworzanie sami uwaali si za dowdcw i zachowali swoje podejrzenia z okresu wojny domowej wobec specjalistw wojskowych. Spjrzcie na starych wonicw tumaczy Mechlis. Kochaj zwierzta i lituj si nad nimi, ale bat jest zawsze pod rk. Ko widzi to i wyciga wasne wnioski. Tak wyglda w skrcie styl dowodzenia Wierchownego, widziany oczami jednego ze wsppracownikw Stalina. Wszyscy pamitalimy 1937 rok wspomina ukow. Gdyby co poszo le, wiedzieli, e skocz w rkach Berii, a Beria by zawsze obecny podczas spotka ze Stalinem. Grzechy dowdcw byy rejestrowane: w 1938 roku Mechlis oskary Koniewa o kuackie pochodzenie. Rokossowski i Mierieckow nie palili si, rzecz jasna, do tego, by wrci do lochw Berii. Stalin otrzymywa informacje, skargi i donosy od funkcjonariuszy NKWD i od swoich generaw. Kiedy w latach szedziesitych generaowie pisali pamitniki, przedstawiali si jako niewinne ofiary Berii. Z pewnoci stale wisiaa nad nimi groba aresztowania, ale sami te byli gorliwymi donosicielami. Timoszenko zadenuncjowa Budionnego i Chruszczowa. Nawet operacja Uran odbywaa si w gorczce donosicielstwa: Golikow (niefortunny szef wywiadu sprzed wojny) zadenuncjowa Jerjomienk. Jednoczenie Stalin posa Malenkowa, aby obserwowa Chruszczowa i Jerjomienk. Kiedy Stalin oskary Chruszczowa o zamiar poddania Stalingradu, komisarz zacz podejrzewa czonkw swojego sztabu. Ale Chruszczow te donosi na generaw, obarczajc Timoszenk win za klsk pod Charkowem. W samym Stalingradzie jeden z oficerw sztabu pncego si szybko w gr generaa Rodiona Malinowskiego popeni samobjstwo, zostawiajc list zakoczony sowami Niech yje Lenin, ale nie wspominajc o Stalinie: czyby Malinowski, ktry podczas I wojny wiatowej suy w legionie rosyjskim we Francji, by wrogiem? Lepiej uwaajcie na Malinowskiego poleci Stalin Chruszczowowi, ktry protegowa generaa. Palatyni walczyli zaciekle o wadz i o przydziay ze sob nawzajem i z generaami. Kiedy Beria zada 50.000 dodatkowych karabinw dla wojsk NKWD, genera Woronow pokaza jego zamwienie Stalinowi. Kto zoy to zamwienie? warkn Stalin. Towarzysz Beria.

 Polijcie po Beri. Zjawi si Beria i zacz przekonywa Stalina, mwic po gruzisku. Stalin przerwa mu gniewnie i kaza przej na rosyjski. Poowa wystarczy zdecydowa Stalin, lecz Beria nadal si spiera. Stalin, zirytowany do ostatecznych granic, ponownie zredukowa liczb. Beria dogoni pniej Woronowa w korytarzu. Poczekajcie sykn wyprujemy z was flaki. Woronow mia nadziej, e to tylko taki orientalny art. Stalin czsto wystpowa jako rozjemca w ktniach o przydziay: kiedy rozkaza dostarczy dziewiset ciarwek na potrzeby artylerii, Beria i Malenkow, dziaajcy rka w rk, prbowali wpyn na Woronowa. Wecie czterysta ciarwek. Wrc i zamelduj Wierchownemu - zagrozi genera. Malenkow dostarczy dan liczb ciarwek. yjcych w atmosferze strachu i wspzawodnictwa palatynw zeraa wzajemna zawi: Mootow nie odstpowa Stalina napisa z pogard Mikojan - po prostu siedzia w gabinecie, zgrywajc waniaka, ale w rzeczywistoci wykrca si od prawdziwej pracy. Stalin potrzebowa go tylko jako drugiego czowieka, Rosjanina, ale trzyma go na uboczu. Mootow wsptworzy polityk zagraniczn, ale w innych dziedzinach nie mia takich uprawnie jak jego towarzysze. Jednym z gwnych wow roboczych by Mikojan odpowiada za tyy, racje ywnociowe, rodki medyczne, amunicj, marynark handlow, ywno, paliwo, odzie dla cywilw i mundury dla wojska, a take, jako ludowy komisarz handlu zagranicznego, negocjowa traktat Lend-Lease z sojusznikami zachodnimi. Tylko Mootow widywa Stalina tak czsto jak ja, chepi si, zapominajc o niestrudzonym, wszechobecnym Berii. Karzcy miecz partii, Beria, ktry zachowywa si jak gangster w czarnym filmie, rozkwita w czasie wojny,[198] wykorzystujc 1,7 miliona winiw GUagu jako robotnikw przymusowych przy produkcji uzbrojenia i budowie kolei. Oblicza si, e okoo 930.000 spord tych winiw zmaro podczas wojny. Ale jego NKWD byo filarem reimu Stalina, odzwierciedlajc supremacj partii nad wojskiem. Po tym, jak genera Woronow przeciwstawi mu si dwukrotnie w obecnoci Stalina, Beria uzyska wreszcie zgod na jego aresztowanie. Kiedy Woronow nie pojawi si na nastpnym posiedzeniu, Stalin spyta obojtnie Beri: Czy Woronow jest u ciebie? Beria odpar, e Woronow wrci za dwa dni. Generaowie ukuli podobno eufemizm na te straszliwe interludia: Pj na kaw z Beri. Jego podwadni obserwowali onierzy na wszystkich frontach, a ich raporty napyway do Berii i czsto do samego Stalina. W 1942 roku Stalin wzmocni nadzr: na jego polecenie Kobuow podsuchiwa rozmowy telefoniczne Woroszyowa, Budionnego i samego ukowa, ktrego onierze byli szykanowani i aresztowani. Mimo to Stalin z niepokojem patrzy na rozrastajce si imperium Berii. Kiedy Beria doprowadzi do zwolnienia Kaganowicza z funkcji ludowego komisarza transportu, prbowa wyznaczy jego nastpc. Czy mylicie, e zgodz si na kandydata [] ktrego narzuca mi Beria? Nigdy si na to nie zgodz Ale koleje przysparzay nieustannych problemw i tylko Kaganowicz, prawdziwy czowiek z elaza, mwic sowami Stalina, potrafi dokonywa w tej dziedzinie cudw. Przez szesnacie godzin na dob Stalin bez przerwy pracowa, udzielajc instrukcji, rozmawiajc przez telefon, wzywajc Poskriebyszowa i wydajc mu polecenia. Kiedy dowiedzia si od Mikojana i Chrulowa, e onierzom brakuje papierosw, podczas bitwy o Stalingrad znalaz czas, by zatelefonowa do Mgeadzego, szefa partii w Abchazji, gdzie uprawiano tyto: Nasi onierze nie maj nic do palenia! Tyto jest na froncie absolutnie konieczny! Osobicie kreli projekt kadego komunikatu prasowego, ukadajc zwize, lecz porywajce frazy w rodzaju Krew za krew!, i sigajc po cytaty z Suworowa. Cho zazdrosny o saw swoich generaw, nagradza ich za odniesione zwycistwa. Stalin narzuci sobie morderczy tryb pracy, a jego komisarze i generaowie musieli by na nogach

od witu, co wymagao wielkiej odpornoci fizycznej i psychicznej i mogo si skoczy wyczerpaniem nerwowym. Regulowa ycie swoich generaw, osobicie ukadajc ich plan pracy i odpoczynku. Wasilewski musia spa od 4:00 do 10:00, a Stalin telefonowa czasem do niego jak surowa niania, eby sprawdzi, czy pi. Jeli Wasilewski odbiera telefon, Stalin beszta go. Ale Wasilewski nie by w stanie uczestniczy w nocnych biesiadach i projekcjach filmw u Stalina, a pniej wykonywa ca prac, czsto wic ama przepisy i kaza adiutantowi przy telefonie odpowiada: Towarzysz Wasilewski odpoczywa do dziesitej. Stalin oczekiwa, e Beria i Mikojan bd spdza z nim prawie cae noce, a jednoczenie wykonywa swoje obowizki, ale obaj dokonali tego tytanicznego dziea, zarzdzajc rozlegymi imperiami dziki adrenalinie, patriotyzmowi, bolszewickim grobom i umiejtnoci przetrwania. Stalin pi niewiele i oczekiwa od innych, e bd trzewi. Pewnego razu genera artylerii Nikoaj Jakowlew przyszed zoy raport, dodawszy sobie animuszu koniakiem. Nie podnoszc gowy znad biurka, Stalin powiedzia: Podejdcie bliej, towarzyszu Jakowlew. Jakowlew postpi kilka krokw. Jeszcze bliej. A potem: Jestecie troch pijani, prawda? Tak, odrobin, towarzyszu Stalin. Stalin nie powiedzia ani sowa wicej na ten temat. O pnocy rozpromieniony Wasilewski zameldowa ze Stalingradu: rumuscy sojusznicy Hitlera zaamuj si. Suchajc raportu, Stalin wezwa Poskriebyszowa i kaza sobie poda herbat. W takich chwilach, kiedy szklanka w srebrnym ozdobnym koszyczku zjawiaa si na biurku, skadajcy raport komisarz lub genera, zwykle Antonow, milk, a wszyscy obecni w gabinecie, przygldali si bez sowa, jak Stalin odprawia skomplikowany rytua: wyciska do szklanki cytryn, otwiera drzwi do ssiedniego pokoju, wyjmuje z szafki butelk armeskiego koniaku, wraca, wlewa do herbaty yeczk koniaku, siada za biurkiem, miesza yeczk w szklance i mwi: Kontynuujcie. Stalin i jego towarzysze, zbudowani pomylnymi wieciami, opucili gabinet i prawdopodobnie pojechali do Kuncewa na obiad i film, ale owe obiady nie przeksztaciy si jeszcze w pijackie bachanalia z pniejszych lat. Kiedy Beria i Mootow wracali wyczerpani do domu, aby przespa si kilka godzin, zanim znw zabior si do pracy, Stalin czyta na kanapie ksiki historyczne, dopki w kocu nie zasn. W cigu czterech dni od rozpoczcia operacji Uran niemiecka 6 Armia, cznie 330.000 ludzi, zostaa okrona. Kiedy Rosjanie zaciskali ptl, ktry to manewr Stalin nazwa przeomowym momentem wojny, Manstein prbowa kontratakowa i przyj Paulusowi z odsiecz, ale nie zdoa si przebi przez radzieckie linie. Luftwaffe okazaa si niezdolna do zaopatrywania z powietrza odcitych w Stalingradzie wojsk. Okronym Niemcom grozia powolna, okrutna mier. 16 grudnia Rosjanie przypucili kontratak na tyy Mansteina, zamierzajc odci Grup Armii Don i przebi si do Rostowa. W Kciku zniecierpliwiony Stalin wyznaczy generaa Rokossowskiego, a nie walczcego w Stalingradzie Jerjomienk, na dowdc operacji Piercie, ostatecznej likwidacji 6 Armii. Dlaczego nic nie mwicie? spyta ukowa, ktry zmarszczy brwi. Jerjomienko bdzie dotknity do ywego odpar ukow. Nie pora na dsy powiedzia Stalin. Nie jestemy pensjonarkami. Jestemy bolszewikami! Dziesitego stycznia Rokossowski zaatakowa zaskoczonych Niemcw, przecinajc okrone zgrupowanie na p. 6 Armia topniaa w oczach. Klska militarna przeksztacia si w walk o przetrwanie, a Niemcy jedli konie, koty, szczury, a nawet ciaa polegych kolegw. 31 stycznia feldmarszaek Paulus skapitulowa i 100.000 wygodzonych, zmarznitych ywych szkieletw, ledwie przypominajcych ludzi, trafio do niewoli. Sam Stalin podyktowa tekst komunikatu dla prasy: Dzisiaj nasze wojska schwytay dowdc 6 Armii wraz z caym jego sztabem Pewny siebie, butny Stalin i szamerowana zotem, obwieszona medalami imperialna bolszewicka Rosja, zbroczona krwi, ale skpana w chwale, wyonili si spod elaznej maski radzieckiej skromnoci, by utorowa sobie drog do Europy.[199] Szstego stycznia 1943 roku Stalin, naradziwszy si z dwoma starymi towarzyszami, Kalininem i

Budionnym, przekreli bolszewickie haso: Precz ze zotymi naramiennikami! i przywrci zote epolety i lampasy carskich oficerw. Wymia Chrulowa za sugesti, e przywracamy stary reim, i osobicie poinstruowa pras, jak to skomentowa: zote lampasy nie s wycznie dla ozdoby, lecz take dla umocnienia porzdku i dyscypliny: piszcie o tym. Dwa tygodnie pniej awansowa ukowa na marszaka. 23 lutego wszystkowiedzcy dyletant wojskowy sam nada sobie marszakowsk rang: w cigu nastpnych dwch lat Stalin rzadko pojawia si bez munduru. Jednoczenie podci lekko skrzyda Berii: w kwietniu[200] podporzdkowa kontrwywiad wojskowy z jego osawionym Wydziaem Specjalnym bezporednio sobie jako ludowemu komisarzowi obrony. Przemianowa go na Smiersz (co stanowio skrt od mier szpiegom, ktry sam wymyli), lecz pozostawi na jego czele Abakumowa. Ten zdolny, lecz wystpny trzydziestopicioletni czekista wsppracowa cile z Beri, ale obecnie Stalin, najwyszy zwierzchnik, wzi go pod swoj kuratel. Historyczne triumfy Stalina byy jednak zawsze doprawione gorycz z powodu osobistych rozczarowa. Niedugo po Stalingradzie Stalin otrzyma dwie niepokojce wiadomoci: list informujcy o skandalicznym trybie ycia Wasilija oraz o uwiedzeniu ukochanej Swietany, i niemieck propozycj wymiany jego przebywajcego w niewoli syna Jakowa. 40 Synowie i crki: dzieci Stalina i Politbiura na wojnie Nie majca precedensu kapitulacja niemieckiego feldmarszaka upokorzya Hitlera rwnie bolenie, jak Stalina wiadomo o pojmaniu Jakowa: obaj dyktatorzy oczekiwali, e przyczyna ich haby rzuci si na wasny miecz. A teraz hrabia Bernadotte z Czerwonego Krzya przyszed do Mootowa z ofert wymiany Jakowa na Paulusa. Mootow wspomnia o tej propozycji, lecz Stalin nie chcia sysze o wymianie marszaka na onierza: Oni wszyscy s moimi synami odpar niczym dobry car, a Swietanie powiedzia: Wojna to wojna! Odmow wymiany traktowano zawsze jako dowd braku ojcowskich uczu i okruciestwa Stalina, ale to niesprawiedliwe posdzenie. Stalin by masowym morderc, lecz trudno sobie wyobrazi, aby Churchill czy Roosevelt zgodzili si na wymian wasnych synw, gdyby ci znaleli si w niewoli a tysice zwykych ludzi giny bd trafiay do obozw jenieckich.[201] Po wojnie pewien gruziski przyjaciel zdoby si na odwag i zapyta Stalina, czy propozycja wymiany bya mitem. Stalin zwiesi gow i odpowiedzia smutnym, przejmujcym gosem: To nie mit Pomylcie tylko, ilu synw skoczyo w obozach! Kto wymieniby ich za Paulusa? Czy byli gorsi od Jakowa? Musiaem odmwi Co by o mnie powiedzieli, miliony innych ojcw nalecych do partii, gdybym, zapominajc o nich, zgodzi si wymieni Jakowa? Nie, nie miaem prawa Wida byo, e toczy si w nim walka pomidzy smutnym, zgorzkniaym, udrczonym czowiekiem a symbolem, ktrym si sta. Inaczej nie bybym Stalinem. Potem doda: Tak aowaem Jaszy! Kilka tygodni pniej, 14 kwietnia, w obozie jenieckim pod Lubek, Jakow, ktry mnie odmwi wsppracy z Niemcami, popeni samobjstwo, rzucajc si na obozowe druty. Tej nocy, w Kciku, Stalin, nie wiedzc o heroizmie Jaszy, pracowa wraz z Mootowem i Beri, zanim okoo 1:00 uda si na obiad. Kiedy pozna prawd, by bardzo dumny z syna. Pewnego razu, w Kuncewie, wsta od obiadu i znaleziono go wpatrujcego si w fotografi Jakowa. Czy kiedykolwiek spotkalicie Jasz? spyta po wojnie owego Gruzina, wycigajc fotografi.

Spjrzcie! Prawdziwy mczyzna, ech! Szlachetny czowiek, prawy a do koca! Los obszed si z nim niesprawiedliwie Rozkaza zwolni on Jakowa, Juli (cho wrcia zamana okrutnymi dowiadczeniami). Wspomnienie Jakowa, tak jak wspomnienie Nadii, przeladowao go do koca ycia. Stalin otrzyma list od reysera filmw dokumentalnych, Romana Karmena, ktry oskary pukownika Wasilija Stalina o uwiedzenie jego ony i rozwizo. List ten by jak otwarcie puszki Pandory i zatru stosunki Stalina zarwno z zapijaczonym Wasilijem, jak i z ukochan Swietan. Stalin zacz przyglda si ich yciu, a to, co odkry, wstrzsno nim do gbi. W kulminacyjnym momencie bitwy stalingradzkiej Wasilij wrci do Moskwy, gdzie wid ycie bdce karykatur dekadenckich hulanek arystokratw w Eugeniuszu Onieginie Puszkina. Zepsuty pochlebstwami wasnego dworu, wykolawiony psychicznie utrat matki i niechci ojca, faworyzowany przez przeoonych i arogancki, a jednoczenie przeraony wasnym wyniesieniem i bezgranicznie hojny dla przyjaci, Wasilij przej Zubaowo, dawny dom ascetycznej matki i surowego ojca, i przeksztaci t rezydencj (przebudowan po wysadzeniu w powietrze) w przybytek pijastwa, zabawy i rozpusty. Otoczenie carewicza tworzyy olniewajce gwiazdy filmowe, scenarzyci, piloci, baletnice i kompani do kieliszka: staymi gomi byli tam Karmen i jego pikna ona Nina oraz pisarz Konstantin Simonow i jego ona, aktorka Walentina Sierowa. Stalin zna ich wszystkich osobicie i podoba mu si zbir miosnych wierszy Simonowa zatytuowany Z tob i bez ciebie. Ile egzemplarzy drukujecie? spyta Mierkuowa. Dwiecie tysicy odpar czekista. Czytaem to zaartowa Stalin i moim zdaniem wystarczyoby wydrukowa tylko dwa: jeden dla niej i jeden dla niego. Stalinowi tak spodoba si ten art, e powtarza go przez ca wojn. Zabawa podczas orgii Wasilija przybieraa nierzadko nader aosne formy. Wasilij by nieustannie pijany i czsto bi swoj on Galin, ktra urodzia niedawno syna Aleksandra. Do jego ulubionych rozrywek naleao strzelanie wraz z przyjacimi do yrandoli. Rozgoryczony, e Stalin zabroni mu bra udzia w lotach bojowych, niepomny na bezpieczestwo wasne i swoich kompanw, uwielbia lata po pijanemu by to rodzaj aerodynamicznej rosyjskiej ruletki. Kiedy chcia si popisa przed urodziw przyjacik siostry, Marf Pieszkow, zjawi si pijany w Taszkiencie i nalega, aby poleciaa z nim odwiedzi Swietan w Kujbyszewie. Wystartowa, zalany w pestk i z pijan zaog wspominaa Pieszkowa. Chocia na skrzydach by ld, pili spirytus, zamiast uy go do odlodzenia kaduba, tote samolot nie trzyma wysokoci. Wreszcie musielimy awaryjnie wyldowa i zarylimy w stg na polu. Marfa bya przeraona. Wasilij poszed do pobliskiego kochozu, skd wysa ekspedycj ratunkow i zosta ugoszczony w domu miejscowego sekretarza partii. By tak pijany, e ona sekretarza zamkna Marf w swoim pokoju, aby j przed nim chroni. Nawet przyjaciel Wasilija, polegy pod Stalingradem Wadimir Mikojan, skary si na jego pijackie wybryki, samowol i grubiastwo: co za kretyn! Ale modzi bohaterowie i artyci czuli si podczas wojny w Zubaowie jak w niebie, wspomina kuzyn Wasilija, Leonid Redens, poniewa byo tam mnstwo jedzenia i picia i daleko od linii frontu. Nastpca tronu mia w Zubaowie wiele dziewczt, ale kiedy zacz romans z Nin Karmen, zakocha si w niej i ulokowa j w rezydencji. Chocia jego ona Galina ju dawno wrcia z Kujbyszewa, wraz z dzieckiem i Swietan, i zamierzaa zamieszka w Zubaowie, Wasilij nadal pyszni si swoim zwizkiem, ktry, jak to uj Redens, przekracza wszelkie granice. Nikt nie mg powstrzyma carewicza z wyjtkiem samego cara, tote nieszczsny m napisa do Stalina, ktry wpad w gniew. Kiedy rozkaza NKGB przyjrze si otoczeniu Wasilija, odkry co, co skonioby kadego gruziskiego ojca do signicia po dubeltwk. Szesnastoletnia Swietana, yjca pomidzy steryln surowoci kremlowskiego mieszkania a nudnym zepsuciem Zubaowa, czua si samotna i zaniedbywana zarwno przez zapracowanego ojca, jak i niemiego brata. Ale ten piegowaty rudzielec wyrs na zgrabn, inteligentn i

wraliw dziewczyn, ktra przypominaa matk Stalina, a po ojcu odziedziczya upr i wytrwao. Jej kuzyn Redens uwaa, e Wasilij, mimo wszystkich swoich wad, by znacznie agodniejszy i bardziej mikki. Swietana, zapalona czytelniczka, z doskona znajomoci angielskiego, znalaza egzemplarz Illustrated London News, zapewne w domu Berii, gdzie czsto bywaa, i dowiedziaa si stamtd o samobjstwie matki: Co we mnie pko napisaa. - Nie mogam ju bezkrytycznie sucha ojca i podporzdkowywa si jego woli. Na jednym z przyj Wasilija podczas bitwy stalingradzkiej zjawi si w Zubaowie przystojny wiatowiec i synny scenarzysta nazwiskiem Aleksiej Kapler. Kapler, nazywany Lusi, by czarujcym gawdziarzem i Casanov, chocia mia on: Och, potrafi opowiada i mia dar porozumiewania si z przedstawicielami kadego pokolenia, sam by jak dziecko - napisaa Swietana. Cieszy si wzgldami samego Stalina, ktry nadzorowa wasny wizerunek w scenariuszach Kaplera do filmw Lenin w Padzierniku i Lenin w 1918 roku. Kapler przynis szpul z filmem Krlowa Krystyna z Gret Garbo. Swietana go oczarowaa, ich sytuacja przypominaa mu film. Bya wielk dam, a ja biednym don Alfonsem. Bya miaa i bezpretensjonalna. Ja miaem czterdzieci lat, staem si kim wanym w kinie, ale j otaczaa i przytaczaa atmosfera godna bogini. Inteligentnej, lecz marzycielskiej Swietanie nowy znajomy wyda si postaci z ksiek Aleksandra Dumasa. Umie pani taczy fokstrota? spyta. Swietana czua si niezrcznie w butach na paskim obcasie, lecz Kapler zapewni j, e jest dobr tancerk. Miaam na sobie swoj pierwsz porzdn sukienk od dobrej krawcowej ze star broszk z granatem, nalec do mojej matki. Ufaa mu. Dlaczego pani dzisiaj taka smutna? spyta. Dzi mija dziesi lat od mierci mojej matki, a nikt zdaje si o tym nie pamita wyjania Swietana. Poczyy ich mocne wizy bya wojna i bardzo nas do siebie cigno. Kapler poycza jej dorose ksiki i wiersze o mioci, ktre pomogy jej przezwyciy strach przed wulgarnoci seksu, zrodzony pod wpywem opowieci Wasilija: Baam si tej sfery ycia, ktra z powodu wintuszenia Wasilija wydawaa mi si wstrtna. Ich zwizek by namitny, ale nigdy nie doszo do penego zblienia: Pocaunek, nic wicej wspomina Kapler. Jednake dla Swietany byo to wstrzsajce przeycie: Romantyczne i czyste. Wychowano mnie w przekonaniu, e seks istnieje tylko w maestwie wyznaa pniej. Ojciec nigdy by mi nie pozwoli na nic poza maestwem. Ale wojna wszystko zmienia: w kadym innym czasie Kapler dobrze by si zastanowi, czy warto uwodzi jedyn crk Stalina, lecz uwaaem, e ona naprawd mnie potrzebuje. Kapler by dla mnie wtedy najmdrzejszym, najlepszym i najwspanialszym czowiekiem na wiecie - napisaa Swietana. Byam zauroczona wiedz, ktra z niego promieniowaa. Odkrywa przede mn nieznany wiat sztuki. Wprowadza uczennic w ekscytujce wojenne swobody: zabiera j do teatru, poyczy jej krce w odpisach tumaczenie Komu bije dzwon Hemingwaya. Wasilij urzdza dzikie przyjcia w restauracji Aragwi, gdzie taczyli fokstrota przy orkiestrze jazzowej. Kadego dnia w szkole przejta Swietana opowiadaa o swoim romansie Marfie Pieszkowej: Kapler podarowa jej drog broszk li z siedzcym na nim owadem. Ten charyzmatyczny kobieciarz by poruszony sytuacj Swietany, ale napawa si rwnie swoj now przygod, chepic si przed reyserem Michaiem Rommem, e jest teraz blisko Stalina. Wyjecha jako korespondent Prawdy do Stalingradu, skd nadsya swoje Listy porucznika L. ze Stalingradu, w ktrych zuchwale afiszowa si swoim romansem: W Moskwie pewnie pada teraz nieg. Z Twojego okna wida zbate mury Kremla. Wtajemniczeni nie potrafili poj, jak mona drwi z mciwego gruziskiego ojca na pierwszej stronie Prawdy, ale dla Swietany byo to poraajce w swojej rycerskoci i lekkomylnoci. W pierwszej chwili zamaram, ale czuam, e to wszystko moe mie straszny koniec. W szkole pokazaa Marfie artyku pod awk. Kiedy wrci Kapler, Swietana bagaa go, aby wicej si nie widywali, lecz, jak wspomina, nie pamitam, kto zaproponowa, by podj ryzyko tego rozdzierajcego serce poegnania. Spotkali si w pustym mieszkaniu w pobliu Dworca Kurskiego, gdzie zbierali si koledzy Wasilija. Pod drzwiami siedzia jej zdenerwowany ochroniarz Klimow.

Beria zdy ju poinformowa Stalina, ktry ostrzeg Swietan bardzo niezadowolonym tonem, e zachowuje si w sposb niedopuszczalny, ale obwinia Wasilija, e j demoralizuje. Rozwcieczony wybrykami Wasilija, zwolni go ze stanowiska inspektora si powietrznych za niestosowne zachowanie, rozkaza zamkn na dziesi dni do karceru, a nastpnie wysa na Front Pnocno-Zachodni. Wasik, totumfacki Stalina, poradzi Kaplerowi, aby wyjecha z Moskwy. Kapler kaza mu i do diaba, ale zaatwi sobie przydzia z dala od miasta. Tymczasem Mierkuow wrczy Stalinowi stenogramy rozmw telefonicznych Swietany i Kaplera, narzdzie nie zawsze dostpne rozgniewanym ojcom nieposusznych crek. Stalin wpad we wcieko. 2 marca Kapler zosta wcignity do samochodu, za ktrym poda zowieszczy czarny packard. Siedzia w nim genera Wasik z bardzo wan min. Na ubiance Wasik i Kobuow zadbali o to, aby Kaplera skazano na pi lat w Workucie za wygaszanie antyradzieckich komentarzy. Nastpnego dnia Stalin, bardzo zdenerwowany, poniewa Manstein odbi Charkw, a jego kontrofensywa grozia zaprzepaszczeniem sukcesu w Stalingradzie, wsta kilka godzin wczeniej ni zwykle. Swietana ubieraa si do szkoy z niani, gdy Stalin wkroczy energicznie do mojej sypialni, czego nigdy przedtem nie robi. Wyraz jego oczu wystarczy, by moja niania stana jak wryta, jakby wrosa w podog. Swietana jeszcze nigdy nie widziaa ojca w takim stanie. Stalin, w prawdziwie gruziskim ataku gniewu, dawi si z wciekoci i ledwo mg mwi. Gdzie, gdzie one s? warkn. Gdzie s te listy od twojego pisarza? Wiem o wszystkim! Mam tu twoje rozmowy telefoniczne! Poklepa si po kieszeni bluzy. Prdzej! Oddaj mi je! Twj Kapler jest brytyjskim szpiegiem! Zosta aresztowany! Swietana oddaa listy i scenariusze Kaplera, lecz zdobya si na odwag i zawoaa: Ale ja go kocham! Kochasz! krzykn Stalin z nieopisan zoci na sam dwik tego sowa i po raz pierwszy w yciu uderzy j dwa razy w twarz. Potem zwrci si do niani: Tylko pomyl, nianiu, jak nisko upada! Toczy si wojna, a ona si ajdaczy! Nie, nie, nie prbowaa wyjani niania, machajc rkami. Co to znaczy nie spyta Stalin troch spokojniej kiedy ja wiem o wszystkim? Popatrzy na Swietan. Spjrz na siebie! Kto by ci chcia? On ma peno bab, gupia! Zabra listy i zanis je do jadalni, usiad przy stole, gdzie nie tak dawno jad kolacj z Churchillem, i zapominajc o wojnie zacz je czyta. Tego dnia nie pojawi si w Kciku. Po poudniu, gdy Swietana wrcia ze szkoy, Stalin czeka na ni w jadalni, drc listy i fotografie Kaplera. Pisarz! szydzi. Nie potrafi nawet dobrze pisa po rosyjsku! Nie moga sobie znale Rosjanina! ydowskie pochodzenie Kaplera szczeglnie go dranio. Swietana wysza z pokoju i nie rozmawiali ze sob przez wiele miesicy: ich serdeczne stosunki zostay zniszczone na zawsze. Czsto przedstawia si ten epizod jako szczyt brutalnoci Stalina, a przecie nawet dzisiaj aden ojciec nie byby zachwycony uwiedzeniem (jak uwaa) swojej nastoletniej crki przez onatego fircyka w rednim wieku. Tymczasem Stalin by typowym Gruzinem wychowanym w dziewitnastowiecznej pruderii, a gruziscy ojcowie po dzi dzie s skonni siga po bro przy najmniejszej prowokacji. Jako Gruzin powinien by zastrzeli tego bawidamka powiedzia Wadimir Redens. Dugo po napisaniu swoich pamitnikw Swietana zrozumiaa, e mj ojciec zareagowa przesadnie: uwaa, e chroni crk przed zepsutym starszym mczyzn.[202] Kilka dni pniej Wasilij ze swoj wit wyjecha na Front Pnocno-Zachodni, gdzie wreszcie mia okazj wzi udzia w kilku lotach bojowych, lecz nadal dopuszcza si oburzajcych wybrykw. W maju wybra si na pijack wypraw na ryby, podczas ktrej piloci strzelali do stawu rakietami z opnionym zaponem. Jedna z rakiet eksplodowaa, zabijajc Bohatera Zwizku Radzieckiego. Dwudziestego szstego maja Stalin rozkaza dowdcy si powietrznych, marszakowi Aleksandrowi Nowikowowi: 1. Natychmiast zdj z funkcji dowdcy puku lotniczego pukownika Stalina W.I. []. 2. Pukowi [] wyjani, e pukownik Stalin zostaje usunity z funkcji [] za pijastwo i rozpasanie oraz za to, e psuje i demoralizuje puk.

Ale nie dao si utrzyma w ryzach syna dyktatora: pod koniec roku znw zosta awansowany i niebawem rozjeda si po caym froncie rolls-royceem, poyczajc samoloty, ilekro przysza mu na to ochota. Pewnego razu na zatoczonej szosie na Froncie Batyckim prbowa wyprzedzi wojskow ciarwk. Kiedy kierowca nie chcia go przepuci, Wasilij przestrzeli mu opony. Co si tyczy Swietany, to niebawem zakochaa si w kim, kogo nazwisko budzio taki postrach, e w dwch opublikowanych pamitnikach i wielu wywiadach w cigu pidziesiciu lat nadal nie ujawnia jego tosamoci. Dopiero w marcu 1943 roku, niedugo po aferze Kaplera, Armia Czerwona powstrzymaa wreszcie Mansteina, ale po stronie radzieckiej pozosta spory wystp wrzynajcy si gboko w niemieckie linie wok Kurska. Hitler zatwierdzi operacj Cytadela, aby go zlikwidowa, natomiast Stalin i jego dowdcy zastanawiali si, co zrobi. Stalin zawsze wola atakowa, ukow i Wasilewski zdoali go jednak przekona, e lepiej zaczeka i rozbi Niemcw na pozycjach obronnych. Ta koncepcja wprawia Stalina w jeszcze wikszy niepokj i zdenerwowanie, ale przyswoi sobie wielk lekcj Stalingradu: przyj ich rad i wyrazi zgod na co, co miao si sta najwiksz bitw pancern w historii. Po obiedzie u Stalina, trwajcym od 15:00 do 19:00, ukow i Wasilewski pospieszyli na front, by opracowa plan bitwy. Malenkow patrzy wojskowym na rce, Mikojan gromadzi rezerwy, Beria dostarczy 300.000 robotnikw przymusowych do wykopania 5.000 kilometrw okopw. Ponad milion ludzi i, wliczajc w to rezerwy, okoo 6.000 czogw czekao. Czekanie byo mk dla niecierpliwego Wierchownego, ktry rozadowa nagromadzone emocje, urzdzajc piekieln awantur swemu konstruktorowi samolotw. Jakowlew zjawi si w gabinecie, gdzie Stalin i Wasilewski ogldali kawaki skrzyda jego myliwca Jak-9. Stalin wskaza na szcztki i spyta: Czy wiecie co na ten temat? A potem eksplodowa jak wulkan: Nigdy nie widziaem Stalina w takim stanie wspomina Jakowlew. Stalin chcia wiedzie, kiedy odkryto ten defekt. Gdy usysza, e usterka wysza na jaw dopiero w obliczu nieprzyjaciela, do reszty straci panowanie nad sob. Czy wiecie, e tylko najsprytniejszy wrg mg zrobi co takiego wyprodukowa samolot w taki sposb, eby wydawa si dobry w fabryce i zawodzi dopiero na froncie. To praca dla Hitlera! Czy zdajecie sobie spraw, jak przysug wywiadczylicie Hitlerowi? Wy hitlerowcy! Trudno sobie wyobrazi nasz stan w tym momencie []. Cay si trzsem przyzna Jakowlew. Panowao grobowe milczenie, gdy Stalin przechadza si po pokoju, nim w kocu spyta: Co zrobimy? O wicie 5 lipca Niemcy rzucili 900.000 ludzi i 2.700 czogw do gigantycznej bitwy maszyn, w ktrej masy stalowych olbrzymw cieray si wiea w wie i lufa w luf. Do 9 lipca niemieckie natarcie zaamao si. 12 lipca ukow przystpi do okupionego wysokimi stratami, ale niezwykle skutecznego kontrataku. Bitwa pod Kurskiem stanowia apogeum ery pancernej, zmechanizowany odpowiednik walki wrcz, a na pobojowisku pozostao 700 dymicych wrakw i tysice spalonych zwok. Wydajc rozkaz przerwania natarcia, Hitler straci swoj ostatni szans na wygranie wojny. Po poudniu 24 lipca Stalin przyj Antonowa i Sztiemienk w radosnym nastroju. Nie chcia nawet sucha ich meldunkw -napawa si komunikatem dla prasy, dodajc sowa: Wieczna chwaa bohaterom, ktrzy padli na polu bitwy w walce o wolno i honor naszej Ojczyzny! Nie tylko Stalin mia problemy ze swoimi dziemi podczas wojny: Chruszczow i Mikojan odegrali istotn rol w triumfie kurskim, pierwszy jako komisarz frontu, drugi jako geniusz zaopatrzenia, ale jednoczenie ich dzieci przysporzyy im powanych kopotw. Wobec tragedii rodzin czonkw Politbiura Stalin by peen wspczucia, a zarazem lodowato obojtny. Leonid Chruszczow, najstarszy syn Nikity z pierwszego maestwa, da si ju pozna jako nicpo. Teraz sta si stalinowskim Wilhelmem Tellem. Ukarany w Komsomole nagan za pijastwo ustatkowa si, polubi Lubow Kutuzow, z ktr mia crk Juli, i wyrni si odwag jako pilot bombowca, chocia nie wyzby si skonnoci do pijackich wybrykw.[203] Chepi si po pijanemu swoj celnoci i zaoy si z kolegami, e zestrzeli butelk z gowy pilota. Odstrzeli szyjk od butelki. To nie usatysfakcjonowao kolegw. Leonid strzeli jeszcze raz,

miertelnie ranic towarzysza broni w czoo. Stan przed sdem wojennym. Chruszczow mg si zwrci do Stalina o ask, powoujc si na odwag chopca. Ale Stalin, ktry nie ocali Jakowa, nie chcia uaskawi syna Chruszczowa, jak wspomina Mootow. Leonid nie zosta jednak skazany pozwolono mu si przekwalifikowa na pilota myliwca. 11 marca 1943 roku zosta zestrzelony podczas walki powietrznej z dwoma Focke-Wulfami FW 190 w pobliu Smoleska. Nigdy go nie odnaleziono. Kryy pogoski, e zdradzi co w systemie stalinowskim rzucio cie na wdow po nim, Lubow, ktra pokazywaa si w teatrze w Kujbyszewie z niezwykle atrakcyjnym francuskim attache wojskowym. Zadenuncjowa j prawdopodobnie szef ochrony Chruszczowa. Zostaa aresztowana, przesuchana przez samego Abakumowa i skazana. W kolejnej z tragedii stalinowskiego ycia rodzinnego maej Julii powiedziano, e jej matka nie yje. Pami o rodzicach zostaa wymazana i Juli adoptowa dziadek, sam Nikita Chruszczow, ktrego nazywaa pap.[204] Chruszczowowie byli nieczuymi rodzicami. Nikita zdawa si wierzy w zarzuty wysunite przeciwko synowej. Stalin rozgrywa t gr wspominaa Julia a Chruszczow gra o ycie, ale Nikita nigdy o tym nie opowiada i nawet na emeryturze mwi tylko oglnikami. Byo to dla niego upokarzajce i bolesne. By moe, jak twierdzi Julia, miao to wpyw na jego pniejsz decyzj, by potpi Stalina. Latem przysza kolej na Mikojana. Jego dwaj synowie byli pilotami. Stiepan zosta ranny, a pniej, podczas bitwy stalingradzkiej, osiemnastoletni Wadimir poleg. Stalin wyranie rozkaza swemu synowi Wasilijowi, aby wzi Stiepana do swojej dywizji i postara si, abymy nie stracili adnego wicej Mikojana. Na rozkaz Wasilija mechanik Stiepana, ilekro byo to moliwe, twierdzi, e jego samolot nie jest gotowy do lotu. Ta pobaliwo nie trwaa jednak dugo. Pord innych dzieci w Kujbyszewie byli te modsi synowie Mikojana, pitnastoletni Wano i czternastoletni Sergo, ktrzy przyjanili si z niezrwnowaonym synem Aleksieja Szachurina, ludowego komisarza przemysu lotniczego. Woodia Szachurin wymyli gupi i niebezpieczn zabaw w fikcyjny rzd, w ktrym funkcje ministrw penili nastoletni Mikojanowie, a wszystko to byo zapisane w jego zeszycie szkolnym. Kiedy wrcili do Moskwy, Woodia zakocha si w Ninie, crce ambasadora Konstantina Umanskiego, ktry wyjeda wanie na kolejn placwk. Nie pozwol ci wyjecha owiadczy Ninie mody Szachurin. Kiedy dzieci przechodziy przez Kamienny Most w pobliu Kremla, Szachurin poprosi Wano Mikojana o pistolet wypoyczony od jednego z ochroniarzy jego ojca. Chopiec wbieg za Nin na most, zastrzeli j, a nastpnie sam si zabi. Przeraony Wano Mikojan popdzi na Kreml i opowiedzia o wszystkim matce. Funkcjonariusze NKGB ustalili, e pistolet nalea do modych Mikojanw, ktrzy byli rwnie ministrami w szkolnym rzdzie, a zatem naleeli do organizacji spiskowej. Wano zosta aresztowany. Wano po prostu znikn wspomina Sergo. Matka szalaa z rozpaczy i razem z ojcem zadzwonili na milicj. Mikojan, ktrego gabinet mieci si w tym samym korytarzu, co gabinet Stalina, zatelefonowa do Berii, a pniej do swojej ony Aszchen. Nie martw si. Wano jest na ubiance. Mikojan wiedzia, e mogo si to sta tylko za zgod Stalina. Sprytny Ormianin postanowi nie zwraca si do Stalina, aby nie pogarsza sprawy. Dziesi dni pniej Sergo te zosta aresztowany w Zubaowie i przewieziony na ubiank w piamie. Musz powiedzie mamie. To potrwa tylko godzin odparli funkcjonariusze. Aresztowano i uwiziono dwudziestu szeciu chopcw, w tym siostrzeca Stalina, Leonida Redensa, ktrego ojciec zosta rozstrzelany w 1940 roku. ledczy ustalili, e dzieci s niewinne, lecz Stalin owiadczy: Musz ponie kar. Byo to tak mgliste stwierdzenie, e nikt nie wiedzia, co zrobi z modymi winiami. Chopcw przesuchiwa genera lejtnant Lew Wodzimirski, jeden z najokrutniejszych oprawcw Berii, wysoki i przystojny w swoim mundurze i, jak wspomina Sergo, bardzo nieprzyjemny. Krzycza

na nas. Sergo przebywa przez tydzie w pojedynczej celi. W grudniu, po szeciu miesicach na ubiance, przesuchania skoczyy si i dzieci naprawd si przeraziy. ledczy pokaza mu zeznanie, z ktrego wynikao, e nalea do spisku majcego na celu [] obalenie obecnego rzdu. Po prostu podpisz i bdziesz mg zobaczy si z matk. Nie podpisz, to nieprawda odpar Sergo. To nie ma adnego znaczenia! wrzasn genera. Podpiszesz, pjdziesz do domu. Jeli nie, wracasz do celi. Posuchaj! W ssiednim pokoju Sergo usysza gos matki. Wszystkie dzieci podpisay zeznania. Oczywicie mogo to zosta wykorzystane przeciwko mojemu ojcu. Matka odwioza Sergo i Wano z powrotem na Kreml. Bardzo si ucieszyem, e nie byo tam ojca baem si jego gniewu, wspomina Sergo. Mikojan oznajmi starszemu chopcu: Gdyby by winny, udusibym ci wasnymi rkami. Id i odpocznij. Nie wspomnia o tym modszemu. Ale sprawa wcale nie bya zamknita: po trzech dniach w domu dzieci musiay si uda na zesanie. Modzi Mikojanowie spdzili rok w Stalinabadzie pod opiek gospodyni. Stalin nigdy nie zapomnia o sprawie i zastanawia si pniej, czy nie wykorzysta jej przeciwko Mikojanowi. 41 Konkurs muzyczny Stalina Okoo jedenastej 1 sierpnia 1943 roku Stalin i Beria zjawili si na stacji w Kuncewie i wsiedli do specjalnego pocigu, zamaskowanego brzozowymi gaziami, uzbrojonego w haubice i wyadowanego zapasami ywnoci. Pocig ze swoim malowniczym kamuflaem musia przypomina pdzcy na zachd las Birnam. Kontrataki pod Kurskiem, operacja Rumiancew na pnocy i Kutuzow na poudniu, obie nazwane na cze carskich bohaterw, okazay si na tyle skuteczne, e Stalin postanowi zoy t niedorzecznie zainscenizowan wizyt na froncie. Stalin przespa si w Gacku, a pniej wyruszy w kierunku Rewa na Froncie Kaliniskim. Dotar na miejsce packardem i zaoy swoj kwater gwn w enujco skromnej drewnianej chacie z malownicz werand (dzi mieci si tam muzeum) w wiosce Choroszewo, gdzie spotka si ze swymi generaami. Dowiedziawszy si od ukowa, e Orze i Biegorod niebawem padn, zasiad wraz ze swym otoczeniem do radosnej kolacji. Mieszkajca tam stara kobieta znajdowaa si pod rk, aby zapewni rys ludowej autentycznoci, a Stalin, ktry szczyci si swoimi zwizkami z ludem, nieoczekiwanie upar si, e musi jej zapaci za gocin. Nie by w stanie zaproponowa sensownej sumy, poniewa od 1917 roku nie posugiwa si pienidzmi, a poza tym nie mia przy sobie gotwki. Poprosi o pienidze swoich dworzan. Nastpia niezrczna chwila, ukazujca ca fars robotniczego pastwa, poniewa aden z poklepujcych si po kieszeniach, pobrzkujcych medalami i skrzypicych zotymi epoletami, podpitych, brzuchatych komisarzy nie mg znale ani kopiejki. Stalin skl darmozjadw. Jako e nie mg zapaci w gotwce, wynagrodzi starowin z wasnych zapasw. Stalin popatrzy gniewnie na wiosk, w ktrej, jak natychmiast zauway, roio si od le ukrytych czekistw: zapyta, ilu ich tam jest, ale funkcjonariusze NKWD prbowali zatai przed nim prawdziw liczb. Kiedy wpad w furi, przyznali, e caa dywizja. Rzeczywicie, generaowie spostrzegli, e wioska jest kompletnie wyludniona: w promieniu wielu kilometrw nie byo nikogo z wyjtkiem NKWD. Stalin przespa si w paszczu na ku staruszki. Rankiem Jerjomienko zoy raport. Wezwano Woronowa, ktry musia przeby wiele kilometrw, by stawi si na to tajemnicze spotkanie. Wreszcie dotarlimy do piknego zagajnika, gdzie wrd drzew przycupny mae drewniane domki. Kiedy wprowadzono ich do chaty, Stalin sta przy ndznym, pospiesznie skleconym stole i dwch prymitywnych awach. Zainstalowano specjalny telefon, by Stalin mg poczy si z

frontem, a druty wychodziy przez okno. Na generaach ta sceneria nie wywara specjalnego wraenia. A to dopiero! szepn jeden z generaw do Woronowa, ktrego nagle olnio: To celowe ma przypomina front. Stalin nie wysucha do koca raportu, zadowalajc si wydaniem kilku rozkazw, a nastpnie zwolni generaw, ktrzy musieli wrci na prawdziwe pozycje bojowe. Spyta, czy moe jecha dalej, ale Beria zabroni. Odwiedzi szpital polowy w Jukonie, jak wspominali jego ochroniarze, i by przygnbiony widokiem onierzy z amputowanymi koczynami. Potem poczu si chory: odezwa si jego artretyzm.[205] Stalin wrci swoim opancerzonym packardem w kolumnie pojazdw ochrony. Nagle samochody zatrzymay si. Musia si wyprni napisa Mikojan, ktry usysza t histori od naocznego wiadka. Stalin wysiad z samochodu i spyta, czy zarola na poboczu s zaminowane. Oczywicie nikt nie mg udzieli takiej gwarancji []. Wtedy Najwyszy Wdz Naczelny cign spodnie w obecnoci wszystkich. W metaforycznym podsumowaniu swojego stosunku do narodu rosyjskiego i wasnych dokona jako dowdcy, zhabi si na oczach swoich generaw i oficerw [] i zrobi swoje na rodku drogi. Po powrocie Stalin natychmiast opisa t heroiczn wypraw w licie do prezydenta Roosevelta, z ktrym mia ustali miejsce pierwszego spotkania trzech przywdcw Wielkiej Koalicji: Dopiero teraz, po powrocie z frontu, mog odpowiedzie na Paski ostatni list Nie mg si spotka z Rooseveltem i Churchillem w Scapa Flow na Orkadach: Coraz czciej musz osobicie bywa na rnych odcinkach frontu. Zaproponowa spotkanie w bardziej dogodnym miejscu Teheranie, stolicy Iranu okupowanego przez wojska brytyjsko-radzieckie. Dworzanie Stalina rozumieli donioso tej wizyty na froncie. Miesic pniej Jerjomienko, naciskany przez Beri i Malenkowa, zaproponowa, aby Stalin otrzyma Order Suworowa I klasy za Stalingrad i za bezcenne rozkazy, ktre zapewniy zwycistwo na Froncie Kaliniskim [] zainspirowanym wizyt Najwyszego Wodza Naczelnego Pitego sierpnia, kiedy pad Orze i Biegorod, Stalin zapyta jowialnie Antonowa i Sztiemienk: Czytacie histori wojskowoci? Sztiemienko przyzna, e by zmieszany, nie wiedzc, co odpowiedzie. Stalin, ktry przeczyta Histori staroytnej Grecji Wippera, cign: W dawnych czasach, kiedy onierze odnosili zwycistwo, biy wszystkie dzwony na cze dowdcw i ich wojsk. Nie byoby le, gdybymy zaznaczali zwycistwa w bardziej imponujcy sposb Mylimy tu wskaza na swoich towarzyszy o salucie artyleryjskim i jakich pokazach fajerwerkw Tego dnia dziaa na Kremlu odday pierwsz salw zwycistwa. Od tej pory Stalin domaga si, by po kadym zwycistwie oddawano salut artyleryjski, a jego sztab musia uzgadnia wszystkie szczegy. Tu przed 11:00 przesyano informacje do komentatora radiowego Lewitana, ktry telefonowa do Poskriebyszowa, by uzyska zgod Stalina. Potem w caym kraju rozbrzmieway salwy. Posuchajcie tego mawia czsto Stalin w swoim gabinecie. Generaowie rywalizowali midzy sob o to, kto pierwszy przekae Stalinowi dobre wiadomoci. 28 sierpnia zatelefonowa Koniew, aby zameldowa o zajciu Charkowa, ale powiedziano mu, e rano Stalin zawsze pi. Nieustraszony Koniew zadzwoni bezporednio do Kuncewa. Telefon odebra zachwycony Stalin. Ale jeli w komunikatach o zwycistwie zdarzay si bdy, Stalin wpada we wcieko. Dlaczego Lewitan pomin nazwisko Koniewa? Pokacie mi meldunek! Przeoczenia dopuci si Sztiemienko. Stalin by potwornie zy. Co to za anonimowa wiadomo? Czym wy si zajmujecie? Przerwij cie audycj i przeczytajcie wszystko jeszcze raz. Moecie odej! Nastpnym razem poprosi Sztiemienk, aby przynis mu komunikat osobicie i spyta: Nie opucilicie nazwiska? Sztiemienko uzyska przebaczenie. Kiedy na caym froncie od Finlandii do Morza Czarnego czekao pidziesit osiem armii gotowych do zadania potnych ciosw, uradowany Stalin, rozwizawszy Komintern i

zapewniwszy sobie poparcie Cerkwi przez wyraenie zgody na wybr patriarchy, postanowi stworzy nowy hymn pastwowy, ktry mia zastpi Midzynarodwk. Zamierza w ten sposb umocni entuzjazm narodu rosyjskiego i skoni go do jeszcze wikszych powice. Stalin uzna, e najlepszym sposobem na znalezienie melodii i sw bdzie urzdzenie konkursu muzycznego, w ktrym Mootow i Woroszyow mieli ocenia teksty, a Szostakowicz i Prokofiew muzyk. Pod koniec padziernika, kiedy ministrowie spraw zagranicznych pastw sprzymierzonych przebywali w Moskwie, przygotowujc spotkanie Wielkiej Trjki, w gorczkowym szale muzycznego wspzawodnictwa pracy ukadano hymn, ktry mia by gotowy na obchody 7 listopada. Pod koniec wrzenia Stalin zaprosi kompozytorw z caego Zwizku Radzieckiego, aby przedstawili swoje propozycje. W poowie padziernika pidziesiciu czterech kompozytorw, w tym Uzbecy, Gruzini i kilku ydw w tradycyjnych strojach, przyjechao do Moskwy na pierwsz rund stalinowskiego konkursu muzycznego. Zanim jeszcze zdecydowano si na muzyk, Stalin wyznaczy autorw tekstu, Siergieja Michakowa i Harolda El-Registana, ktrych relacje zachoway si w archiwum. Przedstawili pierwsz wersj. W porze obiadowej 23 padziernika autorw wezwano z hotelu Moskwa, gigantycznej stalinowskiej budowli, na Kreml, gdzie przyjli ich Mootow i Woroszyow. Wejdcie powiedzieli. On czyta teksty. Nie musieli wyjania, kim jest on. Dwie minuty pniej zatelefonowa Stalin. Woroszyow, radosny i umiechnity, uj El-Registana za rk. Towarzysz Stalin oznajmi wprowadzi pewne poprawki. W cigu ostatnich dwch tygodni czsto syszeli te sowa. Tymczasem surowy Mootow zaproponowa wasne zmiany. Musicie doda co na temat pokoju, nie wiem gdzie, ale trzeba to zrobi. Damy wam pokj powiedzia Woroszyow. Musi by ogrzany. Dajcie im herbaty, bo inaczej zaczn pi! I nie wypuszczajcie ich, dopki nie skocz. Pracowali przez cztery godziny. Musimy to przemyle przez noc powiedzia Michakow. Mylcie, jak dugo wam si podoba warkn Mootow ale my nie moemy czeka. Kiedy wychodzili, usyszeli, jak wydaje polecenie: Zanie to Stalinowi! Kwadrans przed pnoc Stalin skoczy przeglda tekst, wprowadzi poprawki czerwonym owkiem, zmieniajc kilka linijek, i przesa go Mootowowi i Woroszyowowi: Spjrzcie na to. Zgadzacie si? 26 padziernika Woroszyow, marszaek zdegradowany do roli muzycznego jurora, sucha w skupieniu kolejnych trzydziestu hymnw w Sali Beethovena w Teatrze Wielkim, gdy nagle pojawi si Stalin i wszystko poszo bardzo szybko. Stalin, Woroszyow i Beria zasiedli wraz z Szostakowiczem i Prokofiewem, aby podyskutowa o kompozycjach. Kiedy przyszli autorzy tekstu, zobaczyli Stalina bardzo bladego i bardzo energicznego w nowym marszakowskim mundurze. Chodzc po sali w trakcie suchania melodii, Stalin spyta Szostakowicza i Prokofiewa, ktra orkiestra jest najlepsza czy powinna to by kocielna? Trudno byo dokona wyboru bez orkiestry. Stalin da im pi dni na przygotowanie jeszcze kilku hymnw, poegna si i opuci sal. O 3:00 nad ranem nastpnego dnia Poskriebyszow wezwa autorw i poczy si z Najwyszym Autorytetem Muzycznym, ktry powiedzia, e tekst mu si podoba, ale jest za chudy i za krtki. Musz doda jedn zwrotk, jedn porywajc zwrotk o Armii Czerwonej i pogromie faszystowskich hord.[206] Trzydziestego padziernika Stalin uczci sojusznicz konferencj bankietem, po czym wrci do muzyki. 1 listopada o 9:00 zjawi si w asycie Mootowa, Berii i Woroszyowa w Sali Beethovena i w cigu czterech godzin wysucha czterdziestu hymnw. Pniej, przy obiedzie, palatyni wreszcie podjli decyzj: Woroszyow zatelefonowa do dwch poetw w rodku nocy i poinformowa ich, e spodoba im si hymn Aleksandrowa. Potem odda suchawk Stalinowi, ktry nadal mia zastrzeenia: Moecie zostawi zwrotki powiedzia ale napiszcie od nowa refren. Jeli si uda, zmiecie

Kraj Rad na kraj socjalizmu. Poeci pracowali przez ca noc, teraz z muzyk Aleksandra Aleksandrowa. Woroszyow przesa tekst Stalinowi i zaprosi kompozytorw na jego dacz, gdzie Stalin, jak bardzo zabawny i serdeczny wujaszek celebrowa wystawn uczt. Nastpnego wieczoru o 21:00 Stalin by gotw. Zjawili si kompozytorzy. Beria, Woroszyow i Malenkow zasiedli wok stou. Stalin ucisn gociom rk, gest, ktry rezerwowa dla zwyciskich generaw i autorw piosenek. Co tam u was? spyta ciepo, ale nie skoczy jeszcze z poprawkami. Chcia uwypukli rol Ojczyzny! Ojczyzna jest dobra!. Autorzy zaczli pospiesznie wprowadza zmiany. Stalin zayczy sobie, aby orkiestracj zaj si Szostakowicz. W porzdku. Zrobione! zameldowa Beria. Potem Malenkow zasugerowa rozsdnie, e powinni wysucha nowego hymnu. Stalin wyznaczy do tego Woroszyowa, ktry, okazujc rubaszny brak szacunku rodem z innej epoki, odpar: Niech kto inny to zrobi, syszaem go setki razy i ju mi si zbiera na mdoci! Nowy radziecki hymn pastwowy, zachwyca si Stalin, przecina niebiosa jak wezbrana fala. Kiedy odegrano go po raz pierwszy w Teatrze Wielkim, zjawi si Stalin, aby wznie toast za kompozytorw, ktrych zaproszono nastpnie do loy, a pniej na obiad w przylegajcym do loy pomieszczeniu. Gdy Michakow[207] i El-Registan wychylili swoje kieliszki, Stalin zbeszta ich: Dlaczego pijecie wdk? Nie mona bdzie z wami ciekawie porozmawia! Entuzjazm by powszechny. 7 listopada odegrano publicznie nowy hymn, a pniej Mootow celebrowa witeczne przyjcie, ktre na dugo zapisao si w pamici uczestnikw. Tego wieczoru elita wyonia si z ponurej ascezy lat trzydziestych i surowoci lat klski. Cae przyjcie zanotowa dziennikarz Alexander Werth - mienio si klejnotami, futrami, zotymi epoletami i znakomitociami. Miao w sobie co z tej dzikiej i nieodpowiedzialnej ekstrawagancji, ktr kojarzy si zwykle z przedrewolucyjn Moskw. Typowym strojem bya biaa muszka i frak, a Szostakowicz wyglda jak chopiec z collegeu, ktry woy je po raz pierwszy. Od tej pory dworzanie Stalina zaczli si zachowywa bardziej jak wadcy imperium ni jak bolszewicy. Mootow przywdzia nowy uniform dyplomatyczny, ktry, podobnie jak zote epolety, wyznacza pocztek nowej imperialnej ery: czarny, szamerowany zotem, z maym kordzikiem u pasa [] zupenie jak hitlerowska elita SS, zauway amerykaski dyplomata Chip Bohlen. Mootow, Wyszyski i stary przyjaciel Stalina, Sergo Tj Kawtaradze, witali goci. Kawtaradzemu towarzyszya pikna osiemnastoletnia crka Maja, ubrana w dug sukni balow z tamtej epoki. Wpada w oko Wyszyskiemu, ktry przelizn si po parkiecie, aby j poprosi do pierwszego taca. Jowialny Mootow, coraz bardziej pijany, podszed chwiejnym krokiem do crki Averella Harrimana, Kathleen, i spyta j bekotliwie, dlaczego ona jedna nie pochwalia jego wspaniaego uniformu. Czyby si jej nie podoba? Pomylaa, e Rosjanie s tak podekscytowani swoimi regaliami jak may chopiec ubrany w nowy, znaleziony pod choink strj straaka. Gdy Mootow spostrzeg szwedzkiego ambasadora, ruszy ku niemu, zataczajc si lekko, i owiadczy, e nie lubi ludzi neutralnych. Kady z czonkw Politbiura dopad jakiego zachodniego ambasadora i prbowa go spi: Mikojan, znany ze swojej umiejtnoci zwalenia kadego pod st, jak uja to Kathleen Harriman, pracowa nad jej ojcem wraz ze Szczerbakowem, ktry sam osign ju ostatnie stadium alkoholizmu. Mootow, ktry znosi alkohol lepiej od innych, zdoa utrzyma si na nogach, natomiast Clark Kerr, ambasador brytyjski, zwali si twarz na st zastawiony butelkami i kieliszkami od wina, rozcinajc sobie policzek. Maja Kawtaradze zobaczya amerykaskiego generaa, wchodzcego w towarzystwie dwch prostytutek. Pniej zauwaya, e wszyscy palatyni zniknli, i udaa si na poszukiwanie ojca. Znalaza go w czerwonym westybulu, bolszewickim odpowiedniku pokoju dla VIP-w, z rozochoconym i wylewnym Mikojanem, ktry trzyma na kolanach jak dziewoj. Nastpnego dnia Roosevelt zgodzi si wreszcie na spotkanie w Teheranie trzy tygodnie pniej:

Cay wiat czeka na to spotkanie naszej trjki. 42 Teheran: Roosevelt i Stalin Dwudziestego szstego listopada 1943 roku genera pukownik Aleksandr Goowanow, dowdca lotnictwa bombowego, ktry mia by pilotem Stalina, przyjecha do Kuncewa, by rozpocz dug podr do Iranu. Kiedy si zjawi, usysza krzyki i zasta Stalina udzielajcego Berii ostrej reprymendy, czemu przyglda si oparty o parapet okienny Mootow. Beria siedzia na krzele z czerwonymi uszami, a Stalin szydzi: Popatrzcie na niego, towarzyszu Goowanow! Ma oczy wa! Mootow poskary si artobliwie, e nie moe odczyta pajczego charakteru pisma Berii. Nasz Wiaczesaw Michajowicz nie widzi zbyt dobrze. Beria cigle przesya mu wiadomoci i upiera si, eby nosi to swoje pince-nez ze zwykymi szkami! Najwyraniej Stalin zaczyna odczuwa niech do ambitnego Gruzina. Pniej wsiedli do pocigu, ktry dotar do Baku o 8:00 i pojechali prosto na lotnisko, gdzie czekay cztery maszyny transportowe i dwadziecia siedem myliwcw eskorty, przydzielonych przez marszaka lotnictwa Aleksandra Nowikowa. Stalin nigdy wczeniej nie lata i wcale nie mia na to ochoty. Ale nie byo innej drogi z Baku. Kiedy podchodzi z Goowanowem do samolotu, spojrza na stojcy obok samolot Berii z pilotem, pukownikiem Graczowem, i postanowi dokona zamiany. Generaowie nieczsto pilotuj samoloty powiedzia wic bdzie lepiej, jeli polecimy z pukownikiem. Nie miejcie mi tego za ze pocieszy Goowanowa i wsiad do samolotu Berii. Po starcie przerazi si, kiedy samolot wpad w turbulencj. Kilka godzin pniej Stalin wyldowa w gorcym, suchym Teheranie. (Bardzo brudne miasto, wielka ndza napisa Roosevelt) i pojecha do oddalonej o osiem kilometrw ambasady radzieckiej, ktr od poselstwa brytyjskiego oddzielay dwa mury i wska uliczka. Tylko poselstwo amerykaskie znajdowao si poza miastem. Teheran by najbardziej kameralnym spotkaniem Wielkiej Trjki: sam Stalin przylecia z bardzo ma delegacj. Towarzyszyli mu jedynie Mootow i Woroszyow, jego oficjalni przedstawiciele w negocjacjach, Beria, ktry czuwa nad bezpieczestwem, Wasik jako szef ochrony osobistej i lekarz, profesor Winogradow. Ochrona Stalina skadaa si z dwunastu Gruzinw pod dowdztwem Ceretelego, ktry sojusznikom zachodnim wyda si przystojny, bardzo inteligentny i uprzejmy. Byo jednak co niezwykle stosownego w fakcie, e nad wadc wschodniego imperium czuwaa stra zoona z jego rodakw dowodzonych przez ksicia-zabjc. Zapewne Churchill myla podobnie, poniewa jego ochron stanowili odziani w turbany sikhowie z pistoletami maszynowymi. Ambasada radziecka bya eleganck posiadoci, wybudowan przez jakiego perskiego monowadc i otoczon wysokim murem. Na terenie parku znajdowao si kilka pawilonw i willi: Stalin zamieszka w jednym domu, natomiast Mootow i Woroszyow wprowadzili si do pitrowej rezydencji ambasadora. Wysana wczeniej ekipa NKWD od dwch tygodni przygotowywaa ambasad na przyjazd Stalina. Nikt nie omieli si sprzeciwi Berii, napisaa Zoja Zarubina, mody oficer NKWD w Teheranie.[208] Gdy tylko zjawi si Roosevelt, Stalin zaproponowa mu, eby zamieszka na terenie ambasady radzieckiej. Droga z ambasady radzieckiej do poselstwa amerykaskiego wioda przez trudne do patrolowania wskie orientalne uliczki a niewtpliwie Beria bardziej troszczy si o bezpieczestwo Stalina ni Roosevelta. Wywiad radziecki odkry rzekomo nazistowski spisek w

celu zamordowania przywdcw. Stalinowi zaleao rwnie na tym, aby odseparowa od siebie obu zachodnich mw stanu, poniewa spodziewa si, e zjednocz si przeciwko niemu. Tak si jednak zoyo, e odpowiadao to rwnie strategii Roosevelta, ktry chcia rozmawia ze Stalinem w cztery oczy, bez Brytyjczykw, aby mu udowodni, i jego podejrzenia s bezpodstawne. Zjawi si Harriman. Mootow podzieli si z nimi swoimi obawami dotyczcymi bezpieczestwa, a pniej rozkaza Zarubinie zatelefonowa i dowiedzie si, kiedy przybdzie Roosevelt. Admira William Leahy, szef sztabu Biaego Domu, odpar: Przyjedamy jutro. Kiedy Zarubina zameldowaa o tym Mootowowi, wybuchn: Co wy sobie mylicie? Kim wy w ogle jestecie? Kto was przydzieli do tej pracy? Jestecie pewna? Co mam powiedzie Stalinowi? Tymczasem, w ramach jednego z owych zapomnianych spotka pomidzy wadcami, ktrzy zdawali si nalee do rnych epok, Stalin odwiedzi dumnego Mohammeda Pahlawiego, dwudziestojednoletniego szacha okupowanego Iranu, ktrego ojciec, szach Reza Pahlawi, byy kozacki oficer i zaoyciel dynastii, zosta w 1941 roku obalony za proniemieckie sympatie. Stalin wierzy, e uda mu si oczarowa modzieca, ktrego imperium obejmowao niegdy Gruzj, i zapewni sobie w ten sposb przyczek w Iranie. Mootow, niele ju zorientowany w kwestii tego, co mona osign rodkami dyplomatycznymi, by nastawiony sceptycznie. Beria odradza wycieczk ze wzgldw bezpieczestwa. Stalin upar si. Krla Krlw przyjemnie zaskoczya wizyta Stalina, ktry by niezwykle uprzejmy, dobrze wychowany i najwyraniej stara si wywrze na mnie korzystne wraenie. Propozycja w postaci puku czogw T-34 i jednego z naszych samolotw myliwskich te zrobia na szachu wraenie. Odczuwaem siln pokus, napisa pniej, ale zdawa sobie rwnie spraw, i naley si strzec tego Gruzina przynoszcego dary. Mootow sarka, e Stalin nie rozumia szacha i znalaz si w nieco kopotliwym pooeniu. Stalin myla, e zdoa go oczarowa, ale si przeliczy. Dary miay przyby wraz z radzieckimi oficerami. Odmwiem z podzikowaniem napisa szach. Nastpnego ranka Beria osobicie stan przy bramie, czekajc na Roosevelta, ktry przyby wreszcie do radzieckiej ambasady z agentami Secret Service, jadcymi na stopniach samochodu i wymachujcymi pistoletami maszynowymi w gangsterskim stylu, co funkcjonariusze NKWD uznali za nieprofesjonalne. Jeep z filipiskimi kucharzami Roosevelta wprawi ich w osupienie, ale w kocu te go przepucili. Stalin przesa wiadomo, i zamierza odwiedzi prezydenta, do czego si starannie przygotowa. Oczywicie Beria zaoy podsuch w apartamencie prezydenckim. Przystojny syn Berii, Sergo, ktrego Stalin dobrze zna, mia sporzdza stenogramy z nagra. Stalin wezwa go. Jak si miewa twoja matka? spyta, gdy pikna Nina Beria bya jego faworyt. Po krtkiej pogawdce na tematy oderwane od spraw politycznych powierzy Sergowi moralnie naganne i delikatne zadanie skadania raportw kadego ranka o 8:00. Stalin wypytywa go o najdrobniejsze szczegy, nawet o ton gosu Roosevelta: Powiedzia to z przekonaniem czy bez entuzjazmu? Jak zareagowa Roosevelt? By zdumiony naiwnoci Amerykanw: Czy oni wiedz, e ich podsuchujemy?[209] Stalin uzgadnia strategi z Mootowem i Beri, cznie z kwesti, gdzie kto ma siedzie.[210] To samo, wedug syna Berii, robi przed spotkaniami z Churchillem, o ktrym mwi: Mona si po nim spodziewa absolutnie wszystkiego. Tu przed trzeci w to pikne iraskie niedzielne popoudnie, zote i bkitne, ciepe i soneczne Stalin w asycie Wasika i Pawowa, otoczony przez swoich gruziskich ochroniarzy, ktrzy szli dziesi metrw przed nim i za nim, tak jak na Kremlu, wyszed ze swojej rezydencji niezdarnie jak may niedwied, w letnim marszakowskim mundurze koloru musztardy, ze zot gwiazd Orderu Lenina na piersi, i uda si do apartamentu Roosevelta. Mody amerykaski oficer zasalutowa Stalinowi i zaprowadzi go do pokoju prezydenckiego, lecz nagle znalaz si w sali konferencyjnej tylko z dwoma przywdcami i ich tumaczami. By ju bliski paniki, gdy Bohlen, penicy funkcje tumacza, szepn mu, e moe odej.

 Witam pana, marszaku Stalin powiedzia Roosevelt i ucisnli sobie donie. Jego krg, barykowat posta, e niad, poznaczon dziobami po ospie twarz, siwymi wosami, krzywymi przebarwionymi zbami i tymi orientalnymi oczami, dzieliy cae wiaty od arystokratycznego, ubranego w granatowy garnitur prezydenta, siedzcego sztywno w fotelu na kkach: Gdyby mia na sobie chiskie szaty napisa Bohlen byby idealnym modelem do chiskiego portretu przodka. Stalin zacz mwi o drugim froncie, ale potem Roosevelt sprowadzi rozmow na kwesti rozpadu Imperium Brytyjskiego. Indie dojrzay do rewolucji od dou, owiadczy FDR, ktry o leninizmie wiedzia rwnie mao, co o niedotykalnych. Stalin pokaza, e wie wicej o Indiach, odpowiadajc, i problem kast jest bardziej skomplikowany. Ten krtki tour d'horizon zapocztkowa niezwyke partnerstwo pomidzy kalekim braminem z Nowej Anglii a gruziskim bolszewikiem. Obaj potrafili by niezwykle czarujcy, jeli chcieli, a sympatia Stalina dla Roosevelta tak dalece przypominaa szczer dyplomatyczn przyja, jak tylko byo to moliwe w przypadku imperialisty. Niebawem Stalin poegna si, aby Roosevelt mg odpocz. O 16:00 Wielka Trjka spotkaa si przy specjalnie skonstruowanym stole weselnym w ogromnej sali ozdobionej w cikim imperialnym stylu, z fotelami obitymi pasiastym jedwabiem: Stalin usiad obok Mootowa i Pawowa. Woroszyow siada zwykle na krzele w drugim rzdzie. Stalin i Churchill zgodzili si, aby Roosevelt przewodniczy konferencji. Jako najmodszy! zaartowa prezydent. W naszych rkach oznajmi Churchill spoczywa przyszo ludzkoci. Stalin zakoczy ten deklamatorski popis: Historia nas rozpieszcza powiedzia. Daa nam do dyspozycji wielkie siy i bardzo wielkie moliwoci. Mam nadziej, e uczynimy wszystko, aby [] wykorzysta te siy i wadz []. A teraz bierzmy si do roboty Kiedy przystpili do omawiania operacji Overlord, ldowania we Francji, Stalin zauway z wyrzutem, e nie oczekiwa dyskusji w kwestiach militarnych i nie wzi ze sob doradcw wojskowych. Mam tylko marszaka Woroszyowa powiedzia obcesowo. Miejmy nadziej, e sobie poradzi. Ale potem zignorowa Woroszyowa i rozmawia o wszystkich kwestiach wojskowych sam. Mody brytyjski tumacz, Hugh Lunghi[211], by wstrznity, e Stalin traktuje Woroszyowa jak psa. Stalin opowiedzia si za wczeniejsz wersj operacji Overlord, inwazj przez kana La Manche po czym w milczeniu nabi fajk. Churchill nadal nie by przekonany, wolaby wstpne operacje w basenie Morza rdziemnego z wykorzystaniem wojsk ju zaangaowanych na tym obszarze. Roosevelt jednak zgodzi si na inwazj przez kana. Gdy wzburzony Churchill uwiadomi sobie, e zosta przegosowany, Roosevelt mrugn do Stalina, co byo pocztkiem niefortunnego flirtu, ktry ogromnie umocni pozycj Wierchownego jako arbitra Wielkiej Koalicji. Churchill radzi sobie ze Stalinem znacznie lepiej, bdc po prostu sob. Stalin by niezwykle czarujcy dla cudzoziemcw, ale nieprzyjemny dla czonkw wasnej delegacji. Kiedy w poowie posiedzenia Bohlen podszed do niego z tyu, Stalin warkn, nie odwracajc si: Na mio bosk, pozwlcie nam skoczy prac. By bardzo zakopotany, gdy si zorientowa, e to mody Amerykanin. Tego wieczoru Roosevelt wyda kolacj w swojej rezydencji. Jego filipiscy kucharze przygotowali steki i pieczone ziemniaki, natomiast sam prezydent przyrzdza koktajle z wermutu, ginu i lodu. Stalin upi yk i skrzywi si: Cakiem niele smakuje, ale mrozi odek. Nagle Roosevelt pozielenia i na twarz wystpiy mu wielkie krople potu. Odwieziono go do jego pokoju. Kiedy Churchill powiedzia, e Bg jest po stronie aliantw, Stalin zadrwi: A diabe jest po mojej stronie. Diabe jest komunist, a Bg dobrym konserwatyst! Dwudziestego dziewitego listopada Stalin i Roosevelt spotkali si ponownie: Wierchownyj wiedzia dziki raportom Sergo Berii, e jego urok osobisty zadziaa. Roosevelt zawsze wyraa si o Stalinie w samych superlatywach, wspomina Sergo, co pozwolio mu wywiera presj na

Churchilla. Tego ranka prezydent wystpi z propozycj utworzenia organizacji midzynarodowej, ktra staa si znana jako Organizacja Narodw Zjednoczonych. Tymczasem generaowie konferowali z Woroszyowem, ktry, wedug Lunghiego, absolutnie nie potrafi zrozumie trudnoci morskiego desantu we Francji, uwaajc, e to co w rodzaju forsowania rosyjskiej rzeki na tratwie. Przed nastpnym posiedzeniem Churchill, jedyny brytyjski premier, ktry podczas swego urzdowania nosi mundur, pojawi si w granatowym mundurze RAF-u, by otworzy uroczyst ceremoni dla uczczenia bitwy pod Stalingradem. O 15:30 delegacje zebray si w westybulu ambasady. Potem zjawia si Wielka Trjka. Wart honorow penili brytyjscy piechurzy z bagnetami na karabinach i onierze NKWD w bkitnych mundurach z czerwonymi wyogami i pistoletami maszynowymi przewieszonymi przez pier. Orkiestra odegraa hymny pastwowe, w przypadku Zwizku Radzieckiego stary. Zapada cisza. Brytyjski oficer podszed do lecego na stole wielkiego czarnego futerau i otworzy go. Na wycice z bordowego aksamitu lea poyskujcy miecz. Oficer wrczy go Churchillowi, ktry, trzymajc miecz w wycignitych doniach, zwrci si do Stalina: Jego Wysoko krl Jerzy VI upowani mnie do przekazania panu [] tego miecza []. Na klindze znajduje si napis: Dar krla Jerzego VI w dowd hodu narodu brytyjskiego dla obywateli Stalingradu o sercach ze stali. Churchill postpi naprzd i ofiarowa miecz Stalinowi, ktry przez chwil trzyma go z uszanowaniem w doniach, a nastpnie podnis do ust i ucaowa. By wyranie poruszony. W imieniu obywateli Stalingradu odpowiedzia niskim ochrypym gosem pragn wyrazi swoj wdziczno Podszed do Roosevelta, aby pokaza mu miecz. Amerykanin przeczyta na gos inskrypcj: Naprawd mieli serca ze stali. Stalin wrczy miecz Woroszyowowi. Rozleg si oskot, poniewa miecz wysun si z pochwy i upad na podog. Niezdarny kawalerzysta, ktry wielokrotnie podrywa onierzy do szary, wymachujc szabl, zdoa popeni gaf w najbardziej uroczystym momencie midzynarodowej kariery Stalina. Klim podnis miecz, a jego policzki cherubina spony szkaratnym rumiecem. Wierchownyj, jak zauway Lunghi, zmarszczy brwi z irytacj, a potem na jego wargach pojawi si lodowaty, zowrbny, wymuszony umiech. Porucznik NKWD zabra miecz z rk Woroszyowa. Stalin musia warkn na Woroszyowa, aby przeprosi, tote marszaek popdzi za Churchillem, zwerbowawszy po drodze Lunghiego jako tumacza. Czerwienic si, wybka przeprosiny, lecz potem nieoczekiwanie yczy Churchillowi wszystkiego najlepszego z okazji urodzin, ktre wypaday nastpnego dnia. W brytyjskim poselstwie zaplanowano specjalny urodzinowy bankiet. ycz panu kolejnych stu lat ycia powiedzia z takim samym duchem i wigorem. Churchill podzikowa i szepn do Lunghiego: Czy to nie troch przedwczenie? Pewnie chce wydbi zaproszenie.[212] Potem Wielka Trjka wysza na zewntrz i ustawia si do synnej fotografii. Po krtkiej przerwie delegacje wrciy do okrgego stou na kolejn sesj. Stalin, jak zawsze, zjawi si ostatni. Kiedy wszystko zostao przygotowane, czekistk Zoj Zarubin, ktra penia sub przed drzwiami, posano z jakim poleceniem. Zbiega pdem ze schodw i uderzya kogo w rami by to Stalin. Zamaram, wyprona na baczno - napisaa. - Pomylaam, e na pewno rozstrzelaj mnie na miejscu. Stalin nie zareagowa i poszed dalej, a za nim pody Mootow. Ale Woroszyow, ktry zawsze odnosi si yczliwie do modych ludzi i mia wicej powodw ni inni, by okazywa pobaliwo niezdarom, poklepa mnie po ramieniu i powiedzia: Nic si nie stao, dziecko, nic si nie stao . Stalin, ktry bez przerwy pali i gryzmoli na kartce paszcze wilkw czerwonym owkiem, nigdy si nie unosi, prawie nie gestykulowa i rzadko naradza si z Mootowem i Woroszyowem. Ale nieustannie naciska na Churchilla w sprawie drugiego frontu. Czy Brytyjczycy naprawd wierz w Overlord, czy tylko tak mwicie, eby uspokoi Rosjan? Kiedy si dowiedzia, e sojusznicy nie doszli jeszcze do porozumienia w kwestii dowdcy,

burkn: A zatem nic nie wyjdzie z tych operacji. Zwizek Radziecki prbowa rzdw kolegialnych i przekona si, e nie tdy droga. Decyzje musi podejmowa jeden czowiek. Wreszcie, kiedy Churchill nie poda konkretnej daty, Stalin poderwa si na nogi i powiedzia, zwracajc si do Mootowa i Woroszyowa: Tracimy tylko czas. Mamy mnstwo do zrobienia na froncie. Rooseveltowi udao si wyla olej na wzburzone wody. Tego wieczoru wypadaa kolej Stalina, by wyda bankiet w zwykym radzieckim stylu, z niewiarygodn iloci jedzenia. Rosy rosyjski kelner w biaej kurtce sta za krzesem Wierchownego przez cay posiek.[213] Stalin pi niewiele, ale z upodobaniem wbija szpilki Churchillowi, z czego Roosevelt zdawa si czerpa uwaczajc jego godnoci przyjemno. Stalin zadrwi, i cieszy si, e Churchill nie jest liberaem, t najbardziej odraajc kreatur w bolszewickim sowniku, ale pniej postanowi wyprbowa jego surowo, wtrcajc artem, i po wojnie naleaoby rozstrzela 50.000, a moe nawet 100.000 niemieckich oficerw. Churchill wpad w furi. Odsuwajc kieliszek, a brandy rozlaa si po stole, warkn: Takie podejcie jest sprzeczne z brytyjskim poczuciem sprawiedliwoci. Brytyjski Parlament i opinia publiczna nigdy nie zaakceptuj egzekucji uczciwych ludzi, ktrzy walczyli za swj kraj. Roosevelt zaartowa, e byby gotw pj na kompromis: 49.000 w zupenoci wystarczy. Lekkomylny syn prezydenta, Elliott Roosevelt, ktry rwnie by obecny, podnis si chwiejnie na nogi i powiedzia: czy 50.000 nie polegnie i tak na wojnie? Twoje zdrowie, Elliott! Stalin trci si z nim kieliszkiem. Ale Churchill wrzasn na syna Roosevelta: Czy chcesz zepsu stosunki pomidzy sojusznikami? Jak miesz![214] Ruszy ku drzwiom, ale kiedy do nich dotar, czyje rce klepny go z tyu w rami i okazao si, e to Stalin z Mootowem u boku, obaj umiechali si szeroko i zapewniali mnie skwapliwie, e to by tylko art []. Stalin mia bardzo ujmujcy sposb bycia, kiedy chcia. Ulego Roosevelta wobec Stalina i niegodziwo wobec Churchilla byy niestosowne i szkodliwe, ale serdeczna atmosfera zostaa przywrcona, gdy Stalin zacz szydzi z Mootowa: Dalej, Mootow, opowiedz nam o swoim pakcie z Hitlerem. Finaem byo przyjcie z okazji szedziesitych dziewitych urodzin Churchilla w jadalni brytyjskiego poselstwa, ktra jak napisa w dzienniku Alan Brooke, przypominaa persk wityni ze cianami wyoonymi mozaik z maych kawakw luster i cikimi ciemnoczerwonymi zasonami. Perscy kelnerzy mieli na sobie niebiesko-czerwone liberie i za due biae baweniane rkawiczki ze zwisajcymi luno i majtajcymi na wszystkie strony kocami palcw. Przy drzwiach penili wart sikhowie. Beria, ktry by tam incognito, upiera si, by funkcjonariusze NKWD przeszukali brytyjskie poselstwo, co nadzorowa osobicie wraz z Ceretelim. Nie ma co do tego najmniejszych wtpliwoci, napisa brytyjski funkcjonariusz bezpieczestwa, Beria by niezwykle inteligentnym i sprytnym czowiekiem o wielkiej sile woli oraz zdolnociach do komenderowania i kierowania ludmi. Pogardza cudzymi opiniami, robi si bardzo zy, jeli ktokolwiek [] sprzeciwia si jego propozycjom. Inni Rosjanie zachowywali si jak niewolnicy w jego obecnoci. Ledwie Beria znikn, pojawi si Stalin, ale kiedy lokaj chcia wzi od niego paszcz, ochroniarz sign po pistolet. Szybko wyjaniono nieporozumienie. Na gwnym stole sta tort z szedziesicioma dziewicioma wieczkami. Stalin wznis toast za Churchilla, mojego przyjaciela w walce, jeli wolno mi uwaa pana Churchilla za przyjaciela, a nastpnie okry st, by trci si z nim kieliszkiem. Churchill zrewanowa si: Za wielkiego Stalina! Kiedy Churchill zaartowa, e Wielka Brytania staje si rowa, Stalin odpowiedzia: To oznaka dobrego zdrowia. W kulminacyjnym momencie przyjcia szef kuchni poselstwa omal nie dokona znacznie skuteczniejszego zamachu na Stalina ni wszyscy agenci niemieccy na wszystkich bazarach Persji. Stalin wznosi toast, kiedy wtoczono dwie gigantyczne piramidy lodowe na podstawie z lodu o powierzchni jednej stopy kwadratowej i gruboci czterech cali, z ponc lampk w rodku, otoczon ciankami z mroonego cukru wysokoci dziesiciu cali, na ktrych opiera si talerz podtrzymujcy ogromne lody. Ale gdy ta konstrukcja znalaza si w pobliu Stalina, Brooke

zauway, e lampka stopia cukier i piramida wygldaa teraz jak krzywa wiea w Pizie. Nagle wierzchoek pochyli si pod niebezpiecznym ktem i brytyjski szef sztabu krzykn do swoich ssiadw, aby si odsunli. Z oskotem lawiny caa ta kunsztowna konstrukcja przelizna si ponad naszymi gowami i roztrzaskaa si na stole wrd brzku talerzy. Lunghi zobaczy, e zdenerwowany perski kelner uskoczy na bok w ostatniej chwili. Pawow w swoim nowym dyplomatycznym mundurze znalaz si w samym centrum eksplozji i zosta ochlapany od stp do gw, ale Brooke przypuszcza, e ryzykowaby ycie, gdyby przesta tumaczy. Stalin nie ucierpia w najmniejszym stopniu. Pudo szepn marszaek lotnictwa, sir Charles Portal. Podczas ostatniego spotkania nastpnego dnia Roosevelt wyjani w zaufaniu Stalinowi, e poniewa zbliaj si wybory prezydenckie, nie chciaby w tej chwili rozmawia o sprawach polskich. Podporzdkowanie losw kraju, z powodu ktrego toczya si wojna, amerykaskim rozgrywkom politycznym mogo tylko umocni Stalina w jego zamiarze ujarzmienia Polski. Wymownym wiadectwem dyletanckiego charakteru tej poufaej konferencji by fakt, e na ostatnim posiedzeniu plenarnym Churchill i Stalin dyskutowali o polskich granicach, posugujc si map wydart z Timesa. Sojusznicy zachodni nie zdawali sobie sprawy, jak niebezpieczne mog by te spotkania dla otoczenia Stalina, dopki tumacz Churchilla, Birse, nie ofiarowa swemu radzieckiemu odpowiednikowi, Pawowowi, kompletu dzie Charlesa Dickensa. Pawow niepewnie przyj prezent. Bardzo si zbliylicie z naszymi zachodnimi przyjacimi umiechn si Stalin na widok nerwowego zaenowania Pawowa. Drugiego grudnia Stalin, zadowolony, e sojusznicy zachodni obiecali w kocu rozpocz operacj Overlord wiosn, wylecia z Teheranu i na lotnisku w Baku zrzuci swj marszakowski mundur, przywdziewajc ponownie stary paszcz, czapk i buty z cholewami. Pocig zawiz go do Stalingradu, miasta, ktre odegrao tak donios rol w jego yciu. Odwiedzi kwater gwn Paulusa, lecz jego limuzyna jechaa za szybko po wskich ulicach usanych stertami niemieckiego ekwipunku i zderzya si z pojazdem prowadzonym przez kobiet, ktra omal nie wyziona ducha, kiedy zdaa sobie spraw, z kim miaa kolizj. Zacza paka: To moja wina. Stalin wysiad i uspokoi j: Nie paczcie. To nie wasza wina. Winna jest wojna. Nasz samochd jest opancerzony i nic mu si nie stao. Wasz mona naprawi. Potem pojecha prosto do Moskwy. Stalingrad, Kursk i Teheran przywrciy Stalinowi wiar we wasn nieomylno. Kiedy zwycistwo stao si oczywiste - napisa Mikojan Stalin zrobi si zarozumiay i kapryny. Dugie, suto zakrapiane obiady zaczy si na nowo: Stalin znw zacz pi, znajdujc wyrane upodobanie w tych alkoholowych biesiadach, ale w masie informacji, ktre otrzymywa od Berii, byo wiele niepokojcych. W 1943 roku Beria aresztowa na terenach wyzwolonych 931.544 osoby. W Moskwie co najmniej 250.000 ludzi uczestniczyo w naboestwach prawosawnych. Beria przekazywa stenogramy podsuchanych rozmw telefonicznych i raporty informatorw Stalinowi, ktry uwanie je czyta. Std Wierchownyj dowiedzia si, e Eisenstein poci swj nowy film, Iwan Grony, cz druga, poniewa zbrodnie cara przypominay mu jeowowski terror, ktrego nie mog wspomina bez zgrozy Przesanie byo jasne: liberalizm i brak dyscypliny zagraaj pastwu. Cena zwycistw Stalina bya ogromna: prawie 26 milionw ludzi zgino, kolejne 26 milionw zostao bez dachu nad gow. Do tego dochodzi gd, niepewna postawa ludw kaukaskich, wywoana przez ukraiskich nacjonalistw wojna domowa i niebezpieczny liberalizm wrd samych Rosjan. Wszystko to naleao rozwiza tradycyjn bolszewick metod: terrorem. Beria, zanim zacz terroryzowa Rosj waciw, wraz z miejscowym przywdc Chruszczowem zaj si Ukrain, gdzie z wojskami radzieckimi walczyy trzy armie narodowe. Potem przysza kolej na Kaukaz i Krym. W lutym 1944 roku Beria zaproponowa wysiedlenie muzumaskich Czeczenw i Inguszw. Byy wrd nich przypadki zdrady, ale wikszo pozostaa lojalna. Mimo to Stalin i czonkowie GKO

wyrazili zgod chocia Mikojan twierdzi, e si temu sprzeciwia. 20 lutego Beria, Kobuow i ekspert od deportacji, Sierow, zjawili si w Gronym wraz z 19.000 czekistw i 100.000 onierzy NKWD. 23 lutego mieszkacom rozkazano zebra si na placach, po czym aresztowano ich i wepchnito do pocigw podajcych na wschd. 7 marca Beria zameldowa Stalinowi, e 500.000 mczyzn, kobiet i dzieci jest w drodze. Do Niemcw nadwoaskich, ktrzy zostali deportowani w 1941 roku, doczyy inne narody, Karaczajowie i Kamucy. Beria niestrudzenie zarzuca sie: Bakany s bandytami i [] atakuj Armi Czerwon napisa 25 lutego do Stalina. - Jeli si zgodzicie, przed swoim powrotem do Moskwy mog podj niezbdne kroki w celu wysiedlenia Bakarw. Prosz o wytyczne. Deportowano ponad 300.000 ludzi, ale pojawi si problem, co z nimi pocz. Podobnie jak czynili to nazici z ydami, wsppracownicy Stalina musieli rozrzuci te niepotrzebne ludzkie odpadki po caym imperium. Mootow zaproponowa, by 40.000 osiedli w Kazachstanie, a 14.000 gdzie indziej. Kaganowicz zorganizowa pocigi. Andriejew, odpowiedzialny teraz za rolnictwo, zaj si ich narzdziami rolniczymi. Wszyscy brali w tym udzia. Kiedy pewien urzdnik zameldowa, e w Rostowie zamieszkuje nadal 1.300 Kamukw, Mootow odpar, i naley ich niezwocznie deportowa. Mikojan mg si sprzeciwia, ale stolic Karaczajw, Karaczajewsk, przemianowano na jego cze. W suchym jzyku biurokratycznych notatek mona znale jedynie dalekie echa tragedii i cierpie, jakie pocigna za sob ta niesychana zbrodnia. Potem Beria zameldowa o zdradzie Tatarw krymskich i niebawem 160.000 ludzi wysano na wschd w czterdziestu piciu pocigach. Beria informowa Stalina o racjach ywnociowych dla wysiedlonych, ale biorc pod uwag tysice, ktre zmary, jest mao prawdopodobne, aby je otrzymali. Beria cigle znajdowa kolejne enklawy tych nieszcznikw: 20 maja zameldowa, e w Republice Kabaretyskiej po wysiedleniu Bakarw wci s poplecznicy Niemcw i spyta, czy moe usun nastpne 2.467 osb. Pod spodem widnieje dopisek: Zgoda. Stalin. Ogem Beria wysiedli ptora miliona ludzi, a Stalin przyzna czekistom Berii 413 medali. Ponad jedna czwarta deportowanych zmara, wedug dokumentw w archiwach NKWD, ale co najmniej 530.000 zgino po drodze lub po przybyciu do obozw. Dla kadego z tych narodw bya to apokalipsa porwnywalna z Holocaustem. Kiedy bydlce wagony wiozce ludzki adunek poday do miejsc przeznaczenia na wschodzie, w Rosji, w Azji rodkowej i na Ukrainie szerzy si gd. Podobnie jak w czasie kolektywizacji, Stalin wyczu sabo w Politbiurze. W archiwach zachoway si lady niepokojcych zjawisk: w listopadzie 1943 roku Andriejew donosi Malenkowowi z Saratowa, e dzieje si tu bardzo le []. Wczoraj, jadc ze Stalingradu [] widziaem straszne sceny 22 listopada 1944 roku Beria zameldowa Stalinowi o kolejnym przypadku kanibalizmu na Uralu, gdzie dwie kobiety porway i zjady czworo dzieci. Mikojan i Andriejew proponowali rozda chopom ziarno: Do Mootowa i Mikojana - napisa pod spodem Stalin. Gosuj przeciw. Postawa Mikojana jest antypastwowa [] cakowicie zdemoralizowa Andriejewa. Proponuj odebra Mikojanowi kierownictwo Narkomzagu [Ludowego Komisariatu Zaopatrzenia] i powierzy je Malenkowowi By to pocztek narastajcego ochodzenia w stosunkach pomidzy Stalinem a Mikojanem, ktre miao doj do niebezpiecznego punktu. Dwudziestego maja 1944 roku Stalin spotka si ze swymi dowdcami, aby omwi plany wielkiej letniej ofensywy, ktra miaa doprowadzi do ostatecznego wyparcia Niemcw z terytorium radzieckiego. Do tego czasu Armia Czerwona wyzwolia ju wiksz cz Ukrainy i przeamaa wreszcie blokad Leningradu. Rokossowski, aby unikn niepotrzebnych strat, zaproponowa podwjne uderzenie na Bobrujsk, natomiast Stalin opowiada si za jednym zmasowanym uderzeniem. Wysoki i peen wdziku Rokossowski, ktry cieszy si zaufaniem Stalina, cho przed wojn zosta aresztowany i poddany torturom, by dostatecznie odwany, by upiera si przy wasnej koncepcji. Wyjdcie i przemylcie to jeszcze raz powiedzia Stalin, po czym jaki czas pniej wezwa go ponownie. Przemylelicie to, generale? spyta. Tak jest, towarzyszu Stalin. A zatem przeprowadzimy jedno uderzenie? upewni si Stalin i zaznaczy na mapie kierunek

natarcia. Dwa uderzenia byyby lepsze, towarzyszu Stalin. Znw zapado ponure milczenie. Wyjdcie i przemylcie to jeszcze raz. Nie upierajcie si, Rokossowski. Genera usiad w ssiednim pokoju i niebawem uwiadomi sobie, e nie jest sam: doczyli do niego Mootow i Malenkow. Rokossowski wsta. Nie zapominajcie, gdzie jestecie i z kim rozmawiacie, generale ostrzeg go Malenkow. Spieracie si z towarzyszem Stalinem. Musicie si zgodzi, Rokossowski doda Mootow. Zgodzi si, nic wicej! Genera znw zosta wezwany do gabinetu. No wic, co jest lepsze spyta Stalin dwa sabe uderzenia czy jedno silne? Dwa silne uderzenia s lepsze ni jedno odpar Rokossowski. Przez chwil panowaa cisza, po czym Stalin powiedzia: A moe dwa uderzenia rzeczywicie s lepsze? Stalin zaakceptowa plan Rokossowskiego. 23 czerwca radziecka ofensywa zdruzgotaa niemieckie linie obronne. Zdobyty zosta Misk, a pniej Lww. 8 lipca ukow zjawi si w Kuncewie, gdzie zasta Stalina w doskonaym nastroju. Wierchownyj, zarzdzajc natarcie w kierunku Wisy, postanowi narzuci Polsce wasny rzd, aby nigdy wicej nie zagrozia Rosji: 22 lipca powoa Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego z Bolesawem Bierutem na czele. Hitler znalaz si w sytuacji gracza, ktry postawi swoje ostatnie pienidze! triumfowa Stalin. Niemcy sprbuj zawrze pokj z Churchillem i Rooseveltem powiedzia Mootow. Racja odpar Stalin ale Roosevelt i Churchill nie zgodz si na to. I nagle Polacy woyli kij w tryby Wielkiej Koalicji. Pierwszego sierpnia, gdy wyczerpana Armia Czerwona zatrzymaa si na Wile na wschd od Warszawy, genera Tadeusz Br-Komorowski i 40.000 onierzy Armii Krajowej wzniecili w Warszawie powstanie. Ale powstacy, mwic sowami jednego ze znanych historykw, nie zamierzali wspomaga radzieckiego natarcia, tylko je uprzedzi. Hitler rozkaza zrwna Warszaw z ziemi, rzucajc do stumienia powstania jednostki Wehrmachtu i SS oraz brygady zoone z kryminalistw i rosyjskich renegatw, ktre w bestialski sposb wymordoway okoo 200.000 cywilw. Hekatomba Armii Krajowej bya dla Stalina kontynuacj masakry w Lesie Katyskim, tote nie zamierza przychodzi powstacom z pomoc. Mimo to powstanie, a zwaszcza przychylny oddwik, jaki wywoao na Zachodzie, byo przyczyn rozterek Stalina. Gdyby si powiodo, mogo zagrozi jego polskim planom, natomiast gniew Brytyjczykw i Amerykanw spowodowany upadkiem powstania zagraa Wielkiej Koalicji. Pierwszego sierpnia ukow i Rokossowski zjawili si u Stalina, ktry przechadza si nerwowo po gabinecie z niezapalon fajk, co zawsze zwiastowao burz. Zacz naciska na dowdcw: czy wojska mog kontynuowa ofensyw? ukow i Rokossowski odpowiedzieli, e musz odpocz. Stalin wydawa si rozwcieczony. Beria i Mootow grozili wojskowym. Stalin posa ich do biblioteki, gdzie rozprawiali z niepokojem o swoim pooeniu. Rokossowski uwaa, e Stalina podjudza Beria. Mogo si to le skoczy: Bardzo dobrze wiem, do czego jest zdolny Beria szepn ostrony Rokossowski. Byem w jego lochach. Dwadziecia minut pniej zjawi si Malenkow i oznajmi, e Stalin zgodzi si z dowdcami. Nie bdzie odsieczy dla Warszawy[215]. ukow podejrzewa, e Wierchownyj odegra t komedi, aby zapewni sobie alibi. Ale wojska radzieckie naprawd byy wyczerpane: jak powiedzia Rokossowski zachodniemu dziennikarzowi: Powstanie miaoby sens tylko w takim przypadku, gdybymy szykowali si do zajcia Warszawy. Taka moliwo nie istniaa w adnym momencie []. Zostalimy odepchnici. Tymczasem, kiedy Churchill i Roosevelt wywierali na swego sojusznika coraz silniejszy nacisk, aby go skoni do udzielenia pomocy Polakom, Stalin owiadczy chodno, e ich informacje o powstaniu s

mocno przesadzone. Kiedy jego wojska podjy natarcie w gb Polski, Wgier i Rumunii, dla powstacw w Warszawie byo ju o wiele za pno. Siedem dni po kapitulacji Armii Krajowej w Moskwie zjawi si Churchill, by dokona podziau upw w Europie Wschodniej. Stalin wyrazi swoje prawdziwe stanowisko w rozmowie z Mootowem w 1942 roku: Kwestia granic zostanie rozstrzygnita si. Podczas wizyty w kremlowskim mieszkaniu Stalina Churchill, ktry tym razem zatrzyma si w domu w miecie, zaproponowa ustalenie wzajemnych interesw w maych krajach na zasadzie procentowej. Z radzieckich dokumentw w archiwum Stalina wynika, e podobnie jak Roosevelt podkopywa pozycj Churchilla w Teheranie, tak teraz Anglik rozpocz rozmow sowami: Amerykanie cznie z prezydentem byliby wstrznici podziaem Europy na strefy wpyww. W Rumunii Rosja uzyskaa 90 procent, Wielka Brytania 10 procent; w Grecji Wielka Brytania 90 procent, Rosja 10 procent. Stalin przysta na to. Moe nie jest to a tak cyniczne, jak si wydaje, e rozstrzygamy kwestie dotyczce losu milionw ludzi w tak beztroski sposb powiedzia Churchill, po czci zaenowany, po czci upojony arogancj wielkich mocarstw. Nie, zapewniam pana odpar Stalin. Dokument zosta potraktowany dostatecznie powanie, by dwa dni pniej Eden i Mootow mogli negocjowa zakres radzieckich wpyww w Bugarii i na Wgrzech, w obu przypadkach podniesiony do 80 procent, a Stalin trzyma si swojej czci ukadu w sprawie Grecji, cho gwnie dlatego, e mu to odpowiadao. Z punktu widzenia Stalina umowa procentowa bya z pewnoci zabawn prb negocjowania czego, co stao si ju faktem dokonanym. Kulminacyjnym punktem wizyty byo pierwsze od pocztku wojny publiczne pojawienie si Stalina w Teatrze Wielkim wraz Churchillem, Mootowem, Harrimanem i jego crk Kathleen. Przyszli do teatru, gdy wiata byy ju przymione Stalin zwykle wlizgiwa si po rozpoczciu sztuki. Kiedy wiata zapony ponownie i widzowie zobaczyli Stalina i Churchilla, rozlegy si grzmice wiwaty i oklaski. Stalin wycofa si skromnie, ale Churchill posa Wyszyskiego, aby sprowadzi go z powrotem. Stanli w loy obaj, umiechajc si promiennie wrd oklaskw tak gonych, e brzmiay jak ulewny deszcz na blaszanym dachu. Nastpnie Stalin i Mootow zaprowadzili swoich goci do ssiedniego pomieszczenia, gdzie czekaa kolacja na dwanacie osb. Stalin, ktry pi szampana wielkimi ykami, zachowywa si jak rubaszny stary satyr, w rwnym stopniu czarujc i straszc swoich goci. Kiedy Mootow wznis toast za zdrowie wielkiego przywdcy, Stalin zadrwi: Mylaem, e zamierzasz powiedzie o mnie co nowego. Kto zaartowa, e Wielka Trjka jest jak Trjca wita. Jeli tak odpar Stalin to Churchill musi by Duchem witym. Tak duo lata.[216] Kiedy 19 padziernika Churchill wreszcie opuci Moskw, nie uzyskawszy wikszego postpu w kwestii polskiej, Stalin osobicie przyby na lotnisko, aby go poegna, machajc chusteczk. Stalin napawa si teraz swoj pozycj zwycizcy co przybierao czasem bardzo nieprzyjemne formy. Jego pena szacunku poufao wobec Churchilla przeistaczaa si w pijackie grubiastwo, gdy mia do czynienia z ludmi mniej potnymi, takimi jak Charles de Gaulle. W grudniu Francuz odwiedzi Moskw, by podpisa ukad o sojuszu i wzajemnej pomocy. W zamian Stalin zada francuskiego uznania dla rzdu Bieruta, na co jednak de Gaulle nie chcia wyrazi zgody. Negocjacje utkny w martwym punkcie. Na bankiecie podpity Stalin zacz si zachowywa wojowniczo, ku przeraeniu skonsternowanego de Gaullea. Stalin poskary si Harrimanowi, e de Gaulle jest czowiekiem niezdarnym i niezrcznym, ale to nie ma znaczenia, poniewa musz wypi wicej wina, a wszystko si uoy. Stalin, pijc duszkiem szampana, przej honory mistrza ceremonii od Mootowa. Po komplementach pod adresem Roosevelta i Churchilla, wiadomie pomijajc de Gaullea, zacz przepija do swego otoczenia: wznis toast za Kaganowicza, dzielnego czowieka. Wie, e jeli pocigi nie przyjad o czasie zawiesi na chwil gos rozstrzelamy go! Potem zawoa:

 Chod tutaj! Kaganowicz wsta i jowialnie trcili si kieliszkami. Nastpnie Stalin pochwali dowdc si powietrznych, Nowikowa, tego poczciwego marszaka, wypijmy za niego. A jeli nie bdzie si wywizywa ze swoich obowizkw, powiesimy go. (Nowikow zosta niebawem aresztowany.) Potem spostrzeg Chrulowa: Niech lepiej si stara, bo inaczej bdzie wisia, jak to jest zwyczajem w naszym kraju! Znowu zawoa: Chod tutaj! Zauwaywszy niesmak na twarzy de Gaullea, Stalin zachichota: Ludzie nazywaj mnie potworem, ale jak pan widzi, artuj sobie z tego. Moe w kocu nie jestem taki straszny. Mootow uczepi si swego francuskiego odpowiednika, Bidaulta, z ktrym zacz si kci o traktat. Stalin wskaza na nich, woajc do Buganina: Przynie karabiny maszynowe. Pozbdziemy si dyplomatw. Prowadzc swoich goci na kaw i filmy, Stalin, ciskajc Francuzw i chwiejc si na nogach, zauway Chruszczowa, ktry rwnie by obecny, ale unikn wisielczego toastu. By kompletnie pijany. Podczas gdy dyplomaci negocjowali, Stalin pi coraz wicej szampana. Wreszcie, pno w nocy, kiedy de Gaulle uda si na spoczynek, Rosjanie zgodzili si nagle podpisa traktat bez francuskiego uznania dla rzdu Bieruta. De Gaullea sprowadzono z powrotem na Kreml, gdzie Stalin podsun mu najpierw pierwotn wersj traktatu. Kiedy de Gaulle odpar gniewnie: Francja zostaa zniewaona, Stalin kaza przynie poprawiony traktat, ktry podpisano o 6:30. Gdy wyniosy Francuz wychodzi, Stalin wezwa tumacza i rozemia si: Za duo wiecie. Trzeba was wysa na Syberi! De Gaulle odwrci si po raz ostatni: Zobaczyem, e Stalin siedzi samotnie przy stole. Znowu zabra si do jedzenia. Tej zimy wylewny zwycizca wyda kilka obiadw i bankietw dla Jugosowian. By oburzony, kiedy czonek jugosowiaskiego Politbiura, Milovan Djilas, skary si na gwaty i rabunki, jakich dopuszcza si Armia Czerwona. Stalin uwaa wszelk krytyk armii za atak pod swoim adresem. Pouczy gniewnie Djilasa, e jego armia przesza wrd walk przez tysice kilometrw zniszczonego kraju tylko po to, eby znieway j nie kto inny, jak Djilas! Djilas [] ktrego tak dobrze przyjem! Pod nieobecno Djilasa wpada mu w oko jego ona, Mitra Mitrovi, jedna z delegatek, i proponowa toasty, artowa, szydzi, paka, po czym zacz j caowa, powtarzajc: Pocauj ci, choby nawet Jugosowianie i Djilas mieli mnie oskary o gwat! Kiedy Stalin zaprosi do kina kilku Amerykanw, najpierw usiad pomidzy nimi, ale pniej odwrci si do Kawtaradzego: Chod tu, chopcze, usid obok mnie! Jake mgbym? wzbrania si Kawtaradze. Masz goci. Stalin machn rk i doda po gruzisku: Chuj z nimi! Nowy, 1945 rok Stalin i jego palatyni wraz z generaem Chrulowem powitali caonocnymi rozpiewanymi i roztaczonymi bachanaliami. 43 Rozzuchwalony zwycizca: Jata i Berlin Patrzc podliwym okiem na wielk zdobycz w postaci Berlina, Stalin postanowi zmieni sposb prowadzenia wojny: nie bdzie wicej przedstawicieli Kwatery Gwnej na frontach. Od tej pory Wierchownyj przejmie dowodzenie osobicie.

ukow mia dowodzi 1 Frontem Biaoruskim, ktry dzielio od Berlina osiemset kilometrw. Do forsowania Wisy przystpowao sze milionw onierzy radzieckich. Dwa tygodnie pniej Koniew zagarnia zoto przemysowego lska, ukow wypar Niemcw z centralnej Polski, a Malinowski walczy zaciekle o Budapeszt. 2 i 3 Front Biaoruski wdary si do Prus Wschodnich, czci Niemiec waciwych, dokonujc krwawej zemsty: w cigu nastpnych miesicy zgwacono dwa miliony niemieckich kobiet. onierze radzieccy gwacili nawet Rosjanki z wyzwolonych hitlerowskich obozw. Stalin nie przejmowa si tym, tumaczc Djilasowi: Czytalicie, oczywicie, Dostojewskiego? Rozumiecie, jak skomplikowana jest dusza ludzka? A zatem wyobracie sobie czowieka, ktry bi si od Stalingradu do Belgradu przez tysice kilometrw wasnego zniszczonego kraju, ktry maszerowa po martwych ciaach swoich towarzyszy i swoich najbliszych! Jak taki czowiek moe reagowa normalnie? I c jest takiego strasznego w tym, e po takich okropnociach zabawi si z kobiet? Roosevelt i Churchill dyskutowali o nastpnym spotkaniu Wielkiej Trjki od lipca 1944 roku. Stalin ociga si: kiedy we wrzeniu Harriman zaproponowa spotkanie nad Morzem rdziemnym, Stalin, ktry chorobliwie nie ufa lekarzom, odpar, i lekarze powiedzieli mu, e kada zmiana klimatu bdzie miaa negatywne skutki. Niech zamiast niego jedzie Mootow. Mootow zauway uprzejmie, e nigdy nie zdoa zastpi marszaka Stalina. Jestecie zbyt skromni rzuci oschle Stalin. Zgodzili si na Jat. 29 stycznia ukow dotar do Odry. 3 lutego, gdy wojska niemieckie kontratakoway radzieckie przyczki, Roosevelta i Churchilla przywita w bazie lotniczej w Saki na Krymie Mootow, w sztywnym biaym konierzyku, czarnym paszczu i futrzanej czapce, oraz wystrojony w dyplomatyczny uniform Wyszyski, ktry w drodze do Jaty zaprosi goci na wspaniay obiad. Sam Stalin nie opuci jeszcze Moskwy, ale zaaprobowa ustalenia Berii przedstawione w memorandum tak tajnym, e najwaniejsze nazwiska zostay pominite i dopisane pniej rcznie. Uczestnikw konferencji miay strzec cztery puki NKWD, baterie dzia przeciwlotniczych i 160 myliwcw. Kwesti bezpieczestwa Stalina rozwizano w nastpujcy sposb: Do ochrony szefa delegacji radzieckiej, poza oddziaem pod dowdztwem towarzysza Wasika, wyznaczono dodatkowo 100 funkcjonariuszy operacyjnych i specjalny oddzia zoony z 500 funkcjonariuszy NKWD. Innymi sowy, Stalina strzego 620 ludzi, a oprcz tego dwa piercienie stray w dzie, trzy w nocy i psy wartownicze. Pi dzielnic w promieniu dwudziestu kilometrw oczyszczono z elementw podejrzanych 74.000 ludzi sprawdzono, 835 osb aresztowano. Poniewa okoliczne wioski byy zrujnowane i wyludnione na skutek zniszcze wojennych i deportacji Tatarw krymskich, nic dziwnego, e Churchill nazwa Jat Riwier Hadesu. W niedzielny poranek 4 lutego Stalin w asycie Poskriebyszowa i Wasika wsiad do zielonego wagonu kolejowego jadcego na poudnie przez Charkw. Jego rezydencja, dawny paac Jusupowa, ksicia, ktry zamordowa Rasputina, ze swymi dwudziestoma pokojami i ogromnym przedsionkiem, bya gotowa na przyjcie delegacji radzieckiej. Wszystko sprowadzono z Moskwy, cznie z talerzami, sztucami i zaufanymi kelnerami z hotelu Metropol i National. Wybrane piekarnie pieky chleb, a rybacy dostarczali wiee ryby. Zainstalowano specjalny telefon wysokiej czstotliwoci i telegraf Baudota, a take automatyczn central telefoniczn z dwudziestoma numerami [] z moliwoci zwikszenia do pidziesiciu, tak aby Stalin mg czy si Moskw, frontami i wszystkimi miastami. Do jego dyspozycji by te schron przeciwlotniczy zdolny wytrzyma trafienie pisetkilogramow bomb. Stalin natychmiast przyj czonkw swojej delegacji w gabinecie. Pokj Berii znajdowa si tu obok, natomiast modsi dyplomaci zatrzymali si w ssiednim skrzydle. Sudopatow dostarczy portrety psychologiczne zachodnich przywdcw, Mootow ocenia informacje wywiadowcze, a Sergo Beria znw zajmowa si podsuchem. Tym razem uywa nawet mikrofonw kierunkowych, aby sucha Roosevelta, gdy wyjeda swoim wzkiem do parku. O 15:00 Stalin[217] odwiedzi Churchilla w jego rezydencji fantastycznym paacu ksicia Michaia Woroncowa, anglofila, ktry stworzy unikalny architektoniczny konglomerat szkockiej

posiadoci magnackiej, neogotyku i mauretaskiej arabeski po czym pojecha do Roosevelta w paacu z biaego marmuru w Liwadii, wybudowanym w 1911 roku jako letni dom ostatniego cara. [218] Tego wieczoru przy kolacji Roosevelt nie doceni draliwoci Stalina, mwic mu, e nazywa si go Wujaszkiem Joe. Stalin obrazi si i mrukn: Kiedy bd mg wsta od tego stou? Roosevelt zapewni go, e to tylko art. O 16:00 nastpnego dnia w sali balowej w Liwadii dokonano otwarcia konferencji. Stalin, siedzcy pomidzy Mootowem a Majskim i odpalajcy papierosa od papierosa, wywar ogromne wraenie na modym Andrieju Gromyce, swoim ambasadorze w Stanach Zjednoczonych, ktry zosta pniej ministrem spraw zagranicznych Breniewa: nic nie uchodzio jego uwagi i pracowa bez adnych papierw, adnych notatek, posugujc si pamici jak komputerem. To wanie podczas owych posiedze plenarnych Stalin wygosi jedn ze swych najsynniejszych kwestii. Jak zwykle w przypadku swoich artw, powtarza j bez przerwy, a wesza na trwae do sownika politycznego jako wyraz prymatu siy nad sentymentami. Rozmawiano o papieu. Uczymy go naszym sojusznikiem zaproponowa Churchill. Dobrze umiechn si Stalin ale jak wiecie, panowie, do prowadzenia tej wojny potrzebni s onierze, czogi, dziaa. Ile dywizji ma papie? Jeli nam powie [] pozwlmy mu zosta naszym sojusznikiem.[219] Wieczorami Stalin urzdza mae przyjcia dla swojego otoczenia, a Gromyko zauway, e przy tej okazji zamienia kilka sw z kadym, pamitajc wszystkich pidziesiciu trzech czonkw delegacji z nazwiska. Spotkania robocze odbyway si rano i wieczorem: czsto by brutalny dla swoich doradcw, jeli nie wykonali swojej pracy. Hugh Lunghi, ktry znw peni funkcj tumacza, usysza, jak mwi: Nie ufam Wyszyskiemu, ale z nim nie ma rzeczy niemoliwych. Zataczy, jak mu zagramy. Wyszyski reagowa na Stalina jak wystraszony pies. Kiedy Roosevelt poczu si le, Stalin, Mootow i Gromyko zoyli mu dwudziestominutow wizyt. Pniej, schodzc po schodach, Stalin nagle przystan, wycign z kieszeni fajk, nabi j bez popiechu i cicho, jakby do siebie, powiedzia: Dlaczego natura musiaa go tak ukara? Czy jest gorszy od innych?. Zawsze odnosi si nieufnie do Churchilla, lecz Rooseveltem zdawa si zafascynowany: Powiedzcie mi, co mylicie o Roosevelcie? spyta Gromyk Czy jest szczery? Stalin nie ukrywa swojej sympatii dla Roosevelta przed Gromyk, co zdumiao modego dyplomat, poniewa rzadko okazywa sympati komukolwiek z innego systemu spoecznego. Tylko sporadycznie dawa wyraz pozytywnym ludzkim uczuciom. Nastpnego dnia, 6 lutego, spotkali si, aby omwi draliw kwesti Polski i przyszej Organizacji Narodw Zjednoczonych. Rosja miaa zabra wschodnie ziemie Polski w zamian za jej nabytki kosztem terytorium niemieckiego na zachodzie. Stalin zgodzi si jedynie dopuci kilku Polakw z Londynu do zdominowanego przez komunistw rzdu. Kiedy Roosevelt owiadczy, e polskie wybory musz by poza podejrzeniem jak ona Cezara, Stalin zaartowa: Mwi, e miaa swoje grzeszki. Stalin wyjani rosyjsk obsesj na punkcie Polski: Na przestrzeni dziejw Polska zawsze bya korytarzem, przez ktry przechodzi wrg napadajcy na Rosj dlatego chce silnej Polski. Jeli wierzy synowi Berii, jego ojciec wszed tego dnia do jego pokoju i powiedzia: Iosif Wissarionowicz nie ustpi ani na krok w sprawie Polski. Przywdcy zgodzili si na trzy strefy okupacyjne w zdemilitaryzowanych i zdenazyfikowanych Niemczech. Amerykanw ucieszya ponowiona przez Stalina obietnica przystpienia do wojny przeciwko Japonii, zaakceptowali wic jego roszczenia do Sachalinu i Wysp Kurylskich. smego lutego, po kolejnym posiedzeniu, Stalin zaprosi swoich goci na obiad do paacu Jusupowa, gdzie trzej przywdcy, ktrzy postarzeli si w czasie wojny, wygosili bardzo emocjonalne przemwienia, napawajc si swoim zwycistwem. Stalin stan na wysokoci zadania, wznoszc toast za zdrowie Churchilla, ktry jest czowiekiem, jacy rodz si raz na sto lat, i ktry mnie dziery sztandar Wielkiej Brytanii. Powiedziaem to, co czuj, z gbi serca i z penym przekonaniem. Stalin by w doskonaej formie, napisa Brooke, tryska radoci i dobrym

humorem. Stalin, ktry nie oszuka nikogo, kiedy nazwa si naiwnym [] gadatliwym starym czowiekiem, wznis zowieszczy toast za generaw, ktrych docenia si tylko podczas wojny i o ktrych zasugach szybko si po wojnie zapomina. Po wojnie ich presti spada i panie odwracaj si do nich plecami. Generaowie nie zdawali sobie jeszcze sprawy, e on te zamierza zapomnie o ich zasugach. Na tym pamitnym obiedzie pojawi si nieoczekiwany go: Stalin zaprosi rozpromienionego Beri, ktry zacz postrzega swoj tajn rol jako uciliw. Roosevelt zauway go i spyta Stalina: Kto to, ten w pince-nez naprzeciwko ambasadora Gromyki? Ach, ten. To nasz Himmler odpar Stalin z rozmyln zoliwoci. To Beria. Szef NKWD nic nie powiedzia, umiechn si tylko, ukazujc poke zby, ale musiao go to dotkn do ywego, napisa jego syn, ktry wiedzia, jak bardzo ojciec pragn zaistnie na scenie wiatowej. Roosevelt by zaenowany, zauway Gromyko, zwaszcza e Beria te to usysza. Amerykanie przygldali si tej tajemniczej postaci z zaciekawieniem: Jest niski i otyy, i nosi grube szka, ktre nadaj mu grony, ale cakiem przyjemny wygld, napisaa Kathleen Harriman, natomiast Bohlen zapamita go jako pulchnego, bladego, w pince-nez jak nauczyciel. Erotoman Beria wda si w rozmow o yciu seksualnym ryb z podpitym, szarmanckim sir Archibaldem Clarkiem Kerrem. Kiedy sir Archibald by ju zupenie pijany, wsta i wznis toast za Beri czowieka, ktry troszczy si o nasze ciaa, co byo nie tylko niestosownym, ale i niezrcznym komplementem. Churchill uzna, e Beria nie jest odpowiednim kompanem dla ambasadora Jego Krlewskiej Moci. Nie, Archie, nic z tych rzeczy pogrozi mu palcem. Bd ostrony. Dziesitego lutego, na obiedzie u Churchilla, Stalin wypi zdrowie Jerzego VI z zastrzeeniem, e zawsze by przeciwko krlom, poniewa jest po stronie ludu. Churchill, nieco zirytowany, zasugerowa Mootowowi, aby w przyszoci wznosi po prostu toast za trzy gowy pastw. Przy stole siedziao zaledwie dwanacie osb, a rozmowa dotyczya zbliajcych si wyborw w Wielkiej Brytanii, ktre, o czym Stalin by przekonany, wygra Churchill: Kto mgby by lepszym przywdc ni czowiek, ktry odnis zwycistwo? Churchill wyjani, e w jego kraju s dwie partie. Jedna partia jest znacznie lepsza odpar Stalin. Kiedy zaczli rozmawia o Niemczech, Stalin uraczy ich opowieci o niedorzecznym poczuciu dyscypliny w tym kraju, ktr powtarza wielokrotnie we wasnym krgu. Gdy przyjecha do Lipska na konferencj socjaldemokratyczn, na dworzec przyszli Niemcy, ale poniewa nie mogli znale urzdnika kasujcego bilety, czekali przez dwie godziny, a si pojawi. Po poegnalnej kolacji w carskiej sali bilardowej w Liwadii Mootow odwiz Roosevelta do Saki i wsiad na pokad prezydenckiego samolotu, Sacred Cow, aby si poegna. Churchill spdzi noc na pokadzie Franconii w porcie sewastopolskim i odlecia nastpnego dnia. Stalin by ju w pocigu do Moskwy. Dwa dni pniej pad Budapeszt.[220] Stalin uzyska od sojusznikw praktycznie wszystko, czego chcia, co zwykle przypisuje si chorobie Roosevelta i jego podatnoci na stalinowski czar. Obu zachodnich przywdcw oskarono, e sprzedali Europ Wschodni Stalinowi.[221] Umizgi Roosevelta do Stalina i nieuprzejmo wobec Churchilla okazay si nierozsdne. Roosevelt by z pewnoci chory i zmczony. Ale sam Stalin zawsze uwaa, e sia rozstrzygnie o tym, kto bdzie rzdzi Europ Wschodni, ktr okupowao dziesi milionw onierzy radzieckich. Po wojnie opowiedzia dowcip, ktry pokazuje jego pogld na Jat: Churchill, Roosevelt i Stalin poszli na polowanie. Wreszcie udao si im ustrzeli niedwiedzia. Churchill powiedzia: Ja wezm skr. Niech Roosevelt i Stalin podziel si misem. Roosevelt powiedzia: Nie, ja wezm skr. Niech Churchill i Stalin podziel si misem. Stalin milcza, wic Churchill i Roosevelt zapytali go: Panie Stalin, a co pan powie?. Stalin odpar po prostu: Niedwied naley do mnie w kocu to ja go zabiem. Niedwied by Hitlerem, a skra Europ Wschodni. smego marca, w trakcie operacji oczyszczania Pomorza, Stalin wezwa ukowa do Kuncewa na dziwne spotkanie, ktre mona uzna za apoteoz ich bliskiego, kruchego partnerstwa.

Wierchownyj by chory i wyranie przemczony. Sprawia wraenie przygnbionego. Za duo pracowa i za mao spa uzna ukow. Bitwa o Berlin miaa by jego ostatnim wielkim przedsiwziciem. Pniej nie mg ju wytrzyma takiego tempa pracy. Zreszt nie on jeden: Roosevelt umiera; Hitler by prawie starcem; Churchill czsto chorowa. Stalin, ktrego uksztatowaa wojna, by zarwno bardziej sentymentalny, jak i bardziej nieubagany. Rozprostujmy troch nogi, czuj si jaki saby powiedzia Stalin. Kiedy spacerowali, przez godzin opowiada o swoim dziecistwie. Wracajmy i napijmy si herbaty. Chciabym z wami o czym porozmawia. Omielony t niezwyk poufaoci ukow spyta o Jakowa: Syszelicie o jego losie? Stalin nie odpowiedzia. Myl o Jakowie drczya go. Po przejciu mniej wicej stu krokw w milczeniu, odpar stumionym gosem: Jakow nie wydostaby si z niewoli. Zastrzelili go, mordercy. Z tego, co wiemy, trzymali go oddzielnie i przekonywali, eby zdradzi swj kraj. Stalin znowu zamilk, a potem powiedzia: Nie, Jakow wolaby kad mier ni zdrad ojczyzny. Wreszcie by dumny z syna, ale nie wiedzia, e Jakow nie yje ju od prawie dwch lat. Stalin nie jad, ale usiad przy stole. Co za straszna wojna. Tylu naszych ludzi zgino. Chyba niewiele jest rodzin, ktre nie straciy kogo bliskiego. Mwi o swojej sympatii dla Roosevelta. Jata bya sukcesem. Potem zjawi si Poskriebyszow z plikiem papierw i Stalin skierowa rozmow na Berlin: Jedcie do Kwatery Gwnej i przyjrzyjcie si planom operacji berliskiej Trzy tygodnie pniej, rankiem 1 kwietnia, Stalin spotka si w Kciku z dwoma swoimi najbardziej agresywnymi marszakami, ukowem, ktry dowodzi 1 Frontem Biaoruskim, i Koniewem, dowdc 1 Frontu Ukraiskiego. No dobrze. Kto zajmie Berlin: my czy sojusznicy? My zajmiemy Berlin! warkn Koniew, zanim ukow zdy otworzy usta. Taki z was czowiek umiechn si z aprobat Stalin. ukow mia szturmowa Berlin z przyczkw nad Odr przez Wzgrza Seelowskie, Koniew wyprowadzi uderzenie w kierunku Lipska i Drezna z pnocn flank nacierajc w stron poudniowego Berlina rwnolegle do si ukowa. Wierchownyj pozwoli kademu z nich wierzy, e to wanie on zajmie Berlin: bez sowa przecign na mapie lini graniczn pomidzy frontami, ale nie doprowadzi jej do samego Berlina. Koniew zrozumia, e otrzyma w ten sposb zgod na udzia w szturmie Berlina jeli zdoa. Kto dotrze do Berlina pierwszy zagra na ich ambicji Stalin niech go zajmuje. Tego samego dnia Stalin zapewnia Eisenhowera, e Berlin utraci swoje znaczenie strategiczne, co jeden z historykw okreli jako najwikszy primaaprilisowy art we wspczesnej historii. Dwa dni pniej obaj marszakowie popdzili na lotnisko i w odstpie kilku minut znaleli si w powietrzu. Oywiao ich, jak przyzna Koniew, namitne pragnienie, by wygra wycig do niemieckiej stolicy. Kiedy rozmieszczali swoje siy, umar Roosevelt, co dla Stalina oznaczao koniec pewnej epoki. Kaleki prezydent zdoby jego zaufanie i wzbudzi w nim skpe ludzkie wspczucie. Mootow wydawa si gboko poruszony i zasmucony. Harriman nigdy nie sysza, aby Mootow mwi tak szczerze. Stalin, bardzo przygnbiony, przyj Harrimana i trzyma jego rk przez trzydzieci sekund. Po latach, podczas wakacji na daczy w Nowym Afonie, Stalin przyzna, e Roosevelt by wielkim mem stanu, mdrym, wyksztaconym, dalekowzrocznym i liberalnym przywdc, ktry przeduy ycie kapitalizmowi Szesnastego kwietnia o 5:00 ukow pooy ogie zaporowy z 14.600 dzia na Wzgrza Seelowskie. Obaj marszakowie mieli cznie pod swymi rozkazami 2,5 miliona onierzy, 41.600 dzia, 6.250 czogw i 7.500 samolotw, co stanowio najwiksz koncentracj siy ognia, jak kiedykolwiek zgromadzono. Ale wzgrza okazay si trudn przeszkod. ukow ponis ogromne straty. O pnocy zatelefonowa do Stalina, ktry zbeszta go:

 A zatem nie docenilicie przeciwnika na osi berliskiej? Koniew osign wiksze sukcesy. Potem Wierchownyj zatelefonowa do Koniewa: ukow ma powane kopoty. Jeszcze nie przeama obrony. Stalin urwa. Koniew, ktry dobrze zna Wierchownego, milcza, dopki Stalin nie spyta: Czy nie mona by przegrupowa si pancernych ukowa i rzuci ich na Berlin przez luk w waszym froncie? Koniew odpar z przejciem, e mona skierowa na Berlin jego siy pancerne. Stalin spojrza na map. Zgadzam si. Skierujcie swoje czogi na Berlin. ukow by zdecydowany zaj Berlin sam: z pogwaceniem elementarnych zasad taktyki zaatakowa wzgrza czogami, ktre ugrzzy w bocie, tworzc ogromny zator. Straci 30.000 ludzi. Stalin nie telefonowa do niego przez trzy dni. Dwudziestego kwietnia ukow dotar do wschodnich przedmie Berlina. Obaj marszakowie wrd zacitych walk, zdobywajc dom po domu, ulic po ulicy, torowali sobie drog do Kancelarii Rzeszy. 25 kwietnia Koniew zarzdzi atak w kierunku Reichstagu. Trzysta metrw od gmachu Reichstagu Czujkow, ktry prowadzi natarcie ukowa, natkn si na siy radzieckie czogi Koniewa. Na miejsce pospieszy sam ukow i wrzasn na Rybak, dowdc czogw Koniewa: Co tu robicie? Rozczarowany Koniew skierowa si na zachd, pozostawiajc Reichstag ukowowi, lecz Stalin zaoferowa kolejn zdobycz: Kto zajmie Prag? Stalin czeka w Kuncewie, pojawiajc si w gabinecie tylko na kilka godzin okoo pnocy. 28 kwietnia, w bunkrze pod Kancelari Rzeszy, Hitler polubi Ew Braun, podyktowa swj testament, po czym oboje napili si szampana.[222] Dwa dni pniej, gdy ukow podszed bliej, Hitler wyprbowa ampuki z cyjankiem na swojej suce Blondi. Okoo 15:15, przy stumionym gwarze trwajcej na wyszych poziomach zabawy, Hitler popeni samobjstwo, strzelajc sobie w usta. Ewa zaya trucizn. Ich ciaa spalono w ogrodzie Kancelarii. Goebbels i Bormann stanli przed stosem pogrzebowym i oddali Fhrerowi ostatni salut. O 19:30 niewiadomy niczego Stalin zjawi si w swoim gabinecie, aby spotka si z Malenkowem i Wyszyskim przed powrotem do Kuncewa. We wczesnych godzinach rannych 1 maja niemiecki szef sztabu zjawi si w kwaterze gwnej Czujkowa, aby poinformowa o mierci Hitlera i poprosi o zawieszenie broni. Jak na ironi, by to Hans Krebs, w wysoki oficer, ktremu Stalin, odprowadzajc na dworzec Japoczykw w kwietniu 1941 roku, powiedzia: Na zawsze pozostaniemy przyjacimi. Czujkow nie zgodzi si na zawieszenie broni. Krebs odszed i popeni samobjstwo. Powtarzaa si sytuacja z 22 czerwca 1941 roku: ukow, pragnc przekaza t historyczn wiadomo, zatelefonowa do Kuncewa. Oficer dyurny znw nie chcia go poczy. Towarzysz Stalin wanie si pooy powiedzia genera Wasik. Prosz go obudzi odpar ukow. Sprawa jest pilna i nie moe czeka do rana. Stalin podnis suchawk i wysucha meldunku o mierci Hitlera. Zdy, szubrawiec. CZ DZIEWITA NIEBEZPIECZNA GRA O SUKCESJ, 1945-1949 44 Bomba

 Szkoda, e nie schwytalimy go ywego powiedzia Stalin ukowowi. Gdzie jest ciao Hitlera? Wedug generaa Krebsa ciao zostao spalone. Stalin zabroni negocjacji, by gotw przyj tylko bezwarunkow kapitulacj. I nie dzwocie do mnie, jeli nie bdzie nic pilnego. Chc troch odpocz przed jutrzejsz defilad. O 10:15 artyleria ukowa zacza ostrzeliwa centrum miasta. O wicie 2 maja Berlin by jego. 4 maja pukownik Smiersza znalaz zwglone szcztki Hitlera i Ewy. Ciaa zabrano bez wiedzy ukowa. Stalin z upodobaniem upokarza pniej marszaka, pytajc, czy wie co o zwokach Hitlera.[223] Tymczasem sam zainteresowa si nazistowskim kierownictwem: Przesyam Wam [] korespondencj wysoko postawionych nazistw [] znalezion w Berlinie napisa do niego Beria, zaczajc listy Himmlera do Ribbentropa. Po wojnie, przy pnym obiedzie nad Morzem Czarnym, zapytano Stalina, czy Hitler by szalecem, czy awanturnikiem. Zgadzam si, e by awanturnikiem, ale nie mog si zgodzi, e by szalony. Hitler by utalentowanym czowiekiem. Tylko czowiek utalentowany mg zjednoczy nard niemiecki. Czy nam si to podoba, czy nie [] armia radziecka walczya na ziemi niemieckiej [] i dotara do Berlina, a niemiecka klasa robotnicza nawet nie zastrajkowaa przeciwko [] reimowi faszystowskiemu. Czy szaleniec mgby tak zjednoczy nard? Dziewitego maja Moskwa witowaa Dzie Zwycistwa, ale zrzdliwy zwycizca by zniecierpliwiony i zmczony obchodami. Stalin wpad we wcieko, kiedy pewien mody genera podpisa w Reims niemieck kapitulacj. Przechadzajc si gniewnie po gabinecie, rozkaza ukowowi podpisa waciwy akt kapitulacji w Berlinie, gdzie zacza si niemiecka agresja. Ale dni chway generaw dobiegy koca: zjawi si Wyszyski, aby zaj si sprawami politycznymi, i podczas ceremonii szepta ukowowi na ucho instrukcje. Stalin uwanie obserwowa ukowa i jego domniemane przejawy wielkoci. Pod koniec roku wezwa go na Kreml, aby udzieli mu ostrzeenia, e Beria i Abakumow zbieraj dowody przeciwko niemu: Nie wierz w te bzdury, ale trzymajcie si z dala od Moskwy. Nie byo to trudne, poniewa ukow zosta prokonsulem Stalina w Berlinie. Stalin wysya swoich satrapw, aby zarzdzali jego nowym imperium. Mikojan polecia do Niemiec, by zaj si aprowizacj. Malenkow i Wozniesienski mieli rozstrzygn, czy naley rozgrabi niemiecki przemys, czy te zabezpieczy go i budowa reim satelicki. danow utrzymywa dwr w Finlandii, Woroszyow na Wgrzech, Buganin w Polsce, Wyszyski w Rumunii. Kiedy zjawi si Chruszczow, aby mu pogratulowa, Stalin zruga go za marnowanie jego czasu. Telefon Swietany ucieszy Stalina. Gratulacje z okazji zwycistwa, tato! Tak, wygralimy rozemia si. Ja te ci gratuluj! Dwudziestego czwartego maja o 8:00 Stalin wyda w Sali Gieorgijewskiej bankiet dla czonkw Politbiura i marszakw, piewakw, aktorw, a nawet polskich grnikw. Przez Bram Borowick wjedao tyle limuzyn, e zrobi si zator. Gocie zajli swoje miejsca i czekali w napiciu. Kiedy zjawi si Stalin owacje i okrzyki Hurra! rozbrzmiay w sklepionej sali [] grzmicym echem. Mootow pi zdrowie marszakw, ktrzy trcali si kieliszkami z czonkami Politbiura. Kiedy wznis toast za admiraa Isakowa, ktry w 1942 roku straci nog, Stalin, mistrz osobistego kontaktu, podszed do odlegego stolika, by trci si z nim kieliszkiem. Potem Stalin zacz wychwala nard rosyjski i wspomnia o wasnych bdach: Inny nard powiedziaby rzdowi: nie spenilicie naszych oczekiwa, odejdcie, a my wybierzemy sobie inny rzd, ktry zawrze pokj z Niemcami i zapewni nam spokojne ycie. Pniej Stalin spyta ukowa i marszakw: Nie uwaacie, e powinnimy uczci klsk faszystowskich Niemiec defilad zwycistwa? Stalin postanowi odebra defilad na koniu. Nie umia jedzi, ale wci spala go gd sawy, zacz wic wiczy potajemnie jazd na biaym ogierze krwi arabskiej, wybranym przez Budionnego.

Okoo 15 czerwca, tydzie przed defilad zjawi si w butach z cholewami i bryczesach, w towarzystwie syna Wasilija, dosiad konia i spi go ostrogami. Ko stan dba. Stalin chwyci si grzywy i prbowa utrzyma si w siodle, ale spad i uderzy si w rami. Podnoszc si, warkn: Niech ukow odbiera defilad. Jest kawalerzyst. W Kuncewie spyta ukowa, czy nie zapomnia, jak si jedzi konno. Nie zapomniaem odpar ukow. Nadal czasami jed. To dobrze. Odbierzecie defilad. Dzikuj za zaszczyt. Ale wy jestecie wodzem naczelnym i to wy powinnicie j odebra. Jestem za stary. Wy to zrbcie. Jestecie modsi. ukow mia jecha na biaym arabskim ogierze, ktrego wybra dla niego Budionny. Nastpnego dnia ukow wiczy na centralnym lotnisku, gdy podszed do Wasilij Stalin. Mwi to wam w wielkiej tajemnicy. Ojciec osobicie przygotowywa si do odebrania defilady, ale trzy dni temu ko go zrzuci A na ktrym koniu jedzi wasz ojciec? Na biaym arabskim ogierze, na ktrym wy bdziecie odbiera defilad. Ale bagam, nie wspominajcie o tym ani sowem. ukow poskromi araba. Dwudziestego czwartego czerwca o 9:57 ukow dosiad ogiera w Bramie Spasskiej. La deszcz. Zegary wybiy dziesit: Do defilady! Serce zabio mi szybciej napisa ukow. Jednoczenie marszaek Rokossowski czeka na czarnym rumaku Budionnego o bardzo trafnym imieniu Polus Biegun przy Bramie Nikolskiej. Stalin, w szarym paszczu, z twarz bez wyrazu, szed niezdarnie, powoli, a potem lekko wspi si po stopniach Mauzoleum wraz z Beri i Malenkowem, ktrzy pocili si i dyszeli ciko, starajc si dotrzyma mu kroku. Kiedy tumy ujrzay Stalina, gromkie okrzyki rozniosy si echem po caym placu. Deszcz la strumieniami, woda spywaa z daszka jego czapki. Ani razu nie otar twarzy. Kiedy zabrzmiay dzwony, ukow i Rokossowski wyjechali na plac, obaj przemoczeni, orkiestry zagray Sawa tobie Glinki a czogi i katiusze zachrzciy na bruku. Na placu Czerwonym zapada cisza. Potem dao si sysze grone staccato setek bbnw wspomina Jakowlew. Maszerujc w zwartych formacjach i wybijajc elazny rytm, kolumny radzieckich onierzy przecigay obok. Dwustu weteranw nioso hitlerowskie sztandary. Przed Mauzoleum zrobili zwrot w prawo i cisnli sztandary ozdobione czarnymi i szkaratnymi swastykami pod nogi Stalina, gdzie natychmiast przemoczy je deszcz. Bya to najwiksza chwila w jego yciu. Kiedy defilada dobiega koca, Stalin i jego towarzysze weszli do pomieszczenia za Mauzoleum, gdzie czekay przekski i napoje. To wanie tam, wedug admiraa Kuzniecowa, jeden z marszakw, prawdopodobnie Koniew, pierwszy zaproponowa nadanie Stalinowi rangi generalissimusa. Stalin machn lekcewaco rk, a nastpnie oznajmi, e ma ju szedziesit siedem lat i jest zmczony: Popracuj jeszcze dwa, moe trzy lata, a potem bd musia odej. Czonkowie Politbiura i marszakowie natychmiast zakrzyknli, e bdzie y i rzdzi krajem jeszcze dugo. Podczas suto zakrapianych uroczystoci Stalin wybuchn miechem, gdy Poskriebyszow podkrad paradujcemu w dyplomatycznym uniformie Wyszyskiemu kordzik i zastpi go kiszonym ogrkiem. Ku wielkiemu rozbawieniu Stalina napuszony byy prokurator paradowa przez reszt dnia ze sterczcym z pochwy warzywem, niewiadomy kpicych umieszkw palatynw. Tego wieczoru, na bankiecie dla 2.500 oficerw, Stalin, ktry myla ju o zacienieniu dyscypliny i scementowaniu Zwizku Radzieckiego, wznis toast za nard rosyjski i rubki, zwykych ludzi, bez ktrych my wszyscy, marszakowie i dowdcy frontw i armii [] nie bylibymy niewarci. W tych starannie przemylanych toastach Stalin da sygna swoim dworzanom. Marszakowie nie byli nic warci w porwnaniu z narodem rosyjskim, ktry moga reprezentowa jedynie partia (Stalin). Jego wzmianka o odejciu rozptaa wrd bezwzgldnych palatynw brutaln walk o

sukcesj po dwudziestowiecznym satrapie, ktry ani przez chwil nie zamierza odchodzi. W cigu piciu lat trzej spord pretendentw mieli ponie mier. Propozycja Koniewa pod adresem Mootowa i Malenkowa, aby nada Stalinowi tytu generalissimusa i odrni go w ten sposb od zwykych marszakw, nie bya cakowicie oryginalna Suworow by generalissimusem i trcia nieco poudniowoamerykask junt. Stalin sprzeciwi si temu pomysowi. Cieszy si wiatow saw zdobywcy, ubstwionego [] niezdarnego kara, ktry kroczy przez zocone i marmurowe komnaty cesarskie, lecz palatyni byli zdecydowani uhonorowa go tytuem Bohatera Zwizku Radzieckiego, Orderem Zwycistwa i rang generalissimusa. Towarzysz Stalin nie potrzebuje tego oznajmi Koniewowi. Towarzysz Stalin i bez tego ma autorytet. Te wymylilicie tytu! Czang Kaj-szek jest generalissimusem. Franco jest generalissimusem: w adnym towarzystwie bym si znalaz! Kaganowicz, dumny wynalazca stalinizmu, zaproponowa te przemianowanie Moskwy na Stalinodar, pomys, z ktrym wystpi ju Jeow w 1938 roku. Beria mu sekundowa. To rozwcieczyo Stalina: Na co mi to potrzebne? Mdry dworzanin wyczuwa, kiedy jego pan yczy sobie w skrytoci ducha, aby go nie posuchano. Malenkow i Beria nakonili Kalinina do podpisania stosownego dekretu. Trzy dni po defiladzie Prawda poinformowaa o nowym tytule i medalach Stalina. Stalin wpad we wcieko i wezwa Mootowa, Malenkowa, Beri, danowa i sdziwego Kalinina, ktry by ju bardzo chory na raka odka. Nie dowodziem pukami w polu Odmawiam przyjcia gwiazdy, bo na ni nie zasuyem. Zaczli nalega, lecz Stalin trwa przy swoim. Mwcie, co chcecie. Nie przyjm odznacze. Zauwayli jednak, e nie odmwi przyjcia tytuu generalissimusa. Poniewa marszakowie przypominali teraz witeczne choinki, kapice od zota i pobrzkujce medalami, mundur generalissimusa musia by absolutnie wyjtkowy: szyjcy dla elity krawiec, Abram Lerner, stworzy pozacan, operetkow kreacj ze zot czapk. Chrulow ubra w te godne Gringa kostiumy trzech oficerw. Kiedy Stalin wyszed z gabinetu, eby porozmawia z Poskriebyszowem, warkn: Co oni tu robi? Co to za bazenada? To trzy projekty munduru generalissimusa. To nie dla mnie. Potrzebuj czego skromniejszego. Chcecie, ebym wyglda jak szwajcar? Stalin zaakceptowa wreszcie bia kurtk ze zotymi guzikami i wysokim konierzem i czarne spodnie z czerwonymi lampasami, w ktrych wyglda jak kapelmistrz, jeli nie jak portier z Park Avenue. Kiedy woy mundur, natychmiast tego poaowa i mrukn do Mootowa: Dlaczego si zgodziem? Malenkow i Beria gowili si nad orderem: jak sprawi, eby go przyj? Rozegraa si prawdziwie wodewilowa farsa, kiedy dworzanie praktycznie cigali po caej Moskwie upartego generalissimusa, usiujc przypi mu medal. Najpierw Malenkow zgodzi si sprbowa, lecz Stalin nie chcia go sucha. Pniej przekonali Poskriebyszowa, ktry podj si tego zadania, ale zrezygnowa, kiedy Stalin stanowczo si sprzeciwi. Beria i Malenkow zwerbowali Wasika, lecz jemu te si nie udao. Uznali, e najlepiej zaskoczy Stalina w ogrodzie, wrd jego ukochanych r i drzewek cytrynowych, uprosili wic Orowa, komendanta Kuncewa, aby wrczy odznaczenie. Kiedy Stalin poprosi o sekator, Orow poda mu go, ale trzyma gwiazd za plecami, zastanawiajc si, co z ni zrobi. Co tam chowacie? spyta Stalin. Pokacie. Orow z ociganiem pokaza mu gwiazd. Stalin skl go: Zwrcie j tym, ktrzy wymylili t bzdur! Wreszcie, w 1950 roku, zgodzi si przyj medal: Dogadzacie starcowi. A zdrowia od tego nie przybywa Nigdy nie nosi odznaczenia. Stalin przyj tytu generalissimusa nie tylko po to, by dorwna Franco. Prno mieszaa si z

polityk: dziki temu mg wznie si ponad cieszcych si niebezpiecznie wysokim prestiem marszakw. 9 lipca poniy ich jeszcze bardziej, awansujc znienawidzonego przez nich Beri do stopnia marszaka, rwnego ukowowi i Wasilewskiemu. Dobry humor zwycizcy bywa czasami wisielczy. Ilekro Stalin spotyka ludowego komisarza przemysu okrtowego, Nosenk, artowa: Jeszcze was nie aresztowali? Przy innej okazji zachichota na jego widok: Nosenko, jeszcze nie zostalicie rozstrzelani? Za kadym razem Nosenko umiecha si niepewnie. Wreszcie, na uroczystym posiedzeniu Sownarkomu, Stalin owiadczy: Wierzylimy w zwycistwo i [] nigdy nie stracilimy poczucia humoru. Prawda, towarzyszu Nosenko? Tydzie pniej Stalin, ktry, wedug Gromyki, zawsze wyglda na zmczonego, wsiad do opancerzonego pocigu, by pojecha do Poczdamu: podrowa w czterech zielonych wagonach zabranych z carskiego pocigu stojcego w jakim muzeum, tras dugoci 1.923 kilometrw, jak wynika z raportu Berii, ktry zadba o bezpieczestwo podrujcego przywdcy. 2 lipca napisa do Stalina: Bezpieczestwo po drodze zapewnia 17.000 onierzy wojsk NKWD i 1.515 osb personelu operacyjnego rozmieszczonych w nastpujcy sposb: na terytorium ZSRR przypada 6 osb ochrony na kady kilometr; na terytorium Polski 10 osb na kilometr; na terytorium Niemiec 15 osb na kilometr. Poza tym na trasie przejazdu bdzie kursowa 8 pocigw pancernych wojsk NKWD: 2 w ZSRR, 2 w Polsce i 4 w Niemczech. Do ochrony szefa delegacji radzieckiej wyznaczono 7 pukw wojsk NKWD i 1.500 funkcjonariuszy operacyjnych z VI Wydziau NKGB. Ochron zorganizowano w trzech koncentrycznych piercieniach, cznie 2.041 funkcjonariuszy NKWD. 16 kompanii wojsk NKWD strzego linii telefonicznych, a 7 samolotw zapewniao szybkie poczenie z Moskw. W razie nagej potrzeby Stalin mia do dyspozycji 3 samoloty, w tym Dakot, stojce w gotowoci na pobliskim lotnisku. Siy bezpieczestwa miay zagwarantowa naleyty porzdek i oczyci z elementw antyradzieckich wszystkie dworce i lotniska[224] Wieczorem przed odjazdem do Poczdamu Stalin zatelefonowa do ukowa: Niech wam nie przyjdzie do gowy wita nas z kompani honorow i orkiestr. Przyjdcie na dworzec sami i przyprowadcie, kogo uznacie za stosowne. Szesnastego lipca o 5:30, w dniu przyjazdu Stalina, Stany Zjednoczone przeprowadziy na pustyni w Nowym Meksyku prb nuklearn, ktra zmienia oblicze wiata i pod wieloma wzgldami zmcia triumf Stalina. Wiadomo przekazano telegraficznie Harryemu Trumanowi, nastpcy prezydenta Roosevelta: Dziecko urodzio si pomylnie. Stalin i Mootow, w asycie Poskriebyszowa, Wasika i Waeczki, wyszli na niemal pusty peron, gdzie czeka na nich ukow i Wyszyski. Stalin, w dobrym nastroju, wsiad do opancerzonej limuzyny ZiS 101, ale potem otworzy drzwi i zaprosi ukowa, aby pojecha z nim do rezydencji w Babelsbergu, dwupitrowego paacyku z pitnastoma pokojami i odkryt werand, jak poinformowa go Beria, wyposaonego w elektryczno, ogrzewanie i central telefoniczn na 100 numerw. By to dom Ludendorffa. Stalin nienawidzi wymylnych mebli i rozkaza usun wikszo z nich tak jak uczyni to niegdy w swoim kremlowskim mieszkaniu. Spni si na konferencj, lecz nie miao to wikszego znaczenia: najwaniejsze decyzje zapady w Jacie. Inni przywdcy przybyli 15 lipca i pojechali obejrze Kancelari Rzeszy. Beria, ktry by ju w Berlinie wraz z synem Sergo, by nadzorowa przygotowania, te chcia zobaczy ruiny, ale posusznie czeka na pozwolenie Stalina. Sam Stalin nie chcia jecha, nie by turyst. Tote Beria, w workowatym garniturze i rozpitej pod szyj koszuli, zwiedza Berlin wraz z nieskazitelnie ubranym Mootowem. W poudnie we wtorek 17 lipca Stalin, w mundurze generalissimusa, zjawi si w Maym Biaym Domu Trumana na ich pierwsze spotkanie. Nowy prezydent w ogle nie poruszy kwestii, ktra zdominowaa konferencj. Sergo Beria napisa, e jego ojciec, informowany przez agentw o

amerykaskim projekcie nuklearnym, w tym samym tygodniu przekaza wiadomo Stalinowi: Nie wiedziaem o tym wtedy, a w kadym razie nie od Amerykanw skomentowa to Stalin. Beria po raz pierwszy poinformowa Stalina o Projekcie Manhattan w marcu 1942 roku: My te musimy zacz powiedzia Stalin, stawiajc na czele programu atomowego Mootowa. Ale pod jego kierownictwem prace posuway si naprzd bardzo opieszale. Wreszcie, we wrzeniu 1944 roku, najwybitniejszy radziecki fizyk jdrowy, profesor Igor Kurczatow, napisa do Stalina, by poskary si na Mootowa i poprosi o zastpienie go Beri. Stalin mia niewielkie pojcie o znaczeniu rozszczepienia jdra i ogromnych rodkach, jakie s do tego potrzebne. On i Beria nie ufali wasnym naukowcom i szpiegom. Mimo to zdawali sobie spraw z koniecznoci zdobycia uranu, a podczas konferencji dwukrotnie naradzali si, jak maj zareagowa, gdyby Amerykanie ujawnili fakt posiadania broni nuklearnej.[225] Zgodzili si, i Stalin powinien udawa, e nic nie rozumie, jeli pojawi si ten temat. Dotychczas jednak Truman nie wspomnia o tym ani sowem. Rozmawiali o przystpieniu Zwizku Radzieckiego do wojny z Japoni. Truman poprosi Stalina, aby zosta na lunch, lecz Stalin odmwi. Mgby pan, gdyby pan chcia powiedzia Truman. Stalin zosta, wyranie rozczarowany sklepikarzem z Missouri, ktry nie dorwnywa Rooseveltowi: Nie mona ich ze sob porwna powiedzia pniej. Truman nie jest ani wyksztacony, ani sprytny. (Truman by mimo to oczarowany: Lubi Stalina! oznajmi, ale, co znamienne, Stalin przypomina prezydentowi jego nauczyciela z Kansas City, Toma Pendergasta). Stalin, coraz bardziej wyczulony na punkcie stroju, przebra si w biay mundur generalissimusa z jedn zot gwiazd Bohatera Zwizku Radzieckiego i przyszed ostatni na posiedzenie w paacu Cecilienhof, wybudowanym w 1917 roku dla ostatniego nastpcy tronu, szydzc z kajzerowskiej architektury: Hmm. Nic specjalnego powiedzia Gromyce. Skromnie. Rosyjscy carowie budowali dla siebie solidniejsze rezydencje. Podczas obrad Stalin siedzia pomidzy Mootowem a jego tumaczem Pawowem, obok ktrych zajli miejsca Wyszyski i Gromyko. Przyniesiono szampana, by wznie toast za spotkanie Wielkiej Trjki. Churchill, mic cygaro, podszed do Stalina, ktry te pali churchillowskie cygaro. Gdyby kto sfotografowa generalissimusa z cygarem, wywoaoby to ogromn sensacj, rozpromieni si Churchill, wszyscy by mwili, e to mj wpyw. W rzeczywistoci wpywy brytyjskie zostay znacznie osabione w nowym wiatowym porzdku supermocarstw, ktre mogy si zgodzi na denazyfikacj Niemiec, lecz nie na reparacje dla Polski. Kiedy zabrako Hitlera, ujawniy si gigantyczne rozbienoci. Kiedy po zakoczeniu posiedzenia Stalin postanowi uda si na przechadzk po ogrodzie, jeden z brytyjskich delegatw zdumia si na widok plutonu radzieckich onierzy, z pistoletami maszynowymi, w szyku bojowym, ogromnej liczby ochroniarzy i funkcjonariuszy NKWD. Wreszcie pojawi si Wujaszek Joe w otoczeniu swoich zbirw, a za nim kolejny oddzia onierzy. Ogromny oficer, ktry podczas sesji siedzia zawsze obok niego i najwyraniej kierowa ochron, biega dookoa, rozkazujc onierzom, by obstawili wszystkie alejki. Po przejciu kilkuset metrw Stalin wsiad do samochodu. Osiemnastego lipca o 20:30 Churchill przyszed na kolacj do willi Ludendorffa i zauway, e Stalin jest chory, fizycznie wyczerpany. Palc razem cygara, rozmawiali o wadzy i mierci. Stalin przyzna, e monarchia zapewnia spoisto Imperium Brytyjskiemu, zastanawiajc si zapewne, jak spoi w jedn cao wasne.[226] Okazujc si kiepskim analitykiem, przewidywa, e Churchill wygra wybory z przewag osiemdziesiciu miejsc. Potem powiedzia, i ludzie na Zachodzie zastanawiaj si zapewne, co bdzie, kiedy umrze, ale wszystko zostao przygotowane. Wybra dobrych ludzi, gotowych zaj jego miejsce. Wreszcie, 24 lipca, nastpiy dwa istotne wydarzenia zwiastujce rychy koniec Wielkiej Koalicji. Najpierw Churchill zaatakowa Stalina za odcicie Europy Wschodniej, powoujc si na kopoty brytyjskiej misji w Bukareszcie. Otacza j elazny pot powiedzia, prbujc zwrotu, ktry mia si sta elazn kurtyn. Bajki! warkn Stalin.

Posiedzenie zakoczyo si o 19:30. Stalin wyszed z sali, lecz Truman pospieszy za nim. Obok Stalina pojawi si natychmiast tumacz Pawow. Churchill, ktry rozmawia o tej chwili z prezydentem, patrzy zafascynowany, jak Truman podchodzi do generalissimusa jakby przypadkiem. Stany Zjednoczone powiedzia Truman wyprboway now bomb o niezwykej sile raenia. Pawow przyglda si uwanie Stalinowi: aden misie nie drgn w jego twarzy. Odpar po prostu, e mio mu to sysze: Nowa bomba! O niezwykej sile! Prawdopodobnie okae si decydujca w wojnie z Japoni. Co za pomylna wiadomo! Stalin realizowa plan, ktry uzgodni z Beri, aby nie dawa Amerykanom satysfakcji, ale nadal uwaa, e Amerykanie prowadz podwjn gr: Bomba A jest cakowicie now broni, a Truman nie powiedzia tego wprost. Zauway, e Churchill te si umiecha: Truman mwi nie bez wiedzy Churchilla. Po powrocie do willi Ludendorffa Stalin, ktremu towarzyszyli ukow i Gromyko, natychmiast powtrzy tre rozmowy Mootowowi. Ale wiedzia, e na razie Amerykanie dysponuj zaledwie jedn lub dwiema bombami by jeszcze czas, aby nadrobi zalegoci. Podbijaj cen stwierdzi Mootow, ktry kierowa programem nuklearnym. Niech sobie podbijaj odpar Stalin. Musimy porozmawia z Kurczatowem i kaza mu przyspieszy prace. Profesor Kurczatow oznajmi Stalinowi, e brakuje mu energii elektrycznej i ma za mao traktorw. Stalin natychmiast kaza wyczy prd w kilku zamieszkanych regionach i odda do jego dyspozycji dwie dywizje czogw, by zastpiy traktory. Rewolucyjny charakter nowej broni nie by jeszcze w peni doceniany, kiedy zrzucono pierwsz bomb na Hiroszim. Stalin dopiero zacz sobie uwiadamia, jak ogromnych rodkw bdzie wymagao to przedsiwzicie. Zwoa narad z udziaem Mootowa i Gromyki, podczas ktrej oznajmi: Nasi sojusznicy powiedzieli nam, e Stany Zjednoczone maj now bro. Rozmawiaem z naszym fizykiem Kurczatowem, gdy tylko dowiedziaem si o tym od Trumana. Najwaniejsze pytanie brzmi, czy kraje, ktre posiadaj bomb, powinny ze sob rywalizowa, czy szuka rozwizania, by doprowadzi do zakazu jej produkcji i stosowania? Zdawa sobie spraw, e Stany Zjednoczone i Wielka Brytania maj nadziej, e przez jaki czas nie bdziemy w stanie zbudowa bomby i chc nas zmusi do zaakceptowania ich planw w kwestiach dotyczcych Europy i wiata. No c, tak si nie stanie. Skl ich, uywajc ostrego jzyka, jak uj to Gromyko, a nastpnie spyta dyplomat, czy sojusznicy s zadowoleni z porozumie. Churchill tak si zapatrzy na nasze milicjantki ze suby ruchu w piknych mundurach, e obsypa sobie garnitur popioem z cygara odpar Gromyko. Stalin si umiechn. Nastpnego ranka Churchill i przywdca partii labourzystowskiej, Clement Attlee, odlecieli do Londynu, gdzie dowiedzieli si, i dotychczasowy premier ponis sromotn porak w wyborach powszechnych, co oznaczao koniec triumwiratu z Teheranu i Jaty. Stalin darzy wiksz sympati Roosevelta, ale podziwia Churchilla: Zrczny i sprytny polityk powiedzia w 1950 roku. W czasie wojny zachowywa si jak dentelmen i mnstwo osign. By najsilniejsz osobowoci w wiecie kapitalistycznym. Podczas przerwy Stalin spotka si ze stacjonujcym obecnie w Niemczech Wasilijem, ktry poinformowa go, e radzieckie samoloty nadal s gorsze od amerykaskich i niebezpieczne dla pilotw. Wasilij mg to powiedzie w dobrej wierze, lecz Stalin zawsze potrafi zrobi z tego rodzaju rewelacji jak najgorszy uytek. 25 lipca Stalin spotka si z prawnukiem krlowej Wiktorii i kuzynem Mikoaja II, naczelnym dowdc si alianckich w Azji Poudniowo-Wschodniej, impulsywnym admiraem, lordem Louisem Mountbattenem, ktry powiedzia mu, e celowo przerwa swoj podr z Indii do Wielkiej Brytanii, aby spotka si z generalissimusem, poniewa od dawna podziwia dokonania generalissimusa, nie tylko podczas wojny, ale i w czasie pokoju. Stalin odpar, e si stara. Nie wszystko zostao zrobione dobrze, ale to nard rosyjski

dokona tych rzeczy. W rzeczywistoci Mountbatten chcia uzyska zaproszenie do Rosji, gdzie, jak uwaa, jego zwizki z Romanowami zostan docenione i wyjani, e w dziecistwie czsto przyjeda do cara na trzy lub cztery tygodnie. Stalin odpar sucho, z protekcjonalnym umiechem, i mino sporo czasu, odkd by tam ostatnio, i przekona si, e wszystko bardzo si zmienio. Mountbatten ponowi prob o zaproszenie i nawiza do swoich carskich koneksji, ktrymi mia nadziej wywrze wraenie na Stalinie. Niestety wspomina Lunghi, tumacz Mountbattena spotkanie przebiegao w niezrcznej atmosferze, poniewa Stalin by nieporuszony. Nie wystosowa zaproszenia. Mountbatten odszed z podkulonym ogonem.[227] Konferencja w Poczdamie zakoczya si impasem: Stalin zawadn Europ Wschodni, ale Truman mia bomb. Przed wyjazdem 2 sierpnia Stalin uwiadomi sobie, e do budowy bomby potrzebne bd ogromne rodki i jego najbardziej dynamiczny organizator. Usun Mootowa i mianowa na jego miejsce Beri. Sergo Beria zauway, e jego ojciec robi jakie notatki na skrawku papieru [] organizujc przysz komisj i dobierajc jej czonkw. Beria umieci na licie nazwisko Malenkowa i innych palatynw. Dlaczego chcesz wczy do komisji tych ludzi? spyta ojca Sergo. Lepiej, eby znaleli si w komisji. Jeli zostan pominici, bd wsadza kije w szprychy. Byo to ukoronowanie kariery Berii. 45 Beria: potentat, m, ojciec, kochanek, morderca, gwaciciel Szstego sierpnia 1945 roku Amerykanie zrzucili bomb na Hiroszim. Stalin nie chcia straci udziau w upach, wysa wic swoje wojska przeciwko Japonii, ale zniszczenie Hiroszimy wywaro na nim o wiele wiksze wraenie ni ostrzeenie Trumana. Tego dnia Swietana odwiedzia Kuncewo: Wszyscy byli bardzo przejci i w ogle nie zwracali na mnie uwagi poskarya si. Wojna to barbarzystwo zaduma si Stalin ale uycie bomby A to wyjtkowe barbarzystwo. I wcale nie byo potrzeby jej uycia. Japonia zostaa ju pokonana! Nie mia wtpliwoci, e Hiroszima bya wymierzona w niego: Atomowy szanta to nowa polityka amerykaska. Nastpnego dnia Stalin zorganizowa w Kuncewie kilka narad z Beri i naukowcami. Hiroszima wstrzsna wiatem powiedzia im. Rwnowaga zostaa naruszona. Tak nie moe by. Obecnie Stalin zrozumia, e projekt musi uzyska bezwzgldny priorytet; zosta opatrzony kryptonimem Zadanie Numer Jeden, a kierowa nim na skal rosyjsk zarzdzany przez Beri Komitet Specjalny, ktry funkcjonowa jak Atomowe Politbiuro. Naukowcom schlebiano i groono. Nieodzowne byy nagrody i przywileje: Z pewnoci moemy sprawi, by kilku tysicom ludzi yo si dobrze, a nawet [] lepiej ni dobrze. Stalin by znudzony nauk, ale potraktowa Kurczatowa askawie: Jeli dziecko nie pacze, matka nie wie, czego mu potrzeba. Procie, o co chcecie. Nie odmwimy wam. Beria zaangaowa si w Zadanie Numer Jeden z tak energi, jakby od tego zaleao jego ycie bo i rzeczywicie zaleao. Projekt realizowano na prawdziwie radzieck skal, a Beria mia pod swoimi rozkazami od 330.000 do 460.000 ludzi i 10.000 technikw. Chtnie ucieka si do grb i owiadczy jednemu ze swoich podwadnych: Jestecie dobrym pracownikiem, ale gdybycie spdzili sze lat w obozach, pracowalibycie jeszcze lepiej.

Nadzorowa naukowcw w szaraszkach, specjalnych wizieniach dla ekspertw technicznych, ktre opisa Soenicyn w Krgu pierwszym: kiedy jeden z naukowcw zasugerowa, e mgby pracowa wydajniej, gdyby by wolny, Beria zadrwi: Zapewne. Ale to byoby niebezpieczne. Na ulicach panuje szalony ruch i moglibycie zosta przejechani. Ale potrafi by rwnie ujmujcy, jak wwczas, gdy spyta uprzejmie fizyka Andrieja Sacharowa: Czy jest co, o co chcielibycie mnie poprosi? Ucisk jego doni, mikkiej, wilgotnej i trupio zimnej, przypomina Sacharowowi sam mier. Nie zapominajcie, e mamy mnstwo miejsca w naszych wizieniach! Wystarczao samo jego nazwisko, by zastraszy ludzi: Uwaga w rodzaju: Beria rozkaza dziaaa bez puda wspomina Mikojan. Kiedy przychodzi do Wyszyskiego, ten podrywa si z szacunkiem z krzesa i paszczy si jak suga przed panem. Zadanie Numer Jeden, podobnie jak wszystkie projekty Berii, funkcjonowao gadko i niezawodnie jak szwajcarski zegarek. Kurczatow uwaa Beri za czowieka niezwykle energicznego. Ale Beria zyska rwnie lojalno naukowcw, poniewa ich ochrania, zwracajc si do Stalina, ktry poleci: Zostawcie ich w spokoju. Zawsze moemy ich pniej rozstrzela. Mefistofelesowska brutalno, szwajcarska precyzja i niespoyta energia skaday si na styl zarzdzania Berii, ogromnie przebiegego, mdrego, niepospolitego faceta, ale wielkiego zbrodniarza. Beria by jednym z nielicznych stalinowcw, ktrzy instynktownie rozumieli amerykaski dynamizm: kiedy Sacharow spyta, dlaczego w wielu dziedzinach Zwizek Radziecki pozostaje daleko w tyle za Stanami Zjednoczonymi, tylko Beria odpowiedzia w sposb, w jaki mgby to zrobi dyrektor IBM: Poniewa brakuje nam zaplecza badawczego i bazy produkcyjnej. Ale naukowe zawioci przekraczay zdolno pojmowania Berii i jego bliskiego wsppracownika, Wannikowa, byego ludowego komisarza uzbrojenia. Oni mwi, a ja tylko mrugam oczami przyzna Wannikow. Sowa jakby rosyjskie, ale sysz je po raz pierwszy. Co si tyczy Berii, jeden z naukowcw powiedzia artem Sacharowowi: Nawet awrientij Pawowicz wie, co to s mezony. Jego metod osigania podanych rezultatw bya arogancja i groby: Jeli to dezinformacja, ka was wszystkich zamkn! Poczenie paki Berii z mezonami Kurczatowa doprowadzio do wielu ostrych tar. W listopadzie 1945 roku Piotr Kapica, jeden z najwybitniejszych radzieckich fizykw, poskary si Stalinowi, e Beria i inni czonkowie Komitetu Specjalnego zachowuj si jak nadludzie. Kapica przytoczy swoj sprzeczk z Beri: Powiedziaem mu wprost: Nie znacie si na fizyce. Beria odpar, e ja nie znam si na ludziach. Beria trzyma w rku batut dyrygenta, ale dyrygent powinien nie tylko wymachiwa batut, ale rwnie zna partytur. Kapica stwierdzi, e Beria nie ma pojcia o fizyce, i zakoczy list sowami: Chciabym, aby towarzysz Beria zapozna si z tym listem, poniewa nie jest to donos, lecz konstruktywna krytyka. Powiedziabym mu to wszystko sam, ale bardzo trudno si do niego dosta. Stalin oznajmi Berii, e musi doj do porozumienia z naukowcami. Beria wezwa Kapic, ktry mnie odmwi: Jeli chcecie si ze mn zobaczy, przyjdcie do Instytutu. Beria schowa dum do kieszeni i przynis sztucer jako dar pojednania. Ale Kapica nie chcia duej bra udziau w projekcie atomowym. Stalin napisa do niego osobicie: Otrzymaem wszystkie Wasze listy []. S bardzo pouczajce i myl, e powinienem spotka si kiedy z Wami Nigdy jednak tego nie zrobi. Beria znajdowa si w centrum nie tylko politycznego, lecz take prywatnego wiata Stalina. Ich rodziny niemal si poczyy w gruziskim zwizku dynastycznym. Swietana, wci przeywajca smutny koniec swojego pierwszego uczucia do Kaplera, czsto bywaa w domu Berii i spdzaa duo czasu z jego on, Nin, pikn blondynk (cho z grubymi nogami) i uzdolnionym naukowcem z arystokratycznej rodziny, ktrej udao si jednoczenie zosta tradycyjn gruzisk gospodyni. Stalin traktowa j po ojcowsku, nawet gdy zacz nienawidzi Berii. Stalin prosi Nin, aby zaopiekowaa si Swietan, poniewa nie ma matki wspominaa synowa Berii.

Beria przejawia sabo do wysportowanych kobiet i regularnie odwiedza szatnie radzieckich pywaczek i koszykarek. Nina te bya kim w rodzaju Amazonki uprawiaa gimnastyk, graa w tenisa z ochroniarzami, jedzia na rowerze. Beria, podobnie jak wielu kobieciarzy, by bardzo zazdrosnym mem i jedynymi mczyznami, ktrym pozwala si do niej zblia, byli ochroniarze. y w wielkim stylu: podzieli swj ogromny dom w miecie na gabinety i pokoje prywatne po jednej stronie i apartamenty ony i innych czonkw rodziny po drugiej. Jego ona i syn przebywali gwnie w przestronnej, duej biaej daczy w Sosnowce nieopodal Barwichy, utrzymanej w nowoczesnym stylu, mnstwo szka i kamienia, niczym art deco z tarasem i mnstwem wart dookoa, a take z modymi niedwiadkami i lisami.[228] Dziki staraniom Niny panowaa tam przytulna atmosfera, a w domu zawsze byo peno niemieckich czasopism i ksiek. Podczas wakacji na poudniu Beria, ktry studiowa architektur, zaprojektowa wasn dacz w Gagrze w pobliu daczy Stalina, a on i Nina czsto bywali u niego wraz z synem Sergo. Pod koniec wojny ysiejcy, nalany Beria, z obrzmiaymi, wilgotnymi wargami i zamglonymi brzowymi oczami, by brzydki, sflaczay, mia niezdrowy wygld i szaro-t cer. ycie stalinowskiego palatyna nie suyo zdrowiu. Nikt nie pracowa ciej ni nieludzko energiczny Beria, ktry mimo to w kad niedziel nadal gra w siatkwk z Nin i druyn ochroniarzy: Chocia nie mia kondycji, by zdumiewajco szybki w nogach. Podobnie jak inni drapienicy z gatunku ludzkiego, sta si wegetarianinem, jad zielsko i gruziskie potrawy, ale bardzo rzadko miso. Na soboty i niedziele przyjeda do domu, wiczy strzelanie w ogrodzie, oglda filmy w swoim prywatnym kinie, a potem znowu wyjeda. Beria, ubrany jak waciciel winnicy z poudnia, nienawidzi mundurw i tylko w 1945 roku paradowa w swoim mundurze marszaka: zwykle nosi sweter, jasn kurtk, workowate spodnie i mikki kapelusz. By sprytniejszy, bardziej zuchway i bardziej ambitny ni wikszo palatynw i nie potrafi oprze si pokusie, by da im to odczu. Szydzi z Chruszczowa: Spjrzcie na Nikit, wyglda tak niepozornie, a jaki to zdobywca serc!, znca si nad Andriejewem z powodu jego alkoholizmu, wymiewa si z gupoty Woroszyowa, rozlazoci Malenkowa i mwi Kobuowowi, e ubiera si jak Gring. Nina bagaa go, aby by bardziej powcigliwy: nie znosia, kiedy rani ludzi - napisa ich syn. Jego dworzanie, ktrzy uwielbiali go, spotykali si niczym dzisiejsi dyrektorzy korporacji w jego loy na stadionie pikarskim Dynamo. Najwaniejsze instytucje i organizacje miay wasne druyny pikarskie MWD Berii opiekowao si Dynamem, zwizki zawodowe Spartakiem. Rywalizacja bya tak zacita, e w 1942 roku, za spraw Berii, trener Spartaka, Nikoaj Starostin, zosta aresztowany i trafi na zesanie. Dla modego czekisty zaproszenie do loy Berii oznaczao przyjcie do jego krgu. Spis zawartoci biurka Berii, sporzdzony ju po aresztowaniu, ujawni jego zainteresowania: wadza, terror i seks. W swoim gabinecie trzyma narzdzia do torturowania ludzi, a take damsk bielizn, erotyczne zabawki i pornografi, co stao si ju zwyczajem szefw resortu bezpieczestwa. Znaleziono tam rwnie 11 par jedwabnych poczoch, 11 pluszowych misiw, 7 jedwabnych koszul nocnych, kobiece stroje sportowe, bluzki, jedwabne szale, niezliczone obsceniczne listy i ogromn liczb obscenicznych przedmiotw. Pomimo nawau pracy Beria znajdowa na czas na bujne ycie seksualne, w ktrym mio, gwat i perwersja czyy si w niemal rwnych proporcjach. Wojna pozwolia mu wie ycie jeszcze bardziej rozwize ni jego poprzednicy. Szefowie bezpieczestwa zawsze cieszyli si najwiksz swobod seksualn: tylko Smiersz obserwowa Beri; poza tym mg robi, co chcia. Uwaano kiedy, e opowieci o wystpkach i gwatach Berii byy przesadzone, ale zachowane w archiwach dokumenty, jak rwnie zeznania wiadkw i ofiar wiadcz, i wykorzystywa swoj wadz, by nurza si w wyuzdanej rozpucie. W wielu wypadkach nie da si przeprowadzi rozrnienia pomidzy kobietami, ktre uwid, gdy przyszy do niego baga o ask dla swoich ukochanych, a tymi, ktre po prostu uprowadzi i zgwaci. Mimo to matki czsto strczyy wasne crki w zamian za limuzyny i przywileje. Sam Beria potrafi te by dentelmenem, traktujcym swoje kochanki tak uprzejmie, e nigdy nie powiedziay o nim zego sowa, nawet gdy zosta ju zdemaskowany jako radziecki Sinobrody.[229] Wielu mieszkacw Moskwy widziao, jak kry po ulicach opancerzonym packardem i wysya

swoich kaukaskich ochroniarzy, pukownikw Sarkisowa i Nadaraj, by sprowadzali mu kobiety. Pukownicy nie zawsze byli uszczliwieni swoj rol Sarkisow prowadzi nawet ewidencj podbojw Berii, aby w odpowiedniej chwili zadenuncjowa go przed Stalinem. Dziewczta zabierano zwykle do domu w miecie, gdzie czekaa gruziska uczta i wino. Kiedy wychodziy, jeden z pukownikw zawsze wrcza im bukiet kwiatw. Jeli si opieray, grozio im aresztowanie. piewaczka Zoja Fiodorowna zostaa uprowadzona, gdy jeszcze karmia piersi niemowl. Bagaa Beri, aby j wypuci, poniewa bol j piersi. Beria wpad we wcieko. Oficer, ktry mia odprowadzi j do domu, przez pomyk wrczy jej bukiet. Kiedy Beria to zobaczy, krzykn: To wieniec, a nie bukiet. Oby zgni na twoim grobie! Niedugo potem zostaa aresztowana. Aktorka filmowa Tatiana Okuniewska miaa jeszcze mniej szczcia: pod koniec wojny Beria poprosi j, by wystpia przed Politbiurem. Zamiast tego zawiz j na swoj dacz, nakania do picia, zalewajc winem sukienk. Jad arocznie, rozrywajc jedzenie rkami, i przez cay czas papla. Potem rozebra si, chwiejc si na nogach i przewracajc oczami, brzydka, bezksztatna ropucha. Krzycz albo nie, to bez znaczenia powiedzia. Pomyl i zachowuj si odpowiednio. Beria zgwaci j. Ona te zostaa niebawem aresztowana i znalaza si w pojedynczej celi. Rbic drzewa w syberyjskiej tajdze, ocalaa, podobnie jak wielu innych, dziki zwykym ludziom. Te kobiety stanowiy zaledwie wierzchoek gry lodowej deprawacji. Seksualna energia Berii bya rwnie niespoyta jak jego biurokratyczna przedsibiorczo. Podczas wojny, chyba w 1943 roku, zapaem syfilis i musiaem podda si leczeniu wyzna pniej. Po wojnie Wasik i Poskriebyszow, ktry nie zapomnia o Bronce, powiedzieli Stalinowi o syfilisie. Listy stay si ju stalinowsk obsesj, tote Beria prowadzi zapis swoich podbojw. Jego pukownicy rwnie prowadzili ewidencj: wedug niektrych rde na licie znajdowao si trzydzieci dziewi nazwisk, wedug innych siedemdziesit dziewi. Wikszo tych kobiet bya moimi kochankami przyzna. Beria rozkaza Sarkisowowi zniszczy list, co ten uczyni, ale, jako prawdziwy czekista, zatrzyma kopi, wykorzystan pniej przeciwko jego zwierzchnikowi. Niektre kochanki, jak Sofia czy Maja, studentka Instytutu Stosunkw Midzynarodowych, nierozwanie zachodziy w ci. Znw wzywano pukownikw Sarkisowa i Nadaraj, aby zaaranowali aborcj w wydziale medycznym MWD a jeli dziecko przychodzio na wiat, umieszczali je w sierocicu.[230] Beria by znany ze swojej rozwizoci take wrd samych palatynw: Stalin tolerowa grzeszki swoich towarzyszy, dopki mg na nich polega w sprawach politycznych. Podczas wojny Beria kierowa poow gospodarki i kiedy poinformowano Stalina o jego seksualnych ekscesach, odpowiedzia z pobaaniem: Towarzysz Beria jest zmczony i przepracowany. Pewnego razu, dowiedziawszy si, e Swietana jest w domu Berii, Stalin wpad w panik, zatelefonowa i kaza jej natychmiast wraca. Nie ufam Berii. Nie wiadomo, czy odnosio si to do jego erotomanii, czy do polityki. Kiedy Beria powiedzia Poskriebyszowowi, e jego crka jest tak samo pikna jak jej matka, szef gabinetu upomnia j: Zawsze odmawiaj, gdyby Beria zaproponowa ci podwiezienie. Samochd Berii poda za synow Woroszyowa przez ca drog na Kreml. ona Woroszyowa bya przeraona. To Beria! Nic nie mw! Nikomu ani sowa! ony przywdcw nienawidziy Berii. Jak moesz pracowa z takim czowiekiem? pytaa ma Aszchen Mikojan. Bd cicho odpowiada Mikojan, lecz Aszchen odmawiaa penienia obowizkw gospodyni, jeli Beria mia by obecny: Powiedz, e boli mnie gowa! ona Berii, Nina, wyznaa Swietanie i innym przyjacioom, e jest strasznie nieszczliwa. awrientija nigdy nie ma w domu. Cigle jestem sama. Ale jej synowa wspominaa, e Nina nigdy nie przestaa kocha Berii. Wiedziaa, e mia inne kobiety, ale podchodzia do tego jak wyrozumiaa gruziska ona. Kiedy wraca do domu na soboty i niedziele, spdzaa cae godziny, robic manicure i nakadajc makija. Mieszkaa na dole w swoim pokoju, ale kiedy przyjeda do domu, sza na gr, aby dzieli z nim oe. Siadali przy ogniu, ogldajc zachodnie filmy, zwykle o kowbojach i meksykaskich bandytach. Jego ulubionym by Viva Villa! o Pancho Villi.

Rozmawiali czule po megrelsku. Nina nie wierzya w jego seksualne eskapady: Kiedy awrientij miaby znajdowa czas na uwodzenie tych tumw kobiet? Spdza cae dnie i noce w pracy, przypuszczaa wic, e owe kobiety musiay by jego tajnymi agentkami. Sergo Beria, ktry otrzyma imi na cze Ordonikidzego, chodzi do szkoy nr 175 wraz ze Swietan Stalina, Marf Pieszkow i wikszoci dzieci elity. Beria spdza wikszo czasu poza domem, ale by bardzo dumny z syna. Ich wzajemne stosunki miay charakter formalny, jak zwykle pomidzy bolszewikiem a jego potomstwem. Jeli Sergo chcia porozmawia z ojcem wspominaa jego ona awrientij mwi: Przyjd do mnie do gabinetu. Podobnie jak Malenkow i wikszo innych przywdcw, Beria zdecydowa, e jego syn nie powinien zajmowa si polityk. I jak wszyscy rodzice z krgu Politbiura, zachca go, by zosta naukowcem: pukownik Beria zasuy si w przemyle obronnym jako szef Biura Konstrukcyjnego Numer Jeden projektujcego pociski rakietowe. Sergo dorasta w pobliu Stalina i dlatego Beria nie mg zapobiec temu, e generalissimus zaprasza go na narady wojskowe. Sergo by inteligentny, kulturalny i, wedug Marfy Pieszkowej, tak zabjczo przystojny, e wyglda jak marzenie wszystkie dziewczyny si w nim kochay. W 1944 roku Swietana te si w nim zakochaa, fakt, ktry pomina w swoich pamitnikach i licznych wywiadach. Kiedy Sergo napisa wasne wspomnienia i przyzna, e tak byo, wielu historykw nie dao temu wiary. A jednak Swietana chciaa go polubi i nigdy nie zrezygnowaa z tego zamiaru, nawet gdy oeni si z inn kobiet. Kiedy podczas wojny przebywa w Swierdowsku, Swietana nakonia brata, aby j tam zawiz. Po aferze z Kaplerem jej przyjazd bardzo zaniepokoi Beriw. Czy nie zdajesz sobie sprawy z tego, co robisz? powiedziaa Nina Beria Swietanie. Jeli twj ojciec si o tym dowie, obedrze Sergo ywcem ze skry. Stalin chcia, aby wysza za syna ktrego z palatynw i owiadczy jej, e powinna polubi Jurija danowa, Sergo Beri lub Stiepana Mikojana. Ale ten zaszczyt przeraa Beri. To byoby straszne wyzna Mikojanowi. Cho Stalin wykazywa zainteresowanie tym pomysem, obaj wiedzieli, e uznaby to za prb wcinicia si do jego rodziny, jak powiedzia Beria synowi. Swietana bya zdecydowana polubi Sergo, ale jego rodzice stanowczo si temu sprzeciwili. Jak mglicie przyznaa: Chciaam polubi kogo, kiedy byam mod dziewczyn []. Ale jego rodzice nie zaakceptowali mnie z powodu tego, kim jestem. By to bardzo bolesny cios. Najgorsze miao dopiero nastpi: Marfa Pieszkowa bya adna i pulchna jak przepirka i zdawaa si chodzi w ciepej wonnej chmurze osobliwego czaru: trudno byo, wspominaa Gulia Dugaszwili, traktowa j jak przyjacik. Adoratorem Marfy by Rem Mierkuow, syn szefa NKGB. By moe, jako e dorastaa w bliskoci Jagody, miaa upodobanie do czekistowskich ksitek, poniewa zakochaa si w Sergo Berii, ktrego niedugo potem polubia. Rodzice pana modego nie wyprawili hucznego wesela: nie byo to w stylu tamtych czasw, wspominaa Marfa. Beria powiedzia synowi, i Stalin nie bdzie zadowolony, e wie si z tak rodzin Gorkimi. Jaki czas pniej Stalin zaprosi Sergo do Kuncewa. Sam Gorki nie by jeszcze taki zy, ale w jego otoczeniu znalazo si wielu ludzi wrogo nastawionych do ustroju radzieckiego. Nie ulegaj wpywom ony ostrzeg, zawsze podejrzliwy wobec on. Ale ona jest zupenie apolityczna odpar Sergo. Wiem o tym. Ale uwaam to maestwo za akt nielojalnoci z twojej strony. Nie wobec mnie, ale wobec pastwa radzieckiego. Czy zmusi ci do tego ojciec? Stalin oskara Beri o wizanie si z opozycyjn inteligencj. Sergo zwali win na Swietan, ktra przedstawia go Marfie. Nie pisne ani swka Swietanie odpar Stalin. Ona sama mi powiedziaa. Nagle umiechn si do Sergo. Nie przejmuj si, starzy ludzie zawsze s zrzdliwi A co do Marfoczki, to widziaem, jak dorasta. Marfa wprowadzia si na dacz Berii, gdzie poznaa i pokochaa najbardziej odraajcego czowieka swoich czasw.[231] Beria nie mgby traktowa jej lepiej: Bardzo go lubiam. By

bardzo radosny i bardzo zabawny, cigle piewa t meksykask piosenk, La Paloma, i opowiada komiczne anegdoty ze swojego ycia, na przykad jak straci dziewictwo w Rumunii, zapltawszy si w obszerne damskie pantalony. Utrzymywa, e kiedy znaleziono go raczkujcego w ogrodzie z wem w doniach, jak maego Herkulesa. W niedziele, jego jedyne wolne dni, on i Nina spali razem, a pniej grali z Marf i Sergo w siatkwk, dobierajc do obu druyn ochroniarzy. Kiedy Marfa daa Berii pierwsz wnuczk, nie mgby by sodszy, spdza cae godziny przy koysce, patrzc na ni. Rankiem zabiera dziecko do pokoju swojego i Niny, sadza j pomidzy nimi i po prostu umiecha si do niej. Traktowa wnuczk tak pobaliwie, e pozwala jej wkada cae rce do tortu urodzinowego. Marfa darzya mniejsz sympati Nin. Teciowa okazaa si tak samo despotyczna w domu jak te w pracy. Nina bya samotna i niebawem Marfa przekonaa si, e widuje swoj teciow czciej ni jej m. Chciaa zaoy wraz z Sergo wasny dom, ale Nina powiedziaa jej: Jeli wspomnisz o tym jeszcze raz, znajdziesz si bardzo daleko od swoich dzieci. Beria, wspominaa Marfa, by najsprytniejszym czowiekiem w otoczeniu Stalina. W pewnym sensie wspczuam mu, poniewa to los sprawi, e znalaz si tam w takich czasach. W innej epoce mgby by inny. Gdyby urodzi si w Ameryce, zostaby kim w rodzaju prezesa General Motors. Bya pewna, e nigdy nie by prawdziwym komunist: pewnego razu zdumia j, gdy bawi si z wnuczk. Ta dziewczynka stwierdzi powinna ksztaci si w domu, a potem pj do Oksfordu. aden inny czonek Politbiura nie powiedziaby czego takiego. Swietana prbowaa zapomnie o Sergo w niefortunnym maestwie. W mieszkaniu Wasilija w domu nad rzek Moskw poznaa Grisz Morozowa, ktry podczas wojny suy w milicji. Zaprzyjanilimy si, wspominaa Swietana, ale nie byam w nim zakochana. Za to on zakocha si w niej. Stalin mia wtpliwoci co do Morozowa, nastpnego yda: po aferze z Kaplerem zacz podejrzewa, e wszyscy ci ydzi prbuj si wkra do jego rodziny. Ale Swietana upara si, wic w kocu powiedzia: Wiosna Wychodzisz za m. Do diaba z tob, rb, co chcesz. Chciaam po prostu doj do siebie wyjania Swietana po latach wic pobralimy si, ale w innych okolicznociach, to nie by mj wybr. Mj pierwszy m by bardzo dobrym czowiekiem i zawsze mnie kocha. lub wzili bez adnych ceremonii: po prostu poszli do urzdu stanu cywilnego, gdzie urzdnik spojrza w jej paszport i spyta: Czy pani ojciec wie? Weniwszy si w rodzin Stalina, Morozow sta si nagle bardzo zarozumiay, wspomina Leonid Redens. Szybko urodzio im si pierwsze dziecko syn, ktremu oczywicie dali na imi Iosif. Swietana przekonaa si, e nie jest przygotowana do maestwa: Miaam syna w wieku dziewitnastu lat []. Mj mody m te studiowa. Dzieckiem opiekoway si nianie. Miaam trzy skrobanki, a potem bardzo niedobre poronienie. Tymczasem Stalin nie zamierza poznawa Morozowa. Swietana nadal kochaa Sergo Beri. Nigdy mi nie wybaczya, e za niego wyszam, wspominaa Marfa. Swietana powiedziaa Sergo, e Stalin by wcieky z powodu jego maestwa. Nadal odwiedzaa Nin, swoj zastpcz matk. Pewnego razu zasugerowaa, e mogliby usun Marf, ktra zabraaby ze sob starsz crk, a ona wprowadziaby si i wraz z Sergo wychowywaa modsz. Jest taka sama jak ojciec powiedzia Mikojan. Zawsze dostaje to, czego chce! Potrafia jednak by te bardzo uczynna. Kiedy wyszo na jaw mstwo Jakowa w niewoli, wdowa po nim, Julia, zostaa zwolniona z wizienia, ale przekonaa si, e jej siedmioletnia creczka Gulia prawie jej nie zna. Swietana zgodzia si zaopiekowa Guli i pewnego dnia oznajmia: Dzisiaj spotkamy si z mam. Ale dziecko bao si obcej osoby, tote codziennie, ze wzruszajc troskliwoci, Swietana zabieraa j do matki, dopki obie stopniowo nie zyy si ze sob. Trzeba to byo robi potajemnie, poniewa Julia pozostawaa poza rodzin. Wreszcie napisaa do Stalina: Iosifie Wissarionowiczu, bardzo Was prosz, nie odrzucajcie mojej proby, poniewa jest mi bardzo trudno widywa si z Guli. yjemy nadziej, e uda nam si z Wami spotka i porozmawia o rzeczach, ktrych nie mona opisa w licie. Chciaybymy, ebycie poznali Guli Pniej,

dziki Swietanie, Stalin pozna swoj pierwsz wnuczk. 46 Noc z ycia Iosifa Wissarionowicza: tyrania filmw i obiadw Prawdziwy zwycizca w tej wojnie, Stalin, cieszy si prestiem wiatowego przywdcy, ale dysproporcja pomidzy jego wadz polityczn a stanem napicia, w jakim y, sprawiaa, e czu si zagroony. Generalissimus i Mootow byli usatysfakcjonowani, chocia nie w peni nasyceni swoimi zdobyczami. Pewnego razu, podczas obiadu, Stalin wysa Poskriebyszowa, aby przynis map z nowymi granicami. Rozoyli j na stole. Posugujc si fajk jako wskanikiem, Stalin zacz oglda swoje imperium: Zobaczmy, co tu mamy: na pnocy wszystko jest w najlepszym porzdku. Finlandia wystpia przeciwko nam, wic przesunlimy granic dalej od Leningradu. Kraje batyckie, prastare rosyjskie ziemie, s znowu nasze. Wszyscy Biaorusini yj teraz razem, Ukraicy yj razem, Modawianie razem. A zatem na zachodzie jest dobrze. Potem zwrci si ku wschodowi. A co mamy tutaj? Wyspy Kurylskie nale teraz do nas, Sachalin jest w caoci nasz: to bardzo dobrze! Port Artur jest nasz, Dairen jest nasz i Kolej Wschodniochiska te jest nasza. Chiny, Mongolia: wszystko jak trzeba. Fajka Dunhilla powdrowaa na poudnie. Ale nie podoba mi si nasza granica tutaj. Dardanele Mamy te roszczenia do terytoriw tureckich i do Libii. Tak mgby mwi rosyjski car ale nie gruziski bolszewik. Mootow podziela jego poczucie misji: Moim zadaniem byo rozszerza granice naszej ojczyzny. I wyglda na to, e Stalin i ja poradzilimy sobie [] cakiem niele. Owszem, nie miabym nic przeciwko odzyskaniu Alaski zaartowa. Ale Mootow rozumia, e pomidzy bolszewizmem a budow imperium nie zachodzi adna sprzeczno: To dobrze, e rosyjscy carowie zagarnli dla nas tyle ziemi na wojnie. To czyni nasz walk z kapitalizmem atwiejsz. Dworzanie Stalina zauwayli jednak, e jego triumf zawrci mu w gowie. Sta si zarozumiay wspomina Mootow a to nie jest dobra cecha u ma stanu. Jego presti by tak ogromny, e zapewnia mu wadz absolutn we wszystkich dziedzinach: jego sowa traktowano jak rozkazy partii i natychmiast wykonywano. Ale teraz rzdzi w zupenie inny sposb: odsun si od bezporedniego rzdzenia, wspomina jeden z dygnitarzy, i przywdzia olimpijski paszcz najwyszego przywdcy, niczym Przewodniczcy Mao, ktry lubi kierowa swoimi podwadnymi za pomoc anegdot, znakw i przypowieci. Posugiwa si tajemnic, kaprysem i niedomwieniem, by utrzyma przewag nad modszymi, silniejszymi, ambitnymi palatynami. Zdominowa otoczenie zagadkowoci. Nigdy nie wydawa bezporednich rozkazw - napisa gruziski przywdca Czarkwiani tote trzeba byo wyciga wasne wnioski. Stalin rozumia, e nie ma znaczenia, w ktr cz stawu wrzuci si kamie, krgi i tak si rozejd. Kiedy pokaza abchaskiemu przywdcy, Mgeadzemu, swoje ukochane drzewka cytrynowe i robi to tak dugo, a aparatczyk wreszcie zrozumia i owiadczy, e Abchazja bdzie uprawia cytryny dla caego ZSRR. Teraz chwytacie umiechn si Stalin. Jeli nie by w zym nastroju, zwykle koczy swoje polecenia sowami: Rbcie, jak wam si podoba, ale nikt nigdy nie zrozumia go opacznie. Jeli, z drugiej strony, wydawa bezporedni rozkaz, piszc: Nie uwaam, eby trzeba byo roztrzsa moje powody, s one zupenie jasne, lub po prostu wykrzykiwa swoje yczenia, suchano go natychmiast. W MGB samo wspomnienie najwyszej instancji usprawiedliwiao kady akt barbarzystwa. Generalissimus by jednak coraz starszy i sabszy. Na krtko przed defilad zwycistwa Stalin

dozna czego w rodzaju ataku serca, ktry Swietana nazwaa lekkim zawaem, czemu trudno si dziwi, biorc pod uwag napicie, w jakim y przez wszystkie lata wojny. Najwyraniej przemczony, jak zauway Mootow, Stalin ju wczeniej cierpia na artretyzm, ale stwardnienie naczy krwiononych, arterioskleroza, zmniejszyo dopyw krwi do mzgu i osabio jego zdolnoci umysowe. Po powrocie z Poczdamu znw zachorowa, co sprawio, e w momencie, gdy jego pozycja bya najmocniejsza, poczu si saby. Oddano go pod opiek lekarzy, ktrymi pogardza i ktrych zdeprawowa (zmuszajc wasnego lekarza, Winogradowa, do skadania zezna na procesach pokazowych w latach trzydziestych). Poskriebyszow, byy felczer, sta si jego sekretnym lekarzem przepisujcym mu piguki i zioa. Te sprzecznoci uczyniy Stalina cakowicie nieprzewidywalnym, gronym dla osb z jego otoczenia. Nadzieje i swobody, jakie przyniosa wojna, nie zmieniy jego przekonania, e problemy nkajce ZSRR najlepiej rozwiza wyprbowan metod terroru. Ndza jego imperium w porwnaniu z zamonoci Ameryki nakadaa si na poczucie, e siy go zawodz, i na towarzyszcy mu przez cae ycie kompleks niszoci. Zazwyczaj spokojny, powcigliwy i opanowany, czsto eksplodowa nagle i podejmowa nieprzemylane i bdne decyzje. Jak uj to Chruszczow, po wojnie nie wszystko byo u niego w porzdku z gow. Pozosta wielkim manipulantem, chocia moliwe, e arterioskleroza spotgowaa jego wybuchy gniewu, depresj i paranoj. Nigdy nie by szalony: jego najwiksze obsesje zawsze miay podstaw. Ale miertelno uwiadomia mu pustk, jak stworzy w swoim wntrzu: Jestem najnieszczliwszym czowiekiem wyzna ukowowi. Boj si wasnego cienia. Ale to wanie nadwraliwo uczynia ze przeraonego, lecz mistrzowskiego polityka. Jego strach przed utrat wadzy nad wasnym imperium opiera si na rzeczywistoci: nawet w Politbiurze Mikojan uwaa, i wojna bya wielk szko wolnoci i nie ma potrzeby powraca do terroru. Stalina dranio to rozprzenie. artowa nawet z tego, kiedy wysa kilku pisarzy w podr do pokonanej Japonii i spyta Mootowa, czy ju wyruszyli. Okazao si, e musieli odoy wyjazd. Dlaczego nie pojechali? spyta. To bya decyzja Politbiura. Moe si z ni nie zgadzaj i chcieliby si odwoa do zjazdu partii? Pisarze wyjechali natychmiast. Ale Stalin czu, e podobne rozlunienie dyscypliny otacza go ze wszystkich stron. Sta si bardzo rozdraniony wspomina Mootow. Ostatnie lata byy najniebezpieczniejsze. Przeskakiwa z jednej skrajnoci w drug. Zazdrosny o presti Mootowa i ukowa, podejrzliwy w stosunku do coraz potniejszego Berii, zdegustowany samozadowoleniem swoich palatynw, nawet chory i stary znajdowa najwiksz przyjemno w przygotowaniach do walki. To by jego ywio, jego rodowisko naturalne. Naleao przetrci kilka grzbietw. Stalin rzdzi za porednictwem maej grupy bliskich mu osb i formalnego rzdu pozbawionego swojej funkcji. Nawet podczas dugich wakacji z dala od Moskwy sprawowa nieograniczon wadz, kierujc kadym resortem przez bezporednie kontakty z odpowiednim urzdnikiem i z nikim innym. Jego ingerencje byy niemal rozmylnie kapryne i niespodziewane. Jego dworzanie, bardziej ni kiedykolwiek, musieli umie z nim postpowa, ale najpierw naleao przetrwa jego nocne rytuay. Nie ma adnej przesady w stwierdzeniu, ze rzdzi ogromnym obszarem od Berlina do Wysp Kurylskich, z jadalni i z kina. Rzucenie wyzwania samemu czasowi jest ostateczn miar tyranii: wiata w jego stolicach od Warszawy do Uan Bator, od Budapesztu do Sofii paliy si przez ca noc. Palatyni spotykali si w Kciku, po czym generalissimus zawsze proponowa film. Prowadzi swoich goci wyoonymi czerwono-niebieskim chodnikiem korytarzami do luksusowego kina, wybudowanego w dawnym ogrodzie zimowym na pierwszym pitrze Wielkiego Paacu Kremlowskiego. Beria, Mootow, Mikojan i Malenkow towarzyszyli mu stale, ale czsto przychodzili rwnie jego prokonsulowie w Finlandii i na Ukrainie, danow i Chruszczow. By te zupenie nowy dwr europejskich wasali: najwikszymi wzgldami darzy polskiego przywdc Bolesawa Bieruta, uprzejmego, dobrze ubranego, dobrze uoonego, szarmanckiego

w stosunku do kobiet, ale bezwzgldnego stalinowca obdarzonego fanatyczn wiar w dogmaty, jego zastpc Jakuba Bermana, czeskiego prezydenta Klementa Gottwalda, wgierskiego przywdc Mathiasa Rakosiego. Dumni Jugosawianie, marszaek Tito i Milovan Djilas, byli mniej lubiani. Kady z nich przyjeda do Moskwy, aby zoy hod i otrzyma kapaskie bogosawiestwo i cesarskie dyspozycje od Stalina. Oni te musieli si nauczy, jak maj si zachowywa w kinie i przy obiedzie. Widok zbliajcego si generalissimusa i jego orszaku mrozi krew w yach kademu modszemu urzdnikowi, ktry akurat przechodzi korytarzem. Ubrani po cywilnemu ochroniarze szli dwadziecia pi krokw przed i dwa metry za Stalinem, natomiast umundurowani stranicy podali za nim wzrokiem. Wrd tej falangi pretorianw, poruszajcych si bezgonie, ale szybko i dziarsko, szed cikim, niezdarnym krokiem krpy imperator ze swoj pikn gow grala, spadzistymi ramionami i tygrysimi zmarszczkami. Kady, kto go zobaczy, musia stan plecami do ciany i pokaza rce. Mody dyplomata, Anatolij Dobrynin, te znalaz si kiedy w takiej sytuacji: Przycisnem si plecami do ciany. Stalin nie omieszka zauway mojego zmieszania i spyta kim jestem i gdzie pracuj. Potem, podkrelajc swoje sowa powolnym ruchem palca prawej doni przed twarz Dobrynina, owiadczy: Nie musicie si ba towarzysza Stalina. To przyjaciel. Dobrynin zadra. Spacer do kina trwa kilka minut. Stay tam rzdy bkitnych, mikkich wycieanych foteli ustawionych parami, a pomidzy nimi stoliki z wod mineraln, winem, papierosami, pudekami czekoladek. Na pododze lea szary dywan. Przed przyjciem Stalina czonkowie Politbiura zajmowali swoje miejsca, pozostawiajc pierwszy rzd pusty. Wita ich szef kinematografii, Iwan Bolszakow, ktry kierowa przemysem filmowym od 1939 roku i by w tym otoczeniu nieodzown, ale komiczn figur. Bolszakow ba si Stalina, poniewa jego dwaj poprzednicy na tym stanowisku zostali rozstrzelani. W miar jak Stalin si starza, kino stawao si jego obsesyjnym rytuaem, a take miejscem sprawowania rzdw. Bolszakow musia zdecydowa, jaki film pokaza. Rozstrzyga ten dylemat, prbujc odgadn nastrj Stalina. Obserwowa chd przywdcy, intonacj gosu, a czasem, jeli mia szczcie, Wasik lub Poskriebyszow dawali mu jak wskazwk. Jeli Stalin by w zym humorze, Bolszakow wiedzia, e lepiej nie pokazywa nowego filmu. Stalin by tworem przyzwyczajenia: uwielbia stare filmy z lat trzydziestych, takie jak Woga, Woga lub filmy zagraniczne, jak na przykad In Old Chicago, Mission to Moscow, komedi It Happened One Night lub dowolny film Charlie Chaplina. Stalin posiada teraz ca kolekcj amerykaskich, angielskich i niemieckich filmw, ktra wczeniej naleaa do Goebbelsa. Jeli by w zym nastroju, zwykle zadowala go jeden z nich. Lubi filmy detektywistyczne, westerny, filmy gangsterskie i uwielbia walki. Nie znosi wszelkich przejaww erotyzmu. Kiedy Bolszakow pokaza pewnego razu umiarkowanie mia scen z nag dziewczyn, Stalin uderzy pici w st i spyta: Urzdzacie tu burdel, Bolszakow? Po czym wyszed, a za nim cae Politbiuro, pozostawiajc nieszczsnego Bolszakowa w miertelnym strachu, e zaraz zostanie aresztowany. Od tej pory Bolszakow wycina nawet najmniejszy lad nagoci. Stalin kaza Bolszakowowi tumaczy zagraniczne filmy. Bolszakow mwi jednak tylko amanym angielskim, dlatego spdza mnstwo czasu, przygotowujc si do tych sesji i cigajc tumaczy, aby ogldali z nim film, a nastpnie uczc si na pami dialogw. Za kadym razem byo to wyzwanie, poniewa mia do pokazania Stalinowi setki filmw. Jego tumaczenia byy zwykle absurdalnie oczywiste i mocno spnione, kiedy od dawna byo ju jasne, co powiedziaa dana posta. Czonkowie Politbiura miali si i drwili z przeraonego Bolszakowa. Beria pokazywa na ekran i woa: Spjrzcie, zacz biec Wszyscy si miali lecz Stalin, ktrego najwyraniej bawia ta farsa, nigdy nie zada sprawniejszego tumacza. W 1951 roku Bolszakow poprosi Stalina, by zaaprobowa film Tarzan:

mona sobie wyobrazi, e jego tumaczenie okrzykw Tarzana i zalotnych pochrzkiwa z Jane ubawio widzw do ez. Jeli Bolszakow pokazywa stary przebj, Woga, Woga, Stalin lubi si popisywa, jak dobrze go zna, i odgrywa kad scen, wyprzedzajc sowa aktora. Jeli Stalin by w dobrym humorze, Bolszakow pokazywa jaki nowy obraz radziecki. Stalin pozosta cenzorem caego przemysu: aden film nie mg wej na ekrany bez jego osobistej zgody. Kiedy wyjeda na poudnie na cae miesice, nie mona byo podj adnej decyzji, tote musia oglda wszystkie nowe filmy po powrocie. Gdy Stalin nadchodzi, Bolszakow czeka na niego przed kinem. Raz przestraszy Stalina, czajc si w ciemnociach. Kim jestecie? Co tu robicie? warkn Stalin. Dlaczego si chowacie? Pniej przez cae tygodnie patrzy wilkiem na Bolszakowa. Zajmujc swoje miejsce w pierwszym rzdzie w otoczeniu goci i mieszajc gruziskie wino z wod mineraln, pyta zawsze: Co te pokae nam dzisiaj towarzysz Bolszakow? Bolszakow zapowiada film, siada z tyu i kaza operatorom zaczyna. Kiedy jeden z nich upuci i rozbi cz projektora, a rt rozlaa si po pododze. Oskarono ich o prb zamordowania generalissimusa.[232] Stalin rozmawia przez cay film. Lubi filmy kowbojskie i podziwia Spencera Tracyego i Clarka Gable, ale rwnie krytykowa je, dokonywa ich oceny ideologicznej, wspomina Chruszczow, a potem kaza puszcza nowe. Stalin podziwia aktorw i czsto pyta: Gdzie ju widzielimy tego aktora? Po wojnie aktorzy i reyserzy czsto bywali na obiadach u Stalina, zwaszcza gruziski reyser filmw o bohaterskim przywdcy, Michai Cziaureli, i aktorzy: Michai Geowani (ktry gra Stalina z akcentem gruziskim) i Aleksiej Dikij (gwnie po wojnie, z akcentem rosyjskim). Uwanie mnie obserwujecie zwrci si Stalin do Geowaniego. Nie tracicie czasu, co? Pewnego razu zapyta Dikija, jak zamierza zagra Stalina. Tak jak widz go ludzie odpar aktor. Prawidowa odpowied powiedzia Stalin i da mu butelk koniaku. Po projekcji zawsze pyta swego nadwornego intelektualist: Co nam powie towarzysz danow? danow wygasza pompatyczny werdykt, po ktrym nastpowa lakoniczny komentarz Mootowa i sarkastyczne uwagi Berii. Stalin lubi artowa z twrcw: Jeli towarzysz reyser jest niedobry, towarzysz Ulrich podpisze jego wyrok mierci. Bolszakow zwrci si pewnego razu do Berii i Mootowa z pytaniem, czy ukowski, film o lotniku, moe by wywietlony w dniu wita lotnictwa, skoro Stalin, ktry by na wakacjach, jeszcze go nie widzia. Odpowiedzieli, e to jego decyzja, nie ich, wic Bolszakow puci film. Po powrocie Stalin obejrza akowskiego i powiedzia: Wiemy, e postanowilicie puci go na ekrany w ZSRR! Prbowali mnie oszuka, ale to si nie uda. Bolszakow zamar. Na czyje polecenie? dopytywa si Stalin. Bolszakow odpar, e skonsultowa si i podj decyzj. Skonsultowalicie si i podjlicie decyzj powtrzy cicho Stalin. Wsta, podszed do drzwi, otworzy je i powtrzy jeszcze raz: Wy podjlicie decyzj. Wyszed, pozostawiajc obecnych pogronych w ponurym milczeniu. Nagle znowu otworzy drzwi i umiechn si. Podjlicie suszn decyzj. Jeli Stalinowi film si nie podoba, po prostu wychodzi, nigdy jednak nie zapomnia zruga przedtem Bolszakowa. Bolszakow skrztnie notowa wszystkie te augustiaskie uwagi krytyczne. Rankiem wzywa reyserw lub scenarzystw i przekazywa im komentarze, bez wyszczeglniania rda, ale jego drcy gos i malujcy si w oczach przestrach z pewnoci nie pozostawiay co do tego adnych wtpliwoci.[233] Stalin przekada polityk na film, ale take film na rzeczywisto. Djilas zauway, jak zdawa si

miesza to, co si dzieje, w sposb waciwy ludziom bez wyksztacenia, ktrzy bior realizm artystyczny za rzeczywisto. Rozkoszowa si filmami o mordowaniu przyjaci i wsplnikw. Chruszczow i Mikojan kilkakrotnie musieli oglda pewien angielski film, niewtpliwie pochodzcy z kolekcji Goebbelsa, o piracie, ktry zrabowa zoto, a pniej po kolei zabi swoich kamratw, aby zatrzyma up. A to zuch, spjrzcie, jak sobie poradzi! wykrzykiwa Stalin. Byo to bardzo przygnbiajce dla jego towarzyszy, ktrzy nie zapomnieli, e, jak uj to Chruszczow, s ludmi miertelnymi. Z powodu oderwania Stalina od ycia owe filmy wywieray na niego duy wpyw. Po wojnie chcia naoy podatki na chopw, chocia wie bya dotknita godem. Cae Politbiuro rozsdnie sprzeciwio si temu, co rozwcieczyo Stalina: urodzaj pokazywany w filmach propagandowych pozwala mu ignorowa gd. Po obejrzeniu filmu o admirale Katarzyny Wielkiej, Uszakow, zapali si do pomysu budowy potnej floty, cytujc sowa jednego z bohaterw: Siy ldowe to miecz w jednym rku, flota to miecz w drugim. Czsto upiera si przy ogldaniu dwch filmw pod rzd, a pniej, okoo drugiej w nocy, mwi: Chodmy i zjedzmy co. I dodawa: Jeli macie czas jakby pozostawia im w tej materii jaki wybr. Jeli to zaproszenie odpowiada Mootow to z najwiksz przyjemnoci. Potem Stalin zwraca si do swoich goci, czsto Tity lub Bieruta: Jakie macie plany na wieczr? Jakby mieli jakiekolwiek o tej godzinie. Stalin wybucha miechem. Hmm, rzd bez planu. No c, przeksimy co. Zazwyczaj przekska trwaa bite sze godzin, a do witu. Stalin rozkazywa wszechobecnemu Poskriebyszowowi wezwa samochody, ale jeeli si spniay, trzs si z gniewu, krzycza, jego twarz wykrzywiaa si, gestykulowa gwatownie i ciska inwektywami w twarz swego sekretarza, ktry [] blad, jakby mia atak serca. Poskriebyszow zbiera pozostaych goci. Gocie musieli przygotowa si do obiadu, odpoczywajc po poudniu, poniewa ci, ktrzy zasypiali przy stole u Stalina, le na tym wychodzili, wspomina Chruszczow.[234] Czasami Stalin zaprasza na przyjcie gruziskiego reysera filmowego i aktorw: Nie wiecie, czy Cziaureli i Geowani s teraz w Moskwie? Zagraniczni gocie jechali ze Stalinem, ktry zawsze siada na siedzeniu tu za kierowc i czasami zapala umieszczone nad jego gow wiato, aby czyta po drodze. Mootow zajmowa drugie takie siedzenie, a danow i wszyscy inni gocie siadali z tyu. Beria i Malenkow, ta para ajdakw, jak nazywa ich Stalin, zawsze jechali jednym samochodem.[235] Kiedy samochody wyjeday z miasta z pen prdkoci, gdy Stalin lubi szybk jazd, generalissimus planowa tras, robic dziwne objazdy, aby zmyli terrorystw. Po przejechaniu pitnastu kilometrw rzdow autostrad docierali do szlabanu, skrcali w lewo i mijali kp modych jode, potem jeszcze jeden posterunek kontrolny i docierali do bram Kuncewa. Przechodzili obok wielkiej mapy w przedpokoju, gdzie Stalin, danow i Mootow przystawali, by wygasza wzniose geopolityczne owiadczenia. danow, jego rywal Malenkow i Wozniesienski zawsze mieli pod rk notatniki, by zapisywa polecenia Stalina, natomiast Mootow i Mikojan, starzy bolszewicy, uwaali, e s ponad tak sualczoci. Toalety mieciy si w piwnicy i kiedy gocie myli rce przed obiadem, Mootow artowa przy pisuarze: Nazywamy to rozadowaniem przed zaadowaniem!. Toalety byy jedynymi pomieszczeniami w Moskwie, gdzie palatyni mogli szczerze porozmawia: Beria i inni szeptali do siebie, jak nudne s opowieci Stalina o jego syberyjskim zesaniu. Kiedy pewnego razu si chepi, e musia przej na nartach dwanacie kilometrw, by ustrzeli dwanacie przepirek, Beria, ktry zacz ju nienawidzi Stalina, mrukn: e!. Wkraczali do jadalni, gdzie sta dugi st z czternastoma wycieanymi krzesami po kadej stronie, wysokimi oknami z zasonami, dwoma yrandolami i kinkietami na cianach. Jak we wszystkich domach Stalina, ciany, podoga i sufit byy wykadane jasnym drewnem sosnowym. Dom by tak czysty, pogrony w tak miertelnej ciszy, tak izolowany od reszty wiata, e gocie mieli wraenie, i s w szpitalu.

Stalin siada zawsze na pierwszym krzele od szczytu stou po lewej stronie, wraz z Beri, ktry czsto peni obowizki tamady, i gociem honorowym. Gdy tylko zajli miejsca, zaczynao si picie. Pocztkowo w sposb cywilizowany, od kilku butelek wina, czasem sabego gruziskiego soku i szampana, ktry Stalin bardzo lubi. Mikojan i Beria zwykle przynosili wino. Jako Gruzin znacie si na winach lepiej ni inni, sprbujcie mawia wtedy Stalin: niebawem stao si jasne, e obawia si, czy wino nie jest zatrute, przestali je wic przynosi. Stalin podawa wasne wino i sam otwiera butelki. Kiedy przyjcie miao si ku kocowi, po niezliczonych toastach wdk, pieprzwk i koniakiem, nawet najbardziej zahartowani pijacy nie mogli utrzyma si na nogach. Stalin lubi obwinia Beri o nadmierne pijastwo. Podczas gruziskich obiadw gospodarz zwykle zmusza swoich goci do picia i obraa si, jeli odmawiaj. Na dworze Stalina gocinno ulega jednak wypaczeniu i nie reprezentowaa ju niczego poza wadz i strachem. Po pijatykach w 1944-1945 roku profesor Winogradow ostrzeg Stalina, e powinien ograniczy picie i doradzi mu miesza wino z wod mineraln. Mimo to generalissimus czasem naduywa alkoholu, a Swietana widziaa, jak piewa w duecie z kompletnie pijanym ministrem zdrowia. Zmuszanie twardych towarzyszy, by tracili samokontrol, stao si jego rozrywk i miernikiem dominacji. Pijastwo zaczyna Stalin, nie Beria: zmusza nas dopicia, aby rozwizay nam si jzyki, napisa Mikojan. Stalin nadal lubi star zabaw w odgadywanie temperatury. Pewnego razu, w obecnoci Djilasa, Beria pomyli si o trzy stopnie i musia wypi trzy szklanki wdki. Beria, ktrego Swietana nazwaa wspaniaym nowoczesnym okazem zrcznego dworzanina, wychodzi naprzeciw pragnieniu Stalina, by zobaczy upodlenie swoich towarzyszy i patronowa piciu, dbajc o to, aby nikt nie opuci kolejki. No, napij si ze wszystkimi drczy Mootowa, poniewa zawsze chcia si popisa przed Stalinem nigdy nie pozostawa w tyle, jeli Stalin co powiedzia. Czasem Stalin broni zagranicznych goci i oszczdza Kaganowicza, gdy ydzi nie umiej pi. Nawet podczas tych libacji umys Berii obraca si w krgu wyobrae seksualnych: zmusiwszy Djilasa do wypicia pieprzwki, zadrwi, e le dziaa na gruczoy pciowe. Stalin przyglda si uwanie gociowi, obserwujc jego reakcj, gotw wybuchn miechem. W skrytoci ducha Beria nienawidzi tych pijackich sesji skary si na nie gorzko przed Nin, Chruszczowem i Mootowem. Nina zapytaa go, dlaczego bierze w tym udzia. Naley si dostosowa do poziomu ludzi, z ktrymi si przestaje odpar, ale na pewno byo w tym co wicej. Beria napawa si swoj wadz: zarwno w tym, jak i w wielu innych rzeczach nie mg si oprze. Chruszczow przyzna, e obiady byy straszne. Czasami picie przybierao takie rozmiary, e palatyni wymiotowali, zlewali si w spodnie lub po prostu tracili przytomno i ochroniarze musieli odstawia ich do domw. Stalin chwali mocn gow Mootowa, ale czasem nawet on przebiera miar. Poskriebyszow le znosi alkohol i zawsze wymiotowa. Chruszczow by niepohamowanym pijakiem i tak samo jak Beria pali si, by we wszystkim zadowoli Stalina. Czasami tak si upija, e Beria zabiera go do domu i kad do ka, ktre ten natychmiast moczy. danow i Szczerbakow nie panowali nad swoim piciem i wpadli w alkoholizm: ten ostatni zmar na chorob alkoholow w maju 1945 roku, ale danow prbowa z ni walczy. Buganin by praktycznie alkoholikiem. Malenkow spas si jeszcze bardziej. Beria, Malenkow i Mikojan zdoali nakoni kelnerk, by podawaa im zabarwion wod, ale Szczerbakow zdradzi ich przed Stalinem. Po wypiciu nieprawdopodobnej iloci koniaku Mikojan wytoczy si z jadalni i znalaz may pokj z kanap i miednic. Spryska sobie twarz wod, pooy si i udao mu si troch przespa. Ale Beria donis na niego Stalinowi, ktry zacz ju nabiera niechci do Ormianina. Chciae by sprytniejszy od reszty powiedzia cicho Stalin. Uwaaj, eby tego pniej nie aowa. W domu Stalina zawsze czyhao na goci niebezpieczestwo. rodkowoeuropejscy wasale Stalina radzili sobie niewiele lepiej. Gottwald tak si upi, e zada przyczenia Czechosowacji do ZSRR. Jego ona, ktra przysza razem z nim, podja heroiczne wyzwanie: Towarzyszu Stalin, pozwlcie mi pi zamiast ma. Bd pia za nas oboje.

Rakosi nierozwanie powiedzia Berii, e wszyscy Rosjanie s pijakami. Sprbujemy temu zaradzi! zadrwi Stalin i wraz z Beri zacz poi Wgra wdk. Latem gocie wytaczali si na werand. Stalin prosi Beri lub Chruszczowa o rad w sprawie r (ktre troskliwie przycina), cytryn lub ogrdka warzywnego, gdzie zamierza sadzi nowe odmiany warzyw, takie jak skrzyowanie dyni z melonem. Codziennie karmi ptaki. Pewnego razu Beria wybudowa w prezencie dla Stalina szklarni. Co za gupiec to postawi? spyta Stalin. Ile elektrycznoci idzie na reflektory? Rozkaza zburzy szklarni. Poziom pijackich artw by niewiele wyszy ni w bursie studenckiej. Pewnego razu Chruszczow i Poskriebyszow po pijanemu wrzucili Kulika do stawu wiedzieli, e Stalin nie darzy tego bufona wielkim szacunkiem. Kulik, znany ze swojej siy fizycznej, wygramoli si z wody i zacz goni Poskriebyszowa, ktry schowa si przed nim w krzakach. Beria warkn: Gdyby kto sprbowa zrobi co takiego mnie, roznisbym go na strzpy! Poskriebyszowa regularnie wpychano do wody, a ochroniarze przestraszyli si, e pijany szef gabinetu utonie i dyskretnie osuszyli staw. Ten infantylizm cieszy Stalina: Zachowujecie si jak mae dzieci! Pewnego wieczoru Beria zaproponowa, eby sobie postrzelali w ogrodzie. W klatce byy przepirki. Jeli ich nie zastrzelimy powiedzia Beria zjedz je ochroniarze! Stalin, stary, saby i prawdopodobnie ju pijany, wyszed i zada dubeltwki. Najpierw zakrcio mu si w gowie i odda pierwszy strza w ziemi, omal nie trafiajc Mikojana. Potem wystrzeli w powietrze i obsypa rutem swoich ochroniarzy, pukownikw Tukowa i Chrustalowa. Przeprosi ich pniej, ale zwali win na Beri.[236] W jadalni kelnerki, pulchne chopki ubrane w biae fartuszki niczym wiktoriaskie pielgniarki, wnosiy pmiski z gruziskimi potrawami, ktre stawiay na kredensie lub na kocu dugiego stou, po czym znikay. Kiedy jedna z nich, podajc herbat Stalinowi i Polakom, zatrzymaa si i zawahaa. Stalin natychmiast to zauway: Dlaczego ona podsuchuje? Jeli nie byo zagranicznych dygnitarzy, obiad podawaa ktra z gospody, zwykle Waeczka, i ochroniarz. Gocie obsugiwali si sami, a potem doczali do Stalina przy stole. Stopniowo Stalin zacz przejawia wielkie zainteresowanie jedzeniem - wspomina Mikojan. Starzejcy si generalissimus uzupenia swoje nadwtlone siy ogromnymi ilociami jedzenia, ktrego wystarczyoby dla znacznie rolejszego mczyzny. Jad dwa razy wicej ode mnie napisa Mikojan. Bra gboki talerz, miesza w nim dwie zupy, a potem zwyczajem, ktry znaem z wasnej wioski, kruszy do gorcej zupy chleb i przykrywa to wszystko drugim talerzem pniej zjada do czysta. Nastpnie byy przystawki, danie gwne i mnstwo misa. Lubi ryby, zwaszcza ledzie, ale lubi te dziczyzn baanty, kaczki, kurczta i gotowane przepirki. Wynalaz nawet now potraw, ktr nazwa aragwi, baranin z oberynami, pomidorami, ziemniakami i czarnym pieprzem w pikantnym sosie, i czsto j zamawia. By jednak tak podejrzliwy, e zwykle stara si przekona Chruszczowa, najbardziej arocznego z palatynw, aby sprbowa baraniny lub ledzia, zanim zrobi to sam. Obiady stay si przejawem swego rodzaju kulinarnego imperializmu, miay wywiera wraenie swoj prostot, a jednoczenie oniemiela potg wadzy i speniay to zadanie. Podczas gdy niezaleni Jugosowianie byli przeraeni prostactwem biesiadnikw, ulegli Polacy delektowali si wspania pieczeni z niedwiedzia i uwaali gospodarza za czarujcego czowieka, ktry traktowa ich po ojcowsku i zawsze pyta, czy ich rodziny dobrze si bawiy podczas wakacji na Krymie. W przypadku cudzoziemcw Stalin nadal wykorzystywa swj dar ludzkiego podejcia. Ten czar mia jednak swoje granice. Bierut nieustannie wypytywa Stalina, co si stao z polskimi komunistami, ktrzy zniknli w 1937 roku. awrientij, gdzie oni s? zwraca si Stalin do Berii. Kazaem ci ich poszuka, dlaczego ich nie znalaze?

Stalin i Beria rozkoszowali si takimi przewrotnymi gierkami. Beria obieca poszuka zaginionych Polakw, ale kiedy Stalin nie sucha, zwrci si do Bieruta: Co si tak przypierdolilicie do Iosifa Wissarionowicza? Dobrze wam radz, odpierdolcie si od niego, bo bdzie z wami le! Bierut nie wspomnia wicej o swoich zaginionych przyjacioach. Stalin skary si na zepsute zby, co odbijao si rwnie na jego otoczeniu, poniewa mg je tylko najdelikatniejsz jagnicin lub dojrzae owoce. Jego protezy, kiedy mu je dopasowywano, rozptay kolejn zaciek rywalizacj. Sta si arokiem i jednoczenie upiera si przy bolszewickiej skromnoci, a te dwie rzeczy trudno byo ze sob pogodzi, gdy jego dworzanie przecigali si w podsuwaniu mu najlepszych kskw. Pewnego razu, delektujc si wyborn jagnicin, spyta ochroniarza: Skd wzilicie jagni? Z Kaukazu odpar ochroniarz. Jak zatankowalicie samolot? Wod? To jeden z wybrykw Wasika![237] Stalin rozkaza wybudowa w Kuncewie ferm, gdzie hodowano krowy, owce i kury, i zaoy staw z rybami, a tym wszystkim zarzdzali trzej specjalici od rolnictwa. Kiedy Beria dostarczy trzydzieci karpi, Stalin zbeszta swoich ochroniarzy: Nie potrafilicie znale karpia, ale Beria potrafi. Ochroniarze wysali ryby do analizy laboratoryjnej i okazao si, e byy zgnie. Temu oszustowi nie mona ufa powiedzia Stalin. Mimo swego wydatnego brzucha, Stalin krytykowa tusz Melanii Malenkowa i kaza mu si gimnastykowa, aby odzyska ludzki wygld. Beria szydzi ze swego sojusznika: No i co z tym twoim ludzkim wygldem, gdzie on jest? Stracie na wadze? Ale akomstwo Chruszczowa bawio Stalina, ktry szepta do swoich ochroniarzy: Potrzebuje wicej ni dwch ryb i kilku baantw, arok! Zachca otyego Chruszczowa, aby jad wicej: Spjrz! Podroby, Nikita. Prbowae ich ju? Palatyni usiowali kontrolowa swoj diet, odywiajc si przez jeden dzie w tygodniu sokami i owocami, ale bez widocznego efektu. Beria domaga si, aby podawano mu jarzyny, poniewa by ju tak gruby jak Malenkow. Prosz, towarzyszu Beria, oto wasze zielsko mwia gospodyni Stalina. Stalin uwaa, e jego obiady przypominaj zebrania klubu politycznego, ale kolegaintelektualista danow przekona go, i te wszechstronne dyskusje s odpowiednikiem sympozjonw staroytnych Grekw. Tak czy inaczej, owe upstrzone wymiocinami libacje stanowiy z jego strony najwikszy krok w kierunku rzdw gabinetowych, na jaki si kiedykolwiek zdoby. Imperium naprawd byo rzdzone z jadalni, jak uj to Mootow. Kierownictwo przypominao patriarchaln rodzin z dziwakiem na czele, ktrego sabostki niepokoiy domownikw, napisa Djilas, ale nieoficjalnie i faktycznie znaczna cz polityki radzieckiej ksztatowaa si na tych obiadach, podczas ktrych rozstrzyga si los rozlegej ziemi rosyjskiej, nowo nabytych terytoriw, a w znacznym stopniu take i ludzkoci. Rozmowa przeskakiwaa od artw i anegdot do najpowaniejszych politycznych, a nawet filozoficznych tematw. Czonkowie Politbiura wymieniali si nowinami z zakresu swojej jurysdykcji, lecz poufao bya iluzoryczna: Niewiadomy go nie dostrzegby adnej rnicy pomidzy Stalinem a reszt. Jednak ta rnica istniaa. Przy obiedzie danow, Pianista, by najbardziej elokwentny, opowiada o swojej najnowszej kampanii kulturalnej lub sarka, e Mootow powinien mu pozwoli zaanektowa Finlandi; natomiast jego gwny rywal, otyy biurokrata Malenkow, zwykle milcza w obecnoci Stalina zachowywa najwysz ostrono. Beria, najbardziej sualczy, a zarazem najbardziej zuchway, po mistrzowsku manipulowa Stalinem lub, jak uja to jego ona, igra z tygrysem: potrafi utrci kad propozycj, jeli nie zostaa wczeniej z nim uzgodniona. By bardzo potny, poniewa umia wychwyci najodpowiedniejszy moment, by [] obrci dobr lub z wol

Stalina na swoj korzy. Jeli na obiedzie nie byo cudzoziemcw, czsto decydowano o losie ludzi. Stalin rozprawia o towarzyszach zamordowanych w latach trzydziestych z chodnym obiektywizmem historyka, nie okazujc ani alu, ani gniewu. Pewnego razu podszed do jednego ze swoich marszakw[238], ktry zosta aresztowany i zwolniony. Syszaem, e bylicie ostatnio w wizieniu? Tak, towarzyszu Stalin, byem, ale rozpatrzyli moj spraw i zwolnili mnie. Ale wielu dobrych i zdolnych ludzi tam zgino. To prawda zaduma si Stalin stracilimy bardzo wielu dobrych i zdolnych ludzi. Potem wyszed z pokoju do ogrodu. Dworzanie natychmiast otoczyli marszaka. Co powiedzielicie towarzyszowi Stalinowi? spyta Malenkow, ktry zawsze zachowywa si jak prymus w szkole. Dlaczego? Nagle pojawi si Stalin z bukietem r, ktry wrczy marszakowi jako swego rodzaju przeprosiny. Najwysza wadza jest czsto w najwyszym stopniu nuca dla podwadnych: nic nie moe przecign nieuchronnej nudy i pijackiej gadatliwoci monarchy absolutnego w upadku. Stary generalissimus zacz si powtarza, sta si draliwy i zapominalski. Beria i Chruszczow znali ju na pami przesadzone opowieci o wyczynach Stalina na zesaniu, o podrach do Londynu i Wiednia, o cigach otrzymywanych w dziecistwie od ojca. Stalin rozwodzi si coraz czciej nad osobliwym szczciem ycia na zesaniu, zapewne jedynym prawdziwym szczciem, jakie zna. W 1947 roku dosta list z prob o pomoc z Turuchaska, gdzie przebywa na zsyce podczas I wojny wiatowej: Omielam si niepokoi Was z wioski Kuriejki napisa stary nauczyciel nazwiskiem Wasilij Soomin, ktry y z renty wysokoci 150 rubli. Pamitam, jak [] zowilicie wtedy jesiotra. Jak rado mi to sprawio! Otrzymaem Wasz list - odpowiedzia Stalin. - Nie zapomniaem jeszcze o Was ani o przyjacioach z Turuchaska i, mam nadziej, nie zapomn. Posyam Wam sze tysicy rubli z moich diet poselskich. To niezbyt wielka suma, ale i tak Wam si przyda. ycz Wam zdrowia. Stalin. Kady z palatynw obserwowa pozostaych, zachowujc nieustann czujno, aby strzec wasnych interesw i unika prowokowania starego tygrysa. Coraz trudniej byo rozmawia o realnej polityce. Kiedy Mikojan powiedzia Stalinowi, e wystpuj niedobory ywnoci, Stalin wpad w gniew i podczas gdy na st wnoszono kolejne dania, pyta z irytacj: Dlaczego nie ma ywnoci? Spytajcie Malenkowa, on odpowiada za rolnictwo odpar Mikojan. W tym momencie obcasy Berii i Malenkowa wyldoway na stopie Mikojana pod stoem. Jaki z tego poytek? zaatakowali pniej Mikojana Beria i Malenkow. To tylko denerwuje Stalina. Zaczyna obwinia tego lub tamtego z nas. Naley mu mwi tylko to, co chce usysze, eby stworzy mi atmosfer, a nie psu obiad! Studiowali Stalina jak zoologowie, aby odczyta jego nastroje, zdoby jego przychylno i przetrwa. W tym celu naleao zrozumie jego nadwraliwo jako czowieka i arogancj jako postaci historycznej, jego pragnienie, aby by lubianym, i wyrachowane okruciestwo: nie wolno byo go rozgniewa. Kiedy brat Mikojana, konstruktor samolotw, znalaz si w kopotach, Mikojan doradzi Artiomowi, jak postpowa ze Stalinem. Chruszczow zauway, e Bierut zdoa unikn najgorszego, poniewa wiedzia, jak postpowa ze Stalinem. Istniao kilka zasadniczych regu, przypominajcych rady, jakich udziela si turystom, gdyby podczas niedzielnej wycieczki mieli pecha natkn si na dzikie zwierz. Przede wszystkim naleao patrze mu prosto w oczy. W przeciwnym razie pyta: Dlaczego nie patrzycie mi dzisiaj w oczy? Ale niebezpiecznie byo patrze mu w oczy zbyt czsto: jeden z polskich przywdcw, Gomuka, robi notatki i na wszelkie sposoby okazywa szacunek, ale jego gorliwo denerwowaa Stalina: Co to za czowiek, ten Gomuka? Siedzi tam i przez cay czas patrzy mi w oczy, jakby czego szuka. Moe jest szpiegiem?

Gocie musieli zachowywa spokj: panika denerwowaa Stalina. Bierut nigdy nie wprawia Stalina w gniew ani w zakopotanie. Gocie musieli te okazywa szacunek, robic notatki, jak Malenkow, ale nie tak gorczkowo jak Gomuka: Dlaczego on przynis ze sob notatnik? zastanawia si Stalin. Jeli ochroniarze zbyt subicie trzaskali obcasami, Stalin zyma si: Kim wy jestecie? Dobrym wojakiem Szwejkiem? warcza. Ale stanowczo i humor zwykle dziaay na Stalina: podziwia i ochrania ukowa i docenia Chruszczowa za niezomno ich opinii. Wiedzia, e Beria i Malenkow prbuj wpywa na jego decyzje, ceni wic szczero Wozniesienskiego. Ale nie lubi ju bezporednioci starych towarzyszy. Woroszyow, najsawniejszy z radzieckich wielmow, ktremu nie ufa teraz za upodobanie do przepychu i znajomoci w krgach artystycznej cyganerii, prbowa mu przypomnie o starej przyjani. Nie pamitam odpar Stalin. Mikojan nalea do najszczerszych i czsto sprzeciwia si Stalinowi, co byo dopuszczalne podczas wojny, ale pniej ju nie: pewnego razu, kiedy rozmawiali o ofensywie charkowskiej, Mikojan stwierdzi odwanie, e katastrofa nastpia z winy Stalina. Geniusz wojskowy wpad we wcieko, nabierajc jeszcze wikszych podejrze wobec Mootowa i Mikojana. Palatyni nigdy nie spotykali si prywatnie: W przyjacioach i przyjani kryo si niebezpieczestwo - napisa Siergiej Chruszczow. - Niewinne spotkanie mogo si zakoczy tragicznie. Kiedy Chruszczow, Malenkow, Mechlis, Budionny i inni mieszkali przy ulicy Granowskiego, praktycznie nigdy nie odwiedzali ssiadw. Stalin podsyca ich wzajemne animozje: Beria i Malenkow nienawidzili danowa i Wozniesienskiego, Mikojan nienawidzi Berii, Buganin nienawidzi Malenkowa. W ich domach zaoono podsuch. (Byem podsuchiwany przez cae ycie -wyzna Mootow swemu ochroniarzowi, ktry ostrzeg go, e w jego domu jest podsuch). Ale Beria utrzymywa, e celowo wyraa w domu krytyczne opinie, gdy w przeciwnym razie Stalin stawa si podejrzliwy. Ich znaczenie zaleao nie od stanowiska, ale wycznie od stosunkw ze Stalinem. Dlatego Poskriebyszow, zaledwie czonek KC, mg otwarcie zniewaa Mikojana, czonka Politbiura, kiedy ten znalaz si w nieasce. Stalina trzeba si byo radzi we wszystkim, nawet w absolutnych drobiazgach, a mimo to generalissimus nie chcia, by nagabywano go o decyzje, poniewa to te go denerwowao. Beria si chepi, e podczas gdy Jeow biega do Stalina z kadym gupstwem, on sam konsultuje si z nim tylko w wanych sprawach. Jeli Stalin przebywa na wakacjach, najbezpieczniejsz strategi byo nie podejmowa w ogle adnych decyzji, co do perfekcji doprowadzi Buganin, ktry w efekcie bardzo wysoko zaszed. W razie wtpliwoci naleao si odwoa do przenikliwoci Stalina: Bez Was nikt nie rozstrzygnie tej kwestii - gosi jedna z takich notatek. Stalin lubi wysuchiwa opinii innych, zanim wyrazi wasn, lecz Mikojan wola zaczeka, co powie Stalin. Beria uwaa, e ten, kto chcia przetrwa, musia zawsze uderza pierwszy. Rzecz rozsdn byo donosi na kolegw lub, jak uj to Wyszyski, trzyma ludzi w niepewnoci. Kiedy Mootow popeni bd, Wyszyski rozkoszowa si tym. Ale donosiciele te yli w niepewnoci. Manuilski napisa dziesiciostronicowy donos na Wyszyskiego: Drogi towarzyszu Stalin, zwracam si do Was w sprawie Wyszyskiego []. Za granic, bez nadzoru ze strony KC, zachowuje si jak drobnomieszczanin i czowiek bezgranicznie zadufany w sobie, dla ktrego interesy wasne stoj na pierwszym miejscu. Stalin postanowi nic z tym nie robi, ale, jak zwykle, poinformowa ofiar. Od tego dnia Wyszyski spoglda w nieznane: yj tylko teoretycznie. Po prostu przetrwaem dzie. Przynajmniej to ju co, Bogu dziki! Najwaniejsz regu byo nie ukrywa niczego przed Stalinem: danow zneutralizowa swoje niepowodzenia w Leningradzie, a Chruszczow swj modzieczy trockizm, poniewa potulnie przyznali si do tego. Stalin swoim sokolim wzrokiem dostrzega kad sabo: kiedy Wyszyski poczu si chory i wyszed z dyplomatycznego spotkania, natychmiast dowiedzia si o tym i zatelefonowa do jego podwadnego, Gromyki: Co si stao Wyszyskiemu? By pijany?. Gromyko zaprzeczy. Ale przecie lekarze mwi, e jest alkoholikiem No dobrze, dajmy temu spokj! Po obiedzie Stalin wznosi uroczysty toast na cze Lenina, ktrego maska pomiertna wisiaa na cianie: Za Wadimira Iljicza, naszego wodza, naszego nauczyciela nasze wszystko! Ale to

kapaskie bogosawiestwo koczyo wszelkie decorum. Pod nieobecno cudzoziemcw Stalin krytykowa Lenina, bohatera, ktry zwrci si przeciwko niemu: opowiada nawet modemu Sergo Berii historie o romansach Lenina z sekretarkami. U schyku ycia zauway Chruszczow straci kontrol nad tym, co mwi. Mina ju zapewne czwarta, gocie byli kompletnie pijani, zmczeni i znudzeni, ale cierpicy na bezsenno generalissimus pozosta czujny i prawie zupenie trzewy. Nastpowaa krtka przerwa na umycie rk, kolejna okazja, by skomentowa nowe dziwactwa Stalina: palatyni chichotali z rosncej liczby zamkw na drzwiach i opowieci o jego pijackich wyczynach: Widzicie, on nawet w modoci pi za duo! Pniej wracali na obiad, ktry schodzi teraz do poziomu wieczoru kawalerskiego neandertalczykw. Czasami Stalin tak si upija, e pozwala sobie na rne wybryki, wspomina Chruszczow. Potrafi rzuci w kogo pomidorem. Beria i Poskriebyszow byli mistrzami w robieniu innym kawaw. Ofiar padali zwykle dwaj najbardziej dystyngowani gocie, Mootow i Mikojan, poniewa Stalin nie ufa im w coraz wikszym stopniu. Beria bra na cel elegancko ubranego Mikojana. Stalin szydzi z jego szykownego stroju, natomiast Beria uwielbia rzuca kapelusz Mikojana na sosn, gdzie ju zostawa. Wkada pomidory do garniturw Mikojana, a nastpnie przyciska go do ciany, tak by pomidor eksplodowa w kieszeni. Mikojan zacz przynosi na obiady zapasowe garnitury. W domu Aszchen znajdowaa koci kurczaka w jego kieszeniach. Stalin mia si, gdy Mootow usiad na pomidorze lub gdy Poskriebyszow wypi wdk doprawion sol i zwymiotowa. Poskriebyszow czsto zwala si z ng i trzeba go byo wynosi. Pewnego razu Beria napisa Kutas na kawaku papieru i przypi go Chruszczowowi na plecach. Chruszczow niczego nie zauway, a wszyscy pokadali si ze miechu. Nigdy nie zapomnia tego upokorzenia. Czasami podczas obiadu zjawiaa si Swietana, ale nie potrafia ukry zakopotania i niesmaku. Uwaaa, e palatyni przypominaj bojarw Piotra Wielkiego, ktrzy niemal zapijali si na mier, by zabawi cara na pijackim synodzie. Po obiedzie Stalin nakrca patefon, traktujc to jako swj obywatelski obowizek. Nigdy od niego nie odstpowa wspomina Berman. Z upodobaniem nastawia komiczne pyty, zwaszcza jedn, na ktrej koloraturowemu szczebiotowi piewaczki towarzyszyo wycie i szczekanie psw, co zawsze sprawiao mu dzik uciech. Przecie to jest mdre, diabelnie mdre! Opatrywa pyty komentarzami: Bardzo dobre!. Stalin zachca swoich palatynw do taca, ale nie byy to ju zabawne piruety Woroszyowa i Mikojana suncych lekko po parkiecie. To te stao si sprawdzianem wadzy i potgi. Stalin sam drepta dookoa z rozpostartymi ramionami w gruziskim stylu, chocia mia poczucie rytmu. Towarzyszu Iosifie Wissarionowiczu, jacy jestecie silni! przecigali si w komplementach czonkowie Politbiura. Wtedy zatrzymywa si i rzuca ponuro: Och, nie, nie bd ju dugo y. Fizjologia ma swoje prawa. Nie, nie wtrci Mootow. Towarzyszu Iosifie Wissarionowiczu, potrzebujemy was, macie jeszcze przed sob dugie ycie! Wiek mnie dopad i jestem ju starym czowiekiem. Nonsens. Wygldacie wietnie. Trzymacie si nad podziw Kiedy obecny by Tito, Stalin uciszy ten chr pochlebcw i popatrzy na swojego gocia, ktrego pniej mia kaza zamordowa. Tito powinien na siebie uwaa, eby nic mu si nie stao. Bo ja ju dugo nie poyj. Zwrci si do Mootowa. Ale Wiaczesaw Michajowicz nadal tu pozostanie. Mootow zmiesza si. Nagle, w dziwacznej demonstracji swojej ywotnoci, Stalin owiadczy: Tyle jest jeszcze we mnie siy! Chwyci Tit za ramiona i trzy razy unis go nad podog w rytmie rosyjskiej pieni ludowej z gramofonu, pas-de-deux, ktre byo dyktatorskim odpowiednikiem Nuriejewa i Fonteyn. Kiedy Stalin prosi do taca powiedzia Chruszczow Mikojanowi mdry czowiek taczy. Spocony Chruszczow wzi si pod boki i wykona hopaka, wyglda przy tym jak krowa taczca na lodzie. Buganin przytupywa. Mikojan, znakomity tancerz, wci potrafi odtaczy dzik lezgink, a nasz miejski tancerz, Mootow, ruszy do walca, ujawniajc niezwyky talent. Od lat

trzydziestych specjalnoci Mootowa by taniec w parze z innym mczyzn ku rozbawieniu Stalina: jego ostatni partner, Postyszew, zosta rozstrzelany dawno temu. Wsppracownik Bieruta, odpowiedzialny za sprawy bezpieczestwa w Polsce, Berman, by zdumiony, kiedy radziecki minister spraw zagranicznych poprosi go do walca. Ruszaem tylko nogami do rytmu wspomina Berman. Prowadzi Mootow, ja bym nie potrafi. On zreszt zupenie niele taczy, prbowaem dotrzyma mu kroku. Byo to jednak z mojej strony bazestwo, nie taniec. Bawili si wesoo, ale z wewntrznym napiciem. Stalin nastawia pyty i patrzy, umiechajc si obuzersko, gdy Mootow i Berman sunli po parkiecie. Stalin bawi si naprawd. Dla nas za wspomina Berman te tace byy dobr okazj, by po cichu powiedzie sobie rzeczy, ktrych nie mona byo powiedzie gono. Mootow ostrzega Bermana przed penetracj rozmaitych wrogich organizacji, a ostrzeenie zostao wczeniej uzgodnione ze Stalinem.[239] Na obiadach rzadko byway kobiety, cho czasami zapraszano je na przyjcie noworoczne lub na urodziny Stalina. Kiedy Nina Beria bya wraz z mem w Kuncewie, Stalin spyta j, dlaczego nie taczy. Odpara, e nie jest w nastroju, Stalin podszed wic do modego aktora i kaza mu poprosi Nin do taca. Chcia w ten sposb zrobi na zo zazdrosnemu Berii, ktry wpad we wcieko. wietlana nie znosia tych orgii. Stalin j te zmusza do taca: No dalej, Swietano, tacz! Jeste gospodyni, wic tacz! Ju taczyam, tato. Jestem zmczona. Stalin pocign j za wosy, wyraajc w tej brutalnej formie swoj przewrotn czuo. Kiedy prbowaa uciec, zawoa: Towarzyszko Gospodyni, dlaczego zostawiasz nas, biedne, nieowiecone istoty bez [] kierownictwa? Poprowad nas! Poka nam drog! Kiedy danow siada do fortepianu, piewali pieni kocielne, stare pieni rosyjskie i gruziskie piosenki ludowe. Jeli obecni byli gruziscy aktorzy i reyserzy, tacy jak Cziaureli, bawiono si jeszcze lepiej. Inscenizacje, piosenki i anegdoty Cziaurelego rozmieszay Stalina. Stalin lubi piewa i by w tym bardzo dobry. Do dwch chopcw z chru, Stalina i Woroszyowa, przyczali si Mikojan, Beria i danow przy fortepianie.[240] By ju prawie wit, ale nostalgiczn atmosfer tych pieni z utraconego wiata seminariw i chrw cerkiewnych zakcay nagle wybuchy gniewu i pogardy Stalina. Przyzwoity ledczy wspomina Chruszczow nie postpowaby z zatwardziaym kryminalist w sposb, w jaki Stalin traktowa przy stole swoich przyjaci. Kiedy Mikojan nie zgodzi si w czym ze Stalinem, ten rykn: Wszyscy si zestarzelicie. Pozbd si was. Okoo 5:00 Stalin wypuszcza wreszcie wyczerpanych towarzyszy, ktrzy czsto byli tak pijani, e nie mogli utrzyma si na nogach. Ochroniarze wzywali samochody przed frontowe wejcie i kierowcy wynosili swj adunek. W drodze do domu Chruszczow i Buganin leeli na tylnym siedzeniu, szczliwi, e udao im si przetrwa: Nikt nigdy nie wie szepn Buganin czy jedzie do domu, czy do wizienia. Ochroniarze zamykali drzwi daczy i szli na wartowni. Stalin kad si na jednej ze swoich kanap i zaczyna czyta. Wreszcie alkohol i zmczenie bray gr. Zasypia. Ochroniarze czekali, a w pokojach Stalina zganie wiato: Brak ruchu. 47 Szansa Mootowa: Zrobisz wszystko, kiedy jeste pijany! Wojna przyzna Stalin zamaa mnie. W padzierniku 1945 roku znowu zachorowa. Nagle,

przy obiedzie owiadczy: Niech Wiaczesaw teraz popracuje. Jest modszy. Kaganowicz, kajc, baga Stalina, aby nie rezygnowa. Nie ma mniej podanego zaszczytu ni zosta dziedzicem zbrodniczego tyrana. Ale obecnie Mootow, pierwszy z linii potencjalnych sukcesorw, zyska szans, by odegra rol tymczasowego przywdcy. Dziewitego padziernika Stalin, Mootow i Malenkow postanowili udzieli towarzyszowi Stalinowi ptora miesica urlopu i generalissimus odjecha pocigiem specjalnym do Soczi, a pniej do Gagry nad Morzem Czarnym. Pomidzy 9 a 15 padziernika dozna powanego ataku serca. Na fotografii w archiwum rodzinnym Wasika wida wyranie chorego Stalina, za ktrym poda zdenerwowany Wasik, prawdopodobnie po przyjedzie do Soczi, gdzie wznosia si teraz spora pitrowa rezydencja z zamknitym dziedzicem. Pniej Stalin uda si do Zimnej Rzeczki w pobliu Gagry. Byo to jego niedostpne orle gniazdo, wykute w skale, wysoko nad morzem. Przebudowane przez Mieranowa tak, by przypominao Kuncewo, stao si gwn rezydencj Stalina na poudniu przez reszt ycia. Do wysokiej drewniany bramy prowadzia wska i krta cieka. Dom otaczaa ze wszystkich stron gruziska weranda, a na dachu mieci si taras. Na skraju urwiska sta drewniany domek letni.[241] W tym urokliwym odosobnieniu Stalin wraca do zdrowia w spokojnym wakacyjnym rytmie: spa przez cae ranki, spacerowa w cigu dnia, jad niadanie na tarasie, pniej czyta i przeglda papiery, cznie z dwiema teczkami, ktrych nigdy nie pomija: raportami NKGB i tumaczeniami z zagranicznych gazet. By moe dlatego, e tak cile nadzorowa pras, mia zdumiewajce zaufanie do zagranicznych dziennikarzy. Pod jego nieobecno Mootow kierowa pracami rzdu wraz z Beri, Mikojanem i Malenkowem, czwrk Politbiura. Chwil wielkoci Mootowa przymieway niepokojce pogoski, e Stalin umiera albo ju umar. 10 padziernika radziecka agencja prasowa TASS, ogosia, e towarzysz Stalin wyjecha na odpoczynek. Ale to tylko obudzio zdziwienie i umocnio czujno Stalina. Chicago Tribune doniosa, e Stalin jest niezdolny do pracy. Jego nastpcami zostan z pewnoci Mootow i marszaek ukow na poudnie powdrowa raport Pogoski w zagranicznej prasie o stanie zdrowia towarzysza Stalina. Podejrzenia Stalina wzmogy si jeszcze, kiedy przeczyta wywiad z ukowem, w ktrym marszaek przypisa sobie zwycistwo w wojnie, a o Stalinie wspomnia mimochodem dopiero pod koniec. Stalin skupi si na pogoskach. Kto je rozpowszechnia i dlaczego radziecki honor, w jego osobie, zosta zniewaony? Zapewne nasz Wiaczesaw by tak podniecony swoimi nowymi obowizkami, e nie zauway gromadzcych si w Abchazji chmur. Mootow wici triumfy jako m stanu na arenie midzynarodowej. Dopiero co wrci z serii spotka. Pojawio si napicie, kiedy Stalin zada, aby jego minister wywar nacisk na Turcj w sprawie cesji czci terytorium: Mootow sprzeciwia si temu, lecz Stalin nalega radzieckie roszczenia zostay odrzucone. W kwietniu Mootow odwiedzi Nowy Jork, Waszyngton i San Francisco, by spotka si z prezydentem Trumanem i wzi udzia w inauguracyjnej sesji Organizacji Narodw Zjednoczonych. W trakcie nieprzyjemnego spotkania Truman przedstawi Mootowowi przykady radzieckiej perfidii w Polsce. yjemy pod cig presj, aby niczego nie przeoczy napisa Mootow do swojej ukochanej Polinki, ale jak zawsze napawa si swoj pozycj: Tutaj, wrd buruazyjnej opinii publicznej chepi si - jestem w centrum zainteresowania, a na innych ministrw prawie nie zwraca si uwagi! Jak zawsze: Tskni za Tob i za nasz crk. Nie bd ukrywa, e czasem ogarnia mnie niecierpliwe pragnienie Twojej bliskoci i czuoci. Ale najwaniejsze, e Moskwa [tj. Stalin] naprawd wspiera nasze wysiki i wspomaga je. We wrzeniu Mootow pojecha do Londynu na konferencj ministrw spraw zagranicznych, gdzie domaga si mandatu powierniczego nad wosk Libi, artujc cierpko na temat radzieckiego talentu do administracji kolonialnej. W przeciwiestwie do Stalina, ktry nieustannie popycha do radykalnych krokw, Mootow by w polityce zagranicznej realist i wiedzia, e Zachd nigdy nie wyrazi zgody na radzieck Libi. Popeni kilka gaf, lecz Stalin wybaczy mu porak na konferencji, zrzucajc win na nieprzejednan postaw Amerykanw. Mootow znw poskary si Polinie, e odczuwa presj, aby nie zawie. Prawie nie opuszcza radzieckiej ambasady, ogldajc

filmy takie jak Idealny m Wildea, natomiast raz, tylko raz, poszed na grb Karola Marksa. W typowo radzieckim stylu pogratulowa Polinie wykonania rocznego planu, ale doda: chciabym Ci przytuli i zrzuci ciar z serca. Obecnie, gdy Stalin wraca do zdrowia, a Mootow dziaa z nieco wiksz niezalenoci, napicie roso. Mootow czu, e nadesza pora, by zawrze porozumienie z Zachodem. Stalin tak nie uwaa: czas zedrze zason przyjaznych stosunkw. Poniewa Mootow nadal zachowywa si zbyt mikko wobec sojusznikw, Stalin, uywajc oficjalnej formy wy, gwatownie go zaatakowa. Przyjta przez Mootowa metoda dystansowania si od rzdu, by przedstawi siebie jako czowieka bardziej liberalnego [] do niczego nie prowadzi. Mootow odpowiedzia rytualnymi przeprosinami: Przyznaj, e popeniem powane przeoczenie. By to znaczcy moment dla palatynw: nawet Stalin i Mootow przestali zwraca si do siebie nieformalnie: nie byo ju Koby, tylko towarzysz Stalin. Dziewitego listopada Mootow kaza wydrukowa w Prawdzie przemwienie Churchilla wychwalajce Stalina jako prawdziwie wielkiego czowieka, ojca swego narodu. Mootow nie uchwyci nowego pogldu Stalina na Zachd. Stalin wysa mu utrzyman w gniewnym tonie depesz: Uwaam publikacj przemwienia Churchilla z pochwaami pod adresem Rosji i Stalina za bd, skrytykowa dziecic eufori, ktra rodzi [] sualczo wobec zagranicznych osobistoci. Musimy walczy z t sualczoci zbami i pazurami []. Nie trzeba dodawa, e radzieccy przywdcy nie potrzebuj pochwa od zagranicznych przywdcw. Prawd mwic, pochway tylko mnie drani. Stalin. Kiedy zagraniczna prasa trbia o chorobie Stalina i sukcesji Mootowa, na przyjciu z okazji 7 listopada Mootow upi si i zaproponowa zagodzenie cenzury dla zagranicznych gazet. Stalin zatelefonowa do niego i da upust zoci: Pleciecie, co wam lina na jzyk przyniesie, kiedy jestecie pijani! Stalin powici nastpne trzy dni wakacji na starcie w proch Mootowa. Kiedy New York Times napisa o chorobie Stalina w jeszcze bardziej nietaktowny sposb ni francuska prasa brukowa, postanowi da nauczk Mootowowi i rozkaza czwrce przeprowadzi dochodzenie czy by to bd Mootowa. Pozostali prbowali chroni Mootowa, obarczajc win modszego dyplomat, ale przyznali, e wykonywa instrukcje Mootowa. 6 grudnia Stalin zadepeszowa do Malenkowa, Berii i Mikojana, ignorujc Mootowa, i oskary ich o to, e naiwnie prbowali zbagatelizowa spraw, aby ukry matactwa czwrki. Stalin kipia gniewem na t zniewag dla prestiu rzdu radzieckiego. Zapewne prbowalicie wyciszy spraw, aby znale koza ofiarnego, da mu [] klapsa i na tym poprzesta. Ale popenilicie bd. Krytykujc obudnie roszczenia Politbiura do sprawowania rzdw, Stalin owiadczy: aden z nas nie ma prawa dziaa na wasn rk []. Ale Mootow przywaszczy sobie to prawo. Dlaczego? [] Bo te kalumnie byy czci jego planu? Reprymenda nie wystarczy, gdy Mootow bardziej si troszczy o zdobycie popularnoci w pewnych krgach zagranicznych. Nie mog uwaa takiego towarzysza za swojego pierwszego zastpc. Na zakoczenie stwierdzi, e nie wysa depeszy Mootowowi, poniewa nie ufam pewnym ludziom w jego otoczeniu. (Bya to pierwsza aluzja do ydowskiego pochodzenia Poliny). Beria, Malenkow i Mikojan, ktrzy wspczuli nieszczsnemu Mootowowi, wezwali go jak sdziowie, odczytali depesz Stalina i skrytykowali za popenione bdy. Mootow przyzna si do bdw, cho oskarenia o naduycie zaufania byy niesprawiedliwe. Trjka doniosa Stalinowi, e Mootow si pokaja, a nawet uroni kilka ez, co musiao troch udobrucha generalissimusa. Nastpnie napisa do Stalina list z przeprosinami, ktry, jak stwierdzi jeden z historykw, by zapewne najbardziej emocjonalnym dokumentem w jego yciu politycznym. Wasza szyfrowana depesza jest nasycona gbokim brakiem zaufania do mnie jako do bolszewika i czowieka, a ja przyjmuj to jako powane ostrzeenie ze strony partii dla caej mojej przyszej pracy, niezalenie od funkcji, jak przyjdzie mi peni. Nie bd szczdzi si, aby odzyska Wasze zaufanie, ktre kady uczciwy bolszewik postrzega nie tylko jako zaufanie osobiste, ale zaufanie partii co, co ceni bardziej ni ycie. Stalin pozwoli Mootowowi zadrcza si przez dwa dni, po czym, 8 grudnia o 1:15, znw napisa do czwrki, przywracajc swego zbkanego zastpc na poprzednie stanowisko pierwszego

wicepremiera. Ale ju nigdy nie mwi o Mootowie jako o swoim nastpcy i rejestrowa jego bdy, aby wykorzysta je przeciwko niemu.[242] By to zaledwie pocztek. Stalin czu si lepiej, ale przemyliwa gniewnie nad zagroeniami z zagranicy, rozprzeniem w kraju, nielojalnoci we wasnym krgu, impertynencj marszakw. By znudzony i przygnbiony bezczynnoci i samotnoci, walka stymulowaa jego energi i wol ycia. Rozkoszowa si manipulowaniem ludmi i walk ideologiczn. Powrciwszy w grudniu z byskiem w tych oczach i nowym zapasem si, postanowi umocni bolszewizm i przywoa do porzdku swoich wszechpotnych bojarw fal aresztowa i przesuni personalnych. Wstrzsnwszy Mootowem, Stalin zwrci si przeciwko Berii i Malenkowowi. Nie musia szuka powodu. Kiedy Wasilij odwiedzi go w Poczdamie, zameldowa o katastrofalnej sytuacji w radzieckim lotnictwie: spord 80.300 samolotw straconych podczas wojny, 47 procent rozbio si z powodu awarii technicznych, a nie zestrzelenia przez wroga. Stalin rozmyla o tym na wakacjach, zaprosi nawet do Soczi ministra przemysu lotniczego Szachurina.[243] Pniej poleci wszcz dochodzenie w sprawie lotnikw przeciwko Szachurinowi i marszakowi lotnictwa Nowikowowi, jednemu z bohaterw wojennych, ktremu grozi artobliwie ju na bankiecie na cze de Gaullea. Drugiego marca Wasilij Stalin zosta awansowany do stopnia generaa majora. 18 marca Beria i Malenkow, dwaj wojenni potentaci, otrzymali status penych czonkw Politbiura w momencie, gdy nad ich gowami zawisa sprawa lotnikw. Niebawem Szachurin i marszaek Nowikow zostali aresztowani i poddani torturom. Stalin zamierza zapa dwie sroki za ogon: za produkcj lotnicz odpowiada Malenkow. Abakumow, szef Smiersza i protegowany Stalina, zmontowa spraw lotnikw, ktra bya wymierzona rwnie w Beri. Sabo Stalina do Megrela ju dawno zamienia si w zgryliw pogard. Stalin nie znosi teatralnej sualczoci i zbrodniczej pomysowoci Berii w takim samym stopniu, w jakim podziwia jego geniusz administracyjny. Ju mu nie ufa. Jego podstawow zasad byo zachowanie osobistej kontroli nad aparatem bezpieczestwa. Za duo wie powiedzia Stalin Mikojanowi. Jego niech wzbieraa powoli. Spacerujc wraz z Kawtaradzem po ogrodach w Kuncewie, szepn jadowicie do Berii w dialekcie megrelskim (ktrego nie rozumia nikt oprcz Gruzinw): Ty zdrajco, awrientiju Berio! A potem doda z ironicznym umiechem: Zdrajco! Podczas obiadu w domu Berii by czarujcy dla Niny, ale oschy dla awrientija: wznoszc toasty, nie zaszczyci Berii adn pochwa. Beria przypomnia mu o ich pierwszym spotkaniu w 1926 roku. Nie pamitam odpar zimno Stalin. Irytowao go, e na posiedzeniach Beria prbuje rozmawia z nim po gruzisku. Nie mam adnych tajemnic przed towarzyszami. Co to za prowokacja! Mwcie jzykiem zrozumiaym dla wszystkich! Stalin wyczuwa, i susznie, e Beria, potentat przemysowy i nuklearny, chce zosta politykiem. Ma ambicje na skal globaln wyzna swemu gruziskiemu protegowanemu ale jego amunicja nie jest warta zamanego grosza! Stalin uzna, e w organach le si dzieje. Podczas wakacji spyta Wasika o zachowanie Berii. Wasik, uszczliwiony, e ma okazj mu zaszkodzi, zameldowa o jego zepsuciu, niekompetencji i chorobie wenerycznej. Przy obiedzie na poudniu Stalin opowiedzia dowcip o Berii: Stalin gubi swoj ulubion fajk. Po kilku dniach awrientij dzwoni do Stalina: Czy znalelicie fajk? Tak odpowiada Stalin. Znalazem j pod kanap. To niemoliwe! krzyczy Beria. Trzech ludzi przyznao si do kradziey! Stalin opowiada historie o wymuszaniu zezna od niewinnych ludzi. Nage jednak spowania. Wszyscy miej z takich historii. Ale to nie jest mieszne. Naley usun z MWD ludzi, ktrzy ami prawo! Stalin dziaa szybko: w styczniu Beria utraci stanowisko ministra spraw wewntrznych, ale pozosta kuratorem organw z Mierkuowem jako szefem MGB. Potem sekretarz Mierkuowa

zoy na niego donos. 4 maja Stalin, wspierany przez danowa, zaaranowa nominacj Abakumowa na ministra bezpieczestwa pastwowego: jego kwalifikacje polegay na lepym posuszestwie i niezalenoci od Berii. Kiedy Abakumow skromnie odmwi, Stalin spyta artem, czy wolaby trust herbaciany. Abakumow pozostaje najbardziej tajemniczym z szefw resortu bezpieczestwa, tak jak lata powojenne s najbardziej mrocznym okresem rzdw Stalina, cho obecnie wiemy o nich znacznie wicej. Zbliajce si okruciestwa byy dzieem Abakumowa, nie Berii, chocia wikszo historykw przypisywaa win temu ostatniemu. Beria, ktry jako wicepremier odpowiedzialny za program atomowy i przemys rakietowy przenis si z ubianki na Kreml, zosta tym samym zwolniony z organw. Czu si tym bardzo dotknity. Beria ba si miertelnie Abakumowa i za wszelk cen stara si utrzymywa z nim dobre stosunki wspomina Mierkuow. Znalaz w Abakumowie godnego siebie przeciwnika. Jak szczur na toncym okrcie, strczyciel Berii, pukownik Sarkisow, donis o seksualnych ekscesach bolszewickiego Sinobrodego Abakumowowi, ktry natychmiast poszed z tym do Stalina. Przynocie mi wszystko, co ten gnojek napisze! warkn Stalin. 48 danow dziedzicem i zakrwawiony dywan Abakumowa Abakumow[244], wysoki mczyzna o misistej twarzy, bezbarwnych oczach, czarnych wosach, odtych wargach i cikich brwiach, by kolejnym malowniczym, buczucznym oprawc, amoralnym kondotierem i zoologicznym karierowiczem, ktry dorwnywa Berii sadyzmem, lecz ustpowa mu inteligencj. Przed przystpieniem do torturowania swoich ofiar Abakumow rozwija w swoim gabinecie zakrwawiony dywan, aby nie zaplami kosztownych perskich kobiercw. Widzisz oznajmi swojemu podwadnemu Leopoldowi Trepperowi agentowi mona podzikowa tylko na dwa sposoby: obsypa go medalami albo ci mu gow. Z pewnoci nie by odosobniony w tym bolszewickim pogldzie. Zanim Stalin zrobi z niego ministra, Wiktor Abakumow by typowym czekist, ktry zdobywa ostrogi, dokonujc czystki w Rostowie w 1938 roku. Urodzony w 1908 roku jako syn moskiewskiego robotnika, by hulak i kobieciarzem. Podczas wojny trzyma swoje kochanki w hotelu Moskwa i sprowadza z Berlina pocigi pene upw. Jego luksusowe mieszkanie naleao do piewaka operowego, ktrego kaza aresztowa. Regularnie wykorzystywa bezpieczne domy MGB do miosnych schadzek. Uwielbia jazz. Muzyk Eddie Rosner grywa na jego przyjciach, dopki jazz nie zosta zakazany. Abakumow mia do czynienia bezporednio ze Stalinem, widujc go co tydzie, ale nigdy nie zosta dopuszczony do jego wewntrznego krgu. Nie robiem nic z wasnej inicjatywy utrzymywa po mierci Stalina. Stalin wydawa polecenia, a ja je wykonywaem. Nie ma powodu, aby mu nie wierzy. Zabiega o wzgldy dzieci Stalina. Pewnego razu, podczas obiadu na Kremlu, nagle drgn, poderwa si z miejsca i unienie skoni gow przed nisk, rudowos dziewczyn Swietan. Stalin nie wymaga, aby ludzie kaniali si jego crce. Abakumow pi z Wasilijem Stalinem. Razem sfabrykowali spraw lotnikw. Wasilij przywaszczy sobie dacz Nowikowa, podczas gdy ojciec radzieckich si powietrznych by torturowany. Stalin spyta Abakumowa o zalecenia. Powinni zosta rozstrzelani. atwo jest rozstrzeliwa ludzi odpar Stalin. Znacznie trudniej nakoni ich do pracy. Nakocie ich do pracy. Szachurin dosta siedem lat cikich robt, Nowikow dziesi lat, ale swoimi zeznaniami obciyli

grubsz ryb. Czwartego maja Malenkow zosta nagle usunity z Sekretariatu. Jego rodzina wspominaa, e musieli opuci swoj dacz. Matka zabraa dzieci na dugie wakacje nad Batyk. Malenkow przez kilka miesicy doglda zbiorw w Azji rodkowej, ale nigdy nie zosta aresztowany. Beria prbowa przekona Stalina, aby sprowadzi go z powrotem, co rozbawio generalissimusa: Dlaczego tak si przejmujesz tym imbecylem? Ciebie pierwszego zdradzi. Beria straci swoje organy i swego sojusznika Malenkowa, tote sukces z bomb mia tym wiksze znaczenie. Pod koniec roku pojecha do zakadw Elektrostal w Nogisku, aby zobaczy, jak eksperymentalny reaktor jdrowy profesora Kurczatowa osignie stan krytyczny i zapocztkuje pierwsz w Zwizku Radzieckim samopodtrzymujc si reakcj acuchow. Beria obserwowa, jak Kurczatow podnosi prt kontrolny i sucha, jak trzaski rejestrujce przepyw neutronw przechodz w cigy szum. Ruszy! zawoali naukowcy. To wszystko? spyta z niedowierzaniem Beria, bojc si, e jajogowi go oszukuj. Nic wicej? Mog podej do reaktora? Byaby to upajajca perspektywa dla milionw ofiar Berii, lecz naukowcy skwapliwie powstrzymali go przed tym. Odmiana losw Berii i Malenkowa oznaczaa wyniesienie ich miertelnego wroga, Andrieja danowa, przyjaciela Stalina, zaywnego, pretensjonalnego intelektualisty, ktry po cikich przejciach w Leningradzie sta si alkoholikiem z wodnistymi oczami i sin cer. Stalin otwarcie mwi o danowie jako o swoim nastpcy. Tymczasem Beria ledwie mg ukry swoj pogard dla aspiracji danowa: Potrafi tylko gra na fortepianie dwoma palcami i odrni czowieka od krowy na obrazie, a mimo to wymdrza si na temat malarstwa abstrakcyjnego! Pianista sta si bohaterem w Leningradzie, gdzie lubi si przechwala, e blokada miaa wiksze znaczenie ni bitwa pod Stalingradem. Wysany w 1945 roku jako prokonsul Stalina do Finlandii, nauczy si fiskiej historii i popisywa si encyklopedyczn wiedz na temat polityki Helsinek, a nawet oczarowa tamtejszego przedstawiciela Wielkiej Brytanii. Kiedy domaga si zaanektowania Finlandii (rosyjskiego ksistwa do 1917 roku), Mootow udzieli mu reprymendy: Posuwacie si za daleko []. Jestecie zbyt emocjonalni! Ale nie zaszkodzio to jego wizerunkowi w oczach Stalina, ktry odwoa go z Leningradu i mianowa swoim zastpc odpowiedzialnym za Wydzia Agitacji i Propagandy i stosunki z partiami zagranicznymi, czynic go jeszcze potniejszym ni przed wojn. Jego rodzina, zwaszcza syn Jurij, znw znalaza si blisko Stalina. Nawet pisali do niego ca rodzin: Drogi Iosifie Wissarionowiczu, skadamy Wam serdeczne gratulacje z okazji [] rocznicy bolszewickiego zwycistwa i prosimy, ebycie przyjli nasze najlepsze yczenia. Zinaida, Andriej, Anna i Jurij danow. Od powrotu w styczniu 1945 roku danow rozgrywa zrcznie swoje karty. Umocni triumf nad Malenkowem i Beri, przekonujc Stalina, aby wynis jego kamaryl leningradczykw do wadzy w Moskwie. Aleksiej Kuzniecow, maomwny bohater blokady o pocigej twarzy i spokojnym gosie, zaj miejsce Malenkowa w Sekretariacie. danow zdawa sobie spraw, e Stalin chce ukrci wpywy Berii w MGB, zasugerowa wic, by Kuzniecow zastpi go jako kurator organw. Kuzniecow w swojej naiwnoci przyj ten zatruty kielich: powinien odmwi, wspomina Mikojan, ale by prostoduszny. Nominacja Kuzniecowa cigna na nieprzejednan nienawi dwch najbardziej mciwych drapienikw w stalinowskiej dungli: Berii i Malenkowa. Do stycznia 1946 roku, gdy Stalin przebywa na swego rodzaju emeryturze, danow, jak si wydawao, zdoby kontrol nad parti i zyska decydujce sowo w kwestiach polityki kulturalnej i zagranicznej, a take zneutralizowa organy i wojsko.[245] danowa wychwalano jako drugiego czowieka w partii, jej najwikszego dziaacza, a jego otoczenie szeptao o naszym nastpcy tronu. Stalin zastanawia si, czy nie mianowa go sekretarzem generalnym. W 1946 roku danow podpisywa dekrety jako sekretarz wraz ze Stalinem jako premierem: Pianista by tak wany, e, jak opisa jugosowiaski ambasador, gdy urzdnik wchodzi do jego gabinetu, kania si danowowi przy wejciu, a potem wycofywa si tyem, znowu si kaniajc, wpada na drzwi i

nerwowo szuka rk klamki. W rocznic rewolucji, pod nieobecno Stalina, danow odbiera defilad, a czonkowie jego leningradzkiej kamaryli wypeniali Mauzoleum. Ale stan jego zdrowia si pogarsza.[246] danow nigdy nie chcia by nastpc. Podczas powanej choroby Stalina by przeraony t perspektyw i powiedzia synowi: Boe, nie pozwl mi przey Stalina! Stalin i danow, zastanawiajc si, jak poczy rosyjski patriotyzm z rewolucyjnym bolszewizmem, aby wykorzeni zagraniczne wpywy i przywrci moralno, dum i dyscyplin, podjli to, czego nie dokoczyli przed wojn. Niczym dwaj zrzdliwi profesorowie, owadnici obsesj wielkoci dziewitnastowiecznej kultury i zgorszeni zepsuciem nowoczesnej sztuki i obyczajw, dawny seminarzysta i potomek prowincjonalnej inteligencji signli do swej modoci, planujc zacieky atak na modernizm (formalizm) i zagraniczne wpywy w rosyjskiej kulturze (kosmopolityzm). Ci dwaj skrupulatni, niezmordowani intelektualici, ktrych czy nienasycony bolszewicki gd wyksztacenia, przesiadywali do pniej nocy nad czasopismami literackimi i obmylali kres kulturalnych swobd czasu wojny. Pogrony w klasyce, peen pogardy dla nowomodnej sztuki danow zainicjowa polityk znan Aleksandrowi I i Mikoajowi I. Zwycistwo pobogosawio maestwo rosyjskoci z bolszewizmem: Stalin postrzega Rosjan jako element spajajcy ZSRR, starszego brata narodw radzieckich, a jego nowy rosyjski nacjonalizm bardzo si rni od swego dziewitnastowiecznego przodka. Nie bdzie adnych nowych swobd, adnych zagranicznych wpyww, wszystkie te nowinki zostan zgniecione w wymuszonym kulcie rosyjskoci. Naturalnym punktem wyjcia byy leningradzkie czasopisma, poniewa publikoway teksty satyryka Michaia Zoszczenki, ktrego Stalin czytywa swego czasu dzieciom, i poetki Anny Achmatowej, ktrej namitne wiersze symbolizoway niezomn godno i wraliwo jednostki w czasach terroru i wojny. danow wyrazi wasnymi sowami to, czego pragn Stalin: Prosz, ebycie si z tym zapoznali - zwrci si danow do mistrza czy to dobre dla prasy i co trzeba poprawi? Czytaem Wasz referat. Moim zdaniem jest doskonay - odpisa Stalin owkiem. - Musicie to natychmiast opublikowa, a potem wyda jako ksik. Pozdrowienia! Ale konieczne s pewne poprawki, ktre odzwierciedlay sposb mylenia Stalina: Gdyby nasza modzie czytaa Achmatow i uczya si w takiej atmosferze, co by si stao podczas Wielkiej Wojny Ojczynianej? Nasza modzie wychowana w radosnym duchu zdoaa odnie zwycistwo nad Niemcami i Japoni []. Te czasopisma pomagaj naszym wrogom niszczy nasz modzie[247] Osiemnastego kwietnia danow atakiem na leningradzkie czasopisma rozpta swj kulturowy terror, znany jako danowszczyzna. W sierpniu literacki inkwizytor pojecha do Leningradu, by oznajmi: Jak osaba czujno w Leningradzie, w redakcji czasopisma Zwiezda, e opublikowano w nim teksty [] zatrute jadem zoologicznej nienawici wobec radzieckiego kierownictwa. Napitnowa Achmatow jako ni to mniszk ni jawnogrzesznic, a raczej ladacznic-zakonnic, ktrej grzech miesza si z modlitw, parafrazujc groteskowo jej wiersze. Pniej przypuci atak na filmowcw i muzykw. Podczas synnego spotkania z Szostakowiczem i innymi kompozytorami Pianista brzdka na fortepianie, by zademonstrowa atwo wpadajce w ucho ludowe piosenki, wizja rwnie absurdalna jak Jzef II upominajcy Mozarta, e pisze za duo nut. Jurij danow poszed do teatru z ojcem i Stalinem. Pniej rozmawiali z aktorami, ktrzy chepili si, e ich sztuk oklaskiwano w Paryu. Ci Francuzi nie s warci podeszew moich butw powiedzia Stalin. Nie ma nic waniejszego ni teatr rosyjski. Kpic dobrodusznie, wszechpotny duet, Stalin i danow, udziela wskazwek pisarzom i reyserom. Wieczorem 14 maja 1947 roku wezwali dwch ulubionych literackich biurokratw Stalina, Simonowa i Fadiejewa, przewodniczcego Zwizku Pisarzy. Najpierw Stalin ustali wynagrodzenie dla pisarzy: Pisz jedn dobr ksik, buduj sobie dacz i przestaj pisa. Nie aujemy im pienidzy rozemia si Stalin ale tak nie moe by. Zaproponowa powoanie komisji.

 Zgaszam si! owiadczy danow, okazujc swoj niezaleno. Co za skromno! zachichota Stalin. Kiedy rozmawiali na temat komisji, danow trzy razy sprzeciwi si Stalinowi, zanim w kocu uleg, co dowodzi, e ulubiecy nadal mogli si z nim spiera. Gdy Pianista powiedzia, e dosta aosny list od jakiego pisarza, Stalin zaartowa: Nie wierzcie aosnym listom, towarzyszu danow! Nastpnie zwrci si do pisarzy: Jeli to wszystko, mam do was pytanie: nad jakimi tematami pracuj teraz pisarze? Wygosi wykad o radzieckim patriotyzmie. Ludzie s dumni, ale nasza rednia inteligencja, lekarze i profesorowie, nie maj patriotycznego wyksztacenia. ywi niczym nieusprawiedliwiony podziw dla zagranicznej kultury []. Ta tradycja wywodzi si od Piotra [] podziw dla Niemcw, Francuzw, cudzoziemcw, gnojkw rozemia si. Duch samoponienia musi zosta wykorzeniony. Powinnicie napisa powie na ten temat. Stalin mia na myli niedawny skandal. Dwch profesorw medycyny specjalizujcych si w leczeniu raka opublikowao swoj prac w amerykaskim czasopimie. Stalin i danow powoali sd honorowy, kolejny nawrt do tradycji carskiej kasty oficerskiej, aby osdzi profesorw. (Przewodniczy danow). Stalin poleci Simonowowi napisa sztuk o rozprawie. danow spdzi ca godzin, poddajc Simonowa krytyce literackiej, a w tym czasie Stalin sam przerobi zakoczenie sztuki.[248] W sierpniu Bolszakow, minister kinematografii, pokaza Stalinowi nowy film, Iwan Grony, cz druga. Wiedzc z raportw MGB, e Eisenstein porwnywa Gronego z Jeowem, Stalin odrzuci ten koszmar, krytykujc film za brak radzieckiej dumy i sposb przedstawienia Iwana (a take dugo pocaunku i dugo brody). Eisenstein zwrci si do Stalina. 25 lutego 1947 roku o 23:00 reyser i jego scenarzysta zjawili si w Kciku, gdzie Stalin i danow uraczyli ich wykadem na temat narodowego bolszewizmu, niezwykym tour dhorizon z zakresu historii, terroru, a nawet seksu. Stalin zaatakowa film za to, e MGB cara, Oprycznina, przypomina Ku Klux Klan. A co do samego Iwana: Wasz car jest mazgajowaty, przypomina Hamleta powiedzia Stalin. Car Iwan by wielkim, mdrym wadc mdrym nie wpuci do kraju cudzoziemcw. Piotr te by wielkim carem, ale traktowa cudzoziemcw zbyt liberalnie. Tym bardziej Katarzyna. Czy dwr Aleksandra I by rosyjski? Nie, by niemiecki Potem danow wyrazi swoj opini, z interesujc refleksj na temat natury samego Stalina: Iwan Grony wydaje si w wersji Eisensteina histerykiem! Postacie historyczne doda Stalin naley odpowiednio pokazywa Iwan Grony za dugo cauje on. Znowu pocaunki. W tamtych czasach nie byo to dozwolone. Potem przeszed do sedna. Iwan Grony by bardzo okrutny powiedzia. Umiecie pokaza, e by okrutny. Ale musicie pokaza, dlaczego musia by okrutny. Nastpnie danow podnis wak kwesti brody Iwana. Eisenstein obieca j skrci i spyta, czy moe zapali. Wydaje mi si, e nie ma zakazu palenia. Moe powinnimy go przegosowa. Stalin umiechn si do Eisensteina. Nie wydaj wam instrukcji, po prostu dziel si z wami spostrzeeniami widza.[249] Kampania danowa na rzecz rozbudzenia rosyjskiego patriotyzmu staa si niebawem tak absurdalna, e, jak wspomina Sacharow, ludzie artowali na temat Rosji, ojczyzny sonia. Co bardziej zowieszcze, wzbierajcy rosyjski nacjonalizm i ataki na kosmopolitw zwrciy si przeciwko ydom. 49 Nieaska ukowa i grabiecy Europy: imperialna elita

Na pocztku wojny Stalin zda sobie spraw z uytecznoci radzieckich ydw przy staraniach o amerykask pomoc, ale nawet wwczas nie obeszo si bez rozlewu krwi.[250] Potem Stalin poleci Berii zaoy ydowski Komitet Antyfaszystowski, kontrolowany przez NKWD, ale formalnie kierowany przez synnego ydowskiego aktora, Soomona Michoelsa, niskiego, z twarz psotnego intelektualisty, wydatnym czoem i obrzmia doln warg, ktremu Kaganowicz kaza gra krla Lira dla Stalina. Kiedy w kwietniu 1943 roku Michoels wyjeda do Stanw Zjednoczonych zabiega o pomoc dla Rosji, Mootow udzieli mu instrukcji, a Stalin wyszed ze swojego gabinetu, aby mu pomacha na poegnanie. Dziaalno ydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego nadzorowa Soomon ozowski, siwy stary bolszewik z brod biblijnego proroka, symboliczny yd w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych Mootowa. Potwornoci nazistowskiego Holocaustu, podr Michoelsa i chwytliwy postulat ruchu syjonistycznego, by zapewni narodowi ydowskiemu bezpieczn przysta, zmikczyy serca nawet najbardziej zatwardziaych internacjonalistw w bolszewickim kierownictwie. Stalin tolerowa to, ale podsyca tradycyjne antysemickie uprzedzenia. Kiedy dobierano obsad do filmu Iwan Grony, cz druga, Bolszakow otwarcie odrzuci jedn aktork, poniewa jej semickie rysy s wyranie widoczne. Nie zaangaowano nikogo o ydowskim wygldzie. Kiedy nacierajca Armia Czerwona natkna si na lady niesychanego hitlerowskiego ludobjstwa, Chruszczow, ukraiski przywdca, sprzeciwi si okazywaniu jakich specjalnych wzgldw ydom powracajcym z obozw zagady. Nie chcia nawet zwrci im domw, zajtych tymczasem przez Ukraicw. Ten zajady antysemita sarka, e Abramowicze spadn na jego lenno jak kruki. To zapocztkowao spr w otoczeniu Stalina. Michoels poskary si Mootowowi, e po katastrofie ydw lokalne wadze nie przejawiaj adnej troski. Mootow przekaza jego skarg Berii, ktry, aby odda mu sprawiedliwo, okaza wspczucie. Beria zada, aby Chruszczow pomg ydom, ktrzy wycierpieli wicej ni inni ze strony Niemcw. Czynic to, podejmowa ryzyko, poniewa Stalin ogosi, e wszyscy obywatele radzieccy ucierpieli w rwnym stopniu. Stalin podejrzewa pniej Beri o to, e utrzymuje zbyt bliskie kontakty z ydami, z czego mogy zrodzi si plotki, i sam Beria jest ukrytym ydem. Mootow przekaza polecenie Berii. Chruszczow zgodzi si pomc swoim Abramowiczom. Omieleni tym rosncym wspczuciem, Michoels i jego kolega Isaak Pfeffer, poeta[251] i konfident MGB, zaproponowali Mootowowi i jego zastpcy odpowiedzialnemu za ydowski Komitet Antyfaszystowski, ozowskiemu, utworzenie republiki ydowskiej na Krymie (skd wysiedlono Tatarw) lub w Saratowie (skd wysiedlono Niemcw nadwoaskich). Mootow uwaa pomys z Powoem za mieszny (kto widzia yda na traktorze), lecz skania si ku Krymowi: Napiszcie memorandum dla mnie i towarzysza Stalina, a zobaczymy. Wszyscy wspomina Wadimir Redens uwaali, e ydowski Krym stanie si faktem. Mootow, ktry okazywa wiksz niezaleno ni dotd, mg dyskutowa o tym z Beri, ale jego postawa o mao co nie kosztowaa go ycia. Wikszo zaangaowanych w to osb zgina w cigu nastpnych piciu lat. Drugiego lutego 1944 roku Michoels wrczy swoje memorandum Mootowowi z kopi dla Stalina, ktry uzna, e aktor zacz uprawia ydowsk propagand. Stalin, wystrzegajc si posdzenia o antysemityzm, wysa Kaganowicza, aby obla zimn wod t ide ydowskiej Kalifornii: Tylko aktorzy i poeci mogli wpa na taki pomys, ktry w praktyce nie jest nic wart!, powiedzia. danow sporzdzi list ydw zatrudnionych w rnych resortach i zaleci zamknicie ydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego.[252] Podobnie jak Mootow w 1939 roku, danow rozpocz nagonk na ydw w aparacie partyjnym, ktry, jak stwierdzi, sta si czym w rodzaju synagogi. Antysemityzm Stalina stanowi poczenie staromodnych uprzedze, podejrzliwoci i nieufnoci, poniewa jego wrogowie byli czsto ydami. Stalin bez enady powiedzia Rooseveltowi w Jacie, e ydzi s lichwiarzami, spekulantami i pasoytami. Ale po 1945 roku nastpia zmiana: Stalin

objawi si jako zajady i obsesyjny antysemita. Wynikao to po czci z przesanek czysto pragmatycznych: antysemityzm pasowa do jego nowego rosyjskiego nacjonalizmu. Supremacja Ameryki z jej wpywow spoecznoci ydowsk sprawia, e jego ydzi, ze swymi amerykaskimi koneksjami odnowionymi podczas wojny, stali si w jego oczach nielojaln pit kolumn. Podejrzliwo Stalina w stosunku do ydw bya kolejnym symptomem jego kompleksu niszoci wobec Ameryki, jak rwnie przejawem strachu przed wasnym, penym wiary w siebie zwyciskim narodem. Bya take sposobem kontrolowania starych towarzyszy, ktrych ydowskie koneksje symbolizoway ich now kosmopolityczn pewno siebie po zwycistwie. Poza tym Stalin nienawidzi ludzi o podwjnej lojalnoci: zauway, e Holocaust poruszy i przebudzi radzieckich ydw nawet wrd jego palatynw. Jego nowy antysemityzm wypywa z paranoi, spotgowanej jeszcze, gdy los wprowadzi ydw do jego rodziny. Mimo to Stalin nadal odgrywa internacjonalist, czsto atakujc ludzi za antysemityzm i nagradzajc ydw publicznie, od Mechlisa do pisarza Erenburga. Niebawem ten zowrogi ywio zagrozi Mootowowi, Berii i rodzinie samego Stalina. Kiedy kocz si dziaania wojenne powiedzia Stalin w Jacie onierze przestaj by potrzebni i popadaj w zapomnienie. yczy sobie, aby tak byo, ale marszaek ukow nigdy nie cieszy si wikszym prestiem. Zachodnia prasa obwoaa go nawet nastpc Stalina. Stalin lubi ukowa, ale nie uznawa wizi osobistych i postanowi sprawdzi, czy ta idea zyska poparcie. Starzej si powiedzia mimochodem Budionnemu, swojemu staremu towarzyszowi i przyjacielowi ukowa. Co mylisz o tym, eby ukow mnie zastpi? Ceni ukowa odpar Budionny ale ma trudny charakter. Ty sobie z nim poradzie powiedzia Stalin i ja te sobie poradz. Stalin radzi sobie z ukowem, wykorzystujc przeciwko niemu spraw lotnikw i torturujc marszaka lotnictwa Nowikowa, aby go obciy.[253] Zamany moralnie, doprowadzony do rozpaczy bezsennymi nocami, podpisaem przyzna pniej Nowikow. Abakumow podda torturom siedemdziesiciu innych generaw, aby zdoby niezbdne dowody. W marcu ukow otrzyma wezwanie do Moskwy. Zamiast zameldowa si bezporednio u generalissimusa, zosta wezwany przez zastpc Stalina i ministra spraw wojskowych, Buganina, Hydraulika (jak nazywa go Beria), ktry by teraz w askach. ukow skary si na arogancj Buganina, a Buganin sarka, e ukow wykorzystuje starszestwo stopnia, opierajc si poleceniom partii. Stalin rozkaza Hydraulikowi, aby zwoa nieformalny sd nad ukowem. Abakumow przeprowadzi rewizj w domach ukowa, ktre okazay si istnym sezamem penym upw wojennych. Moemy wrcz powiedzie zameldowa radonie Abakumow Stalinowi - e dacza ukowa to istne muzeum. Podczas rewizji znaleziono zoto, 323 futra, 400 metrw atasu i jedwabiu. Byo tyle obrazw, e niektre wisiay nawet w kuchni. ukow posun si do tego, e powiesi nad kiem obraz przedstawiajcy dwie nagie kobiety []. Nie znalelimy ani jednej radzieckiej ksiki. Byo tam rwnie dwadziecia unikalnych dubeltwek firmy Holland & Holland. Podwadni Abakumowa zostawili na razie upy (wrcili po nie w 1948 roku), ale z niewyjanionych powodw skonfiskowali lalk jednej z crek marszaka i jego pamitniki. Pozostawcie pisanie historii historykom ostrzeg ukowa Stalin. Na pocztku czerwca ukow zosta wezwany przed Najwysz Rad Wojenn. Stalin przechadza si po pokoju mroczny jak chmura gradowa. Bez sowa podsun kartk papieru generaowi Sztiemience. Czytajcie warkn. Sztiemienko przeczyta zeznania Nowikowa, z ktrych wynikao, e ukow przypisywa sobie zasug za radzieckie zwycistwo, krytykowa Stalina i tworzy wasn klik. Wrczy nawet medal pieniarce Lidii Rusanowej, z ktr prawdopodobnie mia romans. To niedopuszczalne, oznajmi Stalin, zwracajc si do generaw. Budionny (poinstruowany przez Buganina) skrytykowa swego przyjaciela, mtnie i oglnikowo. Rywal ukowa, Koniew, nazwa go czowiekiem trudnym, ale uczciwym. Tylko Golikow, ktrego ukow odwoa z Frontu Woroneskiego w 1943 roku, naprawd go obciy. Natomiast Mootow, Beria i Buganin zaatakowali marszaka za bonapartyzm, domagajc si przywoania ukowa do porzdku.

ukow broni si, ale przyzna, e przecenia swoje zasugi. Co zrobimy z ukowem? spyta Stalin, ktry, w typowy dla siebie sposb, nie wyrazi adnej opinii. Palatyni chcieli go ukara, wojskowi nie. Stalin, rozumiejc, e to nie rok 1937, zaproponowa wysanie ukowa do Odeskiego Okrgu Wojskowego. Terror wymierzony przeciwko zwycizcom by celow polityk aresztowany zosta midzy innymi admira Kuzniecow (cho rwnie jedynie zdegradowany). Podsuchano rozmow telefoniczn byego marszaka Kulika, ktry si skary, e politycy przypisuj sobie zasugi onierzy. To ju bya herezja: Kulika rozstrzelano po cichu w 1950 roku. Sam ukow zosta wykluczony z Komitetu Centralnego, jego upy skonfiskowano, przyjaci poddano torturom, a jego samego przeniesiono na Ural. Dozna ataku serca, lecz Stalin nie pozwoli Abakumowowi aresztowa go za planowanie zamachu stanu: Nie ufam nikomu, kto twierdzi, e ukow mgby zrobi co takiego. Znam go bardzo dobrze. Jest prostolinijny, wybuchowy, zdolny powiedzie kademu prawd w oczy, ale nigdy nie wystpi przeciwko Komitetowi Centralnemu. Na koniec Stalin zademonstrowa, co myli o generaach, piszc nastpujc notatk dla Politbiura: Proponuj awansowa towarzysza Buganina do stopnia marszaka za jego zasugi w Wojnie Ojczynianej. Na wypadek, gdyby kto chcia zakwestionowa nader wtpliwe wojskowe i cywilne dokonania Hydraulika, Stalin doda: Myl, e moja ocena nie wymaga dyskusji jest absolutnie jasna. Nie tylko ukow mia swoje muzeum pene zota i obrazw. Korupcja to mao znany aspekt stalinowskiego powojennego terroru: palatyni i marszakowie pldrowali Europ z chciwoci godn Gringa, cho mieli do tego wiksze prawo, zwaywszy, czego Niemcy dopucili si w Rosji. Imperialna elita odrzucia sw dawn bolszewick skromno. Mimo to towarzysz Stalin, jak mwiono zagranicznym gociom, nie moe znie niemoralnego postpowania, chocia zawsze uwaa, e zdobywcom nale si upy i miejscowe kobiety. mia si ze swoich generaw, otoczonych kurtyzanami i ordynansami, ale jego archiwa pkay w szwach od donosw na korupcj, ktre zwykle odkada na pniej. Marszakowie korzystali z feudalnego przywileju grabiey, natomiast oficerowie kradli swoj cz, a nastpnie pacili przeoonym co w rodzaju trybutu. Niektrzy nie potrzebowali takiej pomocy: marszaek lotnictwa Goowanow, jeden z ulubiecw Stalina, rozebra wiejski dom Goebbelsa i przewiz go samolotami do Moskwy. Ten wyczyn zrujnowa mu karier. Do skarbw najpierw docierali onierze, ale to czekici zagarniali lwi cz upw. W Gagrze Beria ciga si z pywaczkami flotyll zrabowanych motorwek. Abakumow rozjeda si po Moskwie woskimi sportowymi samochodami, bezlitonie upi Niemcy, wysya do Berlina samoloty po bielizn i antyki. Sprowadzi z Niemiec aktork filmow Olg Czechow. Otoczenie Stalina pawio si w rozpucie. Wasik, wielki wezyr, zabawia swoje kurtyzany w rzdowych domach wypoczynkowych wraz z orszakiem malarzy, czekistw i biurokratw. Limuzynami dostarczano konkubiny, ktre otrzymyway pokoje, kawior, bilety na defilady na placu Czerwonym i mecze piki nonej. Wasik uwodzi ony swoich przyjaci, pokazujc im fotografie Stalina i mapy Poczdamu. Pldrowa nawet domy Stalina, ogoacajc jego will w Poczdamie, skd ukrad porcelan, fortepiany, zegary, samochody, trzy byki i dwa konie, przetransportowane nastpnie do kraju pocigami i samolotami MGB. Wikszo czasu w Poczdamie spdzi pijc, ajdaczc si i kradnc. W rezydencjach Stalina marnowao si mnstwo jedzenia. Niebawem oskarono Wasika, e sprzedaje zbywajcy kawior. Prawdopodobnie uczyni to Beria, ktrego z kolei zadenuncjowa Wasik. W 1947 roku Wasik omal nie zosta aresztowany, lecz Stalin pozwoli mu wyzna swoje grzechy: Za kadym razem, gdy pora posiku ulegaa zmianie, cz da pozostawaa nietknita. Byy one rozdzielane wrd personelu. Stalin wybaczy mu i zamawia mniej jedzenia ni dotd. Wasik zachowa swoje stanowisko. Ale kochanki Wasika, podobnie jak strczyciele Berii, donosiy na niego Abakumowowi, na ktrego z kolei donosi jego rywal w MGB, genera Sierow, piszc do Stalina o korupcji i zepsuciu ministra. Stalin przechowywa te listy do pniejszego uytku. O samym Sierowie mwiono, e

ukrad koron krla Belgii. I tak kurtyzany, rajfurzy i generaowie MGB donosili na siebie nawzajem w kalejdoskopie seksualnych usug i zdrad. Palatyni Stalina egzystowali teraz w cieplarni wyrafinowanych przywilejw, ich gabinety zdobiy pikne perskie dywany i wielkie obrazy olejne.[254] Mieszkali w paacowych rezydencjach: pierwszy sekretarz moskiewskiej organizacji partyjnej zajmowa cay paac wielkiego ksicia Siergieja Aleksandrowicza. Sam Stalin zapocztkowa now imperialn er, kiedy po konferencji jataskiej upodoba sobie paac Mikoaja II w Liwadii i paac ksicia Woroncowa w Aupce: Doprowadcie te paace do porzdku - napisa 27 lutego 1945 roku do Berii. - Przygotujcie je dla odpowiedzialnych pracownikw. Paac Aleksandra III w Sosnowce na Krymie tak przypad mu do gustu, e kaza wybudowa tam dacz, ktr odwiedzi tylko raz. Od tej pory palatyni i ich dzieci rezerwowali te paace za porednictwem IX Wydziau MGB: Stiepan Mikojan spdzi miesic miodowy w paacu Woroncowa; sam Stalin jedzi na wakacje do Liwadii. Rodziny latay na poudnie specjalnymi samolotami rzdowymi Sergo Mikojan wraca raz takim do domu razem z Poskriebyszowem. Dzieci korzystay z przywilejw rodzicw, ale musiay dawa dobry przykad i podporzdkowywa si poleceniom partii: kiedy danow potpi jazz, Chruszczow potuk w gniewie ulubione pyty jazzowe swego syna. Swietana zauwaya, e dacze Mikojanw, Mootoww i Woroszyoww byy wypenione prezentami od robotnikw [] dywanami, zot kaukask broni, porcelan, co przypominao redniowieczny zwyczaj pacenia trybutu przez wasali. Palatyni jedzili opancerzonymi limuzynami ZiS, wzorowanymi na amerykaskich packardach, w asycie pojazdw obstawy z wyjcymi syrenami. Moskwianie nazywali tak procesj psim weselem. Kady z przywdcw mia do dyspozycji cay oddzia ochrony pod dowdztwem pukownika lub generaa, mieszkajcy faktycznie w jego daczy, na wp czonkw rodziny, na wp informatorw MGB. Byo ich tak wielu, e kady z czonkw Politbiura mg wystawi druyn siatkwki i rodzina Berii graa na przykad przeciwko Kaganowiczom. Ale Kaganowicz nie chcia gra we wasnej druynie: Beria zawsze wygrywa, a ja chc by w zwyciskim zespole mwi. W argonie MGB palatyna nazywano podmiotem, jego dom obiektem, a ochroniarzy dodatkami do podmiotu, tote dzieci zawsze si miay, gdy ochroniarze mwili: Podmiot w drodze do obiektu. Malenkow czsto chodzi na Kreml z mieszkania przy ulicy Granowskiego w otoczeniu falangi dodatkw. Damy Politbiura miay teraz wasn projektantk mody. Wszystkie dziesi pierwszych rodzin chodzio do pracowni przy Kutuzowskim Prospekcie, kontrolowanej przez jeden z wydziaw MGB, gdzie Abram (Donat wedug Niny Chruszczowej) Lerner i Nina Adubej projektowali mskie garnitury i kobiece suknie. Lerner by ydowskim krawcem, ktry uszy midzy innymi mundur generalissimusa dla Stalina. Jeli mona go nazwa Diorem Politbiura, to Nina Adubej, niska, pulchna, z zadartym nosem i bardzo silna, wychowana przez zakonnice w klasztorze, bya jego Chanel. Wszdzie leay sterty Harpers Bazzar i Vogue. Kopiowaa wzory Diora z Vogue lub Harpers, albo projektowaa wasne, ale bya tak samo dobra jak Chanel, wspominaa Marfa Pieszkowa, synowa Berii. Nie trzeba byo paci, jeli nie zapytao si o cen opowiada Sergo Mikojan. Moja matka zawsze pacia, ale Polina Mootowa nie. O tej praktyce doniesiono w kocu, jak o wszystkim innym, Stalinowi, ktry udzieli czonkom Politbiura reprymendy: Aszchen Mikojan rzucia Anastasowi w twarz plik rachunkw, eby mu udowodni, e zawsze paci. Adubej uszya pierwsz sukienk dla Swietany Stalinej.[255] Krawcow odkrya Nina Beria, lecz Polina Mootowa, wyniosa pierwsza dama, bya jej najlepsz klientk. Niegdy wysze sfery wiktoriaskiej Europy jedziy do wd do czeskiego kurortu Karlsbadu (Karlovych Varw). Teraz utrzymyway tam dwr Zinaida danowa i Nina Beria. Polina, bogato ubrana i okryta futrem, z crk w pelisie z norek, te przylatywaa czsto do tego samego uzdrowiska rzdowym samolotem z pidziesicioosobow wit. Jej crka Swietana, prawdziwa bolszewicka ksiniczka, ktr kierowca przywozi codziennie do Instytutu Stosunkw Midzynarodowych, gdzie studiowao wiele dzieci elity, pojawiaa si w chmurze zapachu Chanel nr 5, ubrana codziennie w now kreacj.

Stalin zachowa kontrol nad tymi przywilejami i nadal wybiera samochody dla kadego z przywdcw: tak wic danow otrzyma opancerzonego packarda, zwykego packarda i ZiS-a 110, Beria dosta opancerzonego packarda, ZiS-a i mercedesa, a Poskriebyszow cadillaka i buicka. Pocieszy rodzin Szczerbakowa, moskiewskiego przywdcy, ktry zmar na chorob alkoholow, pokan sum pienidzy. Stalin poleci: Przydzieli im mieszkanie z dacz, prawo do korzystania z kliniki kremlowskiej, limuzyn [] specjalny personel NKWD [] nauczyciela dla dzieci Przyzna wdowie po Szczerbakowie 2.000 rubli miesicznie, jego synom po 1.000 rubli miesicznie a do ukoczenia studiw, jego matce 700 rubli miesicznie, siostrze 300 rubli. Wdowa otrzymaa rwnie jednorazowo 200.000 rubli, a matka 50.000 rubli niewyobraalnie wielkie sumy dla przecitnego robotnika.[256] Tak wyglda nowy imperialny porzdek Stalina. Nastpca tronu Wasilij ustanowi wasne standardy korupcji, rozwizoci i zepsucia. Nawet gdy oficerowie skaryli si na niego Stalinowi, uywali specjalnej formuy, by okreli wyjtkow pozycj Wasilija: Jest blisko narodu radzieckiego, poniewa jest waszym synem. Ale pod mask arogancji Wasilij by najbardziej przeraonym spord dworzan: Stalin szydzi, e przeszedby przez ogie, gdyby mu kaza. Wasilij ba si zwaszcza przyszoci: Mam tylko dwa wyjcia powiedzia Artiomowi. Pistolet albo picie! Jeli zrobi uytek z pistoletu, nara ojca na mnstwo kopotw. Ale kiedy umrze, Chruszczow, Beria i Buganin rozerw mnie na strzpy. Czy wiesz, co to znaczy y z toporem nad gow? Bezceremonialnie porzuci swoj on Galin, zabierajc syna Sasz, by zamieszka z nim w domu nad rzek Moskw. Galina tak bardzo tsknia za Sasz, e niania potajemnie spotykaa si z ni, aby moga si z synkiem pobawi. Ale Galina bya zbyt przeraona, by domaga si od Wasilija mieszkania lub pienidzy na utrzymanie. Potem Wasilij oeni si z crk marszaka Timoszenki, Jekatierin, pikn Ukraink. Jego mieszkanie nie byo wystarczajco okazae dla latoroli generalissimusa i marszaka, zada wic eleganckiej wilii generaa Wasika przy ulicy Gogolewskiej. Przylecia z Niemiec samolotem wyadowanym upami: zotymi ozdobami, diamentami, szmaragdami, dziesitkami dywanw, mnstwem damskiej bielizny, wielk liczb mskich garniturw, paszczy, futer, kouchw, a jego dom pka od zota, niemieckich dywanw i krysztaw. Byo tego tak duo, e jego ona stopniowo wyprzedawaa rzeczy i zbieraa pienidze. Kiedy i to maestwo si rozpado, polubi znan pywaczk, posgow Kapitolin Wasiliew, z ktr by najszczliwszy. Swietana uwaaa, e szuka w swoich onach matki, poniewa nazywa j mam, a ona nawet upinaa wosy tak jak Nadia. Wasilij dowodzi siami powietrznymi Moskiewskiego Okrgu Wojskowego, co przekraczao jego zdolnoci. Domaga si, aby otoczenie nazywao go Gospodarzem, tak jak jego ojca. Wasilij pi na umr niemal codziennie zezna pniej jego adiutant. Pod koniec nie przychodzi do pracy przez cae tygodnie i ugania si za kobietami. Niegdy nastpcy tronu dumnie szkolili wasne regimenty. Teraz Wasilij, jak syn zachodniego milionera, zamierza wprowadzi do pierwszej ligi druyn pikarsk si powietrznych. Natychmiast zwolni trenera i postanowi wydoby z obozu synnego pikarza Starostina, zesanego przez Beri za udzia w spisku na ycie Stalina. Starostina wezwano do gabinetu komendanta obozu i wrczono mu suchawk: Cze, Nikoaju, mwi Wasilij Stalin. Przysany przez generaa Stalina samolot zabra Starostina do Moskwy, gdzie Wasilij ukry go i zacz si stara o uchylenie wyroku. Abakumow, nowy patron druyny Dynamo, wpad we wcieko. MGB porwao Starostina. Wasilij, z pomoc oficerw wywiadu si powietrznych, uwolni go znowu. Abakumow porwa go jeszcze raz. Kiedy Wasilij zatelefonowa do ministra, ten stwierdzi, e nie wie nic o pikarzu, ale Starostin zdoa przekaza wiadomo Wasilijowi, ktry wysa szefa wydziau politycznego si powietrznych, by sprowadzi go z powrotem. Tego dnia Wasilij oglda mecz Dynama, siedzc w rzdowej loy ze Starostinem u boku. Wystrychn na dudka szefa MGB. Wasilij zadzwoni potem do zastpcy Abakumowa i krzykn: Dwie godziny temu powiedzielicie mi, e nie wiecie, gdzie jest Starostin. Siedzi tu, obok mnie. Uprowadzili go wasi chopcy. Zapamitajcie sobie, w naszej rodzinie nie wybacza si zniewag.

Mwi wam to ja, genera Stalin![257] Kiedy odwiedzi Tyflis, upi si, przelecia nad miastem myliwcem i wywoa panik, pikujc nad ulicami. Jeli nie mg postawi na swoim, denuncjowa oficerw przed Abakumowem lub Buganinem. Jedynym ratunkiem byo poskary si na niego samemu Stalinowi: Drogi Iosifie Wissarionowiczu, prosz Was, ebycie powiedzieli swojemu synowi Wasilijowi Iosifowiczowi, eby mnie nie rusza napisa pukownik si powietrznych Nikoaj Sbytow, ktry zauway pierwsze niemieckie czogi zbliajce si do Moskwy. - Mgbym mu pomc. Sbytow ujawni, e Wasilij nieustannie powoywa si na ojca: Kiedy mj ojciec zatwierdzi t nominacj, chcia, ebym mia niezalene dowdztwo narzeka. Wasilij z pewnoci zachowywa si jak chopiec wychowany przez czekistw: kiedy w jego dowdztwie wykryto wrogw, urzdza w swoim mieszkaniu zaimprowizowan izb tortur i zaczyna bi czowieka w podeszwy stp cienkim prtem, dopki przesuchanie nie przeksztacio si w popijaw. Kilka dni po wygnaniu ukowa stan zdrowia Kalinina, ktry chorowa na raka odka, zacz si pogarsza. Stalin darzy Ojczulka Kalinina sympati i osobicie wysa go na odpoczynek do Abchazji, dzwonic do tamtejszego przywdcy, aby otoczy go najlepsz opiek, i rozkazujc ochroniarzom, by o niego dbali. Mimo to drczy rwnie schorowanego Kalinina, nie zapomniawszy jego nieposuszestwa w latach dwudziestych, za co odsun go od aktywnego udziau w rzdzeniu na dwie dekady. Kiedy podczas bankietu Tito poczstowa Kalinina papierosem, Stalin zadrwi: Nie bierzcie tych kapitalistycznych papierosw! Kalinin zmieszany wypuci papierosa z trzscych si palcw. Siedemdziesiciojednoletni Kalinin mieszka z gospodyni i dwojgiem adoptowanych dzieci, natomiast jego ukochana ona gnia w obozie. W obliczu bliskiej mierci Kalinin zebra si na odwag i zwrci si do Stalina: Spogldam spokojnie w przyszo naszego kraju [] i ycz sobie tylko jednego: ebycie zachowali wadz i si, najlepsz gwarancj pomylnoci radzieckiego pastwa - zacz swj list. Osobicie zwracam si do Was z dwiema probami: uaskawcie Jekatierin Iwanown Kalinin i wyznaczcie moj siostr do opieki nad dwjk sierot, ktre ze mn mieszkaj. Z caej duszy egnam si z Wami po raz ostatni. M. Kalinin. Stalin, Malenkow i danow zagosowali za uaskawieniem ony Kalinina, jeli wyzna swoje winy, co byo nieodzownym warunkiem przebaczenia. Dopuciam si zych rzeczy i zostaam surowo ukarana [] ale nigdy nie byam wrogiem partii komunistycznej wybaczcie mi! Uaskawi i natychmiast zwolni, i sprowadzi uaskawion do Moskwy. I. Stalin. Niedugo przed mierci, 24 czerwca, Kalinin napisa niezwyky, cho aosny list do Stalina, podyktowany jego gbok potrzeb bolszewickiego odkupienia: Czekajc na mier [] musz powiedzie, e przez cay czas istnienia opozycji nikt z jej czonkw nigdy nie proponowa podjcia wrogich krokw przeciwko linii partyjnej. To moe Was zaskoczy, poniewa przyjaniem si z niektrymi z nich []. Mimo to zostaem skrytykowany i zdyskredytowany [] poniewa Jagoda bardzo si stara dowie moich zwizkw z opozycj. Po czym ujawni tajemnic, ktrej dochowa przez dwadziecia dwa lata: Rok po mierci Lenina, po ktni z Trockim, Bucharin zaprosi mnie do swojego mieszkania, by pochwali si trofeami owieckimi i spyta, czy wyobraam sobie wadze bez Stalina? Odparem, e nie mgbym nawet myle o czym podobnym. Kady ukad bez Stalina by nie do pomylenia []. Po mierci Lenina wierzyem w polityk Stalina []. Uwaaem Zinowiewa za najbardziej niebezpiecznego . Potem znw poprosi, aby Stalin zaopiekowa si jego siostr i sierotami i powierzy ten list archiwom. Na pogrzebie, kiedy fotografowie obstpili Stalina, ten wskaza na grb i warkn: Fotografujcie Kalinina!

smego wrzenia Stalin wyjecha na wakacje, a w tym czasie Mootow jedzi po wiecie na kolejne spotkania z sojusznikami, by negocjowa nowy ksztat Europy. W Paryu broni radzieckich interesw w Niemczech i nadal prbowa uzyska protektorat nad Libi, wbrew nieprzejednanej postawie mocarstw zachodnich. Jak si wydaje, Stalin wci mia nadziej na umocnienie swojej pozycji dziki negocjacjom z dawnymi sojusznikami. Stalin, podpisujc si pseudonimem Drukow, chwali niezomny upr Mootowa. Mootow te by bardzo zadowolony z siebie. Podczas defilady w Paryu, gdy odkry, e wyznaczono mu miejsce w drugim rzdzie, zbieg oburzony z trybuny, ale pniej napisa do Stalina, proszc o aprobat: Nie jestem pewien, czy dobrze zrobiem. Postpilicie najzupeniej susznie odpowiedzia Stalin. Godnoci Zwizku Radzieckiego naley broni nie tylko w sprawach wielkich, ale i w drobiazgach. Droga Polinko, kochanie napisa radonie Mootow. - Przesyam Ci pozdrowienia i zdjcia z gazety, jak opuszczam defilad w niedziel! Zaczam Paris-Midi z trzema fotografiami: 1. ja na trybunie; 2. zaczynam wychodzi; i 3. schodz z trybuny i wsiadam do samochodu. Cauj Ci i ciskam gorco! Ucauj ode mnie Swietusi! Mootow polecia na nastpne spotkanie w Nowym Jorku, ktre Stalin znw nadzorowa z Zimnej Rzeczki w Gagrze: troszczy si nie tyle o szczegy woskich reparacji, ile o status Zwizku Radzieckiego jako wielkiego mocarstwa. Mootow znowu zacz si gorczkowa: 28 listopada Stalin napisa do niego ciepo: Zdaj sobie spraw, e jestecie zdenerwowani i zaniepokojeni losem radzieckiej propozycji []. Zachowajcie wikszy spokj! Ale postawiony w obliczu godu na Ukrainie i wrogiej postawy Stanw Zjednoczonych kapryny generalissimus wyczuwa wok siebie sabo, zepsucie i nielojalno. Podczas gdy Mootow triumfowa, podpisawszy traktaty pokojowe z pastwami pokonanymi, Stalin obmyla nastpne upokorzenie. By ju czonkiem Akademii Nauk, a teraz, z jego bogosawiestwem, ten sam zaszczyt oferowano Mootowowi. Mootow posusznie wysa Akademii telegram z podzikowaniem, na ktry Stalin rzuci si z zajadoci jastrzbia: Byem poruszony Waszym telegramem []. Czy naprawd tak Was cieszy wybr na honorowego akademika? Co ma znaczy podpis oddany Wam, Mootow? Nigdy nie mylaem, e moecie mie tak emocjonalny stosunek do tak drugorzdnej kwestii []. Wydaje mi si, e Wy, m stanu wielkiego formatu, musicie bardziej dba o swoj godno. Stalin nadal si zyma na kad wzmiank o godzie: powtarza si Trzydziesty Trzeci[258]. Najpierw prbowa z tego artowa, nazywajc pewnego urzdnika Bratem Dystrofkiem. Potem, kiedy nawet danow zameldowa o godzie, oskary Chruszczowa, swego ukraiskiego wicekrla, podobnie jak w 1932roku: Oszukuj was Mimo to 282.000 ludzi zmaro w 1946, 520.000 w 1947 roku. Wreszcie zwrci si przeciwko swemu mistrzowi od zaopatrzenia, Mikojanowi. Rozkaza Mechlisowi, przywrconemu na stanowisko ministra kontroli pastwowej, przeprowadzi dochodzenie: Nie ufam Mikojanowi w adnej sprawie, poniewa jego nieuczciwy charakter uczyni z resortu handlu jaskini zodziei!. Mikojan okaza si dostatecznie sprytny, by przeprosi: Dostrzegem wiele bdw w swojej pracy i z pewnoci Wy te je doskonale widzicie napisa do Stalina z ukryt ironi. Oczywicie ani ja, ani nikt z nas nie moe ogarn kwestii tak wszechstronnie, jak Wy to czynicie. Zrobi, co bd mg, aby nauczy si od Was, jak naley pracowa. Zrobi wszystko, aby si tego nauczy [] tak aby przydao mi si to w mojej nastpnej pracy pod Waszym ojcowskim kierownictwem. Podobnie jak w przypadku Mootowa, stara zayo Mikojana ze Stalinem naleaa ju do przeszoci. Chruszczow te popad w nieask z powodu swojego stosunku do godu: Brak krgosupa! Stalin zbeszta go, a w lutym 1947 roku odwoa ze stanowiska pierwszego sekretarza na Ukrainie (Chruszczow pozosta wicepremierem). Kaganowicz, ktry przypomina teraz tustego obszarnika, zaj jego miejsce i zjawi si w Kijowie, aby przywoa go do porzdku. Nieaska Stalina zawsze odbijaa si na zdrowiu jego palatynw: Chruszczow zachorowa na zapalenie puc. Jego nazwisko znikno z ukraiskich gazet, jego kult przemin. Ale Kaganowicz poleci lekarzom zaaplikowa Chruszczowowi penicylin, jedno z zachodnich lekarstw, ktrych Stalin nie pochwala.

Nawet gdyby wyzdrowia, czy ulubieniec Stalina by skazany na zgub? 50 Podstawili ci go syjonici! W 1947 roku amerykaski sekretarz stanu, George Marshall, przedstawi kompleksowy program pomocy gospodarczej dla Europy, ktry pocztkowo brzmia bardzo atrakcyjnie dla zrujnowanego imperium. Mootow natychmiast wyruszy do Parya, aby dowiedzie si wicej. Z pocztku przywdcy uznali plan za swego rodzaju Lend-Lease bez doczepionych sznurkw, lecz Stalin szybko poj, e ma on wskrzesi Niemcy i podkopa jego wschodnioeuropejsk hegemoni. Mootow pocztkowo popar plan i nadal skania si ku wynegocjowaniu porozumienia, lecz Stalin odrzuci inicjatyw Marshalla. Stalin i danow postanowili umocni kontrol nad Europ Wschodni. Jednoczenie Stalin popar utworzenie pastwa Izrael, gdy mia nadziej, e stanie si jego bliskowschodnim satelit. 29 listopada Zwizek Radziecki zagosowa za w ONZ i by pierwszym pastwem, ktre uznao Izrael. Michoels otrzyma Nagrod Stalinowsk. Niebawem jednak stao si jasne, e Izrael bdzie sojusznikiem Stanw Zjednoczonych. W kotle irracjonalnych uprzedze, ostrych jak brzytwa politycznych przeczu i agresywnych rosyjskich resentymentw Stalina, marzenie Michoelsa o ydowskim Krymie stao si zowrogim syjonistyczno-amerykaskim koniem trojaskim[259], hebrajskim planem Marshalla. Syjonizm, judaizm i Ameryka sploty si w umyle Stalina w nierozerwaln cao. Z pewnoci mia poparcie swoich palatynw: nawet po mierci Stalina Chruszczow wyjania yczliwie polskim komunistom: a u ydw wiadomo, jak jest. Kady ma jakie powizania ze wiatem kapitalistycznym, bo kady ma kogo za granic. Ten ma odnu babuszku, u drugogo jest tiotuszka []. Stalin pomyla: zaczyna si zimna wojna, imperialici kombinuj, jak napa na Zwizek Radziecki, a ci ydzi chc si osiedli na Krymie [] tut Krym, a tut Baku, zagbie naftowe, ropa [] ydzi przez swoje powizania stworzyli agentur, realizuj amerykaski plan napadu na Zwizek Radziecki []. Stalin trzasn w to, no wiecie, jak byo. Ten pogld podzielano nie tylko w najbliszym otoczeniu Stalina: jego siostrzeniec, Wadimir Redens, zgadza si z zarzutami, e Komitet uprawia straszliw syjonistyczn propagand [] jakby ydzi byli jedynym narodem, ktry ucierpia. Antysemityzm Stalina wspgra z jego kampani tradycyjnego nacjonalizmu. Nawet jego uprzedzenia byy podporzdkowane polityce realnej i stanowiy jej uzupenienie. Stalin rozkaza Abakumowowi zebra dowody, e Michoels i czonkowie ydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego byli aktywnymi nacjonalistami ukierunkowanymi przez Amerykanw na dziaalno antyradzieck, zwaszcza w czasie amerykaskiej podry Michoelsa, kiedy to nawizali kontakty ze znanymi ydowskimi osobistociami powizanymi z amerykask tajn sub. Michoels da Stalinowi bro do rki. Michoels, ydowski aktor, cakowicie bezradny w tym pojedynku ze stalinowskim Golemem, chcia si zwrci do Stalina. Zatelefonowa do drugiej po Kaganowiczu najbardziej wpywowej osoby pochodzenia ydowskiego, Poliny Mootowej, eby j zapyta, czy powinien szuka poparcia danowa lub Malenkowa. danow i Malenkow nie pomog wam odpara Polina. Caa wadza w kraju skupia si w rkach Stalina i nikt nie jest w stanie na niego wpyn. Nie radz wam pisa do Stalina. Ma negatywny stosunek do ydw i nie poprze was. Byoby dla niej nie do pomylenia powiedzie co takiego przed wojn. Michoels podj wic kuszc, lecz bardzo niefortunn decyzj, by dotrze do Stalina za porednictwem Swietany. Osobliwe upodobanie Swietany do ydw dao ju Stalinowi do mylenia. Po Kaplerze by Morozow, za ktrego wysza, kiedy odrzuci j Sergo Beria. Stalin nie

mia nic przeciwko Morozowowi osobicie, to przyzwoity facet, powiedzia, ale nie walczy na wojnie i by ydem. Podstawili ci go syjonici oznajmi jej. Crka Malenkowa, Wola, polubia wnuka ozowskiego, ktry sprawowa nadzr nad Komitetem ydowskim Michoelsa. Mootow przedstawi list Michoelsa w sprawie ydowskiego Krymu, a brat jego ony Poliny zbija majtek w Ameryce. Amerykascy agenci byli wszdzie. Michoels, powodowany pragnieniem obrony spoecznoci ydowskiej, spyta eni Alliujew, ktra miaa znajomoci wrd ydowskiej inteligencji, czy mgby si spotka ze Swietan. Dzieci elity wystrzegay si ludzi, ktrzy wykorzystywali je dla ich koneksji: Jedna z bardziej nieprzyjemnych rzeczy w yciu crki dygnitarza polegaa na tym, e nie mogam ufa modym ludziom wok siebie wspominaa Wola Malenkowa. Wielu chciao si ze mn eni. Nie wiedziaam, czy chodzio im o mnie, czy o wpywy mojego ojca. Alliujewowie ostrzegli eni przed mieszaniem si w niebezpieczne sprawy ydowskie: Wszystko si burzyo w tym tyglu opowiada Wadimir Redens. Wiedzielimy, e to si nie skoczy dobrze. Zdaje si jednak, i enia przedstawia Michoelsa Swietanie i Morozowowi. Stalin natychmiast si o tym dowiedzia[260] i wybuchn gniewem: ydzi wkradali si do jego rodziny. Co wicej, Anna Redens znw zirytowaa Stalina, publikujc nietaktowne wspomnienia ze swojej modoci i dokuczajc Wasilijowi, ktry poskary si ojcu. W ten sposb Michoels poruszy niechccy gniazdo szerszeni. Stalin rozkaza Abakumowowi zbada powizania Alliujeww z amerykasko-syjonistyczn agentur i powiedzia Swietanie, e w 1938 roku Zenia otrua swojego ma Pawa. Roztropni ludzie zaczli rozwodzi si ze swymi ydowskimi maonkami. Swietana rozwioda si z Morozowem: w wielu ksikach historycznych mona przeczyta, e zrobia to na polecenie Stalina, a kuzyn Swietany, Leonid Redens, rwnie to potwierdzi. Ona sama wyjania: Ojciec nigdy nie da, ebymy si rozeszli, a w jednym z pniejszych wywiadw przyznaa, e nie bya zakochana w Morozowie: Rozwiedlimy si, poniewa go nie kochaam. Brzmi to wiarygodnie: Leonid Redens stwierdzi, e w yciu Swietany byo wielu mczyzn; miaa dosy Morozowa. Ale sam Stalin powiedzia Mikojanowi, e jeli ona nie rozwiedzie si Morozowem, aresztuj go. To Swietana zostawia Morozowa: Nikt by mnie nie porzuci - napisaa. Jak si zdaje, Stalin kaza synowi zaatwi t spraw. Wasilij zabra paszport Morozowa[261] -wspomina Redens i przynis mu nowy bez wpisu o lubie. Abakumow zacz aresztowa ydowskich znajomych Alliujeww. 10 grudnia aresztowa eni Alliujew, niegdy tak blisko zwizan ze Stalinem, oskarajc j o rozpowszechnianie podych oszczerstw o szefie rzdu radzieckiego. Niebawem doczy do niej m, crka Kira i Anna Redens. Znani ydzi znaleli si w wizieniu. ledczych poinformowano, e Alliujewowie i ich ydowscy wsplnicy przejawiali zainteresowanie yciem osobistym szefa rzdu radzieckiego z inspiracji obcego wywiadu. Stalin pozwoli stosowa rodki perswazji, aby obciy Michoelsa. Francuskie zapasy, jak nazywali to oprawcy, prowadzi niejaki Komarw, zajady antysemita i psychopata, ktry mwi swoim ofiarom: Wasz los jest w moich rkach, a ja nie jestem czowiekiem, jestem besti! I dodawa: Wszyscy ydzi to parszywe sukinsyny! Abakumow nadzorowa tego diabolicznego sadyst, nakazujc mu bi winiw ile wlezie! Isaak Goldstein, ktry przedstawi Michoelsa Alliujewom, zezna pniej: zaczli bi mnie gumow pak w mikkie czci ciaa i w goe podeszwy [] a nie mogem siedzie ani sta. Bili go po gowie tak mocno, e twarz strasznie mi opucha i czciowo straciem such. Wyczerpany nieprzerwanym ledztwem, sterroryzowany biciem, przeklestwami i grobami, wpadem w gbok depresj, cakowity moralny zamt i zaczem skada zeznania przeciwko sobie i innym. Wic mwisz, e Michoels jest wini? wrzasn Abakumow. Tak, jest odpar zamany Goldstein i przyzna, e Michoels kaza mu zwraca uwag na wszystkie drobne szczegy we wzajemnych stosunkach pomidzy Swietan a Grigorijem, [aby] poinformowa o tym naszych amerykaskich przyjaci. Kiedy Stalin to przeczyta, potwierdziy si jego najgorsze obawy co do Michoelsa. Wadimir Redens w wieku dwunastu lat straci ojca i matk. Jego modzi kuzyni, synowie eni,

stracili rodzicw i siostr. Wadimir pobieg zawiadomi Olg, swoj babk, ktra nadal mieszkaa na Kremlu po mierci swego ma Siergieja w 1946 roku. Ku jego zdumieniu, nigdy nie wybaczya eni, e tak szybko wysza za m po mierci Pawa: Dziki Bogu! powiedziaa, usyszawszy o aresztowaniu eni, i przeegnaa si. Ale zatelefonowaa do Stalina w sprawie Anny. Zostali wykorzystani przez wrogw odpar Stalin. Kiedy rodzina domagaa si, aby kto powiadomi Stalina, starsza pani odpowiedziaa: nic si nie dzieje bez jego wiedzy. W swojej naiwnoci obwiniali Beri, nie zdajc sobie sprawy, e Abakumow skada raporty bezporednio Stalinowi. Swietana prbowaa wstawi si za ciotkami, Stalin odpowiedzia, e za duo gaday. Tobie te si zdarzaj antyradzieckie wypowiedzi. Kira Alliujewa, kuzynka Swietany, rwnie aresztowana, stwierdzia, e Stalin ostrzeg swoj crk: Jeli bdziesz ich broni, ciebie te posadzimy. Ona i Wasilij zerwali wszelkie kontakty z dziemi Alliujeww. Kiedy Swietana znw zostaa sama, Stalin zacz si zastanawia, kogo powinna teraz polubi, mwic swoim palatynom: Powiedziaa, e wyjdzie za Stiepana Mikojana albo za Sergo Beri. Ojcowie zaniepokoili si. Carewna zdawaa si nie dba o to, e obaj chopcy nie tylko byli ju onaci, ale kochali swoje ony. Stalin rozwia obawy Mikojana i Berii: Powiedziaem jej, e ani za jednego, ani za drugiego. Powinna polubi Jurija danowa. Jednoczenie apodyktyczny swat oznajmi Jurijowi, e ma si oeni ze Swietan. Szesnastego lipca Stalin wyjecha z Moskwy samochodem. Po drodze wysiada i rozmawia z ludmi, co mu si nie zdarzyo od 1933 roku. Miay to by pene refleksji i nostalgiczne trzymiesiczne wakacje, oznaka jego wyczerpania i nowego stylu rzdzenia z oddali. Swoim zastpc uczyni niezdecydowanego Buganina. Kiedy Abakumow torturowa ydw, by sfabrykowa nowy amerykaski spisek i zniszczy Michoelsa, kolumna opancerzonych ZiS-w 110, wiozca Stalina i jego Waleczk, podaa na poudnie, w stron Charkowa. 51 Samotny stary czowiek na wakacjach Generalissimus zarzdzi, by nie przygotowywa nucych ceremonii, i wszystko przeszo bez adnych sensacji, z czego Stalin by bardzo zadowolony - napisa Wasik, ktry uzna podr za wyczerpujc. Sam Stalin spa zaledwie okoo dwch godzin, ale by w dobrym nastroju, co wszystkich nas ucieszyo. Wszystkiemu si przypatrywa, mruczc, e zza biurka nic nie widzia. Dowiadczy nawet niektrych aspektw zwyczajnego ycia: jego samochd zepsu si w pobliu Ora. Stalin uda si na przechadzk, otoczony przez dodatki, i natkn si na kilka zaparkowanych ciarwek, ktrych kierowcy oniemieli, kiedy si przedstawi. W Kursku zatrzyma si na noc w mieszkaniu miejscowego czekisty. Rankiem uzna, e powinien da gospodarzom jaki prezent, zostawi wic na bieliniarce pani domu butelk perfum. W Charkowie zauway, e ludzie nadal mieszkaj w ziemiankach. Powiedzia Waleczce, e bardzo go to zdenerwowao. Kiedy zjawi si pozostajcy w nieasce Chruszczow, zapewniajc Stalina, e doniesienia o godzie s mocno przesadzone i ofiarowujc mu dorodne arbuzy, naiwna Waleczka przerazia si. Opowiadaa pniej Swietanie, jak oszukuj twojego ojca wanie jego! Na koniec uszczliwiony Wasik umieci Stalina w specjalnym pocigu, ktry zawiz ich do Jaty, gdzie prawdopodobnie zatrzymali si w Liwadii, zanim krownik Mootow zabra go do Soczi. Pogoda bya wspaniaa, zaoga bardzo podekscytowana z powodu pasaera. Wasik, nadworny fotograf, zrobi tyle zdj, e Stalin, zawsze wraliwy, zauway: Wasik dobrze si stara, ale nikt nie fotografuje jego. Kto musi zrobi mu zdjcie z nami.

W Soczi Stalin spacerowa po miecie w asycie Wasika, Poskriebyszowa i nerwowych ochroniarzy, ktrzy bacznie obserwowali wczasowiczw wypoczywajcych nad morzem. Kiedy dzieci otoczyy jego samochd, zawiz je do miejscowej kawiarni, Riwiery, gdzie jedna dziewczynka rozpakaa si, poniewa nie dostaa sodyczy. Stalin posadzi j sobie na kolanie i powiedzia, eby sobie wybraa, co tylko chce. Otyy Wasik zapaci rachunek, a potem zwrci si do dzieci i zawoa: Uwaga, dzieci! Pionierskie hurra na cze towarzysza Stalina! Mona sobie wyobrazi zadowolenie generalissimusa, kiedy dzieci krzykny zgodnie hurra! Pniej pojechali do duchowej ojczyzny Stalina w tamtych mrocznych latach, Abchazji, ktrej klimat i jedzenie, jak wierzy, zapewniay dugowieczno. Pamitacie, jak si zdziwi ten angielski pisarz, John Boyton Priestley, kiedy spotka abchaskiego wieniaka, ktry mia sto pidziesit lat? zaduma si. Gdybym ja tam mieszka, mgbym y sto pidziesit lat![262] Stalin czsto powtarza Mootowowi, jak tskni za swoj ojczyzn. Faworyzowa Rosjan jako spoiwo swego imperium; to oni nadali dynamiczn si bolszewizmowi i zapewnili mu chwa. Jego przeznaczeniem bya Rosja. Dlatego Wasilij powiedzia: Ojciec by kiedy Gruzinem. Ale jego osobista rosyjsko zostaa wyolbrzymiona. Pod wzgldem stylu ycia i mentalnoci pozosta Gruzinem. Mwi po gruzisku, jad gruziskie potrawy, piewa gruziskie pieni, osobicie rzdzi Gruzj za porednictwem miejscowych sekretarzy, mieszajc si do lokalnej polityki, tskni za przyjacimi z dziecistwa i spdzi prawie poow z ostatnich omiu lat ycia we wasnej wyimaginowanej Gruzji. Stalin zatrzyma si w Zimnej Rzeczce, ale nieustannie przenosi si do nowych domw. Podobno wszystkie byy ponure. Z powodu drewnianych boazerii rzeczywicie mog sprawia takie wraenie, ale kiedy odwiedza si je latem, s cudowne. Stalin zwykle jad i pracowa na tarasach, a wszystkie jego rezydencje otaczay ogrody pene kwiatw, gdzie uwielbia spacerowa. Ponadto wszystkie zostay wybrane ze wzgldu na swoje pooenie: widoki, jakie si stamtd roztaczaj, zapieraj dech w piersiach. Zatrzyma si w Suchumi, w biaej pseudo-barokowej rezydencji ze wspaniaym ogrodem, gdzie Mandelsztam obserwowa Jeowa taczcego hopaka. W latach trzydziestych spdza wakacje w maej willi wybudowanej przez akob w Nowym Afonie; pniej kaza wznie obok drug will w stylu kubaskim z imponujcym widokiem na morze. Nad jeziorem Rica znajdowao si ju sanatorium KC, do ktrego mona byo dotrze szos biegnc malowniczym wwozem wzdu strumienia. W 1948 roku Stalin rozkaza wybudowa nowy dom obok starego.[263] Stalin mia dostp do kadej spord niezliczonych daczy pastwowych, ale byo tylko pi wok Moskwy, kilka na Krymie, w tym dwa paace cesarskie, trzy w Gruzji waciwej i pi w Abchazji, z ktrych regularnie korzysta. W co najmniej pitnastu utrzymywano stay personel. A mimo to, pod wieloma wzgldami Stalin pozosta wdrownym, niespokojnym gruziskim rewolucjonist z lat modoci. Majc stale pod rk Poskriebyszowa, otrzymujc regularnie dostarczane samolotami papiery KC, wzywajc wedle woli swoich palatynw, rozsyajc po wiecie telegramy, by zawsze orodkiem wadzy. Istnia jeden rytua, ktry by echem dawnych czasw: Stalin powiesi mask pomiertn Lenina na cianie w Kuncewie, gdzie ponca lampka owietlaa j jak ikon. Ilekro wyjeda na wakacje, ikona podrowaa razem z nim. Rozkaza komendantowi Orowowi zawiesi twarz w najbardziej widocznym miejscu. Kiedy przyjeda, dworzanie i cae gruziskie kierownictwo zjawiao si natychmiast w swoich miejscowych domach, oczekujc na wezwanie. Abakumow by gotw przylecie niezwocznie z raportami na temat ostatnich przesucha. Jeli w Politbiurze wybuchay spory, wzywa palatynw na salomonowy sd. Przeraao ich spdzanie wakacji ze Stalinem, poniewa byy gorsze ni obiady, jak wspomina Chruszczow, ktry pewnego razu musia wytrzyma cay miesic. Walczc z godem i ukraiskim separatyzmem, pozostawa tymczasowo w nieasce. Stalin rozkaza Kaganowiczowi nadzorowa Chruszczowa i tpi kady przejaw nacjonalizmu wrd Ukraicw, czego ten dokona ju pod koniec lat dwudziestych. Chruszczow i Kaganowicz, starzy przyjaciele,

mieszkali obok siebie, a ich rodziny chodziy razem na spacery. Jak atwo zgadn, niebawem stali si miertelnymi wrogami. Obaj zwrcili si do Stalina, ktry wezwa ich do Zimnej Rzeczki. Przy obiedzie i filmach zaegna wa, wymusi pokj i ostatecznie odwoa Kaganowicza do Moskwy. Jego wschodnioeuropejscy wasale, zwaszcza Gottwald, Bierut i Hoda, nie mieli nie stawi si na wezwanie. Ale ulubiecami Stalina byli dwaj miejscowi przywdcy, przy ktrych mg wypocz, po czci dlatego, e obaj nie mieli jeszcze czterdziestu lat, po czci dlatego, e byli Gruzinami. Dopuszczajc ich do wikszej poufaoci ni wasne dzieci, nabiera w ich oczach cech boskich, a zarazem ojcowskich. Kandid Czarkwiani, pierwszy sekretarz gruziskiej organizacji partyjnej, odwiedza Stalina co drugi dzie. Niepoledni rol odgrywa fakt, e Stalina naucza niegdy alfabetu pop nazwiskiem Czarkwiani, chocia nie by spokrewniony z Kandidem. Stalin ufa Czarkwianiemu do tego stopnia, e nie tylko informowa go, gdzie zamierza zatrzyma si na noc, ale kiedy Czarkwiani opowiedzia mu o gruziskim ksiciu, ktry codziennie zmienia bielizn, Stalin otworzy szuflad pen biaej bawenianej bielizny. To nietrudne, kiedy jest si ksiciem zaartowa. Ale ja jestem chopem i robi to samo. Drugim powiernikiem Stalina by Akaki Mgeadze, bezwzgldny i ugrzeczniony, przystojny szef partii w Abchazji, ktrego Stalin nazywa towarzyszem Wilkiem. Stalin lubi Czarkwianiego za jego znajomo literatury, a Mgeadzego za talent do intryg politycznych. Czasami podjudza Mgeadzego, by przyjecha ze swego biura w Suchumi na dacz w cigu siedemnastu minut. Czarkwiani i Mgeadze nienawidzili si nawzajem, podobnie jak ich poprzednicy, Beria i akoba. [264] Waleczka, Wasik i Poskriebyszow, ktrzy zatrzymywali si w ssiednich daczach, a take stenograf i szyfrant te byli jego staymi towarzyszami. Poskriebyszow, sprytny, o smutnej twarzy i ruchliwych oczach, sortowa papiery, ktre przysyano codziennie samolotem z Moskwy, a nastpnie przynosi je do willi. Poskriebyszow, ktrego Stalin nazywa teraz Gwnodowodzcym, broni generalissimusa przed nieproszonymi petentami. Kiedy w padzierniku 1947 roku zatelefonowa Mikojan, Poskriebyszow zbeszta go: Powiedziano wam ju, ebycie nie zawracali gowy towarzyszowi Stalinowi w tej kwestii, a wy znw to robicie. Dla postronnych, ktrzy traktowali Politbiuro jak najwiksz wito, byo to wstrzsajce przeycie. Stalin jada posiki poza domem, na werandzie, w domku letnim lub nad jeziorem, przegldajc papiery. Otwarte czasopisma i ksiki oraz pliki papierw zajmoway kad woln powierzchni. Przed wyjazdem na poudnie Stalin napisa do Poskriebyszowa: Zamwcie wszystkie te ksiki. Listy Goethego, Poezje Rewolucji Francuskiej, Puszkina, Konstantina Simonowa, Szekspira, Hercena, Histori wojny siedmioletniej i Wojn na morzu 1939- 1945 Petera Scotta. Nadal pracowa do pna w nocy i pno siada do obiadu. Wasik i Poskriebyszow nie zawsze z nim jedli, ale szef gabinetu zaprasza goci gronymi sowami: Stalin was oczekuje. Kiedy Poskriebyszow wprowadza goci, Stalin artowa: Jak si ma nasz Gwnodowodzcy? Stalin, opalony, siwy, z plackiem ysiny, pocig twarz, wystajcym brzuchem i spadzistymi ramionami, wita ich na werandzie, jak uprzejmy gruziski gospodarz, ubrany w na poy cywilny uniform. Kiedy byo bardzo gorco, na tarasie w Zimnej Rzeczce ustawiano spryskiwacz, ktry chodzi powietrze, rozpylajc na dachem kurtyn wody. Czasami gospodyni kierowaa goci do ogrodu, gdzie znajdowali Stalina z opat w rku lub pielcego chwasty w towarzystwie generaa Wasika. Poka wam, jak si pracuje! Z dum pokazywa swoje drzewka cytrynowe i re: by romantykiem, jeli chodzi o przyrod, napisa Mgeadze. Ale jego ulubiona rolina, mimoza, stanowia metafor jego skrywanej wraliwoci, poniewa pod dotykiem zamykaa si jak usta.

 Mimoza to najwczeniejszy kwiat, ktry przewiduje nadejcie wiosny powiedzia Stalin Mgeadzemu. Moskwianie kochaj mimozy, ustawiaj si po nie w kolejkach. Pomylcie, jak wyhodowa wicej, eby uszczliwi moskwian! Czsto chodzili na przechadzki i czasem nawet spacerowali po ulicach Suchumi, gdzie Stalin zadawa dzieciom pytania w rodzaju: Co chcesz robi, kiedy doroniesz? Podczas gruziskich biesiad urzdzanych zwykle na powietrzu, Stalin otwiera butelki. Te niekoczce si posiki byy niezwykle mczce dla palatynw, ale fascynujce dla modych Gruzinw. Przynoszono mapy, podziwiano imperia, rozmawiano o postaciach z przeszoci, opowiadano dowcipy, wznoszono toasty. Poskriebyszow pochwali Stalina za zniszczenie Bucharina i Rykowa: Mielicie racj, towarzyszu Stalin: gdyby oni zwyciyli Poskriebyszow mg sobie pozwoli na pewn swobod wobec Stalina, ktry czsto mianowa go tamad. Teraz pijemy za moje zdrowie! Poskriebyszow rozkazywa. Stalin sucha. Mootow prawi Stalinowi wyszukane komplementy: Gdybycie nie byli Stalinem mwi ZSRR nie pokonaby Trockiego, nie wygraby wojny, nie zbudowa bomby i nie zdoby takiego imperium dla socjalizmu. To sprawiao gospodarzowi przyjemno. Picie czsto przeistaczao si w pijatyk, jeli obecni byli czonkowie Politbiura lub zagraniczni wasale, lecz z Gruzinami odbywao si w bardziej radosnej a zarazem nostalgicznej atmosferze. Gdy Stalin piewa, Poskriebyszow i Wasik wtrowali, jak para groteskowych chrzystw. Po obiedzie gocie zwykle zostawali na noc. Stalin potrafi by niebywale uprzejmy: kiedy brat Mikojana, Artiom, konstruktor samolotu MiG (Mikojan-Guriewicz), zachorowa na angin i trzeba go byo pooy do ka, uwiadomi sobie, e kto wchodzi do pokoju i troskliwie okrywa go kocem. Ze zdumieniem spostrzeg, e to Stalin. Jedna rzecz czya wszystkich jego goci: pragnienie, by uciec od tego dziwacznego, nerwowego starca z jego gwatownymi, niebezpiecznymi wybuchami, ualaniem si nad sob i miertelnie nudnymi wspomnieniami. Ich gorczkowe i pene inwencji wysiki, by znale pretekst i opuci wszechpotnego, lecz przewraliwionego gospodarza, nie obraajc go, stanowiy komiczny temat przewodni tych dugich nocy. Tego roku Swietana bya jednym z pierwszych goci i spdzia prawie trzy tygodnie we wasnym maym domku. Obiady z Beri i Malenkowem mczyy j i nudziy. Jej atwiej byo uciec, lecz mimo to musiaa toczy walk: pewnego razu, przy obiedzie z Mootowem, Mikojanem i Czarkwianim, poprosia nagle: Pozwl mi wrci do Moskwy! Skd ten popiech? spyta uraony ojciec. Zosta dziesi dni. Nudzisz si tutaj? Ojcze, to bardzo pilne! Prosz, pozwl mi jecha! Stalin rozgniewa si: Dosy tego! Zostajesz! Nieco pniej Swietana sprbowaa ponownie. Jed, jeli chcesz burkn Stalin. Nie mog ci zmusi, eby zostaa. Nie pojmowa, w jakim stopniu popenione przeze zbrodnie wysterylizoway i zatruy jego wiat, ale zapewne wyczuwa to, kiedy oznajmi aonie: Nie jeste w obcym domu. Swietana bya tam jeszcze, kiedy przyjecha danow. Rozstali si w zgodzie, po czym napisaa do ojca ciepy list, na ktry odpowiedzia: Dzie dobry, Swietko! [] To dobrze, e pamitasz o ojcu. Jestem zdrowy. [] Nie narzekam na brak zaj. Wysyam Ci may prezencik mandarynki. Cauj. danow przyjecha pomc Stalinowi formuowa polityk umocnienia jego panowania nad Europ Wschodni. Skonno Mootowa do negocjowania z Zachodem zakoczya si odrzuceniem planu Marshalla. Teraz danow zdawa si zdobywa prymat zarwno w polityce zagranicznej, jak i wewntrznej, a raczej znalaz si bliej swego pana. Ich wzajemne stosunki pozostay niemal paternalistyczne. Stalin opatrywa przemwienia danowa nauczycielskimi uwagami: Musisz

umieci cytaty z Lenina! - nagryzmoli na jednym brzowym owkiem. Razem uoyli przemwienie danowa, ktre podzielio Europ na dwa obozy, ideologiczn podstaw dla elaznej kurtyny na nastpne czterdzieci lat. Aby przeciwstawi si planowi Marshalla i denerwujcej niezalenoci Jugosawii Tity, a take utwierdzi radzieck hegemoni nad Europ Wschodni, Stalin rozkaza danowowi stworzy now Midzynarodwk Komunistyczn, Kominform. danow, w asycie swego rywala Malenkowa, polecia do Szklarskiej Porby, gdzie przedstawiciele rzdzcych partii komunistycznych z Polski i Jugosawii czekali na instrukcje Moskwy. Konferencja odbywaa si w domu uzdrowiskowym suby bezpieczestwa, danow i reszta delegatw zatrzymali si na pitrze. danow, ktry 25 wrzenia wygosi swoje przemwienie o dwch obozach, zachowywa si z ca pyszakowat arogancj imperialnego wicekrla. Kiedy Berman, jeden z polskich przywdcw (ten, ktry taczy walca z Mootowem), wyrazi wtpliwoci co do Kominformu, danow odpar opryskliwie: Nie bdcie tacy wani, my w Moskwie lepiej wiemy, jak stosowa marksizm-leninizm. Na kadym etapie towarzysz Filipow, czyli Stalin na wakacjach, instruowa Siergiejewa i Borysowa (danowa i Malenkowa), jak maj postpowa. Byo to apogeum kariery danowa i jego najwiksze osignicie. Dobrze si zoyo, e konferencja odbywaa si w sanatorium, poniewa pod koniec Pianista, alkoholik cierpicy na serce, powanie zaniemg. Moe i zatriumfowa nad Mootowem, Malenkowem i Beri, lecz nie mg zapanowa nad wasn saboci. danow, zaledwie pidziesiciojednoletni, ale wyczerpany, wiedzia, e nie jest dostatecznie silny, by przyj obowizki nastpcy Stalina. Nigdy nie pragn wadzy zapewnia jego syn. Polecia nad morze, by odpocz w pobliu Stalina, gdzie obaj odwiedzali si nawzajem, lecz niebawem danow dozna ataku serca.[265] Choroba danowa wytworzya prni, ktr skwapliwie wypenili Malenkow i Beria, ktrzy stali si tak sobie bliscy, e nawet wsplnie wysali w listopadzie yczenia Stalinowi, piszc: Czerpiemy wielk rado z pracy pod Waszym kierownictwem []. Oddani Wam Beria i Malenkow. Ale ich przyja zawsze miaa podoe polityczne: prywatnie Beria uwaa Malenkowa za czowieka pozbawionego krgosupa [] zwykego sabeusza. Mimo to danow, zauwaywszy ich powrt do ask, powiedzia synowi: Powstaa frakcja. Odpoczywa a do grudnia, ale by za saby, by stoczy z nimi zaciek bitw. Kiedy Mootow i Mikojan, otrzsnwszy si po niedawnych upokorzeniach, rwnie wyjechali, Stalin znalaz si sam. Pragn przebywa w towarzystwie modych ludzi. Beria, wedug jego syna, uwaa, e samotno Stalina bya udawana. Chcia mie towarzyszy wok siebie, aby trzyma ich na oku, a nie ze strachu przed samotnoci, ale to nie tumaczy jego tsknoty za towarzystwem pozbawionych znaczenia modzikw. Wszyscy dookoa mwi o wielkim czowieku, o geniuszu w kadej dziedzinie zwierzy si Goowanowowi a ja nie mam z kim wypi szklanki herbaty. danowowi podczas jednej z wizyt towarzyszy jego syn Jurij, wymarzony zi Stalina. Stalin czsto telefonowa do niego, by udziela mu rad: Ludzie mwi, e powicasz duo czasu dziaalnoci politycznej oznajmi pewnego razu Jurijowi ale chc ci powiedzie, e polityka to brudna rzecz. Potrzebujemy chemikw! Jurij skoczy chemi, a pniej uzyska dyplom z filozofii. Dwudziestoomioletni Jurij i jedna z jego ciotek przyjechali nad Morze Czarne, a kiedy zbliali si do daczy w Gagrze, zaskoczy ich widok biegncych ku nim ochroniarzy. Towarzysz Stalin was wzywa, towarzyszu danow zawoali. Jurij przesa wiadomo, e przyjecha razem z ciotk i niebawem jeden z ochroniarzy przynis odpowied: Towarzysz Stalin zaprasza was oboje. Odprony Stalin oczekiwa ich na osonitym, skpanym w socu tarasie. Zapytawszy o zdrowie ojca Jurija, wypi yk wina i przeszed do sedna: Moe powiniene pracowa dla partii. Towarzyszu Stalin odpar Jurij powiedzielicie mi kiedy, e polityka to brudna rzecz.

 To jest inna epoka. Czasy si zmieniy. Bdziesz pracowa dla partii, bdziesz podrowa i odwiedza regiony. Zobaczysz, jak podejmujemy decyzje i jak ludzie nie zgadzaj si z nimi. Chyba powinienem naradzi si z matk i ojcem odpar Jurij, ktry wiedzia, e aden z palatynw nie chce, aby jego dzieci znalazy si w tym gniedzie mij, jakim by dwr Stalina. Ale danow zgodzi si: Stalin powierzy Jurijowi wane biorc pod uwag jego mody wiek stanowisko szefa Wydziau Nauki KC. Chcc nie chcc, Jurij woy gow do paszczy krokodyla w momencie, kiedy walka o sukcesj miaa doprowadzi do rozlewu krwi. Nie baem si go wspomina po latach Jurij. Znaem go od dziecka. Dopiero pniej zdaem sobie spraw, e powinienem by si ba. Jurij nie musia zostawa, ale inny mody czowiek mia mniej szczcia i musia spdzi ze Stalinem dziewi dni, zanim zdoa uciec. W padzierniku Oleg Trojanowski, dwudziestoszecioletni tumacz Ministerstwa Spraw Zagranicznych, zosta wysany do Gagry, by asystowa Stalinowi podczas spotkania z kilkoma labourzystowskimi posami do brytyjskiego parlamentu.[266] Przystojny, ciemnowosy i wyksztacony Trojanowski by kolejnym dzieckiem elity. Kiedy Stalin spotka po raz pierwszy modego Trojanowskiego, polubi go tak bardzo, e zwraca si do niego na sposb Indian z Ostatniego Mohikanina: Przekacie mojemu biaemu bratu pozdrowienia od wodza czerwonoskrych!. Po spotkaniu z brytyjskimi parlamentarzystami powiedzia do Trojanowskiego: Moe zostaniecie i pomieszkacie z nami przez jaki czas. Upijemy was i wtedy si okae, co z was za czowiek. Zaproszenie byo tak nieoczekiwane i niepokojce, e Trojanowski wybka, i z pewnoci bdzie to kopot dla towarzysza Stalina, lecz Stalin nalega. Niepokj Trojanowskiego by cakowicie zrozumiay, ale Stalin zaprosi go kilka razy, aby zagra z nim w bilard, gr, w ktr sam gra doskonale. Spotykali si gwnie przy obiedzie, gdzie czasem docza do nich Poskriebyszow lub czonkowie Politbiura. Rozmowa przebiegaa gadko, bez chwil niezrcznego milczenia, chocia Trojanowski okaza si dostatecznie rozsdny, by nie zadawa adnych pyta i nie wyraa wasnych opinii. Mwi gwnie Stalin, wspominajc swj pobyt u ojca Olega w Wiedniu w 1913 roku, pierwsze zetknicie z rodzin yjc w zachodnim stylu. Poza tym Stalin kaza mu odpoczywa, ale trudno okreli cokolwiek, co ma zwizek ze Stalinem, jako sprzyjajce wypoczynkowi. Trojanowski, podobnie jak wszyscy inni gocie, zastanawia si, jak uciec, nie obraajc Stalina. Po dziewiciu dniach zebra si na odwag i spyta, czy moe wyjecha. Stalin wydawa si zaskoczony, dopki Trojanowski nie wyjani, e wraca do Moskwy, aby wstpi do partii. To wane wydarzenie powiedzia Stalin. Powodzenia. Ofiarowa Trojanowskiemu koszyk owocw, po czym nastpi niezrczny, cho znaczcy moment, kiedy si z nim egna: Pewnie nudzilicie si tutaj. Ja jestem przyzwyczajony do samotnoci. Przywykem do niej wwiezieniu. Po powrocie do Moskwy 21 listopada Stalin rozkaza Abakumowowi zamordowa ydowskiego aktora Michoelsa. Dziewi dni pniej popar rezolucj ONZ w sprawie utworzenia Izraela. 52 Dwa dziwne zgony: ydowski aktor i przewidywany nastpca Komitet Nagrody Stalinowskiej wysa Michoelsa do Miska, by oceni sztuki wystawiane w biaoruskich teatrach. Kiedy zameldowano o tym Stalinowi, wezwa Abakumowa i wyda mu ustne polecenie zamordowania Michoelsa, omawiajc niektre szczegy w obecnoci Malenkowa. Abakumow powierzy to zadanie swojemu zastpcy, Siergiejowi Ogolcowowi, i szefowi MGB w

Misku, awrientijowi Canawie. Zgodnie z opracowanym przez Abakumowa planem zabjcy mieli zaprosi wieczorem Michoelsa do jakich znajomych, zapewni mu samochd [] zawie w poblie daczy Canawy i tam zabi, a nastpnie zabra ciao na opuszczon ulic, pooy w poprzek drogi prowadzcej do hotelu i przejecha ciarwk Plan nosi wszelkie cechy nieporadnych, gangsterskich zagrywek, do jakich uciekali si Stalin i Beria, kiedy chcieli pozby si ludzi zbyt znanych, aby mona ich byo aresztowa. Canawa przekaza polecenie swoim podwadnym, powoujc si na wysz instancj. Dwunastego stycznia Michoels i jego przyjaciel, Wadimir Goubow-Potapow, krytyk teatralny i agent MGB, spdzili cay dzie na rozmowach z aktorami, a potem zjedli obiad w hotelu. O 20:00 wyszli z hotelu, by spotka si z przyjacielem Goubowa. Podstawiony samochd MGB zabra ich do daczy Canawy, gdzie Michoelsowi prawdopodobnie wstrzyknito trucizn dostarczon przez lekarzy MGB. Zapewne si broni. Ten wielki artysta, ostatni cznik z intelektualn wielkoci Mandelsztama i Babla, kocha ycie i musia walczy. Uderzono go w skro tpym narzdziem, a take postrzelono. Goubow, kopotliwy wiadek, te zgin. Ciaa zawieziono do miasta, przejechano ciarwk i pozostawiono w niegu. Stalina poinformowano o zabjstwie[267] prawdopodobnie przed porzuceniem cia na ulicy, akurat w momencie, gdy w Kuncewie zjawia si Swietana. Stalin rozmawia przez telefon, zapewne z Canaw: Kto skada mu raport, a on sucha. Na zakoczenie powiedzia: A zatem wypadek samochodowy. Bardzo dobrze pamitam intonacj jego gosu to nie byo pytanie, to byo stwierdzenie []. Nie pyta, proponowa: wypadek samochodowy. Kiedy Stalin odoy suchawk, pocaowa Swietan i powiedzia: Michoels zgin w wypadku samochodowym. O sidmej nastpnego ranka w niegu znaleziono dwa ciaa. Ciao Michoelsa przewieziono do Moskwy i dostarczono do laboratorium profesora Borisa Zbarskiego (yda), biochemika sprawujcego piecz nad mumi Lenina: zauwaywszy obraenia gowy i ran od kuli, poleci przygotowa ofiar wypadku samochodowego do wystawienia na widok publiczny w Teatrze ydowskim, gdzie nikt nie da si nabra na zmasakrowan twarz i znieksztacone rysy wyretuszowane szmink. Dla niektrych dworzan Stalina, jak rwnie dla spoeczestwa, Michoels by bohaterem: wieczorem 15 stycznia, w przeddzie pogrzebu, Polina Mootowa, ktra podczas wojny na nowo odkrya swoje ydowskie korzenie, podesza do zwok spoczywajcych na katafalku i mrukna: To byo morderstwo. Po pogrzebie Julia Kaganowicz, bratanica azara i crka Michaia, ktry popeni samobjstwo w 1941 roku, posza do mieszkania Michoelsa i zaprowadzia jego crk do azienki. Tam, przy odkrconej wodzie, szepna: Stryj przesya ci pozdrowienia. I powtrzya polecenie zaniepokojonego Kaganowicza: Kaza, ebym ci powiedziaa: nigdy o nic nikogo nie pytaj. Teatr ydowski zosta przemianowany na cze Michoelsa; wszczto dochodzenie w sprawie morderstwa. Komitet ydowski nadal dziaa, a Stalin mia by pierwszym, ktry uzna pastwo Izrael. Tymczasem, bez publicznego rozgosu, zabjca Michoelsa, Canawa, otrzyma Order Lenina za wzorowe wykonanie specjalnego zlecenia rzdu. enia Alliujewa zostaa skazana na dziesi lat, a jej crka Kira na pi lat za przekazywanie informacji o prywatnym yciu rodziny [Stalina] ambasadzie amerykaskiej. Anna Redens te dostaa pi lat. Umieszczono je w pojedynczych celach.[268] MGB zaczo teraz fabrykowa spraw przeciwko wiceministrowi spraw zagranicznych Soomonowi ozowskiemu i innym wysoko postawionym ydom: Polin Mootow po cichu zwolniono z pracy. Stalin otwarcie artowa ze swego antysemityzmu, dokuczajc Djilasowi z powodu ydw w jugosowiaskim kierownictwie: Wy te jestecie antysemit, Djilas, wy te

danow, pomimo chorobliwie czerwonej twarzy i nerwowych ruchw, odzyska dobry humor i wadz: Mog umrze w kadej chwili, a mog te y jeszcze bardzo dugo powiedzia Djilasowi. Przy obiedzie stara si powstrzyma od picia alkoholu i nie jad nic oprcz talerza zupy. Dla chorego czowieka nastpnych kilka miesicy nie byo czasem odpoczynku: Stalin zetkn si teraz z pierwsz prawdziw opozycj od prawie dwudziestu lat. Marszaek Tito nie by ju wasalem. Jego partyzanci walczyli dzielnie z Niemcami i nie czekali, a wyzwoli ich Armia Czerwona. Obecnie Jugosowianie skaryli si gorzko na dyktatorskie maniery danowa podczas konferencji Kominformu. Kiedy doniesiono o tym Stalinowi, nie mg uwierzy w tak impertynencj i napisa pod spodem brzowym owkiem: Bardzo dziwna informacja! Stalin zgodzi si odda Grecj Zachodowi, pozostawiajc sobie wybr, kiedy i gdzie przeciwstawi si Ameryce. Tito zlekceway jego rozkazy i zacz wspiera greckich komunistw. Stalin by zdecydowany wyprbowa amerykask stanowczo w Berlinie, a nie w jakiej zapadej bakaskiej dziurze. Ostatni kropl staa si federacja bakaska, uzgodniona pomidzy bugarskim przywdc Dymitrowem a Tit bez aprobaty Stalina. Napicie roso i Tito wysa swoich towarzyszy, Milovana Djilasa i Edvarda Kardelja, na rozmowy ze Stalinem. Na ponurych obiadach w Kuncewie Stalin, danow i Beria prbowali zastraszy Jugosowian radzieck potg. Djilas by pod wraeniem, ale pozosta nieugity, tote 28 stycznia Prawda zdezawuowaa plan Dymitrowa. Dziesitego lutego Stalin wezwa Jugosowian i Bugarw do Kcika, aby ich upokorzy, tak jakby byli nieposusznymi czonkami Politbiura. Zamiast krytykowa plan bugarskojugosowiaski, zaproponowa kilka maych federacji, nalegajc na poczenie pastw, ktre nienawidziy si nawzajem. Stalin spoglda gniewnie i bez przerwy co rysowa. Kiedy mwi nie, to znaczy nie! powiedzia i zasugerowa, aby Jugosawia pokna Albani, czynic przy tym gest, jakby wkada co do ust i przeykajc gono lin. Szydercze poajanki Stalina, Mootowa i danowa tylko umocniy opr Tity. Stalin i Mootow wysali omiostronicowy list, stwierdzajcy, e Tito jest winny najstraszliwszej herezji trockizmu. Uwaamy, e kariera polityczna Trockiego jest bardzo pouczajca - napisali zowieszczo, lecz Jugosowianie nie przejli si tym. 12 kwietnia odrzucili oskarenia zawarte w licie. Stalin postanowi zmiady Tit. Wystarczy, e kiwn maym palcem owiadczy Chruszczowowi a nie bdzie ju Tity! Ale Tito okaza si trudniejszym przeciwnikiem ni Trocki czy Bucharin. Podczas obiadw w Kuncewie danow, spodziewany nastpca, czasami traci si woli i siga po wdk. Wwczas Stalin krzycza na niego, eby przesta pi, a te rzadkie przypadki, gdy prbowa powstrzyma kogo od picia, wiadczyy o szczeglnej pozycji danowa. Kiedy indziej jednak chorobliwie blady, witoszkowaty danow, ktry siedzia skwaszony i trzewy, podczas gdy Stalin przeklina Tit i mia si ze skatologicznych dowcipw, doprowadza go do szau: Spjrzcie, siedzi tam jak Chrystusik, jakby nic go nie dotyczyo! O, prosz: patrzy teraz na mnie, jakby by Chrystusem! danow poblad, na twarz wystpiy mu krople potu. Obecna przy tym Swietana podaa mu szklank wody, ale by to tylko jeden ze zwykych napadw zego humoru Stalina, ktre na og mijay tak samo szybko, jak przychodziy. Mimo to Stalin by coraz bardziej zirytowany samozadowoleniem i niezalenoci mylenia danowa. dni zemsty Beria i Malenkow otrzymali pomoc z zupenie nieoczekiwanej strony. Wybrany przez Stalina, dorastajcy w pobliu Swietany, dwudziestoomioletni szef wydziau nauki KC, Jurij danow, traktowa nauk tak powanie, jak jego ojciec kultur. Jurija oburzaa absurdalna dominacja Trofima ysenki na polu genetyki: ten szarlatan wykorzysta poparcie Stalina podczas terroru, by oczyci rodowisko akademickie z prawdziwych naukowcw. Jurij, nie zadzieraj z ysenk ostrzega artobliwie syna danow. Skrzyuje ci z ogrkiem. Ale danow by zbyt ciko chory, aby go powstrzyma. Dziesitego kwietnia 1948 roku, podczas wystpienia na Politechnice Moskiewskiej, mody danow skrytykowa zarwno tak zwany twrczy darwinizm ysenki, jak i szykany, ktrym poddawano z jego inspiracji naukowcw o odmiennych pogldach. ysenko sucha tego referatu

przez mikrofon w ssiednim pomieszczeniu. Ten dowiadczony dworzanin zwrci si do Stalina, atakujc Jurija za to, e mia czelno wypowiada si w imieniu partii. ysenko przesa kopi listu Malenkowowi, ktry go popar. Maszyneria zostaa puszczona w ruch. Malenkow wysa tekst wystpienia Stalinowi, ktry uwaa si teraz za koryfeusza nauki. Stalin czyta referat Jurija z rosnc irytacj. Cha, cha, cha! - pisa gniewnie na marginesach. Nonsens! i Brednie! Bezczelny mokos sprzeciwi si pogldom Stalina w kwestii dziedzicznoci i ewolucji i uzurpowa sobie jego uprawnienia. Kiedy Jurij owiadczy, e s to jego osobiste pogldy, Stalin wykrzykn: Aha! i przekaza swoje komentarze uszczliwionemu Malenkowowi. Rozdraniony oporem Jugosowian, napiciem w Berlinie i syjonistycznymi intrygami Stalin uzna, e nadszed czas rzuci wyzwanie Ameryce w Europie. da dyscypliny partyjnej; Jurij zadrwi sobie z tego. W olimpijskim rozbysku, ktry zmieni radzieck nauk i polityk, koryfeusz interweniowa. 10 czerwca Stalin zorganizowa w Kciku jedn ze swoich upokarzajcych sesji. Andriej danow siedzia pokornie z przodu i robi notatki, jego syn przycupn z tyu, a Stalin, przechadzajc si z fajk w rku, mrukn: Jak mielicie znieway towarzysza ysenk? danow aonie zapisywa sowa Stalina w swoim notatniku: Referat jest niesuszny. danow popeni bd. Potem Stalin przystan i spyta: Kto to zatwierdzi? Jego spojrzenie zmrozio obecnych. Zapanowaa grobowa cisza napisa Dmitrij Szepiow, protegowany danowa. Wszyscy wpatrywali si w podog. Wreszcie Szepiow wsta i przyzna: To bya moja decyzja, towarzyszu Stalin. Stalin podszed i popatrzy mu prosto w oczy. Mog szczerze powiedzie wspomina Szepiow e jeszcze nigdy nie widziaem takiego spojrzenia []. Jego oczy zdaway si posiada jak niezwyk si. Przeszywa mnie swoimi tymi renicami jak [] kobra zwinita do ataku. Stalin nie mruga przez dusz chwil, ktra wydawaa si wiecznoci. Potem spyta: Dlaczego to zrobilicie? Szepiow prbowa wyjani, lecz Stalin przerwa: Powoamy komisj do ustalenia faktw. Winni musz zosta ukarani. Nie Jurij danow, jest jeszcze mody Urwa i wskaza fajk na Pianist. Trzeba ukara ojcw. Potem, w przytaczajcej ciszy, przechadzajc si powoli, zacz wymienia czonkw komisji, wrd ktrych nie byo danoww. Czy to oznaczao, e danowszczyzna dobiega koca? Po dugim namyle Stalin powiedzia: I danow. Znowu odczeka chwil, pozostawiajc wszystkich w niepewnoci, po czym doda: Ojciec. Jurij napisa do Stalina list z przeprosinami, powoujc si na swj brak dowiadczenia: Niewtpliwie popeniem cay szereg powanych bdw. Malenkow zrcznie wykorzysta niezamierzone zuchwalstwo modego danowa, by wzmocni wasn pozycj: przeprosiny zostay opublikowane w Prawdzie. Ale to sam Stalin spowodowa upadek danowa. Upokorzenie odbio si na jego zdrowiu: musia aowa, e nie poszed za przykadem Berii i Malenkowa, ktrzy trzymali swoje dzieci z dala od polityki. Dziewitnastego czerwca wyczerpany danow, w towarzystwie swego rywala Malenkowa, zjawi si na drugim posiedzeniu Kominformu w Bukareszcie, aby przewodniczy wygnaniu Jugosowian z owczarni. Mamy informacje owiadczy e Tito jest imperialistycznym szpiegiem. Jugosowianie zostali ekskomunikowani. Dwudziestego czwartego czerwca Stalin wprowadzi blokad Berlina, rzucajc wyzwanie Amerykanom i majc nadziej na zmuszenie ich do ustpstw przez odcicie dostaw zaopatrzenia do ich strefy okupacyjnej w gbi radzieckich Niemiec Wschodnich. Oba te wydarzenia mogy jedynie nasili zaciek kampani przeciwko ydom w Moskwie i zaart walk o sukcesj po Stalinie.

Twierdzi si zwykle, e danow wspiera Jugosowian i dlatego ponosi win za rozam. danow i Wozniesienski rzeczywicie dobrze znali Jugosowian od 1945 roku, ale nie tylko popierali stanowisko Stalina, lecz umacniali je, donoszc o nieposuszestwie Tity. Jugosowiaska schizma bya rezultatem uporu samego Stalina. Podczas gdy kraj czci Stalina jak Boga, najblisze otoczenie traktowao go z rosnc pogard. W 1948 roku Djilas zauway, e generalissimus przejawia rzucajce si w oczy oznaki zgrzybiaoci, porwnujc wszystko z odlegymi wspomnieniami z dziecistwa i syberyjskich zsyek: Tak, pamitam, to samo, i miejc si z bezmylnych i pustych dowcipw. Towarzysze dostrzegali jego intelektualny upadek i niebezpieczn nieprzewidywalno: by stary i otpiay, zaczlimy traci dla niego szacunek, wspomina Chruszczow. Beria rwnie przeszed podobn ewolucj od bezgranicznego podziwu do rozczarowania. Ale wikszo palatynw, zwaszcza Mootow, Mikojan, Kaganowicz i Chruszczow, pozostaa fanatycznymi wyznawcami marksizmu-leninizmu, a praktycznie wszyscy, cznie z Malenkowem, ktry postrzega siebie jako lojalnego administratora, uwaali, e Stalin nadal ma po swojej stronie histori, mimo wszystkich popenionych bdw. W czerwcu danow, po powrocie z Bukaresztu, znw poczu si gorzej i dozna kolejnego lekkiego zawau, ktry spowodowa trudnoci z oddychaniem i prawostronny parali. Kazano mi podda si leczeniu i odpocz powiedzia protegowanemu. Pewnie niedugo wrc. Pierwszego lipca Stalin zastpi danowa jego rywalem Malenkowem jako drugim sekretarzem. danow by wygodnym kozem ofiarnym, lecz Stalin nie musia niszczy danowa, eby awansowa Malenkowa: wola manipulowa nimi rwnolegle. danow zasab w drodze powrotnej z Kuncewa: ciko chory, nie mg duej wykonywa swoich obowizkw. Jurij wyjani, e jego ojciec nie zosta zwolniony po prostu rozchorowa si i nie mg duej broni swoich interesw, co potwierdzili lekarze: Towarzysz danow potrzebuje dwch miesicy odpoczynku, w tym jednego w ku poinformowa Stalina w cile tajnym raporcie profesor Jegorow. Stalin dopisa pod spodem: Gdzie wakacje? Gdzie leczenie? Stalin, wspomina Jurij, zacz si denerwowa. Choroba ojca spowodowaa zmian w ukadzie wadzy. Potwierdzi to Mikojan. Rzeczywicie, sojusznicy danowa, Wozniesienski i Kuzniecow, pozostali na szczycie. Jurij zachowa swoje stanowisko. Stalin wysa wasnych lekarzy, eby zbadali danowa, ktry zosta umieszczony w sanatorium w Wadaju w pobliu Nowogrodu. Mimo to danow czu, e wadza wylizguje si z jego sklerotycznych palcw: kiedy 23 lipca zatelefonowa Szepiow, aby go powiadomi o powrocie Malenkowa, danow krzycza do suchawki. Tej nocy dosta ataku serca. Stalin wysa swego zastpc Wozniesienskiego i wasnego lekarza Winogradowa, aby odwiedzili pacjenta. Wystpujce u danowa objawy arteriosklerozy i choroby serca zostay le zdiagnozowane. Zamiast codziennych kardiogramw i cakowitego odpoczynku przepisano mu wiczenia i szkodliwe masae. 29 sierpnia dozna kolejnego powanego zawau. Stalin znw wysa Winogradowa i rozkaza Wozniesienskiemu i Kuzniecowowi, by sprawdzili przebieg leczenia. Zanim zjawili si politycy, wok pacjenta wybuch spr. Doktor Lidia Timaszuk, kardiolog, stwierdzia zawa minia sercowego, i niemal na pewno miaa racj, ale znani profesorowie kazali jej przepisa kart choroby i umieci w niej bardziej mtne rozpoznanie: zaburzenia spowodowane stwardnieniem naczy krwiononych i nadcinieniem, co byo typowym przykadem biurokratycznych przepychanek. Lekarze zlekcewayli powan diagnoz i zalecili spacery po parku. W efekcie danow dozna kolejnego ataku serca. Timaszuk doniosa na swoich przeoonych, a szef ochrony danowa przekaza list generaowi Wasikowi, aby odda go osobicie Stalinowi. Poniewa nie byo adnej reakcji, Timaszuk, informatorka MGB, napisaa do Abakumowa, ktry tego samego dnia wrczy list Stalinowi. Stalin przeczyta go, napisa pod spodem: Do archiwum, ale nic w tej sprawie nie zrobi. By jednak bardzo zdenerwowany i znowu wysa Wozniesienskiego, eby sprawdzi, co z ojcem, wspomina Jurij, ktry ju tam by. Trzydziestego pierwszego sierpnia niegdysiejszy ulubieniec Stalina wsta z ka, aby pj do toalety, i zmar na atak serca. Na polecenie Poskriebyszowa sekcj zwok przeprowadzono w le

owietlonej, obskurnej azience w obecnoci Kuzniecowa. Profesorowie przerazili si, e ich bdna diagnoza i manipulacje przy karcie choroby wyjd na jaw, tote zwolnili i zadenuncjowali Timaszuk, ktra napisaa wwczas do Stalina i Kuzniecowa, kuratora MGB. Ale i tym razem Wasik nie przekaza listu, a Kuzniecow zignorowa swj. Timaszuk odegraa zowieszcz rol w spisku lekarzy, poniewa jej listy zostay pniej wykorzystane przez Stalina, co zakrawa na ironi, bowiem z medycznego punktu widzenia miaa racj. danow moe i by niewaciwie leczony, lecz pogoski o morderstwie wydaj si nieprawdopodobne. Klinika kremlowska uchodzia za najlepszy radziecki szpital, ale strach przed popenieniem bdu, naukowy obskurantyzm i rywalizacja polityczna sprawiy, e konsylia przeraonych lekarzy podejmoway niekompetentne decyzje. Synni pacjenci, od Mechlisa do Koniewa, byli rutynowo poddawani niewaciwemu leczeniu. Nawet w pastwach demokratycznych lekarze nieustannie prbuj zataja gupie bdy. Gdyby Stalin naprawd chcia zamordowa danowa, nie byoby do tego potrzebne pi zawaw w cigu kilku lat wystarczyby jeden szybki zastrzyk. Wdowa po danowie i jego syn byli przekonani, e nie zosta zamordowany: Wszystko byo znacznie prostsze wspomina Jurij. Dobrze znalimy jego lekarzy. Ojciec by bardzo chory. Mia sabe serce. Dlaczego cierpicy na mani przeladowcz Stalin zignorowa donos? Choroba danowa bya najwyraniej bardzo powana i Stalin mg si zadowoli oddaniem go pod opiek najlepszych kremlowskich lekarzy: poza tym by zirytowany danowem. Ale na gbszym poziomie te medyczne nieporozumienia dostarczyy Stalinowi sposobnoci. Sam ju posuy si morderstwem medycznym i w latach trzydziestych zmusi lekarzy, by przyznali si do zamordowania Kujbyszewa i Gorkiego. Ten cierpliwy konspirator, starszy, lecz nadal zdolny do skomplikowanych machinacji, zamierza wykorzysta mier danowa, kiedy bdzie gotw zainicjowa nowy terror, ktry w jego przekonaniu by konieczny. Rok pniej bugarski przywdca, jego stary towarzysz Dymitrow, zmar podczas leczenia przez tego samego lekarza. Spacerujc po ogrodach w Soczi ze swym ministrem zdrowia i podziwiajc re, Stalin zatrzyma si w pewnym momencie i powiedzia: Czy to nie dziwne? Leczy ich ten sam lekarz i obaj umarli. Rozmyla ju o spisku lekarzy, ale miny kolejne trzy lata, nim wrci do listw Lidii Timaszuk. Na pogrzebie Stalin pomg nie otwart trumn z ciaem danowa i okaza wspczucie jego rodzinie. Pniej, przy obiedzie, upi si.[269] Podobno tego wieczoru restauracja Aragwi bya pena Gruzinw Berii, ktrzy witowali mier danowa. smego wrzenia Stalin, ktrego kryzys berliski i pogrzeb danowa zatrzymay w Moskwie, rozpocz trzymiesiczne wakacje, przenoszc si z Suchumi do Liwadii, gdzie przyj czeskiego prezydenta Gottwalda. W Muzeri, starej daczy wybudowanej przez akob, odwiedzili go Mootow i Mikojan. Przy obiedzie Poskriebyszow wsta i zadenuncjowa Mikojana: Towarzyszu Stalin, kiedy wy odpoczywacie na poudniu, Mootow i Mikojan przygotowuj w Moskwie spisek przeciwko wam. Mikojan poderwa si z byskiem w ciemnych oczach. Ty sukinsynu! wrzasn, wznoszc pi, aby uderzy Poskriebyszowa. Stalin zapa go za rk. Dlaczego tak krzyczysz? zmitygowa Mikojana. Jeste moim gociem. Mootow siedzia blady jak papier i nieruchomy niczym posg. Mikojan dowodzi swojej niewinnoci. Skoro tak, nie zwracaj na niego uwagi doda Stalin, ktry z pewnoci zachci wczeniej Poskriebyszowa do takiego kroku. Stalin owiadczy, e ci weterani s za starzy, eby go zastpi. Mikojan, zaledwie pidziesiciodwuletni, uzna to za mieszne, ale nic nie powiedzia. Nastpca, powiedzia Stalin, musi by Rosjaninem, a nie Gruzinem czy Ormianinem. Mootow wydawa si oczywistym kandydatem, lecz Stalin rozczarowa si nim. Potem, w gecie zowrbnego bogosawiestwa,

wskaza na dobroduszn, pocig twarz protegowanego danowa, Kuzniecowa: oto czowiek, ktry powinien go zastpi jako sekretarz generalny. Wozniesienski mia obj urzd premiera. Mikojan czu, e Stalin bardzo le si przysuy Kuzniecowowi, biorc pod uwag tych, ktrzy w skrytoci ducha marzyli o takiej roli. Sam Stalin traktowa podejrzliwie kadego namaszczonego sukcesora, zwaszcza w obliczu fiaska blokady Berlina, ktr trzeba byo odwoa, poniewa Zachd skutecznie zaopatrywa swoje strefy za pomoc mostu powietrznego. Umocnio to tylko paranoj Stalina, spotgowan ju chorob, odstpstwem Tity i syjonistycznymi niepokojami wrd rosyjskich ydw. Beria i Malenkow ostrzyli noe. CZ DZIESITA SCHOROWANY TYGRYS, 1949-1953 53 Aresztowanie Poliny Mootowej Podczas gdy Stalin namaszcza na poudniu sukcesorw, 3 wrzenia, ku ogromnemu podnieceniu radzieckich ydw, przyby do Moskwy pose nadzwyczajny nowego pastwa Izrael, Golda Myersohn (znana w historii jako Meir). Holocaust i zaoenie Izraela poruszyy nawet najbardziej zatwardziaych internacjonalistw spord starych bolszewikw, takich jak Polina Mootowa. ona Woroszyowa (z domu Goda Gorbman) zaskoczya swoj rodzin, mwic: Teraz mamy ju wasn ojczyzn. W dniu ydowskiego Nowego Roku Meir odwiedzia Wielk Synagog w Moskwie: rozpromienieni ydzi czekali na zewntrz, poniewa synagoga bya wypeniona po brzegi, a mimo to nie doszo do adnych niepokojw. Zjawia si nawet pidziesiciotrzyletnia Polina Mootowa. 7 listopada, podczas dyplomatycznej audiencji u Mootowa, doszo do spotkania dwch niezomnych, inteligentnych kobiet o niemal identycznych korzeniach, Poliny i Goldy Meir. Polina mwia w jidysz, jzyku swojego dziecistwa, ktrego uywaa zawsze, ilekro spotykaa si z obywatelami pastw Europy rodkowej, cho taktownie nazywaa go jzykiem austriackim. Meir spytaa j, skd zna jidysz. Ich bin jidische tochter - odpara Polina. Jestem crk narodu ydowskiego. Przy poegnaniu Polina powiedziaa: Jeli sprawy bd szy dobrze dla pani, bd szy dobrze dla ydw na caym wiecie. Prawdopodobnie nie wiedziaa, jak bardzo drani Stalina jej przebojowa inteligencja, snobistyczna elegancja, ydowskie pochodzenie, amerykaski brat i, jak powiedzia Swietanie, jej zy wpyw na Nadi. Zwolnienie w maju byo ostrzeeniem, ale nie zdawaa sobie sprawy, e w 1939 roku Stalin myla o jej zamordowaniu.[270] Demonstracja pod synagog i ydowski schtick Poliny rozdraniy starego czowieka na wakacjach, utwierdzajc go w przekonaniu, e radzieccy ydzi stali si amerykask pit kolumn. 20 listopada Politbiuro rozwizao ydowski Komitet Antyfaszystowski i rozptao antysemicki terror sterowany przez Malenkowa i Abakumowa. Koledzy Michoelsa zostali aresztowani, a wraz z nimi wielu znanych ydowskich pisarzy i naukowcw, od poety Pereca Markisza do biochemika Liny Stern. Aresztowano rwnie ojca pierwszego ma Swietany. Cae starsze pokolenie jest zaraone syjonizmem wyjani jej Stalin a teraz uczy si go rwnie modzie.

Stalin rozkaza podda winiw torturom, aby wydoby z nich zeznania obciajce Polin Mootow, a sam spdza parne wieczory przy obiedzie w Zimnej Rzeczce, opowiadajc Czarkwianiemu zabawne historyjki ze swojego dziecistwa. Nagle zatskni za starymi przyjacimi, a zwaszcza za popem nazwiskiem Piotr Kopanadze, z ktrym studiowa w seminarium. Po rewolucji pop zosta nauczycielem, lecz Stalin posya mu czasami pienidze. Zaprosi Kopanadzego i generaa porucznika MGB Sasz Egnataszwilego, przyjaciela rodziny z Gori, ktrego nazywa synem oberysty, na przyjcie. Czarkwiani pospieszy do Tyflisu, by zabra goci. Niebawem siedmiu starych przyjaci piewao gruziskie pieni, a na pierwszy plan wybija si pikny gos gospodarza. Stalin nalega, aby niektrzy z nich zatrzymali si u niego na tydzie. Po tygodniu, jak wszyscy gocie, rozpaczliwie pragnli uciec. Wreszcie jeden z nich wykaza si pomysowoci, piewajc przy obiedzie ludow piosenk z refrenem: Lepiej i ni zosta! Och, rozumiem powiedzia Stalin. Nudzisz si. Na pewno tsknisz za wnukami. Nie, Soso odpar go. Nie mona si tu nudzi, ale jestemy ju prawie tydzie, marnujemy twj czas Stalin pozwoli im wyjecha, a 2 grudnia powrci do Moskwy, rozmylajc o niebezpiecznej dwulicowoci Mootowa. Dowiedzia si (prawdopodobnie od Wyszyskiego), e Mootow podrowa sam w specjalnym wagonie kolejowym z Nowego Jorku do Waszyngtonu i zapewne wtedy otrzyma instrukcje podkopania ZSRR ide ydowskiej ojczyzny. To Poskriebyszow, alter ego Stalina, zacz nka Mootowa: Dlaczego przydzielono wam specjalny wagon? Mootow doda dwa do dwch, ale nic nie mg zrobi. Co zdumiewajce, to opera skonia ostatecznie Stalina do podjcia krokw przeciwko Mootowom. Niedugo po powrocie Stalin obejrza armesk oper Amast, histori ksicia, ktrego zdradza ona. Zobaczy, e zdrada grozi zewszd i ze strony wszystkich, a zwaszcza on najbliszych wsppracownikw. Stalin, podbudowany librettem opery i uzbrojony w zeznania dostarczone przez Abakumowa, poinformowa Mootowa o winie Poliny. Pokcilimy si o to wspomina Mootow. Ju czas, eby rozwid si z on powiedzia Stalin. Mootow zgodzi si, po czci dlatego, e by bolszewikiem, ale po czci dlatego, e ulego moga ocali kobiet, ktr kocha. Kiedy powiedzia jej o zarzutach, jakie przeciwko niej wysunito, krzykna: I ty w to uwierzye! Dobrze, jeli tego chce partia, rozwiedziemy si. Na swj osobliwy sposb by to najbardziej romantyczny rozwd, poniewa kade z nich powicao si, aby ocali drugie. Rozmawiali o tym, jak uratowa rodzin wspomina ich wnuk. Polina przeprowadzia si do siostry. Czekali w nerwowym napiciu, ale, jak uj to Mootow, czarny kot przebieg nam drog. Stalin rozkaza Malenkowowi i Abakumowowi zmontowa spraw ydowsk. Malenkow zapewnia Beri, e nie jest antysemit: awrientij, wiesz, e jestem Macedoczykiem. Jak moesz mnie posdza o rosyjski szowinizm? Poniewa osi spisku by plan utworzenia ydowskiego Krymu, 13 stycznia 1949 roku Malenkow wezwa ozowskiego, byego zwierzchnika Komitetu ydowskiego, na plac Stary na przesuchanie. Dla ozowskiego bya to sprawa ycia i mierci ale dla skrupulatnego, lecz zbrodniczego czynownika Malenkowa, miaa rwnie niebezpieczne aspekty, poniewa jego najstarsza crka Wola polubia syna ydowskiego urzdnika nazwiskiem Szamberg, ktrego siostra bya on ozowskiego. Malenkow oskary ozowskiego o sprzyjanie podstpnej idei ydowskiego Krymu. Stalin rozkaza aresztowa ozowskiego. Malenkow uwolni swoj rodzin od ydowskich koneksji. Wola Malenkowa rozwioda si z Szambergiem. Wszyscy historycy twierdz, e Stalin zada tego rozwodu, a Malenkow go wymusi. Wola Malenkowa zaprzecza temu, twierdzc, i maestwo byo nieudane, poniewa Szamberg polubi j z niewaciwych powodw i mia zy gust artystyczny. Mj ojciec nawet

zniechca mnie, mwic: Starannie to przemyl. Palia si do maestwa. Zastanw si, zanim je zerwiesz. Ale dla Szamberga, ktry zosta wezwany do gabinetu Malenkowa, wygldao to zupenie inaczej. Tak jak Wasilij Stalin zaatwi rozwd Swietanie, tak ochroniarz Malenkowa zorganizowa rozwd Woli.[271] Co najmniej stu dziesiciu winiw, w wikszoci ydw, znalazo si na ubiance i trafio w rce Komarowa. Byem dla nich bezlitosny chepi si pniej Komarw. amaem ich ducha []. Samego ministra nie bali si tak jak mnie []. Byem szczeglnie bezwzgldny dla ydowskich nacjonalistw, ktrych nienawidziem najbardziej. Kiedy Abakumow przesuchiwa znanego naukowca, Lin Stern, wrzeszcza na ni: Ty stara kurwo [] przyznaj si! Jeste syjonistycznym szpiegiem!. Komarw spyta ozowskiego, ktrzy spord przywdcw maj ydowskie ony, dodajc, e nikt nie jest nietykalny. Winiw zachcano te do skadania obciajcych zezna przeciwko innym ydowskim palatynom, Kaganowiczowi i Mechlisowi, ale prawdziwym celem bya Polina Mootowa. Abakumow poinformowa Stalina, e utrzymywaa kontakty z osobami, ktre okazay si wrogami ludu, odwiedzia raz synagog, udzielaa rad Michoelsowi, przysza na jego pogrzeb i troszczya si o jego rodzin. Pi dni pniej Stalin wezwa czonkw Politbiura, aby im odczyta absurdalne zarzuty przeciwko Polinie. Pewien mody czowiek zezna, e mia romans i uprawia grupowy seks z t bolszewick matron. Mootow nie mg uwierzy w te straszliwe plugastwa, ale w miar jak Stalin czyta, zda sobie spraw, e bezpieka wykonaa dobr robot!. By przeraony: Kolana mi dray. Kaganowicz, ktry nie lubi Mootowa i jako yd musia dowie swojej lojalnoci, gwatownie go zaatakowa: Mootow na pewno nie powiedzia wszystkiego! Polina zostaa wykluczona z partii za bliskie zwizki z ydowskimi nacjonalistami, pomimo udzielonego jej w 1939 roku ostrzeenia, kiedy to Mootow wstrzyma si od gosu. Obecnie, co znamienne, rwnie si wstrzyma, ale zdajc sobie spraw z wagi tej sprawy, zaasekurowa si: Kiedy Komitet Centralny gosowa nad wnioskiem o wykluczenie emczuyny [] wstrzymaem si odgosu, co, musz przyzna, byo politycznie niesuszne - napisa 20 stycznia 1949 roku do Stalina. - Niniejszym owiadczam, e po przemyleniu caej sprawy gosuj teraz za wnioskiem []. Przyznaj, e popeniem powany bd, nie powstrzymujc w por bliskiej mi osoby przed podjciem faszywych krokw i przed zadawaniem si z takimi antyradzieckimi nacjonalistami jak Michoels Dwudziestego pierwszego stycznia Polina zostaa aresztowana. Jej siostry, lekarza i sekretarki te aresztowano. Jedna z jej sistr i brat zmarli w wizieniu. Aresztowanie Poliny miao zowieszczy wydwik dla palatynw, ktrzy po cichu z ni sympatyzowali. Nie zostaa poddana torturom i wszystkiemu zaprzeczaa: Nie byam w synagodze To bya moja siostra. Musiaa te stawi czoo oskareniom o rozwizo seksualn: protok z konfrontacji z niejakim Iwanem X czyta si jak kiepsk fars: Polino, wezwaa mnie do swojego gabinetu i zaproponowaa zblienie! Iwanie Aleksiejewiczu! wykrzykna Polina. Nie zaprzeczaj! Nie utrzymywaam adnych stosunkw z X zapewnia. Zawsze uwaaam, e Iwan Aleksiejewicz nie zasuguje na zaufanie, ale nie wiedziaam, e jest szubrawcem. Ale X zaapelowa do jej miosierdzia: Przez wzgld na moje dzieci i moj zdruzgotan rodzin przyznaj, e zawinia wobec mnie Zmusia mnie do intymnego zblienia. Nawet w piekle Polina nie przestaa odgrywa wielkiej damy. Inny wizie sysza, jak krzyczy: Zadzwocie do mojego ma! Powiedzcie mu, eby przysa moje tabletki na cukrzyc! Jestem chora! Nie macie prawa karmi mnie tymi pomyjami! Nikt nie sysza wicej o Polinie, ktra staa si Obiektem nr 12. Wielu uwaao, e nie yje, lecz Beria, ktry nie odegra wikszej roli w sprawie ydowskiej, wiedzia lepiej dziki swoim kontaktom.

 Polina yje! szepn do Mootowa na jednym z posiedze Politbiura. Stalin i Abakumow zastanawiali si, czy uczyni z niej gwn oskaron w procesie, ale pniej zdecydowali, e gwiazd bdzie ozowski. Polin zesano na pi lat do Kustanai w Azji rodkowej, co byo stosunkowo agodnym wyrokiem w porwnaniu z losem wspwiniw. Zacza pi, ale zapanowaa nad tym. W wizieniu potrzebne s trzy rzeczy, powiedziaa pniej crce, mydo, eby utrzymywa czysto, chleb, eby si naje, i cebula, eby zachowa zdrowie. Jak na ironi, zaprzyjania si z kilkoma wysiedlonymi kuakami i ci niewinni chopi, ktrych ona i jej m tak gorliwie pomagali tpi, uratowali jej ycie. Nigdy nie przestaa kocha Mootowa, gdy na zesaniu napisaa: W cigu tych czterech lat odosobnienia cztery wiecznoci przepyny przez moje dziwne i straszne ycie. Tylko myl o Tobie zmusza mnie do ycia i wiadomo, e moe nadal potrzebujesz resztek mojego udrczonego serca i caej mojej ogromnej mioci do Ciebie. Mootow te nie przesta jej kocha: kaza sucym stawia dla niej nakrycie kadego wieczoru, kiedy jad samotnie, wiadom, e cierpi z mojego powodu Stalin wykluczy Mootowa z najwyszych krgw wadzy, wydajc polecenie, aby dokumenty podpisywali Wozniesienski, Beria i Malenkow, ale nie towarzysz Mootow, ktry nie uczestniczy w pracach Biura i Rady Ministrw. Nadal jednak ufa Mikojanowi w wystarczajcym stopniu, by wysa wiatowego Ormianina w tajnej misji do Mao Tse-tunga, ktry koczy wanie swj podbj Chin. Chiska wojna domowa dobiegaa kresu. Stalin nie przewidzia, jak szybko upadnie reim Czang Kaj-szeka. Do 1948 roku sukcesy Mao Tse-tunga byy przeszkod w stalinowskiej polityce partnerstwa z Zachodem, ale zimna wojna zmienia jego nastawienie. Zacz uwaa Mao za potencjalnego sojusznika, chocia powiedzia Berii, e Przewodniczcy jest margarynowym marksist. Trzydziestego pierwszego stycznia 1949 roku Mikojan, w wielkiej tajemnicy, dotar do kwatery gwnej Mao w Xibaipo w prowincji Hopei, gdzie spotka si z Mao Tse-tungiem i Czou En-lajem i wrczy im prezenty od Stalina. Jeden z prezentw by dosy szczeglny: Mikojan mia powiedzie Mao, e przebywajcy na jego dworze Amerykanin jest szpiegiem i naley go aresztowa. Stalin (towarzysz Filipow) kontaktowa si z Mikojanem (towarzyszem Andriejewem) za porednictwem rosyjskiego lekarza Mao, Tieriebina, ktry peni te funkcj szyfranta. Wizyta okazaa si sukcesem, chocia Mikojan przyzna, e mia nadziej odpocz od nocnych nawykw Stalina, a tymczasem przekona si, i Mao prowadzi podobny tryb ycia. Po powrocie czeka Mikojana przykry wstrzs. Stalin zwolni Mootowa i Mikojana ze stanowisk ministra spraw zagranicznych i handlu zagranicznego, chocia obaj pozostali wicepremierami. Pniej oskary Mikojana o naruszenie tajemnicy chiskiej wizyty. Mikojan spyta swego syna Stiepana: Czy powiedziae komu o mojej podry do Chin? Tylko Swietanie odpar Stiepan. Za duo gadasz. Niewinna uwaga Swietany wygoszona w obecnoci ojca narazia Mikojanw na niebezpieczestwo. Stalin nie zapomnia o aresztowaniu synw Mikojana w 1943 roku. Nadal znajdowali si pod nadzorem. Co si dzieje z twoimi aresztowanymi dziemi? spyta nieoczekiwanie Mikojana. Czy mylisz, e zasuguj na przywilej uczenia si w radzieckich szkoach? Mikojan przezornie nie odpowiedzia ale zrozumia grob, zwaszcza po aresztowaniu Poliny. Spodziewa si, e chopcy znw zostan aresztowani, ale nic si nie stao. Stalin zacz zrzdzi, e Woroszyow jest angielskim szpiegiem i e prawie go nie widuje[272], natomiast odsunici na boczny tor Mootow i Mikojan nie odstpuj go ani na krok. Upatrzeni sukcesorzy Stalina mieli jednak niebawem pa ofiar krwawej wendety Berii i Malenkowa.

54 Morderstwo i maestwo: sprawa leningradzka Dwaj szubrawcy grali tylko o najwysz stawk: mier. Ale sam Stalin by gotw skosi najwysze kosy owych utalentowanych leningradczykw aby zachowa wasn dominujc pozycj. Kandydat Stalina na premiera, Wozniesienski, uwaa si za najsprytniejsz osob po Stalinie, wspomina sekretarz Sowminu, Czadajew. Czterdziestoczteroletni Wozniesienski, najmodszy czonek Politbiura, wyrni si jako byskotliwy planista, a jego stosunki ze Stalinem cechowaa niezwyka szczero. Tak go to jednak rozzuchwalio, e nie uwaa za stosowne ukrywa swoich nastrojw ani swego zaciekego rosyjskiego nacjonalizmu. Nikt nie przysporzy sobie tylu wrogw, co grubiaski wobec kolegw Wozniesienski. Tymczasem jego patron danow ju nie y, a wrg, Malenkow, powrci do ask. Beria obawia si go i spoglda z zazdroci na jego uprawnienia w zakresie gospodarki. Arogancja Wozniesienskiego i draliwo Stalina le wryy temu pierwszemu. W 1948 roku Stalin zauway, e w ostatnim kwartale tego roku produkcja wzrosa, ale spada w pierwszym kwartale. Byy to normalne sezonowe wahania, lecz Stalin poleci Wozniesienskiemu, aby je wyrwna. Wozniesienski, ktry kierowa Gospanem, obieca, e to zrobi. Nie udao mu si to jednak i, bojc si Stalina, zatai statystyki. W jaki sposb dotaro to do Berii, ktry odkry, e setki tajnych dokumentw Gospanu znikny. Pewnego wieczoru w Kuncewie Beria poinformowa o tym Stalina, ktry, jak zauway Mikojan, by zdumiony, a pniej wcieky. Czy to znaczy, e Wozniesienski oszukuje Politbiuro i robi z nas durniw? Potem Beria ujawni nieszczsn tajemnic Wozniesienskiego, ktr przechowywa od 1941 roku: podczas zaamania si Stalina Wozniesienski powiedzia Mootowowi: Wiaczesaw, id pierwszy, my pjdziemy za tob! Ta zdrada przewaya szal. Sprowadzono Andriejewa, bezwzgldnego biurokratycznego morderc, aby przeprowadzi dochodzenie. Przeraony Wozniesienski telefonowa do Stalina, ale nikt nie chcia go przyj. Wykluczony 7 marca 1949 roku z Politbiura, spdza czas w mieszkaniu przy ulicy Granowskiego, piszc traktat ekonomiczny. Raz jeszcze zowieszczy duet, Malenkow i Abakumow, przej spraw Gospanu. Innym namaszczonym dziedzicem by mody i przystojny Kuzniecow, ktry w 1946 roku pomg danowowi usun Malenkowa i zastpi Beri jako kurator MGB, cigajc tym na siebie jego nienawi. Przystpny i uprzejmy Kuzniecow stanowi przeciwiestwo Wozniesienskiego: lubili go prawie wszyscy. Ale na dworze Stalina przyzwoito bya pojciem wzgldnym: Kuzniecow pomaga danowowi w kampanii antysemickiej i przedstawi Stalinowi raport o seksualnych wyskokach dygnitarzy partyjnych. Czci Stalina, przechowujc notatk, ktr otrzyma od niego w czasie wojny ale go nie rozumia. Popeni bd, przegldajc akta MGB na temat zabjstwa Kirowa i procesw pokazowych. Zainteresowanie Kuzniecowa tak niebezpiecznymi sprawami wzbudzio podejrzliwo Stalina. Jednoczenie Malenkow uprzedzi Stalina, e leningradzka organizacja partyjna zatuszowaa faszerstwo przy wyborach i zorganizowaa targi handlowe bez zgody rzdu. Zdoa poczy te wystpki z przedstawionym przez danowa mglistym planem utworzenia partii rosyjskiej obok radzieckiej i przeniesienia stolicy do Leningradu. Te drobiazgi moe nie wyglday na zbrodnie karane mierci, ale maskoway grone dla imperium radzieckiego i dyktatury Stalina tendencje. [273] Poza tym parti rosyjsk nie mgby kierowa Gruzin. Stalin faworyzowa nard rosyjski jako czynnik spajajcy ZSRR, ale pozosta internacjonalist. Nacjonalizm Wozniesienskiego niepokoi obcoplemiecw: Dla niego nie tylko Gruzini i Ormianie, ale nawet Ukraicy nie s ludmi powiedzia Stalin Mikojanowi. Beria musia si niepokoi o swoj przyszo pod rzdami leningradczykw. Malenkow zrcznie zgromadzi zestaw bdw, ktre dotykay wszystkich czuych miejsc Stalina.

Pojedcie tam i zobaczcie, co si dzieje rozkaza Stalin Malenkowowi i Abakumowowi, ktrzy przyjechali do Leningradu dwoma pocigami w asycie piciuset funkcjonariuszy MGB i dwudziestu ledczych z wydziau spraw szczeglnie wanych. Kiedy Stalin kae mu zabi jednego, stwierdzi Beria, Malenkow zabija tysic!. Malenkow zaatakowa miejscowych przywdcw, wic rozproszone nici w jeden miertelnie niebezpieczny spisek. Zaczy si aresztowania, lecz Wozniesienski i Kuzniecow pozostali w swoich mieszkaniach w rowym domu przy ulicy Granowskiego, przekonani, e Stalin im wybaczy: wydawao si, e rok 1937 nie moe si powtrzy. Nawet Mikojan uwaa, e rozlew krwi jest kwesti przeszoci. Mia powody, by ywi tak nadziej, poniewa jego najmodszy, osiemnastoletni syn Sergo zarczy si z czarujc, pikn crk Kuzniecowa, A. Kiedy jej ojciec popad w nieask, Aa daa modemu Mikojanowi szans na wycofanie si z obietnicy maestwa: Czy to zmienia twoje zamiary? Ale Sergo kocha A, a jego rodzice zaczli traktowa j jak wasn crk. Mikojan popiera projekt maestwa. I ty pozwolisz na to maestwo? Oszalae? szepn do Mikojana strachliwy Kaganowicz. Nie rozumiesz, e Kuzniecow jest zgubiony? Powstrzymaj to! Mikojan by nieugity. 28 stycznia 1949 roku Kuzniecow zosta zwolniony ze stanowiska sekretarza partii i oskarony o niebolszewickie odchylenie i antypastwowy separatyzm. Trzy dni pniej modzi wzili lub. Kuzniecow by rozbrajajco naiwnym, odwanym czowiekiem, wspomina Mikojan, niewiadomym zwyczajw Stalina. Mikojan wyda dla modej pary przyjcie w Zubaowie, ale Kuzniecow, uwiadomiwszy sobie w kocu swoj sytuacj, zatelefonowa do Mikojana i powiedzia, e nie moe przyjecha, poniewa ma kopoty z odkiem. Mikojan nie chcia o tym sysze: Mamy w domu dosy toalet! Przyjedaj! Nie mam samochodu odpar Kuzniecow. Doskonale sobie poradzicie beze mnie. To nie wypada, eby ojciec nie przyszed na wesele wasnej crki powiedzia Mikojan i przysa swoj limuzyn.[274] Na przyjciu Kuzniecow nie mg si odpry. Czu, e naraa crk. Nie czuj si dobrze powiedzia wypijmy wic za nasze dzieci. Potem szybko wyszed. Tej niebezpiecznej wiosny nieszczsny Kuzniecow wzi udzia w jeszcze jednym lubie zwizanym z upadajc frakcj danowa. Stalin zawsze chcia, ebym oeni si ze Swietan wspomina Jurij danow. Przyjanilimy si od dziecka, nie bya to wic odstrczajca perspektywa. Nie tak atwo jednak wzi lub z crk dyktatora: Jurij nie by pewien, komu powinien si owiadczy, ojcu czy crce. Poszed do Stalina, ktry prbowa go zniechci: Nie znasz jej charakteru. Zanim si obejrzysz, wyrzuci ci za drzwi. Ale Jurij trwa przy swoim. Stalin nie prawi mi adnych kaza, powiedzia, e jego zdaniem bd potrafi zatroszczy si o Swietan wspomina. Stalin zacz si bawi w swatk, wedug Sergo Berii: Podoba mi si ten chopak powiedzia Swietanie. Ma przed sob przyszo i kocha ci. Wyjd za niego. Tobie wyzna mio? odpara. Nigdy nie zwraca na mnie uwagi. Porozmawiaj z nim, a sama zobaczysz upiera si Stalin. Swietana nadal kochaa Sergo Beri i powiedziaa mu: Nie chciae mnie? Trudno, wyjd za Jurija danowa. Polubia jednak swojego witoszkowatego Juroczk i postanowili si pobra. Ale moje drugie maestwo byo decyzj ojca, wyjania Swietan, a ja nie miaam ju siy walczy, wic pogodziam si z tym. Generalissimus nie wzi udziau w przyjciu weselnym na daczy danowa dziesi kilometrw za Zubaowem przy szosie Uspienskiej. Wrd goci znalaza si inna para z krgu Politbiura: Natasza, crka Andriejewa i Dory Chazan, i jej m, Wadimir Kujbyszew, syn zmarego palatyna. A take koledzy szkolni [] ze stosunkowo zwyczajnych rodzin wspomina Stiepan Mikojan,

ktry rwnie zosta zaproszony. Byy tace i uczta: Jurij, podobnie jak ojciec, gra na fortepianie. To oczywiste, e zjawi si Kuzniecow, poniewa by najbliszym przyjacielem danowa, ale wszyscy wiedzieli o jego nieasce. Jurij i Swietana, wraz z jej synem z pierwszego maestwa, Iosifem Morozowem, wwczas czteroletnim, zamieszkali na Kremlu z wdow po danowie. Nigdy nie widziaem swojego ojca wspomina Iosif. Nazywaem Jurija tat. Jurij mnie kocha! Kilka dni pniej, kiedy byli z wizyt w Zubaowie, zatelefonowa Wasik: Stalin jest w drodze. Dlaczego chcesz si przeprowadzi do danoww? spyta Swietan ojciec. Te baby zjedz ci ywcem! Za duo jest kobiet w tym domu! Wolaby, eby modzi zamieszkali w Kuncewie i dobudowali tam pitro, ale na swj niezrczny sposb nie potrafi poprosi o to wprost i prawdopodobnie nie chcia si narzuca. Swietana zostaa z pruderyjnymi wdowami po danowie i Szczerbakowie: niebawem znienawidzia swoj teciow, Zinaid Aleksandrown, ktra czya w sobie partyjn obud z prostactwem drobnomieszczanki. Jej maestwo nie byo szczliwe: Nauczyam si, e nie naley wychodzi za m z rozsdku. Pod wzgldem seksualnym, mwic jej sowami, nie by to szczeglnie udany zwizek. Nigdy nie wybaczya Zinaidzie, e nazwaa jej matk szalon. Urodzia im si jednak crka, Katia, chocia po porodzie Swietana tak ciko chorowaa, e napisaa do ojca peen alu list, w ktrym wyznaa, i czuje si opuszczona, i ucieszya si, gdy otrzymaa odpowied.[275] lub wypad bardzo nie w por dla danoww. Kuzniecow i Wozniesienski znajdowali si na skraju przepaci. Jurij czu, e sprawa leningradzka bya niewtpliwie wymierzona w ojca, ale wtedy si nie baem. Pniej odkryem, e to on mia zosta zniszczony Mia racj: winiw poddano torturom, aby obciyli danowa. Stalin rozmyla o losie Kuzniecowa. Poskriebyszow zaprosi leningradczyka na obiad do Kuncewa, lecz Stalin nie chcia poda mu rki: Nie wzywaem was. Kuzniecow jakby si skurczy. Stalin oczekiwa od Kuzniecowa listu z samokrytyk, lecz naiwny leningradczyk go nie przysa. To znaczy, e jest winny mrukn Stalin do Mikojana. Mimo to Stalin mia wtpliwoci. Czy to nie marnotrawstwo, e nie pozwalamy Kuzniecowowi pracowa, kiedy zastanawiamy si, co z nim zrobi? spyta Malenkowa i Beri, ktrzy nic nie powiedzieli. Potem przypomnia sobie, e marszaek lotnictwa Nowikow i Szachurin wci przebywaj w wizieniu. Czy nie uwaacie, e czas ich zwolni? Ale Malenkow i Beria znw nie odpowiedzieli, szepczc do siebie w azience, e jeli zwolni Szachurina i Nowikowa, moe si to rozszerzy na innych leningradczykw. Podczas gdy roztrzsali te sprawy ycia i mierci, Stalin pojecha do swojej daczy w Siemionowskiem, mijajc po drodze grupk przemoczonych ludzi, czekajcych w deszczu na przystanku autobusowym. Zatrzyma samochd i kaza ochroniarzom zaproponowa im podwiezienie, ale oni si bali. Nie umiecie rozmawia z ludmi warkn Stalin, wysiadajc i zapraszajc ich do limuzyny. Opowiedzia im o mierci swego syna Jakowa, a maa dziewczynka opowiedziaa mu o mierci swojego ojca. Potem Stalin wysa jej mundurek szkolny i tornister. Trzy tygodnie pniej rozkaza Abakumowowi aresztowa, podda torturom i zgadzi leningradczykw, ktrych niedawno namaci na swoich nastpcw. Trzynastego sierpnia Kuzniecow zosta wezwany do gabinetu Malenkowa. Wrc owiadczy onie i synowi Walerijowi. Poczekajcie na mnie z kolacj. Chopiec patrzy, jak idzie ulic Granowskiego w stron Kremla: Odwrci si i pomacha mi. Wtedy widziaem go po raz ostatni wspomina. Kuzniecow zosta aresztowany przez ochroniarza Malenkowa. Stalin waha si jeszcze co do Wozniesienskiego, ktrego aresztowanie umocnioby pozycj Malenkowa i Berii. Nadal zaprasza go na obiady do Kuncewa i mwi o jego nominacji na stanowisko dyrektora Banku Pastwowego. 17 sierpnia Wozniesienski napisa do Stalina aosny

list, bagajc o przywrcenie do pracy: Ciko jest znale si z dala od towarzyszy []. Rozumiem lekcj partyjnoci []. Prosz, ebycie okazali mi zaufanie. I podpisa si: Oddany Wam. Stalin przekaza list Malenkowowi. Duet dziaa energicznie. Schorowany, lecz budzcy postrach Andriejew ujawni wszelkiego rodzaju nieporzdki w tej instytucji: z Gospanu znikno 526 dokumentw. Ta sprawa bya jednym z ostatnich osigni Andriejewa. Wozniesienski przyzna, e nie ukara winnych, poniewa nie byo faktw []. Teraz rozumiem []. Zawiniem. Chruszczow oskary pniej Malenkowa, e podjudza Stalina, aby mie pewno, e Wozniesienski zostanie stracony. Co takiego? odpar Malenkow. e niby ja kierowaem Stalinem? Chyba artujesz! Stalin nie dawa sob kierowa, ale by ogromnie podatny na sugestie: pozosta wadc absolutnym. Cztery miesice pniej Wozniesienski zosta aresztowany i doczy do Kuzniecowa i 214 innych winiw, wobec ktrych zastosowano francuskie zapasy. Bracia, ony i dzieci podyli za nimi do otchani MGB Abakumowa. Kuzniecowa skatowano tak bestialsko, e popkay mu bbenki w uszach. ledczy tak mnie pobi, e posza mi krew z uszu zezna po mierci Stalina inny wizie, Iosif Turko. Komarow tuk moj gow o cian. Turko obciy Kuzniecowa. Oprawcy spytali Abakumowa, czy maj bi winiark Zakrzewsk, ktra bya w ciy. al wam jej? wrzasn Abakumow. Prawo tego nie zabrania. Rbcie swoje. Zakrzewska zostaa poddana torturom i poronia. Powiesz nam wszystko oznajmili jej ledczy. Jestemy awangard partii! Kuzniecow i Wozniesienski byli przetrzymywani w specjalnym wizieniu przy ulicy Matrosskaja Tiszyna, zaoonym przez Malenkowa, ktry zjawi si wraz z czonkami Politbiura, aby przesucha winiw. Zowieszczo uprzejmemu Buganinowi, wobec ktrego te zastosowano groby, przypad obowizek przesuchania swego starego przyjaciela, brata Wozniesienskiego, Aleksandra, ktry by rektorem Uniwersytetu Leningradzkiego. Kiedy wizie go zobaczy, pomyla, e jest ocalony. Podbieg do mnie przyzna pniej Buganin i zawoa: Towarzyszu Buganin, mj drogi, nareszcie! Jestem niewinny. To wietnie, e przyszede! Teraz towarzysz Stalin dowie si prawdy!. Buganin warkn na niegdysiejszego przyjaciela: Wilk tambowski jest twoim przyjacielem. Buganin czu, e nie ma wyboru: Co mogem zrobi? ali si. Wiedziaem, e Beria i Malenkow siedz w rogu i patrz na mnie. Podobnie jak we wszystkich sprawach sfabrykowanych na polecenie Stalina, pojcie winy byo elastyczne i dawao si rozciga stosownie do jego kaprysu: Mootow, ktry przyjani si z Wozniesienskim, te by porednio zamieszany. Do czasu, gdy dziesi dni pniej crka Kuzniecowa, Aa, i jej m Sergo Mikojan wrcili z podry polubnej, jej ojca zmuszono ju torturami do podpisania zezna. Anastas Mikojan przyj synow w swoim kremlowskim gabinecie. Byo mi bardzo trudno rozmawia z A - napisa. Oczywicie musiaem jej powtrzy oficjaln wersj. Aa wybiega z paczem. Pobiegem za ni wspomina Sergo bojc si, e si zabije.[276] Mikojan zawoa Sergo i pokaza mu pisemne zeznania Kuzniecowa, ktre Stalin rozda wszystkim czonkom Politbiura. Sergo nie uwierzy w przedstawione zarzuty. Kada strona jest podpisana powiedzia Mikojan. Jestem pewien, e sprawa si wyjani i on wrci odpar Sergo. Nie mogem mu powiedzie napisa Mikojan e o losie Kuzniecowa przesdzi ju Stalin. Kuzniecow nigdy nie wrci. Sprawa leningradzka nie bya jedynym sukcesem Berii: tu po aresztowaniu Kuzniecowa pod koniec sierpnia 1949 roku Beria wyruszy specjalnym pocigiem pancernym na cile tajny poligon nuklearny w stepach Kazachstanu. Szala tam z niepokoju, poniewa gdyby co poszo le, wszyscy musielibymy odpowiada przed narodem, jak uj to jeden z jego wsppracownikw. Rodzina Berii zostaaby unicestwiona. Malenkow prbowa go pociesza. Beria przyby do Semipaatyska-21 na prb urzdzenia. Wprowadzi si do maej kabiny za stanowiskiem kontrolnym profesora Kurczatowa. Rankiem 29 sierpnia Beria obserwowa, jak dwig opuszcza doln poow otuliny uranowej i ukada j na wzku; potem umieszczono w niej pkul plutonu z wydreniem, do ktrego naukowcy woyli inicjator, przykryli go drug pkul

plutonu i grn poow otuliny uranowej. Noc wytoczono urzdzenie na platform windy, ktra miaa je podnie na szczyt wiey. Beria i naukowcy odeszli. O 18:00 zebrali si na stanowisku kontrolnym, gdzie znajdowa si panel sterowniczy i telefony majce bezporednie poczenie z Moskw, odlegym o dziesi kilometrw od wiey i osonitym waem ziemnym, ktry mia chroni przed fal uderzeniow. Kurczatow wyda polecenie zdetonowania adunku. Nastpi olepiajcy rozbysk. Kiedy fala uderzeniowa przesza, wszyscy wybiegli na zewntrz, by podziwia chmur w ksztacie grzyba, wznoszc si majestatycznie nad poligonem. Beria nie zdoa zapanowa nad podnieceniem i ucaowa Kurczatowa w czoo, ale potem zacz si dopytywa: Czy wygldao to tak jak u Amerykanw? Dokadnie tak samo? Nie spieprzylimy tego? Kurczatow nas nie nabiera, co? Wyranie mu ulyo, kiedy naukowcy zapewnili go, e skutki wybuchu byy apokaliptyczne. Byoby to wielkie nieszczcie, gdyby si nie udao powiedzia. Pospieszy do telefonu, aby by pierwszym, ktry przekae Stalinowi donios wiadomo. Ale kiedy uzyska poczenie, Stalin owiadczy obojtnym tonem, e ju wie i odoy suchawk. Generalissimus mia wasne rda informacji. Beria uderzy generaa, ktry omieli si powiadomi Stalina wczeniej, i krzykn: Pokrzyowae mi szyki, zdrajco, rozgniot ci na miazg! Ale by bardzo dumny z kolosalnego osignicia. Cztery lata po Hiroszimie Stalin wszed w posiadanie bomby. Beria mia jeszcze jeden powd do radoci: pozna pikn kobiet nazwiskiem Drozdowa, ktrej m pracowa na Kremlu. Mg mie z ni romans, zanim przedstawia go swojej crce Lilii, zaledwie czternastoletniej, ale ju niebieskookiej, dugonogiej rosyjskiej piknoci z dugimi jasnymi warkoczami, jak opisaa j Marfa Pieszkowa. Beria by zauroczony: spotka swoj ostatni wielk mio. Matka chciaa odci wszystkie kupony: Nie pozwalaj mu na to, dopki nie dostaniesz mieszkania, samochodu, daczy powiedziaa Lilii, jeli wierzy Pieszkowej. Beria urzdzi j w wielkim stylu. Nina Beria tolerowaa ten romans. Latem, kiedy ona i Marfa przebyway w Gagrze, jej m podejmowa Lili na daczy. Caa Moskwa wiedziaa wspominaa Marfa. Beria i Malenkow mierzyli wysoko, okazao si jednak, e kto inny mia skorzysta najbardziej na prni pozostawionej przez leningradczykw. Stalin wezwa Chruszczowa z Kijowa. Nic nie mogem na to poradzi, ale byem bardzo zaniepokojony, przyzna Chruszczow. Wiedzia, e Kuzniecow i Wozniesienski zostali poddani torturom. Zatelefonowa do Malenkowa, ktry go pocieszy: Nie martw si. Nie mog ci powiedzie, po co ci wezwano, ale daj sowo, e nie masz si czego ba. Chruszczow rzdzi Ukrain od 1938 roku, bezlitonie rozprawiajc si przed wojn z kuakami, tpic ukraiskich nacjonalistw, zlecajc zabjstwa unickich biskupw, a w lutym 1948 roku organizujc oczyszczenie wsi z elementw szkodliwych: z inspiracji Chruszczowa aresztowano prawie milion ludzi, zbrodnia, ktra pod wzgldem brutalnoci i skali daje si porwna z wysiedleniem kuakw. Nic dziwnego, e na emeryturze stwierdzi: Mam rce unurzane po okcie we krwi. Z wyjtkiem krtkiego okresu w 1947 roku, kiedy Stalin wysa Kaganowicza, aby go zastpi w Kijowie, Chruszczow, energiczny, uparty, rubaszny, by nieustannie w askach. Prosty sposb wysawiania si sprawia, e jego sualczo wydawaa si szczera. Stalin uwaa tego dynamicznego grubasa za panalfabet Chruszczow jest ciemny jak Negus z Etiopii, powiedzia Malenkowowi. A mimo to potrafi doceni jego naturaln swobod, msko, wrodzony spryt, zdrowy rozsdek i si charakteru. Trzeba go trzyma krtko mawia. Kiedy Chruszczow zjawi si w Moskwie, pospieszy do Berii po dalsze sowa otuchy. Pomidzy dworzanami Stalina tworzya si coraz mocniejsza solidarno. Beria te go pocieszy.

Stalin mianowa Chruszczowa sekretarzem KC i pierwszym sekretarzem moskiewskiej organizacji partyjnej, ale wyzna, e sprawy nie id zbyt dobrze []. Wykrylimy spisek w Leningradzie. A w Moskwie roi si od elementw antypartyjnych. Chcia, eby Chruszczow si zorientowa. Jak pokazaa sprawa leningradzka, system zachca do przedsibiorczoci w dziedzinie terroru. Palatyni mogli albo rozwodni spraw, albo przemieni j w masakr: wwczas do Stalina naleaa decyzja, czy oszczdzi ofiary, przechowa dowody na pniej czy dokona krwawej zemsty natychmiast. To robota dla prowokatora odpar Chruszczow. Stalin zgodzi si z jego opini. Niebawem powierzy mu nadzr nad rolnictwem. Stalin traktowa mnie dobrze. Po zniszczeniu leningradczykw i osabieniu pozycji Mootowa i Mikojana dwaj szubrawcy uzyskali znaczc przewag w walce o sukcesj. Stalin wezwa Chruszczowa, aby zrwnoway ich wpywy. Ten plan nie do koca si jednak powid, poniewa Chruszczow sprzymierzy si z Beri i Malenkowem. Chruszczowowie i Malenkowowie[277] mieszkali obok siebie na Granowskiego, natomiast limuzyna Berii nieustannie parkowaa na ulicy, czekajc na nich. Czasem Beria pozdrawia modych Chruszczoww, kiedy szli do szkoy: Co takiego! Wierne odbicie Nikity! Wszyscy trzej wymiewali si z planu Stalina i jednoczenie donosili mu na siebie nawzajem. Kiedy Malenkow nie poradzi sobie z rolnictwem, piecz nad tym sektorem przej Andriejew, ale zosta zdyskredytowany i musia si pokaja. Teraz za rolnictwo odpowiada Chruszczow, lecz jego plan gigantycznych orodkw rolniczych, agromiast, okaza si niewypaem. Stalin, Beria i Malenkow zmusili go do publicznej samokrytyki. Mootow i Malenkow chcieli jego odwoania, ale Beria, ktry nie doceni okrgogowego gupka, interweniowa w jego obronie. Stalin ocali Chruszczowa, stukajc go fajk w gow: Pusta! zaartowa. Pitego wrzenia Stalin rozpocz wakacje w Soczi, gdzie doczy do niego Beria, aby szaszykami uczci sukces z bomb, ktra, wraz ze zniszczeniem leningradczykw, przejciowo przywrcia go do ask. Ale nie na dugo. Stalin w coraz wikszym stopniu nie ufa ludziom ze swojego otoczenia. Przenis si na poudnie, do Nowego Afonu, najmniejszej i najbardziej przytulnej spord rezydencji, gdzie spdzi wiksz cz wakacji. Kiedy Rada Najwysza ogosia, e Zwizek Radziecki dysponuje bomb atomow, Stalin zacz snu w obecnoci swego modego powiernika, Mgeadzego, rozwaania o nowym porzdku wiata: Jeli wybuchnie wojna, uycie bomb atomowych bdzie zaleao od Trumanw i Hitlerw sprawujcych akurat wadz. Nard nie pozwoli, aby tacy ludzie byli u wadzy. Bro atomowa nie moe zosta uyta bez groby koca wiata. By tak szczliwy, e zapiewa Suliko, a Wasik i Poskriebyszow wtrowali mu. Szalapin piewa troch lepiej powiedzia Stalin. Tylko odrobin zawoali chrem jego towarzysze. Starzejcy si Stalin coraz czciej myla o Nadii. Spacerujc po ogrodach z Mgeadzem, ubolewa nad swoimi niepowodzeniami jako ojca. Najpierw by Jasza: Los le obszed si z Jasz Ale umar jak bohater powiedzia. Wasilij by alkoholikiem: Nic nie robi, tylko pije. Swietana, jego eskie alter ego, robi, co chce. Ten najbardziej destrukcyjny z mw nader trafnie ocenia maestwa crki: Morozow by przyzwoitym facetem, ale dla Swietany to nie bya mio To bya dla niej zabawa. Cakowicie go zdominowaa To jasne, e takie maestwo nie mogo by udane. Potem znw wysza za m. Kto wie, co bdzie dalej? Swietana nie potrafi nawet przyszy sobie guzika, nianie jej nie nauczyy. Gdyby wychowywaa j matka, byaby bardziej zdyscyplinowana. Rozumiecie, zawsze yem pod wielk presj Nie miaem czasu dla dzieci, bywao, e nie widywaem ich przez cae miesice Dzieci nie byy szczliwe. Jekatierino! Z czuoci wspomnia swoj pierwsz on, Kato, a potem westchn: Och, Nadiu, Nadiu! Mgeadze nigdy nie widzia Stalina tak zasmuconego. Towarzyszu Wilk, prosz, ebycie nie pisnli sowem o tym, co tu usyszelicie.

55 Mao, urodziny Stalina i wojna koreaska Sidmego grudnia 1949 roku Stalin wrci do Moskwy, akurat w sam por, by zdy na dwa doniose wydarzenia: przyjazd nowego chiskiego przywdcy, Przewodniczcego Mao Tse-tunga, i obchody swoich siedemdziesitych urodzin. W poudnie 16 grudnia Mao, ktry w styczniu zaj Pekin, przyby na Dworzec Jarosawski, gdzie powita go Mootow i Buganin w swoim marszakowskim mundurze.[278] Wizyta zacza si niezrcznie, i tak samo si skoczya. Mao zaprosi Rosjan na chiski posiek do pocigu, lecz Mootow odmwi. Mao nadsa si, a jego dsy miay urosn do rozmiarw Wielkiego Muru. Wysoki, kocisty Mao, zdjty lkiem przed wielkoci Stalina, a jednoczenie peen pogardy z powodu jego braku poparcia i nieznajomoci Chin, zosta zabrany bezporednio na dacz Stalina w Lipkach. O 18:00 Mao i Stalin spotkali si po raz pierwszy w Kciku. Dwaj komunistyczni tytani stulecia, fanatycy, poeci, paranoicy, chopi wyniesieni do rzdzenia imperiami, ktrych historia bya ich obsesj, bezlitoni mordercy milionw i dyletanccy dowdcy wojskowi, zamierzali urzeczywistni najgorszy koszmar Ameryki: traktat chisko-radziecki, ktry mia by ostatnim wielkim osigniciem Stalina. Mimo to przygldali si sobie chodno z olimpijskich wyyn swej megalomanii. Mao poskary si, e przez dugi czas odsuwano go na bok. Teraz jestecie zwycizc, a zwycizcw si nie krytykuje odpar Stalin. Macie jakie pomysy albo yczenia? Przyjechalimy tu osign co oznajmi Mao co nie tylko adnie wyglda, ale rwnie wybornie smakuje. Zapado kopotliwe milczenie. Stalin wydawa si skonsternowany t kunsztown metafor, ktra oznaczaa, e traktat ma by symboliczny i praktyczny zarazem, uwzgldnia zarwno paradygmat wiatowej rewolucji, jak i chiskie interesy narodowe. Nadrzdnym celem Stalina byo zabezpieczenie dalekowschodnich zdobyczy, uzgodnionych w Jacie i potwierdzonych w starym traktacie chisko-radzieckim. Mao chcia zachowa twarz, zanim wyrzeknie si chiskich ziem. Wytworzy si impas. Mao zaproponowa wezwanie Czou En-laja, chiskiego premiera, by zakoczy negocjacje. Jeli nie moemy ustali, co naley zakoczy, po co wzywa Czou? spyta Stalin. Rozstali si: Mao twierdzi, e Stalin nie chcia si z nim widzie, lecz sam mia wasne powody, by czeka. Spdzi w Moskwie kilka aosnych tygodni, zanim obie strony znw si spotkay, skarc si gorzko, e mia tu do spenienia tylko trzy zadania: je, spa i sra. Pruderyjni Rosjanie byli zgorszeni skatologicznymi dowcipami Mao, zarwno usyszanymi bezporednio, jak i zarejestrowanymi przez aparatur podsuchow. Towarzysze owiadczy Stalin bitwa o Chiny jeszcze si nie skoczya. Ona si dopiero zaczyna. Beria zaartowa, i Stalin jest zazdrosny, e Mao rzdzi wikszym narodem. Mao nie by cakowicie ignorowany: odwiedzali go Mootow, Buganin i Mikojan. Stalin zastanawia si, czy chiski sfinks jest prawdziwym marksist. Niczym opat przepytujcy nowicjusza, Mootow sprawdzi wiedz Mao w zakresie marksizmu i stwierdzi, e Przewodniczcy jest sprytnym czowiekiem, chopskim przywdc, kim w rodzaju chiskiego Pugaczowa[279], ale nie jest prawdziwym marksist. Bd co bd, oznajmi wyniole Mootow Stalinowi, Mao przyzna, e nigdy nie czyta Kapitau. Dwudziestego pierwszego grudnia Mao i przedstawiciele caego wiata komunistycznego zebrali si w Teatrze Wielkim, by uczci urodziny najwyszego kapana. Uroczystoci, bdce czym porednim pomidzy religijn pielgrzymk a cesarskim triumfem, krlewskimi zalubinami a bankietem wielkiej korporacji, kosztoway 5,6 miliona rubli i przycigny tysice pielgrzymw.

Stalin, rozdarty pomidzy pogard dla ich uwielbienia a jego pragnieniem, odgrywa skromnego zrzd, gdy Malenkow, jak zwykle pierwszy we wszystkich aktach bawochwalstwa, stara si go przekona, e nard oczekuje hucznych obchodw i kolejnych medali. Nie wacie si tylko uszczliwi mnie kolejn gwiazd burkn. Ale, towarzyszu Stalin, nard Nie powoujcie si na nard. Mimo to z radoci doglda przygotowa. Przewodniczcy Prezydium Rady Najwyszej, Nikoaj Szwernik, stan na czele Komitetu do spraw Organizacji Obchodw Rocznicy Urodzin Towarzysza Stalina, a w jego skad weszli zwykli robotnicy, palatyni, marszakowie i artyci tacy jak Szostakowicz, ktrzy debatowali nad ustanowieniem Orderu Stalina, list goci, ukadem miejsc na bankiecie i wystaw prezentw Stalina. Za czn sum 487.000 rubli kady z delegatw mia otrzyma szlafrok, kapcie, brzytw, kostk myda Moskwa, talk i wod kolosk (najnowszy produkt Poliny Mootowej, przebywajcej wwczas w wizieniu). W Prawdzie Chruszczow wychwala Stalina za bezkompromisowo w wykorzenianiu kosmopolitw, czyli ydw. Poskriebyszow napisa artyku o zasugach Stalina w dziedzinie uprawy cytrusw. ony palatynw przynosiy wasne prezenty: Nina Beria zrobia konfitury orzechowe jako pamitk po [] Waszej Matce, na co Stalin wysa jej list z podzikowaniem: Gdy jem Twoje konfitury, wspominam modo. Beria mrukn: Teraz co roku bdziesz musiaa odrabia t paszczyzn. Synni artyci i dzieci elity powtarzali swoje role. Natasza Poskriebyszowa miaa wyrecytowa bawochwalczy wierszyk, a nastpnie wrczy Stalinowi (ktry kaza rozstrzela jej matk) bukiet. W Teatrze Wielkim baletnice wiczyy dworskie ukony. Poprzedniego wieczoru, w Kciku, Stalin zmieni ukad miejsc, tak e nie siedzia ju porodku, lecz Malenkow upiera si, i musi siedzie w pierwszym rzdzie. Stalin poleci, by po jego prawej rce zasiad Mao Tse-tung, a po lewej Chruszczow, nowy ulubieniec. Pniej poczu drtwienie karku i zakrcio mu si w gowie, ale Poskriebyszow podtrzyma go za okie. Stalin nie zamierza wzywa lekarzy. Poskriebyszow zaleci mu napar z zi. Nastpnego wieczoru Teatr Wielki by wypeniony po brzegi. Kiedy na scen wyszed Stalin wraz ze swoim egzotycznym otoczeniem, w ktrym znalaz si midzy innymi Mao, Walter Ulbricht, Mathias Rakosi i Bolesaw Bierut, rozlegy si grzmice owacje. Stalin usiad nieco na lewo od rodka, pod szkaratnym transparentem i wielkim portretem przedstawiajcym jego samego. Potem kolejni mwcy zaczli wychwala jubilata jako geniusza. Stalin skin na generaa Wasika i szepn, e gocie maj przemawia we wasnych jzykach, co byo internacjonalistycznym gestem ojca narodw. Palmiro Togliatti wygosi przemwienie po wosku i sam tumaczy je na rosyjski. Wystpienie Mao, przemawiajcego niebywale piskliwym gosem, przywitay burzliwe oklaski. Stalin by wyczerpany od nieustannego wstawania. Pniej wyszy dziewczta w pionierskich mundurkach, by wyrecytowa poemat. Poskriebyszow mrugn do crki, ktra przebiega przez scen i wrczya jubilatowi bukiet r. Tata i Stalin uwielbiaj czerwone re powiedziaa. Dzikuj ci, rudzielcu, za re! odpar Stalin i wskaza na oddanego Poskriebyszowa, ktry rozpromieni si z dumy. Pniej gocie udali si do Sali Gieorgijewskiej na Kremlu, gdzie odby si bankiet i koncert z udziaem tenora Kozowskiego, Mai Plisieckiej i Wiery Dawydowej. Wasik osobicie sprawdzi ich garderoby w poszukiwaniu zabjcw i bomb. Taczc, Maja zauwaya wsat twarz cesarza siedzcego w pierwszym rzdzie przy dugim stole bankietowym i na wp odwrconego ode mnie, a obok niego Mao. Mao troch si udobrucha. Zdoa uratowa twarz. Kiedy prbowa telefonowa do Stalina, powiedziano mu, e nie ma go w domu i lepiej bdzie porozmawia z Mikojanem. Wreszcie, 2 stycznia, Stalin wysa Mootowa i Mikojana na rozmowy. Czou En-laj[280] zjawi si 20 stycznia i zacz negocjowa z nowym ministrem spraw zagranicznych, Wyszyskim, i Mikojanem. Mao i Czou zostali wezwani na Kreml tylko po to, by wysucha reprymendy Stalina, ktry mia im za

ze, e nie podpisali si pod krytyk ostatniego przemwienia amerykaskiego sekretarza stanu, Deana Achesona. Stalin zmieni te stanowisko w sprawie traktatu, a kiedy Mao spyta, czy nowa wersja nie bdzie sprzeczna z postanowieniami jataskimi, usysza w odpowiedzi: Bdzie, i do diaba z tym! Jestemy na to przygotowani. Mao nadsa si jeszcze bardziej. W drodze do Kuncewa chiski tumacz zaprosi Stalina, by odwiedzi Mao. Wypluj te sowa! sykn Mao po chisku do tumacza. Nie zapraszaj go! aden z tytanw nie odzywa si przez cae trzydzieci minut jazdy. Kiedy Stalin poprosi Mao, by zataczy przy muzyce z gramofonu, ten odmwi. Nie miao to jednak wikszego znaczenia: partia pokera dobiega koca. Zachowujc dla siebie pozycj najwyszego kapana midzynarodowego komunizmu, Stalin uzna wiodc rol Mao w Azji. Czternastego lutego, na bankiecie w hotelu Metropol po podpisaniu traktatu, Stalin ciska gromy na Tit, a Mao nadal si dsa. Dwaj giganci prawie si nie odzywali: sporadycznie rzucane uwagi przedzielao nieznonie dugie milczenie. Gromyko ze wszystkich si stara si podtrzyma rozmow. Stalin mg nie lubi Mao, ale chiski przywdca wywar na nim wraenie: W wiecie marksistowskim najwybitniejsz postaci jest Mao []. Cae jego ycie marksisty-leninisty wiadczy o zasadach i uporze konsekwentnego bojownika. Sojusz zosta natychmiast poddany prbie na polach bitewnych Korei. Kim Ir Sen, mody przywdca komunistycznej Korei Pnocnej, zjawi si w Moskwie, by poprosi Stalina o zgod na zaatakowanie Korei Poudniowej. Stalin udzieli poparcia Kimowi, ale zrcznie odbi pieczk do Mao, mwic Koreaczykowi, i moe podj dziaania tylko po skonsultowaniu si osobicie z towarzyszem Mao Tse-tungiem. W Pekinie zdenerwowany Mao zwrci si ponownie do Stalina. 14 maja Stalin odpar przebiegle: Ostateczn decyzj powinni podj wsplnie towarzysze chiscy i koreascy. W ten sposb zachowa dominujc rol, ale uchyli si od odpowiedzialnoci. Mimo to palatyni byli zaniepokojeni jego lekkomylnie prowokujc postaw wobec Ameryki i sabnc zdolnoci do oceny sytuacji. O 4:00 w niedziel 25 czerwca 1950 roku Korea Pnocna zaatakowaa poudnie. Wojska poudniowokoreaskie stawiy saby opr i komunici szybko posuwali si do przodu. Pitego sierpnia zmczony, starzejcy si Stalin wyjecha specjalnym pocigiem na swoje najdusze jak dotd wakacje. Przez cztery i p miesica generalissimus przetrawia spraw antyydowsk, swj gniew na Mootowa i Mikojana, nieufno wobec Berii i niezadowolenie z porzdkw panujcych w MGB Abakumowa a w tym czasie wiat balansowa na skraju przepaci w odlegej o tysice kilometrw Korei. Nim Stalin uda si na odpoczynek, wydarzenia na odlegym pwyspie przybray dramatyczny obrt. Zwizek Radziecki wycofa si z ONZ na znak protestu przeciwko odmowie uznania wadz komunistycznych Chin Mao za legalny rzd zamiast rzdu Czang Kaj-szeka, ale prezydent Truman zdezawuowa bluff, zwoujc posiedzenie Rady Bezpieczestwa, aby uzyska aprobat dla interwencji Narodw Zjednoczonych przeciwko Korei Pnocnej. Mona byo tego unikn, lecz Stalin upiera si przy zbojkotowaniu sesji wbrew radom Gromyki. W tym przypadku Stalin da si ponie emocjom i nie podj najlepszej decyzji wspomina Gromyko. We wrzeniu Amerykanie, dziaajc pod flag ONZ, wysadzili desant pod Inczon, odcinajc wojska pnocnokoreaskie na poudniu, a nastpnie rozbijajc je. Stalin po raz drugi wystawi na prb zdecydowanie Amerykanw i po raz drugi bolenie si sparzy. Rozmawiajc na ten temat z Chruszczowem, westchn po prostu, e jeli Kim zostanie pokonany, to co z tego? Niech tak bdzie. Niech Amerykanie bd naszymi ssiadami. Poniewa nie dosta tego, czego chcia, Zwizek Radziecki nadal nie interweniowa. Kiedy Amerykanie w Korei Pnocnej zbliali si do chiskiej granicy, Mao rozpaczliwie oglda si na Stalina, obawiajc si, e jeli wystpi przeciwko Amerykanom, zwizany traktatem chiskoradzieckim Zwizek Radziecki rwnie zostanie wcignity do wojny. Stalin, z cezariask nonszalancj, odpar, i przebywa z dala od Moskwy i jest troch odcity od wydarze w Korei. Ale 5 padziernika wysa telegram, bdcy poczeniem brutalnego cynizmu z bezwstydnym bluffem:

Ameryka jest nieprzygotowana [] do wielkiej wojny, ale jeli do niej dojdzie, niech rozpocznie si teraz, a nie za kilka lat, kiedy sojusznikiem Stanw Zjednoczonych stanie si odrodzony japoski militaryzm. W ten sposb Stalin odrzuci zastrzeenia Mao i pchn swego sojusznika krok bliej ku wojnie. Mao obieca wystawi dziewi dywizji, ale wysa Czou En-laja do letniej rezydencji Stalina, prawdopodobnie Nowego Afonu, aby przedyskutowa kwesti radzieckiego wsparcia lotniczego dla wojsk chiskich. 9 padziernika spity Czou, w towarzystwie zaufanego protegowanego, a pniej spodziewanego nastpcy Mao, chorowitego, lecz utalentowanego Lin Piao, stan przed Stalinem, Malenkowem, Beri, Kaganowiczem, Buganinem, Mikojanem i Mootowem. Dzisiaj zamierzamy wysucha opinii i propozycji naszych chiskich towarzyszy otworzy spotkanie Stalin. Kiedy Czou przedstawi sytuacj, Stalin stwierdzi, e Zwizek Radziecki nie moe przystpi do wojny, ale Chiny powinny. Tak czy inaczej, gdyby Kim przegra, zaoferuje pnocnym Koreaczykom schronienie. Moe pomc jedynie sprztem wojskowym. Czou, ktry liczy na radzieckie wsparcie lotnicze, westchn. Pniej Stalin zaprosi Chiczykw na obiad, z ktrego tylko Lin Piao wyszed trzewy. Bya to jedna z tych okazji, kiedy Beria nie zgadza si ze Stalinem i, jak zawsze, wyraa si bardzo miao. Wychodzc ze spotkania powiconego wysaniu wojsk chiskich do Korei, zauway czekajcego na zewntrz gruziskiego przywdc Czarkwianiego. Co on wyprawia? wykrzykn nerwowo Beria, ktry rozumia grob nuklearn. Amerykanie bd wciekli. Zrobi z nich naszych wrogw. Czarkwiani zdumia si, syszc podobn herezj. Trudno mi zaufa czowiekowi w stu procentach, ale chyba mog na nim polega oznajmi Stalin przy obiedzie Mgeadzemu, kiedy ju wmanewrowa Mao w konflikt zbrojny z Amerykanami bez radzieckiego wsparcia lotniczego. Dziewitnastego padziernika Mao rzuci do walki swoje masy chiskiego misa armatniego i odepchn zaskoczonych Amerykanw. Od tej pory, nawet gdy front ustabilizowa si wreszcie na 38 rwnoleniku, a Korea Pnocna bagaa o pokj, Stalin nie chcia wyrazi na to zgody: wojna na wyczerpanie bardzo mu odpowiadaa. Jak powiedzia Czou En-lajowi podczas pniejszego spotkania, w zdaniu, ktre jest doskona ilustracj caej potwornej kariery Stalina, pnocni Koreaczycy mog walczy praktycznie w nieskoczono, poniewa nie trac nic z wyjtkiem ludzi. Kiedy stary generalissimus wygrzewa si na socu, pocigajc za sznurki w Korei, zabija rwnie wasnych towarzyszy. 29 wrzenia Kuzniecow i Wozniesienski zostali osdzeni w Klubie Oficerskim w Leningradzie. Przed rozpoczciem procesu oskaronym rozkazano pomin w zeznaniach danowa. Nastpnego dnia gwnych oskaronych skazano na mier przez rozstrzelanie, a Politbiuro zatwierdzio wyroki. On podpisa pierwszy wspomina Chruszczow a potem puci to obiegiem, ebymy i my podpisali. Podpisalimy, nie patrzc. Czy podpisywali wyrok mierci przy obiedzie na werandzie? Kuzniecow mnie odmwi przyznania si do winy, co rozwcieczyo Stalina i postawio w kopotliwej sytuacji Abakumowa. Jestem bolszewikiem i pozostan nim wbrew wyrokowi, ktry otrzymaem. Historia nas usprawiedliwi. Podobno czekici wepchnli oskaronych do biaych workw i powlekli na egzekucj. Zabito ich pidziesit pi minut po pnocy 1 padziernika, a ich rodziny wysano do obozw. Wedug niektrych relacji Stalin stawia na licie znaczki okrelajce, jak maj umrze. Niewykluczone, e Wozniesienski pozosta jeszcze przez jaki czas przy yciu, poniewa Stalin spyta pniej Malenkowa: Jest na Uralu? Dajcie mu jak prac! Malenkow poinformowa Stalina, e Wozniesienski zamarz po drodze w wiziennym wagonie. Po mierci Stalina Rada Chruszczowa spytaa ojca, co si stao z Kuzniecowem. Umar straszn mierci odpar z hakiem wbitym w podstaw czaszki.

Ta masakra umocnia wadz Malenkowa, Berii, Chruszczowa i Buganina ludzi, ktrzy pozostali przy Stalinie w ostatnim okresie lecz bya to abdzia pie Abakumowa. Ten zmysowy, byskotliwy sadysta mia niebawem zwin swj zakrwawiony dywan na dobre. Zapewne zbytnia pewno siebie kazaa mu zamkn spraw ydowsk w marcu 1950 roku: nikt nie zosta zwolniony. Oprawcy pracowali tak gorliwie, e jedna z ofiar naliczya dwa tysice uderze w poladki i podeszwy stp. Wprawdzie gwna sprawa tymczasowo przycicha, lecz przebywajcy na wakacjach Stalin przygotowywa kolejne antysemickie posunicie. Antysemityzm rs w umyle Stalina jak nowotwr, wspomina Chruszczow, chocia sam lansowa go w Prawdzie. Stalin wezwa ukraiskich przywdcw na obiad i rozkaza im zorganizowa podobn antysemick kampani w Kijowie. Walka z syjonistycznym niebezpieczestwem toczya si te w administracji pastwowej, skd zwolniono tysice ydw.[281] Stalin by szczeglnie zainteresowany ledztwem przeciwko ydowskim dyrektorom prestiowej Fabryki Samochodw im. Stalina, ktra produkowaa jego limuzyny: wysali Michoelsowi telegram gratulacyjny z okazji utworzenia Izraela. Dobrym robotnikom w fabryce naley rozda paki, aby mogli da nauczk tym ydom pod koniec dnia pracy owiadczy Stalin Chruszczowowi w lutym. No i co, otrzymalicie swoje rozkazy? spyta sardonicznie Beria. Chruszczow, Malenkow i Beria, nierozczna trjka, wezwali na Kreml ydowskich dyrektorw fabryki i oskaryli ich o utrat czujnoci oraz przynaleno do antyradzieckiej ydowskiej nacjonalistycznej grupy sabotaowej. Jeden z przeraonych dyrektorw zemdla. Trzej palatyni musieli go cuci zimn wod. Stalin kaza go zwolni, ale dwoje ydowskich dziennikarzy, mczyzna i kobieta, ktrzy pisali o fabryce, zostao straconych. Osobista interwencja Stalina wyznaczaa rnic pomidzy yciem a mierci. Inny ydowski dyrektor, Zalcman, ocala, poniewa podczas wojny przysa Stalinowi podstawk na biurko w ksztacie czogu z owkami imitujcymi dziaa. ydzi nie byli jedynym celem Stalina: jego podejrzenia wobec Berii podsyca nieustannie ambitny Mgeadze, przywdca partii w Abchazji, ktry zrcznie ujawnia zbrodnie i machinacje Berii z koca lat trzydziestych. Stalin zachca go do tego i przeklina Beri podczas ich pogawdek przy obiedzie. Nie tylko Mgeadze ostrzega Stalina przed skorumpowanymi Megrelami rzdzcymi Gruzj. Beria by Megrelem, podobnie jak Czarkwiani, ktry wada ni od 1938 roku. Stalin rozkaza Abakumowowi zainteresowa si skorumpowan Gruzj i przygotowa spraw przeciwko Megrelom, nie zapominajc o samym Berii: Przyjrzyjcie si Wielkiemu Megrelowi. Osiemnastego listopada, pod koniec wypoczynku, Stalin wyrazi zgod na aresztowanie pierwszego ydowskiego lekarza. Profesor Jakow Etinger, ktry leczy przywdcw, wyraa si zbyt szczerze o Stalinie, co ujawni podsuch zainstalowany w jego mieszkaniu. Etinger zosta oskarony o skonnoci nacjonalistyczne i poddany torturom przez jednego z podwadnych Abakumowa, podpukownika Michaia Riumina, ktry kaza mu obciy wszystkich najbardziej znanych lekarzy moskiewskich, co nie spotkao si z aprobat jego przeoonego. Abakumow poleci Riuminowi zamkn spraw, lecz Riumin tak gorliwie przesuchiwa Etingera, e ten zmar na atak serca by to eufemizm oznaczajcy mier na skutek tortur. Riumin znalaz si w kopotach chyba e zdoaby zniszczy Abakumowa pierwszy. Abakumow nie zaniedbywa swoich obowizkw: Stalin znowu rozkrca spiral represji. Aresztowania si nasiliy. W 1950 roku w obozach przebywao wicej winiw 2,6 miliona ni kiedykolwiek. Ale Abakumow wiedzia zbyt wiele o sprawie leningradzkiej i ydowskiej. Co gorsza, Stalin wyczuwa opieszao MGB i samego Abakumowa. Abakumow by Jagod, a on znw potrzebowa Jeowa. Zamknicie sprawy ydowskiej, pogoski o korupcji, podszepty Berii i Malenkowa, a zapewne te buczuczna zarozumiao samego Abakumowa nastawiy Stalina przeciwko niemu. Nie nastpio adne nage zerwanie, ale kiedy Stalin wrci z wypoczynku[282], tu po swoich siedemdziesitych pierwszych urodzinach, 22 grudnia, nie wezwa Abakumowa. Cotygodniowe spotkania skoczyy

si, tak jak wczeniej w przypadku Jagody i Jeowa. Kaprys Stalina i mier Etingera zapewniy Riuminowi wymarzon okazj. May Miszka lub, jak nazywa go Stalin, Gnom albo Pigmej, sta si drugim zbrodniczym karem Stalina. 56 Pigmej i spisek lekarzy: bi, bi i jeszcze raz bi! Riumin, trzydziestoomioletni, pulchny i ysiejcy, gupi i mciwy, by ostatnim z ambitnych oprawcw, gotowych zadowoli Stalina, wynajdujc nowych wrogw i zabijajc ich dla niego. W przeciwiestwie do Jeowa, ktry cieszy si ogln sympati, zanim sta si inkwizytorem, Riumin ju wczeniej by pozbawionym skrupuw zabjc, chocia skoczy osiem klas szkoy powszechnej i ksztaci si na ksigowego. Jak pokazuje przykad Malenkowa, wyksztacenie nie stanowio adnej przeszkody dla masowego mordercy. Riumin, ktry w 1937 roku zosta zwolniony za malwersacje, a obecnie mia kopoty w zwizku z zabiciem ydowskiego lekarza, postanowi wic dziaa. Ku swemu zaskoczeniu, uruchomi zapalnik spisku lekarzy. Drugiego lipca 1952 roku Riumin napisa do Stalina i oskary Abakumowa, e rozmylnie zabi Etingera, aby zatai spisek ydowskich lekarzy, zawizany w celu zamordowania przywdcw takich jak zmary Szczerbakow. To przemawiao do wyobrani i wizao w jedn cao lki przed staroci, lekarzami i ydami. List Riumina przekaza Stalinowi nie Beria, lecz Malenkow. Potwierdzi to sekretarz Malenkowa, chocia utrzymywa, e Riumin napisa list z wasnych powodw. Spisek lekarzy by wymierzony w Beri i przedstawicieli starej gwardii, takich jak Mootow, ale ta zataczajca coraz szersze krgi sprawa moga zagrozi rwnie Malenkowowi i Chruszczowowi. Jak si to czsto zdarzao na dworze Stalina, zacza si przypadkowo, z inspiracji ktrego z palatynw, pniej za Stalin obrci j przeciwko nim jak krwawy bumerang. Malenkow czasem sprzymierza si z Chruszczowem, czasem z Beri, ale to zawsze Stalin podejmowa najwaniejsze decyzje. Insynuacje Riumina mg zainspirowa sam Stalin lub moga to by iskra, ktra skonia go do cofnicia si do mierci danowa i stworzenia labiryntu spiskw, aby rozpta terror i w ten sposb zjednoczy kraj przeciwko Ameryce na zewntrz i jej ydowskim poplecznikom wewntrz. Stalin poleci Berii i Malenkowowi zbada z sytuacje w MGB, oskarajc Abakumowa o korupcj, nieudolno i rozwizo. Okoo pnocy 5 lipca, w Kciku, Stalin zgodzi si z sugesti Malenkowa, by mianowa czterdziestosiedmioletniego Siemiona Ignatiewa nowym szefem MGB. O 1:00 Abakumow zosta wezwany i dowiedzia si o swoim upadku. O 1:40 zjawi si Riumin, aby odebra nagrod: awans na stanowisko wiceministra. Ignatiew, ktry w 1920 roku suy przez krtki czas w WCzK, by gorliwym biurokrat w okularach, zaprzyjanionym z Chruszczowem i Malenkowem. To wanie Chruszczow okreli Ignatiewa jako delikatnego i rozwanego, chocia ydowscy lekarze pewnie by si z nim nie zgodzili. Berii znw nie udao si odzyska kontroli nad organami. Od tej pory Stalin osobicie prowadzi spraw spisku lekarzy za porednictwem Ignatiewa. Wysa Malenkowa, aby powiadomi funkcjonariuszy MGB, e maj wykry wielk amerykask siatk szpiegowsk powizan z syjonistami. Nastpnego dnia, 12 lipca, Abakumow zosta aresztowany. Zgodnie z tradycj ustanowion przez poprzednich szefw resortu, jego korupcja doczekaa si obszernej dokumentacji: podczas rewizji w jego domach znaleziono 3.000 metrw kosztowych tkanin, ubrania, chisk porcelan, krysztaowe wazy dosy, by otworzy sklep. Budujc sobie mieszkania, Abakumow usun 16 rodzin, wyda milion rubli, zatrudni 200 robotnikw, 6 inynierw i cay wydzia budowlany MGB. Ale upadek potworw pociga rwnie za sob zgub niewinnych: jego moda ona, z ktr mia dwumiesicznego syna, otrzymaa prezenty wartoci 70.000 rubli, w tym zabytkowy wiedeski wzek dziecicy. Zostaa wic aresztowana: losy jej oraz dziecka s nieznane.[283]

Abakumow, ju nie minister, lecz numer, Obiekt 15, spdzi trzy miesice w wyzibionej celi, przesuchiwany brutalnie przez Pigmeja. Drogi awrientiju Pawowiczu - zwrci si aonie do Berii. Czuj si strasznie []. Jestecie najbliszym mi czowiekiem i licz, e mnie std wycigniecie []. Bdziecie mnie potrzebowa w przyszoci. Abakumow zosta zniszczony, poniewa zawali spraw ydowsk. Ignatiew i tpy Pigmej Riumin zabrali si ochoczo do torturowania czonkw ydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego i lekarzy, aby znale niezbite dowody szpiegostwa i dziaalnoci nacjonalistycznej. Impresario tego teatralnego spisku starza si coraz szybciej. Cierpia na takie zawroty gowy, e czasem przewraca si w swoim kremlowskim mieszkaniu. Wartownicy musieli mie na niego oko, poniewa nie uwaa na siebie. Nie zadawa ju sobie trudu, by czyta wszystkie papiery. Nadal poprawia przemwienia Buganina niczym nauczyciel, ale zapomnia jego nazwiska w obecnoci pozostaych czonkw Politbiura: Suchaj, jak si nazywasz? Buganin. Tak, susznie To wanie chciaem powiedzie. Nkany artretyzmem, postpujc arterioskleroz, zawrotami gowy, zakopotany zanikami pamici, udrczony blem zbw i obrzkiem dzise, owadnity paranoj, nieprzewidywalny i wcieky Stalin wyjecha 10 sierpnia na swoje ostatnie i najdusze wakacje. Przeklta staro mnie dopada mrukn. Nie mg usiedzie na jednym miejscu, jedc z Gagry do Nowego Afonu, z Cchaltubo do Boromi i z powrotem. Nad jeziorem Rica w lasach i na ciekach ustawiono dziwaczne zielone metalowe skrzynki ze specjalnymi telefonami, aby Stalin mg wezwa pomoc, gdyby zasab na spacerze. Zawroty gowy nie powstrzymay go jednak przed planowaniem czystki w swoim otoczeniu: Ja, Mootow, Kaganowicz, Woroszyow: my wszyscy jestemy za starzy musimy uzupeni Politbiuro modszymi kadrami owiadczy zowieszczo Mgeadzemu. Ale paranoja nie dawaa mu spokoju: Jestem skoczony wyzna Mikojanowi i Chruszczowowi, ktrzy, jak wszyscy palatyni, spdzali wakacje w pobliu, aby mc odwiedza Stalina dwa razy w tygodniu: Nie ufam nawet sobie. Przy obiedzie popatrzy na swoich dworzan i, wydymajc pier jak indyk, podj swj ulubiony, ale miertelnie niebezpieczny temat nastpcy. Nie mg by nim Beria, poniewa nie jest Rosjaninem, ani Kaganowicz, yd. Nie wspomnia nawet o Mikojanie (Ormianinie) ani o Mootowie. Nie mg by nim Chruszczow, poniewa by chopcem ze wsi, a Rosja potrzebowaa przywdcy wywodzcego si z inteligencji. Potem wymieni Buganina, czowieka, ktrego nazwisko mia skonno zapomina, jako swego nastpc na stanowisku premiera. aden z nich nie mia przygotowania ideologicznego, aby kierowa parti, lecz Stalin nie wspomnia o Malenkowie, ktry zapewne uzna to za dobry znak. Zamwi ksiki i zacz je gorczkowo studiowa. No c, towarzysz Stalin yczy sobie, abym studiowa nauki polityczne wyjani Melania, gdy koledzy zauwayli, e czyta Adama Smitha. Ile czasu trzeba, eby zosta mistrzem? Palatyni uwaali Stalina za zgrzybiaego starca, a tymczasem on nigdy nie by bardziej niebezpieczny i zdecydowany. Zadawa ciosy na prawo i lewo, mierzc we wszystkich: w swoich towarzyszy, ydw, Megrelw, nawet importerw bananw. Incydent z bananami jest doskona ilustracj stylu rzdzenia starzejcego si Stalina. Wasik dowiedzia si, e wanie przypyn transport bananw i, chcc zrobi przyjemno Stalinowi, kupi dla niego kilka. Przy obiedzie w Zimnej Rzeczce wraz ze wszystkimi palatynami Wasik z dum pokaza banany. Stalin obra jednego i stwierdzi, e jest niedojrzay. Sprbowa jeszcze dwch. Te byy niedojrzae. Prbowalicie bananw? spyta swoich goci, po czym wezwa Wasika. Skd wzie te banany?

Wasik prbowa wyjani, lecz Stalin krzykn: Ci szubrawcy bior apwki i okradaj kraj. Jak si nazywa statek z bananami? Nie wiem odpar Wasik. Nie interesowaem si Nie interesowa si! Postawi ci przed sdem razem z nimi wszystkimi! wrzasn Stalin. Poskriebyszow pobieg sprawdzi nazw statku i zarzdzi aresztowania. Malenkow wycign swj notes i zacz robi notatki. Stalin rozkaza Mikojanowi zwolni nowego ministra handlu. Ale Beria zamierza ubiec Mikojana. Obiad skoczy si o 5:00. O 6:00 Stalin wezwa Beri i jemu te kaza zwolni ministra. Niedugo po 6:00 Mikojan zatelefonowa do Moskwy i dowiedzia si, e Beria ju udzieli nieszczsnemu ministrowi reprymendy. Kilka dni pniej, kiedy Mikojan przyszed si poegna, Stalin wci mwi o bananach. Minister zosta zwolniony. Czarkwiani napisa, e by to typowy dla Stalina wybuch prowadzcy do niedorzecznych decyzji. Stalin, stwierdzi cierpko Mikojan, po prostu bardzo lubi banany. Stalina bolay stawy, ale kiedy wybra si do wd w Cchaltubo, byo za gorco. Postanowi pojecha do Boromi i odwiedzi dom, z ktrym wizay si szczeglne wspomnienia. W lepszych czasach zatrzymywa si z Nadi w paacu Likanskim, neogotyckiej rezydencji, nalecej do wielkiego ksicia Michaa, brata Mikoaja II, nad rzek Kur. Paac zosta zamieniony na muzeum i by prawie niezamieszkany, bez sypialni, co odpowiadao Stalinowi. Mniej za to odpowiadao jego palatynom: Stalin rozkaza Chruszczowowi i Mikojanowi, eby te si tam zatrzymali. Pospieszyli z Soczi i Suchumi, ale musieli zamieszka razem, dzielc pokj jak pionierzy. Stalin jada posiki przy stole ustawionym nad Kur pod drzewem, wrd sielskiego, spokojnego krajobrazu. Kiedy szed na spacer, przeklina ochroniarzy, poniewa wpada na nich, zmieniajc nagle kierunek. Postanowi odwiedzi Bakuriani, ale okoliczni mieszkacy otoczyli jego samochd, rozkadajc na drodze dywany i rozstawiajc stoy. Musia wysi i doczy do nich na gruziskiej uczcie. Rozdziawiali gby i wrzeszczeli jak durnie! mrukn, krzywic si. Nie dotar do Bakuriani i zawrci do Abchazji. W paacu, gdzie Nadia odpoczywaa po urodzeniu Wasilija, Stalin rozmyla o swojej rodzinie. Odwiedzi go Wasilij, staczajcy si aonie w alkoholizm. Jest w bardzo zym stanie, ma chory odek, nie moe nawet je wyzna Stalin Czarkwianiemu. Niczym zachodni milioner umieszczajcy marnotrawnego syna w klinice Betty Ford, zamierza interweniowa i skierowa Wasilija na kuracj odwykow, ale tu te zacz szuka winowajcy i znalaz go w osobie dostawcy bananw: Wasik i jego kompani doprowadzili do tego, zamienili jego picie w nag! Stalin od lat przeklina korupcj Wasika. Pisemny donos i przeprowadzone przez Malenkowa dochodzenie ujawniy orgie i naduycia Wasika. Stalin wpad w gniew i zwolni swego najbardziej oddanego sug.[284] Maestwo Swietany z Jurijem rozpado si po niespena dwch latach. Stalin powiedzia Mgeadzemu, e to Swietana nosi spodnie: Jurij danow nie jest gow rodziny, w adnej sprawie nie moe postawi na swoim. Ani on nie sucha jej, ani ona jego. M powinien kierowa rodzin, to podstawowa rzecz. Ale sam Jurij nie omieli si poprosi Stalina o rozwd i Swietana przyjechaa si z nim zobaczy. Wiem, co chcesz powiedzie mrukn. Postanowia si z nim rozwie. Tato zacza Swietana proszcym tonem. Obecny przy tym Czarkwiani poczu si zakopotany i chcia odej, lecz Stalin kaza mu zosta. A zatem rozwodzisz si z nim? spyta. Nie mog wytrzyma z teciow. Jest niemoliwa! Co mwi twj m? Staje po stronie matki! Stalin westchn: Jeli postanowia si z nim rozwie, nie mog zmieni twojej decyzji, ale twoje zachowanie jest

niedopuszczalne. Zaczerwienia si i wysza. Niebawem wyprowadzia si od danoww i zamieszkaa wraz dwojgiem dzieci w domu nad rzek Moskw. Kto wie, co teraz? zaduma si Stalin. Stalin nie by zadowolony, kiedy to si skoczyo, wspomina Jurij, ale nie by te zaskoczony. Nie mia alu do Jurija, zaprosi go nawet nad jezioro Rica, gdzie obaj rozmawiali p nocy o wizycie Stalina w Londynie w 1907 roku. Kiedy si rzeczy rozmowa zesza na kampani antysemick, danow, ktry odgrywa w niej wasn rol, organizujc nagonk na ydowskich naukowcw, zapyta Stalina, czy jego zdaniem nie przybiera ona wypaczonego narodowego charakteru, to znaczy, czy nie jest wymierzona zbyt jednostronnie przeciwko ydom. Kosmopolityzm to szerokie zjawisko odpar Stalin. Kiedy we wczesnych godzinach rannych udawa si wreszcie na spoczynek, powoa si na ydwk, ktr podziwia: Maria Kaganowicz: oto prawdziwa bolszewiczka! Naley zwraca uwag na pozycj spoeczn, a nie na narodowo! I poszed spa. Rankiem ustawiono st nad brzegiem jeziora, a Jurij patrzy, jak Stalin przeglda Prawd. Co oni tu wypisuj? warkn i przeczyta: Towarzysz Stalin, wdz wszystkich narodw! Skrzywi si z niesmakiem i odoy gazet. Przyjwszy starych przyjaci, ktrzy skaryli si na notoryczn korupcj wrd Megrelw, Stalin wrci do Nowego Afonu i rzuci Mgeadzemu wyzwanie, by zjawi si u niego za siedemnacie minut. Ambitny abchaski przywdca, ktry czu, e jego pogawdki ze starym czowiekiem zaczn niebawem przynosi owoce, przyjecha w cigu pitnastu minut i wreszcie zdoa przekona Stalina, e Czarkwiani prowadzi burdel. Rozwcieczony Stalin wezwa szefa gruziskiego MGB, szorstkiego i barczystego Nikoaja Ruchadzego. Na Megrelach w ogle nie mona polega powiedzia generalissimus, ktry na staro nabra prowincjonalnych uprzedze do rnych regionw Gruzji. Aresztowano tysice Megrelw, lecz Stalin chcia zniszczy Beri. Zapewne podejrzewa, e awrientij nie jest marksist: Sta si bardzo pretensjonalny Nie jest ju taki jak dawniej Towarzysze, ktrzy jedz z nim obiady, mwi, e nabra buruazyjnych nawykw. Stalin ba si Berii, uwaa Chruszczow, i z przyjemnoci by si go pozby, ale nie wiedzia, jak si do tego zabra. Potwierdzi to sam Stalin, ktry czu, e Beria zdobywa poparcie: Beria jest przebiegy i podstpny. Czonkowie Politbiura tak mu ufaj, e go broni. Nie zdaj sobie sprawy, e sypie im piaskiem w oczy. Na przykad Wiaczesaw [Mootow] i azar [Kaganowicz]. Myl, e Beria ma na oku jaki cel. Ale jest ograniczony. W swoim czasie robi wietn robot, ale teraz Nie jestem pewien, czy nie naduyby swojej wadzy. Potem Stalin wspomnia najbliszych przyjaci. danow i Kirow nie mieli o nim dobrego zdania Ale my lubilimy Beri za jego skromno i skuteczno. Pniej straci te zalety. Jest po prostu policjantem. Ignatiew wysa do Tyflisu szedziesiciu ledczych z MGB i specjalist od tortur z walizeczk wypenion instrumentami. Stalin zatelefonowa do Czarkwianiego, z ktrym spdza dugie godziny, dyskutujc o literaturze i rodzinie, i nie przywitawszy si nawet, zagrozi: Przymykalicie oczy na korupcj w Gruzji. Bdzie z wami le, towarzyszu Czarkwiani. Odoy suchawk. Czarkwiani by przeraony. Rodzina Berii, Nina i Sergo, czua t zaciskajc si garot. Stalin wyznaczy Beri, by wygosi wane przemwienie z okazji rocznicy rewolucji, ale trzy dni pniej podyktowa rozporzdzenie o megrelskim spisku, ktre zagraao bezporednio Berii, ze wzgldu na powizania jego ony Niny z mienszewick emigracj w Paryu. Wasilij Stalin wyzna naiwnie Sergo Berii, e stosunki pomidzy ich ojcami s bardzo napite, o co obwini rosyjskich szowinistw w Politbiurze. Swietana, ktra nadal przyjania si z Nin, ostrzega j, e co si wici. Maestwo Berii z Nin nie ukadao si dobrze, poniewa Lilia Drozdowa urodzia mu crk, ktr na cze jego matki nazwali Marf. Lilia miaa ju siedemnacie lat i od kilku lat bya kochank Berii. Ochroniarze powiedzieli Marfie Pieszkowej, e

kiedy Lilia przebywaa na daczy, dziecko leao w tej samej koysce, co dzieci Sergo. Nic dziwnego, i pojawienie si dziecka zaniepokoio Nin. Postanowia, e zamieszka sama, i wybudowaa sobie domek w Suchumi. Dwudziestego drugiego grudnia 1951 roku Stalin, jak schorowany, niespokojny i godny tygrys, wrci do Moskwy, najwyraniej z zamiarem rozptania nowego terroru o wyranie antysemickim obliczu. Izby tortur Ignatiewa i Riumina wypeniy si nowymi ydowskimi i megrelskimi ofiarami, ktre miay obciy Mootowa i Beri. Stalin wiedzia, jak pozby si Berii, ale wielki dozowniczy zawsze dziaa z drczc cierpliwoci. By ju jednak stary. Stalin nienawidzi Berii, a mimo to, kiedy wpada w ponury nastrj, przychodzi do nas, szukajc ludzkiego ciepa. Pewnego razu wyzna Ninie, e nie moe spa: Nie masz pojcia, jaki jestem zmczony. Musz spa skulony jak pies. Beria odgad intencje Stalina: przebiegle zaproponowa, e sam przeprowadzi czystk w Gruzji. W marcu 1952 roku zwolni Czarkwianiego[285], zastpujc go Mgeadzem, i przyzna publicznie: Ja te jestem winny. Stalin i Beria pogardzali sob nawzajem, ale czyy ich niewidzialne nici dawnych zbrodni, wzajemnej zawici i przebiegoci. Stalin nadal dyskutowa z Beri o polityce zagranicznej, nawet pozwoli mu napisa memoria z propozycj utworzenia neutralnych, zjednoczonych Niemiec. Beria nadal potrafi manipulowa generalissimusem z, jak uj to Chruszczow, jezuickim sprytem, co irytowao Stalina. Igrasz z tygrysem ostrzega go Nina. Nie mog si oprze odpar Beria. Przepa pomidzy marzeniami Berii a rzeczywistoci uczynia ze czowieka gboko nieszczliwego, napisa jego syn. Pozbawiony ideologicznego fanatyzmu, ktry wiza innych ze Stalinem, Beria zacz kwestionowa cay system radziecki: ZSRR nie moe prosperowa, jeli nie bdziemy mieli wasnoci prywatnej owiadczy Czarkwianiemu. Pogardza Stalinem, ktrego nie uwaa ju za czowieka. Myl, e istnieje tylko jedno sowo na okrelenie tego, co ojciec wwczas odczuwa - napisa Sergo Beria nienawi. Beria sta si bardziej zuchway w swoich wypowiedziach na temat Stalina. Od duszego czasu mawia z nieskrywan drwin Zwizek Radziecki jest ju za may dla Iosifa Wissarionowicza. Zawsze najbardziej nikczemny i arogancki, krytykowa Stalina, ale inni przywdcy bali si do niego przyczy: Uwaaem to za prb sprowokowania nas - napisa Mikojan. Stopniowo jednak ich wsplny strach i nieprzewidywalno Stalina wytworzyy poczucie solidarnoci, system wsparcia wrd ambitnych gangsterw, ktrzy chcieli przetrwa i ochroni swoje rodziny. Nawet Beria sta si w tych cikich czasach niezwykle dobrotliwym pocieszycielem dla twardych facetw w rodzaju Chruszczowa i Mikojana. Inni przywdcy napawali si upadkiem Berii i podzielali jego strach. Malenkow go ostrzega, Chruszczow szydzi z niego. Mootow i Kaganowicz do tego stopnia solidaryzowali si z Beri, e kiedy Stalin go krytykowa, ujmowali si za nim. Mimo to kady z nich z osobna i wszyscy razem byli gotowi zniszczy pozostaych. Niebawem Ignatiew i jego oprawcy z MGB sprbowali poczy dwie obsesje Stalina: Beria, szeptali, jest ukrytym ydem. Tej wiosny Stalina zbada jego dugoletni lekarz, Winogradow, i by przeraony pogarszajcym si gwatownie stanem jego zdrowia. Generalissimus cierpia na nadcinienie, miadyc i mia zaburzenia krenia mzgowego, co powodowao drobne udary. Wszystko to potgowao rozdranienie, amnezj i paranoj Stalina. Cakowity wypoczynek, powstrzymanie si od wszelkiej pracy napisa Winogradow w karcie, ale wzmianka o emeryturze rozwcieczya Stalina, ktry rozkaza zniszczy swoj dokumentacj medyczn i postanowi nie przyjmowa adnych wicej lekarzy. Winogradow sta si wrogiem. Pitnastego lutego Stalin rozkaza aresztowa kolejnych lekarzy, ktrzy pomogli rzekomo zabi Szczerbakowa, co z kolei doprowadzio do doktor Lidii Timaszuk, kardiolog, ktra doniosa Stalinowi o niewaciwym leczeniu danowa. Stalin wezwa Ignatiewa i owiadczy mu, e jeli nie

przyspieszy ledztwa w sprawie aresztowanych ydowskich lekarzy, doczy do Abakumowa w wizieniu. W MGB pracuj matoy! Nie jestem na asce MGB! warkn Stalin na Ignatiewa. Mog was rozgnie, jeli nie bdziecie wykonywa moich rozkazw. Rozbijemy wasz band! Stalin rozmawia teraz czciej ze swoimi ochroniarzami i z Waleczk ni z towarzyszami. mier mongolskiego dyktatora, marszaka Czojbasana, w Moskwie tej wiosny tak go zaniepokoia, e zwierzy si swemu kierowcy: Umieraj jeden po drugim. Szczerbakow, danow, Dymitrow, Czojbasan umarli tak szybko! Musimy zastpi starych lekarzy nowymi. Ochroniarze mogli rozmawia dosy poufale ze Stalinem i pukownik Tukw odpar, e ci lekarze s bardzo dowiadczeni. Nie, musimy ich zastpi nowymi MWD zamierza ich aresztowa jako sabotaystw. Waleczka syszaa, jak o tym mwi, lecz nie rozumiaa, o co chodzi. Ale Stalin nie mia zwyczaju zawraca z raz obranej drogi: chcia natychmiast rozegra spraw ydowskiego Krymu. ozowski i inni ydowscy intelektualici znw trafili w rce Riumina i Komarowa. Tymczasem z kuracji odwykowej Wasilija Stalina nic nie wyszo. W dniu defilady pierwszomajowej panowaa za pogoda i samoloty nie powinny startowa, ale pijany Wasilij rozkaza zorganizowa przelot. Dwa bombowce Tu-4 rozbiy si przy ldowaniu. Stalin spoglda ponuro z Mauzoleum, a pniej pozbawi Wasilija dowdztwa nad siami powietrznymi Moskiewskiego Okrgu Wojskowego, odsyajc go do Akademii Sztabu Generalnego. Osiem dni pniej, 8 maja, rozpocz si w Klubie Oficerskim im. Dzieryskiego na ubiance proces ydowskich poetw z Soomonem ozowskim, byym wiceministrem spraw zagranicznych, i poet Perecem Markiszem w rolach gwnych. Stalin ju wczeniej zdecydowa, e niemal wszyscy podsdni maj zosta rozstrzelani. ozowski by torturowany, ale jego duma z bolszewickiego i, co jeszcze bardziej zdumiewajce, ydowskiego rodowodu pozostaa niezachwiana. Jego mowa byszczy w tych ciemnociach jako poruszajcy wyraz godnoci i odwagi na stalinowskich procesach. ozowski nie pozostawi te suchej nitki na ydowsko-krymskim spisku Riumina. Gdybym nawet chcia zaangaowa si w tego rodzaju dziaalno [] to czy nawizywabym kontakt z poet i aktorem? [] Bd co bd, jest amerykaska ambasada [] gdzie roi si od oficerw wywiadu. Odwierny w komisariacie finansw nie zrobiby czego podobnego, nie mwic ju wiceministrze spraw zagranicznych! ozowski by tak przekonywajcy, e sdzia, genera lejtnant Aleksandr Czepcow, przerwa proces, a to niezwyke wydarzenie zdaje si sugerowa, i Stalin wymusza nowy terror na opornej i nieskorej do lepego posuszestwa biurokracji. Czepcow poskary si na lich warto dowodw Malenkowowi w obecnoci przeraonego Ignatiewa i upokorzonego Riumina. Malenkow rozkaza kontynuowa proces. 18 lipca Czepcow skaza 13 oskaronych (w tym 2 kobiety) na mier, oszczdzajc jedynie naukowca Lin Stern, zapewne z powodu jej bada nad dugowiecznoci. Ale Czepcow nie wykona wyrokw, ignorujc wydawane piskliwym gosem rozkazy Riumina, i zwrci si do Malenkowa. Czy chcecie, ebymy padli na kolana przed tymi zbrodniarzami? odpar Malenkow. Politbiuro rozpatrywao t spraw trzy razy. Wykonajcie rezolucj Politbiura. Malenkow przyzna pniej, e nie powiedzia Stalinowi wszystkiego: Nie omieliem si! Stalin odrzuci oficjalne proby o uaskawienie. ozowski i ydowscy poeci zostali rozstrzelani 12 sierpnia 1952 roku.[286] Stalin nie pojecha w sierpniu na odpoczynek: niezadowolony z dominacji Malenkowa i Chruszczowa postanowi zwoa w padzierniku zjazd partii, pierwszy od 1939 roku, aby namaci nowych, modszych przywdcw i zniszczy starych towarzyszy. Do wrzenia Ignatiew, z wydatn pomoc Pigmeja Riumina, wydobywa z winiw zeznania, aby udowodni, e kremlowscy lekarze z osobistym lekarzem Stalina na czele zamordowali danowa, Szczerbakowa, Dymitrowa i Czojbasana. Aresztowano kolejne ofiary, ale jeszcze nie

Winogradowa. 18 wrzenia Stalin rozkaza Riuminowi podda lekarzy torturom. Riumin, ktry przejawia szczeglny talent do prymitywnych inscenizacji, urzdzi w Lefortowie specjaln izb tortur wyposaon jak kostnica i odegra przedstawienie, aby zastraszy lekarzy. Na dugo przed tym, nim Laurence Olivier zagra nazistowskiego dentyst w Maratoczyku, Stalin urzdzi dla wasnych lekarzy upiorn chirurgiczn fars. Zachowujesz si jak dziwka! Jeste podym szpiegiem, terroryst! wrzeszcza Riumin na jednego z winiw. Przypieczemy ci rozarzonym elazem! Mamy tu cay niezbdny sprzt! W tym niedorzecznym medycznym melodramacie, zrodzonym przez zowieszcz wyobrani Stalina i diaboliczne posuszestwo Riumina, wzia rwnie udzia rodzina dyktatora: lekarze celowo przerwali leczenie zaburze nerwowych u Wasilija Stalina i nie zapobiegli toksykozie u Swietany po urodzeniu crki, Katii danowej, wiosn 1950 roku. Posmak surrealizmu, jeli taki by potrzebny, wniosa sprawa Andriejewa, ktry chorowa od 1947 roku: lekarze przepisali mu kokain na bezsenno, nic wic dziwnego, e nie mg spa. Andriejew[287] uzaleni si od narkotyku, stajc si jednym z najwikszych w historii kokainistw. Cho szczegy mog si wydawa absurdalne, spisek lekarzy odznacza si przepikn symetri panaceum i by jednym z najwikszych arcydzie Stalina: pracujc samotnie, informujc tylko swoich towarzyszy o wynikach i sprawujc cakowit kontrol nad wszystkimi rwnolegymi wtkami za porednictwem Pigmeja, utka gobelin, ktry czy wszystkie intrygi i najwaniejsze ofiary od zakoczenia wojny, aby zmobilizowa nard radziecki przeciwko wrogowi zewntrznemu, Ameryce, i wewntrznym agentom, ydom, i w ten sposb usprawiedliwi now fal terroru. Najnowsze badania pokazuj, e Stalin wrzuci do tego kota ydowskich nacjonalistw i lekarzy, Abakumowa i jego niedbaych matow z MGB oraz straconego leningradczyka, Kuzniecowa, ktry mia stanowi ogniwo czce pomidzy ydami, mierci danowa i palatynami zwaszcza Mikojanem przez maestwa ich dzieci. Tak jak w 1937 roku czowiek nie musia by trockist, eby zosta rozstrzelany, tak teraz ofiary nie musiay by ydami, eby zosta oskarone o syjonizm: nawet Abakumow, nie bdcy bynajmniej filosemit, sta si syjonist. A co si tyczy niewtpliwego Rosjanina Mootowa, Stalin nie bez powodu nazywa go w latach dwudziestych Molotsteinem. Czy Stalin naprawd wierzy w to wszystko? Tak, arliwie, poniewa byo to politycznie konieczne, a zatem lepsze od zwykej prawdy. Sami bdziemy mogli decydowa powiedzia Ignatiewowi co jest prawd, a co nie. Zaprztnity tym misternym ledztwem Stalin nie wyrzek si swoich zainteresowa literackich i naukowych. Podczas gdy jego mzg obumiera, Stalin nadal wkuwa jak pilny ucze, jak uj to Beria, aby opanowa nowe dziedziny i rozwizywa problemy ideologiczne. Mam siedemdziesit lat i cigle si ucz chepi si przed Swietan. Przeczyta wszystkie prace przedstawione do Nagrody Stalinowskiej i przewodniczy komitetowi, ktry mia wyoni zwycizcw. Tego roku, spacerujc jak zwyke po swoim gabinecie, zdecydowa, e powinien wygra pisarz nazwiskiem Stiepan Zobin. Malenkow jednak wycign teczk i powiedzia: Towarzyszu Stalin, Zobin zachowywa si bardzo le, kiedy by w niemieckim obozie koncentracyjnym Stalin w grobowym milczeniu okry trzy razy st, a potem spyta: Przebaczy? Znw zacz chodzi wok stou. Czy nie przebaczy? Przebaczy czy nie przebaczy? Wreszcie odpowiedzia: Przebaczy! Zobin dosta nagrod. Potem Stalin zaatakowa antysemityzm: w tym czasie upiera si, e ydowscy pisarze musz umieszcza swoje semickie nazwiska w nawiasach po rosyjskich pseudonimach. Teraz spyta zaskoczonych czonkw komitetu: Po co to? Czy komu sprawia przyjemno podkrela, e ten czowiek jest ydem? Po co? eby propagowa antysemityzm? Stary lis gra w kilka rnych gier jednoczenie. Stalin zawsze przejawia zainteresowanie teori lingwistyki: w tej dziedzinie przodowa profesor Nikoaj Marr, ktry ustanowi stalinowsk ortodoksj, dowodzc, e jzyki, podobnie jak klasy spoeczne, ostatecznie zanikn i stopi si w jeden jzyk, kiedy zapanuje komunizm. Gruziski

jzykoznawca, Arnold Czikobawa, napisa do Stalina, aby skrytykowa ow teori. Stalin, pragnc podbudowa swj narodowy bolszewizm przez obalenie marryzmu, zaprosi Czikobaw na obiad, ktry trwa od dziewitej wieczorem do sidmej rano, i przez cay czas skrztnie notowa. Pniej zorganizowa dyskusj na amach Prawdy, aby rozstrzygn j wasnym artykuem zatytuowanym Marksizm a problemy jzykoznawstwa, ktry w jednej chwili zmieni ca radzieck nauk i ideologi.[288] Tu przed otwarciem zjazdu Stalin z dum opublikowa inny owoc swoich studiw, bombastyczn rozpraw Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR, w ktrej ogosi obiektywizm praw ekonomii i potwierdzi dogmat, e pastwa imperialistyczne d do wojny, ale przeskoczy rwnie kilka etapw marksizmu, dowodzc, i komunizm uda si osign za jego ycia. Zawsze przywizywa ogromn wag do ideologii, ale starzy wyznawcy, Mootow i Mikojan, nie zgodzili si z tym lewicowym odchyleniem. Kiedy przyjechali na obiad do Kuncewa, Stalin spyta: Jakie pytania? Komentarze? Beria i Malenkow, ktrzy nigdy nie byli mocni w ideologii, pochwalili rozpraw. Ale Mootow, nawet w obliczu zagroenia ycia, nie godzi si na ideologiczne odstpstwo. Bkn co pod nosem, a Mikojan nic nie powiedzia. Stalin zauway ich milczenie i pniej umiechn si zoliwie do Mikojana: Ach, ocigacie si! Wanie nadszed czas! Kiedy spotkali si, aby omwi skad prezydium zjazdu, Stalin powiedzia: Nie ma potrzeby wprowadza Mikojana i Andriejewa: nie s aktywnymi czonkami Politbiura! Poniewa Mikojan by niezwykle aktywny, czonkowie Politbiura zachichotali. Nie artuj warkn Stalin. Mwi powanie. miech natychmiast zamar, ale Mikojan wszed do prezydium. Nawet u szczytu swojej tyranii Stalin musia si liczy ze zdaniem oligarchii: Mikojan i Mootow byli tytanami Politbiura, szanowanymi nie tylko przez swoich kolegw, ale przez doy partyjne. Stalin zaproponowa przeksztacenie Politbiura w Prezydium zoone z dwudziestu piciu czonkw. Mikojan uwiadomi sobie, e to uatwi usunicie starych czonkw Politbiura. Pomylaem: co si dzieje. Inni te zrozumieli, e Stalin to wanie mia na myli, kiedy krzykn: Zestarzelicie si! Zastpi was wszystkich! XIX Zjazd rozpocz si 5 padziernika 1952 roku o 19:00. Przywdcy usiedli razem po lewej stronie, a starzejcy si Stalin samotnie po prawej. Sam Stalin uczestniczy tylko w otwarciu i zamkniciu zjazdu, ale przydzielajc gwne referaty Malenkowowi i Chruszczowowi, umieci ich na korzystnej pozycji w rozgrywce o sukcesj.[289] Zabra gos dopiero pod koniec zjazdu, wygosiwszy kilkuminutowe przemwienie, a pniej pochwali si przed Chruszczowem: No prosz, popatrzcie tylko! Cigle jeszcze potrafi! Podczas zjazdu Chruszczow chorowa: kiedy w mieszkaniu przy ulicy Granowskiego odwiedzi go stary lekarz, czuem si strasznie, poniewa miaem ju zeznania przeciwko lekarzowi. Wiedziaem, e niezalenie od tego, co powiem, Stalin go nie oszczdzi. Ale prawdziwa niespodzianka nastpia na plenum, ktre miao wybra Prezydium i Sekretariat. Nikt nie by przygotowany na puapk zastawion przez Stalina. 57 lepe kocita i hipopotamy: zniszczenie starej gwardii Stalin wszed na mwnic ustawion dwa metry przed rzdami krzese, na ktrych zasiedli palatyni. Uczestnicy plenum patrzyli z pen napicia fascynacj, jak stary czowiek zaczyna przemawia, gwatownie, wpatrujc si w suchaczy uwanie i przenikliwie, jakby prbowa odgadn, co myl.

 Zwoalimy zatem zjazd partii powiedzia. By udany i wikszoci ludzi moe si wydawa, e panuje u nas jedno. Ale u nas nie ma jednoci. Niektrzy wyraaj niezadowolenie z naszych decyzji. Dlaczego zwolnilimy ministrw z wanych stanowisk [] Mootowa, Kaganowicza, Woroszyowa? [] Praca ministra [] wymaga wielkiej siy, wiedzy i zdrowia. Postanowi wic wysun modych ludzi, penych si i energii. A potem zdetonowa swoj bomb: Skoro mwimy o jednoci, nie mog nie wspomnie o niewaciwym zachowaniu niektrych szanowanych dziaaczy. Mam na myli towarzyszy Mootowa i Mikojana. Obaj siedzieli tu obok Stalina, z twarzami pobladymi i bez wyrazu, w grobowym milczeniu. Pozostali palatyni, nieruchomi, spici i ponurzy, zastanawiali si, gdzie i kiedy Stalin skoczy, czy po Mootowie i Mikojanie wspomni te o innych? Najpierw Stalin rozprawi si z Mootowem: Mootow jest oddany naszej sprawie. Spytajcie go, a ja nie wtpi, e bez wahania oddaby ycie za nasz parti. Ale nie moemy przymyka oczu na niegodne czyny. Stalin wycign bd Mootowa z cenzur: Towarzysz Mootow, nasz minister spraw zagranicznych, upi si chartreuse na przyjciu dyplomatycznym i pozwoli brytyjskiemu ambasadorowi publikowa w naszym kraju buruazyjne gazety []. To pierwszy bd polityczny. A jaka jest warto propozycji towarzysza Mootowa, by odda Krym ydom? Ten ogromny bd [] to drugi bd polityczny towarzysza Mootowa. Trzecim bya Polina: Towarzysz Mootow do tego stopnia szanuje swoj on, e kiedy podejmujemy w Politbiurze jak decyzj [] towarzyszka emczuyna natychmiast si o tym dowiaduje []. Ukryta ni czy Politbiuro z on Mootowa i jej przyjacimi [] ktrzy nie zasuguj na zaufanie. Takie zachowanie jest nie do przyjcia u czonka Politbiura. Potem Stalin zaatakowa Mikojana za to, e sprzeciwi si naoeniu wyszych podatkw na chopw. Co on sobie wyobraa, e kim jest, ten nasz Anastas Mikojan? Co jest dla niego niejasne? Nastpnie wycign z kieszeni bluzy kartk papieru i odczyta list trzydziestu szeciu czonkw i zastpcw czonkw nowego Prezydium, zawierajc wiele nowych nazwisk. Chruszczow i Malenkow spojrzeli po sobie: gdzie Stalin znalaz tych ludzi? Kiedy zaproponowa utworzenie wewntrznego Biura, wszyscy byli zdumieni, e pomin Mootowa i Mikojana.[290] Potem, wracajc na swoje miejsce na trybunie, poda przyczyn ich upadku: Przestraszyli si przytaczajcej potgi, ktr zobaczyli w Ameryce. Zowieszczo poczy Mootowa i Mikojana z prawicowcami, Rykowem i Frumkinem, rozstrzelanymi dawno temu, i ozowskim, rozstrzelanym w sierpniu. Mootow wsta i owiadczy: Jestem i pozostan wiernym uczniem Stalina. Generalissimus przyoy do do ucha i warkn: Bzdura! Nie mam adnych uczniw! Wszyscy jestemy uczniami Lenina. Lenina! Mikojan mnie si broni: Jak zapewne wietnie pamitacie, towarzyszu Stalin [] dowiodem, e nie byem niczemu winien. Malenkow i Beria szydzili z niego, syczc garz, ale on nie da si zbi z tropu. A co si tyczy cen chleba, stanowczo zaprzeczam oskareniu. Stalin przerwa mu: Prosz, oto cay Mikojan! Oto nasz nowy Frumkin! Potem jaki gos zawoa: Musimy wybra towarzysza Stalina na sekretarza generalnego! Nie odpar Stalin. Zwolnijcie mnie ze stanowiska sekretarza generalnego i przewodniczcego Rady Ministrw. Malenkow wsta i wybieg naprzd z aosnym wdzikiem charta uwizionego w staej galarecie. Przeraliwy wyraz, malujcy si na jego twarzy, to nie by strach, zauway Simonow, lecz wiadomo [] miertelnego niebezpieczestwa, ktre zawiso nad wszystkimi: nie wolno przysta na yczenie Stalina. Malenkow, drepczc na skraju podium, wznis rce jakby si modli

i zawoa piskliwym gosem: Towarzysze! Musimy domaga si jednogonie, aby towarzysz Stalin, nasz wdz i nauczyciel, pozosta sekretarzem generalnym! Pokiwa palcem, dajc znak. Caa sala zrozumiaa i zebrani zaczli woa, aby Stalin pozosta na stanowisku. Malenkow odetchn z ulg, jakby unikn bezporedniego, naprawd miertelnego niebezpieczestwa. Ale nie by jeszcze bezpieczny. Owacja plenum nie jest potrzebna odpar Stalin. Prosz, ebycie mnie zwolnili Jestem ju stary. Nie czytam dokumentw. Wybierzcie sobie innego sekretarza. Marszaek Timoszenko powiedzia: Towarzyszu Stalin, nard tego nie zrozumie. Wszyscy wybieramy was na naszego wodza: sekretarza generalnego! Owacje trway duszy czas. Stalin czeka, a potem, czynic skromny gest rk, usiad. Decyzja Stalina, by zniszczy starych towarzyszy, nie bya aktem szalestwa, lecz przemylan eliminacj najbardziej prawdopodobnych sukcesorw.[291] Jak Stalin doskonale pamita, chory Lenin zaatakowa swego spodziewanego sukcesora (samego Stalina) i zaproponowa rozszerzenie Komitetu Centralnego. W tej chwili palatyni uwiadomili sobie, e siedz w tej samej odzi, poniewa, jak wyjani synowi Beria, aden z nich nie bdzie nastpc Stalina: zamierza wybra sobie nastpc z modszego pokolenia. Prawdopodobnie nie byo adnego upatrzonego dziedzica: tylko kolektyw mg zastpi Stalina. Stalin wydawa si zadowolony z ulegoci Mootowa, ale kaza mu zwrci tajne protokoy do paktu z Ribbentropem, zapewne po to, aby wykorzysta je przeciwko niemu. Co si tyczy Mikojana, by wstrznity jego oporem. W Kuncewie, pod nieobecno ich obu, powiedzia do Malenkowa i Berii: Widzicie, Mikojan jeszcze si odszczekiwa! Po plenum Mootow i Mikojan nadal penili swoje zwyke funkcje w rzdzie, lecz ca uwag Stalina, kipicego gniewem na profesora Winogradowa, ktry wysa go na emerytur, zaprzta obecnie spisek lekarzy. Ale ten stary konspirator w typowy dla siebie sposb stumi gniew i odczeka jedenacie miesicy, aby zebra dowody i zniszczy wasnego lekarza. Wreszcie mg da upust wciekoci. Wydajc Ignatiewowi polecenie aresztowania Winogradowa, krzykn: Zaku go w kajdany! Czwartego listopada Winogradow zosta aresztowany, co dotkno wszystkie rodziny czonkw Politbiura, poniewa, jak napisa Sergo Beria, by on naszym lekarzem rodzinnym. Trzy dni pniej Swietana, uwikana w kolejny niebezpieczny zwizek, tym razem z Donridem Swanidze, synem rozstrzelanych szpiegw, Aloszy i Marii, przywioza swoj dwjk dzieci, by pobawiy si z dziadkiem. Byo wito rewolucji, dwudziesta rocznica samobjstwa Nadii. W kulminacyjnym momencie antysemickiego terroru Stalin zachwyca si swoim p-ydowskim wnukiem, Iosifem Morozowem, wwczas siedmioletnim, z jego wielkimi byszczcymi ydowskimi oczami i dugimi rzsami. Jakie mylce oczy powiedzia, nalewajc dziecku odrobin wina kaukaskim zwyczajem. To sprytny chopiec. Swietana bya wzruszona. Niedawno Stalin spotka si z pitnastoletni crk Jakowa, Guli Dugaszwili, ktrej sprawi ogromn przyjemno, pozwalajc jej poda herbat. Niech gospodyni to zrobi! powiedzia, gaszczc j po wosach i caujc w policzek. Gulia lepiej ni ktokolwiek uchwycia jego gorczkowe podniecenie wielkim wyzwaniem nowej walki: Mia zmczon twarz, ale nie mg usiedzie spokojnie. Stalin by rozwcieczony opieszaoci Riumina w gromadzeniu dowodw przeciwko lekarzom i nazwa MGB stadem hipopotamw. Zbeszta Ignatiewa: Bi ich! Co jest z wami? Chcecie by bardziej humanitarni ni Lenin, ktry rozkaza Dzieryskiemu wyrzuci Sawinkowa przez okno? Dzieryski nie moe si z wami rwna, ale on si nie wzdraga przed brudn robot. Wy pracujecie jak kelnerzy w biaych rkawiczkach. Jeli chcecie by czekistami, zdejmijcie rkawiczki. Malenkow powtrzy polecenie Stalina.

Trzynastego listopada, kilka dni po wizycie maego Iosif a, Stalin rozkaza przeraonemu Ignatiewowi zwolni Riumina: Usucie Pigmeja![292] A co do lekarzy: Bi ich, dopki si nie przyznaj! Bi, bi i jeszcze raz bi! Zaku ich w acuchy, zetrze na proch! Stalin zaproponowa Winogradowowi ocalenie ycia, jeli si przyzna do swoich zbrodni []. Moecie zaadresowa swoje zeznanie do Wodza, ktry obieca ocali wam ycie []. Cay wiat wie, e nasz Wdz zawsze dotrzymuje swoich obietnic. Winogradow o niczym takim nie wiedzia. Moje pooenie jest rozpaczliwe odpar. Nie mam nic do powiedzenia. Prbowa podawa nazwiska osb nieyjcych, ktrym jego zeznania nie mogy ju zaszkodzi. Wwczas Stalin zwymyla samego Ignatiewa za nieudolno. Ignatiew dozna ataku serca i pooy si do ka. Potem Stalin zwrci si przeciwko swojemu wiernemu domownikowi, Wasikowi, niszczc skorumpowanego szefa ochrony, tak jak w 1937 roku zniszczy Paukera. Wasik pi z lekarzamimordercami, a take za duo wiedzia, zwaszcza o tym, e Stalin otrzyma informacje o niewaciwym leczeniu danowa i nic w tej sprawie nie zrobi. Wasik prawdopodobnie tylko zignorowa listy doktor Timaszuk, idc za przykadem Stalina. Zosta aresztowany, sprowadzony do Moskwy i oskarony o ukrywanie dowodw do spki z Abakumowem. Nigdy nie zdradzi Gospodarza. Jego aresztowanie byo wszake zrcznym posuniciem, poniewa zdrada Wasika pomoga zamaskowa rol Stalina. Wszystkie jego kochanki i kompani do kieliszka zostali aresztowani i przesuchani przez Malenkowa. Wasika poddano torturom: Przy moim wieku i stanie zdrowia nie mogem tego wytrzyma. Wpadem w rozstrj nerwowy, byem cakowicie roztrzsiony. Stalin wiedzia, e Poskriebyszow, jego drugi oddany stary dworzanin, przyjani si z Wasikiem: czy odegra tak sam rol w zatajaniu dowodw przeciwko lekarzom? Nie ufa Poskriebyszowowi od czasu jego artykuu o osigniciach Stalina w hodowli cytrusw z 1949 roku: kto zachci tego ponurego samotnika do wyjcia z cienia? Ale Stalin dowiedzia si take, e Poskriebyszow uczestniczy w orgiach Wasika. Zanurzy si w brudnych sprawach, wspomina Mootow. Kobiety mog suy jako agenci! Przeraony Poskriebyszow zjawi si w domu Berii: wszyscy biegli do Berii po ratunek, ale on sam te by w niebezpieczestwie. Stalin zwolni Poskriebyszowa (zastpi go jego asystent Czernucha), powierzy mu funkcj sekretarza Prezydium i przyj go po raz ostatni 1 grudnia. Usun dwch swoich najbardziej lojalnych podwadnych. Mia teraz dosy dowodw, by rozpta histeri. Po spotkaniu z zaamanym Poskriebyszowem Stalin rozwin przed czonkami Prezydium cay koszmar dziaalnoci mordercw w biaych fartuchach. Jestecie jak lepe kocita ostrzeg ich w Kuncewie. Beze mnie ten kraj zginie, poniewa nie potraficie rozpozna wrogw. Stalin wyjani lepym kocitom, e wszyscy ydzi s nacjonalistami i agentami amerykaskiego wywiadu, ktrzy wierz, e Stany Zjednoczone uratuj ich nard. Powiza lekarzy-mordercw z zabjstwami Gorkiego i Kujbyszewa i powtrzy swoj mantr z 1937 roku. Skrytykowa te organy. Musimy wyleczy GPU powiedzia. Wiedz, e wpadli w gwno! Palatyni zrozumieli te zowieszcze odniesienia, poniewa antysemicki proces toczy si ju w Pradze, gdzie sekretarz generalny KPCz, Rudolf Slansky, yd, zosta oskarony o spisek antypastwowy. Trzy dni pniej on i dziesiciu innych komunistw, w wikszoci ydw, zostao powieszonych. Stalin planowa co podobnego w Warszawie, poniewa spyta Bieruta o jego ydowskich wsppracownikw. Kto jest wam droszy: Berman czy Minc? Bierut, aby odda mu sprawiedliwo, odpar: Obaj w rwnym stopniu. Stalin rozkaza przygotowa kolejne plany zamachu na Tit.

Egzekucje w Czechosowacji przybliyy grob wiszc nad Mootowem i Mikojanem, ktrzy rozmawiali o tym z dworsk etykiet skazacw. Stalin nazwa ich amerykaskimi lub brytyjskimi szpiegami. Do dzi dnia wspomina Mootow nie wiem waciwie, dlaczego. Czuem, e mi nie ufa. Nadal przychodzili na obiady, jakby nic si nie stao. Stalin nie by zadowolony z ich obecnoci, zauway Chruszczow. Wreszcie zabroni im przychodzi: Nie chc, eby ci dwaj si tu krcili. Ale personel nadal informowa ich potajemnie, kiedy odbywaj si obiady. Stalin zabroni wic personelowi rozmawia z nimi. Oni jednak nadal przychodzili, poniewa Chruszczow, Beria, Malenkow i Buganin dawali im zna co wiadczyo o rosncym wspczuciu, rozumieli bowiem, e Mootow i Mikojan prbuj trzyma si blisko, aby si uratowa [] pozosta przy yciu. Mikojan poprosi Beri o rad. Byoby lepiej, gdyby si nie pokazywa. Chciabym zobaczy twoj min, kiedy pjdziesz w odstawk opar Mootow. To si stao ju kilka lat temu powiedzia Beria. Mootow i Mikojan, zdajc sobie spraw, e ich ycie jest zagroone, spotkali si na Kremlu, aby zdecydowa, co robi. Mikojan zawsze ufa Mootowowi, ktry nie powtarza jego komentarzy i nigdy mnie nie zawid ani nie naduy mojego zaufania. Obaj byli uraeni i wciekli. Nie da si rzdzi krajem w wieku siedemdziesiciu lat i decydowa o wszystkich kwestiach przy stole powiedzia Mootow, dopuszczajc si obrazy majestatu, co przed plenum byoby nie do pomylenia.[293] Wszyscy palatyni musieliby uczestniczy w zniszczeniu Mootowa i Mikojana. Stalin by stary, rozdraniony, paa dz zemsty i spieszy si. Ale jego wyczucie tego, co moliwe, cierpliwo i urok osobisty, ktre rwnowayy jego okruciestwo i grubiastwo, jeszcze go nie opuciy, prowadzi wic spraw rozwanie i metodycznie. Jak na ironi, nieprzewidywalny gniew, gorczkowy popiech i narastajca paranoja zbliyy do siebie dworzan. Beria i Chruszczow sprzeciwiali si zmianom wprowadzonym przez Stalina. Malenkow pociesza Beri, ktry pociesza Mikojana; Chruszczow i Beria pocieszali Mootowa. Podczas szeptanych narad w toaletach w Kuncewie czwrka miaa si z podejrzliwoci Stalina i szydzia ze spisku lekarzy. Powinnimy broni Mootowa oznajmi Beria pozostaym trzem. Nadal jest potrzebny partii. Dwudziestego pierwszego grudnia wypaday oficjalnie siedemdziesite trzecie urodziny Stalina. Mootow i Mikojan nie opucili jego urodzin od trzydziestu lat. Stalin rzadko kogokolwiek zaprasza gocie po prostu przychodzili na kolacj. Dwch wyrzutkw zastanawiao si, co robi. Mikojan uwaa, e gdyby nie przyszli, oznaczaoby to, e zmieni si nasz stosunek do Stalina. Zatelefonowali do kolegw, ktrzy powiedzieli im, eby przyszli. Zatem 21 grudnia o 22:00 zjawili si w Kuncewie, gdzie Stalin powiesi na cianach wycite z czasopism fotografie dzieci karmicych kzk i oprawion reprodukcj swojego ulubionego obrazu, Zaporocy piszcy list do sutana tureckiego Riepina. Swietana te tam bya. Stalin mwi niewiele, ale by w dobrym nastroju, dumny, e po pidziesiciu latach rzuci palenie. Zacz si jednak uskara na trudnoci z oddychaniem. Mia czerwon twarz (co wiadczyo o podwyszonym cinieniu) i przybra na wadze. Sczy lekkie gruziskie wino. Kiedy Swietana wychodzia, Stalin spyta j: Potrzebujesz pienidzy? Nie odpowiedziaa. Kamiesz. Ile potrzebujesz? Da jej trzy tysice rubli, dla niej i dla crki Jakowa, Gulii. Sam nigdy nic nie kupowa i nie zna wartoci pienidzy, sdzi wic, e daje miliony. Kup sobie samochd, ale poka mi prawo jazdy! W gbi duszy Stalin by zy i uraony, e czwrka zaprosia Mootowa i Mikojana. Mylicie, e nie wiem, e informujecie o wszystkim Mootowa i Mikojana? Skoczcie z tym! Nie bd tego tolerowa ostrzeg Chruszczowa i Beri. Kaza im przekaza wiadomo wyrzutkom: To si nie uda: nie jest ich towarzyszem i nie chce ich wicej widzie.

To naprawd zaniepokoio Mikojana: Stao si jasne, e [] Stalin chce z nami skoczy, co oznaczao nie tylko zniszczenie polityczne, ale i fizyczne. Pozostaa czwrka postanowia, wedug syna Berii, nie pozwoli, by Stalin nastawia ich przeciwko sobie nawzajem. Stalin pyta ich czasem: Utworzylicie blok przeciwko mnie? W pewnym sensie rzeczywicie to zrobili, ale aden z nich, nawet Beria, nie mia takiego zamiaru. Mikojan rozmawia, prawdopodobnie z Mootowem, o zamordowaniu Stalina, ale, jak powiedzia pniej Enverowi Hody: Zrezygnowalimy z tego pomysu, poniewa obawialimy si, e nard i partia nie zrozumiej. Trzynastego stycznia 1953 roku, po dwch, a moe nawet piciu latach cierpliwych przygotowa, Stalin rozpta fal histerycznego antysemityzmu, ogaszajc w Prawdzie o aresztowaniu lekarzy: Podli szpiedzy i mordercy pod mask profesorw-lekarzy. Fraz t uku osobicie i napisa na konspekcie artykuu, ktry opatrzy drobiazgowymi komentarzami.[294] 20 stycznia doktor Timaszuk, kardiolog danowa, zostaa wezwana na Kreml, gdzie Malenkow przekaza jej osobiste podzikowania Stalina za wielk odwag, a nastpnego dnia otrzymaa Order Lenina. Ale Stalin nadal posugiwa si Erenburgiem jako parawanem, kiedy tydzie pniej, 27 stycznia, przyzna mu Nagrod Stalinowsk. Tymczasem przez cay stycze i luty trway intensywne aresztowania. Artyku ujawnia brak czujnoci w organach bezpieczestwa, co sugerowao, e celem jest sam Beria. Aresztowano nie tylko sojusznikw Berii w Gruzji; jego protegowani w Moskwie, jak na przykad szef Sztabu Generalnego, Siergiej Sztiemienko, utracili swoje stanowiska. Jego bya kochanka, Mataradze, zostaa aresztowana. Beria spodziewa si miertelnego ciosu [] w kadej chwili, napisa jego syn. Chruszczow zauway, e Beria wyraa swj brak szacunku dla Stalina w sposb coraz bardziej zuchway [] i obelywy. Chepi si nawet przed Kaganowiczem, i Stalin nie zdaje sobie sprawy, e jeli sprbuje mnie aresztowa, czekici zorganizuj powstanie. Palatyni nie tylko dreli o wasne ycie, obawiali si take wojny nuklearnej z Ameryk: Stalin, ktry nadal podsyca konflikt w Korei, miota si pomidzy strachem przed wojn a przekonaniem o jej nieuchronnoci. Beria, Chruszczow i Mikojan bali si skutkw, jakie wywoaj w Stanach Zjednoczonych nieprzewidywalne dziaania Stalina.[295] Stalin otoczy Moskw piercieniem wyrzutni rakiet przeciwlotniczych. Wszcz kampani, aby wzbudzi strach przed amerykaskim atakiem, i nawet rozmawia o tym ze swoimi ochroniarzami: Jak sdzicie, Amerykanie zaatakuj nas czy nie? spyta zastpc komendanta Kuncewa, Piotra ozgaczowa. Myl, e bd si bali odpar oficer, na co Stalin nagle wybuchn: Wyjanijcie mi, co tu w ogle robicie? Nie wzywaem was. Ale wobec swoich ochroniarzy przejawia wraliwo, ktra byaby nie do pomylenia w stosunku do politykw. Niebawem wezwa ozgaczowa. Wybaczcie, e na was nakrzyczaem, ale zapamitajcie sobie: zaatakuj nas. To imperialici i na pewno nas zaatakuj. Jeli im pozwolimy. Takiej odpowiedzi powinnicie udzieli. Stalin, ktry sypia na kanapach skulony jak pies, szuka ukojenia, nastawiajc nieustannie Koncert fortepianowy nr 23 Mozarta. Odwiedzajcy znajdowali go bardzo odmienionego: zmczonego starego czowieka, ktry mwi z trudnoci, robic dugie przerwy, ale niestrudzenie realizowa swj terror. Stalin sporzdzi projekt listu, ktry mieli podpisa znani radzieccy ydzi, proszc o deportowanie ydw z miast, aby uchroni ich przed zbliajcymi si pogromami. Samego listu nigdy nie odnaleziono, ale Mikojan potwierdzi, e ta dobrowolnoprzymusowa eksmisja ydw zostaa przygotowana. Kaganowicz poczu si uraony, kiedy poproszono go o podpisanie, znalaz jednak zrczny sposb, aby odmwi. Dlaczego nie chcesz podpisa? spyta Stalin. Jestem czonkiem Politbiura, a nie osob publiczn pochodzenia ydowskiego, i podpisz tylko jako czonek Politbiura. Stalin wzruszy ramionami:

 Niech ci bdzie. Jeli to konieczne, napisz artyku. Artyku moe nam si przyda powiedzia Stalin. Nawet Kaganowicz skary si na Stalina, wyznajc Mikojanowi: To dla mnie bardzo bolesne, poniewa zawsze wiadomie walczyem z syjonizmem, a teraz mam si po prostu podpisa. Chruszczow utrzymywa, e Kaganowicz wykrca si, ale podpisa list. (Ani Chruszczow, ani Kaganowicz nie s wiarygodnymi wiadkami, jeli chodzi o ich wasn rol). Erenburg jednak, ktry widzia list i zdoa unikn podpisania, zwracajc si do Stalina, twierdzi, i by zaadresowany do Politbiura i podpisany przez naukowcw i kompozytorw, co sugeruje, e Kaganowicz wykrci si skutecznie. Z ujawnionych ostatnio dokumentw wynika, e zbudowano dwa nowe obozy, prawdopodobnie dla ydw. Stalin uwanie czyta zeznania torturowanych lekarzy, przysyane codziennie przez Ignatiewa. Rozkaza sprowadzi do Moskwy i przesucha przysz gwiazd w sprawie ydowskiej, Obiekt 12 (znany skdind jako Polina Mootowa). Ale sprawa ydowska nie bya jedynym przedmiotem zainteresowania Stalina w cigu tych tygodni. Generalissimus rzadko spotyka si z dyplomatami, ale 7 lutego przyj modego ambasadora argentyskiego, Leopoldo Bravo, na ktrym wywar wraenie zdrowego, wypocztego i zrcznego w rozmowie. Stalin podziwia Perona i oferowa mu hojne poyczki, poniewa, mimo radykalnonarodowej przeszoci argentyskiego dyktatora, docenia jego anty-amerykanizm. Ale najbardziej interesowaa go Eva Peron. Prosz mi powiedzie spyta ambasadora czy zawdzicza ona wyniesienie swojej osobowoci, czy maestwu z pukownikiem Peronem? Bravo by jednym z ostatnich cudzoziemcw, ktrzy widzieli Stalina ywego. Siedem dni pniej, 17 lutego o 20:00, Stalin zjawi si w Kciku po raz ostatni. Mia przyj indyjskiego dyplomat, Kriszn Menona. Mylami by przy swoich intrygach, poniewa spdzi p godziny, rysujc w notatniku paszcze wilkw, a w pewnym momencie stwierdzi: Chopi maj racj, e zabijaj wcieke wilki. O 22:30 Stalin wyjecha wraz z Beri, Malenkowem i Buganinem, prawdopodobnie na obiad do Kuncewa. Nadal pracowa nad spraw przeciwko Berii i innym wrogom: rozkaza swemu nowemu gruziskiemu przywdcy, Mgeadzemu, zmusi Beri do podpisania rezolucji krytykujcej MGB, a zatem wymierzonej w efekcie w niego samego. Beria nie by zachwycony, ale musia si zgodzi. Podczas jednego z ostatnich spotka Stalin poleci mu przeprowadzi kolejny zamach na Tit. Dwudziestego sidmego lutego o 20:00 Stalin zjawi si sam w Teatrze Wielkim, by obejrze Jezioro abdzie. Wychodzc, poprosi swego ochroniarza, pukownika Kirilina, aby podzikowa w jego imieniu zespoowi, i pojecha do Kuncewa, gdzie pracowa a do 3:00. Wsta pno, przeczyta ostatnie protokoy z przesucha ydowskich lekarzy i raporty z Korei, przeszed si po onieonym ogrodzie i rozkaza komendantowi Orowowi: Zamiecie nieg ze schodw. Tego popoudnia Stalin prawdopodobnie skorzysta z ani parowej. W miar jak si starza, gorco agodzio ble artretyczne w jego sztywniejcych ramionach, ale profesor Winogradow zabroni mu chodzi do ani z powodu nadcinienia. Beria powiedzia, e nie powinien wierzy lekarzom. Stalin zlekceway ostrzeenia Winogradowa. Wieczorem kaza si zawie na Kreml, gdzie spotka si z nieodczn czwrk, Beri, Chruszczowem, Malenkowem i Buganinem, w kinie. Woroszyow, ktry obejrza film razem z nimi, zauway, e Stalin jest rzeki i radosny. Przed wyjazdem omwi jadospis z zastpc komendanta ozgaczowem i zamwi kilka butelek sabego gruziskiego wina. O 23:00 Stalin wraz z towarzyszami pojecha do Kuncewa na obiad. Gruziski bufet obsugiwa ozgaczow i Matriona Butusowa (Waleczka miaa tego wieczoru wolne). Buganin zameldowa o impasie w Korei, a Stalin postanowi doradzi Chiczykom i pnocnym Koreaczykom

negocjacje. Potem poprosi o wicej soku. Rozmawiali o przesuchaniach lekarzy. Beria powiedzia podobno, e Winogradow ma dugi jzyk, poniewa plotkowa o zawrotach gowy Stalina. Dobrze, co zamierzacie robi dalej? spyta Stalin. Lekarze si przyznali? Ignatiewowi powiedzcie, e jeli nie wydobdzie z nich penych zezna, skrcimy go o gow Przyznaj si odpar Beria. Z pomoc Lidii Timaszuk i innych patriotw zakoczymy ledztwo i bdziemy prosi was o zgod na zorganizowanie publicznego procesu. Organizujcie powiedzia Stalin. Taki przebieg rozmowy przedstawi Chruszczow: on i Malenkow obwiniali pniej Beri o wszystkie zbrodnie Stalina, ale ich rola w spisku lekarzy pozostaje niejasna. Wydaje si mao prawdopodobne, by tylko Beria podjudza Stalina. Gocie nie mogli si doczeka, eby pj do domu. Stalin by zadowolony z ugrzecznionego Buganina, ale warkn, e w kierownictwie s tacy, ktrzy uwaaj, i mog si uchowa dziki dawnym zasugom. Myl si powiedzia. Wedug jednej z relacji wyszed z pokoju, pozostawiajc swoich goci samych. Zapewne wrci. Relacje wydaj si sprzeczne ale takie byo te zachowanie Stalina. Okoo 4:00 w niedziel 1 marca Stalin wreszcie ich wypuci. By porzdnie wstawiony [] i w znakomitym nastroju, figlarnie poszturchiwa Chruszczowa w odek, podpiewujc z ukraiskim akcentem. Palatyni poprosili ochroniarza, pukownika Chrustalowa, o limuzyny: Beria jak zwykle wsiad do jednego samochodu z Malenkowem, Chruszczow z Buganinem. Stalin i ochroniarz odprowadzili ich do samochodw. Pniej Stalin pooy si na kanapie z rowym obiciem w wykadanej jasnym drewnem jadalni, poniewa tam wanie w stary konspirator zamierza spdzi noc nie bezradny, nie szalony, lecz brutalny organizator terroru u szczytu swojej przeraajcej potgi. Id spa oznajmi radonie Chrustalowowi. Wy te moecie si zdrzemn. Nie bd was wzywa. Ochroniarze byli bardzo zadowoleni: Stalin nigdy wczeniej nie dawa im wolnego. Zamknli drzwi. Okoo poudnia tej niedzieli ochroniarze czekali, a Gospodarz wstanie, siedzc na wartowni poczonej z jego pokojami krytym korytarzem dugoci dwudziestu piciu metrw. Ale przez cae popoudnie nie byo ruchu. Zaczli si niepokoi. Wreszcie, o 18:00, Stalin zapali wiato w maej jadalni. Najwyraniej w kocu wsta. Dziki Bogu, pomylelimy wspomina ozgaczow. Wszystko w porzdku. Spodziewali si, e lada chwila ich wezwie. Ale nie zrobi tego. Miny dwie, trzy, cztery godziny, a Stalin si nie pojawia. Ochroniarze niepokoili si coraz bardziej. Co byo nie tak. Pukownik Starostin, dowdca zmiany, prbowa przekona ozgaczowa, aby wszed i sprawdzi, co si dzieje. Odparem: Jestecie starsi rang, wy idcie! wspomina ozgaczow. Boj si powiedzia Starostin. A mylicie, e kim ja jestem? Bohaterem? odpar ozgaczow. Nie tylko oni czekali: Chruszczow i inni spodziewali si wezwania na obiad. Ale nie doczekali si. 58 Wykoczyem go!: pacjent i jego przeraeni lekarze Okoo 22.00 nadesza poczta z KC. Niski, krpy ozgaczow, ciskajc w rku papiery, wszed nerwowo do domu i zacz zaglda do pokojw. Celowo robi duo haasu, poniewa uwaalimy, eby nie podkrada si do niego [] aby mg sysze, jak idziemy. W maej jadalni

zobaczy straszn scen. Stalin lea na pododze w spodniach od piamy i podkoszulku, z jedn rk wykrcon w bardzo niewygodny sposb. By przytomny, ale zupenie bezradny. Kiedy usysza kroki ozgaczowa, wezwa go do siebie, kiwajc sabo rk. Ochroniarz podbieg do niego: Co z wami, towarzyszu Stalin? Stalin wyda z siebie jaki nieartykuowany dwik, ale mwi nie mg. Zmoczy si. Na pododze lea zegarek i egzemplarz Prawdy, a na stole staa otwarta butelka wody mineralnej. Czy mam wezwa lekarza? spyta ozgaczow. Stalin tylko rzzi. ozgaczow podnis zegarek: zatrzyma si o 6:30, kiedy spad na podog. Stalin zacharcza i jakby zapad w sen. ozgaczow podbieg do telefonu, by wezwa Starostina i Butusow. Pomy go na kanapie, na pododze jest mu niewygodnie powiedzia i we trjk przenieli go na kanap. ozgaczow czuwa nie odstpowaem Gospodarza ani na krok a tymczasem Starostin zatelefonowa do szefa MGB Ignatiewa, ktry po dymisji Wasika w maju 1952 roku odpowiada za osobiste bezpieczestwo Stalina. On te by zbyt przeraony, eby podj jakkolwiek decyzj. Mgby sam wezwa lekarzy, ale musia dziaa ostronie. Rozkaza Starostinowi zadzwoni do Berii i Malenkowa. Prawdopodobnie ostrzeg te swego przyjaciela Chruszczowa, poniewa potrzebowa ochrony przed Beri, ktry obwinia go o spisek lekarzy i spraw megrelsk i chcia jego gowy. Beria by przez duszy czas nieuchwytny. Tymczasem ochroniarze pooyli Stalina na kanapie w gwnej jadalni, gdzie odbyway si sawetne obiady, poniewa byo tam wicej powietrza. By bardzo zimny. Przykryli go kocem, a Butusowa opucia jego podwinite rkawy. Starostin nie mg znale Berii, ktry prawdopodobnie zaszy si gdzie z kochank, ale skontaktowa si z Malenkowem. Malenkow obieca, e go poszuka. P godziny pniej oddzwoni: Jeszcze nie znalazem Berii przyzna. Po kolejnej pgodzinie zatelefonowa Beria: Nie mwcie nikomu o chorobie towarzysza Stalina rozkaza i nikogo nie wzywajcie. Niespokojny ozgaczow nie odstpowa Stalina. Zauway, e jego wosy posiwiay przez noc. Malenkow zatelefonowa te do Chruszczowa i Buganina: Dzwonili czekici z domu Stalina. S bardzo zdenerwowani, mwi, e co si stao Stalinowi. Lepiej tam pojedmy Ale Chruszczow utrzymywa, e kiedy zjawili si na wartowni, postanowili nie wchodzi, lecz pozostawi t delikatn kwesti ochroniarzom. Stalin spa i na pewno nie chcia, eby go zobaczyli w takim niestosownym stanie. Pojechalimy wic do domu. Ochroniarze nie pamitaj tej wizyty. Jest jednak bardziej prawdopodobne, e Chruszczow, Buganin i by moe Ignatiew, po gorczkowych konsultacjach, wysali Beri i Malenkowa, aby sprawdzili, czy naprawd stao si co zego. Osobliwym trafem tej samej nocy kto powstrzyma antysemick kampani w Prawdzie a moe to Stalin rozmylnie gra na zwok?[296] O trzeciej nad ranem w poniedziaek 2 marca, ponad cztery godziny po pierwszym telefonie Starostina do Malenkowa, w Kuncewie zjawia si owa maa delegacja: energiczny, haaliwy (prawdopodobnie pijany) awanturnik Beria i drobiazgowy urzdnik Malenkow. Kiedy Beria wszed do przedpokoju, Malenkow uwiadomi sobie z przeraeniem, e jego buty skrzypi, wic je zdj. Wsun buty pod pach i ruszy dalej na palcach w samych skarpetkach, z wdzikiem sflaczaego tancerza. Co si dzieje z Gospodarzem? Popatrzyli na picego generalissimusa, ktry chrapa pod kocem, a nastpnie Beria zwrci si do ochroniarzy: Co to ma znaczy? Chcecie wywoa panik? zwymyla ozgaczowa. Nie widzicie, e towarzysz Stalin po prostu mocno pi? Idziemy, Malenkow. Melania zacz wycofywa si ostronie w skarpetkach, natomiast ozgaczow prbowa wyjani, e towarzysz Stalin jest chory i potrzebuje pomocy lekarskiej. Nie zawracajcie nam gowy, nie wywoujcie paniki i nie przeszkadzajcie towarzyszowi Stalinowi! Zaniepokojeni ochroniarze obstawali przy swoim, ale Beria prychn:

 Kto przydzieli takich durniw do towarzysza Stalina? Beria i Malenkow odjechali, by spotka si z czekajcym Chruszczowem i Buganinem. Walka o wadz z pewnoci zacza si jeszcze tej nocy. ozgaczow wrci do swojego czuwania, a Starostin i Butusowa poszli si przespa na wartowni. Nad jodami i brzozami w Kuncewie wsta wit. Od wylewu mino ju dwanacie godzin, Stalin wci chrapa na kanapie, zmoczony wasn uryn. Palatyni z pewnoci naradzali si, czy naley wezwa lekarzy. Moe si to wydawa niezwyke, e nie wezwali lekarza przez dwanacie godzin, ale i sytuacja bya niezwyka. Zazwyczaj traktuje si to jako dowd, i celowo pozostawili Stalina bez pomocy lekarskiej, aby go zabi. Ale w ich delikatnym pooeniu, gdy kraj ogarna histeria wymierzona przeciwko lekarzom-mordercom, ich strach wcale nie by przesadny. Osobisty lekarz Stalina zosta poddany torturom tylko za to, e zaleci mu odpoczynek. Gdyby Stalin obudzi si w zym nastroju, mgby uzna sam akt wezwania lekarzy za prb przejcia wadzy. Co wicej, palatyni tak przywykli do jego drobiazgowego nadzoru, e prawie nie potrafili dziaa z wasnej inicjatywy. Czwrka wykorzystaa jednak te godziny, by podzieli si wadz. Decyzja, aby nic nie robi, odpowiadaa wszystkim. Beria i Malenkow, pierwsi zastpcy Stalina w rzdzie i w partii, formalnie przejli jego uprawnienia a do posiedzenia Politbiura, a pniej Komitetu Centralnego. Jeli Stalin rzeczywicie umiera, potrzebowali czasu, by skonsolidowa swoj wadz. Prawdopodobnie z tych samych przyczyn w interesie Chruszczowa i Buganina leao odwleczenie pomocy lekarskiej, dopki nie umocni swojej pozycji. Najprawdopodobniej obiecali chroni Ignatiewa i mianowa go sekretarzem KC. Beria, jedyny z czwrki, ktry ba si w tym czasie o wasne ycie, mia wszelkie powody, by yczy znienawidzonemu Stalinowi mierci. (Mootow i Mikojan nie wiedzieli jeszcze, e Stalin jest chory). Ale Beria ani przez chwil nie by sam ze Stalinem na wszelki wypadek zabra ze sob Malenkowa. Nie mia adnej kontroli nad MGB ani nad spiskiem lekarzy, ani nad ochron, std jego komentarz: Kto przydzieli takich durniw do towarzysza Stalina? Chocia o zwok zawsze obwiniano Beri, w rzeczywistoci mogli j spowodowa Chruszczow i Ignatiew. Niezalenie od motyww, czwrka zwlekaa z wezwaniem lekarzy do rana. Nigdy si nie dowiemy, czy z medycznego punktu widzenia byo to decydujce, czy te nie. Istniaa moliwo operacyjnego usunicia krwiaka, lecz lekarze s zgodni, i naleao to przeprowadzi w cigu kilku godzin od wylewu: kto omieliby si wyrazi na to zgod? Poza tym w latach pidziesitych szansa na powodzenie takiej operacji bya niewielka: prawdopodobnie zakoczyaby si mierci pacjenta. W sensacyjnych relacjach na temat mierci Stalina, a takich nie brak, mona si spotka ze stwierdzeniem, e Stalin zosta zamordowany. Najprawdopodobniej zwoka w udzieleniu pomocy lekarskiej nie robia adnej rnicy. Ale Beria najwyraniej uwaa, e robia: Wykoczyem go! chepi si pniej przed Mootowem i Kaganowiczem. Uratowaem nas wszystkich! Ostatnie badania sugeruj, e Beria doda Stalinowi do wina rodka zapobiegajcego krzepniciu krwi, takiego jak warfaryna, ktry w cigu kilku dni mg spowodowa wylew. Zapewne Chruszczow i inni pomagali mu w tym, dlatego zwoka bya na rk wszystkim. Palatyni wrcili do domu, aby si przespa, nie mwic ani sowa rodzinom. Czuwajcy przy ou mierci ozgaczow niepokoi si coraz bardziej. Obudzi Starostina i nakoni go, by zatelefonowa do czonkw Politbiura inaczej on umrze, a to bdzie nasz koniec. Strach, ktry nie pozwoli przywdcom wezwa lekarzy, kaza to zrobi ochroniarzom. Zadzwonili do Malenkowa, ktry poleci im wysa Butusow, aby jeszcze raz sprawdzia. Jej zdaniem nie by to zwyky sen. Malenkow skontaktowa si z Beri. Chopcy znowu dzwonili z domu Stalina powiedzia Malenkow Chruszczowowi. Mwi, e z towarzyszem Stalinem naprawd dzieje si co zego. Musimy tam znowu pojecha. Zgodzilimy si, e trzeba wezwa lekarzy. Beria i Malenkow podejmowali wszystkie decyzje, ale ktrych lekarzy mieli wezwa? Poprosili wic Andrieja Trietiakowa, ministra zdrowia, aby wybra kilku rosyjskich (nie ydowskich) lekarzy. Chruszczow zjawi si w Kuncewie i powiedzia ochroniarzom, e lekarze s w drodze. Pukownik

Tukow zawiadomi Mootowa, Mikojana i Woroszyowa, co jest kolejn oznak, e czwrka nie pogodzia si z ich wykluczeniem. Zawiadomcie Politbiuro, ju jad odpar Mootow. Kiedy telefon zadzwoni w domu Woroszyowa, stary marszaek przey wstrzs: By silny i zorganizowany napisaa jego ona w nie opublikowanym dzienniku kiedy widziaam go w niebezpiecznych sytuacjach podczas wojny domowej i Wielkiej Wojny Ojczynianej []. Zrozumiaam, e stao si nieszczcie. Ze strachem, przez zy, zapytaam go: Co si stao?. Obj mnie. Bd dzielna!. Woroszyow doczy do Kaganowicza, Mootowa i Mikojana przy ou mierci. Mootow zauway, e Beria wszystkim kierowa. Kiedy zjawi si Kaganowicz, Stalin otworzy oczy i powid wzrokiem po swoich towarzyszach a potem znowu opuci powieki. W przeciwiestwie do apodyktycznego Berii, Mootow i Mikojan byli gboko poruszeni. zy spyway im po policzkach. Woroszyow zwrci si z szacunkiem do pacjenta: Towarzyszu Stalin, jestemy tu, twoi lojalni przyjaciele i towarzysze. Jak si czujesz, drogi przyjacielu? Twarz Stalina bya wykrzywiona. Porusza si, ale ju nie odzyska w peni przytomnoci. Chruszczow by bardzo zdenerwowany, byo mi bardzo smutno, e tracimy Stalina. Pojecha do domu, aby si umy, i pospieszy z powrotem do Kuncewa. Nikt z jego rodziny nie zadawa adnych pyta. Beria, wedug relacji jego syna, zatelefonowa do domu i powiedzia onie o chorobie Stalina. Nina wybuchna paczem. Jak wszystkie ony czonkw Politbiura, nawet te, ktrym grozia mier, bya niepocieszona. O 7:00 wreszcie zjawili si lekarze z profesorem ukomskim na czele, stanowili jednak nowy zesp i nigdy dotd nie pracowali razem. Zaprowadzono ich do pacjenta w wielkiej jadalni, ktra musiaa cuchn zatch uryn. Wiedzc, e ich koledzy s poddawani torturom, byli przejci boskoci Stalina i przeraeni mefistofelesowsk obecnoci czajcego si za nimi Berii. Przeprowadzone przez nich badanie bezsilnego, wszechpotnego niegdy pacjenta byo komedi pomyek. Trzli si ze strachu tak samo jak my zauway ozgaczow. Najpierw podszed dentysta, by wyj sztuczne zby Stalina, ale by tak przeraony, e wylizny mu si z rk i upady na podog. Potem ukomski prbowa zdj Stalinowi koszul, aby zmierzy cinienie. Rce tak im dray wspomina ozgaczow e nie mogli nawet zdj mu koszuli. ukomski ba si dotkn Stalina i nie mg nawet uj go za nadgarstek. Trzymajcie jego rk jak naley! sykn Beria do ukomskiego. Ubranie trzeba byo rozci noyczkami. Rozdarem koszul wspomina ozgaczow. Zaczli bada pacjenta lecego na plecach na kanapie, z gow zwrcon w lewo, zamknitymi oczami i lekko przekrwion twarz []. Wystpio mimowolne oddawanie moczu [ubranie byo przesiknite uryn]. Puls wynosi 78 uderze na minut, rytm serca saby, cinienie 190 na 110. Dozna prawostronnego paraliu, natomiast lewe koczyny poruszay si od czasu do czasu. Czoo mia zimne. Podano mu szklank z dziesicioprocentowym roztworem siarczanu magnezu. Neuropatolog, terapeuta i pielgniarka czekali w gotowoci. Lekarze przepytywali ochroniarzy, kto co widzia. Wwczas ochroniarze zaczli si ba take o wasne ycie: Pomylelimy sobie: ju po nas, zapakuj nas do samochodu i cze, jestemy zaatwieni! Stalin dozna wylewu krwi do mzgu [] Stan pacjenta jest bardzo powany. To bya wreszcie oficjalna diagnoza. Stalin nie bdzie zdolny do pracy. Ochroniarze wycofali si i pochowali po ktach. Lekarze niewiele ju mogli zrobi. Zalecili cakowity spokj; pozostawi pacjenta na kanapie; pijawki za uszami (przystawiono osiem); zimny kompres na gow []. Dzisiaj adnego jedzenia. Pozwolili jedynie karmi go yeczk, aby poda pyn, jeli nie bdzie si krztusi. Wtoczono butle z tlenem. Lekarze wstrzyknli Stalinowi kamfor. Pobrali prbk moczu. Pacjent drgn. Stalin prbowa si przykry. Swietan, ktra poprzedniego wieczoru witowaa swoje urodziny, wywoano z lekcji francuskiego i powiedziano jej: Malenkow prosi, aby przyjechaa do Kuncewa. Chruszczow i Buganin, obaj we zach, zatrzymali samochd i uciskali j. Beria i Malenkow wszystko ci wyjani. Znw stao si jasne, kto teraz rzdzi. Krztanina i haas zdumiay j: w Kuncewie zawsze byo

cicho. Zauwaya, e w domu s sami nieznajomi lekarze. Kiedy podesza i pocaowaa Stalina w policzek, uwiadomia sobie: Kochaam ojca mocniej i czulej ni przez cae swoje ycie. Wasilij tak ba si ojca, e kiedy go wezwano, myla, i bdzie musia pokaza swoj prac, i przyjecha z mapami lotniczymi. Natychmiast si upi. Przez nastpne dwa dni wchodzi i wychodzi z jadalni, krzyczc: Dranie, zabijaj ojca! Swietana bya zakopotana jego zachowaniem. Przywdcy zastanawiali si, czy go nie usun, ale w kocu Woroszyow wzi Wasilija na stron i powiedzia: Robimy wszystko, co w naszej mocy, eby uratowa ycie twojemu ojcu. W pewnej chwili Beria, przekonany, e to ju koniec, da upust swojej nienawici do Stalina, lecz kiedy pacjent otworzy oczy, przerazi si, pad na kolana i pocaowa go w rk, jak wezyr przy ou sutana. Gdy Stalin znw straci przytomno, Beria splun z pogard, ujawniajc swoj niepohamowan ambicj, brak taktu i rozwagi. Inni palatyni obserwowali go w milczeniu, lecz oni opakiwali Stalina, swego starego przyjaciela, dugoletniego przywdc, bohatera i najwyszego kapana internacjonalistycznej religii, nawet jeli odczuwali ulg, e umiera. Na jego rozkaz zabito okoo 20 milionw ludzi, a 28 milionw deportowano, z czego 18 milionw trafio do obozw. Mimo tych niewyobraalnych zbrodni oni nie stracili swojej wiary. Okoo 10:00 wszyscy czonkowie starego Politbiura, od Berii i Chruszczowa do Mootowa, Woroszyowa i Mikojana, pojechali na Kreml, gdzie o 10:40 spotkali si w Kciku, by uzgodni plan dziaania. Krzeso Stalina stao puste. Powrcili do wadzy. Przez dziesi minut doktor Kupierin, nowy ordynator kliniki kremlowskiej, i profesor Tkaczow nerwowo odczytywali przejtym, zaniepokojonym i poruszonym palatynom zacytowany wyej raport. Pniej nikt si nie odezwa, co wprawio Kupierina w jeszcze wiksze zdenerwowanie. Zapewne byo jeszcze za wczenie, by zastanawia si nad tym, co bdzie dalej. Wreszcie Beria, ktry objawi si ju jako najbardziej zdecydowany spord przywdcw, odprawi lekarzy zowieszczym poleceniem: Jestecie odpowiedzialni za ycie towarzysza Stalina. Zrozumielicie? Musicie zrobi wszystko, co moliwe i co niemoliwe, eby uratowa towarzysza Stalina! Kupierin zadra i wycofa si. Malenkow, z ktrym Beria zdawa si wszystko uzgadnia, odczyta dekret o dwudziestoczterogodzinnym czuwaniu w parach przy ou Stalina. Nastpnie Beria i Malenkow pojechali z powrotem do Kuncewa, by obj dyur przy pacjencie. Mootowa i Mikojana nie poproszono o czuwanie: Beria rozkaza Mikojanowi pozosta na Kremlu i rzdzi krajem. Kiedy Malenkow i Beria zjawili si w Kuncewie, zadali od lekarzy diagnozy. Kupierin przedstawi wykres krenia krwi. Tutaj widzimy zakrzep w naczyniu krwiononym tumaczy czonkom Politbiura, jakby byli studentami medycyny. Jest wielkoci piciokopiejkwki. Towarzysz Stalin pozostaby przy yciu, gdyby naczynie krwionone udao si w por udroni. Kto zapewni ycie towarzyszowi Stalinowi? Beria rzuci wyzwanie lekarzom, by operowali, jeli si omiel. Nikt si nie omieli wspomina ozgaczow. Malenkow zapyta o rokowania. mier jest nieunikniona odparli lekarze. Ale Malenkow nie chcia, aby Stalin ju umar: nie mogo by adnego interregnum. O 20:30 przywdcy pod przewodnictwem Berii znw zebrali si na godzin w Kciku. Oficjalny raport Kupierina nie okrela stanu Stalina jako beznadziejnego, ale nastpio wyrane pogorszenie. Pacjent mia cinienie 210 na 120, oddech i puls nieregularny. Stalinowi robiono lewatywy z siarczanu magnezu i podawano mu osodzon herbat. Tego wieczoru do ukomskiego doczyo czterech kolejnych lekarzy, w tym znany profesor Aleksandr Miasnikow: czonkowie Politbiura wiedzieli, e najlepsi lekarze przebywaj w wizieniu. W Kuncewie Miasnikow zasta niewysokiego i otyego Stalina lecego jak koda []. Twarz mia wykrzywion []. Diagnoza wydawaa si jasna udar lewej pkuli mzgowej, spowodowany nadcinieniem i miadyc. Lekarze prowadzili szczegow kart choroby, robic notatki co

dwadziecia minut. Palatyni siedzieli w fotelach z wycignitymi nogami, stawali przy pacjencie, przygldali si lekarzom. Te bezsenne noce pozwoliy im zaplanowa przekazanie wadzy. Malenkow da nam do zrozumienia napisa Miasnikow e ma nadziej, i rodki medyczne pozwol przeduy ycie pacjenta przez odpowiednio dugi czas. Wszyscy zdawalimy sobie spraw, e chodzio mu o czas potrzebny na zorganizowanie nowego rzdu. Nie byo wicej oficjalnych posiedze na Kremlu a do 5 marca. Kiedy Beria i Malenkow szeptali o przydziale stanowisk, Chruszczow i Buganin zastanawiali si, jak powstrzyma Beri przed przejciem kontroli nad organami bezpieczestwa. Beria planowa to od dawna, prawdopodobnie razem z Malenkowem: poniewa aden Gruzin nie mg ju rzdzi Rosj, Malenkow stanby na czele rzdu, natomiast Beria mia odzyska swoje stare lenno, MGB/MWD. Pnym wieczorem Mikojan odwiedzi umierajcego przywdc. Mootow by chory, ale pojawia si od czasu do czasu, mylc o Polinie, ktra, jak mia nadziej, yje na zesaniu. Nie wiedzia, e bya przesuchiwana na ubiance. Ale tego wieczoru, na rozkaz Berii, nagle przerwano ledztwo. Przesuchania lekarzy trway jednak nadal. Czowiek odpowiedzialny za spisek lekarzy, Ignatiew, zerka nerwowo od progu na umierajcego Stalina. Nadal si go ba. Wchodcie, miao! powiedzia ozgaczow. Nastpnego ranka Chruszczow wpad do domu, eby si przespa, i powiedzia swojej rodzinie, e Stalin jest chory. Byy chwile, kiedy Stalin zdawa si odzyskiwa przytomno: nakarmiono go yeczk, kiedy pokaza jedn z ckliwych fotografii na cianie, przedstawiajc dziewczynk karmic kzk, a potem wskaza na siebie. Tak jakby si umiechn wspomina Chruszczow. Palatyni umiechnli si w odpowiedzi. Mootow uzna to za przejaw osobliwego poczucia humoru Stalina. Beria pad na kolana i ucaowa do Stalina. Stalin zamkn oczy, by ich ju nigdy nie otworzy. O 10:15 tego ranka lekarze zameldowali, e stan pacjenta znacznie si pogorszy, Dranie, zabili ojca krzykn znowu Wasilij. Chruszczow obj ramieniem tego maego, przeraonego czowieczka i wyprowadzi go do drugiego pokoju. Beria, ktry pojecha do domu na niadanie, nie ukrywa ulgi. Byoby lepiej dla niego, gdyby umar powiedzia swojej rodzinie. Jeli przeyje, bdzie jak warzywo. Nina nadal pakaa. mieszna jeste, Nino. Jego mier ocalia ci ycie. Nina codziennie odwiedzaa Swietan, aby j pociesza. Wieczorem 4 marca stan umierajcego Stalina zacz si pogarsza, oddech sta si urywany i pytki, jak u pacjentw traccych siy. Beria i Malenkow sprawdzili drug druyn lekarzy. Tej nocy trzech zaskoczonych winiw, przesuchiwanych codziennie w zwizku ze spiskiem lekarzy, zabrano na kolejne przesuchanie. Ale tym razem oprawcy nie byli zainteresowani syjonistycznymi knowaniami, lecz uprzejmie poprosili o zawodow porad. Mj wuj jest bardzo chory powiedzia jeden ze ledczych. Ma urywany i pytki oddech. Jak sdzicie, co to oznacza? Jeli spodziewacie si dziedziczy po wuju odpar profesor, ktry nie straci swego ydowskiego poczucia humoru to macie spadek w kieszeni. Innego wybitnego profesora, Jakowa Rapoporta, poproszono, by wymieni specjalistw, ktrzy powinni zaj si leczeniem owego chorego wuja. Rapoport wymieni Winogradowa i innych aresztowanych lekarzy. ledczy zapyta, czy Kupierin, ukomski i ich koledzy te s dobrzy. By wstrznity, kiedy Rapoport odpowiedzia: Tylko jeden z tych czterech jest kompetentnym lekarzem, ale nie w takim stopniu jak ci aresztowani. Przesuchania trway nadal, lecz ledczy stracili zainteresowanie. Czasami zasypiali podczas sesji. Winiowie o niczym nie wiedzieli. O 23:30 Stalin zwymiotowa. Oddycha pytko i rzadko. Kupierin oznajmi zebranym palatynom, ktrzy przygldali si w trwonym milczeniu, e sytuacja jest krytyczna.

 Zrbcie wszystko, eby uratowa towarzysza Stalina! rozkaza podekscytowany Beria. Lekarze kontynuowali wic swoje rozpaczliwe starania, aby utrzyma umierajcego generalissimusa przy yciu. Wtoczono aparatur do sztucznego oddychania, ktra nigdy nie zostaa uyta, a obsugujcy j modzi technicy patrzyli otpiaym wzrokiem na surrealistyczn scen, jaka si wok nich rozgrywaa. Nad ranem 5 marca Stalin nagle poblad, a jego oddech sta si jeszcze pytszy z dugimi przerwami. Ttno byo szybkie i sabo wyczuwalne. Zacz krci gow. Wystpiy skurcze lewej rki i nogi. W poudnie Stalin zwymiotowa krwi. Ostatnio udao si odnale pierwsz wersj raportu lekarzy, w ktrej jest mowa o krwawieniu z odka, co pominito w ostatecznym raporcie. By moe wykrelono w szczeg dlatego, i mogo to sugerowa otrucie. Warfaryna moga spowodowa tego rodzaju krwawienie, niewykluczone jednak, e bya to po prostu oznaka rozpadu starego, chorego organizmu. Chod szybko, Stalin mia zapa! powiedzia Malenkow Chruszczowowi. Palatyni pospieszyli do jadalni. Ttno Stalina spado. O 15:35 stwierdzono, e oddech pacjenta zatrzymuje si na pi sekund co dwie lub trzy minuty. Jego stan gwatownie si pogarsza. Beria, Chruszczow i Malenkow otrzymali zgod Politbiura na sprawdzenie, czy papiery i dokumenty [Stalina], zarwno biece, jak i archiwalne, s przechowywane w naleytym porzdku. Pozostawiajc towarzyszy przy ou umierajcego, Beria popdzi na Kreml, by przetrzsn sejf Stalina w poszukiwaniu kompromitujcych dokumentw. Przede wszystkim mg tam by testament: Lenin pozostawi ostatni wol, a Stalin mwi o tym, e zapisuje swoje przemylenia. Jeli tak, to Beria zniszczy jego notatki. W archiwum znajdowao si mnstwo donosw i dowodw przeciwko wszystkim przywdcom. Mogy tam by wiadectwa wtpliwej roli Berii w Baku podczas wojny domowej, a take dokumenty ujawniajce znaczcy i niesawny udzia Malenkowa i Chruszczowa w wielkim terrorze, sprawie leningradzkiej i spisku lekarzy. Tego popoudnia owa trjka rozpocza niszczenie dokumentw, co skutecznie ocalio historyczny wizerunek Chruszczowa i Malenkowa, nawet jeli reputacja Berii bya ju nie do naprawienia.[297] Beria wrci. Lekarze zameldowali o gbokiej zapaci. Oficjalne posiedzenie caego kierownictwa, trzech setek wyszych dygnitarzy, zaplanowano na wieczr. Teraz palatyni spotkali si nieformalnie w jednym z ssiednich pokojw, aby sformowa nowy rzd. Beria i jego kozio Malenkow ustalili wstpnie skad kolektywnego kierownictwa, na zmian zgaszajc kandydatury. Mootow i Mikojan wrcili do Prezydium okrojonego do pierwotnych rozmiarw. Mootow znw obj stanowisko ministra spraw zagranicznych, a Mikojan ministra handlu zagranicznego. Chruszczow zachowa funkcj jednego z sekretarzy, ale zosta wykluczony z rzdu. Beria zjednoczy pod swoim zwierzchnictwem MWD i MGB, pozostajc pierwszym wicepremierem. Malenkow przej obowizki Stalina zarwno jako premiera, jak i sekretarza partii. Wzmocnieniu ulega take pozycja wojska: nowymi zastpcami ministra obrony Buganina mianowano marszakw ukowa i Wasilewskiego. Woroszyow zosta gow pastwa. Beria naprawd mia powody do zadowolenia. Ambitny Megrel, ktry ksztaci si na architekta, ale dojrzewa w aparacie represji, marzy ju o rzdzeniu imperium, jednym z nuklearnych supermocarstw, i o karierze midzynarodowego ma stanu, a nie po prostu policjanta. Przetrwa na przekr wszelkim przeciwnociom; by wolny od strachu. Mg da upust swojej nienawici do Stalina: Ten szubrawiec! To cierwo! Dziki Bogu, uwolnilimy si od niego! Mg teraz zdemaskowa zazdrosnego o cudz saw generalissimusa. On nie wygra wojny! owiadczy niebawem swoim zaufanym wsppracownikom. My wygralimy wojn! Mao tego: Wojny mona byo unikn! Posuy si pojciem kultu jednostki, aby potpi Stalina. Zamierza przyzna autonomi kulturaln i polityczn nie-rosyjskim narodowociom Zwizku Radzieckiego, zliberalizowa gospodark, doprowadzi do zjednoczenia Niemiec, oprni obozy pracy, ogaszajc amnesti, i ujawni prawd o spisku lekarzy. Nie wtpi ani przez moment, e jego wysza inteligencja i wiee antybolszewickie idee zatriumfuj. Nawet Mootow zdawa sobie spraw, e Beria by czowiekiem przyszoci. Jeli jego polityka zdawaa si zapowiada reformy Gorbaczowa, to Beria do koca pozosta tylko

policjantem, jak uj to Stalin, poniewa paa dz zemsty wobec tych, ktrzy, tak jak Wasik, dopucili si wobec niego zdrady. Nie by sukcesorem, lecz jedynie silnym czowiekiem w kolektywnym kierownictwie. Ale wielu nowych palatynw bao si go, jego okruciestwa i denia do popularnoci drog debolszewizacji reimu. Beria nie doceni Chruszczowa i marszakw. Pniej palatyni zebrali si wok rzcego pacjenta. Beria podszed do oa i melodramatycznym tonem, niczym nastpca tronu w filmie, powiedzia: Towarzyszu Stalin, s tu wszyscy czonkowie Politbiura. Powiedzcie co! Nie byo adnej reakcji. Woroszyow odcign Beri na bok: Niech ochroniarze i obsuga podejd do niego: s z nim blisko. Pukownik Chrustalow stan u wezgowia i odezwa si. Stalin nie otworzy oczu. Palatyni ustawili si w kolejce, aby si poegna, tworzc pary jak dzieci w szkole, w porzdku starszestwa: najpierw Beria i Malenkow, pniej Woroszyow, Mootow, Kaganowicz i Mikojan, potem modsi przywdcy. Ujmowali rytualnym gestem jego do. Malenkow utrzymywa, e Stalin ucisn jego rk, przekazujc mu wadz. Pozostawiajc przy ou mierci Buganina, palatyni popdzili na Kreml, gdzie zebrao si Prezydium, Rada Ministrw i Prezydium Rady Najwyszej, aby zatwierdzi nowy rzd: pozbawili Stalina funkcji premiera, ale nie wiedzie czemu pozosta czonkiem Prezydium. Trzystu dygnitarzy usankcjonowao ustalony wczeniej ukad. Dworzan ogarno poczucie ulgi.[298]Spodziewali si telefonu Buganina z wiadomoci o mierci Stalina, ale nie zadzwoni. Stalin cigle jeszcze y, pojechali wic z powrotem do Kuncewa. Po 21:00 zacz si poci. Ttno mia sabe, wargi sine. Czonkowie Politbiura oraz Swietana, Waleczka i ochroniarze zebrali si wok kanapy. Modsi przywdcy toczyli si na zewntrz, zerkajc od progu. O 21:30 oddech Stalina sta si jeszcze pytszy. Ttno zanikao. O 21:40 lekarze, na oczach wszystkich, podali Stalinowi tlen. Ttno stao si praktycznie niewyczuwalne. Lekarze proponowali zastrzyk z kamfory i morfiny, aby, jak twierdzili, pobudzi akcj serca. Powinna to by decyzja Wasilija i Swietany, ale oni tylko patrzyli. Beria wyda polecenie. Po zastrzyku ciaem Stalina wstrzsn dreszcz, a on sam zacz si powoli dusi. Wyprowadcie Swietan zakomenderowa Beria, aby oszczdzi jej strasznego widoku, ale nikt si nie ruszy. Twarz ciemniaa i zmienia si napisaa Swietana rysy stay si nierozpoznawalne [.]. Agonia bya straszna. Dusi si na oczach wszystkich. W pewnym momencie nie wiem, czy rzeczywicie, ale tak mi si wydawao otworzy nagle oczy i powid wzrokiem po stojcych dookoa. Byo to przeraajce spojrzenie, na poy bezmylne, na poy gniewne i przepenione strachem przed mierci. Rytm oddechu nagle si zmieni. Stalin unis lew rk i ni to wskaza gdzie w gr, ni to pogrozi nam wszystkim. Najprawdopodobniej po prostu apa powietrze. W nastpnym momencie dusza, uczyniwszy ostatni wysiek, wyrwaa si z ciaa. Stojca obok moda lekarka wybuchna paczem i obja wstrznit Swietan. Walka jeszcze nie bya skoczona. Jeden z lekarzy pochyli si nad ciaem i zacz stosowa sztuczne oddychanie, mocno ugniatajc pier. By to tak bolesny widok, e Chruszczowowi zrobio si al Stalina. Prosz przesta! Nie widzicie, e on nie yje? Czego chcecie? Nie przywrcicie mu ycia. On ju umar zawoa Chruszczow, okazujc swj impulsywny autorytet w pierwszym rozkazie wydanym nie przez Beri i nie przez Malenkowa. Twarz Stalina zblada i przyja swj zwyky wygld [] stateczny, pikny, opanowany napisaa Swietana. Nie wiem, ile czasu stalimy tak w milczeniu, oniemiali Znw ustawili si w kolejce: Beria pochyli si i pierwszy ucaowa stygnce czoo, co byo odpowiednikiem zdarcia piercienia z palca zmarego krla. Po nim kolejno podchodzili inni. Woroszyow, Kaganowicz, Buganin, Chruszczow i Malenkow pakali razem ze Swietana. Mootow te roni zy, opakujc Stalina mimo wiadomoci wasnej rychej zguby i losu ony. Mikojan ukry swoje uczucia, ale mona powiedzie, e byem szczliwy''. Beria nie paka; oywi si i odmodnia jak ociaa, lecz rozdzierana namitnociami szara ropucha,

promieniejca le skrywan radoci. Utorowa sobie drog wrd toczcych si w przedpokoju dygnitarzy. W uroczyst cisz wok oa mierci wdar si jego donony, triumfujcy gos: Chrustalow! Samochd! krzykn i popdzi na Kreml. Pilno mu przej wadz powiedzia Mikojan do Chruszczowa. Swietana zauwaya, e wszyscy si go bali. Popatrzyli za nim, a potem, w gorczkowym popiechu, czonkowie rzdu ruszyli do wyjcia. Mikojan i Buganin zostali troch duej, lecz niebawem i oni zadali samochodw. witynia ziemskiego boga opustoszaa. Kolos znikn, pozostaa tylko upina starego czowieka na kanapie w brzydkiej podmiejskiej daczy. W jadalni zebraa si suba i domownicy: kucharze, kierowcy, czonkowie ochrony, ogrodnicy i kobiety, ktre podaway do stou, wszyscy przyszli si poegna. Wielu pakao, twardzi ochroniarze wycierali oczy rkawem jak dzieci. Zapakana pielgniarka podawaa im krople walerianowe. Swietana przygldaa si temu w odrtwieniu. Suba zacza gasi wiata i sprzta. Gospodyni Stalina, osoda jego okrutnej samotnoci, trzydziestoomioletnia Waleczka, ktra przepracowaa u niego osiemnacie lat, przecisna si przez paczce pokojwki, pada ciko na kolana i rzucia si na martwe ciao z nieskrywanym alem prostych ludzi. Ta dyskretna kobieta, ktra tyle widziaa, a do mierci bya przekonana, e nie byo na wiecie lepszego czowieka. Waleczka, zoywszy gow na piersi zmarego, ze zami spywajcymi po jej okrgej twarzy, szlochaa gono zwyczajem wiejskich kobiet. Dugo nie moga si opanowa, ale nikt nie prbowa jej powstrzyma. Posowie Stalin zosta zabalsamowany. 9 marca 1953 roku Mootow, Beria i Chruszczow przemwili na jego pogrzebie, po czym ciao zoono w Mauzoleum obok Lenina. Polina Mootowa wci przebywaa na ubiance. Nastpnego dnia Beria zaprosi Mootowa do swojego gabinetu. Kiedy Mootow si zjawi, Beria wsta, by przywita Polin. Bohaterka! owiadczy. Jej pierwsze pytanie brzmiao: Co ze Stalinem? Zemdlaa, kiedy si dowiedziaa, e umar. Mootow zabra j do domu. Beria zabra si do liberalizowania reimu i aresztowa odpowiedzialnych za spisek lekarzy, ale jego propozycja odstpienia od budowy socjalizmu w Niemczech Wschodnich doprowadzia do wybuchu powstania i zaniepokoia pozostaych palatynw. Chruszczow zacz planowa zniszczenie Berii. Przecign na swoj stron premiera Malenkowa i ministra obrony Buganina. Mootow nadal podziwia Beri, ale zgodzi si poprze Chruszczowa z powodu kryzysu niemieckiego. Co zdumiewajce, Woroszyow popar Beri. Kiedy skonsultowano si z Mikojanem, owiadczy, e nie ufa Chruszczowowi ze wzgldu na jego bliskie zwizki z Beri i Malenkowem. Chruszczow nie powiedzia Mikojanowi wszystkiego, lecz Mikojan zgodzi si, e Beria powinien zosta przesunity na stanowisko ministra przemysu naftowego. Kaganowicz w typowy dla siebie sposb zaj postaw wyczekujc. Ale marszaek ukow i jego generaowie okazali zdecydowanie. Dwudziestego pitego czerwca Beria lea w hamaku na swojej daczy, piewajc gruziskie piosenki. Wezwano go na specjalne posiedzenie Prezydium. Nina ostrzegaa go, eby uwaa, ale on nie okazywa niepokoju i wyjani, i popiera go Mootow. Okoo 13:00 nastpnego dnia, podczas posiedzenia, Chruszczow wsta i zaatakowa Beri. Buganin doczy do niego, ale Mikojan by zaskoczony, gdy usysza, e Beria ma zosta aresztowany. Co to ma znaczy, Nikita? spyta Beria. Dlaczego si mnie czepiasz? Kiedy przysza kolej na Malenkowa, wpad w panik i da umwiony sygna czekajcym na zewntrz wojskowym. Wbieg marszaek ukow i obezwadni Beri. Nina Beria, jej syn Sergo i synowa Marfa Pieszkowa te zostali aresztowani i uwizieni. Ze swojej celi Beria zasypywa Malenkowa listami, bagajc o pomoc i ask dla swojej rodziny. 22 grudnia

Kolegium Specjalne Sdu Najwyszego ZSRR skazao Beri, Mierkuowa, Diekanozowa i Kobuowa na kar mierci za zdrad i dziaalno terrorystyczn, przestpstwa, ktrych z pewnoci nie popenili. Beri rozebrano do bielizny, skuto mu rce i przytwierdzono do haka wbitego w cian. Rozpaczliwie baga o darowanie ycia, robic taki haas, e trzeba go byo zakneblowa rcznikiem. Sponad bandaa, ktrym owinito mu twarz, spoglday jego wytrzeszczone, przeraone oczy. Kat genera Pawie Baticki (awansowany pniej za to do stopnia marszaka) strzeli mu prosto w czoo. Ciao poddano kremacji. Jego protegowany, a pniej rywal, Abakumow, zosta osdzony za spraw leningradzk i rozstrzelany w grudniu 1954 roku. Obciono ich obu odpowiedzialnoci za wiele zbrodni Stalina. Kiedy nowi przywdcy zaczli zwalnia winiw, ich reakcje byy czsto podobne. Kira Alliujewa, sama niedawno zwolniona, odebraa z ubianki swoj matk eni. A wic mimo wszystko Stalin nas uratowa! owiadczya enia. Gupia jeste! wykrzykna Kira. Stalin nie yje! enia a do mierci w 1974 roku nie przestaa podziwia Stalina. Jej szwagierka, Anna Redens, podobnie jak druga ona Budionnego, Olga, dostaa w wizieniu pomieszania zmysw i nigdy nie odzyskaa zdrowia psychicznego. Wasik wrci z wizienia zamany, lecz on i Poskriebyszow pozostali przyjacimi; obaj zmarli w poowie lat szedziesitych. Chruszczow objawi si jako dominujcy przywdca. Malenkow zosta usunity ze stanowiska premiera, a jego miejsce zaj Buganin. W 1956 roku Chruszczow, wspierany przez Mikojana, ujawni zbrodnie Stalina w synnym tajnym referacie. Pi lat pniej ciao Stalina usunito z Mauzoleum i pochowano pod murem Kremla. W 1957 roku Mootow, Kaganowicz i Malenkow, wspierani przez Woroszyowa i Buganina, wystpili przeciwko Chruszczowowi. Chruszczow zdoa jednak zmobilizowa Komitet Centralny, dowoc swoich stronnikw samolotami dostarczonymi przez marszaka ukowa. Podczas plenum dworzanie Stalina obwiniali si nawzajem o swoje zbrodnie: Z zakasanymi rkawami, z siekier w doni, cinali gowy oskary ich ukow, a take sam Chruszczow. Chruszczow zaatakowa Malenkowa, ktry odpar: Tylko wy jestecie nieskazitelnie czyci, towarzyszu Chruszczow! Kaganowicz upiera si, e cae Politbiuro podpisywao listy skazanych na mier. Chruszczow znowu ich zaatakowa, na co Kaganowicz rykn: Moe nie podpisywae wyrokw mierci na Ukrainie? Wreszcie Chruszczow wybuchn: My wszyscy razem wzici jestemy mniej warci ni gwno Stalina! Jak napisa jeden ze wspczesnych historykw, z pewnoci nie bya to Norymberga, lecz co w rodzaju dnia rozrachunku dla siepaczy Stalina. Mootow, Kaganowicz i Malenkow zostali wykluczeni z Komitetu Centralnego. Kaganowicza i Malenkowa skierowano do odlegych regionw, gdzie pierwszy z nich kierowa kombinatem potasowym, a drugi elektrowni wodn. Crka Malenkowa wspominaa, e jej ojciec znalaz na tej podrzdnej placwce spokj i ukojenie; wnuk Kaganowicza opowiada, i elazny azar poskromi swj wybuchowy temperament i nigdy wicej nie podnis gosu, stajc si kochajcym dziadkiem. Mootow zosta ambasadorem w Mongolii, a pniej, w 1960 roku, przedstawicielem ZSRR w Midzynarodowej Agencji Energii Atomowej przy ONZ z siedzib w Wiedniu, by wic obecny, trzymajc si skromnie w tle, kiedy prezydent Kennedy i Chruszczow spotkali si tam w czerwcu 1961 roku. Chruszczow, podobnie jak przed nim Stalin, zosta premierem, a take pierwszym sekretarzem. Marszaek ukow w nagrod za swoje poparcie obj stanowisko ministra obrony, ale wojowniczo i sawa dowdcy niepokoiy coraz bardziej prnego Chruszczowa, ktry zwolni go za bonapartyzm. W 1960 roku, kiedy sdziwy Woroszyow zosta odwoany ze stanowiska przewodniczcego Rady Najwyszej ZSRR, Chruszczow i Mikojan byli jedynymi spord dawnych palatynw Stalina, ktrzy utrzymali si jeszcze przy wadzy. Podczas kryzysu kubaskiego to wanie Mikojan polecia do Hawany, w towarzystwie swego syna Sergo, z zadaniem przekonania Fidela Castro, by zaakceptowa kompromis Chruszczowa, a pniej do Waszyngtonu, gdzie spotka si z Kennedym. Mikojan, ktry pomaga nie trumn z ciaem Lenina, wzi te udzia w

pogrzebie zamordowanego prezydenta Kennedyego. Po grobie kryzysu kubaskiego i spektakularnych niepowodzeniach w rolnictwie Chruszczow zosta w 1964 roku obalony w wyniku spisku stalinowskich modych gwiazd, Breniewa, Kosygina i szarej eminencji Susowa, ktrzy rzdzili a do mierci w latach osiemdziesitych. Mikojan przetrwa nawet t cik prb i zosta gow pastwa; przeszed na emerytur w 1965 roku. Starzy palatyni nie mogli si pogodzi ze swoim upadkiem. Spodziewali si aresztowania, wszyscy wic odczuwali ulg, kiedy pozostawiano ich przy yciu. Kiedy w 1957 roku Kaganowicz i Andriejew opuszczali swoje mieszkania na Kremlu, odkryli, e nie maj nawet wasnych rcznikw ani przecierade. Wielu z nich przyznano mieszkania w domu przy ulicy Granowskiego, gdzie sprytny Mootow zdoa zaj dwa apartamenty, jak rwnie dacz. Kaganowicz i Malenkow wprowadzili si do skromnie urzdzonych, lecz wielkich mieszka przy bulwarze Frunzego, ale unikali si nawzajem. Sawni i splamieni krwi weterani spdzali czas, piszc wspomnienia, przyjmujc wielbicieli Stalina, unikajc spojrze dawnych ofiar, ktre spotykali na ulicy, proszc o ponowne przyjcie do partii i przesiadujc w Bibliotece Publicznej im. Lenina: byli ywymi skamielinami i spotkanie z nimi stanowio ekscytujc form archeologii. Mootow i Polina, znowu razem po bolesnej rozce, pozostali zdeklarowanymi stalinowcami: Swietana napisaa, e odwiedziny u nich przypominay wizyt w muzeum paleontologicznym. Mootow i Kaganowicz do koca ycia darzyli si nawzajem pogard, ale nic nie mogo si rwna z ich nienawici do Chruszczowa. Chruszczow przyzna, e unurza si po okcie we krwi swoich ofiar i e ciy mu to na duszy. Rzuci wyzwanie swoim nastpcom, dyktujc swoje wybircze pamitniki, i zmar w 1971 roku. W tym samym roku umar Andriejew: tablica pamitkowa u wylotu ulicy Granowskiego czyni ze ostatniego spord stalinowskich oprawcw, ktrym oddano cze. Mikojan napisa szczere, lecz rwnie wybircze wspomnienia i zmar w 1978 roku. Pozostali trzej doyli innej epoki: kiedy w 1970 roku umara Polina, Mootow powierzy swoje wyzbyte wszelkiej skruchy wspomnienia potomnoci w rozmowach z zaprzyjanionym dziennikarzem. Zobaczy jeszcze wzlot Gorbaczowa i zmar w 1986 roku. Malenkow pozosta stalinowcem, ale odkry poezje Mandelsztama i odzyska chrzecijask wiar z dziecistwa, co mogo by czym w rodzaju pokuty. Po mierci w 1988 roku zosta pochowany pod krzyem i cakowicie niestosown statu lwa sprawiedliwoci, wyrzebion przez jego wnuka. Kaganowicz, najbardziej ostrony i strachliwy, przey wszystkich, by by wiadkiem pocztku koca Zwizku Radzieckiego, ktry pomaga budowa, i zmar w 1991 roku. Ich krewni dowiadczyli rnych kolei losu i wyraali rne pogldy na Stalina i rol swoich rodzicw: wikszo zostaa wydawcami, architektami lub naukowcami. Wasilij Stalin trafi do wizienia, wyszed na wolno, oeni si ponownie i zmar tragicznie z powodu alkoholizmu w 1962 roku. Jego syn Aleksandr, ktry przybra nazwisko matki, jest znanym scenografem teatralnym w Moskwie. Swietana Alliujewa wyjechaa z Rosji, wrcia, znowu wyjechaa, wysza za Amerykanina, z ktrym miaa crk, mieszkaa przez jaki czas w Harvardzie i Cambridge, zarobia i stracia fortun na swoich piknie napisanych wspomnieniach, wreszcie znalaza si bez rodkw do ycia w przytuku w Bristolu, a obecnie yje samotnie w zapomnieniu na amerykaskim rodkowym Zachodzie. Po ojcu odziedziczya zarwno inteligencj, jak i skonno do paranoi. Jej rosyjskie dzieci, Iosif Morozow i Katia danowa, s lekarzami w Rosji. Jurij danow oeni si ponownie i zosta rektorem uniwersytetu w Rostowie nad Donem, gdzie mieszka do dzi jako emerytowany profesor, wielbiciel Stalina i obroca swego ojca. Artiom Siergiejew pozosta w wojsku, awansowa na generaa lejtnanta i mieszka pod Moskw. Reszta rodziny Alliujeww trzyma si razem: Kira Alliujewa pracowaa jako aktorka i jest dzisiaj tak samo uparta jak wtedy, gdy nie chciaa si czoga pod stoem bilardowym Stalina w 1937 roku. Stiepan Mikojan zdoby uznanie jako pilot-oblatywacz i rwnie awansowa na generaa lejtnanta. Jego modszy brat Sergo wydaje czasopismo powicone Ameryce aciskiej. Obaj mieszkaj w Moskwie. Crka Kaganowicza, Maja, wysza za m i miaa dzieci, opiekowaa si sdziwym ojcem i przeya go tylko o kilka lat. Sergo Beria i Marfa Pieszkowa zostali zwolnieni z wizienia i przeprowadzili si do Kijowa wraz z

wdow po Berii, Nin, ktra nigdy nie przestaa kocha ma. W 1965 roku Marfa rozwioda si z Sergo, ktry nadal pracowa jako konstruktor pociskw rakietowych pod nazwiskiem matki, Gegeczkori. Na krtko przed mierci w 2000 roku opublikowa wspomnienia i zwrci si o rehabilitacj ojca do Sdu Najwyszego, ktry jednak utrzyma w mocy fikcyjne zarzuty. Marfa, ktra zachowaa dawn urod, mieszka w starej posiadoci dziadka, Maksima Gorkiego. Spord trojga wnukw Berii, ktrzy posuguj si nazwiskiem Pieszkow, jedno jest dekoratorem wntrz, drugie historykiem sztuki, a trzecie elektronikiem. Lilia Drozdowa, ostatnia mio Berii, nigdy go nie zdradzia. Mieszka w Moskwie i w wieku szedziesiciu kilku lat wci pozostaje pikna. Trzecia ona Budionnego nadal zajmuje mieszkanie przy ulicy Granowskiego, pene naturalnej wielkoci portretw marszaka na koniu. Mieszkania w tym domu s obecnie warte ponad milion dolarw, tote Mootowowie wynajmuj swoje amerykaskim bankierom, co zdaje si potwierdza suszno podejrze Stalina co do prawicowych skonnoci Wiaczesawa. Wnuk Mootowa, Wiaczesaw Nikonow, by w 1991 roku jednym z czoowych liberaw, ktry pomg w otwarciu archiww KGB i zosta doradc prezydenta Jelcyna, pracujc w jego komitecie reelekcyjnym w 1996 roku. Obecnie kieruje jednym ze sztabw ekspertw politycznych i pisze biografi dziadka. Zapewne Stalin mia racj rwnie co do Mikojanw: wnuk Anastasa, Sta, sta si radzieck gwiazd rocka, w latach dziewidziesitych zaoy wasn wytwrni pytow, a obecnie jest znanym rosyjskim impresariem rockowym, kim w rodzaju Richarda Bransona. Nadzieje Berii, e jego wnuki bd studioway w Oksfordzie, nie ziciy si, ale jego prawnuk ukoczy wanie angielsk szko publiczn, Rugby. Crka Malenkowa, Wola, architekt, kontynuowaa religijn podr swego ojca, by zosta na staro budowniczym cerkwi: jej wizytwki s opatrzone sylwetkami cerkwi, ktre zbudowaa. Zarwno ona, jak i jej bracia, naukowcy, nadal s przekonani o uczciwoci ojca. Powiernik Stalina, Czarkwiani, przey, by doczeka w 1991 roku niepodlegej Gruzji i napisa nie opublikowane wspomnienia. Jego syn Gela by od 1993 roku gwnym doradc politycznym prezydenta Szewardnadzego. Przyjanie i wanie dworu Stalina przetrway po dzi dzie wrd dzieci jego palatynw. Rodziny przywdcw, ktrzy pozostali u wadzy, Mikojana, Chruszczowa i Budionnego, s uwaane za radzieck arystokracj nawet teraz. Nina Budionna, stalinistka, przyjani si z Juli Chruszczowa, ktra stalinistk nie jest. Przyja marszakw Budionnego i ukowa kultywuj nie tylko ich crki, ale i wnuki. Stiepan Mikojan, libera, przyjani si z zaprzysig stalinistk Natasz Andriejew. Artiom Siergiejew utrzymuje kontakty z serdecznymi przyjacikami, Nadi Wasik i Natasz Poskriebyszow. Ale Malenkowowie i Andriejewowie nadal pogardzaj Chruszczowem. To cakiem zrozumiae, e wszyscy broni swoich ojcw, zwaszcza jeli chodzi o ich odpowiedzialno za terror. Chruszczowowie i Mikojanowie mieli dosy odwagi i poczucia przyzwoitoci, by wyzna prawd, w czym znalazy odzwierciedlenie podjte przez ich ojcw prby naprawienia najwikszych okruciestw Stalina (i wasnych). Mimo to wiele dzieci palatynw nadal arliwie usprawiedliwia terror, a inne wol wini Beri za zbrodnie Stalina. Marfa Pieszkowa (wychowywaa si przy Gorkim w Sorrento i nadal wierzy, e jej dziadek i ojciec zostali zamordowani), ktra jako dziecko bawia si ze Stalinem, twierdzi, i Stalin by w rwnym stopniu sprytny, co okrutny. Polityka w czasach Stalina przypominaa zamknity sj z intrygantami walczcymi ze sob na mier i ycie. Co za straszne czasy! Ale gdyby Beria mia swoj szans po Stalinie, poprawiby poziom ycia w kraju i prawdopodobnie uniknlibymy dzisiejszej ruiny i ndzy. Wadimir Alliujew (Redens), ktrego ojciec zosta rozstrzelany na rozkaz Stalina i ktrego matka postradaa zmysy w wizieniu, uwaa, e Stalin by wielkim czowiekiem, mia swoje dobre i ze strony. Natasza Poskriebyszowa, ktrej Stalin zabi matk, ogromnie go podziwia i twierdzi, e jest jego crk. Natasza Andriejewa, ktra yje w cikich warunkach materialnych w mieszkaniu wypenionym kremlowskimi meblami ojca, pozostaje agresywn stalinistk. Odziedziczyam intuicj po matce ostrzega autora podczas wywiadu do niniejszej ksiki. Poznaj wroga po oczach. Czy jest pan wrogiem? Boi si pan czerwonego sztandaru? Nadal usprawiedliwia terror:

Musielimy zniszczy szpiegw przed wojn. Pomimo opasych akt dokumentujcych zbrodnicz dziaalno jej ojca w 1937 roku, obstaje przy jego niewinnoci i twierdzi: Brudne apy Chruszczowa zabiy na Ukrainie wicej ludzi! Win za wszystkie bdy ponosi system, a nie Stalin, dowodzi z przekonaniem Andriejewa. Ale wy, zachodni kapitalici, zabilicie w Rosji wicej ludzi waszym AIDS ni kiedykolwiek Stalin! Ci, ktrzy yli w tym niezwykym, strasznym i uprzywilejowanym wiecie jako dzieci palatynw Stalina, czuj si ze sob zwizani i nie ma w tym nic dziwnego, e ich postawy nie zmieniaj si, pomimo upywu czasu i losu ich bliskich. arliwie optymistyczne ideay marksizmu-leninizmustalinizmu i wielkomocarstwowe triumfy wojsk generalissimusa pozostaj tak samo nieodparte i przekonywajce jak obecno samego Stalina, od ktrego nigdy si nie uwolnili. Na staro zapytano Mootowa, czy ni mu si Stalin: Nieczsto, ale czasami. Okolicznoci s dosy niezwyke. Jestem w jakim zniszczonym miecie i nie mog odnale drogi. A potem spotykam JEGO.

[1] Radziecka tajna policja nosia pocztkowo nazw Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucj i Sabotaem, w skrcie CzK. W1922 roku przemianowano j na Pastwowy Zarzd Polityczny (GPU), a pniej na Zjednoczone GPU (OGPU). W1934 roku zostaa podporzdkowana Ludowemu Komisariatowi Spraw Wewntrznych (NKWD). Funkcjonariuszy tajnej policji nadal jednak nazywano czekistami", a sam policj Organami". Przejciowo w roku 1941 i nastpnie w roku 1943 powsta odrbny Ludowy Komisariat Bezpieczestwa Pastwowego (NKGB), przeksztacony w 1946 roku w ministerstwo. Od 1954 do 1991 roku nosi on nazw Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego (KGB). [2] Z pewnoci troszczya si o Stalina jak dobra baba: Stalin musi je drb napisaa do Kalinina w roku 1921. Przydzielono nam zaledwie pitnacie kurczt []. Prosz zwikszy ten przydzia, poniewa jest dopiero poowa miesica, a nam zostao tylko pi [3] Jedn z nielicznych sympatycznych cech bolszewikw bya adopcja dzieci polegych bohaterw, a nawet zwykych sierot. Stalin zaadoptowa Artioma, kiedy jego ojciec, synny rewolucjonista, zosta zabity w 1921 roku, a matka zachorowaa. Podobnie Mikojan adoptowa synw Siergieja Szaumiana, bohatera Baku; Woroszyow adoptowa syna Michaia Frunzego, ludowego komisarza spraw wojskowych, ktry zmar w podejrzanych okolicznociach w 1925 roku. Pniej Kaganowicz i Jeow, ludzie bardzo gruboskrni, te zaadoptowali sieroty. [4] Jaki czas potem zostaa dyrektorem fabryki gramofonw, z ktrej wyrzucono j wiele lat pniej za branie apwek. A do mierci w 1998 roku ani razu nie wspomniaa o swojej krtkiej znajomoci ze Stalinem. [5] Nie uszo to uwagi innego wiejskiego chopca, ktry urodzi si zaledwie kilkaset kilometrw od Gori: Saddama Husajna. Kurdyjski przywdca Mahmud Osman, ktry z nim negocjowa, zauway, e gabinet i sypialnia Saddama s wypenione ksikami o Stalinie. Dzisiaj miejsce urodzenia Stalina, chata w Gori, jest obudowana wspania kolumnad wityni z biaego marmuru, wzniesionej przez awrientija Beri, i stanowi centralny punkt Bulwaru Stalina w pobliu Muzeum Stalina. [6] Jestem wdziczny Geli Czarkwianiemu, e udostpni mi nie opublikowany, ale fascynujcy rkopis pamitnikw swego ojca, Kandida Czarkwianiego, pierwszego sekretarza partii gruziskiej w latach 1938-1951. Na staro Stalin caymi godzinami opowiada Czarkwianiemu o swoim dziecistwie. Czarkwiani napisa, e prbowa odnale grb Beso na cmentarzu w Tyflisie, ale mu si to nie udao. Znalaz fotografie, ktre podobno przedstawiay Beso, i poprosi Stalina, aby go zidentyfikowa, lecz Stalin odpar, e to nie Beso. Jest zatem mao prawdopodobne, by zamieszczana w niektrych opracowaniach fotografia rzeczywicie przedstawiaa Beso. Co si tyczy ojcostwa Stalina, rodzina Egnataszwilich kategorycznie zaprzecza, jakoby oberysta by jego ojcem. [7] Syn Konstantin Kuzakow nie cieszy si adnymi szczeglnymi przywilejami poza tym, e podobno kiedy w trakcie czystek pado na niego podejrzenie, zwrci si do swego prawdziwego ojca i ten napisa na jego teczce: Nie rusza. By moe uczyni to jedynie dlatego, e Kuzakow by synem kobiety, ktra okazaa mu yczliwo na zesaniu. Pniej Kuzakow zrobi karier w telewizji, a w 1995 roku w artykule zatytuowanym Syn Stalina napisa: Byem jeszcze dzieckiem, kiedy si dowiedziaem, e jestem synem Stalina. Niemal na pewno urodzio si jeszcze jedno dziecko pochodzce z pniejszej zsyki Stalina. [8] W wydanej niedawno ksice Secret File of Stalin Roman Brackman wysun tez, e cay terror by podjt przez Stalina prb usunicia wszystkich, ktrzy wiedzieli o jego podwjnej roli. Tymczasem u podoa terroru lego wiele czynnikw, chocia gwnym powodem by charakter Stalina. Stalin zgadzi wielu ludzi, ktrych zna w tamtym wczesnym okresie, ale z niewiadomych przyczyn oszczdzi innych. Zamordowa te ponad milion osb, ktre nic nie wiedziay o tamtym okresie jego ycia. Mimo to praca Brackmana jest znakomit relacj na temat intryg i zdrad w rewolucyjnym podziemiu. [9] Stalin potwierdzi pniej wersj o zatopieniu barki w licie do Woroszyowa: Latem po prbie zamachu na ycie Lenina [] sporzdzilimy list oficerw, ktrych zebralimy w Maneu [] aby ich rozstrzela []. Zatem barka carycysk nie bya rezultatem walki ze specjalistami

wojskowymi, lecz sygnau z centrum Pod Carycynem walczyo piciu marszakw z okresu II wojny wiatowej: Woroszyow, Budionny, Kulik, Timoszenko i ukw (chocia ten ostatni walczy tam w 1919 roku, ju po wyjedzie Stalina). [10] Stalin, podobnie jak Lenin, nigdy nie by tytularn gow pastwa radzieckiego. Funkcj przewodniczcego Centralnego Komitetu Wykonawczego, formalnie najwyszego organu wadzy, peni Kalinin, potocznie nazywano go prezydentem. Po wejciu w ycie konstytucji 1936 roku przyj tytu przewodniczcego Rady Najwyszej ZSRR. Bolszewicy stworzyli cakowicie nowe akronimy na okrelenie nowych instytucji rzdowych. Komisariaty ludowe (Narodnyje Komissariaty) byy znane jako Narkomaty, Rad Komisarzy Ludowych (Sowiet Narodnych Komissarow) nazywano Sownarkomem. [11] Ktnia Stalina z Krupsk urazia buruazyjne uczucia Lenina. Ale Stalin uwaa, e byo to zgodne z kultur partyjn: Dlaczego mam stawa przed ni na baczno? Spa z Leninem to nie znaczy rozumie marksizm-leninizm. Tylko dlatego, e uywa tej samej toalety, co Lenin". Stalin ostrzeg pniej Krupsk, z typowym dla siebie poczuciem humoru, e jeli nie posucha, Komitet Centralny wyznaczy kogo innego na on Lenina. Bya to bardzo bolszewicka idea. Jego brak szacunku dla Krupskiej pogbiay zapewne jej skargi na flirty Lenina z sekretarkami, midzy innymi z Jelen Stasow, ktr Stalin chcia awansowa na on". [12] Oczywicie Kaganowicz zachowa wsy, ktre byy modne. Nawet zarost na twarzy by elementem kultu przywdcw: jeli klient chcia mie kozi brdk i wsy, prosi fryzjera o kalinina". Kiedy Stalin rozkaza innemu palatynowi, Buganinowi, zgoli brod, ten poszed na kompromis, zostawiajc kalininowsk" kozi brdk. [13] Stalin mia taki sam stosunek do swoich ubra: nie chcia uzupeni swojej skpej garderoby zoonej z dwch czy trzech pocerowanych kurtek, starych spodni, a take ulubionego paszcza i czapki z okresu wojny domowej. Nie by odosobniony w tym ascetyzmie, ale zdawa sobie spraw, e podobnie jak w przypadku Fryderyka Wielkiego, o ktrym czyta, skromny ubir podkrela jego wrodzony majestat. [14] Ich programowa brutalno sza w parze ze sztywnym kodeksem partyjnych obyczajw: bolszewicy mieli zachowywa si w stosunku do siebie jak buruazyjni dentelmeni. Na rozwody patrzono bardziej surowo ni w Kociele katolickim". Kiedy Kaganowicz napisa na wyroku mierci komandarma Jakira, e by kurw, postawi tylko k Mootow dokona redakcji dzie Lenina, zastpujc sowo gwniany wielokropkiem, i domaga si, by nie stosowano epitetw nie uywanych w krgach partyjnych". Kaganowicz skrytykowa surowe wiersze Diemiana Biednego, mwic Stalinowi: By proletariackim poet to absolutnie nie znaczy znia si do poziomu negatywnych cech naszych mas". [15] W owych notatkach mona znale nastpujce przemylenia Stalina na temat kuakw: kuacy dezerterzy lub jeszcze bardziej dobitnie: wsie i niewolnicy. Jeden z chopw opowiedzia, w jaki sposb identyfikowano kuakw: Wystarczyo, e trzech z nas, biednych chopw z wioski, zebrao si razem i stwierdzio: Taki a taki mia sze koni. Powiadamiali GPU i prosz: taki a taki dostawa pi lat". Tylko pisarze i poeci potrafili odda brutaln alienacj wsi; najlepiej uczyni to Andriej Patonow w powieci Wykop. [16] Pewnego razu w Teatrze Wielkim Kozowski nagle straci gos podczas Rigoletta. piewak spojrza bezradnie w kierunku loy Stalina, wskazujc na swoje gardo. W odpowiedzi Stalin pokaza na lew kiesze swojej bluzy, gdzie przypina si ordery, i narysowa palcem medal. Kozowski odzyska gos. Medal dosta. [17] Kirow, szef partii w Leningradzie, mieszka w wielkim mieszkaniu wypenionym nowoczesnym sprztem. Bya tam wielka amerykaska lodwka General Electric ktrych sprowadzono do ZSRR tylko dziesi. Szczeglnym wziciem cieszyy si gramofony: Kirow mia radiol, na ktrej mg sucha muzyki z Baletu Maryjskiego; patefon, nakrcany gramofon bez gonika; gramofon z gonikiem i radio lampowe. Kiedy tu przed wojn do Moskwy dotary pierwsze telewizory, Mikojanowie otrzymali ten dziwny przedmiot, ktry odbija obraz w szkle sterczcym pod ktem czterdziestu piciu stopni. Do Budionnego Stalin napisa: Daem Ci szabl, ale nie jest szczeglnie pikna, postanowiem wic wysa Ci jeszcze jedn -jest w drodze!

[18] Na przykad ona Kamieniewa bya siostr Trockiego; Jagoda weni si w rodzin Swierdowa; Poskriebyszow, sekretarz Stalina, polubi siostr synowej Trockiego. Dwaj wysoko postawieni stalinowcy, Szczerbakow i danow, byli szwagrami. Pniej dzieci czonkw Politbiura te zawieray maestwa midzy sob. W powieci Szoochowa Zorany ugr Kozacy przerwali swj bunt, gdy przeczytali w artyku. Ale wystpili rwnie ze spdzielni. [19] Znasz Marapulc - napisa Woroszyow do Stalina w padzierniku 1930 roku. Zosta skazany napi lat []. Chyba zgodzisz si ze mn, e zosta skazany susznie. Przy innej okazji zwrci si do Stalina w sprawie pwariata, ktrego zna od 1911 roku, a ktry przebywa w wizieniu. Czego od Ciebie chc? Prawie niczego [] tylko eby wstrzyma egzekucj Minina i zdecydowa, co z nim zrobi [20] Czsto nie zgadzali si z nim, zwaszcza w drobnych sprawach, takich jak dyskusja o kremlowskiej szkole wojskowej: Wydaje si, e po zastrzeeniach towarzysza Kalinina i innych (wiem, e inni czonkowie Politbiura te si sprzeciwiaj), moemy im wybaczy, poniewa nie jest to wana kwestia napisa Stalin do Woroszyowa. Pokonawszy w 1929 roku Bucharina, Stalin chcia go mianowa ludowym komisarzem owiaty, ale, jak wyjani Woroszyow w licie do Sergo, poniewa mielimy solidarn wikszo, przepchnlimy to (przeciwko Kobie) [21] Nieczist oznacza w rosyjskim folklorze zego ducha. [22] Stalin z dum powiadomi o tym przebywajcego we Woszech pisarza Maksima Gorkiego: To odwany, mdry, bardzo umiarkowany przywdca naprawd nazywa si Skriabin. (Czy Stalin, intelektualny snob, wymieni to nazwisko, by zasugerowa Gorkiemu pokrewiestwo z kompozytorem, z ktrym Mootow w rzeczywistoci spokrewniony nie by?) [23] W notatniku mia rwnie spisane klejnoty koronne, radzieckie rezerwy zota i liczb czogw trzymanych w odwodzie podczas bitwy pod Moskw w 1941 roku. Szczeglnie interesowa si wydobyciem zota, opartym gwnie na pracy przymusowej. [24] Inspektor kawalerii Armii Czerwonej Siemion Budionny urodzi si nad Donem i by wachmistrzem w puku carskich dragonw, odznaczonym podczas I wojny wiatowej kawaleryjsk wstg Orderu w. Jerzego, najwyszym odznaczeniem wojskowym. Suy najpierw carowi, pniej rewolucji, a przez reszt ycia osobicie Stalinowi. Wyrni si pod Carycynem w 10 Armii Woroszyowa, zdoby wiatow saw jako dowdca 1 Armii Konnej. Kiedy Babel wyda swoj Armi Konn, opowiadajc o okruciestwie, liryzmie i brawurze Kozakw oraz bezwzgldnoci Budionnego, rozwcieczony dowdca prbowa bezskutecznie doprowadzi do wycofania nakadu. Nigdy nie wszed do Politbiura, lecz a do wybuchu wojny pozosta jednym z najbardziej zaufanych towarzyszy Stalina. [25] Byy sekretarz Stalina, a pniej redaktor naczelny Prawdy, Lew Mechlis, prowadzi dla swego nowo narodzonego syna Leonida bolszewicki dziennik, w ktrym wyraa fanatyczn wiar w komunizm i moliwo stworzenia czowieka przyszoci, Nowego Czowieka. 2 stycznia 1923 roku dumny ojciec napisa, e umieci w dziecicym wzku portret Lenina z czerwon wsteczk: Dziecko czsto spoglda na portret. Przygotowywa dziecko do walki. [26] Kirow na przykad przez dwadziecia lat nie widzia swoich sistr i nawet nie zada sobie trudu, by im powiedzie, kim jest i gdzie jest. Dopiero z gazet dowiedziay si, e synny Kirow to ich brat Kostrikow. [27] Te dugie wakacje formalnie proponowali Stalinowi czsto inni, tote na spoczywajcych w archiwach dekretach czsto mona przeczyta: Na wniosek Ordonikidzego albo: Zatwierdzi propozycj towarzyszy Mootowa, Kaganowicza, Kalinina o udzieleniu towarzyszowi Stalinowi dwudziestu dni urlopu. [28] Muchaatka bya ulubionym kurortem Mootowa i Mikojana, chocia obaj spdzali rwnie wakacje w pobliu Stalina w Soczi. Pozostaa ulubionym miejscem wypoczynku radzieckich przywdcw: ley blisko Foros, gdzie zosta aresztowany Gorbaczow podczas zamachu stanu w 1991 roku. Bolszewiccy przywdcy czsto zwalniali miejscowych urzdnikw odpowiedzialnych za owe kurorty: Bielinski by ordynarny [] nie po raz pierwszy - napisa Stalin do Jagody i

Mootowa. -Naley go natychmiast odwoa z Muchaatki. Mianujcie kogo w typie Jagody lub zaaprobowanego przez Jagod. Jeli domy wypoczynkowe nie odpowiaday ich gustom, proponowali budow nowych: Nad Morzem Czarnym nie ma dobrego hotelu Ula turystw, zagranicznych specjalistw i robotniczych przywdcw - napisa Kalinin do Woroszyowa. Aby szybko temu zaradzi, musimy przekaza spraw GPU. [29] Bya to jednak wielka gratka dla historykw: a do 1935 roku, kiedy przeprowadzono bezpieczn lini telefoniczn z Moskwy na poudnie, komunikacja pomidzy przywdcami odbywaa si gwnie listownie. Trocki sparafrazowa komentarz Hercena na temat Mikoaja I, nazywajc Stalina Czyngis-chanem z telefonem. Pozostaje jednak faktem, e przez kilka miesicy w roku Stalin rzdzi w ogle bez telefonu. [30] Na poudniu za kierowc suy im Nikoaj Soowiow, ktry podobno by kierowc Mikoaja II. W rzeczywistoci Soowiow by kierowc generaa Aleksieja Brusiowa, ale podczas I wojny wiatowej raz zdarzyo mu si wie cara. [31] Beria nie by jedynym przyszym oprawc, o ktrego Stalin martwi si podczas tych wakacji. Wykazywa rwnie szczeglne zainteresowanie Nikoajem Jeowem, modym urzdnikiem, ktry mia odegra zowrog rol w nadchodzcym terrorze: Podobno Jew przedua sobie wakacje o miesic lub dwa, to dobrze. Sam Jew jest przeciw, ale chyba tego potrzebuje. Przedumy mu wakacje i pozwlmy mu zosta w Abastumaniu przez nastpne dwa miesice. Gosuj za. O Jeowa najwyraniej trzeba byo si zatroszczy. [32] Pniej starzejcy si dyktator organizowa pijackie zawody, podczas ktrych jego gocie musieli wypija tyle szklanek wdki, o ile stopni si pomylili. [33] Mikojan by niezwykym w warunkach radzieckich przykadem dugowiecznoci politycznej. Od Iljicza [Lenina] do Iljicza [Leonida Iljicza Breniewa] gosio rosyjskie powiedzenie bez wypadku ani zawau! Jako ludowy komisarz przemysu spoywczego wyjecha w 1936 roku do Stanw Zjednoczonych, aby pozna tamtejsze osignicia, i wrci z amerykaskimi lodami oraz innymi specjaami; lepsze gatunki artykuw ywnociowych nazywano odtd mikojanowskimi. Po wizycie w Ameryce straci upodobanie do partyjnych uniformw i ju do koca swojej kariery nosi eleganckie garnitury. [34] Kiedy Beal zoy relacj przewodniczcemu ukraiskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego, Pietrowskiemu, ten odpar: Wiemy, e miliony umieraj. To nieszczcie, ale wspaniaa przyszo Zwizku Radzieckiego usprawiedliwi t ofiar. Szacuje si, e do 1933 roku 1,1 miliona rodzin, czyli 7 milionw ludzi, stracio swj dobytek, a poowa z nich zostaa deportowana. Co najmniej 3 miliony gospodarstw zlikwidowano. Na pocztku tego procesu, w 1931 roku, spord okoo 25 milionw gospodarstw 13 milionw byo skolektywizowanych. Do 1937 roku byo ju 18,5 miliona gospodarstw skolektywizowanych, ale cznie pozostao ich zaledwie 19,9 miliona: 5,7 miliona rodzin, okoo 15 milionw ludzi, zostao deportowanych, wielu z nich zmaro. [35] Starzy bolszewicy, jeli w ogle mieli jakie wyksztacenie, to zwykle religijne: Stalin, Jenukidze i Mikojan byli seminarzystami, Woroszyow piewa w chrze cerkiewnym, Kalinin regularnie chodzi w modoci do cerkwi. Nawet matka Berii spdzaa duo czasu w cerkwi i tam te umara. ydowscy rodzice Kaganowicza byli frum: kiedy odwiedzili go na Kremlu, na jego matce nie wywaro to wielkiego wraenia: Ale wy jestecie ateistami! powiedziaa. [36] Alliujewowie wrcili wanie z Niemiec i byli wstrznici zmianami, jakie zastali: Wszdzie byy bariery i kolejki wspominaa Kira. Wszyscy byli godni i wystraszeni. Moja matka wstydzia si nosi suknie, ktre przywioza. Wszyscy si miali z europejskiej mody. [37] Margaret Thatcher wyrazia si podobnie o swoim ulubionym ministrze, lordzie Youngu: On przynosi mi rozwizania, inni przynosz problemy. Kady przywdca ceni takich wsppracownikw. [38] Stalin czu, e krg przyjaci, scementowany w walce z opozycj, rozpada si w obliczu kryzysu i z powodu tar pomidzy Ordonikidzem a Mootowem. Jak wyzna Kaganowiczowi: towarzysz Kujbyszew, alkoholik, wywiera ze wraenie. Wyglda na to, e miga si od pracy []. Jeszcze gorsza jest postawa towarzysza Ordonikidzego. Ten ostatni najwyraniej nie bierze pod

uwag, e jego zachowanie (i konflikty z towarzyszami Mootowem i Kujbyszewem) podkopuje nasz grup przywdcz. Stalin by te niezadowolony z Kosiora i Rudzutaka oraz innych czonkw Politbiura. [39] Chopi nie tylko oddawali zboe na potrzeby industrializacji, lecz suyli take jako niewolnicza sia robocza. W tym samym tygodniu Stalin i Sergo, spdzajcy wakacje w Soczi, rozkazali Kaganowiczowi i Mootowowi dostarczy kolejne 20 000 robotnikw przymusowych, prawdopodobnie kuakw, do pracy w nowym przemysowym miecie Magnitogorsku. [40] aden z wielkich pisarzy, takich jak Achmatowa, Mandelsztam, Pasternak, Buhakow czy Babel, nie by obecny, z wyjtkiem Szoochowa, ktrego Stalin uwaa za wielki talent artystyczny. [41] Podczas zjazdu byem zawalony prac - napisa do Gorkiego w 1930 roku przyjacielskim i poufaym tonem. Teraz sprawy wygldaj inaczej i mog pisa. Oczywicie nie jest dobrze, ale obecnie mamy moliwo naprawienia bdw. Nie ma bdu - nie ma skruchy, nie ma skruchy nie ma odkupienia . Podobno piszecie sztuk o szkodnikach i szukacie nowych materiaw. Zbieram materiay i przyl je Wam //. Kiedy przyjedziecie do ZSRR? Traktowa Gorkiego niemal jak czonka rzdu radzieckiego, konsultujc z nim awans Mootowa. Jeli spnia si z odpowiedzi, przeprasza za swoje wiskie zachowanie. [42] Zwiza si te przez maestwo z rewolucyjn elit: Ida, jego ona, bya siostrzenic Swierdowa, zdolnego organizatora i pierwszego szefa rzdu. Szwagrem Jagody by Leopold Awerbach, proletariacki pisarz i przewodniczcy RAPP-u, ktry pomg Gorkiemu wrci do Moskwy i nalea do jego krgu. [43] Saga rodu Forsyte'w Galsworthy'ego i Ostatni Mohikanin Fenimore'a Coopera byy zapewne najpopularniejszymi ksikami wrd czonkw Politbiura, ktrzy, jak si wydaje, musieli je ocenia jako gwatowne oskarenie kapitalistycznej rodziny i brytyjskiego ucisku kolonialnego w Ameryce. [44] Kiedy Boris Pilniak, najbardziej ceniony przed powrotem Gorkiego pisarz rosyjski, popad w nieask, napisa do Stalina, proszc o zgod na wyjazd za granic. Szanowny towarzyszu Pilniak odpowiedzia przywdca (z sarkazmem, poniewa nienawidzi Pilniaka za jego opowiadanie Opowie niezgaszonego ksiyca, w ktrym pisarz sugerowa, e w 1925 roku Stalin zaaranowa mier ludowego komisarza obrony Frunze-go na stole operacyjnym) Organy nie sprzeciwiaj si Waszemu wyjazdowi za granic. Wczeniej byy co do tego wtpliwoci, ale teraz wtpliwoci znikny. Tak wic [] Wasz wyjazd za granic jest postanowiony. Powodzenia. Stalin. Pilniak zosta stracony 21 kwietnia 1938 roku. [45] Byy tam ukryte krzesa, aby ci, ktrzy zasabli, mogli odpocz, a nawet pokj z barem dla tych, ktrzy potrzebowali czego na rozgrzewk. Pierwszy bolszewicki szef rzdu, Jakw Swierdow, zmar w 1919 roku, kiedy przemarz podczas defilady; czonek Polit-biura, Aleksandr Szczerbakow, zmar po defiladzie zwycistwa w 1945 roku; czeski prezydent, Klement Gottwald, zmar, poniewa sta przez kilka godzin na zimnie w czasie pogrzebu Stalina. [46] Maria Marusia Swanidze miaa si sta wan postaci w otoczeniu Stalina: jej odrcznie pisany dziennik, ktry jest jednym z najbardziej znamiennych dokumentw z lat trzydziestych, zachowa si w archiwum Stalina. [47] Budionny straci on, ktra prawdopodobnie popenia samobjstwo, kiedy dowiedziaa si o zwizku ma z jego przysz drug on, piewaczk Olg. Jak na ironi, innym czonkiem elity, ktrego ona popenia samobjstwo, by znienawidzony przez Stalina byskotliwy Michai Tuchaczewski. [48] Byo zatem jak najbardziej na miejscu, e Balet Maryjski przemianowano po jego mierci na Balet Kirowa. [49] Sfingowane wypadki samochodowe, czsto ze skutkiem miertelnym, miay si sta osobliw prawidowoci za rzdw Stalina. [50] Prezydent Putin nadal rzdzi z tego gmachu, siedziby wadzy w Rosji od czasw Lenina. Szef sztabu Putina pracuje w dawnym gabinecie Stalina. A do 1930 roku Stalin zatrzyma swj gwny gabinet na czwartym pitrze granitowego budynku Komitetu Centralnego na placu Starym, gdzie

suyli mu kolejni sekretarze, Lew Mechlis, ktry pniej zaszed znacznie wyej, i Iwan Towstucha, ktry przedwczenie zmar. To tam Stalin planowa swoje kampanie przeciwko Trockiemu, Zinowiewowi i Bucharinowi. W 1930 roku Poskriebyszow i sekcja specjalna, podpora dyktatury Stalina, przenieli si do Paacu tego (znanego te jako budynek Sownarkomu), gdzie Stalin pracowa a teraz rwnie mieszka. [51] Kuncewo, podobnie jak wikszo pozostaych rezydencji, zbudowa Mieranow: Stalin nieustannie zleca renowacje, a po wojnie rozkaza dobudowa pitro. Po jego mierci wyposaenie zabrano, ale w czasach Breniewa wszystko wrcio na swoje miejsce, cznie z pdzlami do golenia i gramofonem, i znajduje si tam do dzisiaj pod ochron suby bezpieczestwa. [52] Nadali swemu synowi imi Donrid na cze Johna Reeda, autora Dziesiciu dni, ktre wstrzsny wiatem. [53] By to jeden z sukcesw uczczony przez pisarzy i filmowcw: Gorki, ktry sta si aosnym apologet najgorszych wynaturze bolszewizmu, wyda ksik Kana imienia Stalina, wychwalajc humanitarne aspekty projektu. [54] Te wakacje s wyjtkowo dobrze udokumentowane, poniewa w archiwum zachowaa si obszerna korespondencja Stalina z przebywajcym w Moskwie Kaganowiczem. Poza tym funkcjonariusze GPU robili zdjcia do albumu dla Stalina i jego abchaskie-go gospodarza akoby, a take sporzdzali notatki. [55] Po II wojnie wiatowej Stalin wspomina: Na zesaniu, jako chop, dostawaem osiem rubli miesicznie. Ordonikidze, jako szlachcic, dostawa dwanacie rubli, tak wic zesany szlachcic kosztowa skarb pastwa o 50 procent wicej ni chop. [56] Stalin traktowa Sergo jak niesfornego modszego brata: Narobie w tym tygodniu zamieszania napisa do niego w jednym z listw i udao Ci si. Mam Ci gratulowa czy nie? A przy innej okazji: Jutro posiedzenie w sprawie reformy banku. Jeste przygotowany? Musisz by. Kiedy Stalin go beszta, pisa: Nie strofuj mnie za grubiastwo []. A zreszt, mw o mnie, co chcesz. Zwykle podpisywa si Koba. Sergo czsto nie zgadza si z decyzjami Stalina: Drogi Soso skarci go w jednej notatce czy now Rosj buduj Amerykanie? Potrafi te udziela Stalinowi instrukcji: Soso, chc postawi Kaganowicza na czele lotnictwa cywilnego []. Napisz do Mootowa i Kaganowicza i powiedz im, eby tego nie robili! [57] Dom w Gagrze jest jedn z najpikniejszych rezydencji Stalina, lecz rwnie najmniej dostpn. Krte schody prowadz do morza, lecz rezydencja jest niewidoczna od strony ldu. Piecz nad ni sprawuje abchaska suba bezpieczestwa. W Muzeri znajduje si tak samo tajny kurort KC, Picunda, gdzie mia swj dom Chruszczow i gdzie w latach osiemdziesitych Michai Gorbaczow i jego ona Raisa zbudowali dom wypoczynkowy za kilka milionw funtw. Wszystkie one stoj puste, cho pod stra, w gorcym abchaskim klimacie. [58] Ci prowincjusze chcieli pozna swoich bohaterw i spdzali mnstwo czasu, pozujc do fotografii w wielkiej sieni, gdzie zbierali si w grupach, rozpromienieni, w swoich butach z cholewami, bluzach i czapkach, wok Stalina, Kalinina, Woroszyowa, Kaganowicza i Budionnego. Na XV Zjedzie w 1927 roku Stalin by po prostu jednym z przywdcw pozujcych do zdj z wielbicielami. Na XVII Zjedzie Stalin jest zawsze w centrum. Album jest okaleczony, poniewa ogromn liczb fotografii i podpisw wycito lub wykrelono, gdy w nastpnych latach uwiecznieni na nich ludzie zostali aresztowani i straceni: spord 1966 delegatw aresztowano 1108. Niewielu przeyo. [59] Nazwany oczywicie na cze byego protektora Berii, Ordonikidzego. Przyja przerodzia si z czasem we wzajemn nienawi. [60] Kadetami nazywano potocznie czonkw liberalnej partii Konstytucyjnych Demokratw [przyp. tum.]. [61] Wrd jego rzeczy osobistych przechowywanych w muzeum w Leningradzie jest papieronica ozdobiona portretem Stalina z bardzo dugim nosem. Papieronica otwiera si po naciniciu nosa. [62] Cytaty pochodz z wiersza w przekadzie Stanisawa Baraczaka. [63] Kiedy Stalin przeczyta satyr Andrieja Patonowa na naczelne dowdztwo kolektywizacji, Do przyszego uytku, napisa podobno na rkopisie: Sukinsyn! i powiedzia Fadiejewowi: Dajcie

mu pasek do przyszego uytku. Patonow nie zosta aresztowany, ale umar w roku 1951 w skrajnej ndzy na grulic. [64] By jeszcze jeden nawrcony emigrant, ktrego Stalin faworyzowa. Ilia Erenburg, yd, przyjaciel Picassa i Malraux, skary si na przeladowania ze strony partii. Jego szkolny kolega Bucharin wstawi si za nim. Stalin napisa w licie: Towarzyszu Kaganowicz, zwrcie uwag na zaczony dokument - nie pozwlcie komunistom doprowadzi Erenburga do obdu. Stalin. Mootow i Bucharin pomogli Mandelsztamowi. Woroszyow wspiera swego nadwornego malarza Gierasimowa. Kirow broni Baletu Maryjskiego, Kaganowicz Teatru Wielkiego. Jagoda otacza opiek wasnych pisarzy i architektw, czsto spotykajc si z nimi w rezydencji Gorkiego. Poskriebyszow przyjmowa w domu tenora Kozowskiego. [65] Jego ona Zinaida bya jeszcze bardziej drobnomieszczaska: pewnego razu oznajmia Swietanie, e pisarz Erenburg uwielbia Pary, poniewa s tam nagie kobiety. To rwnie Zinaida okazaa si na tyle nietaktowna, by powiedzie Swietanie, e jej matka bya umysowo chora. [66] Gwne rdo tej relacji, Jurij danow, chopiec, ktry siedzia przy stole ze Stalinem, Kirowem i swoim ojcem, mieszka obecnie w Rostowie nad Donem, gdzie uprzejmie zgodzi si udzieli mi wywiadu do ksiki. Wakacje stay si synne, poniewa niedugo potem zamordowano Kirowa: opisa je Anatolij Rybakw w powieci Dzieci Arbatu. Jurij danow wspomina, e w pewnym momencie Stalin spyta go: Na czym polega geniusz Katarzyny Wielkiej?. I odpowiedzia na wasne pytanie: Jej wielko polegaa na tym, e wybraa Potiomkina i innych utalentowanych kochankw do rzdzenia pastwem. [67] Dby Mamre wystpuj tylko w Starym Testamencie [przyp. tum.]. [68] Po XVII Zjedzie formalne posiedzenia Politbiura odbyway si coraz rzadziej. Posiedzenie Politbiura sprowadzao si czsto do pogawdki Stalina z kilkoma towarzyszami, a w stenogramach Poskriebyszow pisa po prostu: Towarzysze Stalin, Mootow, Kaganowicz za, po czym telefonowa do innych czonkw, zaznacza ich gosy i stawia pod spodem swj inicja: P. Do koca roku odbyo si jedno posiedzenie we wrzeniu, adnego w padzierniku i jedno w listopadzie. [69] Sowa wypowiedziane rzekomo przez krla Henryka II, ktre jego rycerze mieli zrozumie jako zacht do zamordowania arcybiskupa Canterbury, Thomasa Becketa [przyp. tum.]. [70] Paac Taurydzki by widowni wspaniaego balu, ktry w 1791 roku ksi Potiomkin urzdzi dla Katarzyny Wielkiej, ale by take siedzib Dumy, parlamentu powoanego do ycia przez Mikoaja II po rewolucji 1905 roku. W 1918 roku w paacu obradowao Zgromadzenie Konstytucyjne, ktre Lenin kaza rozpdzi pijanym czerwonogwardzistom. W ten sposb paac sta si miejscem narodzin i grobem dwch rosyjskich demokracji przed 1991 rokiem. [71] Owe badania nad mzgiem te stay si czci racjonalistyczno-naukowego rytuau mierci sawnych bolszewikw. Mzg Lenina zosta wyjty z czaszki i zbadany w Instytucie Mzgu. Kiedy umar Gorki, jego mzg rwnie tam trafi. Bya to naukowa marksistowska wersja tradycji epoki romantycznej, kiedy serca wielkich ludzi, czy to Potiomkina, czy Mirabeau, chowano oddzielnie. Ale epoka serca ju si skoczya. [72] Wiersz Marii wiadczy zarwno o oddaniu, jak i zuchwaoci dam dworu Stalina. W wolnym przekadzie brzmia: yczymy naszemu Drogiemu Przywdcy duo szczcia i wiecznego ycia. Niech dr wrogowie. Zniszczy faszystw []. W przyszym roku obejmij wadz nad wiatem i rzd ca ludzkoci. Szkoda, e kobiety nie mog jedzi do Karlsbadu. W Soczi jest tak nudno. [73] Nawet dzisiaj ci, ktrzy znaj takie tajemnice, trwaj w przekonaniu, e, mwic sowami adoptowanego syna Stalina, Artioma Siergiejewa, obecnie osiemdziesicioletniego, prywatne ycie Stalina jest tajemnic i nie ma nic wsplnego z jego miejscem w historii. Dotychczas nie udao si odnale listw miosnych Stalina do nikogo poza Nadi. [74] Bya to stalinowska wersja sw Harolda Macmillana: Jeszcze nigdy nie byo tak dobrze. [75] Gwn rol graa ona Aleksandrowa, Lubow Orowa, a piosenki napisa Isaak Dunajewski. Rosjanie w epoce godu i terroru chodzili tumnie na musicale i komedie podobnie jak Amerykanie w czasie Wielkiego Kryzysu.

[76] Mikojan i Czubar, dwaj kandydaci na czonkw Politbiura, zostali penymi czonkami, natomiast danow i Eiche, szef organizacji partyjnej na Syberii zachodniej, zajli ich miejsce jako kandydaci. [77] Dacza, wybudowana przez ydowskiego milionera, znana pniej jako Dom Ordonikidzego, a teraz jako Dom Stalina, bya ulubion rezydencj bolszewickiego kierownictwa: zaoyciel WCzK, Feliks Dzieryski, czsto si tam zatrzymywa. W tym domu mieszka w chwili mierci Lenina Trocki, kiedy Stalin i Ordonikidze postarali si, aby nie zdy na pogrzeb. Po wojnie bywa tam Stalin (i Beria): wielk sal bilardow urzdzono specjalnie dla niego, a Wdz przejawia ogromne zainteresowanie drzewami i kwiatami pielgnowanymi a do jego mierci przez miejscowych dygnitarzy partyjnych. Podczas pracy nad t ksik autor mieszka prawie sam w tym historycznym domu, prawdopodobnie na poddaszu Mandelsztama. [78] Kiedy Stalin pracowa nad podrcznikami historii z drogimi przyjacimi, danowem i Kirowem, otrzymywa szczegowe raporty o stanie zdrowia swego cennego towarzysza. Przypadek Jeowa jest klasycznym przykadem cisego nadzoru partii nad swymi przywdcami. W wyniku nawietla w Badgastein stan zdrowia Jeowa poprawi si, zameldowaa ambasada po piciu dniach. Kilka dni pniej pacjent zasab po nawietlaniach. Przestrzega diety, ale wci bardzo duo pali. Wrzody na udach i goleniach prawie znikny. KC postanowi wysa mu 1000 rubli. Pniej Jew skary si na bl w okolicy wyrostka robaczkowego, ale po konsultacjach z lekarzami moskiewskimi Kaganowicz wyda polecenie, aby go nie operowano, jeli nie bdzie to absolutnie konieczne. Po miesicznym odpoczynku we woskim sanatorium Jeowowie wrcili jesieni do domu. [79] Ignorujc upadek Wujaszka Awla, Swietana owiadczya, e chce jecha na dacz w Lipkach, gdzie lubia spdza wakacje Nadia i gdzie dom by urzdzony w jej stylu. Stalin zgodzi si, chocia byo to dla Iosifa trudne napisaa Maria. Caa rodzina, cznie z Mikojanem, wyruszya kolumn samochodw. Stalin by bardzo miy wobec Mikojana. Swietana spytaa, czy moe zosta na obiedzie, i Stalin jej pozwoli. Wasilij te czsto jada z dorosymi. [80] W swoim otoczeniu Stalin, jak wspomina Kaganowicz, nazywa nawet Bucharina Szujskim, majc na myli tak zwanych bojarskich carw po mierci Iwana. Tak czy inaczej, Stalin porwnywa si do Iwana wystpujcego przeciwko swoim bojarom. [81] Kiedy nie otrzyma odpowiedzi, Poskriebyszow ponagli pierwszego sekretarza w Kazachstanie: Nie powiadomiono nas o wykonaniu polecenia. Tym razem miejscowy szef partii odpowiedzia natychmiast. Ale pokazuje to tylko, e lokalni przywdcy ignorowali Moskw w sprawach drobnych i wielkich, postpujc zgodnie ze star rosyjsk tradycj pozornego posuszestwa przy jednoczesnym uchylaniu si od wykonywania polece. [82] W tym samym czasie danow i Mikojan dokonali inspekcji projektw budowlanych NKWD za krgiem polarnym: Czekici wykonali wietn robot, napisa entuzjastycznie danow do Stalina. Pozwolili dawnym elementom kuackim i przestpczym pracowa dla socjalizmu, dziki czemu mog si sta prawdziwymi ludmi [83] Postyszew by w przeciwiestwie do Mootowa bardzo wysoki. Wygldali jak popularna wwczas para komikw Pat i Patachon. [84] Bya to stara sztuczka: Kujbyszew zaproponowa wydawanie faszywych numerw Prawdy dla umierajcego Lenina. [85] Wiele rzdzcych rodzin zatrudniao nadwoaskich Niemcw jako gospodynie i nianie: Karolina Til prowadzia dom Stalinowi, inna nadwoaska Niemka dom Mootoww, a Beria zatrudnia Ell jako gospodyni. Wszyscy byli naraeni na antyniemiecki terror w 1937 roku. [86] Nie wszyscy czonkowie zakulisowej ekipy zachowywali si tak ulegle. 22 sierpnia o 17.46 Stalin otrzyma od Kaganowicza, Jeowa i Ordonikidzego telegram nastpujcej treci: Dzisiaj rano zastrzeli si Tomski. Zostawi list, w ktrym prbowa dowie swojej niewinnoci []. Nie mamy wtpliwoci, e Tomski [] wiedzc, i nie zdoa duej ukry swojej roli w zinowiewowsko-trockistowskiej bandzie, postanowi umkn [] popeniajc samobjstwo. Najwaniejszy, jak zawsze, by komunikat dla prasy. [87] Byo wielu czekistw, ktrzy penili czasem obowizki katw, ale sam Bochin, w asycie

dwch braci, Wasilija i Iwana ygarioww, wykonywa najwaniejsze egzekucje. Bochin suy podczas I wojny wiatowej w armii carskiej, a w marcu 1921 roku wstpi do WCzK, zostajc z czasem naczelnikiem Komendantury w Zarzdzie Administracyjno-Gospodarczym NKWD. To oznaczao, e kierowa wizieniem na ubiance; midzy innymi by odpowiedzialny za egzekucje [w tym polskich oficerw w 1940 roku]. Po mierci Stalina genera major Bochin przeszed na emerytur, otrzymawszy pochwa za nienagann sub od samego Berii. Po jego upadku zosta w listopadzie 1954 roku pozbawiony stopnia. Zmar 3 lutego 1955 roku. [88] Kiedy zosta aresztowany, kule znaleziono wrd jego rzeczy osobistych i przekazano Jeowowi, ktry te przechowa je a do swojego upadku. [89] Jest mao prawdopodobne, by Zinowiew recytowa Szem, najwitsze hebrajskie wyznanie wiary, poniewa, jak wszyscy ydzi wrd bolszewickich internacjonalistw, odszed od religii; mg jednak zapamita modlitw z dziecistwa. [90] Co si tyczy sklepikarskich skonnoci Stalina, zawsze przejawia on zainteresowanie rabatami w swoich transakcjach zagranicznych: Ile kosztowa okrt zamwiony we Woszech? - napisa do Woroszyowa. Gdybymy kupili dwa okrty, jakiego rabatu mogliby nam udzieli? Stalin. [91] Stalin zacz korzysta z tego uroczego maego domku, malowniczego tego pawilonu na wzgrzu, w 1935 roku. Jego gocie odbywali spacery do domku letniego, gdzie piekli szaszyki. Pniej kaza wybudowa nowy dom, ktry na staro sta si jedn z jego ulubionych rezydencji. Obecnie korzysta z niego prezydent Abchazji. Kiedy autor odwiedzi ten dom w 2002 roku, zarzdzajca pozwolia mu si tam zatrzyma i wydaa na jego cze bankiet w jadalni Stalina. [92] Co znamienne, aden z tych kandydatw nie by etnicznym Rosjaninem, lecz ydem, Ormianinem i Abchazem. Niektrzy historycy uwaaj, e zawsze wystpowaa tendencja do umieszczania Polakw, Batw, ydw i przedstawicieli innych mniejszoci w NKWD. Jest to wiarygodne, ale prawda wyglda tak, e Stalin rozpaczliwie potrzebowa funkcjonariuszy NKWD, ktrym mgby ufa: sam czsto otacza si swymi rodakami. Z pewnoci nie chcia budzi niechci Rosjan do Gruzinw na wysokich stanowiskach. [93] Na zachodniej Syberii odby si regionalny proces pokazowy szkodnikw oskaronych o prb zamordowania miejscowego przywdcy, Eichego i o prb zamordowania Mootowa podczas jego wczeniejszej wizyty w tym regionie. Jego kierowca zezna, e zamierza powici si i zabi Mootowa, wjedajc w przepa, ale zawiody go nerwy i zdoa tylko przewrci samochd w botnistej koleinie. Ta wyssana z palca historia niewtpliwie pocieszya Mootowa, ktry nie znalaz si na licie ofiar podczas procesu Zinowiewa. [94] Ludzie szli do nieba za mniejsze rzeczy napisa Oscar Wilde w De Profundis o Robbiem Rossie, ktry, stojc wrd tumu na stacji Reading, jako jedyny wystpi i zdj kapelusz, kiedy okryty niesaw pisarz jecha do wizienia w Reading. Sergo ryzykowa jeszcze bardziej. [95] Polityczne i osobiste obsesje Stalina znajdoway czsto analogie w jego ulubionych operach: nieustannie oglda inscenizacje Iwana Susanina Glinki, ale czeka tylko na scen, gdy Polacy zwabieni przez Rosjan do lasu zamarzaj na mier. Potem opuszcza teatr i szed do domu. [96] Jekatierina Woroszyowa napisaa dwadziecia lat pniej w dzienniku: Moe Zinaida miaa suszno, e Ordonikidze by czowiekiem wielkiego serca, lecz ja mam na ten temat wasne zdanie. Crka Sergo, Eteri, wspominaa, e Stalin zatelefonowa kilka razy, eby pocieszy wdow, a potem ju nikt do nich nie dzwoni. Tylko Kaganowicz nadal ich odwiedza. Kilka lat pniej Chruszczow wychwala Sergo w Kuncewie. Beria obrazi si na niego. Stalin nic nie powiedzia. Ale kiedy wychodzili, Malenkow odcign Chruszczowa na stron: Posuchaj, dlaczego mwie tak nierozwanie o Sergo? Zastrzeli si []. Nie wiedziae o tym? Nie zauwaye, jak si zrobio niezrcznie, kiedy wymienie jego nazwisko?. Mimo to miasto Wadykaukaz na Kaukazie przemianowano na Ordonikidze. [97] Natalia Rykowa przetrwaa pitnacie lat pracy przymusowej nad Morzem Biaym dziki piknu natury, ktre ogldaam codziennie w lasach, i dobroci ludzi, poniewa dobrych ludzi jest znacznie wicej ni zych. Autor dzikuje osiemdziesiciopicioletniej, nieugitej, mieszkajcej obecnie w Moskwie Natalii Rykowej, ktra opowiedziaa mi swoj histori bez goryczy, ale ze

zami spywajcymi po policzkach. Anna arina zostaa rozdzielona z synem. Ale te przeya i napisaa wspomnienia. [98] Mowa o nawrceniu Szawa w drodze do Damaszku [przyp. tum.]. [99] Siemion Budionny wyda swoje bezbarwne, ostrone wspomnienia dugo po mierci Stalina, ale jego osobiste notatki, siedemdziesit sze nie publikowanych stron, przechowanych przez crk, s fascynujcym wiadectwem epoki. Jestem wdziczny Ninie Budionnej, e pozwolia mi je wykorzysta. [100] W jej mieszkaniu znajdoway si popiersia Stalina oraz portrety Lenina i Stalina. Posiadaa 505 rubli w bonach, ale zostawia te 42 ruble i 20 kopiejek w gotwce i 4533 ruble swoim przyjacikom oraz losy na loteri wartoci trzech rubli. W jej sypialni byo kilka paczek papierosw, a na cianach wisiay portrety Stalina i, co znamienne, Berii. [101] Czasami uwiadamiali sobie, e nie byli dostatecznie gorliwi, dlatego Weinberg napisa: Dzisiaj, kiedy gosowaem za wykluczeniem Rudzutaka i Tuchaczewskiego z Komitetu Centralnego, przypomniaem sobie, e przy gosowaniu za wykluczeniem [] Eliawy i Oracheaszwilego zapomniaem przez przypadek doda sowa i przekaza ich sprawy NKWD, zatem informuj Was, e gosuj nie tylko za wykluczeniem wszystkich tych zdrajcw, ale take za przekazaniem ich spraw NKWD. [102] Stopnie wojskowe obowizujce w okresie 1936-1940: komandarm i armkom (odpowiednik gen. armii), komkor (gen. pukownik), komdiw lub diwkom (gen. lejtnant), kombrig (gen. mjr) [przyp. wyd.]. [103] Tu po ogoszeniu wiadomoci o rozstrzelaniu generaw Mechlis odkry, e proletariacki poeta Diemian Biedny nie wykonuje polece i potajemnie pisuje dantejskie strofy pod pseudonimem Konrada Rotkehempfera. Mechlis natychmiast zwrci si do Stalina: Co powinienem robi? [Biedny] tumaczy to swoj metod literack. Stalin odpowiedzia z jadowitym sarkazmem: Odpowiadam listem, ktry moecie przeczyta Diemianowi. Co si tyczy nowego Dantego, alias Konrada, a w rzeczywistoci Diemiana Biednego, bajka czy te wiersz,, Walczy czy zgin, to utwr mierny. Jako krytyka faszyzmu jest wtrny i blady. Jako krytyka budownictwa socjalistycznego (cakiem powanie) jest gupi, ale przejrzysty. To mie, a poniewa mamy mnstwo mieci dookoa, musimy zwikszy poda innych rodzajw literatury z innymi bajkami []. Rozumiem, e powinienem przeprosi Diemiana-Dantego za swoj szczero. Mechlis trzyma list Stalina w sejfie, skd go wyjmowa, eby zaimponowa dziennikarzom, ktrych pyta, czy rozpoznaj charakter pisma. W rodku nocy 21 lipca zameldowa niezwocznie Stalinowi zaprosiem Biednego, eby skrytykowa jego wiersz i przeczyta mu potpiajcy list Stalina. Biedny powiedzia po prostu: Jestem szalony a moe za stary. Moe powinienem pojecha na wie i sadzi kapust. Nawet ten komentarz Mechlis uzna za podejrzany i powzi myl o aresztowaniu Biednego: Moe jest w co zamieszany. Stalin nie zareagowa. Biedny zosta odcity od krgu Stalina, lecz pozosta na wolnoci. Zmar w 1945 roku. [104] Dugo toczy si spr pomidzy takimi badaczami jak Robert Conquest, ktrzy twierdzili, e Stalin sam zainicjowa i nadzorowa terror, a tak zwanymi rewizjonistami, ktrzy dowodzili, e terror by wynikiem naciskw ze strony modych ambitnych dziaaczy i napi pomidzy regionami a centrum. Z dokumentw archiwalnych wynika, i Conquest mia racj, chocia prawd jest rwnie, e regiony przekraczay wskaniki, co stanowi argument na rzecz rewizjonistw, lecz nie wyczerpuje zagadnienia. Mona zatem przyj, i oba pogldy wzajemnie si uzupeniaj. [105] Zesano rwnie 170 000 Koreaczykw, do ktrych doczyli wkrtce Bugarzy i Macedoczycy. Stalin wyrazi zadowolenie z wynikw operacji polskiej, piszc na raporcie Jeowa: Bardzo dobrze! Przetrzsajcie i oczyszczajcie to polskie szpiegowskie bagno rwnie w przyszoci. Naley je zniszczy w interesie ZSRR! Jeli Polacy i Niemcy ucierpieli najbardziej, to do innych deportowanych narodowoci zaliczali si Kurdowie, Grecy, Finowie, Estoczycy, Iraczycy, otysze, Chiczycy, repatrianci z Harbinu i Rumuni. NKWD rozstrzelao rwnie 6311 duchownych, wacicieli ziemskich i dziaaczy komunistycznych, czyli okoo 4 procent populacji, w satelickiej Mongolii, gdzie mongoloidalny odpowiednik Stalina, marszaek Czojbasan, aresztowa te i rozstrzela wasnego Tuchaczewskiego, marszaka Demida.

[106] Czternastego kwietnia 1937 roku prokurator generalny Wyszyski napisa do przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych, aby go poinformowa o licznych przypadkach kanibalizmu w Czelabisku na Uralu, gdzie pewna kobieta zjada czteromiesiczne dziecko, inna dwoje dzieci w wieku omiu i trzynastu lat, a jeszcze inna trzymiesiczne niemowl. [107] Brzmi to zupenie jak komentarz Hitlera na temat eksterminacji ydw, odnoszcy si do rzezi Ormian dokonanej w 1915 roku przez Turkw: Kto dzisiaj mwi o masakrze Ormian?. [108] Tego rodzaju praktyki osigny apogeum, kiedy szedziesicioro dzieci od dziesiciu do dwunastu lat oskarono o utworzenie kontrrewolucyjnej grupy terrorystycznej w LeninskuKuzniecku. Przebyway w wizieniu przez osiem miesicy, dopki sami funkcjonariusze NKWD nie zostali aresztowani, a dzieci zwolnione. [109] Papiery Stalina zawieraj inne fascynujce przykady jego interwencji: ojciec zadenuncjowa syna, e urzdza haaliwe przyjcia, lecz chopiec zosta aresztowany i uwikany w spraw Tomskiego. Ojciec zwrci si o ask do Stalina, ktry napisa na jego licie: Trzeba koniecznie zmieni kar. Potem ojciec podzikowa Stalinowi. [110] Jeow odpisa: W zaczeniu do kopii raportu akowskiego, ktr Wam przesano, wysyam kolejn z 7 Wydziau GUGB [Gwnego Zarzdu Bezpieczestwa Pastwowego] na temat dziaalnoci chiskich trockistw. Jeow. [111] Jego wielkie portrety niesiono u stp Mauzoleum podczas wszystkich wit pastwowych. Kraj oblepiono plakatami przedstawiajcymi jego elazn pi duszc we z gowami Trockiego, Rykowa i Bucharina. Inny slogan gosi: Jeowy rukawicy rzdzi elazn rk! [112] Szedziesiciopicioletnia wwczas Aleksandra Koontaj, radziecki ambasador w Szwecji, bya pikn bolszewick arystokratk, ktra napisaa manifest feminizmu i wolnej mioci, powie Mio pszcz-robotnic. Jej skandaliczne ycie seksualne gorszyo i zdumiewao Stalina i Mootowa. Kilku spord jej synnych bolszewickich kochankw zostao rozstrzelanych podczas Wielkiego Terroru. Ale ona sama przeya. By moe jej listy do Stalina, zawsze adresowane do Wielce Szanownego Iosifa Wissarionowicza z przyjacielskimi pozdrowieniami z otwartego serca, przemwiy do jego rycerskoci. Surowa i niezbyt atrakcyjna stara bolszewiczka, Jelena Stasowa, rwnie przeya i pisaa do niego ciepe, pene wdzicznoci listy. W rodzinie Stalina kobiety te w wikszoci ocalay (cho nie unikny aresztowa), ale mczyni zostali zdziesitkowani. [113] Chlubnym wyjtkiem od tej hipokryzji byli ci nieliczni bolszewicy, ktrzy czyli dyscyplin partyjn ze stylem ycia europejskiej cyganerii, jak na przykad ludowy komisarz spraw zagranicznych, Maksim Litwinow, i jego angielska ona Ivy. Drwia otwarcie z filistrw w rodzaju Mootowa i szczycia si swoimi zdradami maeskimi z caym zastpem niemieckich kochankw: Gwid na to, co powiedz inni [] poniewa przerastam o gow wszystkich, ktrzy znajduj rozkosz w plotkowaniu na takie trywialne tematy, jak na przykad kto z kim sypia. Natomiast sam komisarz Litwinow, pulchny, rozczochrany i energiczny ydowski intelektualista, ktry od dawna zna Stalina, ale nigdy nie by z nim blisko, wda si w romans z bardzo adn, zdecydowanie wulgarn i naprawd bardzo seksown dziewczyn, ktra z nim zamieszkaa. Towarzyszya mu nawet na przyjciach dyplomatycznych i przychodzia do biura w obcisych spodniach do konnej jazdy. [114] Prymitywni ledczy prbowali dopasowywa zbrodnie do oskaronych z absurdalnymi czsto rezultatami: aresztowany pierwszy sekretarz ydowskiego Obwodu Autonomicznego w Birobianie zosta oskarony o zatrucie faszerowanej ryby Kaganowicza podczas jego wizyty w obwodzie. Jak mona przypuszcza, w wielu republikach ZSRR trucizn podawano w potrawach narodowych od pikantnych zup Buriatw do baraniego gulaszu Tadykw. [115] Pod koniec 1936 roku, kiedy Stalin inaugurowa now konstytucj, szef Zarzdu Kinematografii, Boris Szumiacki, spyta Mootowa, czy moe nagra przemwienie Stalina. 20 listopada Mootow udzieli zgody. Malcew, szef Wszechzwizkowego Komitetu Radiofonii, zameldowa radonie Stalinowi, e przemwienie zostao pomylnie nagrane i zaakceptowane i spyta, czy mona je zarejestrowa na pyt gramofonow, abycie mogli wysucha go osobicie. Stalin zgodzi si. Ale 29 kwietnia 1937 roku, kiedy przeraeni urzdnicy z wytwrni pyt gramofonowych wysuchali pyty, z gosem co byo nie tak. Natychmiast zameldowali

Poskriebyszowowi, e w nagraniu wystpiy: 1. Gone szumy. 2. Due przerwy. 3. Brak caych zda. 4. Zamknite rowki. 5. Przeskoki i zakcenia. Teczka zawieraa take nerwow analiz syczcego gosu Stalina, ktry trudno zarejestrowa na pycie. Co gorsza, wyprodukowano ju tysice takich pyt. Niektrzy urzdnicy chcieli je wycofa, ale, co typowe dla tamtego okresu, dyrektor skrytykowa t sugesti za brak szacunku dla gosu Stalina. Uzna, e lepiej bdzie rozprowadzi pyty pomimo przerw, szumw i przeskokw. W teczce znajduje si rwnie artyku z Komsomolskiej Prawdy, obwieszczajcy, e co bardzo zego stao si z gosem towarzysza Stalina w fabryce pyt gramofonowych, gdzie upr towarzysza Straika, aby jak najszybciej rozprowadzi pyty, by dziwnym stanowiskiem. To niewtpliwie szkodnik i wszyscy szkodnicy w fabryce musz zosta surowo ukarani. Funkcjonariusze NKWD z ca pewnoci przyszli posucha kolekcji pyt towarzysza Straika. [116] W latach trzydziestych Chruszczow by fanatycznym stalinowcem i zwolennikiem terroru, ale poniewa zdoa zniszczy kompromitujce dokumenty i przemilcza wiele rzeczy w pamitnikach, jego faktyczna rola nadal owiana jest mg tajemnicy. Aleksandr Szelepin, byy szef KGB, zezna w 1988 roku, e podpisane przez Chruszczowa wyroki mierci usun Iwan Sierow. Pomidzy 2 a 9 lipca 1954 roku 261 stron papierw dotyczcych Chruszczowa spalono. [117] Zdarzao si wiele takich absurdw: w swoim strasznym obozie wdowa po Bucharinie zetkna si z podobnym nastawieniem, kiedy inny wizie donis na ni, poniewa czytaa ksik zatytuowan Niebezpieczne zwizki, ktr uznano za grony podrcznik szpiegostwa. [118] Po przeprowadzeniu wywiadu z crk Andriejewa i Dory Chazan, Natasz, i wysuchaniu jej zapewnie o niewinnoci ojca, autor natkn si na te obciajce materiay. Notatki i listy Andriejewa zachoway si, poniewa, w przeciwiestwie do innych zbrodniarzy takich jak Kaganowicz, Malenkow i Chruszczow, zosta odsunity od wadzy jeszcze przed mierci Stalina, i nie udao mu si zniszczy kompromitujcych dokumentw. [119] Lenin oraz zaoyciel WCzK, Feliks Dzieryski i ludowy komisarz spraw zagranicznych do 1930 roku, Gieorgij Cziczerin, byli szlachcicami, podobnie jak Mootow, danow, Ordonikidze i Tuchaczewski, zgodnie z tabel rang Piotra Wielkiego, ktra obowizywaa do 1917 roku. [120] Marfa i jej matka zostay zaproszone do Tyflisu na obchody 750-lecia urodzin poety Rustawelego przez nowego kochanka Timoszy, akademika Luppola. Tam, przez szczelin w drzwiach, widziaa, jak aresztowano go w rodku nocy: Widziaam, jak zabrao go piciu ludzi -wspominaa. Kolejny zwizek Timoszy z architektem Stalina, Mieranowem, te zakoczy si aresztowaniem. Jestem przeklta krzyczaa Timosza Pieszkowa. Kady, kogo dotkn, ginie. [121] Nadieda Mandelsztam opisaa, jak ona i jej m leeli w ku w domu Zwizku Pisarzy i nasuchiwali, dopki winda nie mina ich pitra. [122] Po mierci Stalina Sieriebriakowowie zdoali odzyska poow nieruchomoci, lecz Wyszyscy zatrzymali drug poow. W ten sposb w 2002 roku, szedziesit pi lat po rozstrzelaniu ojca za spraw ich ssiada, Sieriebriakowowie spdzali kady weekend obok Wyszyskich. [123] Byy dwie Rozy Kaganowicz: siostra azara, Roza, umara modo w 1924 roku, natomiast jego bratanica Roza mieszkaa w Rostowie, a pniej przeprowadzia si do Moskwy, gdzie mieszka do dzisiaj. Jest moliwe, e znay Stalina, ale adna z nich nie wysza za niego. [124] Staroytne miasto Samara tak zostao nazwane na cze Kujbyszewa po jego mierci w 1935 roku. [125] Czy Stalin pamita drobne zuchwalstwo Postyszewa w 1931 roku? Kiedy Stalin napisa do niego, aby wyrazi zastrzeenia co do listy ludzi, ktrzy mieli otrzyma Order Lenina: Dajemy Order Lenina kademu staremu prykowi, Postyszew odpowiedzia cierpko, e list tych prykw zatwierdzi sam Stalin. [126] Chruszczow, wzorem innych regionalnych przywdcw takich jak Beria i danow, sta si obiektem rozbuchanego lokalnego kultu: Pie o Chruszczowie doczya niebawem do Pieni dla Berii i Ody do Jeowa w radzieckich piewnikach. [127] Na jego wspaniaym nagrobku na cmentarzu Nowodziewiczym, niedaleko grobu Nadii, nie ma sowa o tym, jak zgin.

[128] Zwykle podpisywa dokumenty drobnym, czytelnym pismem charakterystycznym turkusowym atramentem, atwym do odrnienia od niebieskich lub czerwonych owkw Stalina. [129] Autor pragnie podzikowa Aloszy Mircchuawie, przewodniczcemu gruziskiego Komsomou, a pniej pierwszemu sekretarzowi gruziskiej organizacji partyjnej, za wywiad, ktrego udzieli w 2002 roku w Tbilisi. [130] Sprawa dotyczya ledztwa przeciwko osobie, ktra przez pomyk spalia w piecu ksiki Lenina, Stalina i Gorkiego: kolejny przykad absurdalnoci terroru. [131] Stalin popar wniosek Berii o umorzenie sprawy przeciwko ludowemu komisarzowi budownictwa okrtowego Tewosjanowi, ale owiadczy Mikojanowi: Powiedz mu, e KC wie, e zosta zwerbowany przez Kruppa jako niemiecki szpieg. Wszyscy rozumiej, e czowiek moe wpa w puapk []. Jeli szczerze wszystko wyzna [] KC mu przebaczy. Mikojan wezwa Tewosjana do swojego gabinetu i przedstawi mu podstpn propozycj Stalina. Komisarz nie chcia si przyzna, a Stalin pogodzi si z tym. Podczas II wojny wiatowej Tewosjan odegra wan rol w przemyle. [132] Przyja nazwisko pierwszego ma Jewgienii, Chajutin, ale pozostaa lojalna wobec przybranego ojca. Natasza Jeowa wiele przesza po mierci ojczyma. Wasilij Grossman, autor znanej powieci ycie i los, ktry zna jej rodzin, bywajc w salonach literackich wraz z Bblem i innymi literatami, napisa opowiadanie o tragicznym dziecistwie Na-taszy. W maju 1998 roku Natasza wystpia o rehabilitacj Jeowa. Jak na ironi, miaa do tego podstawy, poniewa z pewnoci nie by winny szpiegostwa, pod ktrego zarzutem zosta rozstrzelany. Jej wniosek odrzucono. W czasie, gdy powstawaa ta ksika, jeszcze ya. [133] Anna arina spdzia dwadziecia lat w obozach. Jej syn Jurij mia jedenacie miesicy, kiedy aresztowano j w 1937 roku, a zobaczya go ponownie dopiero w 1956 roku. [134] Zosta pochowany obok swojej siostry Nadii na cmentarzu Nowodiewiczym. [135] Pozostaa a do koca wojny, kiedy polubia generaa NKWD i wrcia do Gruzji. Jej crka nadal mieszka w Gruzji. [136] Dziadek prezydenta Wadimira Putina by szefem kuchni w jednym z domw Stalina, ale: milcza na temat swojej przeszoci. Jako chopiec przynosi jedzenie Rasputinowi. Pniej gotowa dla Lenina. By z pewnoci najsynniejszym rosyjskim kucharzem, skoro obsugiwa Rasputina, Lenina i Stalina. [137] Ochroniarze Stalina, ktrych niedokadne, lecz cenne wspomnienia zebrano dugo po jego mierci, nie byli pewni co do Waeczki. Pniej wysza za m i musiaa wysuchiwa wymwek zazdrosnego ma. Po mierci Stalina nigdy nie opowiadaa o ich zwizku, lecz kiedy j zapytano, czy piewaczka operowa Dawydowa odwiedzaa kiedykolwiek Kuncewo, w jej odpowiedzi krya si zapewne zoliwa satysfakcja: Nigdy nie widziaam jej na daczy []. Zostaa wyrzucona!. Waeczka nie naleaa do partii. [138] Wyszyski zameldowa, e aresztowanie setek nastolatkw w Nowosybirsku zostao sfabrykowane przez NKWD: Dzieci byty niewinne i zostay zwolnione, ale trzech wyszych funkcjonariuszy, w tym szefa NKWD i prokuratora miejskiego, uznano za winnych utraty rewolucyjnej czujnoci i wydalono z partii. Co z nimi zrobi? 2 stycznia 1939 roku Stalin odpowiedzia: Naley koniecznie urzdzi publiczny proces winnych. [139] Owe materiay, z ktrych wynikao, e Malenkow mia powizania z arystokracj, mogy stanowi fundament jego sojuszu z Beri, chocia Stalin wiedzia o nich. Masz szczcie, e te dokumenty s w moich rkach powiedzia mu Beria. Kiedy w czerwcu 1953 roku, po mierci Stalina, Beria zosta aresztowany, papiery zwrcono Malenkowowi, ktry je zniszczy. [140] Stalin umia doceni tego rodzaju odwag. Litwinow, ktry by o trzy lata starszy od niego, nigdy nie potrafi powcign jzyka. Ten zrzdliwy kosmopolita skary si na ograniczono, kotuneri, ambicj i surowo Stalina, natomiast Mootowa nazywa pgwkiem, Beri karierowiczem, a Malenkowa krtkowzrocznym. Mootow powiedzia, e Litwinow pozosta wrd ywych tylko przez przypadek, lecz mimo to Stalin zawsze go oszczdza, na przekr Mootowowi, poniewa Litwinow by tak znany na Zachodzie, i mg si okaza uyteczny w przyszoci. Opowiadano rwnie, e w 1907 roku Litwinow uratowa Stalina przed pobiciem przez

londyskich stoczniowcw. Nic zapomn tamtej historii w Londynie zwyk mawia Stalin. [141] To samo zaplanowali dla Litwinowa, ale jego angielska ona Ivy, bojc si aresztowania, napisaa do swoich amerykaskich przyjaci. List wyldowa na biurku Stalina, ktry zatelefonowa do Papaszy: Masz niezwykle odwan i wygadan on. Powiedz jej, eby si uspokoia. Nic jej nie grozi. [142] Trzej pierwsi radzieccy premierzy byli Rosjanami. Po mierci Lenina Rykw zastpi go na stanowisku przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych, chocia Kamieniew, yd, przewodniczy zwykle posiedzeniom. W 1930 roku Rykowa zastpi Mootow. Stalin jednak nie chcia obj tej funkcji, zarwno ze wzgldw politycznych, jak i narodowociowych. [143] Farsa tych negocjacji znalaza swj dobitny wyraz w pytaniu o Order ani. Drax przyjecha bez stosownych penomocnictw, bd, ktry powiedzia Stalinowi wszystko, co chcia wiedzie na temat zachodniego zaangaowania. Gdy penomocnictwa wreszcie nadeszy, byo ju za pno. Kiedy sir Reginald odczytywa z dum swj peny tytu i doszed do tego zaszczytnego odznaczenia, radziecki tumacz oznajmi: Kawaler Orderu Wanny. Marszaek Woroszyow, okazujc dwie swoje najbardziej wyraziste cechy dziecic naiwno i talent do popeniania gaf spyta: Wanny?. W czasach naszych dawnych krlw wyjani Drax nasi rycerze jedzili konno po Europie, walczc ze smokami i ratujc dziewice z opresji. Wracali do domu zmczeni i brudni i zdawali spraw krlowi, ktry czasem oferowa rycerzowi luksus []. Kpiel w krlewskiej azience. Demokracje zachodnie nie mogy zapaci danej ceny za sojusz z ZSRR, a mianowicie nakoni Polski do wyraenia zgody na przemarsz wojsk radzieckich przez jej terytorium i przyzwoli na wczenie pastw batyckich do radzieckiej strefy wpyww. Zapewne miay racj, poniewa nie byo adnej pewnoci, e powstrzyma to Hitlera, a nie miao wikszego sensu ratowanie Polski przed Hunami tylko po to, by odda j Tatarom. [144] Pamitniki Chruszczowa zawieraj bardzo mtn relacj na temat Politbiura i paktu. Mootow, przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych i komisarz spraw zagranicznych, odgrywa pierwszoplanow rol w tej grze dyplomatycznej, a Stalin by jej motorem. Twierdzi si zwykle, e czonkowie Politbiura, cznie z Woroszyowem, nic nie wiedzieli o negocjacjach a do przyjazdu Ribbentropa, ale posiedzenia Politbiura ograniczay si zwykle do Pitki lub Sidemki, a o decyzjach nie informowano lokalnych przywdcw, takich jak pierwszy sekretarz ukraiskiej organizacji partyjnej. Wymiana korespondencji pomidzy Stalinem a Hitlerem bya omawiana przez Mootowa, Woroszyowa i Beri, ktry sta na czele wywiadu i musia o wszystkim wiedzie. danow, z uwagi na swj leningradzki i batycki punkt widzenia, znajomo niemieckiej kultury i publicznie wyraane podejrzenia co do zachodnich intencji, by cile zwizany z t polityk i mg nawet by jej wsptwrc. Aspekty handlowe nie mogy by negocjowane bez Mikojana. W tych dniach danow czsto bywa w gabinecie Stalina i powiedzia synowi, e by na bieco informowany o negocjacjach. [145] Hitler otrzyma wiadomo przy kolacji w Berghofie, poprosi o cisz i przekaza j swoim gociom, ktrych zaprowadzi na taras, skd obserwowali z podziwem gry zalane niezwykym krwawoczerwonym wiatem, rzucajcym odblask na twarze patrzcych. To wyglda jak morze krwi powiedzia Hitler adiutantowi. Tym razem nie uda nam si unikn przemocy. [146] By taki moment, kiedy rodzice Niny przyszli do mieszkania Chruszczowa i zdumieli si na widok biecej wody: Ej, matka, spjrz na to zawoa ojciec -woda leci z rury. Gdy rodzice zobaczyli rosego, barczystego Timoszenk obok maego, grubego Chruszczowa, spytali, czy Timoszenko jest ich ziciem. [147] Wasik sfilmowa Stalina, jak sprawdza miejsca w Kuncewie. Hitler rwnie by bardzo skrupulatny pod tym wzgldem. Obaj doceniali znaczenie osobistej dumy w sprawach pastwowych. [148] Na Polinie ciya skaza: nie tylko bya ydwk, ale jej brat Karp dorobi si majtku w Stanach Zjednoczonych. W poowie lat trzydziestych Stalin zachca nawet amerykaskiego ambasadora Daviesa do robienia interesw w Moskwie za porednictwem Karpa rzadki przykad jego nepotyzmu. [149] Wymownym tego przykadem jest sprawa zatrudnionej przez Mootowa instruktorki

gimnastyki funkcja, ktra rzuca zupenie nowe wiato na osob ludowego komisarza spraw zagranicznych. Kilka miesicy pniej Wasik, ktry nie robi nic bez wiedzy Stalina, napisa do Mootowa, aby go poinformowa, e Olga Rostowcewa, wspomniana instruktorka, chwali si swoj zayoci z rodzin: Znamy przypadki, gdy mwia nie tylko o wiczeniach sportowych [] lecz take o Waszej rodzinie i mieszkaniach. [150] W tej historii najdziwniejsze jest zapewne to, e Natalia Poskriebyszowa, ktra urodzia si dziewi miesicy po wizycie jej matki u Stalina, uwaa, i moe by jego crk, nie tylko z powodu aluzji Wasika, lecz rwnie dlatego, e spotkaa kiedy crk Michaia Susowa, gwnego ideologa za rzdw Breniewa, od ktrej usyszaa: Wszyscy wiedz, e twj prawdziwy ojciec ley w Mauzoleum obok Lenina. Wwczas Stalin spoczywa jeszcze w Mauzoleum. Czy przypominam kogo? spytaa Natalia Poskriebyszowa autora. Na przykad Swietan Alliujew? W rzeczywistoci nie ma adnych podstaw do podejrze, e morderca jej matki, Stalin, by jej ojcem, poniewa jest niezwykle podobna do Poskriebyszowa. [151] Zostaa pochowana w masowym grobie w pobliu Moskwy, natomiast jej brat spoczywa w jednym z dow na cmentarzu Doskim, wraz z wieloma innymi ofiarami Stalina. Crka doktora Mietallikowa wzniosa dla nich pomnik na cmentarzu Nowodiewiczym. [152] Ten epizod czsto pojawia si w biografiach Stalina, ale bez powoywania si na relacje ktrejkolwiek z piciu obecnych osb. Niniejszy opis powsta w oparciu o wywiad autora z Maj Kawtaradze, ostatni yjc z owych piciu osb, ktrej wspomnienia nigdy dotd nie zostay opublikowane. Siedemdziesicioszecioletnia obecnie Maja Kawtaradze mieszka w ogromnym, penym antykw domu swego ojca w Tbilisi, gdzie pozwolia autorowi skorzysta z nie opublikowanych wspomnie ojca, ktre okazay si bezcennym rdem. W1940 roku Kawtaradze podj prac w Pastwowym Domu Wydawniczym, a pniej zosta zastpc ludowego komisarza spraw zagranicznych, ktr to funkcj peni do koca wojny. Poniewa Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych znajdowa si naprzeciwko ubianki, Kawtaradze czsto artowa: Przeszedem przez ulic. Po wojnie Kawtaradze by radzieckim ambasadorem w Rumunii i zmar w 1971 roku. [153] Do koca swojej kariery, ilekro mu groono, Nucubidze pokazywa swoje czoo i mwi: Tutaj pocaowa mnie Stalin. Przekad Rustawelego zosta wydany bez wymieniania nazwiska Stalina. Stalin zadba o to, aby Nucubidze spdzi reszt ycia w wielkiej posiadoci w Tyflisie, ktra nadal naley do jego rodziny. Autor jest ogromnie zobowizany pasierbowi profesora, Zakro Megreszwilemu, za wyjtki z autobiografii jego matki. [154] W latach dziewidziesitych postawiono w tym miejscu pomnik z napisem: Tutaj spoczywaj szcztki niewinnych, torturowanych i straconych ofiar represji politycznych. Oby nigdy o nich nie zapomniano. Antonina Babel dowiedziaa si o egzekucji ma dopiero w 1954 roku, kiedy zosta zrehabilitowany. Przez wiele lat mieszkaa w Ameryce. Jej wstrzsajce wspomnienia zaliczane s, obok pamitnikw Nadiedy Mandelsztam i Anny ariny, do klasyki. [155] Mia miejsce jeden niezwyky akt aski: wdowa po Redensie i jego dzieci nie podzieliy tragedii rodzin innych wrogw ludu, chocia pniej te ucierpiay. Przez jaki czas spdzay niedziele w Zubaowie ze wietlan, a ich ycie toczyo si tak, jakby nic si nie stao. Anna nadal telefonowaa do Stalina i robia mu wymwki o stroje Swietany i picie Wasilija. Niebawem nawet si pogodzili. [156] Podczas kremlowskich przyj Kozowski piewa zawsze te same pieni. Kiedy umieci w swoim repertuarze kilka nowych, po przybyciu na Kreml stwierdzi, e program jest taki jak zwykle. Towarzysz Stalin lubi ten repertuar. Chce posucha tych samych pieni, co zwykle. [157] Mechlis zamierza ofiarowa zwycistwo Stalinowi w dniu jego urodzin, 21 grudnia 1939 roku: Chciabym je uczci cakowitym pogromem fiskich biaogwardzistw! Kiedy nadszed wielki dzie, Mechlis napisa do rodziny: Pozdrawiam Was z okazji 60 urodzin IW [Iosifa Wissarionowicza]. Uczcijcie je w rodzinie! [158] Timoszenko, typowy stalinowski kawalerzysta, by dowdc dywizji podczas wojny polskiej 1920 roku: pojawia si jako uroczy Sawicki w Armii Konnej Isaaka Babla, ktry zdumiewa si urod jego gigantycznego ciaa, udekorowanej orderami piersi, przecinajcej izb jak proporzec przecina niebo, i dugimi nogami, przypominajcymi dziewcztka zakute a po ramiona w

byszczce botforty. Mniej poetyczny Mikojan nazwa go po prostu dzielnym wieniakiem. [159] W archiwach nie znaleziono adnych formalnych zarzutw, tote porwanie byo bezprawne nawet wedug kryteriw bolszewickich. Kiedy Beria zosta aresztowany po mierci Stalina, to porwanie i morderstwo byo jedn ze zbrodni, o ktre go oskarono. [160] W listopadzie 1941 roku polski ambasador Stanisaw Kot wypytywa Stalina o miejsce pobytu tych ludzi. Stalin odegra przedstawienie, telefonujc do Berii, i zmieni temat. W grudniu 1941 roku powiedzia generaowi Andersowi, e oficerowie uciekli do Mongolii. Jak widzielimy, tego rodzaju obudne inscenizacje stanowiy cz jego gry z Beri. Syn Mikojana, Stiepan, napisa, e podpis ojca pod tym rozkazem by cikim brzemieniem dla naszej rodziny. [161] Na XVIII Konferencji Partyjnej w lutym 1941 roku Stalin podzieli NKWD Berii na dwa komisariaty. Beria zatrzyma NKWD, natomiast na czele Ludowego Komisariatu Bezpieczestwa Pastwowego (NKGB) stan jego protegowany Mierkuow. Nie oznaczao to osabienia pozycji Berii: zosta wiceprzewodniczcym Rady Komisarzy Ludowych i nadal sprawowa nadzr nad obydwoma organami. [162] Kiedy admira Kuzniecow pozna danowa bliej podczas wsplnej podry na Daleki Wschd, ten ostatni zwierzy mu si, jak bardzo lubi prac w marynarce. Uwielbiam pywa [krownikiem]. Ale nie zawsze dobrze to znosz powiedzia i doda z umiechem: Lepiej si czuj na rzece ni na morzu. eglarz sodkich wd, jak to mwi. Ale kocham okrty. Kuzniecow podziwia danowa, ktry zrobi wiele dobrego dla marynarki. Ale by mniej uyteczny dla innych rodzajw wojsk. [163] Kaganowicz nie uratowa brata, ale pochowa go z honorami na cmentarzu Nowodiewiczym niedaleko Nadii Stalin. Wannikow ocala, lecz pozosta w wizieniu. [164] Krebs by szefem sztabu OKH w ostatnich godzinach Trzeciej Rzeszy w kwietniu 1945 roku. [165] Diekanozow wielokrotnie opowiada t histori synowi Reginaldowi, ktry zapisa j przed mierci w swoim dzienniku. Dziennik nigdy nie zosta opublikowany. Autor dzikuje Nadii Diekanozowej z Tbilisi za udostpnienie tego rda. [166] Przemwienia wywoay wielki spr o to, czy Stalin planowa prewencyjne uderzenie na Niemcy, zapocztkowany artykuem Wiktora Suworowa opublikowanym w czerwcu 1985 roku. Suworow dowodzi, e Stalin zamierza zaatakowa Hitlera, argumentujc to czciow mobilizacj, umocnienieniem granic zachodnich, bliskoci lotnisk oraz faktem, e genera ukw przedstawi plan takiego ataku. Ten pogld zosta obecnie odrzucony. Dzisiaj uwaa si, i prawdziwe stanowisko Sztabu Generalnego, w tym generaa Wasilewskiego, byo takie, e naley si wycofa w gb kraju std zaatakowana jako defetystyczna przez Kulika i Mechlisa propozycja Wasilewskiego, by przesun lotniska i ca infrastruktur na lini Wogi. Stalin jednak zawsze traktowa wojn ofensywn jako realn moliwo oraz ideologiczn konieczno. A co si tyczy przemwie, to miay po prostu podnie morale armii i ukaza sytuacj Zwizku Radzieckiego w sposb nieco bardziej realistyczny. [167] Czternastego czerwca Hitler zwoa ostatni narad wojenn przed rozpoczciem Barbarossy, przy czym generaowie przychodzili do Kancelarii Rzeszy o rnych porach, eby nie wzbudza podejrze. 16 czerwca wezwa Goebbelsa, aby poinformowa go o inwazji. [168] Zapewne Stalin zachca danowa do wyjazdu, by umocni pewno siebie: kiedy Dymitrow przekaza ostrzeenie austriackich komunistw, odpar, e nie ma si czym martwi, skoro danow, ktry odpowiada za Leningradzki Okrg Wojskowy i marynark wojenn, wyjecha na wakacje. [169] Niniejsza relacja jest oparta na pamitnikach Mootowa, Mikojana, ukowa, Timoszenki, Hilgera i innych, a take na kremlowskiej ksidze raportw, ktra jest najwyraniej niekompletna, poniewa strach, niepewno i chaos sprawiy, e kady podawa inne godziny swoich spotka, ale na jej podstawie mona przynajmniej ustali ramy czasowe. ukw chyba nie uczestniczy w pierwszym spotkaniu o 19.05, a Watutin, ktry by zastpc szefa sztabu i pojawia si w relacji ukowa, w ogle nie zosta wspomniany. Nie oznacza to, e ich tam nie byo: wchodzio i wychodzio tyle osb, e nawet Poskriebyszow mg popeni kilka bdw. [170] Mniej wicej w tym samym czasie Hitler postanowi uci sobie godzinn drzemk przed rozpoczciem inwazji: Teraz rozstrzygn si losy wojny. Wczeniej, przemczony i podniecony,

przechadza si po swoim gabinecie, podczas gdy Goebbels pracowa nad proklamacj, ktra miaa by odczytana narodowi niemieckiemu nastpnego dnia. Ta rakowata narol musi zosta wypalona owiadczy Hitler Goebbelsowi. Stalin upadnie. Dwie i p godziny pniej, kiedy rozpocza si inwazja, Liskov, niemiecki dezerter, nadal by przesuchiwany: nie zosta rozstrzelany. Wydarzenia tej nocy byty tak dramatyczne, e ich uczestnicy podawali rne godziny: Mootow uwaa, e wyszed od Stalina o pnocy, Mikojan e o 3.00. Mootow twierdzi, i ukw, na ktrego wspomnieniach opieraa si wikszo historykw, umieci te wypadki pniej, aby uwypukli wasn rol. Przynajmniej niektre z tych rozbienoci mona wyjani godzin rnicy pomidzy czasem niemieckim a rosyjskim. atwiej jednak odtwarza wydarzenia w odniesieniu do niemieckiej inwazji, ktra rozpocza si o 3.30 niemieckiego czasu letniego (4.30 czasu rosyjskiego), i otrzymania przez Schulenburga instrukcji z Berlina. Z trzech pamitnikw wynika, e przywdcy przenieli si z gabinetu Stalina do jego mieszkania, a pniej do Kuncewa pomidzy 21.00 a 3.00. [171] Tego ranka telefon zadzwoni rwnie w daczy danowa w Soczi: Matka przysza najpierw do mojego pokoju -wspomina Jurij danow- i powiedziaa: Jest wojna!, a potem wyruszylimy z ojcem do Moskwy. [172] W tym samym czasie w Berlinie radziecki ambasador Diekanozow zosta wezwany do Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Po przybyciu zauway, e na miejscu s ju niemieccy dziennikarze, ktrzy zjawili si, aby uwieczni ten moment. Ribbentrop przyj go niezwykle chodno w gabinecie ksicia Bismarcka, ma stanu, ktry ostrzega Niemcy przed wojn na dwa fronty, i ktrego cytowali czsto w tym kontekcie Stalin i danow. Najwyraniej pijany, purpurowy na twarzy i zataczajcy si lekko Ribbentrop odczyta swoje owiadczenie. Gboko nad tym ubolewam odpar Diekanozow. Rozstali si bez ucisku doni. Ale gdy Diekanozow wychodzi, Ribbentrop podrepta za nim, szepczc, e prbowa powstrzyma Hitlera przed rozptaniem tej wojny, ale Fhrer nie sucha ju nikogo. Prosz powiedzie Moskwie, e sprzeciwiaem si inwazji sykn. Ribbentrop czu, i pakt ze Zwizkiem Radzieckim by ukoronowaniem jego kariery. [173] Tego samego dnia Politbiuro rozkazao usun potajemnie mumi Lenina z Mauzoleum i przewie do Tiumenia na Syberii. [174] Obecnie, gdy mamy dostp do wielu rnych rde na temat tego wanego epizodu, od pamitnikw Mootowa i Mikojana do wspomnie Czadajewa, sekretarza Sownarkomu, ktry spisa relacj zastpcy szefa sztabu Watutina, moemy w miar dokadnie zrekonstruowa przebieg wydarze. Mikojan datuje scen, ktra rozegraa si w Ludowym Komisariacie Obrony, na 29, a Czadajew na 27 czerwca, co wiadczy o chaosie tamtych dni. W rzeczywistoci by to 28 czerwca, poniewa z ksiki raportw wiemy, e Stalin by w swoim gabinecie tego dnia, natomiast nie pojawi si tam ani 29 ani 30 czerwca. ukw twierdzi, e Stalin odwiedzi Ludowy Komisariat dwa razy, prawdopodobnie jednak opisana scena rozegraa si wieczorem, tak jak zapamita to Mikojan. [175] W powyszym opisie wykorzystane zostay rne wersje. Mootow: Wszystko spieprzylimy!; Mikojan: Lenin zostawi nam wielkie dziedzictwo, a my, jego spadkobiercy, wszystko przesralimy; Beria (cytowany przez Chruszczowa, ktrego nie byo wtedy w Moskwie): Wszystko stracone. Rezygnuj. Lenin zostawi nam proletariackie pastwo, a myje przesralimy; i Czadajew: Lenin zaoy nasze pastwo, a mymy wszystko przejebali. [176] Hutawka pomidzy tradycyjnym jednoosobowym dowdztwem, sprawowanym przez wojskowego, a podwjnym dowdztwem, sprawowanym przez wojskowych i komisarzy politycznych, odzwierciedlaa zmiany w sytuacji wewntrznej i zewntrznej kraju: instytucj komisarzy wprowadzano trzy razy -w 1918,1937 i 1941 roku i znoszono trzy razy, kiedy trzeba byo podnie presti oficerw w 1925, 1940 i 1942 roku. [177] Rozkaz nr 270 nosi wszelkie cechy osobistego stylu Stalina: Rozkazuj: 1) Zrywajcych podczas walki dystynkcje rang i oddajcych si do niewoli uwaa za tchrzliwych dezerterw, ktrych rodziny podlegaj aresztowaniu tak jak rodziny naruszajcych przysig i zdradzajcych Ojczyzn. Dezerterw takich rozstrzeliwa na miejscu. 2) Znajdujcym si w okreniu walczy

do koca [] tych za, ktrzy wol podda si niszczy wszelkimi rodkami, a rodziny [] pozbawia zasikw pastwowych i pomocy. [178] Udostpnione niedawno papiery Stalina i danowa pozwoliy po raz pierwszy wejrze w ich gorczkowe wysiki zmierzajce do ocalenia Leningradu. [179] Szczerbakow by jednym z nowych ludzi, ktrzy wyroli na trupach ofiar zabitych w latach trzydziestych. Ze swoj beznamitn twarz Buddy, w grubych okularach w rogowej oprawie spoczywajcych na maym zadartym nosie, Szczerbakow, ktry by szwagrem danowa, wyrobi sobie nazwisko, zajmujc si sprawami kultury, a pniej zastpi Chruszczowa na stanowisku pierwszego sekretarza w Moskwie, zostajc w 1941 roku, wraz z Malenkowem i Wozniesienskim, kandydatem na czonka Politbiura. Chruszczow nazwa tego prostaka, alkoholika i antysemit gadem [] jednym z najgorszych. [180] Kiedy 31 padziernika Stalin dowiedzia si, e Niemcy wykorzystuj wysannikw, rosyjskich mczyzn i kobiety, jako ywe tarcze, rozkaza danowowi: Podobno wrd leningradzkich bolszewikw znaleli si ludzie, ktrzy nie uwaaj za moliwe uy broni przeciwko takim wysannikom. A ja uwaam, e jeli wrd bolszewikw zdarzaj si tacy ludzie, to naley ich unicestwi w pierwszej kolejnoci, poniewa s bardziej niebezpieczni ni niemieccy faszyci. Moja rada: nie rozczula si [] bi wroga i jego pomagierw! [181] Zapewne w nagrod za swoj zajado 11 grudnia danow, ktry nie widzia si ze Stalinem od 24 czerwca, polecia do Moskwy i znw zacz pi si na szczyty. [182] Nawet Stalin przyzna, e zachodnia pomoc zdecydowanie wspara jego wysiek wojenny. Mikojan meldowa mu szczegowo o wszystkich dostawach docierajcych albo drog ldow przez Iran, albo konwojami do Archangielska. Sytuacja bya tak krytyczna, e w listopadzie 1941 roku Stalin zsumowa czerwonym owkiem liczb samolotw (432) w notatkach Mikojana. [183] W 1966 roku, kiedy opublikowano w Moskwie wspomnienia ukowa, ten fragment zosta uznany za zbyt kontrowersyjny, aby go zamieszcza. Opublikowano go dopiero w 1990 roku. [184] W odlegym Kujbyszewie, dawnej Samarze nad Wog, ktry wybrano na now stolic, gdyby zasza konieczno opuszczenia Moskwy, przygotowano dla Stalina kilka budynkw, w tym miejscow siedzib partii i rezydencj nad wskim parowem na stromym brzegu Wogi, otoczon brukowanymi deptakami. Znajdowa si tam rwnie specjalnie skonstruowany schron przeciwlotniczy, do ktrego zjedao si wind, skd mia rzdzi tym, co pozostao z Rosji. wietlane umieszczono w maym domu w miecie wraz z gospodyni Aleksandr Nakaszydze, ciarn on Wasilija, Galin, i crk Jakowa, Guli (bez aresztowanej matki). Kalinin i jego kochanka dzielili may dom z Mikojanami, a Chruszczowowie z Malenkowami. Poskriebyszowowie, Litwinowowie i inni zamieszkali w miejscowym sanatorium. [185] ukow wspomina, e Stalin zapyta go o to ponownie w poowie listopada, ale Pronin, przewodniczcy Rady Moskiewskiej, utrzymywa, e pytanie zostao zadane 16 lub 17 padziernika. Z pewnoci Stalin zadawa je kilka razy. [186] Ten wyraz szacunku wobec Szaposznikowa przypomina ask, jak krlowa Wiktoria wywiadczya Disraelemu, pozwalajc mu siedzie podczas audiencji. Disraeli by jedynym premierem, ktry dostpi takiego przywileju. [187] W 1760 roku, podczas wojny siedmioletniej, Berlin zaj dowdca cesarzowej Elbiety, genera Totleben. Aleksander I zaj prusk stolic w 1813 roku. [188] Ten opis z pewnoci spodobaby si Arthurowi Lee, poszukiwaczowi przygd i konserwatywnemu posowi do Parlamentu, ktry kupi ten dom za pienidze swojej amerykaskiej ony. Lloyd George obdarzy go tytuem barona (pniej wicehrabiego) Lee of Fareham. [189] Siostrzeniec ony Stalina, Leonid Redens, spotka nieszczsnego marszaka w Kujbyszewie, gdzie ten kpa si wraz z dziemi w Wodze. [190] Listy Timoszenki do Stalina, pisane na kartkach wyrwanych z notesu, ktre znajduj si w udostpnionym niedawno archiwum Stalina, rzucaj nieco wiata na ofensyw charkowsk i zaamanie Chruszczowa. [191] Wyposaenie w Kuncewie byo stylowo funkcjonalne, bogate i jaskrawo kolorowe, wspomina mody brytyjski dyplomata John Reed. Rezydencja zostaa pospolicie umeblowana i

miaa wszelkie wygody, jakich mg zapragn radziecki komisarz. Nawet azienki byy nowoczesne i [] czyste. Sto metrw od domu znajdowa si schron przeciwlotniczy Stalina, nowoczesny i niezwykle luksusowy, z wind zjedajc trzydzieci metrw pod ziemi i omioma czy dziesicioma pokojami o grubych betonowych cianach i przesuwanych drzwiach. Cao klimatyzowana i ohydnie umeblowana [j niczym jaki monstrualny [] Lyons Corner House. [192] azienki we wszystkich daczach Stalina byy przestronne i wyposaone w wanny dopasowane do jego wzrostu. [193] W dowd wdzicznoci otrzyma od onierzy zegarek z wygrawerowan dedykacj: znajduje si on obecnie w archiwum Kaganowicza w RGASPI. Co ciekawe, Leonid Breniew i Michai Susow, ktrzy rzdzili Zwizkiem Radzieckim przez niemal dwie dekady od 1964 roku, zetknli si na froncie z Kaganowiczem. [194] Rozmowa z Bajbakowem okazaa si bezcenna, poniewa jest on jednym z ostatnich yjcych komisarzy Stalina. Bajbakow by staym czonkiem rzdu radzieckiego: w 1944 roku zosta ludowym komisarzem przemysu naftowego, a pniej kierowa Gospanem, gwn instytucj gospodarcz, dopki w latach osiemdziesitych nie zwolni go ze stanowiska Gorbaczow. Wymownym wiadectwem zacofania radzieckiej gospodarki jest takt, e modzi ludzie mianowani przez Stalina zarzdzali ni jeszcze czterdzieci lat pniej. W czasie, gdy powstawaa ta ksika, niezmordowany Bajbakow nadal pracowa w przemyle naftowym, zwoywa posiedzenia ze stalinowskim dynamizmem i trzyma swoje medale pod portretem Lenina. [195] Kiedy Chruszczow doszed do wadzy, rozkaza swoim przyjacioom, takim jak Jerjomienko, aby uwypuklili jego heroiczn rol w Stalingradzie, podobnie jak czyni to Stalin. [196] Rwnolegle ze stalingradzk operacj Uran ukow przeprowadzi operacj Mars, uderzenie na wystp rewski naprzeciwko Moskwy, ponoszc zapewne sw najwiksz klsk: w cigu zaledwie dwch dni operacji, bdcej przykadem jego miaego, lecz bezwzgldnego stylu dowodzenia, zginy setki tysicy ludzi. [197] W pniejszym okresie wojny staa si symbolem jego wizerunku na Zachodzie dobrotliwego Wujaszka Joe a mowie stanu przysyali mu fajki w prezencie. Iwan Majski, radziecki ambasador w Londynie, napisa do Stalina: Kiedy pan Kerr [ambasador brytyjski] podarowa Wam fajk i ogoszono o tym w prasie, dostaem dla Was fajki od dwch firm [] i przesyam je w zaczeniu [198] Podlegao mu kilku komisarzy, midzy innymi Boris Wannikow i Iwan Tewosjan, obaj aresztowani i zwolnieni, oraz Dmitrij Ustinow, ktry mia zaledwie trzydzieci trzy lata i z czasem stan na czele radzieckiego kompleksu wojskowo-przemysowego, zostajc sekretarzem KC, marszakiem i ministrem obrony odpowiedzialnym za radzieck inwazj na Afganistan w 1979 roku. [199] Pewno siebie znalaza natychmiastowe odzwierciedlenie w niewdzicznoci Stalina wobec jego zachodnich sojusznikw, ktrzy naraali ycie, aby nie pomoc Rosji: Mikojan zameldowa, e Brytyjczycy przywieli sprzt radiowy do swojej misji morskiej w Murmasku bez dokumentw. Albo powinnimy ich poprosi, aby zabrali go z powrotem, albo oddali nam. Prosz o instrukcje. Mootow napisa po prostu: Zgoda. Natomiast Stalin dopisa zrzdliwie niebieskim owkiem: Towarzysz Mootow zgadza si a Mikojan nic nie proponuje! Co do sprztu radiowego Royal Navy: Proponuj skonfiskowa sprzt jako kontraband! [200] Szesnastego kwietnia 1943 roku Stalin ponownie podzieli ogromne NKWD na dwa odrbne resorty NKGB, na ktrego czele stan Mierkuow, i NKWD podlegajcy Berii. Beria zachowa jednak zwierzchno nad oboma organami. [201] Crka Jakowa, Gulia, uwaa, e Stalin postpi susznie. Jakw nie by jedynym czonkiem rodziny Stalina, ktry znalaz si w okreniu: Artiom Siergiejew te wpad w rce Niemcw, ale zdoa uciec i dotar do Moskwy, gdzie opowiedzia swoj histori Mikojanowi. Zosta odesany do zastpcy ludowego komisarza obrony, ktry mu powiedzia: Jestecie porucznikiem, a ja zastpc ludowego komisarza. Nie musicie powtarza tego nikomu postawionemu wyej. Zapomnijcie o tym. S tacy, ktrzy mogliby nie zrozumie, a to zrujnowaoby wam ycie, napiszcie wic i podpiszcie tutaj: Nie byem tam i nic nie widziaem.

[202] Rnica wieku pomidzy nimi wynosia dwadziecia cztery lata, niewiele wicej ni pomidzy Stalinem a Nadi w 1918 roku, ale to podobiestwo mogo jeszcze rozjtrza jego gniew. Dwa policzki nie s najwiksz zbrodni Stalina. Pi lat dla Kaplera byo okrutn kar, ale mia szczcie, e nie zosta po cichu rozstrzelany. Po wyjciu na wolno w 1948 roku wrci do Moskwy pomimo zakazu, zosta ponownie aresztowany i skazany na kolejne pi lat w kopalniach. Wrci po mierci Stalina, oeni si po raz drugi i dopiero wtedy spotka si ze wietlan, z ktr mia namitny romans. Zmar w 1979 roku. [203] W 1941 roku Leonid wykrzykn, e Stalin nie jest najwikszym przywdc i ojcem narodw, tylko cholernym ajdakiem i morderc Kirowa! [204] Jej matka spdzia pi lat w obozie pracy, a potem kolejne pi lat na zesaniu. Kiedy wrcia w 1954 roku, Chruszczow nie chcia jej widzie. Julia spotkaa si z matk tylko raz w 1956 roku. Byy sobie obce i tak ju zostao: matka wci yje i mieszka w Kijowie. W 1995 roku odnaleziono w pobliu Smoleska szcztki samolotu ze szkieletem pilota w goglach i w hemie: by to prawdopodobnie Leonid. [205] Ta chwila przypominaa scen, gdy Hitler zobaczy z okien swego wagonu pocig szpitalny wracajcy z frontu wschodniego: on i ranni patrzyli na siebie przez kilka sekund, po czym Hitler rozkaza zacign zasony. [206] Kiedy zapiewali o faszystowskich hordach, wybuchnli miechem, poniewa sowa my bjom ich brzmiay po rosyjsku jak myjobiom ich. miejc si, pospiesznie zmienili sowa na rozbijemy je w proch. Marszaek Woroszyow wrci ze swojego spotkania i by bardzo zadowolony, opowiedzieli mu wic o problemach z bi i jeba. To oczywicie przemwio do rubasznego poczucia humoru kawalerzysty: Doskonae na piosenk ludow, ale nie nadaje si na hymn! rozemia si, a potem zaczli wspomina zabawne momenty z konkursu muzycznego, jak choby czterech ydowskich piewakw w tradycyjnych strojach, ktrzy zapiewali ydowsk pie, patrzc Woroszyowowi prosto w oczy. Marszaek zarechota serdecznie: Przyniecie wdki! Musimy si napi. To mj prezent dla was! Opucili Kreml pnym popoudniem, bardzo zmczeni. [207] Siergiej Michakow pozosta ulubionym poet Stalina. W archiwum zachowa si jego list do Stalina: 30 grudnia 1943 roku w Teatrze Wielkim obiecaem Wam i towarzyszowi Mootowowi, e napisz wiersz dla dzieci. Przesyam Wam Bajk dla dzieci. Wiersz spodoba si Stalinowi: To bardzo dobry wiersz - napisa do Mootowa. Trzeba go opublikowa w dzisiejszej Prawdzie i zrobi osobne wydanie dla dzieci Syn Michakowa, Nikita, jest dzisiaj najwikszym rosyjskim reyserem filmowym, twrc Spalonych socem i Cyrulika syberyjskiego. [208] Beria osobicie poleci modej Zoi Zarubinie, pasierbicy Leonida Eitingona (ktry zaaranowa zabjstwo Trockiego), wybra meble na konferencj. Nie byo okrgego stou, naleao go zatem zrobi. Poniewa konferencja bya cile strzeon tajemnic, Beria rozkaza Zarubinie, eby posza do miasta i zamwia st na dwadziecia dwie osoby na wesele. [209] Roosevelt przypuszcza, e jest podsuchiwany, ale mia nadziej, i moe to umocni wiar Stalina w jego szczero: relacja Sergo Berii sugeruje, e tak mogo by rzeczywicie. [210] W swojej niezbyt wiarygodnej relacji drugi radziecki tumacz, Walentin Bieriekow, opisa, jak Stalin uzgadnia porzdek dzienny posiedze i jak Roosevelt przyszed do rezydencji Stalina bez tumacza. W rzeczywistoci to Stalin odwiedzi Roosevelta w jego apartamencie, gdzie Chip Bohlen tumaczy dla Amerykanw, a Paww dla Rosjan. Wadimir Paww by tumaczem Stalina i Mootowa z angielskiego i niemieckiego; Bieriekow okazjonalnie pracowa dla Mootowa. Jedyna cz jego relacji, ktra zasuguje na zaufanie, to Stalin urzdzajcy prb generaln, co byo dla niego typowe. Zapewne Bieriekow by wiadkiem tej sceny. [211] Major Hugh Lunghi jest prawdopodobnie ostatnim yjcym czowiekiem, ktry bra udzia we wszystkich posiedzeniach plenarnych Wielkiej Trjki w Teheranie, Jacie i Poczdamie. Zgodzi si udzieli autorowi wywiadu, na ktrym oparta jest ta relacja. [212] Hugh Lunghi spisa na maszynie t niedorzeczn wymian zda i nastpnego dnia poprosi Churchilla, aby j dla niego podpisa. Lunghi, jako tumacz brytyjskich Szefw Sztabw, zastpowa te gwnego tumacza Churchilla, majora Arthura Birse'a.

[213] Amerykanie sdzili, e to starszy kelner i pod koniec konferencji zamierzali ofiarowa mu troch papierosw, gdy nagle zobaczyli go w mundurze generaa majora NKWD. [214] Stalin celowo zaprosi Elliotta na kolacj. Moe wyczuwa w nim podobiestwo do wasnego marnotrawnego syna Wasilija. Obaj byli pilotami i aroganckimi pijakami, zastraszonymi i zdominowanymi przez sawnych ojcw. Obaj wykorzystywali nazwisko rodowe i przynosili wstyd ojcom. Obaj zawierali nieudane maestwa i porzucali swoje ony. Zapewne nie ma wikszego przeklestwa ni wielki ojciec. [215] Autor zapomnia (?) o: propagandzie bolszewickiej, wg ktrej AK bezczynnie staa z broni u nogi, sowieckiej rozgoni Kociuszko, ktra wprost zachcaa do zbrojnego wystpienia przeciw Niemcom w Warszawie, odmowie alianckim samolotom, z zaopatrzeniem dla Warszawy, ldowania na sowieckich lotniskach, ostrzeliwaniu alianckich samolotw przez wojska sowieckie, braku dostaw zaopatrzenia ze strony sowieckiej dla Warszawy (za wyjtkiem ostatnich dni powstania, kiedy zrzucane zasobniki rozbijay si, gdy byy pozbawione spadochronw), przechwytywaniu oddziaw polskich zmierzajcych na odsiecz Warszawie przez wojska sowieckie [przyp. SiEC]. [216] Stalin wygosi jeden dowcip o byym ambasadorze w Londynie, Majskim, ktry rwnie by obecny, lecz dowcip nie zosta przetumaczony. Rosjanie rozemieli si haaliwie, tote Brooke spyta go, co ich tak rozbawio. Majski wyjani ponuro: To taki art. Marszaek nazwa mnie poet i dyplomat, poniewa w swoim czasie napisaem kilka wierszy. Ale nasz ostatni poeta i dyplomata zosta zamordowany. Wspomnianym poet i dyplomat by rosyjski ambasador w Persji, Gribojedow, rozerwany na strzpy przez tum w Teheranie w 1829 roku. Majski zosta pniej aresztowany i poddany torturom. [217] Miesic pniej redaktor Izwiestii przygotowa specjalny album ze zdjciami, ktry wysa Poskriebyszowowi: Szanowny Aleksandrze Nikoajewiczu, przesyam Wam fotografie z konferencji krymskiej dla I. W. Stalina. Stalin prezentowa si mizernie obok wytwornego Mootowa: na fotografiach wida le zacerowane kieszenie jego ukochanego, ale zniszczonego paszcza. Otyy Wasik stoi zawsze krok za nim, umiechajc si promiennie, ale ochrona bya jak zwykle bardzo cisa. Pewnego razu, kiedy Stalin wszed do toalety, Bohlen zauway, jak dwaj radzieccy ochroniarze biegaj tam i z powrotem, krzyczc: Gdzie jest Stalin? Dokd poszed?. Bohlen wskaza toalet. [218] Prezydent by zmczony i chory. Jego apartament skada si z salonu, jadalni (dawnego pokoju bilardowego cara), sypialni i azienki. Najbliszy doradca prezydenta, Harry Hopkins, by tak chory, e spdza wikszo czasu w ku. Wedug Alana Brooke'a, genera Marshall zajmowa sypialni carycy, a admira King jej buduar ze specjaln klatk schodow dla Rasputina, aby mg j odwiedza! [219] Stalin opowiedzia tak wersj albaskiemu przywdcy Enverowi Hody. [220] W archiwum zachowaa si intrygujca notatka dotyczca Churchilla: 5 maja genera Gorbatow zameldowa Berii, e posa na Wgry wraz z armi marszaka Malinowskie-go funkcjonariuszy NKWD, aby odszukali krewn Winstona Churchilla nazwiskiem Betsy Pongrantz, co zakoczyo si sukcesem. Tymczasem nikt z rodziny Churchillw nie sysza o tej krewnej. yjca crka sir Winstona, lady Soames, nie miaa pojcia o istnieniu domniemanej wgierskiej krewnej: Prawdopodobnie pan Beria i NKWD musieli si pomyli! - powiedziaa. [221] Jeli rzeczywicie miao to miejsce, to transakcja prawdopodobnie nastpia duo wczeniej, na moskiewskiej konferencji ministrw spraw zagranicznych w padzierniku 1943 roku. Mimo to Stalin by z pewnoci zachwycony, opuszczajc Jat z podpisem ministra spraw zagranicznych Edena na umowie o ekstradycj wszystkich radzieckich jecw wojennych, w tym wielu emigrantw z okresu wojny domowej, ktrzy walczyli po stronie Niemcw. Wielu z nich zostao rozstrzelanych lub zgino w stalinowskich obozach. [222] Na wyszych poziomach bunkra sekretarka Hitlera odkrya, e wszystkich opanowaa

erotyczna gorczka. Wszdzie, nawet w fotelu dentystycznym, widziaam ciaa splecione w miosnym ucisku. Kobiety zatraciy ju wszelki wstyd i chodziy obnaone. [223] Szczk i fragment czaszki zabrano do Moskwy; pozostae szcztki zostay zbadane przez Smiersz, a nastpnie zakopane obok garau w radzieckiej bazie wojskowej w Magdeburgu, gdzie spoczyway a do kwietnia 1970 roku, kiedy przewodniczcy KGB Jurij Andropow rozkaza je spali, a popioy rozsypa. [224] Funkcjonariusze NKWD naprawili wszystkie instalacje elektryczne w Babelsbergu i, podobnie jak w Jacie, sprowadzili wasn stra poarn. Ponadto Stalin mia do dyspozycji magazyn ywnoci z 20 lodwkami [] i trzy gospodarstwa z fermami hodowlanymi i drobiowymi, magazynami owocw i warzyw oraz dwie specjalne piekarnie obsadzone zaufanym personelem, ktre mog dostarcza 850 kilogramw chleba dziennie. [225] Beria zdoby pewn ilo uranu podczas operacji w ruinach Berlina: on i Malenkow donieli Stalinowi, e znaleli 250 kilogramw metalicznego uranu, 3 tony tlenku uranu i 20 litrw cikiej wody w Instytucie Fizyki im. Cesarza Wilhelma, schwytali kilku niemieckich fizykw i wywieli wszystkie te skarby do ZSRR. Roj Miedwiediew napisa, e Beria powiedzia Stalinowi o amerykaskiej prbie dopiero 20 lub 21 lipca, nie znamy dokadnej daty. [226] Stalin by krlobjc, ktry nieustannie porwnywa si z monarchami: w obecnoci jugosowiaskich goci zaartowa nawet: Moe Mootow i ja powinnimy polubi ksiniczki, perspektywa, ktra z pewnoci przyprawiaby o dreszcz europejsk arystokracj. By gotw wykorzystywa monarchie, jeli zachodzia taka konieczno, i zachca Tit do przywrcenia modego krla Jugosawii: Zawsze moecie wbi mu n w plecy, kiedy nikt nie bdzie patrzy. [227] By moe dlatego ten epizod nie pojawi si w adnej biografii Mountbattena i zosta tu opisany po raz pierwszy. [228] Wielu radzieckich przywdcw zaoyo wasne menaerie: Bucharin hodowa mode niedwiedzie i lisy; Chruszczow mia lisy i jelenie; Budionny, Mikojan i Kaganowicz trzymali konie. [229] Siedemnastego stycznia 2003 roku rosyjski prokurator potwierdzi istnienie czterdziestu siedmiu tomw materiaw na temat przestpczej dziaalnoci Berii, zebranych po jego aresztowaniu po mierci Stalina. Chocia sprawa przeciwko niemu bya cakowicie polityczna, z dtymi zarzutami, w aktach znajduj si zeznania dziesitek kobiet, ktre oskaryy go o gwat. Pastwowej stacji telewizyjnej RTR pozwolono sfilmowa spisan rcznie list nazwisk i numerw telefonw. Akta nie bd udostpniane przez nastpne dwadziecia pi lat. [230] Po dzi dzie nielubne dzieci Berii s dobrze znane w Moskwie i w Tbilisi: jest wrd nich szanowany pose do gruziskiego parlamentu i pewna radziecka matrona, ktra polubia syna czonka breniewowskiego Politbiura. Po wojnie Stalin przemianowa ludowe komisariaty na ministerstwa, tote NKWD i NKGB przeksztaciy si w MWD i MGB. Pastwowy Komitet Obrony, GKO, zosta rozwizany 4 wrzenia 1945 roku. Politbiuro znw stao si najwyszym organem partyjnym, chocia Stalin rzdzi pastwem jako premier, pozostawiajc sekretariat partii Malenkowowi. [231] Miaem to szczcie, e Marfa Pieszkowa, wnuczka Gorkiego, najlepsza przyjacika wietlany i synowa Berii, udostpnia mi swoje bezcenne pamitniki i przedstawia mnie rodzinie Gorkich-Beriw, w tym rwnie wnuczkom Berii (zob. Posowie). W prezencie lubnym Stalin ofiarowa Sergowi i Marfie egzemplarz Witezia w tygrysiej skrze Ru-stawelego, nad ktrego przekadem pracowa osobicie wraz z profesorem Nucubidzem, z uszczypliw dedykacj: Zrobiby lepiej, gdyby zwiza si z inteligencj gruzisk! [232] Trucie rtci miao szczeglne tradycje na dworze Stalina: Jeow rozpyli rt we wasnym gabinecie i utrzymywa, e Jagoda prbowa go otru. [233] Bolszakow przetrwa Stalina, by suy Chruszczowowi jako wiceminister handlu. Zmar w 1980 roku. [234] Rodziny palatynw czekay w napiciu na telefon sekretarza Stalina z kina lub z daczy. W niedziel, gdy mieli jedyn okazj zobaczenia si z rodzinami, przywdcy reagowali szczeglnie nerwowo, ilekro zadzwoni telefon. Nie jedli przez cay dzie, aby zostawi miejsce na niezliczone

dania. Ale Siergiej Chruszczow zauway, w jakim popiechu jego ojciec wychodzi z domu po telefonie. [235] Kierowcy przywdcw byli bardzo zadowoleni, kiedy ich szefw zapraszano do Stalina. Woroszyow by zapraszany rzadziej ni przed wojn. Mojego starego i mnie nie zapraszano prawie wcale skary si jego szofer. [236] Przypomina to wypadek z napoleoskim marszakiem Massen, ktry straci oko podczas wyprawy owieckiej. Incydent utwierdzi Beri i Chruszczowa w przekonaniu, e opowieci myliwskie Stalina s garstwem i e w ogle nie potrafi on strzela. [237] Wasik i genera porucznik Sasza Egnataszwili, zaufany syn oberysty z Gori i opiekun Keke, byli odpowiedzialni za menu Stalina, ktre przygotowywano w laboratorium MGB, nazywanym Baz, i oznaczano etykietk z napisem: adnych trujcych skadnikw nie wykryto. W jednej z wydanych ostatnio ksiek mona si spotka ze stwierdzeniem, e Egnataszwili prbowa jedzenie dla Stalina, co prawdopodobnie jest mitem. Ale Stalin czsto zmusza swoich towarzyszy, aby prbowali jedzenie i wino przed nim. Kiedy przychodzi na przyjcie, przynosi wasn skrzynk z winem i wasne papierosy, ktre sam otwiera. Jad i pi tylko wtedy, kiedy sam zama piecz, pozostawiajc jedzenie, niedopite wino i papierosy Wasikowi. Marnotrawstwo byo ogromne, pokusa korupcji nieodparta. Wasik nigdy nie odmawia przyjmowania takich podarunkw. [238] Konstantina Rokossowskiego [przyp. konsult.] [239] Te mskie tace odzwierciedlay zowieszcz degeneracj dyktatury Stalina, ale nie byy niczym wyjtkowym. W listopadzie 1943 roku, na przyjciu z okazji Dnia Dzikczynienia wydanym przez prezydenta Roosevelta w Kairze, tu przed wyjazdem na spotkanie ze Stalinem w Teheranie, brakowao partnerek. Churchill taczy wic z wojskowym doradc Roosevelta, generaem Edwinem Pa Watsonem. [240] Byli tak zadowoleni ze swoich muzycznych sesji, e nagrali wystp tego amatorskiego zespou z Woroszyowem jako gwnym wokalist i danowem na fortepianie, mona zatem usysze pikne gosy i fortepian noc w Kuncewie. To unikalne nagranie jest obecnie wasnoci rodziny danowa. [241] Bya tam maa willa dla Swietany. Kiedy Stalin j zobaczy, mrukn: Kim ona jest? Czonkiem Politbiura?. Domek Wasilija przylega do wartowni: gocie szli dugim tunelem, aby dotrze do rezydencji Stalina. [242] Mikojan rwnie czu jego lodowat dezaprobat. Stalin uwaa, e dwaj starzy towarzysze s utajonymi prawicowcami, co byo absurdem w przypadku Mootowa. Ale w trakcie dugich sporw o to, czy ograbi Niemcy z przemysu, czy odbudowa wschodni sektor jako satelit, a take kryzysw zboowych i godu, Mikojan wyraa umiarkowane opinie. Kiedy nie nadsya raportw z Dalekiego Wschodu, otrzyma kolejny ostry list od Stalina: Wysalimy Was na Daleki Wschd nie po to, ebycie nabrali wody w usta i nie informowali Moskwy. [243] By to ten sam Szachurin, ktrego syn zastrzeli swoj dziewczyn, a pniej siebie na Kamiennym Mocie w 1943 roku. [244] Abakumow pojawia si jako wytrawny i zrczny dworzanin, cakowicie ulegy Stalinowi, w powieci Soenicyna o powojennym terrorze, Krg pierwszy, oraz jako sprytny i zdeprawowany karierowicz w Ogniu i popiele {Prochu i pyle [przyp. SiEC]}Rybakowa, ostatniej czci trylogii Dzieci Arbatu. [245] Sam Stalin ustpi niebawem ze stanowiska ministra obrony, powierzajc je kolejnemu sojusznikowi danowa, Buganinowi, ktry nienawidzi Malenkowa, poniewa w 1943 roku ten usun go z Frontu Zachodniego. Rzdzca pitka (Stalin, Mootow, Mikojan, Malenkow i Beria) rozszerzaa si stopniowo, obejmujc danowa, Wozniesienskiego, Buganina i Kuzniecowa, bez wzgldu na to, czy byli, czy nie byli czonkami Politbiura. [246] Pod koniec 1946 roku danow mia kopoty z sercem i musia wyjecha na odpoczynek do Soczi, skd 5 stycznia 1947 roku napisa do Stalina: Czuj si ju znacznie lepiej []. Nie chc przerywa kuracji [] prosz Was o dodatkowe 10 dni urlopu []. Pozwlcie mi wrci 25-go []. Bd ogromnie wdziczny. Pozdrowienia! Wasz Andriej danow. [247] danow omawia t kampani ze swoim synem Jurijem, ktry uzyska dyplom z filozofii, a

pniej studiowa chemi i pozosta dla Stalina ideaem modego czowieka i jego wymarzonym ziciem. danow wyjani, e po wojnie, z milionami zabitych i zniszczon gospodark, musimy sformuowa now koncepcj wartoci duchowych, aby stworzy fundament dla zrujnowanego kraju, oparty na kulturze klasycznej danow, wychowany na dziewitnastowiecznych autorach od Puszkina do Tostoja, kompozytorach takich jak Haydn i Mozart, szuka podstaw ideologicznych w klasyce. [248] Wypeniem polecenie zgodnie z instrukcjami towarzysza Stalina, ktre zapisaem na temat sztuki napisa Simonow do Poskriebyszowa 9 lutego 1949 roku, oddajc tekst do sprawdzenia. [249] Eisenstein zmar, zanim zdy skrci brod, wyci scen pocaunku i pokaza, dlaczego Grony musia by okrutny. Bya to aska losu, poniewa jest mao prawdopodobne, by przetrwa antysemick czystk z lat 1951-1953. [250] Dwch pierwszych kandydatw do prowadzenia tej kampanii, polskich przywdcw Bundu, Wiktora Altera i Henryka Ehrlicha, aresztowano, po czym pierwszy z nich zosta rozstrzelany, a drugi popeni samobjstwo w wizieniu. [251] Podczas II wojny wiatowej Pfeffer napisa absurdalny wiersz zatytuowany Ja, yd, w ktrym wychwala wielkich ydowskich bolszewikw od krla Salomona do Marksa, Swierdowa i przyjaciela Stalina, Kaganowicza, co musiao wprawi tego ostatniego w ogromne zakopotanie. [252] Gwnym ideologiem antysemityzmu w ekipie danowa by wysoki, szczupy i ascetyczny sekretarz KC, Michai Susow, ktry odegra istotn rol w wysiedleniach z Kaukazu, a pniej suy jako prokonsul Stalina w republikach batyckich, gdzie dokona po wojnie brutalnej czystki. Pracujc na zmian pod kierownictwem danowa i Malenkowa, sta si jednym z najmodszych protegowanych Stalina. [253] Churchillowi te zdarzay si napady zazdroci o swoich generaw: Monty chce chodzi w glorii, kiedy dostanie buaw! Ale nie bdzie chodzi w glorii owiadczy Churchill sir Alanowi Brookeowi w drodze powrotnej z Moskwy w padzierniku 1944 roku. By to, napisa Brooke, osobliwy przejaw niemal niewiarygodnej maostkowej zawici z jego strony []. Ci, ktrzy stawali pomidzy nim a socem, nie spotykali si z jego aprobat. Istniaa duga tradycja wadcw zazdrosnych o swoich byskotliwych, lecz nazbyt popularnych wodzw: cesarz Justynian upokorzy Belizariusza, car Pawe uczyni to samo z Suworowem. [254] Wielko i jako posiadanych przez nich portretw Stalina wiadczya o randze, tak jak gwiazdki na pagonach oficera: portret olejny naturalnej wielkoci namalowany przez nadwornego artyst, takiego jak Gierasimow, by wyznacznikiem najwyszego szczebla w hierarchii. Budionny i Woroszyow te mogli si poszczyci wasnymi portretami naturalnej wielkoci, w mundurze, na koniu i z szabl, pdzla Gierasimowa. Owi wielmoe stali si tak pompatyczni, wspominaa Swietana, e wygaszali wzniose przemowy przy kadej okazji, nawet przy obiedzie we wasnych domach, gdzie ich rodziny wzdychay ze znudzeniem. [255] Nina Adubej sama wesza do elity, kiedy jej syn polubi crk Chruszczowa, Rad. Kiedy Chruszczow zosta przywdc, Aleksiej Adubej zyska wielkie wpywy jako jego doradca i redaktor naczelny Izwiestii. [256] Chocia Stalin odnosi si cynicznie do oddawania czci zmarym palatynom, rozkaza wznie pomnik i przemianowa obwd, ulic i fabryk na cze Szczerbakowa. Oryginalny projekt przewidywa te nadanie jego imienia miastu, lecz Stalin przekreli to i dopisa: Nadajcie jego imi zakadom odzieowym. 9 grudnia 1947 roku Politbiuro ustalio wysoko rocznej pensji premiera i przewodniczcego Rady Najwyszej na 10 000 rubli, wicepremierw i sekretarzy KC na 8000 rubli. Koperty z pensjami Stalina leay nietknite w jego biurku w Kuncewie. [257] Kiedy Starostin wrci wreszcie z obozu (gdzie kierowa druyn pikarsk), Wasilij zaangaowa synnego trenera Dynama Tbilisi i zdoa zapewni swojej druynie czwarte miejsce w pfinaach Pucharu ZSRR w 1950 roku. Stosowa stalinowski system kar i bodcw: kiedy jego druyna przegraa 0:2, rozkaza wywie j samolotem na pustkowie z dala od Moskwy i tam zostawi; kiedy druyna wygraa, na boisku wyldowa migowiec wyadowany prezentami. Dzikuj Zurabowi Kurumidzemu za te anegdoty jego tecia, trenera druyny pikarskiej Wasilija. [258] Stalin nie tylko nie potrafi wyywi wasnego narodu, ale jego korespondencja z Beri i

Sierowem (w Niemczech) wiadczy, e Rosjanie niepokoili si, czy zdoaj wyywi swoje wojska w Niemczech, nie mwic ju o samych Niemcach. [259] Jak wiele obsesyjnych lkw Stalina, i ten mia swoje realne podstawy: Imperium Otomaskie kontrolowao Morze Czarne, wadajc Krymem. Katarzyna Wielka i ksi Potiomkin zaanektowali Krym w 1783 roku z tego samego powodu, a wojska anglo-francuskie wyldoway tam w 1853 roku, aby osabi Rosj. W1954 roku Chruszczow przyczy Krym do Ukrainy, ktra to decyzja w latach dziewidziesitych omal nie doprowadzia do wojny domowej pomidzy Ukraicami a zwolennikami rzdw rosyjskich. [260] Niebawem enia dowiedziaa si, e jej m jest agentem MGB i e donosi na ni od dnia ich lubu, ale kada rodzina miaa swojego informatora. enia rozwioda si z nim. [261] Grigorij Morozow, ktry zosta szanowanym radzieckim prawnikiem i zawsze zachowywa si z wielk dyskrecj i godnoci, odmwi udzielenia wywiadu do tej ksiki, mwic: Nie chc znowu przeywa roku 1947. Zmar w 2002 roku. [262] Stalin zawsze przejawia wielkie zainteresowanie dugowiecznoci. W1937 roku wspiera badania profesora Aleksandra Bogomoowa nad zjawiskiem niezwykej dugoci ycia ludw Gruzji i Abchazji. Stalin wierzy podobno, e zawdziczaj to wodzie z lodowcw i diecie dlatego pi specjaln glacjaln wod. [263] Do wikszoci willi Stalina (chocia nie nad jeziorem Rica i w Nowym Afonie) wchodzio si przez bram w budynku ochrony, za ktr rozciga si ogrd z ligustrowymi ywopotami i ciek prowadzc do willi w stylu rdziemnomorskim otoczonej werand. Najwikszym pomieszczeniem bya zawsze sklepiona, wykadana drewnem jadalnia z rozsuwanym stoem. Wszystkie zostay pomalowane na zielony wojskowy kolor, zapewne dla zamaskowania ich z powietrza, praktycznie niewidoczne i tak osonite palmami i jodami, e trudno je byo dostrzec nawet z ogrodu. Prawie wszystkie miay nabrzea i domki letnie, gdzie Stalin pracowa i jada obiady. Wewntrz znajdowaa si obowizkowo sala bilardowa poczona z kinem. Wille miay te po kilka sypialni z kanapami i przestronne azienki z maymi wannami dostosowanymi do wzrostu Stalina. Zbudowa lub przebudowa je dla Stalina jego nadworny architekt, Miron Mieranow, ktry y z matk Marfy Berii, Timosz, synow Gorkiego i ukochan Jagody. Mieranow zosta aresztowany pod koniec lat czterdziestych, podobnie jak wszyscy poprzedni kochankowie Timoszy. [264] Powysza relacja jest oparta na wspomnieniach Czarkwianiego. Wspomnienia Mgeadzego, dorwnujce niemal pamitnikom Mikojana, jeli chodzi o szczero, zostay dopiero niedawno opublikowane w Gruzji. Gruziscy i abchascy sekretarze byli naturalnymi rywalami: w przypadku Berii i akoby przywdca gruziski zniszczy abchaskie-go, ale z Czarkwianim i Mgeadzem byo odwrotnie. [265] [266] W 1913 roku Stalin zatrzyma si w Wiedniu u ojca Trojanowskiego, Aleksandra, pniej mianowa go pierwszym radzieckim ambasadorem w Waszyngtonie i ochrania podczas terroru. Stalin lubi Trojanowskiego, ale nigdy nie ufa mu do koca jako byemu mienszewikowi. Kiedy podkrad si do niego, pooy donie na jego oczach i szepn: Przyjaciel czy wrg?. W 1948 roku kariera Trojanowskiego jako tumacza Stalina dobiega nagle koca, kiedy Mootow przenis go na inne stanowisko, aby go chroni. Jego ojciec, stary dyplomata, gra w bryda i wraz z nieugitym Litwinowem krytykowa rzd. Byy to niebezpieczne czasy. Pniej Trojanowski tumaczy dla Chruszczowa. Ta relacja jest oparta na wywiadzie, ktrego zgodzi si udzieli. [267] Istnieje barwna, lecz niepotwierdzona wersja, przytoczona w The Secret File of Joseph Stalin Brackmana, e Stalin rozkaza zabi Michoelsa siekier owinit w kurtk, poniewa kilkadziesit lat wczeniej w taki sam sposb rozkaza zabi swojego ojca w Kutaisi. Ale nie ma adnych dowodw na to, e Stalin zabi swego ojca. adna z osb, ktre widziay ciao Michoelsa, nie wspomniaa o ranie od siekiery, chocia siniec na twarzy mg powsta przy uderzeniu obuchem. Operacj kierowa awrientij Canawa, jeden z Gruzinw, ktrych Beria sprowadzi do Moskwy. Podobnie jak wielu funkcjonariuszy organw, Canawa by kryminalist. Ci, ktrzy dobrze go znali, mwili o nim, e by besti. Jego prawdziwe nazwisko brzmiao Dandgawa i wczeniej zosta skazany za morderstwo, ale Beria ocali go i postawi na czele biaoruskiego MGB. Nie

okaza si szczeglnie lojalnym protegowanym, poniewa zacz suy Abakumowowi. Po mierci Stalina zosta aresztowany i stracony. [268] Ciotki przebyway w wizieniu wadimirskim. enia Alliujewa usiowaa popeni samobjstwo, poykajc kamienie, ale przeya. Podobnie jak wielu innych, pozostaa przy yciu dziki yczliwoci obcych ludzi. Polska winiarka w ssiedniej celi wystukaa szyfrem wiziennym: yj dla swoich dzieci. [269] Zapewne Stalin by poruszony mierci danowa. Przemianowa rodzinne miasto zmarego, Mariupol nad Morzem Czarnym, na danow. Wedug ochroniarzy, po pogrzebie danowa Mootow niepokoi si o zdrowie Stalina i poleci im, aby nie pozwolili mu pracowa w ogrodzie. Kiedy Stalin odkry t ingerencj w swoje ycie prywatne, zacz traktowa Mootowa z jeszcze wiksz nieufnoci. [270] Niektrzy ydzi zostali zwolnieni z pracy. Kaganowicz pozosta wicepremierem i czonkiem Politbiura, ale jego starszy brat Julij utraci stanowisko. Wnuk Kaganowicza wspomina, e, podobnie jak Polina, azar te pamita o swoim ydowskim dziecistwie: kiedy spotka si z niemieckim komunist, Ernestem Thalmannem, prbowa to wykorzysta. Druga dama w pastwie, Dora Chazan, ona Andriejewa, zostaa zwolniona ze stanowiska wiceministra przemysu tekstylnego, a ona generaa Chrulowa znalaza si w wizieniu. Mechlis, tak jak Kaganowicz, zachowa stanowisko ministra kontroli pastwowej i dopiero po zawale w 1950 roku przeszed na emerytur. Boris Wannikow nadal kierowa I Zarzdem Sowminu, odpowiedzialnym za program atomowy. [271] Szamberg mia zamane serce, wedug jego przyjaciki Julii Chruszczowej. Zarwno wietlana Stalina, jak i Wola Malenkowa twierdziy, e nie byy szczliwe w maestwie, ale nie mogo by wikszego bodca do zakoczenia nieszczliwego maestwa z ydem ni zacieka antysemicka paranoja Stalina. Stalin nie musia nic mwi. Modzi ludzie wiedzieli, co robi. Naley odda sprawiedliwo Malenkowowi, e zdoa ocali samych Szambergw, ukrywajc ojca chopca, Michaia, na prowincji. Imi Wola, nawizujce do nazwy organizacji Wola Ludu, wymyli Malenkow. [272] Dwudziestego drugiego sierpnia 1946 roku Stalin sucha prognozy pogody i zirytowao go, e jest cakowicie bdna. Dlatego rozkaza Woroszyowowi przeprowadzi dochodzenie i ustali, czy wrd meteorologw nie ma przypadkiem sabotaystw. Byo to absurdalne zadanie, odzwierciedlajce pogard Stalina dla pierwszego marszaka, ktry nazajutrz zameldowa, e nie mona wini synoptykw za bdy. [273] Niebezpieczestwa te uzewntrzniy si w 1991 roku, kiedy Boris Jelcyn wykorzysta swoj prezydentur, by zdemontowa ZSRR Gorbaczowa. Przeniesienie stolicy do Leningradu, miasta Zinowiewa i Kirowa, byo draliw kwesti w polityce rosyjskiej od czasw Piotra Wielkiego. Ludzie ginli za to w XVIII wieku i ginliby rwnie w 1949 roku. Stalin obawia si te, e heroizm Kuzniecowa i samego Leningradu podczas II wojny wiatowej moe stanowi symbol patriotyzmu konkurencyjny wobec niego i Moskwy. [274] W tym samym czasie tu obok, w innym mieszkaniu przy ulicy Granowskiego, odbywaa si podobna rozmowa: Rada Chruszczowa, ktrej ojciec wci przebywa w Kijowie, zatrzymaa si u przyjaci ojca, Malenkoww. Chciaa jecha na lub, lecz Malenkow, zdajc sobie spraw z beznadziejnej sytuacji Kuzniecowa, nie chcia jej da limuzyny. Nie dam ci samochodu nie uczysz si dobrze. Ale Rada pojechaa do Zubaowa na wasn rk. [275] Droga Swietoczka! - napisa Stalin w maju 1950 roku do lecej w szpitalu wietlany. Dostaem Twj list. Ciesz si, e tak lekko wybrna z kopotw. Nerki to powana sprawa. Nie mwic ju o dziecku. Skd Ci przyszo do gowy, e Ci opuciem? Chyba Ci si przynio. Radz Ci, nie wierz snom. Dbaj o siebie. Dbaj te o crk. Pastwu potrzebni s ludzie, nawet ci przedwczenie urodzeni. Bd cierpliwa, niedugo si zobaczymy. Cauj moj Swietoczk. Twj tatusiek. Stalin nie powica caego czasu sprawie leningradzkiej. W tych dniach nadzorowa te ukadanie nowej Encyklopedii Radzieckiej, decydujc o kadym szczegle, od jakoci papieru do treci hase. Kiedy wydawca spyta go, czy ma zamieszcza postacie negatywne, takie jak Trocki, Stalin zaartowa: Zamiecimy Napoleona, chocia by wielkim ajdakiem!.

[276] Sergo i Aa byli przekonani, e jest to intryga Malenkowa i Berii, ktrzy oszukali Stalina. To zdumiewajce, e w to wierzylimy wspomina Sergo. Ale nigdy nie rozmawialimy o tej sprawie a do mierci Stalina. Ojciec pozwoli Sergo zobaczy si z synem Kuzniecowa, ale nie z jego on, poniewa wiedzia, e ona te zostanie aresztowana. Dzieci czonkw Politbiura, ktrzy mieszkali przy ulicy Granowskiego, zauwayy, e ich ssiedzi, Wozniesienscy i Kuzniecowowie, nagle zniknli. Ale nikt o tym nie mwi wspomina Jegor Malenkow, ktrego ojciec by za to odpowiedzialny. Ja skoncentrowaem si na kronice sportowej. Julia Chruszczowa czsto bawia si z Natasz, crk Wozniesienskiego. Niedugo po aresztowaniu jej ojca przyprowadziam j do naszego mieszkania. Ale moja matka nic nie powiedziaa. Poszczeglne rodziny zachowyway si rnie: podczas gdy Natasza Poskriebyszowa nadal bawia si z Natasz Wozniesiensk, Nadia Wasik przechodzia na drug stron ulicy, kiedy j zobaczya. Jestem ogromnie wdziczny Sergo Mikojanowi za t relacj. [277] Chruszczow i Malenkow tworzyli teraz, wraz z Beri i Buganinem, rdze nowej wewntrznej pitki Stalina. Kaganowicz powrci czciowo do ask. W niedziele dwaj spasieni biurokraci, Chruszczow i Malenkow, spacerowali razem ulic Gorkiego w otoczeniu falangi ochroniarzy. [278] Mao przywiz cay zestaw chiskich podarunkw i kilkanacie skrzy ryu. Lakierowane ozdoby nadal wisz na cianach mieszkania Mootowa przy ulicy Granowskiego, a Stalin rozdzieli ry pomidzy swoich dworzan. W zamian przekaza chiskiemu przywdcy nazwiska radzieckich agentw w chiskim Politbiurze. Po powrocie do Pekinu Mao szybko si z nimi rozprawi. [279] Jemielian Pugaczow by Kozakiem, ktry utrzymywa, e jest zmarym carem Piotrem III, i wznieci masowe powstanie chopskie przeciwko Katarzynie Wielkiej w latach 1773-1774. [280] Stalin podziwia Czou i prezydenta Liu Szao-tsi jako najbardziej dystyngowanych spord ludzi Mao, ale uwaa, e marszaek Czu-te jest kim w rodzaju naszego Woroszyowa i Budionnego. [281] Nawet m wietlany by w to zamieszany. W machinie Komitetu Centralnego Jurij danow, zi Stalina, wzorcowy produkt radzieckiej edukacji, zameldowa organizatorowi antysemickiej nagonki, Malenkowowi, e niektrzy naukowcy obsadzili teoretyczne wydziay [] instytutw swoimi stronnikami pochodzenia ydowskiego. [282] Chc odoy swj powrt z powodu zej pogody w Moskwie i niebezpieczestwa grypy. Zjawi si w Moskwie po nadejciu mrozw napisa Stalin do Malenkowa w grudniu 1950 roku. [283] Podobnie jak w 1937 roku, terror uderzy najpierw w samo kierownictwo MGB, ktre zostao aresztowane. Pukownik Lew Szwarcman, jeden z najokrutniejszych oprawcw od koca lat trzydziestych i ekspert od redagowania zezna, przyzna si do uprawiania seksu nie tylko z synem i crk, lecz take z samym Abakumowem, a take, noc, kiedy wama si do ambasady brytyjskiej, z sir Archibaldem Clarkiem Kerrem, co byo doniosym wydarzeniem dyplomatycznym w stosunkach brytyjsko-radzieckich, lecz dziwnym trafem pozostao nie zauwaone na dworze w. Jakuba. Szwarcman twierdzi, e prbowano go otru syjonistyczn zup idea, ktra sigaa korzeniami niesawnego spisku w ydowskim Obwodzie Autonomicznym w latach trzydziestych, kiedy to wrogowie zatruli ryb w galarecie Kaganowicza. Ale dostarczy rwnie to, czego chcia Stalin, obciajc Abakumowa jako sympatyka syjonizmu. [284] Wasik zosta zastpc komendanta obozu pracy na Uralu, skd bombardowa Stalina zapewnieniami o swojej niewinnoci. Ale Beria nie obj funkcji szefa ochrony, ktra pozostaa w gestii MGB Ignatiewa. [285] Stalin chroni Czarkwianiego, poniewa kiedy by chopcem, pop nazwiskiem Czarkwiani uczy go abecada. Stalin przesun go do pracy w KC w Moskwie. Ale Beria nie mg obroni siebie ani swoich protegowanych. Kiedy megrelski czekista, Awksentij Rapawa, ktrego rodzina przyjania si z Beriami, zosta aresztowany, jego ona przyjechaa potajemnie do Moskwy, by poprosi Nin Beri o pomoc. Zrozpaczona kobieta zadzwonia do domu Berii, ale Nina bya zbyt przeraona, aby podej do telefonu. Jej niemiecka gospodyni Ella powiedziaa: Nina nie moe podej do telefonu. W taki sposb Megrelowie dowiedzieli si, e sam Beria znalaz si w kopotach.

[286] Jeden z tych, ktrzy przetrwali czasy stalinowskie, byy ludowy komisarz spraw zagranicznych, Maksim Litwinow, umar we wasnym ku 31 grudnia 1951 roku. By staym celem antysemickich dochodze MGB. Mootow przyzna, e Litwinow powinien zosta rozstrzelany za swoje haaliwe niedyskrecje w ostatnich latach wojny: Pozosta wrd ywych jedynie przez przypadek owiadczy z mroc krew w yach szczeroci. Istnia plan zaaranowania wypadku samochodowego, ale ostatecznie Litwinow umar z angielsk on u swego boku: Angielko do domu! brzmiay jego ostatnie sowa. Nie dostali go powiedziaa Ivy Litwinow, ktra wrcia do Londynu. Ich crka mieszka obecnie w Brighton. [287] W styczniu 1949 roku Andriejew zwrci si do Malenkowa z prob o skontrolowanie leczenia []. Nie czuj si dobrze, cho przestrzegam zalece lekarzy. Mam zawroty gowy []. Omal nie upadem. Jestem w strasznym stanie. Myl, e leczenie i diagnoza s niewaciwe Zapewne mia racj, poniewa kokaina nie bya odpowiednim lekarstwem. Na zakoczenie napisa: Jestem diabelnie nieszczliwy, e nie mog pracowa. [288] Czikobawa powiedzia Stalinowi, e niektrzy z jego ormiaskich kolegw zostali zwolnieni z pracy, poniewa podzielali jego pogldy. Stalin natychmiast wezwa do telefonu armeskiego przywdc, Grigorija Arutinowa, i spyta go o profesorw. Zostali usunici ze stanowisk odpar Arutinow. Za bardzo si pospieszylicie powiedzia Stalin i odoy suchawk. Profesorw niezwocznie obudzono i przyjto z powrotem do pracy. Spotkanie z Czikobawa prawdopodobnie miao miejsce 12 kwietnia 1950 roku, kiedy Stalin planowa wojn koreask; jego artyku zosta opublikowany 20 czerwca tego roku. List Czikobawy przekaza Stalinowi gruziski pierwszy sekretarz Czarkwiani, co wiadczy o wadzy tych, ktrzy mieli bezporedni dostp do Wodza. [289] Mootow otworzy zjazd, Kaganowicz mwi o statucie partyjnym, a Woroszyow zamkn obrady. Dotychczasowy ukad zosta na pozr zachowany i mao kto podejrzewa, e Stalin planuje radykaln zmian. Byy jednak tego oznaki. Co znamienne, Stalin zmieni nazw partii z bolszewickiej na komunistyczn. W nowym prezydium Beria spad ze swego trzeciego miejsca po Mootowie, a Malenkow znalaz si na pitym po Woroszyowie. Akolici Berii, Mierkuow i Diekanozow, nie weszli w skad nowego KC. [290] Mimo to Stalin wci pamita o najwierniejszym spord swoich dworzan, Mechlisie, ktry w 1949 roku przeszed zawa. Umiera w swojej daczy i chcia ju tylko wzi udzia w zjedzie. Stalin odmwi, mruczc, e to nie szpital, ale kiedy wymienia czonkw nowego KC, nie zapomnia o nim. Mechlis by wzruszony umar szczliwy, a Stalin urzdzi mu wspaniay pogrzeb. [291] Jednym z owych dziedzicw byby prawdopodobnie Michai Susow, pidziesiciojednoletni sekretarz partii, ktry czy w sobie niezbdne predyspozycje ideologiczne (zastpi danowa jako szef Wydziau Ideologicznego i Stosunkw Midzynarodowych KC) z brutalnym oddaniem: w 1938 roku przeprowadzi czystk w Rostowie, podczas wojny nadzorowa wysiedlanie Karaczajw, wprowadzi terror w republikach batyckich i kierowa kampani antysemick. W 1948 roku czsto spotyka si ze Stalinem. Co wicej, wid ascetyczny tryb ycia. Beria nienawidzi tego partyjnego szczura, w okularach, wysokiego i chudego jak tasiemiec, z piskliwym gosem kastrata. W swojej najnowszej pracy Roj Miedwiediew wysun przypuszczenie, e Susow by sekretnym nastpc Stalina, ale nie ma na to adnych dowodw. W 1964 roku Susow pomg obali destalinizatora Chruszczowa i a do mierci w 1982 roku pozosta szar eminencj neostalinowskiego reimu Breniewa. Sam Breniew by jednym z modych dziaaczy wybranych na plenum do Prezydium. Do niedawna jedyn relacj z owego niezwykego plenum byy wspomnienia Simonowa, ale obecnie dysponujemy pamitnikami Mikojana, Szepiowa i Jefriemowa. [292] Pigmej upad tak samo szybko jak awansowa, ldujc za biurkiem w Ministerstwie Kontroli Pastwowej, a jego miejsce zaj Siergiej Goglidze. Wczeniej Stalin zwrci si przeciwko swojemu narzdziu w sprawie megrelskiej, szefowi gruziskiego MGB Ruchadzemu, ktry chepi si swoj zayoci z Wodzem. Kwestia aresztowania Ruchadzego jest pilna - napisa 25 czerwca 1952 roku Stalin do Mgeadzego i Goglidzego. Przylijcie go do Moskwy, a my zdecydujemy, co z nim zrobi. Riumin, Goglidze i Ruchadze zostali rozstrzelani po mierci Stalina.

[293] Woroszyow, odsunity na boczny tor i upokorzony, chyba te zacz ywi uraz do Stalina. Jego ona szeptaa, e Stalin jest zazdrosny o popularno Klima co byo kolejn niewyobraaln herezj. [294] Stalin dopisa wasnorcznie nastpujce zdania: Od duszego czasu towarzysz Stalin ostrzega nas, e sukces ma swoje cienie []. Beztroska jest dobra dla wrogw, ktrzy nam szkodz S to waciciele niewolnikw i kanibale ze Stanw Zjednoczonych i Anglii []. Co z ludmi, ktrzy inspirowali mordercw? Mog by pewni, e im odpacimy []. Dopki istnieje szkodnictwo, musimy tpi beztrosk w naszym narodzie. [295] Po mierci Stalina Mikojan powiedzia synowi, e skoro nie mielimy wojny za jego ycia, nie bdziemy mieli wojny teraz. Zakrawao to na ironi, poniewa przy caej paranoi, niekonsekwencji i ryzykownej polityce zagranicznej Stalina, to niezrczny i impulsywny Chruszczow omal nie wywoa wojny nuklearnej podczas kryzysu kubaskiego. [296] Zapewne dwaj pozostali czekali na zewntrz w samochodzie. Ignatiew te musia by obecny. Ale, jak si wydaje, Beria przej ju kontrol nad wszystkim. Nikt nie wie, kto przerwa antysemick nagonk w prasie tej nocy. Susow by sekretarzem KC odpowiedzialnym za ideologi, ale kto wyda mu takie polecenie? [297] Chruszczow powiedzia staremu bolszewikowi, Aleksiejowi Sniegowowi, e w biurku Stalina znaleziono pi niezwykle wymownych listw, lecz w rozmowie z historykiem Rojem Miedwiediewem niegw wspomnia tylko o trzech z nich. Pierwszym by list Lenina z 1923 roku z daniem, aby Stalin przeprosi za swoje grubiastwo jego on Nadied Krupsk. Drugim by ostatni krzyk rozpaczy Bucharina: Koba, dlaczego chcesz mojej mierci? Trzeci by od Tity z 1950 roku: Przestacie nasya na mnie mordercw []. Jeli nie przestaniecie, ja te wyl kogo do Moskwy i potem nie bdzie ju potrzeby wysyania kogokolwiek. [298] Chruszczow i Buganin obronili Ignatiewa, ktry zosta sekretarzem KC, ale Beria zdoa go pniej usun za jego udzia w spisku lekarzy. Mimo to udzielono mu tylko nagany i wysano jako pierwszego sekretarza do Baszkirii, a nastpnie do Tatarii. W swoim tajnym referacie Chruszczow przedstawi go jako ofiar, nie za potwora. Wikszo wysoko postawionych czekistw zamieszanych w spisek lekarzy, w tym Ogolcow, ktry zorganizowa zabjstwo Michoelsa, i Riasnoj, znalaza si pod ochron za rzdw Chruszczowa, a pniej Breniewa. Potpienie przez Chruszczowa zbrodni Stalina miao charakter niezwykle wybirczy. W dniu swoich siedemdziesitych urodzin w 1974 roku Ignatiew otrzyma medal. Ten majcy najwicej szczcia spord szefw MGB Stalina jako jedyny zmar, otoczony szacunkiem, we wasnym ku w wieku siedemdziesiciu dziewiciu lat w 1983 roku.

This file was created with BookDesigner program bookdesigner@the-ebook.org 2009-06-06 LRS to LRF parser v.0.9; Mikhail Sharonov, 2006; msh-tools.com/ebook/

Zmodyfikowa Buruz/Nahaj ;]