anty rak

NOWY STYL YCIA

odpowiada na pytania klu czowe dla ycia i zdrowia wikszoci ludzi. Jaki tryb ycia prowadzi, aby zmniejszy ryzyko zachorowania na raka? Co robi, aby zahamowa roz wj choroby i jej nawrt? Co je, jakie stosowa diety? Czego i jakich potraw bezwzgldnie unika? Dr Servan-Schreiber jest neuropsychiatr, zajmuje si terapi osb cierpicych na nowotwory i inne cikie schorzenia. Kilkanacie lat temu, majc 31 lat, dowiedzia si, e ma guz mzgu. Przey dwie ope racje oraz nawrt choroby. Od o miu lat nad ni panuje. Stworzy now koncepcj walki z nowotwora mi, opart na stymulacji (przy po mocy odpowiednio dobranych diet oraz stylu ycia) naturalnych mecha nizmw obronnych organizmu.

Tytu oryginau: ANTICANCER. A NEW WAY OF LIFE

Copyright David Servan-Schreiber, MD, PhD, 2007 Ali rights reserved Polish edition Wydawnictwo Albatros A. Kuryowicz 2008 Polish translation Anna Amsterdamska & Grzegorz Koodziejczyk 2008 Author's cover photo E. Robert Espalieu

Redakcja: Eliza Kujan Konsultacja medyczna: dr Andrzej Janus Projekt graficzny okadki: Andrzej Kuryowicz Skad: Laguna Druk: Druk-lntro S. A., Inowrocaw

ISBN 978-83-7359-765-5
Warszawa 2008. Wydanie I

Dystrybutor Firma Ksigarska Jacek Olesiejuk Poznaska 91, 05-850 Oarw Maz. t. /f. 022-535-0557, 022-721-3011/7007/7009 www. olesiejuk. pl Sprzeda wysykowa www. empik. com www. merlin. pl

Wydawca WYDAWNICTWO ALBATROS ANDRZEJ KURYOWICZ Wiktorii Wiedeskiej 7/24, 02-954 Warszawa t. (22)-842-9867, e-mail: walbatros@interia. pl

Ksik t dedykuj Moim kolegom lekarzom, ktrzy niestrudzenie walcz z cierpieniem i lkiem, czasami wykazujc przy tym tak sam odwag, jak ich pacjenci. Przede wszystkim mam nadziej, e uznaj j za przydatn i zechc, tak jak ja, wczy opisane tu zalecenia do swojej praktyki. Mojemu synowi Sachy, urodzonemu w tych niespokojnych czasach, ktry podchodzi do ycia z entuzjazmem, bdcym dla mnie staym rdem inspiracji.

Zawsze uwaaem, e najwikszy problem medycyny nau kowej polega na tym, i nie jest dostatecznie naukowa. Nowoczesna medycyna stanie si naprawd naukowa dopiero wtedy, gdy lekarze i pacjenci naucz si kierowa siami ciaa i umysu, wyraajcymi si poprzez vis medicatrix naturae [uzdrawiajc moc natury]. Profesor Ren Dubos, Rockefeller University, Nowy Jork, USA, odkrywca pierwszego dostpnego na rynku antybiotyku (1939), inicjator pierwszego Szczytu Ziemi Organizacji Narodw Zjednoczonych

Spis treci

Zastrzeenie Wprowadzenie Rozdzia 1 - Pewna historia Rozdzia 2 - Ucieczka przed statystyk Rozdzia 3 - Niebezpieczestwo i okazja Rozdzia 4 - Saboci raka Cz 1 - Stranicy ciaa - sia komrek odpornociowych Cz 2 - Rak - rana, ktra si nie goi" Cz 3 - Przecicie linii zaopatrzeniowych raka Rozdzia 5 - Przekazanie wiadomoci Rozdzia 6 - rodowisko antyrakowe Cz 1 - Epidemia raka Cz 2 - Powrt do pradawnego sposobu ywienia Cz 3 - Nie sposb by zdrowym na chorej planecie Rozdzia 7 - Lekcje nawrotu Rozdzia 8 - ywno kontra rak Cz 1 - Nowa medycyna ywienia Cz 2 - Dlaczego w konwencjonalnych kuracjach raka wci brakuje porad ywieniowych Apendyks do rozdziau 8 - Pokarmy antyrakowe w codziennej praktyce.

11 13 19 26 34 44 45 54 62 75 79 79 87 109 136 141 141 166 173 9

Rozdzia Cz Cz Cz

9 - Umys w walce z rakiem 1 - Zwizek ciao-umys 2 - Leczenie zadawnionych ran 3 - czenie si z si ycia

197 197 215 225 253 266 284 291 300

Rozdzia 10 - Unieszkodliwianie strachu Rozdzia 11 - Ciao w walce z rakiem Rozdzia 12 - Jak zmieni siebie Rozdzia 13 - Podsumowanie Podzikowania

Zastrzeenie

W ksice tej opisuj naturalne metody lecznicze, ktre przyczyniaj si do zapobiegania nowotworom lub wspomagaj walk z nimi i stanowi uzupenienie tradycyjnych metod (chirurgii, radioterapii, chemioterapii). Wiadomoci podane tutaj nie mog zastpi opinii lekarza. Ksika ta nie powinna by wykorzystywana przy stawianiu diagnoz lub wybieraniu terapii. Wszystkie kliniczne przykady, o ktrych tu wspominam, pochodz z mojej praktyki (z wyjtkiem kilku opisanych przez innych lekarzy w literaturze medycznej, co kadorazowo odpowiednio zaznaczam). Z oczy wistych powodw zostay zmienione imiona i nazwiska pacjentw, a take szczegy umoliwiajce ich identyfikacj. W niektrych przypadkach, dla wikszej jasnoci, poczyem kliniczne detale dotyczce kilku pacjentw w opisie stanu jednej osoby. Moim celem jest przedstawienie w prosty sposb wspczesnego stanu wiedzy o nowotworach i naturalnych rodkach obronnych organizmu. W pewnych przypadkach nie pozwolio mi to jednak opisa penej zoonoci zjawisk biologicznych oraz szczegw kontrowersji dotyczcych bada klinicznych. Cho jestem przekonany, e wiernie zaprezentowaem ducha tych bada, przepraszam bioogw i onkologw za uproszczenie tego, co dla wielu z nich stanowi wynik pracy caego ycia.

Wprowadzenie

Rak spoczywa upiony w kadym z nas. Podobnie jak wszystkie ywe organizmy, nasze ciaa stale produkuj wadliwe komrki. Tak rodz si guzy. Jednak nasze ciaa wyposaone s rwnie w mechanizmy, ktre wykrywaj takie komrki i kontroluj ich rozwj. Na Zachodzie na raka umiera jedna osoba na cztery, ale trzy na cztery nie. Ich mechanizmy obronne speniaj swoje zadanie i osoby te umieraj z innych przyczyn1'2. Mam raka. Wykryto go pitnacie lat temu. Przeszedem konwencjo nalne leczenie i udao si osign remisj, ale pniej nastpi nawrt. Postanowiem wwczas dowiedzie si wszystkiego, co mogo pomc mojemu ciau broni si przed t chorob. Jako lekarz, znany naukowiec i byy dyrektor Centrum Medycyny Integracyjnej Uniwersytetu w Pittsburghu, miaem dostp do bezcennych informacji o naturalnych metodach zapobiegania i leczenia nowotworw. Ju od siedmiu lat panuj nad rakiem. W tej ksice chc opowiedzie o faktach naukowych i osobistych dowiadczeniach, stanowicych podstaw tego, czego si nauczyem. Po operacji chirurgicznej i chemioterapii poprosiem onkologa o rad. Co powinienem zrobi, eby prowadzi zdrowe ycie, i jakie rodki ostronoci mam podj, by zapobiec nawrotowi? Nie ma nic szczeglnego do zrobienia. Prosz normalnie y. Bdziemy regularnie wykonywa tomografi komputerow, zatem jeli nastpi nawrt, wykryjemy guz we wczesnej fazie" - odpowiedzia wybitny przedstawiciel wspczesnej medycyny. Czy nie ma jednak wicze, jakie powinienem wykonywa, albo diety, do ktrej mam si stosowa? Czy naley skupi si na swoim nastawieniu psychicznym?" - dociekaem. Odpowied kolegi zaskoczya

mnie. W tym zakresie moe pan robi, co pan chce. Z pewnoci to panu nie zaszkodzi. Nie dysponujemy jednak adnymi naukowymi dowodami, e takie metody i zalecenia mog powstrzyma nawrt". W rzeczywistoci mj lekarz uwaa, e onkologia to niezwykle skomplikowana dziedzina medycyny, ktra zmienia si z oszaamiajc prdkoci. I tak z trudem nada za rozwojem nowych metod diagnos tycznych i terapeutycznych. Wykorzystywalimy ju wszystkie lekarstwa i wszystkie uznane metody medyczne, stosowane w takich przypadkach jak mj. Osignlimy granice obecnej wiedzy naukowej. Mj lekarz niewtpliwie nie mia czasu ani ochoty zajmowa si bardziej teoretycznymi koncepcjami z zakresu relacji midzy umysem i ciaem oraz zaleceniami dotyczcymi ywienia. Jako lekarz uniwersytecki doskonale znam ten problem. Tkwimy w swoich specjalnociach i tylko od czasu do czasu docieraj do nas wiadomoci o fundamentalnych odkryciach publikowane w prestiowych pismach naukowych, jak Natur" czy Science". Zwracamy na nie uwag dopiero wtedy, gdy staj si przedmiotem szeroko zakrojonych bada z udziaem ludzi. Jednak takie przeomowe odkrycia mona niekiedy wykorzysta do ochrony organizmu na dugo wczeniej, nim one zaowocuj produkcj nowych lekarstw lub opracowaniem metod terapeutycznych, ktre w przyszoci wejd do regularnej praktyki lekarskiej. Potrzebowaem wielu miesicy bada, nim zaczem rozumie, jak mog pomc mojemu ciau chroni si przed rakiem. Braem udzia w konferencjach na terenie Stanw Zjednoczonych i w Europie, na ktrych spotykali si badacze koncentrujcy uwag zarwno na samej chorobie, jak i na czynnikach wspistniejcych wraz z ni. Przegldaem bazy danych i czytaem periodyki naukowe. Wkrtce doszedem do wniosku, e dostpne na temat raka wiadomoci s czsto fragmentaryczne i roz proszone. Znaczenie tych informacji mogem doceni w peni dopiero wtedy, gdy je zebraem i poczyem. Gdy wemiemy pod uwag wszystkie dane naukowe, moemy dostrzec, jak istotn rol w walce z rakiem odgrywaj nasze naturalne mechanizmy obronne. Dziki spotkaniom z innymi lekarzami i terapeutami, ktrzy ju wczeniej zajli si t problematyk, udao mi si wykorzysta te informacje w praktyce, rwnolegle do stosowanej terapii. Oto czego si nauczyem: Cho w kadym z nas tkwi upiony, potencjalny nowotwr, kady ma rwnie ciao zaprojektowane" do

walki z rozwojem guzw. To od nas zaley, czy wykorzystamy naturalne systemy obronne organizmu. Inne kultury czyni to znaczenie lepiej od naszej. Nowotwory atakujce mieszkacw Zachodu - na przykad piersi, okrnicy i prostaty - wystpuj tu z czstotliwoci od siedmiu do szedziesiciu razy wiksz ni w krajach azjatyckich3. Mimo to z danych statystycznych wynika, e w prostatach mczyzn z Azji, ktrzy zmarli przed ukoczeniem pidziesitego roku ycia z innych powodw ni rak, znaleziono tyle samo przedrakowych mikroguzw, co u mczyzn z Za chodu4. Jest zatem co w ich sposobie ycia, co powstrzymuje rozwj tych mikroguzw. Z drugiej strony czstotliwo wystpowania nowotworw u Japoczykw, ktrzy osiedlili si na Zachodzie, w cigu jednego lub dwch pokole zrwnuje si z czstotliwoci w caej populacji4. Krtko mwic w naszym sposobie ycia jest co, co osabia mechanizmy obronne organizmu walczce z t chorob. Wszyscy wierzymy w mity, ktre utrudniaj nam walk z rakiem. Na przykad wiele osb uwaa, e wystpowanie nowotworw jest przede wszystkim uwarunkowane genetycznie i nie ma zwizku ze stylem ycia. Gdy jednak przyjrzymy si wynikom bada, moemy stwierdzi, e to nieprawda. Gdyby rak by przekazywany przede wszystkim genetycznie, czsto wystpowania nowotworw wrd adoptowanych dzieci byaby taka sama, jak wrd ich biologicznych rodzicw. W Danii, gdzie istnieje szczegowy rejestr genetyczny pozwalajcy przeledzi pochodzenie kadej osoby, naukowcy odnaleli biologicznych rodzicw ponad tysica dzieci adop towanych zaraz po urodzeniu. Ich wnioski, opublikowane w prestiowym periodyku New England Journal of Medicine", zmuszaj do zmiany wszystkich naszych zaoe na temat raka. Badacze stwierdzili, e geny biologicznych rodzicw, ktrzy zmarli na raka przed ukoczeniem pi dziesitego roku ycia, nie miay adnego wpywu na zagroenie nowo tworami adoptowanych dzieci. Z drugiej strony miertelno z powodu raka wrd adoptowanych dzieci wzrasta piciokrotnie, jeli jedno z adop cyjnych rodzicw (ktrzy przekazuj dzieciom nie geny, ale zwyczaje) zmaro na chorob nowotworow przed ukoczeniem pidziesitego roku 5 ycia . Badania te dowodz, e styl ycia ma podstawowe znaczenie dla podatnoci na raka. Wszystkie badania nowotworw prowadz do zgodnych wnioskw: czynniki genetyczne s przyczyn nie wicej ni 15% zgonw

z powodu raka. Krtko mwic, nie wisi nad nami genetyczny wyrok. Wszyscy moemy nauczy si broni*. Od razu naley stwierdzi, e - jak dotd - nie istnieje adna alternatywna metoda terapeutyczna umoliwiajca wyleczenie choroby nowotworowej. Prby leczenia raka bez wykorzystywania najlepszych osigni konwencjonalnej medycyny zachodniej - chirurgii, chemioterapii, radioterapii, immunoterapii i (w nieodlegej przyszoci) genetyki moleku larnej - byyby cakowicie sprzeczne ze zdrowym rozsdkiem. Tak samo jednak jest rzecz nierozsdn polega wycznie na czysto technicznym" podejciu i zaniedbywa naturalne mechanizmy organizmu, ktre chroni nas przed guzami. Moemy skorzysta z owej naturalnej ochrony, eby albo zapobiec chorobie, albo zwikszy skuteczno terapii. Poniej opowiem, jak z naukowca-badacza, niemajcego pojcia o naturalnych systemach obronnych ustroju, zmieniem si w lekarza, ktry przede wszystkim polega na tych mechanizmach. Do tej zmiany przyczynio si to, e sam zachorowaem na raka. Przez pitnacie lat uparcie trzymaem t chorob w tajemnicy. Kocham swoj prac neuropsychiatry i nie chciaem, aby moi pacjenci odnieli wraenie, e teraz to oni musz si mn zaj, zamiast pozwoli, ebym nadal im pomaga. Jako badacz i nauczyciel nie chciaem rwnie, eby kto uzna moje idee i opinie za owoc osobistych dowiadcze, nie za metody naukowej, na ktrej zawsze polegaem. Z osobistego punktu widzenia mog stwierdzi, e -jak wie kady, kto mia raka - pragnem nadal normalnie y. Dzi, nie bez pewnej niechci i lku, postanowiem o tym opowiedzie. Jestem bowiem przekonany, i powinienem koniecznie udostpni informacje, ktre przyniosy mi korzyci, tym wszystkim, ktrzy mog zechcie je zastosowa. W pierwszej czci tej ksiki przedstawiam nowy pogld na mechani zmy choroby nowotworowej. Koncepcja ta odwouje si do podstawowych,
* Badania wpywu czynnikw genetycznych przeprowadzili rwnie uczeni z In stytutu Karoliskiego w Szwecji, gdzie wybierani s kandydaci do Nagrody Nobla. Wynika z nich, e blinita jednojajowe, ktre maj identyczne geny, zwykle nie s zagroone rakiem w rwnym stopniu. W artykule opublikowanym w New England Journal of Medicine" autorzy stwierdzaj: Dziedziczne czynniki genetyczne maj niewielki wpyw na podatno na wikszo rodzajw neoplazm (n. b. neoplazma = rak). Wskazuje to, e rodowisko odgrywa zasadnicz rol wrd przyczyn powszechnie wystpujcych odmian raka6.

lecz wci jeszcze mao znanych, zasad dziaania ukadu odpornociowego, odkrycia procesw zapalnych warunkujcych rozwj guzw nowotworo wych i moliwoci zablokowania ich rozprzestrzeniania si przez unie moliwienie nowym naczyniom krwiononym dostarczania im poywienia. Taki pogld na istot choroby nowotworowej prowadzi do przyjcia czterech nowych zasad postpowania. Kady moe zastosowa je w prak tyce, zaprzgajc swoje ciao i umys do tworzenia wasnej, antyrakowej biologii. Te cztery zasady okrelaj: (1) jak chroni si przed zaburzeniami rwnowagi w naszym rodowisku, ktre powstay po 1940 roku i przy czyniy si do wybuchu obecnej epidemii raka; (2) jak zmieni diet w celu ograniczenia spoycia substancji sprzyjajcych powstaniu nowotworw i maksymalnego zwikszenia iloci zwizkw fitochemicznych, ktre aktywnie walcz z guzami; (3) jak zrozumie i zaleczy psychiczne rany, ktre wzmacniaj mechanizmy biologiczne sprzyjajce chorobie nowo tworowej; (4) jak nawiza gbszy kontakt z wasnym ciaem, stymulujc w ten sposb ukad odpornociowy i osabiajc mechanizmy powstawania stanw zapalnych, ktre przyczyniaj si do wzrostu guzw. Ksika ta nie jest jednak podrcznikiem biologii. Konfrontacja z chorob stanowi bolesne dowiadczenie wewntrzne. Nie mgbym jej napisa, nie wracajc myl do radoci i smutkw, odkry i poraek, dziki ktrym przeywam ycie znacznie intensywniej ni pitnacie lat temu. Mam nadziej, e dzielc si tym wszystkim z Czytelnikami, umoliwi im znalezienie drogi uzdrowienia i przygd, wypenionej piknem i radoci.

Cytowana literatura

Rozdzia 1

PEWNA HISTORIA

Mieszkaem w Pittsburghu od siedmiu lat, a ojczysty kraj opuciem przed dziesicioma laty. Odbywaem sta psychiatryczny, a rwnoczenie kontynuowaem badania zwizane z moj rozpraw doktorsk z neurologii. Wsplnie z przyjacielem, Jonathanem Cohenem, prowadziem laboratorium bada funkcjonalnych mzgu metod obrazowania, finansowane przez Narodowy Instytut Zdrowia. Usiowalimy zrozumie procesy mylenia, czc je ze zjawiskami zachodzcymi w mzgu. Ani przez chwil nie wyobraaem sobie, e te badania doprowadz do wykrycia mojej choroby. Bardzo przyjaniem si z Jonathanem. Obaj bylimy lekarzami specjalizujcymi si w psychiatrii. Razem rozpoczlimy studia dokto ranckie w Pittsburghu. On pochodzi z kosmopolitycznego rodowiska San Francisco, ja dotarem tam z Parya przez Montreal. Nieoczekiwanie obaj znalelimy si w pooonym w gbi kontynentu amerykaskiego Pitts burghu, ktry by nam zupenie obcy. Niedawno opublikowalimy artyku w prestiowym pimie Psychological Review" na temat roli kory przedczoowej, sabo zbadanego rejonu mzgu, ktra odgrywa pewn rol w czeniu wiadomoci przeszoci i przyszoci. Dziki komputerowym symulacjom dziaania mzgu moglimy przedstawi now teori psycho logiczn. Artyku wywoa pewne poruszenie, dziki czemu - cho jeszcze bylimy studentami - otrzymalimy dotacj rzdow na zaoenie labora torium badawczego. Zdaniem Jonathana komputerowe symulacje nie mogy ju doprowadzi do dalszego postpu naszych bada. Musielimy sprawdzi nasze teorie, bezporednio obserwujc dziaanie mzgu za pomoc najnowszych technik badawczych - czynnociowego rezonansu magnetycznego (MRI). W owym

czasie technika ta bya jeszcze w powijakach. Tylko najnowoczeniejsze orodki naukowe dysponoway precyzyjnymi skanerami. Skanery szpitalne byy znacznie bardziej rozpowszechnione, ale te bez porwnania mniej dokadne. W szczeglnoci nikomu jeszcze nie udao si zmierzy aktywnoci kory przedczoowej - przedmiotu naszych bada - za pomoc szpitalnego skanera. W odrnieniu od kory wzrokowej, ktrej zmiany mona atwo mierzy, obserwacje aktywnoci kory przedczoowej s niezwykle trudne. W celu zademonstrowania jej dziaania na obrazie MRI trzeba wymyli zoone zadania, ktre pobudziyby" j do ujawnienia si. W tym samym czasie Doug, mody fizyk specjalizujcy si w tech nikach MRI, wpad na pomys nowej metody rejestracji obrazw, mogcej umoliwi obejcie tej trudnoci. Nasz szpital zgodzi si udostpni nam skaner w godzinach od smej do jedenastej wieczorem, po godzinach konsultacji, dziki czemu moglimy sprawdzi nasze koncepcje. Doug, jako fizyk, zajmowa si aparatur, natomiast Jonathan i ja wymylalimy zadania umysowe, majce maksymalnie pobudzi ten rejon mzgu. Po kilku niepowodzeniach udao si nam uchwyci na ekranach obraz dziaania sawnej kory przedczoowej. To bya wyjtkowa chwila, kulminacja pewnej fazy intensywnych bada, ktr przeylimy szczeglnie silnie, gdy wizaa si rwnie z nasz przyjani. Musz przyzna, e bylimy nieco aroganccy. Wszyscy trzej niedawno przekroczylimy trzydziestk i zrobilimy doktoraty, a ju mielimy swoje laboratorium. Dziki nowej teorii, ktra wszystkich zainteresowaa, Jonathan i ja stalimy si wschodzcymi gwiazdami amerykaskiej psychiatrii. Opanowalimy najnowsz technik badawcz, ktrej dotd nikt nie stosowa. Uniwersyteccy psychiatrzy stosunkowo sabo znali metody komputerowych symulacji sieci neuronowych i czynnociowego obrazowa nia mzgu za pomoc rezonansu magnetycznego. Tego roku profesor Widlcher, wybitny francuski psychiatra, zaprosi Jonathana i mnie do Parya w celu wygoszenia seminarium w Hospital La Pitie-Salpetriere, gdzie kiedy pod kierownictwem Charkota studiowa Freud. Przez dwa dni, wystpujc przed licznie przybyymi francuskimi psychiatrami i neurologa mi, wyjanialimy, jak komputerowe symulacje sieci neuronowych mog pomc zrozumie mechanizmy dziaania i zaburze ludzkiej psychiki. W wieku trzydziestu lat mielimy z czego by dumni. yem peni ycia - cho dzi to ycie wydaje mi si nieco dziwne. Byem pewny sukcesw, ufaem solidnej nauce, nie interesowaem si

nawizaniem kontaktu z pacjentami. Miaem do zaj zwizanych ze staem i prowadzeniem laboratorium, dlatego unikaem pracy klinicznej. Pamitam, e kiedy poproszono mnie o zastpienie kogo w programie szkoleniowym. Podobnie jak wikszo rezydentw, nie zareagowaem na t propozycj szczeglnie entuzjastycznie. Przez sze miesicy miaem si zajmowa problemami psychicznymi pacjentw przebywajcych w szpitalu z powodu rnych dolegliwoci somatycznych - po bajpasach, przeszczepie wtroby, chorych na raka, tocze, stwardnienie rozsiane... Nie miaem ochoty na to zastpstwo, gdy uniemoliwioby mi ono prowadzenie bada laboratoryjnych. Poza tym wszyscy ci ludzie ze swoimi schorzeniami niewiele mnie obchodzili. Chciaem bada mzg, publikowa prace naukowe, wystpowa na konferencjach i przyczynia si do rozwoju wiedzy. Rok wczeniej pojechaem jako wolontariusz do Iraku, w ramach dziaalnoci organizacji Lekarze bez granic". Widziaem dziejce si tam okropiestwa i ze wszystkich si staraem si, dzie po dniu, agodzi ludzkie cierpienia. To dowiadczenie nie uwiadomio mi jednak, co mgbym robi po powrocie do szpitala w Pittsburghu. To byy dla mnie dwa cakowicie rne wiaty. Byem mody i ambitny, tylko to si liczyo. Dominujce znaczenie pracy w moim yciu niewtpliwie przyczynio si do bolesnego rozwodu, do ktrego doszo w tym okresie. Przyczyn zerwania byo wiele, midzy innymi moja ona nie moga zaakceptowa, i ze wzgldu na karier zawodow postanowiem zosta w Pittsburghu. Chciaa wrci do Francji lub przynajmniej przeprowadzi si do miasta takiego jak Nowy Jork, gdzie ycie jest znacznie ciekawsze. Dla mnie Pittsburgh by miejscem, gdzie mogem szybko zrobi karier naukow. Nie chciaem zostawia swojego laboratorium i kolegw. W ten sposb skoczylimy w sdzie i pniej przez rok mieszkaem sam w malekim domku z sypialni i gabinetem. Pewnego dnia, gdy szpital praktycznie opustosza - midzy Boym Narodzeniem i Nowym Rokiem, w najspokojniejszy tydzie roku - zoba czyem w stowce mod kobiet czytajc Baudelaire'a. W Stanach Zjednoczonych rzadko si widuje, by kto w trakcie lunchu czyta dziewitnastowieczn poezj francusk. Przysiadem si do niej. Bya to Rosjanka. Miaa wysokie koci policzkowe i due, czarne oczy. Wydawaa si zdystansowana i niezwykle inteligentna. Chwilami milka, co troch mnie peszyo. Spytaem, co robi. Przeprowadzam test szczeroci tego, co

pan przed chwil powiedzia" - wyjania. Rozemiaem si. Spodobao mi si, e sprawuje nade mn taki nadzr. To by pocztek tej znajomoci. Z biegiem czasu nasz zwizek si pogbi. Nie pieszyem si, ona rwnie nie. Sze miesicy pniej wyjechaem do San Francisco, eby latem pracowa w laboratorium psychofarmakologicznym Uniwersytetu Kalifor nijskiego. Szef laboratorium wybiera si ju na emerytur i chcia, ebym obj po nim stanowisko. Pamitam, jak mwiem Annie, e jeli poznam kogo w San Francisco, moe to oznacza koniec naszego zwizku. Zapewniem j, e w peni zrozumiem, jeli ona zrobi to samo. To chyba j zasmucio, ale chciaem by cakowicie szczery. Gdy we wrzeniu wrciem do Pittsburgha, Anna przeprowadzia si do mnie. Zamieszkalimy razem w moim domku dla lalek. Czuem, e co midzy nami powstaje, i byem szczliwy. Nie miaem jednak pewnoci, do czego to zmierza. Dobrze pamitam, e zachowywaem ostrono nie zapomniaem jeszcze rozwodu, ale moje ycie wygldao coraz lepiej. W padzierniku przeylimy dwa magiczne tygodnie. Byo babie lato. Pisaem scenariusz do filmu o swoich dowiadczeniach z pracy dla Lekarzy bez granic". Anna pisaa wiersze. Zakochaem si. I w tym momencie w moim yciu nastpi radykalny zwrot. Pamitam, e by pikny, padziernikowy wieczr. Pojechaem moto cyklem do laboratorium MRI ulicami, wzdu ktrych drzewa pony wszystkimi kolorami jesieni. Jonathan i Doug ju na mnie czekali. Mielimy przeprowadzi dowiadczenie ze studentami wystpujcymi w roli winek dowiadczalnych. Za minimalne wynagrodzenie kadli si w skanerze i wykonywali zlecone zadania umysowe. Fascynoway ich nasze badania; cieszyli si rwnie, e na koniec sesji otrzymaj cyfrowy obraz swojego mzgu, ktry bd mogli wysa rodzicom lub powiesi na komputerze. Pierwszy student przyszed o smej. Drugi mia przyj ok. dziewitej, ale si nie pojawi. Jonathan i Doug zaproponowali, ebym go zastpi. Oczywicie si zgodziem. Z nas trzech to ja miaem najmniej zdolnoci technicznych". Pooyem si w skanerze - wskiej rurze, gdzie musiaem trzyma ramiona ciasno przy ciele, jak w trumnie. Wielu ludzi le znosi ograniczenie swobody w skanerze: od 10 do 15% pacjentw wykazuje tak klaustrofobi, e badanie MRI jest wykluczone. Le zatem w skanerze. Jak zawsze zaczynamy od serii obrazw, ktrych celem jest ustalenie struktury mzgu badanego. Mzgi, tak samo

jak twarze, rni si nieco midzy sob. Przed wykonaniem pomiarw trzeba zrobi co w rodzaju obrazu mzgu w spoczynku (tak zwany obraz anatomiczny). Porwnuje si go nastpnie z obrazami otrzymanymi, gdy badany wykonuje zlecone zadania umysowe (obraz czynnociowy). Podczas pracy skaner gono dzwoni, tak jakby kto wielokrotnie stuka metalow lask o posadzk. rdem tych dwikw s ruchy elektromag nesu, ktry jest szybko wczany i wyczany w celu wywoywania zmian pola magnetycznego w mzgu. Czstotliwo dzwonienia zaley od tego, czy wykonywany jest obraz anatomiczny czy czynnociowy. Z tego, co syszaem, wynikao, e Jonathan i Doug robili obrazy anatomiczne mojego mzgu. Po dziesiciu minutach cz anatomiczna jest skoczona. Na maych ekranach nad moj gow powinny si pojawi zaprogramowane przez nas zadania umysowe, stymulujce aktywno kory przedczoowej - to wanie jest celem naszego dowiadczenia. Mam nacisn guzik, ilekro kolejne litery, szybko pojawiajce si na ekranach, bd takie same (kora przedczoowa zostaje pobudzona, poniewa jej zadaniem jest zapamitanie przez kilka sekund liter, ktre ju zniky, w celu porwnania ich z nastp nymi). Czekam, a Jonathan zainicjuje zadanie i na charakterystyczny, pulsujcy dwik skanera rejestrujcego aktywno mzgu. Jednak przerwa si przedua. Nie rozumiem, co si dzieje. Jonathan i Doug siedz w pokoju kontrolnym, za wielk szyb. Moemy si kontaktowa tylko przez interkom. Nagle sysz w suchawkach: David, mamy problem. Co jest nie tak z tymi obrazami. Musimy je zrobi jeszcze raz". Dobra. Czekam. Zaczynamy od pocztku. Znowu przez dziesi minut wykonuj obrazy anatomiczne. Przychodzi pora na zadanie umysowe. Czekam. Suchaj, co jest le - sysz gos Jonathana. - Idziemy do ciebie". Obaj wchodz do pomieszczenia skanera i wysuwaj st, na ktrym le. Gdy wyaniam si z rury, widz, e maj dziwne miny. Jonathan kadzie mi rk na ramieniu. Nie moemy przeprowadzi eksperymentu. Masz co w mzgu". Prosz ich, eby pokazali mi obrazy, ktre dwukrotnie zarejestrowa komputer. Nie byem ani radiologiem, ani neurologiem, ale widziaem wiele obrazw mzgu - na tym polegaa nasza codzienna praca. Po prawej stronie mojej kory przedczoowej wida byo kulk wielkoci orzecha woskiego. To, co znajdowao si w tym miejscu, mogo by jakim niegronym guzem, ktry nie naley do najbardziej zoliwych - jak na

przykad oponiak lub gruczolak - i ktry mona usun operacyjnie. Moga to by te cysta, rodzaj agodnego nowotworu wywoywanego przez takie choroby, jak na przykad AIDS. Byem jednak zupenie zdrw. Uprawiaem sport, byem kapitanem druyny suasha. Nie bya to zatem adna choroba tego typu. Nie mona byo udawa, e odkrylimy co nieistotnego. Guz mzgu w zaawansowanej fazie moe spowodowa mier w cigu szeciu tygodni, jeli nie jest leczony, a jeli podejmuje si terapi - w cigu szeciu miesicy. Nie miaem pojcia, w jakiej jestem fazie, ale znaem dane statystyczne. aden z nas nie wiedzia, co powiedzie. Milczelimy. Jonathan wysa obrazy do dziau radiologii, eby nastpnego dnia spojrza na nie jaki specjalista. Powiedzielimy sobie dobranoc". Jechaem motocyklem do mojego maego domku po drugiej stronie miasta. Bya jedenasta wieczorem, na pogodnym niebie wieci pikny ksiyc. Anna spaa. Pooyem si do ka i wbiem wzrok w sufit. To byo nie do pomylenia, e moje ycie mogo si tak skoczy. Trudno mi byo to sobie wyobrazi. Zbyt dua przepa dzielia to, czego si wanie dowiedziaem, od wszystkiego, czym yem przez tyle lat - nabraem rozpdu przed dugim wycigiem, ktry mg si zakoczy znaczcymi osigniciami. Miaem wraenie, e dopiero teraz zaczynam zbiera pierwsze naprawd istotne wyniki w mojej pracy. Wiele zainwestowaem w wyksztacenie i karier zawodow, w moj przyszo. Zdecydowaem si na wiele ofiar. Teraz nagle stanem w obliczu groby, e nie mam ju adnej przyszoci. Poza tym byem sam. Moi bracia przez pewien czas studiowali w Pittsburghu, ale ju zdobyli dyplomy i wyjechali. Nie miaem ony. Mj zwizek z Ann by zupenie wiey. Nie wtpiem, e si rozstaniemy, bo kto ma ochot wiza si z partnerem skazanym na mier w wieku trzydziestu jeden lat? Czuem si jak kawaek drewna spywajcy z nurtem rzeki, ktry nagle zosta wyrzucony na brzeg i utkn w stojcej kauy. Nigdy nie dotrze do oceanu. Zrzdzeniem losu staem si winiem miejsca, z ktrym nie miaem adnych prawdziwych zwizkw. Miaem umrze. Samotny. W Pittsburghu. Pamitam, e gdy tak leaem, wpatrujc si w dym unoszcy si z niewielkiego, indyjskiego papierosa, stao si co niezwykego. Nie chciao mi si spa. Pogryem si w rozmylaniach. Nagle usyszaem w gowie wasny gos. Mwiem agodnym tonem, ale z pewnoci,

jasnoci i przekonaniem, ktre byy dla mnie czym zupenie nowym. To nie mwiem ja, ale z pewnoci by to mj gos! To nie moe mi si przytrafi, to niemoliwe", powtarzaem, a jednoczenie drugi gos mwi: Wiesz co, David? To cakowicie moliwe i wszystko jest w porzdku". Stao si co, co byo rwnoczenie zdumiewajce i niezrozumiae. Od tej chwili nie byem ju jak sparaliowany. To byo oczywiste, tak, to byo moliwe. To stanowio element ludzkiego dowiadczenia. Wielu innych przeyo to przede mn, nie byem kim wyjtkowym. Nie byo niczego zego w zwykym, ludzkim losie. Mj umys sam znalaz sposb, eby odczu ulg. Pniej, gdy znowu zaczem si ba, musiaem nauczy si poskramia emocje, ale tej nocy udao mi si w kocu zasn. Nastpnego dnia byem ju gotw zabra si do pracy i podj wszelkie niezbdne kroki, aby stan oko w oko z chorob i dalszym yciem.

Rozdzia 2

UCIECZKA PRZED STATYSTYK

Stephen Jay Gould by profesorem zoologii, specjalist w dziedzinie teorii ewolucji na Uniwersytecie Harvarda. Nalea do najbardziej wpy wowych uczonych swojego pokolenia; wielu uwaao go za drugiego Darwina, gdy sformuowa peniejsz wersj teorii ewolucji. W lipcu 1982 roku, w wieku czterdziestu lat, Gould dowiedzia si, e ma midzyboniaka otrzewnej - rzadk i gron odmian raka, przypisy wan kontaktom z azbestem. Po operacji spyta lekark: Jakie s najlepsze naukowe artykuy na temat midzyboniaka?". Dotd lekarka rozmawiaa z nim bardzo szczerze, ale teraz stwierdzia, e w literaturze medycznej nie ma na ten temat nic naprawd wartego przeczytania". Prba po wstrzymania uczonego takiej klasy przed signiciem do interesujcej go literatury przypomina nieco -jak napisa pniej Gould - zalecanie cnoty przedstawicielom homo sapiens, najbardziej skoncentrowanego na seksie gatunku naczelnych". Wyszedszy ze szpitala, skierowa si prosto do uniwersyteckiej biblioteki medycznej i usiad przy stole ze stosem niedawno opub likowanych pism naukowych. Godzin pniej z przeraeniem zrozumia, dlaczego lekarka wolaa udzieli wymijajcej odpowiedzi. Badania nauko we nie pozostawiay adnych wtpliwoci: midzyboniak jest nieuleczal ny", a mediana czasu przeycia od diagnozy wynosi osiem miesicy. Podobnie jak zwierz, ktre nagle znalazo si w szponach drapienika, Gould poczu, jak poddaje si panice. By fizycznie i umysowo wstrz nity; potrzebowa dobrych pitnastu minut, eby wzi si w gar. W kocu zwyciy jego naukowy trening. To uratowao go przed rozpacz. Ostatecznie przez cae ycie Gould zajmowa si badaniem

i ilociowym opisem zjawisk naturalnych. Z tych bada wynikaa przynaj mniej jedna lekcja: w naturze nie obowizuje adna sztywna regua, ktr stosuje si jednakowo do wszystkiego. Istot natury jest zmienno. Mediana" to abstrakcja, prawo", ktre umys ludzki narzuca na ogromne bogactwo indywidualnych przypadkw. Dla Goulda, jako jednostki rnej od wszystkich innych, zasadnicze pytanie brzmiao, gdzie jest jego miejsce w zakresie wariacji wok mediany. Skoro mediana czasu przeycia wynosia osiem miesicy, oznaczao to, e poowa osb chorych na midzyboniaka ya krcej ni osiem miesicy. Druga poowa ya duej. Do ktrej poowy on nalea? By mody, nie pali, cieszy si dobrym zdrowiem (pomijajc raka), nowotwr zosta zdiagnozowany we wczesnej fazie rozwoju, mg liczy na najlepsz moliw terapi. Gould z ulg doszed do wniosku, e ma podstawy, aby przypuszcza, i naley do bardziej obiecujcej poowy. To ju byo co.

Rysunek 1. Wykres czasu przeycia chorych na midzyboniaka, jaki znalaz Gould.

Nastpnie Gould skupi si na bardziej istotnym problemie. Wszystkie krzywe ilustrujce czas przeycia maj taki sam asymetryczny ksztat. W przypadku midzyboniaka poowa przypadkw mieci si po lewej stronie wykresu, w przedziale od zera do omiu miesicy. Druga poowa, po prawej stronie, obejmuje przedzia znacznie szerszy

ni osiem miesicy. Krzywa - tak zwany rozkad - zawsze ma ogon, ktry siga duych wartoci czasu przeycia. Gould nerwowo poszukiwa w pismach penego wykresu czasu przeycia chorych na midzyboniaka. Gdy znalaz, przekona si, e ogon krzywej siga a do kilku lat. Nawet jeli mediana wynosi tylko osiem miesicy, ogon przedstawia nieliczn grupk chorych, ktrzy yli przez lata od momentu wykrycia choroby. Gould nie widzia powodu, dlaczego on nie miaby trafi do tego ogona. Odetchn z ulg. Podbudowany tymi odkryciami biolog zwrci uwag na trzeci fakt, rwnie istotny, jak dwa pierwsze: krzywa przeycia, ktr znalaz, dotyczya ludzi leczonych od dziesiciu do dwudziestu lat wczeniej. Korzystali oni ze znanych wwczas metod terapii, w warunkach, jakie wtedy panoway. W takiej dziedzinie jak onkologia dwie rzeczy stale si zmieniaj: konwencjonalne metody leczenia i wiedza o tym, co kady z nas moe zrobi, eby zwikszy ich skuteczno. Jeli te dwa czynniki si zmieniy, musiaa si rwnie zmieni krzywa czasu przeycia. Gould mg liczy na to, e jeli dopisze mu szczcie, to dziki nowym metodom terapii jego przypadek bdzie opisywaa nowa krzywa, z wysz median i duszym ogonem rozkadu - by moe nawet sigajcym staroci i mierci z przyczyn naturalnych*. Stephen Jay Gould zmar dwadziecia lat pniej na zupenie inn chorob. Mia mnstwo czasu na godn podziwu prac naukow. Dwa miesice przed mierci by wiadkiem wydania swego magnum opus The Structure of Evolutionary Theory". y trzydzieci razy duej, ni przewidywali onkolodzy. Przykazanie, jakie zawdziczamy temu wielkiemu biologowi, jest bardzo proste: statystyka to informacja, a nie wyrok. Gdy kto ma raka i chce walczy z losem, musi dy do tego, eby znale si w ogonie rozkadu. Nikt nie jest w stanie precyzyjnie przewidzie przebiegu choroby nowotworowej. Profesor David Spiegel z Uniwersytetu Stanforda od trzydziestu lat organizuje grupy wsparcia dla kobiet z przerzutami raka
* Stephen Jay Gould opisa sw reakcj na dane statystyczne dotyczce jego rodzaju nowotworu w doskonaym eseju The Median isn 't the Message, ktry mona znale na stronie www. cancerguide. org. Jestem wdziczny Steve'owi Dunnowi za udostpnienie tej informacji szerszej publicznoci na swojej stronie internetowej.

piersi. W wykadzie dla onkologw, wygoszonym na Harvardzie i opub likowanym w New England Journal of Medicine", wyjania przyczyny swojej dezorientacji: Rak to bardzo dziwna choroba. Znamy pacjentw, ktrzy mieli guzy wtrne w mzgu [uwaga autora: czsto bardzo grone zjawisko w przypadku raka piersi] osiem lat temu, a dzi s w doskonaym stanie. Dlaczego? Nikt nie wie. Jedn z wielkich tajemnic chemioterapii jest to, e niekiedy guzy znikaj, jakby si roztopiy, i nie maj wpywu na czas ycia. Zwizek midzy oporem somatycznym i rozwojem choroby, nawet z czysto onkologicznego punktu widzenia, wci jest bardzo trudny do ustalenia1. Wszyscy syszelimy historie o cudownych przypadkach uzdrowienia, o ludziach, ktrzy mieli przed sob tylko kilka miesicy ycia, a jednak przeyli lata, a nawet dziesiciolecia. Nie zapominajcie - ostrzegaj nas - e to bardzo rzadkie przypadki". Czsto spotyka si opini, e nie jest to przykad wyleczenia raka, lecz bdnej diagnozy. W celu wyjanienia tej sprawy w latach osiemdziesitych dwaj uczeni z Uniwersytetu Erazma w Rotterdamie systematycznie zbadali przypadki spontanicznej remisji raka, gdy diagnoza nie budzia ju adnych wtpliwoci. Ku ich wielkiemu zdumieniu w cigu osiemnastu miesicy bada w niewielkim rejonie Holandii znaleli a siedem takich przypadkw rwnie niewtpliwych, jak niedajcych si wyjani2. Z ca pewnoci takie przypadki s znacznie czstsze, ni si powszechnie uwaa. Uczestniczc w pewnych programach, takich jak w Commonweal Center w Kalifornii, pacjenci usiuj zapanowa nad rakiem, nauczy si y w wikszej harmonii z wasnymi ciaami i przeszoci, szuka wewntrznego spokoju, uprawiajc jog i medytujc, oraz wybiera jedzenie sprzyjajce walce z rakiem, a unika takiego, ktre przypiesza jego rozwj. Analiza ich przypadkw wskazuje, e yj dwa lub trzy razy duej, ni yj przecitnie ludzie majcy taki sam rodzaj raka w tej samej fazie rozwoju*. Zaprzyjaniony onkolog z Uniwersytetu w Pittsburghu, ktremu opowiedziaem o tych danych, mia pewne zastrzeenia: To nie s typowi pacjenci. S lepiej wyksztaceni, bardziej zmotywowani, w lepszym oglnym stanie zdrowia. To, e yj duej, niczego nie dowodzi". Nie
* Nie jest to wynik bada naukowych, lecz wniosek oparty na obserwacji stanu pacjentw uczestniczcych w programie3.

mia racji. Nawet jeli te wyniki nie pasuj do kanonw podwjnie lepych, losowych testw, to i tak dowodz, e niektrzy ludzie mog wygra ze statystycznym prawdopodobiestwem. Ci, ktrzy wicej wiedz o swojej chorobie, lepiej troszcz si o swoje ciao i umys, w konsekwencji otrzymuj to, czego potrzebuj dla poprawy stanu zdrowia; potrafi zmobilizowa funkcje yciowe organizmu do walki z rakiem. Bardziej formalnych dowodw dostarczy pniej profesor medycyny Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Francisco, doktor Dean Ornish, pionier medycyny integracyjnej. W 2005 roku opublikowa on wyniki bezprecedensowych bada onkologicznych4. Dziewidziesiciu trzech mczyzn majcych raka prostaty we wczesnej fazie - co potwierdzia biopsja - zdecydowao si na rezygnacj z operacji, eby - pod nadzorem onkologw - ledzi rozwj nowotworu. W tym celu regularnie mierzono poziom PSA (swoisty antygen gruczou krokowego) we krwi. Antygeny wydzielane przez komrki raka prostaty powoduj wzrost poziomu PSA, co wskazuje na mnoenie si komrek rakowych i powikszanie si guza. W czasie prowadzenia obserwacji pacjenci ci zrezygnowali z wszelkich form konwencjonalnej terapii, co umoliwio ocen dziaania metod naturalnych. Podzielono ich na dwie grupy metod losowania, dziki czemu byy one cakowicie porwnywalne. Osoby z grupy kontrolnej pozostaway po prostu pod nadzorem - regularnie mierzono ich poziom PSA. Dla pacjentw drugiej grupy doktor Ornish opracowa kompletny program zabiegw majcych poprawi ich zdrowie fizyczne i psychiczne. Przez rok przestrzegali oni wegetariaskiej diety z suplementami (antyutlenicze - witaminy E, C i selen, gram kwasw tuszczowych omega-3 dziennie), uprawiali wiczenia fizyczne (pgodzinny spacer sze razy w tygodniu), praktykowali panowanie nad stresem (joga, wiczenia oddechowe, wiczenia wyobrani i pogbionego relaksu) i raz na tydzie brali udzia w godzinnym spotkaniu grupy wsparcia, zoonej z pacjentw uczestniczcych w tym programie. Przyjcie takiego planu oznaczao radykaln zmian stylu ycia, zwaszcza dla yjcych w stresie menederw i gw rodzin, odpowiedzial nych za wiele spraw. Takie metody dugo uwaano za dziwaczne, nieracjonalne lub oparte na przesdach. Dwanacie miesicy pniej wyniki byy zupenie jednoznaczne. Z czterdziestu dziewiciu pacjentw, ktrzy niczego nie zmienili w swoim yciu i ograniczyli si do regularnego ledzenia rozwoju choroby,

stan szeciu wyranie si pogorszy i musieli przej zabieg usunicia prostaty, a nastpnie chemioterapi i radioterapi. Natomiast aden z czterdziestu jeden chorych, ktrzy brali udzia w programie poprawy zdrowia fizycznego i psychicznego, nie musia skorzysta z takiej terapii. W pierwszej grupie poziom PSA (wskanik rozwoju guza) wzrs rednio o 6%, pomijajc chorych, ktrzy musieli wycofa si z badania z powodu pogorszenia stanu zdrowia (ich poziom PSA by jeszcze bardziej niepoko jcy - gdyby ich uwzgldni, wzrost redniego poziomu byby jeszcze wyszy). Ten wynik wskazuje, e ich guzy stale rosy - powoli, ale systematycznie. Natomiast w drugiej grupie, zoonej z pacjentw, ktrzy zmienili styl ycia, poziom PSA obniy si rednio o 4%, co dowodzi, e nastpia regresja w rozwoju guzw. Jeszcze wiksze wraenie robi zmiana, jaka nastpia w organizmach pacjentw, ktrzy przyjli nowy styl ycia. Ich krew, w zetkniciu z typowymi rakowatymi komrkami prostaty (komrkami z linii LNCaP uywanymi w testach rnych czynnikw stosowanych w chemioterapii) siedem razy skuteczniej hamowaa rozwj rakowatych komrek ni krew pacjentw, ktrzy nie zmienili niczego w swoim yciu.

Rysunek 2. Krew pacjentw uczestniczcych w programie dr. Ornisha siedem razy skuteczniej blokuje rozwj rakowatych komrek prostaty ni krew pacjentw, ktrzy niczego nie zmienili w stylu ycia.

Najlepszym dowodem zwizku midzy zmianami w stylu ycia i powstrzymaniem rozwoju komrek raka jest to, e im pilniej chorzy przestrzegali rad doktora Ornisha i stosowali je w praktyce, tym aktywniej ich krew walczya z komrkami raka! *.

Rysunek 3. Zdolno krwi do zablokowania rozwoju komrek raka prostaty jest tym wiksza, im bardziej rygorystycznie pacjent realizuje program poprawy zdrowia fizycznego i psychicznego.

Krtko mwic, dane statystyczne dotyczce czasu ycia po za chorowaniu na raka, jakie zwykle widujemy, nie rnicuj ludzi biernie akceptujcych wyrok lekarza od tych, ktrzy mobilizuj swoje naturalne systemy obronne. Ta sama mediana uwzgldnia chorych, ktrzy nadal pal, maj kontakt z substancjami rakotwrczymi, stosuj si do typowej, zachodniej diety bdcej - jak si przekonamy - prawdziwym nawozem dla raka oraz sabotuj swj ukad odpornociowy nadmiernymi stresami i kiepsko kieruj swoimi emocjami lub ktrzy wyrzekaj si swoich cia, pozbawiajc je fizycznej aktywnoci. Na t sam median skadaj si rwnie ci, ktrzy yj znacznie duej. Dzieje si tak najprawdopodobniej dlatego, e oprcz konwencjonalnej terapii w jaki sposb zachcaj do
* Trudno dokadnie okreli, ktre z symultanicznych dziaa doktora Ornisha i w jakiej mierze przeciwdziaay rozwojowi komrek nowotworowych oraz czy nie jest to bardziej efektem swoistej synergii. Jest to kwesti dalszych intensywnych bada.

dziaania swoje naturalne mechanizmy obronne. Udao im si poczy w harmonijn cao nastpujcy kwartet: detoksykacja organizmu z sub stancji rakotwrczych, dieta antyrakowa, odpowiednia aktywno fizyczna, denie do emocjonalnego spokoju. Nie istnieje naturalna metoda leczenia raka, ale te nikt nie jest skazany na zagad. Podobnie jak Stephen Jay Gould moemy spojrze na dane statystyczne z odpowiedniej perspektywy i zrobi wszystko, aby trafi do dugiego ogona rozkadu po prawej stronie. Nie ma lepszego sposobu na osignicie tego celu ni poznanie sposobw wykorzystania potencjau wasnego organizmu, umoliwiajcego dusze i bogatsze ycie. Nie kady wybiera t drog na mocy wiadomej decyzji. Niekiedy decyduje o tym choroba. Po chisku sowo kryzys" zapisuje si jako kombinacj znakw oznaczajcych niebezpieczestwo" i okazj". Rak jest tak grony, e niekiedy olepia - trudniej nam wtedy doceni jego twrczy potencja. Choroba zmienia moje ycie pod wieloma wzgldami na lepsze, i to w sposb, ktrego nie potrafibym sobie wyobrazi, gdybym sdzi, e jestem skazany. Zaczo si to wkrtce po tym, jak lekarze postawili diagnoz...

Rozdzia 3

NIEBEZPIECZESTWO I OKAZJA
Przemiana w pacjenta
Dowiedziawszy si, e mam guza mzgu, z dnia na dzie odkryem wiat, ktry do tej pory wydawa si znajomy, ale w rzeczywistoci by mi cakiem obcy - wiat pacjenta. Neurochirurga, do ktrego natychmiast zostaem skierowany, poznaem ju wczeniej. Mielimy pacjentw, ktrymi wsplnie si zajmowalimy, on interesowa si moimi badaniami. Gdy stwierdzono, e jestem chory, nasze rozmowy zupenie si zmieniy. Koniec ze wzmiankami o dowiadczeniach naukowych. Poprosi mnie o przedsta wienie intymnych szczegw mojego ycia i dokadne opisanie wszystkich symptomw. Rozmawialimy o blach gowy, mdociach, prawdopodo biestwie ataku. Pozbawiony zawodowych atrybutw, znalazem si wrd zwykych pacjentw. Czuem, e ziemia usuwa mi si spod ng. W miar monoci staraem si zachowa swj dotychczasowy status. Na wizyty do lekarza chodziem w biaym fartuchu, z nazwiskiem wypisanym niebieskimi literami. Wypadao to do aonie. W moim szpitalu, gdzie hierarchia jest do wyrana, pielgniarki i sanitariusze zwracali si do mnie z szacunkiem doktorze". Gdy jednak leaem na noszach, bez biaego fartucha, mwili do mnie pan" lub - czciej skarbie". Jak wszyscy siedziaem w poczekalni, przez ktr jako doktor przechodziem szybkim krokiem, unikajc kontaktu wzrokowego z pacjen tami, eby nie mogli mnie zatrzyma. Jak wszystkich, zabierano mnie na badanie w fotelu na kkach. To, e poza tymi krtkimi chwilami sam biegaem po korytarzach, nie miao adnego znaczenia Takie s reguy obowizujce w szpitalu" - tumaczy sanitariusz. Musiaem si podda i pozwoli, eby traktowano mnie jak kogo, o kim nie wiadomo, czy moe chodzi.

Znalazem si w wiecie pozbawionym kolorw. W tym wiecie nie uznaje si kwalifikacji i zawodw. Tu nikogo nie obchodzi, co robie w yciu i o czym mylisz. Czsto jedyn interesujc rzecz zwizan z twoj osob jest najnowszy skan. Wikszo lekarzy nie wiedziaa, jak si do mnie zwraca jako do pacjenta i rwnoczenie kolegi. Pewnego wieczoru spotkaem na kolacji mojego wczesnego onkologa, znakomitego specjalist, ktrego bardzo lubiem. Na mj widok poblad, a niedugo potem wyszed pod jakim kiepskim pretekstem. Nagle poczuem, e istnieje klub ywych, ktrzy daj mi sygna, e ju nie jestem jego czonkiem. Przestraszyem si, e stanowi oddzieln kategori ludzi, zdefiniowan przez chorob. Baem si, e stan si niewidoczny, e przestan istnie jeszcze przed mierci. Jeli nawet miaem wkrtce umrze, chciaem normalnie y, a do koca. Kilka dni po wieczornej sesji eksperymentalnej z Jonathanem i Dougiem, do Pittsburgha przyjecha w sprawach subowych mj brat Edward. Wczeniej nie podzieliem si z wiadomoci z nikim poza Ann. Cho ciskao mnie w gardle, staraem si normalnie rozmawia z Edwardem. Nie chciaem sprawia mu przykroci, a rwnoczenie, co dziwne, wydawao mi si, e ta rozmowa przyniesie mi pecha. W jego piknych, niebieskich oczach pojawiy si zy, ale nie wpad w panik. Po prostu mocno mnie obj. Przez chwil pakalimy, potem pogadalimy o mo liwych metodach leczenia, danych statystycznych, o wszystkim, z czym bd musia sobie teraz radzi. Potem udao mu si mnie rozmieszy, co zawsze wietnie mu wychodzio. Przypomnia mi, e z ogolon gow bd wreszcie wyglda jak punk, nad czym rozmylaem, gdy miaem osiemnacie lat, ale wwczas zabrako mi odwagi. Dla niego naleaem do wiata ywych. Nastpnego dnia Anna, Edward i ja poszlimy na lunch do restauracji blisko szpitala. Wyszlimy z niej w doskonaych humorach. Pod wpywem wspomnie miaem si tak bardzo, e a musiaem oprze si o latarni. W tym momencie podszed do nas Doug. Wydawa si ponury i zaskoczony. W jego oczach dostrzegem nawet dezaprobat. Zdawa si pyta: Jak moesz si tak mia, skoro niedawno otrzymae tak z wiadomo?". Byem oburzony. Wikszo ludzi najwyraniej sdzi, e ludzie ciko chorzy nie maj prawa do miechu. Od tej pory do koca ycia miaem si zachowywa jak osoba skazana na mier.

mier? To niemoliwe...
No i jeszcze przeladowa mnie problem mierci. W pierwszej chwili po zdiagnozowaniu raka czowiek czsto nie moe w to uwierzy. Gdy prbujemy sobie wyobrazi wasn mier, umys si buntuje. mier to co, co zdarza si innym. Tostoj doskonale opisa t reakcj w mierci Iwana Iljicza. Jak wielu przede mn, rozpoznaem w tym opowiadaniu siebie. Iwan Iljicz jest sdzi w Sankt Petersburgu. Prowadzi uporzd kowane ycie, dopki nie zapada na jak chorob. Nikt mu jednak nie mwi, jak powanie jest chory. Gdy wreszcie zdaje sobie spraw, e umiera, jego caa istota buntuje si przeciw temu. To niemoliwe! W gbi duszy Iwan Iljicz wiedzia, e umiera, jednak nie mg nie tylko przyzwyczai si do tej myli, ale po prostu nie pojmowa tego, nie mg tego zrozumie. Przykad wnioskowania, jakiego si uczy w podrczniku logiki Kiesewettera: Kaj jest czowiekiem, ludzie s miertelni, dlatego Kaj jest miertelny, zdawa mu si w cigu caego ycia suszny w za stosowaniu do Kaja, ale nigdy do niego. Kaj by czowiekiem, czowiekiem w oge, i wszystko byo w porzdku; ale on przecie nie by Kajem i nie czowiekiem w oge, tylko zawsze zupenie, zupenie innym ni wszyscy stworzeniem; by Wani z mam i tat, z Miti i Woodi, i z zabawkami, i z furmanem, i z niani; potem z Katiek, ze wszystkimi radociami, wszystkimi smutkami, wszystkimi unie sieniami dziecistwa, chopicych, lat, modoci. Czy to dla Kaja istnia zapach skrzanej paskowanej piki, ktr tak kocha Wania? Czy to Kaj tak caowa rk matki i czy to jemu tak szeleci jedwab przymarszczonej sukni matczynej? Czy to on namawia kolegw w szkole do buntu z powodu leguminy? Czy to Kaj by taki zakochany? Czy to Kaj tak umia prowadzi sesje? Kaj rzeczywicie jest miertelny i musi umrze, ale nie ja, Wania, Iwan Iljicz, z moimi uczuciami, mylami; ja - to zupenie co innego. Nie moe tak by, abym ja musia umiera. To byoby zbyt straszne *.

* Lew Tostoj, mier Iwana Iljicza, prze. J. Iwaszkiewicz, Wydawnictwo TPPR Wsppraca", Warszawa 1985, s. 64-65.

Dopki nie otrzemy si o mier, ycie wydaje si nie mie granic i wanie tak wolimy o nim myle. Wydaje si, e zawsze bdziemy mie czas na szukanie szczcia. Najpierw musz skoczy studia, spaci kredyty, wychowa dzieci, przej na emerytur... O szczciu pomyl pniej. Gdy odkadamy na jutro poszukiwania rzeczy najwaniejszych, moemy si przekona, e ycie przecieko nam przez palce, nim poczulimy jego smak.

Otwarcie oczu
Rak niekiedy leczy t dziwn krtkowzroczno, ten taniec waha. Ujawniajc krtko ycia, diagnoza moe przywrci jego prawdziwy smak. Kilka tygodni po tym, jak poznaem diagnoz choroby, miaem dziwne wraenie, e unis si jaki welon, ktry wczeniej utrudnia mi widzenie. W pewne niedzielne popoudnie, w niewielkim, nasonecznionym pokoju w naszym domku, patrzyem a Ann. Skupiona i spokojna, siedziaa na pododze przy stoliku do kawy, prbujc przeoy francuski wiersz na angielski. Po raz pierwszy zobaczyem j tak, jaka bya, bez zastanawiania si nad tym, czy wolabym kogo innego. Po prostu widziaem kosmyk wosw, ktry zsun si jej z czoa, gdy pochylia gow nad ksik, jej delikatne palce zacinite na pirze. Byem zdumiony, e nigdy nie zwrciem uwagi, jak wzruszajce s drobne ruchy jej szczki, gdy ma kopoty ze znalezieniem odpowiedniego sowa. Nagle zobaczyem j jako j sam, niezalenie od moich pyta i wtpliwoci. Jej obecno staa si dla mnie niesamowicie poruszajca. To, e byem wiadkiem tej chwili, wydao mi si ogromnym przywilejem. Dlaczego nigdy wczeniej nie patrzyem na ni w ten sposb? W ksice o transformacyjnej sile mierci Irvin Yalom, wybitny psychiatra z Uniwersytetu Stanforda, cytuje list napisany przez szedziesiciokilkuletniego senatora, wkrtce po tym, jak dowiedzia si, e jest ciko chory na raka1. Nastpia we mnie zmiana, jak sdz, nieodwracalna. Zagadnienia prestiu, sukcesy polityczne, status finansowy - to wszystko stao si dla mnie nieistotne. W cigu pierwszych godzin po uwiadomieniu sobie, e mam raka, ani przez chwil nie mylaem o miejscu

w senacie, rachunku bankowym czy o przeznaczeniu wolnego wiata... Od kiedy moja choroba zostaa zdiagnozowana, ani razu nie kciem si z on. Przedtem czsto zwracaem jej uwag, e wyciska past do zbw od gry tubki, zamiast od dou, nie dba dostatecznie o za spokojenie mojego wybrednego apetytu, sporzdza list goci, nie konsultujc si ze mn, za duo wydaje na ubrania... Teraz albo nie zwracam uwagi na takie sprawy, albo wydaj mi si niewane. Zamiast tego zaczem docenia rzeczy, ktre kiedy wydaway mi si oczywiste - lunch z przyjacielem, podrapanie Muffeta za uchem i suchanie jego mruczenia, towarzystwo ony, czytanie ksiki lub gazet przy nocnej lampce, wypad do kuchni po szklank soku pomaraczowego z lodwki lub kawaek ciasta. Po raz pierwszy pomylaem, e dopiero teraz czuj smak ycia. W kocu uwiadomiem sobie, e nie jestem niemiertelny. Czuj wstrzs na myl o tych wszystkich okazjach, ktre sam zmarnowaem - nawet gdy cieszyem si wietnym zdrowiem - z powodu faszywej dumy, sztucznych wartoci i wydumanych uraz. Perspektywa bliskiej mierci moe zatem doprowadzi do swoistego wyzwolenia. W jej cieniu ycie nagle nabiera intensywnoci, wibracji i smaku, jakich nie znalimy nigdy wczeniej. Oczywicie, gdy nadchodzi kres, czujemy rozpacz z powodu koniecznoci odejcia, tak jakbymy egnali si z kim kochanym, wiedzc, e nigdy ju go nie zobaczymy. Wikszo z nas lka si tego smutku. Czy jednak nie byoby czym jeszcze gorszym odej, nie znajc penej radoci ycia? Czy nie byoby gorzej, gdybymy w chwili rozstania nie mieli powodu do smutku? Musz wyzna, e na pocztku miaem przed sob dug drog. Gdy Anna przeprowadzia si do mnie, pomagaem jej ustawia ksiki. Natknem si wtedy na ksik Czego uczy Budda? Dlaczego marnujesz czas na takie rzeczy?" - spytaem zaskoczony. Teraz dobrze pamitam to zdarzenie: mj racjonalizm graniczy z tpot. W mojej kulturze Budda i Chrystus byli w najlepszym razie starowieckimi moralistami i kaz nodziejami, a w najgorszym - sprawcami moralnych represji w subie buruazji. Przeyem niemal szok, gdy stwierdziem, e kobieta, z ktr miaem y, zajmuje si takimi bzdurami -koncepcjami, ktre przywykem uwaa za opium dla mas". Anna spojrzaa na mnie z ukosa. Postawia ksik na pk. Myl, e pewnego dnia to zrozumiesz" - powiedziaa.

Zmiana drogi
W tym czasie odwiedzaem lekarzy i rozwaaem argumenty za i przeciw rnym metodom leczenia. W kocu zdecydowaem si na operacj. Szukaem chirurga, ktry wzbudziby we mnie najwiksze zaufanie. Ten, ktremu w kocu postanowiem powierzy swj mzg, nie by wprawdzie szczeglnie polecany ze wzgldu na sw technik operacyj n, ale miaem wraenie, i najlepiej mnie rozumie. Czuem, e nie porzuci mnie, jeli co le pjdzie. Nie mg od razu przeprowadzi operacji. Na szczcie w tej fazie guz rs bardzo wolno, zatem poczekaem kilka tygodni na okienko w jego rozkadzie zaj. Przez ten czas czytaem ksiki autorw, ktrzy dociekali, czego moemy nauczy si dziki konfrontacji ze mierci. Anna kochaa pisarzy ze swojego ojczystego kraju, dlatego pod jej wpywem czytaem Tostoja, a take Yaloma, ktry czsto cytuje go w swojej znakomitej ksice o psychoterapii egzystencjal nej1. Najpierw przeczytaem mier Iwana Iljicza, pniej opowiadanie Pan i parobek, ktre wywaro na mnie gbokie wraenie. W tym opowiadaniu panem jest ziemianin majcy obsesj na punkcie wasnych interesw. Tostoj opisuje jego przemian. Pan, za wszelk cen pragnc dobi pewnego targu, ktry moe mu przynie marny zysk, mimo zej pogody wyrusza noc w podr saniami. On i jego parobek, Nikita, bdz podczas zamieci. Gdy pan zdaje sobie spraw, e moe to by jego ostatnia noc, radykalnie zmienia swoje nastawienie do wiata. Kadzie si na marzncym furmanie, eby ogrza go swoim ciaem. Umiera, ale ratuje Nikit. Tostoj opisuje, jak ofiarowujc siebie, przebiegy ziemianin osiga stan aski, ktrego nigdy wczeniej nie dowiadczy. Po raz pierwszy yje teraniejsz chwil. Gdy przenika go mrz, czuje si zjednoczony z Nikit, tworz jedno. Wasna mier przestaje by dla niego istotna, poniewa Nikita bdzie y. Wykraczajc poza egoizm, odkrywa prawd zwizan z istot ycia. W chwili mierci widzi wiato - wielkie, biae wiato na kocu ciemnego tunelu. W tym okresie zmieniem kierunek pracy zawodowej. Do tej pory zajmowaem si nauk, niemal dla niej samej. Teraz stopniowo z tego rezygnowaem. Jak prawie wszystkie badania w dziedzinie medycyny, praca laboratoryjna w niewielkim stopniu miaa bezporedni zwizek z poszukiwaniem sposobw przyniesienia ulgi w cierpieniach. Wielu naukowcw, takich jak ja, w pocztkowej fazie kariery, z naiwnym

entuzjazmem pogra si w pracy, ktra - jak wierz - doprowadzi do znalezienia sposobu leczenia choroby Alzheimera, schizofrenii lub raka. Po pewnym czasie, sami nie wiedzc, jak si to stao, nagle budz si i stwierdzaj, e z pasj opracowuj lepsze metody mierzenia receptorw komrkowych reagujcych na specyficzne lekarstwa. Gromadz odpowied ni ilo materiau, eby publikowa artykuy w naukowych pismach i otrzymywa dotacje, dziki ktrym w ich laboratoriach wrze praca. Jednak to, co robi, jest bardzo odlege od ludzkiego cierpienia. Hipoteza, ktr badalimy we dwch, Jonathan i ja - dotyczca roli kory przedczoowej w schizofrenii - jest dzi powszechnie akceptowan teori w neurologii. W dalszym cigu stanowi podstaw rnych programw badawczych w laboratoriach na caym wiecie. Z ca pewnoci bya to przyzwoita, solidna praca naukowa, ale nie pomoga nikogo wyleczy. Nie przyczynia si nawet do poprawy stanu choby jednego chorego. Teraz, gdy yem w cigym strachu przed chorob, cierpieniem i mierci, byo to co, czym postanowiem si zaj. Po operacji wrciem do pracy naukowej i szpitalnej. Odkryem, e wbrew temu, co wczeniej sdziem, to wanie praca kliniczna interesowaa mnie najbardziej. Zupenie tak, jakbym sam odczuwa ulg, ilekro udawao mi si pomc pacjentowi cierpicemu na bezsenno lub ktrego chroniczne ble gowy skaniay do myli o samobjstwie. Byo tak, jakbym wreszcie si z nimi zjednoczy. Z tego punktu widzenia praca lekarza nie wydawaa mi si ju obowizkiem, lecz wspaniaym przywile jem. Poczuem, e w swoim yciu osignem stan aski.

Zagroenie
Pamitam jedno z tych ulotnych zdarze, ktre sprawiaj, e od czuwamy krucho ycia i doceniamy cud, jakim jest zwizek z innymi miertelnikami. To nie byo nic wanego - krtkie spotkanie na parkingu na dzie przed moj pierwsz operacj. Dla zewntrznego obserwatora mogoby si wyda banalne, ale dla mnie miao ono szczeglne znaczenie. Anna i ja przyjechalimy do Nowego Jorku. Zaparkowaem przed szpitalem. Staem na parkingu, wdychajc wiee powietrze. Zostao mi kilka minut wolnoci przed przyjciem do szpitala, badaniami i sal operacyjn. Zauwayem starsz kobiet, ktra niewtpliwie wracaa do

domu po hospitalizacji. Bya sama, niosa torb; poruszaa si o kulach. Bez pomocy nie bdzie moga wsi do samochodu. Spojrzaem na ni. Byem zdziwiony, e pozwolili jej wyj w takim stanie. Ona te mnie zauwaya. Wyraz jej twarzy mwi, e niczego si po mnie nie spodzie waa. Niczego. Bylimy przecie w Nowym Jorku, gdzie kady musi sobie radzi sam. Poczuem, e cignie mnie do niej co, co wynikao z naszej wsplnoty - oboje bylimy pacjentami. To nie byo wspczucie, ale gbokie poczucie braterstwa. Czuem, e jestem jej bliski, e jestem zrobiony z tej samej materii, co ta osoba, ktra potrzebowaa pomocy, cho o nic nie prosia. Woyem jej torb do baganika, wyjechaem jej samochodem z miejsca parkingowego, pomogem usi za kierownic. Z umiechem zatrzasnem drzwi. Przez kilka minut nie bya sama. Byem szczliwy, e mog udzieli tej skromnej pomocy. W rzeczywistoci to ona pomoga mnie, poniewa potrzebowaa mnie wanie w tej chwili. Dziki temu miaem szans poczu, e oboje naleymy do ludzkoci. Nawzajem si obdarowalimy. Wci widz jej oczy, w ktrych obudziem co w rodzaju zaufania do innych, poczucie, e yciu mona ufa, skoro w odpowiedniej chwili na jej drodze pojawi si kto, kto gotw by pomc. Prawie nie odzywalimy si do siebie, ale jestem pewien, e ona rwnie czua, jak cenne byo to spotkanie. Poczuem ciepo w sercu. My, bezbronni, zagroeni ludzie, moemy sobie pomaga i wspiera si umiechem. Udaem si na operacj z wszechogarniajcym uczuciem spokoju.

Walka o ycie, a do koca

Wszyscy chcemy czu si potrzebni i uyteczni dla innych. To poczucie stanowi nieodzowne poywienie dla duszy. Gdy ta potrzeba nie zostanie zaspokojona, powoduje cierpienie, szczeglnie bolesne w obliczu zbliaj cej si mierci. Tak zwany strach przed mierci polega w znacznej mierze na przekonaniu, e nasze ycie nie miao adnego znaczenia, e ylimy na prno, a nasze istnienie nie byo istotne dla nikogo i dla niczego. Pewnego dnia wezwano mnie do Joego, modego mczyzny z licznymi tatuaami, alkoholika i narkomana, majcego na koncie wiele przestpstw z uyciem przemocy. Gdy dowiedzia si, e ma raka mzgu, puciy mu nerwy i zacz niszczy wszystko w pokoju. Przeraone pielgniarki nie

chciay si do niego zbliy. Przedstawiem si jako psychiatra. Joe sprawia wraenie lwa w klatce, ale zgodzi si ze mn porozmawia. Usiadem obok niego. Syszaem, jak wiadomo pan wanie otrzyma. Wiem, e jest pan zdenerwowany i przygnbiony. Wyobraam sobie, jak bardzo moe to by przeraajce". Joe w odpowiedzi wygosi dug tyrad, ale po dwudziestu minutach si rozpaka. Jego ojciec by alkoholikiem, matka osob zamknit w sobie i emocjonalnie nieobecn. Nie mia przyjaci, tylko kolegw z barw, ktrzy teraz niewtpliwie wypn si na niego. By zagubiony. Nie wiem, co bd w stanie dla pana zrobi - odpowiedziaem. - Mog panu jednak obieca, e jeli to panu pomoe, bd si z panem spotyka raz na tydzie". Uspokoi si i rzeczywicie przychodzi do mnie raz na tydzie przez sze miesicy, a do mierci. W czasie tych spotka nie miaem mu wiele do powiedzenia. Suchaem go. Troch pracowa, by elektrykiem. Latami nie potrafi dugo utrzyma pracy i y z zasikw. Nie rozmawia z rodzicami. Caymi dniami oglda telewizj. By potwornie samotny. Wkrtce stao si jasne, e perspektywa mierci bya dla niego tak trudna do zniesienia, poniewa niczego nie potrafi zrobi ze swoim yciem. Spytaem, czy w czasie, jaki mu jeszcze zosta, mgby zrobi co uytecznego dla innych. Nigdy o tym nie pomyla. Zastanawia si przez chwil. Niedaleko mnie jest koci odpowiedzia wreszcie. - Myl, e mog co zrobi dla proboszcza. Chce zaoy klimatyzacj. Mog si tym zaj". Zachciem go, eby poroz mawia z ksidzem, ktry oczywicie bardzo si ucieszy z tej propozycji. Joe wstawa codziennie rano i udawa si do kocioa instalowa klimatyzacj. Praca sza mu powoli. Z powodu duego guza mzgu mia kopoty z koncentracj, ale si nie pieszy. Parafianie przywykli do jego widoku na dachu. Odzywali si do niego, przynosili mu kanapki i kaw na drugie niadanie. Gdy o tym opowiada, mia zy w oczach. Po raz pierwszy w yciu robi co, co miao znaczenie dla innych. Zmieni si i ju nigdy nie wybuchn gniewem. W rzeczywistoci za jego szorstk powierzchownoci kryo si dobre serce. Pewnego dnia Joe nie mg ju pj do pracy. Zadzwoni do mnie onkolog, eby powiedzie, e Joe jest w szpitalu, zblia si koniec i trzeba go umieci w hospicjum. Poszedem do jego szpitalnego pokoju zalanego socem. Joe lea na ku, by spokojny, jakby spa. Pielgniarki usuny ju wszystkie kroplwki. Usiadem na brzegu ka, eby si poegna.

Otworzy oczy. Chcia co powiedzie, ale zabrako mu siy. Unis rk i wskaza, ebym si zbliy. Przyoyem prawe ucho do jego ust. Niech pana Bg bogosawi - wymamrota. - Uratowa mi pan ycie". Dobrze zapamitaem t lekcj. Mona uratowa czyje ycie, nawet gdy kto jest ju na progu mierci. To dao mi do siy, ebym podj si jakiego zadania i by gotw, gdy nadejdzie mj czas. W pewien sposb Joe take uratowa moje ycie. Niedawno obchodziem czternast rocznic" diagnozy. Nie pamitam dokadnej daty tej sesji dowiadczalnej przy skanerze z Jonathanem i Dougiem. To musiao by okoo pitnastego padziernika. Dlatego okres od pitnastego do dwudziestego padziernika ma dla mnie specjalne znaczenie, troch jak Jom Kippur, Wielki Tydzie lub ramadan. To osobisty rytua. W tym czasie jestem sam. Czasami odbywam co w rodzaju prywatnej pielgrzymki" do kocioa, synagogi lub jakiego witego miejsca. Myl o tym, co mi si przydarzyo, o cierpieniu, strachu, kryzysie. Dzikuj za przemian, gdy teraz, po moich drugich narodzinach, jestem znacznie szczliwszym czowiekiem1.

Cytowana literatura
1. Yalom I., Existential Psychotherapy (Psychoterapia egzystencjalna), Nowy Jork, Basic Books, 1977.

Rozdzia 4

SABOCI RAKA

W obliczu ataku raka na wojn wyrusza cae ciao. Komrki raka naprawd zachowuj si jak uzbrojeni bandyci, stale amicy prawo. Nie powstrzymuj ich adne ograniczenia, jakie szanuje zdrowy organizm. Ze swymi anomalnymi genami nie poddaj si mechanizmom kontrolnym normalnej, zdrowej tkanki. Na przykad nie umieraj po pewnej liczbie podziaw. Staj si niemiertelne". Ignoruj sygnay z otaczajcej je tkanki - zaalarmowanej tokiem - eby przestay si mnoy. Co gorsza, zatruwaj otoczenie wydzielanymi substancjami. Te trucizny powoduj lokalne zapalenie, ktre, kosztem ssiadw, jeszcze bardziej stymuluje rozwj raka. W kocu, niczym maszerujca armia szukajca zaopatrzenia, nowotwr rekwiruje najblisze naczynia krwionone. Zmusza je do rozwoju i dostarczania tlenu oraz poywienia, koniecznego do wzrostu nowotworu, ktry wkrtce zmienia si w guz. W pewnych warunkach dziaania tych dzikich band s zakcane i przestaj by grone: (1) gdy ukad odpornociowy mobilizuje przeciw nim wszystkie siy, (2) gdy ciao nie dopuszcza do powstania stanu zapalnego, bez ktrego nie mog one atakowa nowych terenw, (3) gdy naczynia krwionone nie rozwijaj si i nie dostarczaj surowcw koniecznych do rozbudowy guza. Dziaanie tych mechanizmw mona wzmocni, eby zapobiec rozwojowi choroby. Gdy guz ju istnieje, aden z tych naturalnych mechanizmw nie moe zastpi chemioterapii lub radioterapii. Mona je jednak wykorzysta, obok konwencjonalnych metod terapii, eby w peni zmobilizowa ukad odpornociowy organizmu do walki z rakiem.

Cz 1

STRANICY CIAA - SIA KOMREK ODPORNOCIOWYCH

Zniszczenia powodowane przez komrki S180

Ze wszystkich szczepw komrek raka, wykorzystywanych przez badaczy, najbardziej zoliwe s komrki SI80 - sarkomy (misaka) 180. Komrki te, pochodzce od pewnej myszy ze szwajcarskiego laboratorium, hoduje si w masowych ilociach. S uywane na caym wiecie do badania raka w identycznych warunkach. Komrki te s wyjtkowo anomalne, gdy zawieraj nietypow liczb chromosomw. Wydzielaj obficie cytokiny - toksyczne substancje niszczce bon komrek, z ktrymi maj kontakt. Po wstrzykniciu myszy komrek SI80 mno si one tak szybko, e masa guza powiksza si dwukrotnie co dziesi godzin. Atakuj otaczajc j tkank i niszcz wszystko na swej drodze. W jamie brzusznej ich wzrost szybko przekracza moliwoci ukadu limfatycznego do usuwania ciekw. Tak zwane pyny puchlinowe zbieraj si w brzuchu jak w wannie z zapchanym odpywem. w jasny pyn stanowi idealne rodowisko dla rozwoju komrek SI80. Rozmnaaj si one tak dugo, a wreszcie zostanie zniszczony jaki wany organ wewntrzny lub due naczynie krwionone, co powoduje mier.
Prawa zwierzt W ksice tej, a zwaszcza w tym rozdziale, opisuj liczne badania prowadzone na laboratoryjnych myszach i szczurach. Kocham zwierzta i nie lubi myle o cierpieniach, jakie musz znosi w eksperymentach tego typu. Jednak jak dotd ani obrocy praw zwierzt, ani naukowcy przejmujcy si ich losem, nie znaleli alternatywnych metod wykonywania takich dowiadcze. Jak si przekonamy, dziki nim pewnego dnia wielu ludzi - dzieci i dorosych - bdzie mona leczy skutecznie i bez cierpie. Skorzystaj z tego rwnie liczne zwierzta, ktre - j a k my - take czsto choruj na raka.

Mysz odporna na raka

W swoim laboratorium na Uniwersytecie Wake Forest w Karolinie Pnocnej profesor biologii, doktor Zheng Cui, nie bada raka, lecz metabolizm tuszczw. Do eksperymentw potrzebowa antycia, zatem eby je otrzyma, wstrzykn myszy komrki SI80. Komrki spowodoway produkcj pynu puchlinowego, z ktrego mona byo atwo wydzieli przeciwciaa. adna z myszy, ktre otrzymay kilka tysicy komrek SI80, nie przeya duej ni miesic, zatem ta standardowa procedura wymaga staego odnawiania inwentarza". A wreszcie pewnego dnia stao si co dziwnego. Moda uczona, Liya Qin, wstrzykna dwiecie tysicy komrek SI80 grupie myszy. Bya to standardowa dawka dla tej procedury. Jedna z nich, mysz numer 6, nie zareagowaa na zastrzyk. Wci miaa paski brzuch. Liya powtrzya zastrzyk. Bez powodzenia. Za rad Zheng Cui, ktry nadzorowa jej badania, dwukrotnie powikszya dawk. Wci bez efektu. Zwikszya dziesiciokrotnie liczb komrek, do dwch milionw. Ku jej zaskoczeniu oporna mysz nie zachorowaa na raka i nie miaa puchliny brzusznej. Zheng Cui zacz mie wtpliwoci, czy jego asystentka waciwie wykonuje zastrzyki. Postanowi zaj si tym osobicie. Dla pewnoci wstrzykn myszy dwadziecia milionw komrek i upewni si, czy pyn rzeczywicie wnikn do jamy brzusznej. Dwa tygodnie pniej mysz nadal bya zdrowa! Sprbowa wstrzykn jej dwiecie milionw komrek - tysic razy wicej, ni wynosi standardowa dawka - bez skutku. Dotd w jego laboratorium ani jedna mysz, ktrej wstrzyknito komrki SI 80, nie przeya dwch miesicy. Mysz numer 6 ya ju smy miesic, mimo wstrzyknicia jej astronomicznych dawek komrek rakowych prosto w brzuch, gdzie zwykle rozmnaaj si najszybciej. Zheng Cui zacz podejrzewa, e natknli si na co niemoliwego - mysz wykazujc naturaln odporno na raka. W ubiegym wieku w literaturze medycznej i naukowej pojawiay si doniesienia o pacjentach, uwaanych za miertelnie" chorych na raka, u ktrych nowotwory nagle zaczy si zmniejsza i w kocu cakowicie zniky1 7. Takie przypadki zdarzaj si jednak bardzo rzadko. Rzecz jasna, trudno je bada, poniewa s nieprzewidywalne i nie mona ich odtworzy na danie. Zwykle przypisuje sie je bdom w diagnozie (to zapewne nie by rak") lub opnionej reakcji na wczeniejsz, konwencjonaln terapi (zapewne wreszcie zadziaaa ta zeszoroczna chemioterapia").

Jednak kady, kto nie jest uprzedzony, musi przyzna, e takie niewyja nione przypadki remisji dowodz istnienia sabo poznanych mechanizmw przeciwdziaajcych rozwojowi raka. W cigu ostatnich dziesiciu lat niektre z tych mechanizmw udao si zidentyfikowa i zbada w laborato rium. Mysz numer 6 profesora Zheng Cui rzucia wiato na pierwszy z nich: potg cakowicie zmobilizowanego ukadu odpornociowego. Gdy Zheng Cui nabra przekonania, e synna mysz - znana teraz jako Supermysz" -jest odporna na raka, skupi si na nowym problemie. Mia tylko jedn Supermysz, a myszy yj co najwyej dwa lata. Gdy ta zdechnie, jak bdzie mona bada jej niesamowit odporno? A jeli zapie jakiego wirusa lub dostanie zapalenia puc? Zheng Cui rozwaa zachowanie jej DNA lub sklonowanie jej. Akurat wczeniej pojawiy si doniesienia o pierwszych udanych prbach klonowania myszy. Wwczas jeden z jego kolegw zada mu proste pytanie: A czy rozwaae moliwo, eby po prostu wyhodowa jego potomstwo (by to samiec)?".

Rysunek 4. Supermysz - mysz numer 6, odporna na raka. Za zgod dr. Zheng Cui, Uniwersytet Wake Forest.

Supermysz miaa liczne potomstwo z normaln, pozbawion odpornoci na raka samic. Poowa jej wnukw odziedziczya po nim odporno na komrki SI80 *. Podobnie jak dziadek, myszy te z powodzeniem znosiy
* Zheng Cui nie sprawdza odpornoci dzieci Supermyszy, poniewa obawia si, e wszystkie zdechn, jeli gen odpowiedzialny za odporno na raka jest recesywny.

zastrzyk dwch milionw komrek SI80 - teraz ju standardowej dawki w laboratorium Zheng Cui. Byy w stanie znie nawet wstrzyknicie dwch miliardw komrek SI80 - to 10% masy wagi normalnej myszy. To tak, jakby czowiekowi wstrzyknito od szeciu do omiu kilogramw nadzwyczaj zoliwych komrek raka.

Tajemniczy mechanizm
W pewnym momencie Zheng Cui musia opuci laboratorium na kilka miesicy w zwizku z dugim urlopem na badania naukowe. Wrciwszy, podj dowiadczenia z odpornymi myszami. Czekao go jednak powane rozczarowanie. Po dwch tygodniach od wstrzyknicia im zwykej dawki komrek SI80 wszystkie miay nowotworow puchlin brzuszn. Wszyst kie, bez wyjtku. Co si stao? Dlaczego podczas jego nieobecnoci straciy odporno? Zheng Cui rozmyla nad tym przez kilka dni i zastanawia si, gdzie popeni bd. Wikszo jego kolegw ju wczeniej zapowiadaa, e to odkrycie" jest zbyt pikne, aby mogo by prawdziwe. Poczu takie rozczarowanie, e w ogle przesta zaglda do myszy laboratoryjnych. Cztery tygodnie po wstrzykniciu im komrek SI80 ju pewnie wszystkie zdechy. Gdy w kocu z cikim sercem wrci do laboratorium i podnis pokryw klatki, dozna kolejnego wstrzsu: myszy yy, a puchlina brzuszna znika. Po kilku dniach gorczkowych eksperymentw udao mu si znale wyjanienie. W pewnym wieku - szeciu miesicy w przypadku myszy, co odpowiada pidziesiciu latom u czowieka - mechanizm zapewniajcy odporno ulega osabieniu. Po wstrzykniciu myszom komrek S180 zacz si rozwija nowotwr, co wyjania puchlin brzuszn. Mniej wicej dwa tygodnie pniej (rok lub dwa w ludzkiej skali czasowej) obecno guza spowodowaa uaktywnienie mechanizmu odpornociowego organizmu. Guzy malay z minuty na minut i w cigu dwudziestu czterech godzin (miesic lub dwa w ludzkiej skali) cakowicie zniky. Myszy wrciy do normalnego trybu ycia, w tym rwnie do aktywnego ycia seksualnego. Po raz pierwszy uczeni dysponowali powtarzalnym modelem eksperymental 8 nym spontanicznej regresji raka . Wci jednak naleao wyjani mecha nizm tajemniczej resorpcji guza. T tajemnic przenikn doktor Mark S. Miller, kolega Zheng Cui, specjalista w dziedzinie rozwoju komrek raka.

Badajc pod mikroskopem prbki komrek S180 pobranych z brzuchw cudownych myszy, Mark Miller odkry prawdziwe pole bitwy. Zamiast normalnych komrek raka - okrgych, wochatych i agresywnych - znalaz gadkie, uszkodzone i pene dziur. Komrki raka zaciekle walczyy z biaymi komrkami krwi, midzy innymi ze synnymi komrkami NK czyli naturalnymi zabjcami" (natural killer). Millerowi udao si nawet sfilmowa pod mikroskopem atak biaych komrek krwi na komrki SI80 (patrz: Ryc. 3A, 3B, 3C na wkadce kolorowej). Znalaz wyjanienie tajemnicy. Odporne myszy byy w stanie broni si dziki systemowi odpornociowemu, nawet gdy choroba nowotworowa ju si rozwina9.

Agenci specjalni walczcy z rakiem

Naturalni zabjcy - komrki NK - to agenci specjalni systemu odpornociowego. Jak wszystkie biae komrki, stale patroluj organizm w poszukiwaniu bakterii, wirusw lub nowych komrek raka. W przeci wiestwie do innych komrek ukadu odpornociowego, ktre musz mie wczeniej kontakt z agentami" choroby, eby rozpozna i podj walk, komrki NK nie potrzebuj wczeniejszego spotkania z przeciwciaem, eby si zmobilizowa. Po nawizaniu kontaktu komrki NK - niczym obracajca si wieyczka czogu - kieruj swoje naturalne instrumenty na cel. Tymi naturalnymi instrumentami s pcherzyki napenione truciznami. Po zetkniciu z powierzchni komrki raka pcherzyki s oprniane i chemiczna bro komrek NK - perforin i granzymy - przenika przez bon. Czsteczki perforinu maj ksztat mikroskopijnych piercieni, te za ukadaj si w rurk, ktr - przez bon komrkow - przepywaj granzymy. Wewntrz komrki raka granzymy aktywuj mechanizmy zaprogramowanej autodestrukcji. To tak, jakby komrka raka otrzymaa rozkaz popenienia samobjstwa i nie moga odmwi jego wykonania. W odpowiedzi na ten sygna jdro komrki rozpada si, a komrka raka ginie. Resztki komrki stanowi pokarm dla makro fagw, czyli zbieraczy mieci ukadu odporno ciowego, zawsze wdrujcych ladami komrek NK 1 0 ' 1 1 . Podobnie jak komrki ukadu odpornociowego myszy Zheng Cui, komrki NK w organizmie czowieka s w stanie niszczy komrki rnych rodzajw raka, midzy innymi misaka oraz nowotworw piersi, prostaty, puc i okrnicy12.

Trwajce dwanacie lat badania grupy siedemdziesiciu siedmiu kobiet chorych na raka piersi dowiody, jak due znaczenie maj te komrki dla powrotu do zdrowia. Prbki guza z piersi kadej kobiety, pobrane w okresie stawiania diagnozy, hodowano razem z jej komrkami NK. Komrki NK niektrych pacjentek nie reagoway, zupenie jakby z jakiego tajemniczego powodu utraciy naturaln witalno. Komrki NK innych pacjentek podejmoway walk, co wskazywao na aktywno systemu odporno ciowego chorej. Dwanacie lat pniej, pod koniec eksperymentu, zmara niemal poowa (47%) pacjentek, ktrych komrki NK nie reagoway w laboratorium, natomiast nadal yje 95% chorych, ktrych ukad odpornociowy by aktywny podczas obserwacji mikroskopowych13. Inni uczeni otrzymali podobne wyniki: im mniej aktywne s komrki NK i inne biae komrki krwi obserwowane przez mikroskop, tym szybciej rozwija si rak i tym czciej rozprzestrzenia si w organizmie w postaci przerzutw14, co zmniejsza szanse przeycia jedenacie lat od diagnozy15. ywotne komrki odpornociowe s konieczne do skutecznej walki ze wzrostem guzw i przerzutami 1617 .

Rak na uwizi
Mary-Ann, Szkotka, ktra bynajmniej nie bya chora na raka, przekonaa si w okrutny sposb, jak wan rol odgrywa ukad odpornociowy w zapobieganiu nowotworom. Cierpiaa na... powan chorob nerek, ktra powoduje, e nie mog one filtrowa krwi. W organizmie gromadz si zatem toksyczne substancje. W celu uniknicia dializ, na ktre musiaaby chodzi do szpitala kilka razy na tydzie, Mary-Ann zdecydowaa si na przeszczep nerki. Przez rok ya prawie tak, jak kay zdrowy czowiek, musiaa tylko codziennie zaywa leki immunosupresyjne. Jak wskazuje nazwa, lekarstwa takie tumi dziaanie ukadu odpornociowego, eby organizm nie odrzuci przeszczepu, ktremu zawdziczaa ycie. Po szeciu miesicach zacza odczuwa uporczywy bl w okolicach przeszczepionej nerki. Podczas rutynowej mammografu w jej lewej piersi znaleziono anomaln grudk. Biopsja wykazaa podwjny przerzut czerniaka, gronego nowotworu skry. Nie znaleziono natomiast pierwotnego rda czerniaka, z ktrego pochodziy te przerzuty. Wezwana na konsultacj dermatolog Rona MacKie rwnie nie potrafia wyjani tajemniczego przypadku

czerniaka-zjawy. Lekarze robili, co mogli, eby uratowa Mary-Ann. Przestaa zaywa rodki immunosupresyjne, usunito jej przeszczepion nerk. Byo ju jednak za pno. Sze miesicy pniej zmara z powodu oglnej inwazji czerniaka, ktrego pierwotnego rda nigdy nie udao si ustali. Niedugo potem George, drugi pacjent, ktremu przeszczepiono nerk w tym samym szpitalu, rwnie zachorowa na czerniaka i tak samo jak Mary-Ann mia przerzuty bez pierwotnego guza. Tym razem doktor MacKie nie uwierzya w przypadek i nie chciaa odwoywa si do nieprzenikalnych tajemnic medycyny. Korzystajc z rejestru przeszczepianych organw, stwierdzia, e obie nerki pochodziy od jednej dawczyni. Jej stan zdrowia by zgodny ze wszystkimi zwykymi kryteriami: adnego zapalenia wtroby, HIV i, oczywicie, adnego raka. Rona MacKie nie daa jednak za wygran. Znalaza nazwisko dawczyni w bazie danych pacjentw chorych na czerniaka. Osiemnacie lat wczeniej przesza operacj - usunito jej maleki (0, 26 cm) nowotwr skry. Przez pitnacie lat znajdowaa si pod opiek kliniki onkologicznej. W kocu, na rok przed przypadkow mierci - zupenie niezwizan ze star". chorob, zostaa uznana za cakowicie wyleczon". W organach pacjentki uznanej za cakowicie zdrow przetrway jednak mikroskopijne guzy, utrzymywane pod kontrol ukadu odpornociowego. Te mikroskopijne guzy zostay przeszczepione do nowych organizmw - Geor ge'a i Mary-Ann - ktrych systemy odpornociowe zostay osabione, eby zapobiec odrzuceniu przeszczepu. Nie napotykajc adnych przeszkd ze strony osabionych systemw, guzy szybko podjy zmasowan inwazj. Dziki tej detektywistycznej pracy doktor MacKie zdoaa przekona kolegw z wydziau transplantacji nerek, eby przestali podawa drugiemu pacjentowi rodki immunosupresyjne. Zamiast nich George otrzyma leki stymulujce dziaanie ukadu odpornociowego, eby jego organizm jak najszybciej odrzuci przeszczep zawierajcy komrki czerniaka. Kilka tygodni pniej usunito przeszczepion nerk. Cho George musia wrci do dializ, dwa lata pniej y i nie wykazywa adnych objaww czerniaka. Gdy jego ukad odpornociowy odzyska naturaln moc, wykona swoje zadanie i zlikwidowa nowotwory*.
* Przypadki Mary-Ann i George'a (imiona zmienione) zostay opisane w artykule opublikowanym w New England Journal of Medicine", z ktrego zaczerpnem podane informacje18.

Natura nie czytaa naszych podrcznikw"

Dziki myszom Zheng Cui naukowcy wykazali, e biae komrki krwi w cigu kilku tygodni mog wyeliminowa a dwa miliardy komrek rakowych. Zaledwie sze godzin po zastrzykniciu komrek rakowych w brzuchu takiej myszy zbiera si sto szedziesit milionw biaych komrek krwi. Taka kontrofensywa powoduje, e po dwunastu godzinach ginie dwadziecia milionw komrek rakowych. Przed dowiadczeniami z Supermyszi jej potomkami nikt nawet nie przypuszcza, e ukad odpornociowy moe si a tak zmobilizowa. Nikt nie wierzy, e moe sobie poradzi z rakiem, ktrego masa wynosi 10% masy ciaa. Nikt nie miaby wyobrazi sobie czego takiego, a ju na pewno aden immunolog. Panujcy konsensus w sprawie granic moliwoci ukadu odpornociowego zapewne sprawiby, e aden konwencjonalny immunolog nie zwrciby uwagi na niezwyke zdrowie myszy numer 6. Tak uwaa midzy innymi Lloyd Old, profesor immunologii Sloan-Kettering Cancer Center w Nowym Jorku. Powinnimy by wdziczni, e nie jest Pan immunologiem. W przeciwnym razie z pewnoci bez wahania wyrzuciby Pan t mysz - napisa Old w licie do Zheng Cui. Powinnimy si cieszy, e natura nie czyta naszych podrcznikowi - odpisa Zheng Cui 19 . Wspczesna nauka wci zbyt czsto nie docenia zasobw ciaa i jego moliwoci zwalczania chorb. Oczywicie w przypadku Supermyszy jej nadzwyczajna odporno bya uwarunkowana genetycznie. A co z tymi, takimi jak wikszo czytelnikw i ja, ktrzy nie zostali wyposaeni w tak niezwyke geny? W jakiej mierze moemy liczy na to, e zwyky" ukad odpornociowy poradzi sobie z niezwykymi zadaniami? Odpowied na to pytanie zaley od ducha walki naszych komrek systemu odpornociowego, bdcych gwnymi uczestnikami wojny z rakiem. Moemy pobudzi ich energi, a przynajmniej nie tumi jej. Supermyszom udao si to lepiej ni innym, ale kady z nas moe przycisn" swoje biae komrki krwi, eby w konfrontacji z rakiem day z siebie wszystko. Z wielu bada wynika, e -jak onierze - komrki ukadu odpornociowego walcz lepiej, gdy (1) s traktowane z szacunkiem (to znaczy, s dobrze odywione i chronione przed toksynami), (2) ich dowdca zachowuje chodn gow (panuje nad emocjami i wykazuje spokj w dziaaniach). Jak si przekonamy, badania aktywnoci komrek ukadu odpornocio wego (w tym komrek NK) dowodz, e dziaaj najlepiej, gdy przestrzegamy zdrowej diety, yjemy w czystym rodowisku, a nasza aktywno fizyczna

obejmuje cae ciao (a nie tylko mzg i rce). Komrki ukadu odpornociowe go s rwnie wraliwe na przeywane przez nas emocje. Reaguj pozytywnie, gdy w naszym stanie emocjonalnym dominuj rado i poczucie zwizku z otoczeniem. To tak, jakby mobilizoway si szczeglnie wtedy, gdy su obronie ycia, ktre obiektywnie jest warte obrony. W dalszych rozdziaach zetkniemy si jeszcze z tymi wiernymi stranikami, gdy bdziemy rozwaa naturalne metody, ktre powinny towarzyszy wszystkim zabiegom majcym na celu zapobieganie i leczenie raka *.
Tabela 1. Czynniki blokujce i pobudzajce komrki systemu odpornociowego Blokujce Tradycyjna dieta zachodnia (sprzyja zapaleniom) Stumione emocje Stres, gniew, depresja Izolacja spoeczna Negowanie swej prawdziwej tosamoci (np. homoseksualizmu) Siedzcy tryb ycia Pobudzajce Dieta rdziemnomorska, indyjska, azjatycka (przeciwdziaa zapaleniom) Emocje wyraone Spokj, rado Wsparcie ze strony otoczenia Akceptacja siebie, swoich wartoci i historii Regularna aktywno fizyczna

* Zwizek midzy aktywnoci ukadu odpornociowego i rozwojem raka jest lepiej potwierdzony w dowiadczeniach z myszami ni na podstawie obserwacji ludzi. Niektre odmiany raka s niewtpliwie zwizane z wirusami (np. wtroby i szyjki macicy), a zatem silnie zale od stanu systemu odpornociowego, ale z innymi odmianami sprawa nie jest tak jasna. Gdy ukad odpornociowy jest osabiony - jak u pacjentw chorych na AIDS lub otrzymujcych due dawki rodkw immunosupresyjnych - wzrasta czsto wystpowania tylko niektrych typw nowotworw, takich jak choniak, biaaczka i czerniak. Z drugiej strony, wiele bada wykazuje, e ludzie, ktrych ukad odpornociowy jest szczeglnie aktywny w walce z rakiem, s chronieni przed wieloma rodzajami nowotworw (piersi, jajnikw, puc, okrnicy, odka), w odrnieniu od tych, ktrych ukad odpornociowy jest bierny, a gdy maj guzy, prawdopodobiestwo przerzutw jest mniejsze15', 7'20~22.

Cz 2

RAK - RANA, KTRA SI NIE GOI"

Podwjne oblicze zapalenia

Wszystkie ywe organizmy maj zdolno naprawiania tkanek uszko dzonych w wyniku zranienia. U zwierzt i ludzi podstawowym mechaniz mem tego procesu jest zapalenie. Dioskorides, grecki chirurg yjcy w I wieku n. e., opisa zapalenie tak prosto, e jego sowa wci s powtarzane w akademiach medycznych: rubor, tumor, color, dolor. Miejsce zapalenia jest: czerwone, spuchnite, ciepe i bolesne. Te proste oznaki zewntrze skrywaj jednak bardzo skomplikowane procesy. Gdy tylko dojdzie do zranienia tkanki - wskutek szoku, cicia, oparzenia, infekcji - ran wykrywaj pytki krwi. Gromadz si wok uszkodzonego miejsca i wydzielaj substancj chemiczn, tak zwany pytkowy czynnik wzrostu (PDGF - platelet-derived growth factor). PDGF alarmuje biae komrki ukadu odpornociowego, ktre z kolei wytwarzaj inne substancje przekazujce sygnay. Maj one dziwne nazwy i powoduj wiele efektw. Te cytokiny, chemokiny, prostaglandyny, leukotrieny, tromboksany koordynuj napraw tkanek. Najpierw poszerzaj naczynia otaczajce uszkodzone miejsce, eby uatwi przypyw innych komrek ukadu odpornociowego, wezwanych na pomoc. Nastpnie zamykaj wejcie, inicjujc koagulacj krwi wok zebranych pytek, oraz sprawiaj, e tkanka staje si przepusz czalna. Komrki ukadu odpornociowego mog przedosta si do miejsca zranienia i zaatakowa intruzw, gdziekolwiek si znajduj. Na koniec inicjuj wzrost komrek uszkodzonej tkanki. Brakujcy fragment tkanki zostaje odtworzony, powstaj te niewielkie naczynia krwionone, dostar czajce w rekonstruowane miejsce tlen i substancje odywcze. Te mechanizmy maj fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania organizmu. Ciao wykorzystuje procesy odbudowy, gdy radzi sobie z agresj i wypadkami, ktre s nieuniknione. Gdy procesy te s dobrze wyregulo wane i dostosowane do innych funkcji komrek, przebiegaj z cudown harmoni i same si kontroluj. Oznacza to, e rozwj nowej tkanki zatrzymuje si natychmiast po zakoczeniu rekonstrukcji. Komrki ukadu

odpornociowego pobudzone do zwalczania intruzw wracaj do swojego normalnego stanu; s gotowe do dziaania. Jest to konieczne, eby nie zaatakoway one zdrowej tkanki. W ostatnich latach przekonalimy si, e rak niczym ko trojaski wykorzystuje proces naprawy, eby zaatakowa organizm i doprowadzi do jego zniszczenia. To jest wanie podwjne oblicze zapalenia: ma ono prowadzi do uzdrowienia przez odtworzenie tkanki, ale moe rwnie zosta wykorzystane do wsparcia rozwoju raka.

Niegojce si rany
Doktor Rudolf Virchow by znakomitym niemieckim lekarzem i twrc nowoczesnej patologii - nauki zajmujcej si zwizkami midzy chorob i procesami zachodzcymi w tkankach. W 1863 roku zaobserwowa u kilku pacjentw nowotwory w miejscach uderze lub wielokrotnie dranionym przez but albo narzdzia robocze. Badajc tkanki rakowe pod mikroskopem, zauway w nich wiele biaych komrek krwi. Wysun wtedy hipotez, e rak jest wynikiem nieudanej prby naprawy rany. Ten opis wydawa si zbyt anegdotyczny, niemal zbyt poetycki i nigdy nie zosta powanie potraktowany. Mniej wicej sto trzydzieci lat pniej wrci do tej koncepcji dr Harold Dvorak, profesor patologii Uniwersytetu Harvarda. W artykule Rak: niegojca si rana11, przedstawi silne argumenty przemawiajce za oryginaln teori Virchowa. W swej pracy wykaza zaskakujce podobiestwo midzy mechanizmami wystpujcymi natural nie w przypadku zapalenia i rozwojem rakowatej tkanki. Harold Dvorak zwrci rwnie uwag na to, e czciej ni raz na sze przypadkw rak jest bezporednio zwizany z chronicznym stanem zapalnym (patrz tabela 2). Jest tak w przypadku raka szyjki macicy, ktry najczciej stanowi konsekwencj chronicznej infekcji wirusem papilloma, a take raka okrnicy, bardzo czsto spotykanego u pacjentw cierpicych na chroniczne zapalenie jelit. Rak odka zwizany jest z infekcj bakteriami Helicobacter Pylon (bdcych rwnie przyczyn choroby wrzodowej odka i dwunastnicy), a rak wtroby z wirusowym zapaleniem typu B i C. Przyczyn midzyboniaka jest czsto zapalenie spowodowane przez kontakt z azbestem, raka puc za - bronchit wywoany licznymi toksynami w dymie papierosowym.

Tabela 2. Niektre odmiany raka bezporednio zwizane z zapaleniami (z Balkwill i Mantovani, Lancet", 2001 ) 2 4 Rodzaj raka Choniak MALT Oskrzeli Midzyboniak Przeyku Wtroby Przewodu pokarmowego Misak Kaposiego Pcherza Okrnicy i odbytu Jajnikw Szyjki macicy Przyczyna zapalenia Helicobacter pylori Krzemionka, azbest, dym papierosowy Azbest Metaplazja Barretta Wirusowe zapalenie typu B i C Zapalenie powodowane przez bakterie Helicobacter pylori Ludzki herpeswirus typu 8 Schistosomatoza Zapalenie jelit Zapalenie dna miednicy, talk, odbudowa tkanki Wirus papilloma

Niemal dwadziecia lat po ukazaniu si pionierskiego artykuu Harolda Dvoraka Narodowy Instytut Raka opublikowa raport, w ktrym podkrela znaczenie bada zapalenia czsto ignorowanych przez onkologw25. Autorzy raportu szczegowo opisuj procesy, dziki ktrym komrki rakowe powoduj zakcenia w dziaaniu mechanizmw naprawy tkanek. Podobnie jak komrki ukadu odpornociowego przygotowujce si do naprawy ran, komrki rakowe musz wywoa zapalenie, podtrzymujce ich rozwj. W tym celu obficie produkuj te same substancje powodujce zapalenie - cytokiny, prostaglandyny, leukotrieny - ktre wystpuj

w naturalnych procesach gojenia ran *. Dziaaj one jak chemiczne nawozy sztuczne, wspomagajce reprodukcj komrek - w tym przypadku komrek rakowych. Rosnce guzy wykorzystuj te substancje do rozwoju i zwik szenia przepuszczalnoci otaczajcych je barier. Ten sam proces, ktry umoliwia systemowi odpornociowemu leczenie ran i eliminacj przeciw nikw w zaktkach ciaa, wykorzystywany jest przez komrki rakowe do reprodukcji i rozprzestrzeniania si w organizmie. Dziki wytwarzanemu przez nie zapaleniu wnikaj do ssiednich tkanek, przenikaj do krwi, przenosz si i zakadaj kolonie, czyli przerzuty.

Bdne koo sednem raka

W przypadku normalnie gojcych si ran produkcja substancji chemicz nych powodujcych zapalenie koczy si wraz z odtworzeniem tkanki, natomiast w przypadku raka zachodzi ona nieustannie. Nadwyka tych substancji w ssiednich tkankach blokuje z kolei naturalny proces tak zwanej apoptozy - samobjstwa komrek. Apoptoza jest genetycznie zaprogramowana w kadej komrce, eby zapobiec anarchii zwizanej z nadmiernym rozrostem tkanek. Komrki ulegaj apoptozie w odpowiedzi na sygnay wiadczce, e powstao do komrek do utworzenia zdrowej tkanki. Zatem komrki rakowe nie tylko stymuluj swj rozwj, ale rwnie zabezpieczaj si przed mierci. Kombinacja tych dwch czynnikw powoduje stopniowy wzrost guza. Dodajc oliwy do ognia zapalenia, guzy wywouj jeszcze jedno zaburzenie. Rozbrajaj" komrki ukadu odpornociowego w swoim otoczeniu. Krtko mwic, nadprodukcja czynnikw zapalnych powoduje chaos wrd biaych komrek krwi26'27. Komrki NK i inne zostaj zneutralizowane. Nie prbuj nawet walczy z rakiem, ktry jawnie si rozrasta28. To bdne koo, jakie tworz komrki rakowe, jest jednym z gwnych mechanizmw rozwoju raka. Zachcajc komrki systemu odporno* Dzieje si tak wskutek pocztkowej produkcji cyklooksygenazy wzbudzonej (cox-2) przez komrki rakowe. Cox-2 to kluczowy enzym konieczny do zachodzenia Procesw zapalnych; jest on celem kilku nowoczesnych lekarstw przeciwzapalnych, danych jako inhibitory cox-2.

ciowego do wywoania stanu zapalnego, guz skania ciao do wytwarzania paliwa, potrzebnego mu do rozwoju i inwazji okolicznych tkanek. Im wikszy guz, tym powaniejsze zapalenie i tym lepiej podtrzymuje on swj wzrost (patrz: Ryc. 5 i Ryc. 6). T hipotez doskonale potwierdzaj przeprowadzone ostatnio badania, opisane w magazynie Science". Udowodniono, e im skuteczniej rak prowokuje lokalne zapalenie, tym jest agresywniejszy i atwiej rozprze strzenia si na due odlegoci, a dociera do wzw chonnych i powstaj przerzuty29.

Pomiar zapalenia
Proces zapalny wywoany przez raka jest niezwykle wany, albowiem pomiar produkcji czynnikw powodujcych zapalenie przez guz pozwala przewidzie czas przeycia (dotyczy to zwaszcza nowotworw okrnicy, piersi, prostaty, macicy, odka i mzgu)30. Onkolodzy ze szpitala w Glasgow w Szkocji ju od lat dziewi dziesitych mierz wskaniki zapalenia w krwi pacjentw chorych na rne odmiany raka. Wykazali, e chorzy z najniszym poziomem zapalenia maj dwukrotnie wiksz szans przeycia kilku lat ni pozostali. Pomiar tych wskanikw nie jest trudny*. Ku zaskoczeniu lekarzy z Glasgow s one lepsz podstaw rokowa ni oglny stan zdrowia pacjenta w chwili diagnozowania31-33. To tak, jakby chroniczny stan zapalny organizmu by gwnym czynnikiem determinujcym ocen zdrowia. Tak jest nawet wtedy, gdy zapalenie wydaje si niegrone i nie powoduje adnych objaww (takich jak ble staww lub choroba naczyniowa). Pewne badania wykazay, e ludzie, ktrzy regularnie zaywaj lekarstwa przeciwzapalne (Advil, Nuprofen, Ibuprofen, etc. ) s mniej 34 36 podatni na nowotwory " . Niestety, lekarstwa te maj rwnie skutki uboczne, midzy innym znaczco zwikszaj ryzyko choroby wrzodowej
* Uczeni z Glasgow opracowali bardzo proste kryterium oceny indywidualnego zagroenia, oparte na dwch badaniach krwi ukazujcych poziom zapalenia. C-reaktywne biako < 10 mg/l i albumina > 35 g/l = minimalne zagroenie; C-reaktywne biako > 10 mg/l lub albumina < 35 g/l = umiarkowane zagroenie; C-reaktywne biako > 10 mg/l i albumina < 35 g/l = wysokie zagroenie.

odka i nieytu ukadu trawiennego. Nowe lekarstwa przeciwzapalne, takie jak Vioxx i Celebrex, wzbudziy pocztkowo wielkie nadzieje. S to inhibitory bardzo szkodliwej cyklooksygenazy wzbudzonej (cox-2) - en zymu wydzielanego przez komrki rakowe w celu przypieszenia rozwoju. W kilku badaniach moliwoci zastosowania tych lekw do walki z rakiem otrzymano zachcajce wyniki. Niestety, w 2004 roku okazao si, e powoduj one wzrost zagroenia chorobami naczyniowymi, co zgasio pocztkowy entuzjazm. Obecnie nie s one stosowane w praktyce klinicznej w przypadkach chorb nowotworowych.

Czarny rycerz raka

Dziki nieustannym wysikom naukowcw doskonale znamy ju pit achillesow mechanizmu sprawiajcego, e nowotwory powoduj zapale nie. Naukowcy z laboratorium doktora Michaela Karina, profesora far makologii na Uniwersytecie San Diego, korzystajc ze wsparcia niemieckiej fundacji *, rozwizali ten problem, wykonujc dowiadczenia na myszach. Rozmnaanie si i rozprzestrzenianie komrek rakowych zaley w znacznej mierze od jednego czynnika sprzyjajcego zapaleniu, wydzielanego przez komrki guza. To co w rodzaju czarnego rycerza, bez ktrego guz jest znacznie sabszy. Jest to tak zwany jdrowy czynnik transkrypcyjny NF-kappaB. Zablokowanie jego produkcji sprawia, e wikszo komrek rakowych znowu staje si miertelna". Uniemoliwia im take tworzenie 37 przerzutw . Kluczowa rola czynnika NF-kappaB w rozwoju raka jest dzi tak dobrze okrelona, e doktor Albert Baldwin, profesor Uniwersytetu Karoliny Pnocnej, stwierdzi w Science", i niemal kady rodek 29 zapobiegajcy chorobie nowotworowej jest inhibitorem NF-kappaB . W istocie wiele naturalnych metod polega na blokowaniu dziaania tej kluczowej substancji. Autor artykuu w Science" zauway, nie bez ironii, e cay przemys farmaceutyczny szuka dzi inhibitorw NF-kappaB, cho molekuy przeciwdziaajce tej substancji s powszechnie dostpne. W artykule podane s dwa przykady, uwaane za prymitywne": katechiny (flawonoidy), zawarte w zielonej herbacie, oraz resweratrol, wystpujcy w czerwonym winie29. W rzeczywistoci w poywieniu mona znale
* Deutsche Forschungsgemeinschaft.

wiele rodzajw takich moleku, a niektre s znacznie aktywniejsze od wymienionych powyej. Omwimy je dokadniej w rozdziale powiconym jedzeniu sucemu walce z rakiem.

Stres - dolewanie oliwy do ognia

Jedn z przyczyn nagej nadprodukcji substancji wywoujcych stany zapalne, o jakiej rzadko jest mowa w rozwaaniach na temat raka, jest psychiczny stres. Emocjonalne wybuchy, panika i gniew mog spowodowa wydzielanie noradrenaliny (znanej jako hormon reakcji walcz lub uciekaj") i kortyzolu. Hormony te przygotowuj organizm na moliwe obraenia, stymulujc midzy innymi czynniki powodujce zapalenie, potrzebne do naprawy tkanek. Tym samym s nawozem dla guzw nowotworowych utajonych lub ju istniejcych38'39. Odkrycie kluczowej roli zapalenia we wzrocie i rozprzestrzenianiu si raka jest stosunkowo wieej daty. Przegld bazy danych Medline w poszukiwaniu artykuw po angielsku na temat stanw zapalnych wskazuje, e uczeni dopiero zaczynaj interesowa si t koncepcj (dwa artykuy w 1990 roku, trzydzieci siedem w 2005 roku). To midzy innymi z tego powodu, kiedy szukamy rady, jak zapobiega rakowi i jak go leczy, rzadko napotykamy wzmianki o krokach, jakie moemy podj, eby ograniczy zapalenie*. Poza tym lekarstwa przeciwzapalne powoduj zbyt wiele efektw ubocznych, eby mona je byo uzna za waciwe rozwizanie problemu. Moemy natomiast przeciwdziaa zapaleniom, stosujc metody naturalne, dostpne wszystkim. To po prostu kwestia wyeliminowania z otoczenia toksyn wywoujcych zapalenia, przyjcia antyrakowej diety, denia do emocjonalnej rwnowagi i zaspokojenia potrzeby wysiku fizycznego. W dalszych rozdziaach wrcimy jeszcze do tych wtkw. Prawdopodobiestwo, e nasi lekarze zasugeruj zastosowanie takich metod, jest niewielkie. Z definicji nie mona opatentowa zmiany w trybie
* Istotnym wyjtkiem jest Prevenir (Zapobiec) - niezwykle wyczerpujca pozycja autorstwa Philippe'a Preslesa i Catherine Solano, lekarzy specjalizujcych si w profilak tyce, ktrzy jako jedni z pierwszych we Francji pooyli nacisk na porady oparte na naukowych badaniach stanw zapalnych.

ycia, a zatem nie jest to lekarstwo i jako takie nie wymaga recepty. Oznacza to, e lekarze nie uwaaj tych metod za rodki ze swojego krlestwa. Kady musi osobicie zadecydowa, czy chce je zastosowa.
Tabela 3. Gwne czynniki wpywajce na zapalenia Zaostrza Tradycyjna dieta zachodnia agodzi Dieta rdziemnomorska, kuchnia indyjska, kuchnia azjatycka Cukry zoone, mka penoziamista Oliwa z oliwek, olej z siemienia lnianego, olej rzepakowy

Cukry proste, biaa mka Oleje zawierajce duo omega-6 (z kukurydzy, sonecznika, szafranu barwierskiego, soi)

Tuste ryby, zawierajce duo omega-3 Nabia z mleka przemysowo hodowanego byda (zwaszcza penotusty) Jajka z przemysowych hodowli kur (karmionych kukurydz i soj) Stres, gniew i depresja Nabia z mleka byda karmionego gwnie traw

Jajka Kolumba* lub kur hodowanych w warunkach naturalnych miech, pogoda ducha, harmonia wewntrzna Pidziesiciominutowy spacer trzy razy w tygodniu lub trzydziestominutowy sze razy na tydzie Czyste rodowisko

Mniej ni dwadziecia minut aktywnoci fizycznej dziennie

Dym papierosowy, zanieczyszczenia atmosfery, rodki zanieczyszczajce rodowisko domowe

* Jajka Kolumba - nowy typ jajek, wprowadzony do produkcji w 1998 roku. Znosz je kury karmione mieszank ziaren i warzyw. Producenci twierdz, e jaja te zawieraj mniej niezdrowego tuszczu nasyconego, a wicej wielonienasyconych oraz duo biaka, witamin, mineraw i kwasw tuszczowych omega-3 (przyp. tum. ).

Cz 3

PRZECICIE LINII ZAOPATRZENIOWYCH RAKA

Na wzr zwycistwa ukowa pod Stalingradem

Walka z rakiem czsto skania do stosowania wojskowych metafor. Wedug mnie szczeglnie adekwatne jest porwnanie jej z najwiksz bitw, jak stoczono w Europie podczas drugiej wojny wiatowej. Jest sierpie 1942 roku. Na przedpolach Stalingradu, miasta pooo nego nad Wog, Hitler koncentruje najpotniejsze siy zniszczenia w ludzkiej historii. Ponad milion dowiadczonych onierzy, ktrym nie sprosta dotd aden wrg. Dywizje pancerne, dziesi tysicy armat, tysic dwiecie samolotw. Opr stawia wyczerpana i le wyposaona armia rosyjska, w ktrej suy wielu nastolatkw lub nawet uczennic. Wikszo z nich nigdy wczeniej nie widziaa broni palnej, ale wszyscy broni swego kraju, swoich domw i rodzin. Toczy si niesychanie zacieka walka, a rosyjscy onierze, wspomagani przez ludno cywiln, broni si przez ca jesie. Walcz bohatersko, ale przeciwnik ma ogromn przewag liczebn. Zwycistwo nazistw wydaje si tylko kwesti czasu. W tym momencie marszaek Gieorgij ukw cakowicie zmienia strategi. Zamiast ataku frontalnego, ktry nie rokuje szans na zwycistwo, kieruje resztki swojej armii na niemieckie tyy, gdzie stacjonuj oddziay odpowiedzialne za utrzymanie linii zaopatrzenio wych. To wojska rumuskie i woskie, znacznie mniej wojownicze, niezdyscyplinowane. Nie stawiaj dugo oporu. W cigu kilku dni ukw radykalnie zmienia sytuacj na polu bitwy, cho jeszcze niedawno zwycistwo Niemcw wydawao si nieuchronne. Po przeciciu linii zaopatrzeniowych 6. armia generaa Paulusa nie moe duej walczy i w kocu kapituluje. W lutym 1943 roku niemiecka ofensywa zostaje odparta. Stalingrad by punktem zwrotnym w przebiegu drugiej wojny wiatowej. Od tej bitwy rak nazizmu w Europie zacz si cofa40. onierze dobrze rozumiej znaczenie zaopatrzenia armii na froncie, natomiast uczeni zajmujcy si rakiem bardzo dugo uwaali, e taki

sposb mylenia o walce z nowotworami jest dziwaczny. By moe nie byo przypadkiem, e na ten pomys jako pierwszy wpad wanie chirurg wojskowy.

pomys chirurga marynarki wojennej

Doktor Judah Folkman w latach szedziesitych suy w marynarce wojennej. Powierzono mu opracowanie metody przechowywania zapasw krwi potrzebnych do operacji podczas wielomiesicznych rejsw pierw szych atomowych lotniskowcw. W celu sprawdzenia swojego systemu konserwacji krwi Folkman przeprowadzi eksperyment: chcia zbada, czy krew zaspokaja potrzeby maego, ywego organu. Wyizolowa tarczyc krlika w szklanej komorze, tzn. in vitro, po czym nasczy j zachowan krwi. Przekona si, e krew utrzymaa tarczyc przy yciu. Nasuwao si pytanie, czy ten system bdzie dziaa rwnie w przypadku szybko mnocych si komrek, na przykad podczas procesu gojenia si rany? eby to sprawdzi, Folkman wstrzykn w wyizolowany gruczo tarczycy komrki raka, znany z szybkiego cyklu reprodukcji. Wtedy spotkaa go niespodzianka. Komrki rakowe utworzyy wprawdzie guzy, ale aden z nich nie przekroczy rozmiarw gwki od szpilki. Pocztkowo sdzi, e te komrki rakowe byy martwe, ale gdy wstrzykn je myszom, bardzo szybko zmieniy si w potne, miertelne guzy. Na czym zatem polegaa rnica midzy tarczyc krlika in vitro i yw mysz? Jedna rnica bya dla Folkmana zupenie oczywista: w przeciwiestwie do guzw w tarczycy umieszczonej w szklanej komorze przez guzy rosnce w organizmie myszy przenikay naczynia krwionone. To spostrzeenie prowadzio do hipotezy, e zoliwy nowotwr po prostu nie moe si rozwin, jeli nie zdoa wykorzysta ich naczy krwiononych. Ta hipoteza staa si dla Folkmana prawdziw obsesj. W swojej chirurgicznej praktyce znalaz wiele potwierdzajcych j dowodw. Wszystkie nowotworowe guzy, ktre operowa, byy obficie ukrwione przez delikatne i poskrcane naczynia krwionone. Zupenie jakby naczynia te powstaway zbyt popiesznie. Folkman szybko doszed do wniosku, e adna ywa komrka nie moe dugo przetrwa, jeli nie ma kontaktu z malekimi, cienkimi jak

ludzki wos naczyniami krwiononymi - tak zwanymi naczyniami kapilar nymi. Kapilary dostarczaj komrkom tlen i substancje odywcze oraz odprowadzaj odpady z procesw metabolicznych zachodzcych w komr kach. Komrki rakowe rwnie musz importowa poywienie oraz eksportowa odpady. Guz moe przetrwa tylko wtedy, gdy przenikaj go liczne naczynia kapilarne. Skoro guzy rosn bardzo szybko, to rwnie nowe naczynia krwionone musz si szybko rozwija. Folkman nazwa ten proces angiogenez" - od greckich sw angio - naczynie i genesis narodziny. Naczynia krwionone stanowi na og stabiln infrastruktur. Komrki ich cian nie rozmnaaj si i, poza szczeglnymi sytuacjami, nie tworz nowych kapilar. Nowe naczynia krwionone powstaj wtedy, gdy konieczne jest zaleczenie rany lub po menstruacji. Ten mechanizm normalnej" angiogenezy sam si ogranicza i pozostaje pod cis kontrol. Naturalne ograniczenia angiogenezy nie pozwalaj na powstawanie delikatnych naczy, ktre mogyby zbyt atwo pka i krwawi. Komrki rakowe przejmuj kontrol nad procesem powstawania nowych naczy, eby go wykorzysta do wzrostu guza. Folkman argumentowa, e mona zapobie ga rozwojowi raka, uniemoliwiajc mu przejmowanie naczy krwiono nych. Guzy nie mogyby osign wwczas wikszych rozmiarw ni gwka szpilki. Atakujc naczynia krwionone komrek rakowych, zamiast samych komrek, powinnimy zasuszy" guz, a moe nawet spowodowa jego regresj (patrz: Ryc. 4A i 4B) 41 ' 42 .

Przejcie przez pustyni

Nikt ze rodowiska uczonych nie chcia mie nic wsplnego z t hydrauliczn" teori wymylon przez chirurga. Judah Folkman by tylko fizycznym robolem, przyzwyczajonym do naprawiania ciekw, ktry prawdopodobnie nie mia zielonego pojcia o biologii komrek rakowych. By jednak rwnie profesorem Szkoy Medycznej Uniwersytetu Harvarda i szefem oddziau chirurgii znanego Szpitala Dziecicego. W 1971 roku redakcja New England Journal of Medicine" zgodzia si na publikacj artykuu o jego ekscentrycznej hipotezie42. Pniej Folkman przytoczy rozmow, jak odby z ssiadem ze szpitalnego laboratorium, profesorem Johnem Enderem, laureatem Nagrody

]sfobla. Folkman zastanawia si, czy nie mwi za wiele o swoich koncepcjach i czy publikujc ten artyku, nie spowodowa, e rywalizujce laboratoria skopiuj jego program badawczy. Jeste cakowicie zabez pieczony przed intelektualnym zodziejstwem - odpowiedzia z umiechem Ender, pykajc fajk. - Nikt ci nie uwierzy". Rzeczywicie artyku Folkmana nie wywoa adnej reakcji. Co gorsza, koledzy zaczli okazywa mu dezaprobat. Gdy wystpowa na konferen cjach, haaliwie podnosili si z krzese i wychodzili z sali. Szeptali, e naciga wyniki, tak aby pasoway do teorii. Nazywali go szarlatanem, co dla lekarza jest najgorsz obelg. Twierdzili, e zmarnowa wspania karier chirurga i zszed na z drog. Studenci, ktrzy s potrzebni, aby laboratorium mogo y i funkcjonowa, zaczli go unika. Nie chcieli kompromitowa si jakimikolwiek zwizkami z wariatem. Pod koniec lat siedemdziesitych Folkman straci nawet stanowisko kierownika oddziau chirurgii. Mimo tych oznak lekcewaenia Folkman nie rezygnowa. Dwadziecia lat pniej wyjani to w ten sposb: Wiedziaem co, czego nikt inny nie wiedzia. W sali operacyjnej spdziem cae ycie. To nie chirurdzy mnie krytykowali, tylko uczeni zajmujcy si badaniami podstawowymi, a wielu z nich widziao komrki rakowe tylko na pytce. Wiedziaem, e nie widzieli tego, co ja. Pomys, e guz rozwija si w trzech wymiarach i potrzebuje naczy krwiononych - w oku, otrzewnej, tarczycy i wielu innych miejscach, caa koncepcja nowotworw in situ i upionych guzw - to wszystko widziaem na wasne oczy. Dlatego powtarzaem: Moim zdaniem te koncepcje s suszne, ale trzeba czasu, eby ludzie to zrozumieli"43. Folkman wytrwale eksperymentowa i formuowa podstawowe idee nowej teorii raka: 1. Mikroguzy nie mog zmieni si w grone nowotwory bez utworze nia nowej sieci naczy krwiononych, ktre zapewniaj im poy wienie. 2. W tym celu wytwarzaj zwizek chemiczny, tak zwany angiogenin", ktry zmusza naczynia krwionone do zblienia si do guza i wytworzenia nowych odgazie. 3. Nowe komrki rakowe, ktre rozprzestrzeniaj si w caym ciele przerzuty - s grone tylko wwczas, gdy rwnie spowoduj powstanie nowych naczy krwiononych.

4. Due, pierwotne guzy s rdem przerzutw, ale - podobnie jak kolonialne imperium - d do tego, aby takie odlege kolonie nie stay si zbyt wane. W tym celu produkuj inn substancj, ktra hamuje rozwj nowych naczy krwiononych - angiostatyn". (To wyjania, dlaczego przerzuty po operacyjnym usuniciu gwnego guza zaczynaj czasem rosn). Coraz wicej danych dowiadczalnych potwierdzao teori Folkmana, ale dla wikszoci uczonych wydawaa si ona zbyt prosta. Przede wszystkim, jak to si czsto dzieje w rodowisku naukowym, nie traktowano jej powanie, poniewa nie by znany mechanizm, ktry pozwala guzom przej kontrol nad naczyniami krwiononymi. Koniecz ny by dowd, e rzeczywicie istniej takie substancje jak angiogenin" i angiostatyna".

Iga w stogu siana

Judah Folkman nie zaama si z powodu krytyki. Nigdy nie straci pewnoci, e jego koledzy uznaj dowody, gdy ju zobacz dostatecznie duo danych. Zapewne myla o powiedzeniu Schopenhauera: Kada wielka prawda przechodzi przez trzy fazy: najpierw jest wymiewana, potem krytykowana, wreszcie uznawana za oczywist. Folkman postanowi udowodni istnienie czynnikw zdolnych do blokowania rozwoju nowych naczy krwiononych. Jak jednak mia je znale wrd tysicy rnych biaek produkowanych przez rozwj tkanki rakowej? Przypominao to szukanie igy w stogu siana. Po wielu latach i porakach Judah Folkman by ju bliski rezygnacji, ale w kocu dopisao mu szczcie. Michael 0'Reilly by modym chirurgiem i naukowcem, ktry podj prac w laboratorium Folkmana. Zamierza szuka angiostatyny w moczu myszy odpornych na przerzuty. By rwnie wytrway jak jego szef. Przez dwa lata filtrowa setki litrw mysiej uryny. (Pniej narzeka, e to okropnie mierdzi). Wreszcie znalaz biako, hamujce rozwj naczy krwiononych w embrionach kurczakw (w ktrych normalnie naczynia krwionone powstaj bardzo szybko). Nadesza chwila prawdy. Teraz mogli wyprbowa t potencjaln angiostatyn na ywych zwierztach

laboratoryjnych, eby sprawdzi, czy rozwj naczy krwiononych w ywym organizmie zostanie zablokowany. 0'Reilly wszczepi w grzbiety dwudziestu myszy zoliwe nowotwory, ktre agresywnie przerzucaj si do puc i szybko rosn po usuniciu pierwotnego guza. Natychmiast po usuniciu tego guza zastrzykn poowie myszy angiostatyn. Druga poowa stanowia grup kontroln - 0'Reilly pozwoli, eby u tych myszy choroba rozwijaa si bez przeszkd. Kilka dni pniej niektre myszy miay ju symptomy choroby nowotworowej. Nadesza chwila ostatecznego testu teorii. Folkman wiedzia, e jeli wyniki bd pozytywne, nikt mu nie uwierzy, dlatego zaprosi do laboratorium wszystkich kolegw z pitra. W obecnoci wiadkw 0'Reilly otworzy klatk piersiow pierwszej myszy, ktra nie otrzymaa zastrzyku angiostatyny. Puca byy czarne, z licznymi przerzutami. Nastpnie otworzy klatk piersiow myszy, ktra dostaa angiostatyn. Puca byy zdrowe, rowe, bez adnych oznak raka. 0'Reilly nie wierzy wasnym oczom. Wszystkie myszy, ktrym nie wstrzykn lekarstwa, zostay wrcz poarte przez raka. Wszystkie, ktrym wstrzykn angiostatyn, byy cakowicie zdrowe. W 1994 roku, po dwudziestu latach atakw krytykw, wyniki jego zostay opublikowane w pimie Cell"44. Z dnia na dzie angiogeneza staa si jednym z gwnych celw w badaniach nowotworw.

Wyjtkowe odkrycie
Pniej Folkman zdoa wykaza, e angiostatyna powstrzymuje rozwj wielu odmian raka, midzy innymi trzech rodzajw ludzkiego raka wszczepianego myszom. Ku powszechnemu zaskoczeniu spoecznoci uczonych i lekarzy wstrzymanie powstawania nowych naczy krwiono nych moe nawet wywoa regresj raka. Podobnie jak nazici po ataku marszaka ukowa na ich linie zaopatrzeniowe, guzy pozbawione zaopat rzenia zaczynay si kurczy. Zredukowane do mikroskopijnej wielkoci, staway si zupenie niegrone. Ponadto angiostatyna atakuje szybko rosnce naczynia krwionone, ale w najmniejszej mierze nie wpywa na istniejce ju naczynia. Nie atakuje rwnie zdrowych komrek ciaa, w przeciwiestwie do tradycyjnych metod leczenia, takich jak chemiotera pia i radioterapia. Mwic jzykiem wojskowym, nie powoduje ubocznych

zniszcze". Dziki temu stanowi znacznie mniej radykaln metod ni chemioterapia. Artyku opublikowany w Natur" na temat tych wynikw koczy si zdaniem: Do tej pracy brakuje w literaturze opisu regresji pierwotnych guzw bez efektw toksycznych. Za tym lakonicznym jzykiem typowym dla nauki kryje si dreszcz podniecenia wywoanego wyjtkowym odkryciem45. Tymi dwoma artykuami Folkman i 0'Reilly udowodnili, e angiogeneza odgrywa wan rol w metabolizmie komrek rakowych. Zmienili rwnie radykalnie koncepcj leczenia raka. Jeli moemy kontrolowa wroga, atakujc jego linie zaopatrzeniowe, to moemy te wyobrazi sobie dugofalow terapi polegajc na przeciwdziaaniu prbom tworzenia nowych naczy krwiononych. Jak w strategii wojskowej tak terapi mona czy z precyzyjniejszymi uderzeniami metodami chemioterapii i radioterapii. Dugofalowe leczenie wymaga terapii upionych guzw", eby obroni si przed pojawieniem si pierwszego guza, unikn nawrotw po leczeniu oraz zapobiec gwatownemu rozwojowi przerzutw moliwemu po operacji chirurgicznej.

Naturalne mechanizmy obronne blokujce angiogenez

Obecnie firmy farmaceutyczne pracuj nad wieloma lekarstwami podobnymi do angiostatyny (takimi jak Avastin), ale ich dziaanie w leczeniu ludzi, gdy nie s wspomagane innymi rodkami, przynioso rozczarowanie. Wprawdzie lekarstwa te spowalniaj rozwj niektrych typw raka i znane s nawet efektowne przypadki regresji guzw, rezultaty nie s jednak tak regularne, jak w dowiadczeniach na myszach. Poza tym cho rodki te s lepiej tolerowane ni zwyka chemioterapia, inhibitory angiogenezy rwnie powoduj bardziej kopotliwe efekty uboczne, ni si spodziewano. Z tych wzgldw nie mona ich uzna za od dawna poszukiwane cudowne lekarstwo na raka. Nie jest to jednak niespodziank. Rak to wielowymiarowa choroba, ktra rzadko ulega pod wpywem pojedynczego rodka. Podobnie jak w potrjnej terapii AIDS, naley poczy kilka metod, eby wsplnie okazay si skuteczne. Jest jednak faktem, e kontrola angiogenezy ma zasadnicze znaczenie w leczeniu raka. Zamiast czeka na cudowne lekarstwo, mona wykorzysta metody naturalne, ktre silnie wpywaj na angiogenez, nie powodujc

efektw ubocznych. Mona je doskonale czy z konwencjonaln terapi. S to: 1. Specyficzna dieta (niedawno odkryto wiele naturalnych rodzajw jedzenia, ktre hamuj angiogenez - jadalne grzyby, niektre rodzaje zielonej herbaty, korzeni i zi) 4 6 - 4 8 ; 2. Wszystko, co przyczynia si do eliminacji stanw zapalnych, bdcych bezporedni przyczyn rozwoju nowych naczy krwio nonych46, 49 (patrz rozdzia 8). Rak to fascynujce i przewrotne zjawisko. Zapoycza sw niepokojc inteligencj od naszych funkcji yciowych, eby je opanowa i w kocu wykorzysta przeciw nim samym. Przeprowadzone ostatnio badania ujawniy, jak przebiega ten proces. Niezalenie od tego, czy rak powoduje zapalenie, czy powstawanie nowych naczy krwiononych, naladuje nasz zdolno do regeneracji, zmierzajc do przeciwnego celu. Niszczy nasze zdrowie, osabia witalno. Nie oznacza to jednak, e jest nie zwyciony. Przeciwnie - ma saboci, ktre nasz system odpornociowy potrafi wykorzystywa w naturalny sposb. Stojce na swoich posterunkach komrki ukadu odpornociowego - w tym nasze komrki NK - stanowi potn chemiczn armi, ktra niestrudzenie niszczy raka w zarodku. Wszystkie fakty potwierdzaj ten wniosek; wszystko, co wzmacnia cenne komrki systemu odpornociowego, wstrzymuje tym samym rozwj raka. Stymulujc dziaanie tych komrek, walczc z zapaleniami (przestrzegajc diety, uprawiajc wiczenia fizyczne i zachowujc rwnowag emocjonal n), hamujc angiogenez, hamujemy te ekspansj raka. Dziaajc rwnolegle do konwencjonalnych metod medycznych, moemy wzmocni nasze ciaa. Cena, jak trzeba za to zapaci, to bardziej wiadome, zrwnowaone i - w ostatecznym rachunku - pikniejsze ycie.

Cytowana literatura

Rozdzia 5

PRZEKAZANIE WIADOMOCI

Powana choroba bywa bardzo samotn podr. Gdy niebezpie czestwo zagraa, stadu map, te instynktownie tul si i gorczkowo iskaj. Nie zmniejsza to wprawdzie zagroenia, ale agodzi poczucie samotnoci. Nasz zachodni system wartoci, z jego uwielbieniem dla konkretnych wynikw, olepia nas na gboko zwierzc potrzeb obecnoci, gdy mamy do czynienia z niebezpieczestwem i niepewno ci. agodna, staa, niezawodna obecno jest czsto najcenniejszym darem, jaki mog nam ofiarowa bliscy. Jednak niewielu z nas zdaje sobie z tego spraw. Miaem w Pittsburghu bardzo bliskiego przyjaciela, rwnie lekarza. Obaj lubilimy na nowo urzdza wiat, wiodc niekoczce si dyskusje. Pewnego ranka przyszedem do jego gabinetu, eby przekaza mu z wiadomo o mojej chorobie. Gdy mwiem, z jego twarzy zniky wszelkie kolory. Mimo to nie okaza emocji. Jako lekarz instynktownie chcia zasugerowa, co mam zrobi, i w jaki konkretny sposb pomc mi podj decyzj. Ja jednak byem ju u kilku onkologw. W tej dziedzinie nie mg mi niczego zaoferowa. Usiujc co mi doradzi, zwrci uwag na kilka praktycznych spraw. Nie okaza jednak, jak emocjonalnie zareagowa na to, co mi si przytrafio. Gdy pniej wrcilimy do tej rozmowy, wyjani mi z pewnym zakopotaniem, e nie wiedzia, co powiedzie". Zapewne nie o to chodzio, eby co powiedzie. Niekiedy okolicznoci zmuszaj nas do odkrycia znaczenia obecnoci. Doktor David Spiegel opowiada histori swojej pacjentki, dyrektorki, ktrej m by szefem innej firmy. Oboje byli pracoholikami. Przywykli

szczegowo informowa si wzajemnie o wszystkim, co si wydarzyo. Gdy ona zachorowaa, dugo rozmawiali o moliwych sposobach leczenia, ale niewiele mwili o swoich wewntrznych przeyciach. Pewnego dnia bya tak wyczerpana po kolejnej chemioterapii, e upada w salonie na dywan i nie potrafia wsta. Po raz pierwszy w historii ich maestwa si rozpakaa. Niezalenie od tego, co mwiem, czua si jeszcze go rzej - wspomina jej m. - Nie wiedziaem, co zrobi, wic pooyem si obok niej i te si rozpakaem. Sdziem, e zupenie j zawiodem, poniewa nie potrafiem nic zrobi, eby poczua si lepiej. W rzeczywis toci jednak wanie to jej pomogo - gdy ju przestaem prbowa co zrobi". W naszej kulturze kontroli i dziaania czyja obecno znacznie stracia na wartoci. W obliczu zagroenia lub cierpienia nasz wewntrzny gos podpowiada nam: Nie stj tak. Zrb co!". Jednak w pewnych sytuacjach mamy ochot powiedzie naszym bliskim: Prosz, przesta prbowa co zrobi. Po prostu ze mn bd!". Niektrzy znajduj sowa, ktre najbardziej pragniemy usysze. Spytaem kiedy pacjentk, ktra wiele wycierpiaa podczas dugiej i ostrej kuracji raka piersi, co najbardziej dodawao jej si. Mylaa o tym przez kilka dni, po czym odpowiedziaa mi elektronicznie: Na pocztku mojej choroby m wrczy mi pocztwk w kopercie. Przypiam ja na tablicy z informacjami nad moim biurkiem w pracy. Czsto j czytam. Na kopercie napisa: Otwrz kopert i trzymaj pocztwk blisko siebie. Teraz mocno cinij ". A w rodku: Jeste dla mnie wszystkim - radoci o poranku (nawet w te dni, gdy si nie kochamy!), moim seksownym, serdecznym i wesoym marzeniem przed poudniem, moim urojonym kompanem podczas lunchu, przyczyn narastajcego podniecenia po poudniu, rdem spokojnej radoci, gdy widz Ci po powrocie do domu, moim dekompresorem, moim szefem kuchni, towarzyszk i kochank, wszystkim ". Dalej napisa: Wszystko bdzie dobrze". A poniej:,, Bd cay czas przy Tobie, zawsze. Z mioci, PJ".

Rzeczywicie cay czas by u mego boku. Ta pocztwka miaa dla mnie wielkie znaczenie i pozwolia mi przetrwa t dug drog. Skoro pytae, Mish Zwykle najtrudniej jest powiedzie prawd najbliszym. Przez lata, nim sam znalazem si w takiej sytuacji, wygaszaem wykady Jak przekaza z wiadomo" dla lekarzy w szpitalu. Wkrtce, gdy sam musiaem wprowadzi te rady w ycie, przekonaem si, e jest to znacznie trudniejsze. W rzeczywistoci lkaem si tej chwili tak bardzo, e cigle j odkadaem. Ja mieszkaem w Pittsburghu, rodzina zostaa w Paryu. Najpierw porozma wiaem z trzema brami, po kolei. Ku mojej wielkiej uldze zareagowali w prosty i bezporedni sposb. Nie wpadli w panik, nie prbowali dodawa otuchy mnie lub sobie, wygaszajc jakie wielkie sowa. Nie powiedzieli te: Na pewno nie jest tak le, wyjdziesz z tego, sam zobaczysz". Takie banalne sowa wydaj si pociech, ale budz lk u tych, ktrzy zastanawiaj si, j akie maj szanse przeycia. Bracia znaleli sowa, eby wyrazi swoje przygnbie nie z powodu tego, co mnie spotkao. Zapewnili, e bd mnie wspiera emocjonalnie, a w istocie tylko tego potrzebowaem. Gdy zadzwoniem do rodzicw, to mimo praktyki" z brami, nie miaem pojcia, co zrobi. Byem przeraony. Mama zawsze bya niezomna w obliczu nieprzychylnych zrzdze losu, ale ojciec ju si postarza. Czuem, e brakuje mu odpornoci. Nie miaem jeszcze dzieci, ale wiedziaem, e wiadomo o chorobie dziecka moe by znacznie bardziej bolesna ni o wasnej. Odebrawszy telefon po drugiej stronie Atlantyku, ojciec wyranie si ucieszy, e mnie syszy. Zrobio mi si ciko na sercu. Pomylaem, e zaraz wbij mu sztylet w pier. Postpowaem zgodnie z reguami, ktrych uczyem swych kolegw. Krok po kroku. Punkt pierwszy, krtko przedstaw fakty, zgodnie z rzeczywistoci: Tato, dowiedziaem si, e mam raka mzgu. Wszystkie badania dajzgodne wyniki. To do powana sprawa, ale mogo by gorzej. S due szanse, e poyj jeszcze wiele lat. Nie czuj blu". Punkt drugi, chwil zaczekaj. Nie wypeniaj ciszy pustymi zwrotami. Syszaem, jak z trudem wykrztusi: Och, David, to niemoliwe... ". Zwykle nie artujemy na takie tematy. Wiedziaem, e tata zrozumia. Poczekaem jeszcze chwil. Wyobraziem go sobie za biurkiem, w dobrze mi znanej pozycji, wyprostowanego, gotowego do zajcia si dan spraw, jak przez cae ycie. Nigdy nie waha si przed podjciem walki nawet

w najbardziej niesprzyjajcych okolicznociach. Teraz jednak nie czekaa go adna walka. Nie mg ukada planu bitwy, napisa zjadliwego artykuu do gazety. Przeszedem do punktu trzeciego - rozmowa o kon kretnych krokach. Zamierzam poszuka chirurga, ktry jak najszybciej wykona operacj. W zalenoci od tego, co stwierdz podczas operacji, zapadnie decyzja w sprawie chemioterapii lub radioterapii". Tata usysza, co powiedziaem, i przyj to do wiadomoci. Niedugo potem zdaem sobie spraw, e choroba pozwala mi cieszy si now tosamoci. Ta nowa sytuacja miaa swoje zalety. Od dawna przeladowa mnie strach, e zawiod ogromne nadzieje, jakie pokada we mnie ojciec. Byem najstarszym synem najstarszego syna. Wiedziaem, e wiele po mnie oczekiwa, podobnie jak jego rodzice wiele oczekiwali po nim. Cho nigdy tego jasno nie powiedzia, z pewnoci by rozczarowany, e zostaem tylko lekarzem". Wolaby, ebym zaj si polityk, tak jak on, i moe odnis sukces w dziedzinie, w ktrej nie w peni udao mu si zrealizowa swoje ambicje. adne rozczarowanie nie mogo jednak by dla niego silniejszym ciosem ni wiadomo, e w wieku trzydziestu lat jestem powanie chory. Nieoczekiwanie jednak, z powodu choroby, odzyskaem wolno. Poczucie obowizku, ktre przygniatao mnie od dziecistwa, teraz zniko. Nie musiaem ju by najlepszym uczniem w klasie lub przewodzi w swojej dziedzinie bada naukowych. Zostaem zwolniony z wiecznego wycigu, w ktrym miaem wykazywa swoj inteligencj i realizowa ambicje. Po raz pierwszy w yciu miaem poczucie, e mog odoy bro i odetchn. W tym samym tygodniu Anna nastawia dla mnie spiritual, ktry wzruszy mnie do ez, tak jakbym cae ycie czeka na te sowa: I'm gonna lay down my heavy load Down by the riverside I'm gonna study war no mor, l'm gonna lay my sword and shield Down by the riverside Ain't gonna study war no mor... *.

* Zo moje cikie brzemi na brzegu rzeki. Nie bd uczy si wojowa. Zo mj miecz i tarcz na brzegu rzeki. Nie bd uczy si wojowa.

Rozdzia 6

RODOWISKO ANTYRAKOWE
Cz 1

EPIDEMIA RAKA
W latach siedemdziesitych doktor Michael Lerner, wykadowca Uniwersytetu Yale, przeprowadzi si do Kalifornii. Mia w gowie niezwyky plan: zamierza stworzy orodek, gdzie styl ycia mg po mc - fizycznie i emocjonalnie - ciko chorym ludziom. W tym wyjtkowo spokojnym miejscu, na wysokim brzegu ponad Pacyfikiem, nieco na pnoc od San Francisco, mieszkacy spoywaj wycznie organiczn ywno. Dwa razy dziennie wicz jog. Mog swobodnie rozmawia ze wszystkimi. Chorzy na raka lekarze przyjedaj tu niekiedy w poszukiwaniu odpowie dzi, ktrych nie znaleli w akademii medycznej. W cigu ubiegych trzydziestu lat Michael Lerner i jego partnerka, doktor Rachel Remen, pomogli wielu pacjentom i z wieloma si zaprzyja nili. Niektrzy wyjedali std cudownie odrodzeni, inni wrcili do zdrowia, jeszcze inni zmarli. Z biegiem lat w orodku zauwaono, e wrd zmarych jest coraz wicej modych ludzi. Obecnie rak czsto atakuje tych, ktrzy nigdy nie palili i prowadzili zrwnowaone" ycie. Jaka ukryta, niezrozumiaa przyczyna sprawia, e trzydziestoletnia kobieta ma raka piersi z przerzutami, a modzi, pozornie zdrowi mczyni cierpi na choniaki, raka okrnicy lub prostaty. Wydaje si, e nie ma adnego dobrego wytumaczenia, dlaczego coraz modsi ludzie choruj na raka. To, co Michael i Rachel zauwayli w swoim orodku, jest wiatowym zjawiskiem potwierdzonym przez statystykw. Od 1940 roku liczba chorych na raka wzrasta we wszystkich uprzemysowionych krajach. Ta tendencja

przybraa na sile od 1975 roku i jest szczeglnie wyrana wrd ludzi modych. W Stanach Zjednoczonych, w okresie od 1975 do 1994 roku czstotliwo wystpowania raka wrd kobiet poniej czterdziestego pitego roku ycia wzrastaa o 1, 6% rocznie, a wrd mczyzn o 1, 8%'. W niektrych krajach europejskich - midzy innymi we Francji - czstot liwo zachorowa na raka wzrosa o 60% w cigu ostatnich dwudziestu lat2. Trudno w tej sytuacji nie zastanawia si, czy nie stoimy w obliczu epidemii.

Rysunek 5. Wzrost liczby zachorowa na raka piersi w Stanach Zjed noczonych w latach 1940-2000 (dane skorygowano tak, aby uwzgldni starzenie si populacji)3, 4.

Gdy trzy lata temu zadaem to pytanie znanemu profesorowi onkologii, udzieli wielu odpowiedzi, ktre miay uspokoi opini publiczn. Nie ma nic zaskakujcego w tym zjawisku - stwierdzi. - Skoro obecnie ludzie yj duej ni w 1940 roku, to jest rzecz normaln, e czstotliwo wystpowania raka jest wiksza. Poza tym kobiety rodz dzieci w pniej szym wieku, s zatem bardziej naraone na raka piersi. Skoro rak jest wczeniej wykrywany, to oczywicie rejestrujemy wiksz liczb przypad-

kw". Sens jego wypowiedzi by jasny: nie powinnimy da si zwie alarmistycznym krzykom o Bg raczy wiedzie jakich tajemniczych czynnikach chorobotwrczych. Powinnimy raczej powici wicej energii badaniom majcym na celu ulepszenie metod terapii i wczesnego wy krywania raka - dwch filarw wspczesnej onkologii. Jak wielu moich kolegw i wielu pacjentw, chciaem mu wierzy. To byo bardziej pocieszajce nastawienie. Dzi jednak nawet ten arcykonserwatywny onkolog zmieni zdanie. Fakty s druzgoczce. Doktor Annie Sasco, ktra od szeciu lat kieruje wydziaem epidemiologicznym zapobiegania raka WHO, wskazuje dane, ktre zapewne nakoniy osoby wolce nie dostrzega pewnych faktw do zmiany zdania. Wzrostu liczby zachorowa na raka nie mona wyjani wycznie jako efektu starzenia si populacji. WHO zwrcia uwag na ten fakt w pimie Lancet" w 2004 roku: od 1970 roku szczeglnie silnie wzrosa midzy innymi czstotliwo wystpowania chorb nowotworo wych wrd dzieci i modziey5. To prawda, e istnieje niewielki wzrost zagroenia wrd kobiet, ktre rodz pierwsze dziecko po ukoczeniu trzydziestu lat, ale ten czynnik wyjania tylko bardzo niewielk cz wzrostu czstoci zachorowa na raka. Czstotliwo raka prostaty (ktry z definicji jest chorob wycznie mczyzn) wzrosa jeszcze bardziej ni raka piersi w krajach Zachodu6. W wielu krajach europejskich w latach 1978-2000 wzrosa o 200%, a w Stanach Zjednoczonych o 258% w tym samym okresie2'7. Nie moe tego wyjani rwnie wczeniejsze wy krywanie raka, poniewa wzrost czstotliwoci zachorowa dotyczy rwnie nowotworw, ktre nie s rutynowo poszukiwane (trzustki, puc, mzgu, jder, gruczow chonnych), a moe nawet jest jeszcze wyraniej szy3, 7 ' 8 . Naprawd mamy do czynienia z epidemi raka na Zachodzie *. Mona nawet cakiem precyzyjnie okreli jej pocztek: zacza si w trakcie drugiej wojny wiatowej. Wane badania, ktrych wyniki opublikowano w Science", wykazay, e ryzyko zachorowania na raka piersi przed
* cilej biorc, sowa epidemia" uywamy wtedy, gdy mamy do czynienia szybko rosnc liczb zachorowa. Nie dotyczy to jednak wszystkich rodzajw raka. W ostatnich latach powanie zmalaa czstotliwo wystpowania raka odka i ENT na zachodzie. Jednak wzrost liczby chorych na raka piersi, puc, mzgu, skry (czerniaka) 1 gruczow chonnych (choniaka) ma niewtpliwie charakter epidemii.
z

ukoczeniem pidziesiciu lat u kobiet majcych geny powodujce wzrost zagroenia (BRCA-1 lub BRCA-2) jest niemal trzy razy wiksze wrd kobiet urodzonych po wojnie ni przed wojn9*. Starsi lekarze, z ktrymi rozmawiaem, s tym zdziwieni i zaskoczeni. W ich czasach rak wrd modych ludzi by czym bardzo rzadkim. Jeden z nich wspomina, jak w akademii medycznej widzia trzydziestopiciolet ni kobiet majc raka piersi: wszyscy studenci z pobliskich wydziaw zostali zaproszeni, eby j zbada. W latach pidziesitych stanowia wyjtkowy przypadek". Czterdzieci lub pidziesit lat pniej ja zachorowaem, majc trzydzieci jeden lat, dwaj moi kuzyni - jeden w Europie, drugi w Stanach - w wieku czterdziestu lat. Czterdziestka w tym wieku zmara rwnie moja koleanka ze szkoy podstawowej, ktra pierwsza w klasie miaa biust. Zmara z powodu raka w piersiach, z powodu ktrych chichotalimy na szkolnym dziedzicu, kiedy zaczy rosn. Niestety, dane epidemiologiczne nie s tylko abstrakcyjnymi liczbami.

Choroba ludzi bogatych

Genera de Gaulle, czowiek wyjtkowo dalekowzroczny, zaoy w ramach WHO pierwszy midzynarodowy orodek majcy okreli przyczyny raka". Midzynarodowa Agencja Bada nad Rakiem (IARC) powstaa w Lyonie w 1964 roku. Dzi jest to najwikszy na wiecie orodek bada epidemiologicznych raka. Epidemiologia to prawdziwie detektywistyczna praca; na podstawie skojarze i dedukcji naukowcy usiuj zidentyfikowa przyczyny chorb i ich rozprzestrzeniania si. Nauka ta narodzia si w czasach, kiedy miasta w Europie i Ameryce systematycznie atakowaa cholera. W poowie XIX wieku nie znano jeszcze mikrobw, nie potrafiono zatem wytumaczy cholery, co sprawiao, e jej epidemie byy jeszcze bardziej przeraajce. Dopki epidemiolodzy nie wykryj przyczyn choroby, wadze medycz ne mog wymyla pocieszajce wyjanienia, majce zwikszy wiar w skuteczno podejmowanych rodkw zaradczych. W 1832 roku
* W innych badaniach dotyczcych Europy wykazano, e ryzyko zoliwego raka mzgu rwnie trzykrotnie wzroso dla osb urodzonych po wojnie2.

Amerykanie stanli w obliczu kolejnej epidemii cholery, a Komisja Zdrowia Nowego Jorku znowu bya bezradna. Komisja opublikowaa wwczas owiadczenie, e ofiarami cholery byy osoby albo niepowcig liwe, nieostrone lub skonne do konsumpcji nieodpowiednich lekarstw. W celu uniknicia zaraenia komisja radzia unikanie napojw alkoholo wych, przecigw i regularny tryb ycia10. W 1883 roku Robert Koch odkry bakterie cholery. Potwierdzono wwczas, e surowa saata sprzyja rozprzestrzenianiu si choroby, ale caa reszta bya, mwic wprost, szarlataneri*. Annie Sasco wspomina, e jako dwunastoletnia dziewczynka zapisaa w pamitniku, e pewnego dnia zostanie lekarzem i bdzie pracowa w WHO. Zapewne chocia czciowo chciaa pokaza ojcu, sierantowi policji i uczestnikowi francuskiego ruchu oporu, e ona rwnie bdzie zdolna do walki o wielkie sprawy. Po ukoczeniu akademii medycznej we Francji i doktoracie z epidemiologii na Uniwersytecie Harvarda, przez dwadziecia dwa lata pracowaa w Midzynarodowej Agencji Bada nad Rakiem. Dc do uzyskania wiarygodnych danych, prowadzia badania terenowe w Chinach, Brazylii, Ameryce rodkowej i Afryce. Mapy wystpowania raka, jakie opracowaa na podstawie tych bada, dostarczaj wskazwek wyjaniajcych szybkie rozprzestrzenianie si choroby. Jej mapy komputerowe pokazuj czstotliwo wystpowania rnych odmian raka i pozwalaj porwna kraje najbardziej i najmniej dotknite epidemi. Pierwsza mapa jest uderzajco jasna: dla tych samych grup wiekowych rak piersi, prostaty i jelita grubego to choroby wiata przemysowego, a zwaszcza krajw Zachodu. Zachorowalno na te choroby jest dziewi razy wiksza w Stanach Zjednoczonych i pnocnej Europie ni w Chinach, Laosie lub Korei i cztery razy wiksza ni w Japonii (patrz: Ryc. 1 i Ryc. 2). Przyjrzawszy si tym mapom, trudno nie zastanawia si, czy geny mieszkacw Azji chroni ich przed tymi nowotworami. Jednak to nie geny stanowi odpowied na pytanie o rnice w liczbie zachorowa na
* Jestem wdziczny dr Sandrze Steingraber za wskazanie tego historycznego Przykadu. Pochodzi on z jej ksiki Living Downstream - wanej pozycji na temat zwizku midzy zanieczyszczeniem rodowiska i epidemi raka". W innej znakomitej ksice o raku i rodowisku dr Devra Lee Davis wskazuje, e w XIX wieku wadze nie czekay na jasne dowody, lecz ju wczeniej dyy do poprawy higieny i stanu sanitarnego miast. To uratowao wielu ludzi, nim jeszcze mikrobiolodzy zidentyfikowali zarazki cholery'2.

raka w rnych regionach wiata. Przeprowadzajc swoje badania w Chi nach, Annie Sasco zapytaa koleg po fachu narodowoci chiskiej, czym tumaczy nisk zachorowalno na nowotwory w swoim kraju. To choroba zamonych kobiet - odpar ten z umiechem rozbawienia. - Znajdzie j pani w Hongkongu, ale nie tutaj". Liczba zachorowa na raka wrd Chinek i Japonek na Hawajach i w Chinatown w San Francisco szybko zrwnuje si z liczb zachorowa na t chorob wrd kobiet z Zachodu 1314 . W ostatniej dekadzie za chorowalno na raka piersi w najwikszych miastach Chin oraz w Hong kongu si potroia12.

Rysunek 6. Rak piersi (na 100 tysicy kobiet) wrd imigrantek chiskich w San Francisco w porwnaniu z Chinkami, ktre pozostay w ojczynie 13 . Rak jest chorob typow dla zachodniego stylu ycia.

We wprowadzeniu do raportu Midzynarodowej Agencji Bada nad Rakiem dyrektor generalny WHO napisa: Nawet 80% przypadkw zachorowa na nowotwory moe wynika z wpywu czynnikw zewntrznych

takich jak styl ycia i rodowisko. W istocie najwikszym triumfem zachodniej medycyny w wojnie z nowotworami jest pozorny zanik raka odka w krajach uprzemysowionych. Wszyscy studenci medycyny w latach szedziesitych znali dobrze t powan i rozpowszechnion chorob, gdy cierpicych na ni pacjentw mona byo spotka na kadym oddziale internistycznym. Dzi prawie nie omawia si jej na uczelniach medycznych. Zniknicie nowotworw odka w cigu zaledwie czterdziestu lat przypisuje si lepszemu chodzeniu ywnoci i mniejszemu wykorzystaniu azotanw i soli do jej konserwacji. Mona zatem powiedzie, e jest to zmiana o charakterze czysto rodowiskowym15. Obecnie wielu specjalistw z krgw biologii i medycyny uwaa, e liczne substancje toksyczne wystpujce w rodowisku odgrywaj pewn rol w powstawaniu komrek rakowych w organizmie, a nastpnie w ich przeksztacaniu si w guzy o charakterze zoliwym. Proces ten okrela si mianem karcenogenezy. W niedawno opublikowanym raporcie eksperci z Amerykaskiego Narodowego Instytutu Raka podkrelaj, e proces ten nie tylko zapocztkowuje chorob, lecz pniej trwa rwnolegle z ni16. Tak wic jest bardzo wane, by chroni si przed toksynami - zarwno kiedy jestemy zdrowi, jak rwnie wtedy, gdy choroba ju nas dotkna. Detoksykacja to jedno z fundamentalnych poj wikszoci staroytnych nurtw medycznych, od tradycji Hipokratesa poczynajc, a na Ajurwedzie koczc. Rwnie dzisiaj jawi si ona jako konieczno *. Tak jak kady pacjent, u ktrego wykryto raka, chciaem wiedzie, jak mogem by mu zapobiec i co musz zrobi, eby nie powrci. Ku mojemu zaskoczeniu usyszaem jedynie wymijajce i zdawkowe od powiedzi: Nie mamy pewnoci co do przyczyny paskiej choroby. Prosz nie pali papierosw. Tylko tyle moemy panu doradzi". Wszystko to jest prawd: poza tym, e istnieje zwizek midzy paleniem tytoniu i rakiem puc, bardzo niewiele mona powiedzie o tym, e jaki element naszego stylu ycia czy wykonywanego zawodu na pewno prowadzi do powstania konkretnej odmiany raka. Jak si jednak przekonamy, jest wiele jedno znacznych przesanek wiadczcych o tym, e niezwocznie powinnimy si zacz chroni. Tym bardziej e nie wymaga to wielkiego wysiku.
* Koncepcja detoksykacji zwykle mieci w sobie dwa pojcia: zakoczenie groma dzenia oraz aktywn eliminacj substancji trujcych. Autor niniejszej ksiki rozumie pod i zaprzestanie akumulacji toksyn.

Dwudziestowieczny potop
Rak jest coraz bardziej rozpowszechniony na Zachodzie; wzrost liczby zachorowa obserwuje si od lat czterdziestych ubiegego wieku. Musimy zatem przyjrze si zmianom, ktre zaszy w krajach zachodnich po drugiej wojnie wiatowej. W cigu minionych pidziesiciu lat trzy zasadnicze czynniki w sposb drastyczny zmieniy nasze rodowisko naturalne: 1. W naszej diecie zwikszya si ilo oczyszczonego cukru. 2. Nastpiy zmiany w uprawie rolin i hodowli zwierzt, ktre spowodoway zmiany w skadzie chemicznym spoywanej przez nas ywnoci. 3. Stykamy si z ogromn liczb produktw chemicznych, ktre nie istniay przed 1940 rokiem. Nie s to zmiany bagatelne. Mamy wszelkie powody uwaa, e wanie te trzy zjawiska odgrywaj czoow rol w rozpowszechnieniu si raka. By chroni si przed chorob, powinnimy je najpierw zrozumie.

Cz 2

POWRT DO PRADAWNEGO SPOSOBU YWIENIA

Nasze geny wci nosz w sobie lady tego, e wyksztaciy si kilkaset tysicy lat temu, gdy bylimy myliwymi i zbieraczami. Z czasem przystosoway si do rodowiska naszych przodkw, a zwaszcza do spoywanej przez nich ywnoci i od tego czasu niewiele si zmieniy17. Obecnie nasze organizmy wci oczekuj diety podobnej do tej, ktr stosowalimy wtedy, gdy zjadalimy to, co zdoalimy zebra i upolowa. Skadaa si ona z duej iloci jarzyn i owocw, a czasem z misa lub jaj dzikich zwierzt. Zapewniaa rwnowag pomidzy podstawowymi kwa sami tuszczowymi (omega-6 i omega-3), zawieraa bardzo niewiele cukru i nie byo w niej mki. (Jedynym rdem oczyszczonego cukru dla naszych przodkw by mid, gdy nie jadali oni zboa). Wspczesne badania skadu poywienia pokazuj, e 56% spoywa nych przez nas kalorii pochodzi z trzech rde, ktre nie istniay w czasach, gdy tworzyy si ludzkie geny18: - oczyszczonego cukru (z trzciny i burakw, z syropu kukurydzianego, fruktozy etc), - biaej mki (biay chleb, makarony, biay ry etc), - olejw rolinnych (sojowego, sonecznikowego, kukurydzianego, tuszczw nienasyconych). Tak si skada, e rda te nie zawieraj adnych biaek, witamin, mineraw ani kwasw tuszczowych z rodziny omega-3, potrzebnych do funkcjonowania naszych organizmw. Jednoczenie w sposb bezporedni przyczyniaj si do rozwoju raka.

Rak ywi si cukrem

Spoycie rafinowanego cukru poszybowao w gr. Nasze geny rozwijay si w rodowisku, w ktrym rocznie na osob przypaday

najwyej dwa kilogramy cukru w miodzie. W 1830 roku spoycie cukru wynosio pi kilogramw, a pod koniec XX wieku osigno szokujc warto siedemdziesiciu kilogramw.

Rysunek 7. Zmiany w iloci spoycia oczyszczonego cukru: 2 kg na osob w okresie paleolitu (kiedy ksztatowao si ciao ludzkie); 5 kg rocznie w 1820 roku; 70 kg rocznie w 2000 roku18.

Niemiecki biolog Otto Heinrich Warburg zdoby Nagrod Nobla w dziedzinie medycyny za odkrycie, e metabolizm guzw zoliwych jest w duej mierze uzaleniony od spoycia glukozy. (Glukoza to odmiana strawionego cukru w organizmie). Badania typu PET, stosowane w celu wykrycia raka, czsto polegaj na zidentyfikowaniu w ciele obszarw pochaniajcych najwicej glukozy. Jeli jaki jego fragment wyrnia si na tle reszty wchanianiem zbyt wielkiej iloci glukozy, bardzo praw dopodobn przyczyn tego zjawiska jest rak. Kiedy spoywamy cukier lub bia mk - substancje odznaczajce si wysokim indeksem glikemicznym - poziom glukozy we krwi gwatownie ronie, poniewa organizm natychmiast uwalnia dawk insuliny po zwalajc glukozie wnikn do komrek. Wydzielaniu insuliny towarzyszy uwalnianie innego zwizku zwanego IGF (insulinopodobny czynnik wzrostu), ktrego zadaniem jest stymulowanie wzrostu komrek. Innymi

sowy cukier odywia tkanki i sprawia, e rosn szybciej. Ponadto insulina oraz IGF wywouj pewien wsplny efekt: podsycaj procesy zapalne, ktre - o czym przekonalimy si w rozdziale 4 - stymuluj wzrost komrek i su jako odywka dla guzw. Obecnie wiadomo ju, e nage skoki poziomu wydzielania insuliny i IGF nie tylko podsycaj wzrost komrek rakowych19, lecz take ich zdolno wnikania do ssiadujcych tkanek20. Naukowcy wszczepili myszom komrki raka piersi i okazao si, e s one mniej podatne na chemioterapi, kiedy wydzielanie insuliny w ich organizmie zostao wzmocnione za pomoc cukru21. Badacze wycignli z tego wniosek, e do zwalczania raka potrzebny jest nowy rodzaj lekw: takich, ktre bd zmniejsza wydzielanie do krwi insuliny oraz IGF. Nie czekajc na nowe rodki, kady z nas moe zredukowa ilo oczyszczonego cukru i biaej mki w diecie. Wykazano, e zwyczajne zmniejszenie zawartoci tych skadnikw byskawicznie oddziauje na poziom insuliny i IGF we krwi. Innym efektem takiego dziaania jest poprawa stanu zdrowia skry. Zwizek midzy poziomem cukru we krwi i stanami zapalnymi moe si wydawa nacigany. Jak bowiem cukierek, kostka cukru w filiance kawy lub kromka biaego chleba z demem miaaby wpywa na fizjologi ludzkiego organizmu? Tymczasem, gdy przeprowadzimy analiz wyprys kw na skrze, stwierdzimy, e zwizek ten jest oczywisty. Doktor Loren Cordain zajmuje si badaniami nad odywianiem na Uniwersytecie Kolorado. Usyszawszy, e pewne spoecznoci, ktrych styl ycia bardzo rni si od naszego, nie cierpiana trdzik (trdzik jest midzy innymi efektem zapalenia naskrka), postanowia zbada to zagadnienie, gdy to twierdzenie wydao jej si niedorzeczne. Trdzik jest czym w rodzaju rytuau przejcia w doroso, dotykajcego od 80 do 95% nastolatkw w krajach zachodnich. Doktor Cordain zgromadzia zesp dermatologw, ktrzy mieli zbada skr tysica dwustu nastolatkw yjcych na odcitych od wiata wyspach Kitavan w Nowej Gwinei oraz stu trzydziestu Indian z plemienia Ache w Paragwaju. Badacze nie wykryli w tych grupach ani ladu trdziku. W artykule zamieszczonym w czasopimie Archives of Dermatoloy" przypisujto sposobowi odywiania przebadanych nastolatkw. Diety tych Wspczesnych odosobnionych populacji ludzkich przypominaj diety naszych dalekich przodkw, nie zawieraj bowiem cukru i biaej mki, a - co za tym 22 idzie - w ich krwi nie dochodzi do nagych skokw poziomu insuliny i IGF .

W Australii uczeni przekonali nastolatkw do ograniczenia na trzy miesice spoycia cukru i biaej mki. W cigu kilku tygodni zmniejszy si u nich poziom insuliny i IGF, a take dotkliwo 23 24 trdziku ' .

Rysunek 8. Wzrost iloci insuliny (ktra stymuluje wzrost i rozprzestrze nianie si komrek rakowych) u ludzi spoywajcych ywno o wysokim indeksie glikemicznym (linia ciga) i niskim indeksie glikemicznym (linia przerywana)25.

W drugiej poowie XX wieku w diecie mieszkacw krajw zachodnich pojawi si i rozprzestrzeni niczym chwast nowy skadnik: uzyskiwany z kukurydzy syrop z du zawartoci fruktozy (mieszanka fruktozy i glukozy). Ludzki organizm mia ju kopoty z przyswajaniem duej iloci oczyszczonego cukru, ktry mu serwowalimy, a teraz zosta zalany syropem wszechobecnym w przetworzonych produktach spoywczych. w koncentrat jest mniej wicej tym, czym opium w makach. Wyizolowany z naturalnej macierzy (fruktoza znajduje si we wszystkich owocach) i zmieszany z glukoz, przestaje si poddawa dziaaniu insuliny, ktr bez szkody wytwarzaj nasze organizmy. Staje si zatem toksyczny. Wiele wskazuje na to, e eksplozja spoycia cukru przyczynia si do rozwoju epidemii raka, gdy zwizana jest z raptownym wzrostem

zawartoci insuliny i IGF w organizmie ludzkim. Myszy ze wstrzyk nitymi komrkami raka piersi wykorzystano do porwnania skutkw wywieranych na guz przez rozmaite rodzaje poywienia ze zrnicowan zawartoci cukru. Po upywie dwch i p miesica dwie trzecie mszy (szesnacie z dwudziestu czterech), u ktrych poziom cukru gwatownie wzrasta, nie yo, natomiast spord dwudziestu karmionych produktami o niskim indeksie glikemicznym pada tylko jedna26. Naturalnie tego eksperymentu nie daoby si przeprowadzi na ludziach. Jednak porw nanie spoeczestw azjatyckich ze spoeczestwami zachodnimi wskazuje na to samo zjawisko. Azjaci, spoywajcy produkty o niskiej zawartoci cukru, pi do dziesiciu razy rzadziej zapadaj na raka wywoywanego przez hormony ni ci, ktrzy spoywaj duo cukru oraz ywnoci wysoko przetworzonej. A wanie taka dieta przewaa w wikszoci krajw uprzemysowionych27. Wiadomo, e u diabetykw (ktrzy maj zwikszon zawarto cukru we krwi) ryzyko zachorowania na raka ksztatuje si powyej redniej28. Doktor Susan Hankinson z Harvard Medical School w toku badania przeprowadzonego wsplnie z naukowcami z Kanady wykaza a, e w grupie kobiet poniej pidziesitego roku ycia te, u ktrych poziom IGF jest najwyszy, s siedem razy bardziej naraone na raka piersi ni te, ktre maj najniszy poziom tego skadnika we krwi29. Inny zesp, zoony z naukowcw z Harvardu, z Uniwersytetu Kalifor nijskiego w San Francisco w USA oraz Uniwersytetu McGill w Kana dzie, udowodni wystpowanie tego samego zjawiska w przypadku raka prostaty: w badanej przez uczonych grupie mczyzn zagroenie byo a dziewi razy wiksze u tych, ktrzy mieli najwyszy poziom 30 31 IGF ' . Dodatkowe badania pozwoliy stwierdzi, e wysoki indeks glikemiczny ma podobny zwizek z rakiem trzustki, okrnicy i jaj nikw32"35. We wszystkich publikacjach naukowych znajdujemy t sam wskazw k: ludzie chccy chroni si przed rakiem powinni znacznie ograniczy spoycie cukru i biaej mki. Oznacza to picie kawy bez cukru (atwiej jest zrezygnowa z cukru w herbacie) oraz poprzestawanie na dwch, najwyej trzech deserach tygodniowo. (Nie ma ograniczenia spoycia owocw, jeli nie s sodzone cukrem lub syropem). Mona uywa naturalnych substytutw cukru, jeli nie powoduj one wzrostu poziomu glukozy lub insuliny we krwi (patrz tabela 4).

Nektar z agawy Niedawno zesp uczonych z Uniwersytetu w Sydney, ktry wprowadzi pojcie indeksu glikemicznego, wskaza naturalny substytut biaego cukru o bardzo niskim indeksie glikemicznym. Jest nim nektar z agawy. Wycig z soku kaktusa (wykorzystywany przy produkcji tequili) ma wspaniay smak, porwnywalny ze sabym miodem. Jest trzy razy sodszy od biaego cukru, lecz jego indeks glikemiczny jest cztery do piciu razy niszy ni indeks miodu. Mona go wykorzystywa do sodzenia herbaty, kawy, owocw i deserw zamiast cukru lub syropw.

Spoywanie chleba wieloziarnistego (z mki zmieszanej z owsiank, ytem, siemieniem etc. ) rwnie odgrywa bardzo wan rol w spowal nianiu przyswajania cukrw pochodzcych z pszenicy. Mona take wybiera tradycyjny chleb pieczony na zaczynie (zakwasie), zamiast popularnego chleba z drody piekarskich, ktre bardziej podnosz poziom cukru we krwi. Z tego samego powodu powinno si unika biaego ryu i zastpowa go brzowym lub biaym ryem basmati o znacznie niszym indeksie glikemicznym. A przede wszystkim - o czym przekonamy si w rozdziale powiconym produktom zwalczajcym raka - spoywa warzywa i owoce rolin strczkowych (fasol, groch, soczewic). Charak teryzuj si one niskim indeksem glikemicznym, a poza tym zawarte w nich chemiczne zwizki rolinne intensywnie zwalczaj raka. Niesychanie wane jest unikanie cukierkw i przeksek midzy posikami. Gdy w tym czasie podjadamy ciastka (albo cukier), nic nie powstrzymuje wzrostu poziomu insuliny. Tylko ich czenie z innymi produktami, zwaszcza z wknami warzyw i owocw lub przyjaznymi tuszczami (takimi jak oliwa z oliwek bd maso organiczne), spowalnia asymilacj cukru i zmniejsza skoki insuliny. W taki sam sposb niektre owoce i warzywa - takie jak cebula, czosnek, jagody, winie i maliny ograniczaj wzrost zawartoci cukru we krwi *.

* Dieta oparta na produktach o niskim indeksie glikemicznym ogranicza ryzyko wzrostu raka. Zesp badawczy szpitala Hotel-Dieu w Paryu wykaza, e jednoczenie pozwala ograniczy ilo tkanki tuszczowej na rzecz tkanki miniowej36.

Wysoki (ograniczy albo unika) Cukier biay, brzowy, mid, syrop klonowy, kukurydziany, dekstroza Mka pszenna: biae pieczywo, makaron (zbyt dugo gotowany), ry oczyszczony, patki pszenne, chaka, sodkie pieczywo, placki ryowe, patki niadaniowe z dodatkiem cukru Ziemniaki (z wyjtkiem rzadkiej odmiany Nicola), zwaszcza puree ziemniaczane, patki kukurydziane, ry dmuchany (i wikszo mieszanek niadaniowych) Konfitury, galaretki, owoce gotowane w cukrze, owoce w syropie

Niski (preferowa) Naturalne ekstrakty sodzce: syrop z agawy, kwas aminooctowy (glicyna), cukier brzozowy, czarna czekolada (powyej 70%), stewia Zboa pene i mieszane: pieczywo wieloziarniste (nie tylko pszenne) albo pieczywo na tradycyjny zakwasie, ry nieuskany i basmati, kluski i makarony al dente (najlepiej penoziamiste albo z mieszanki zboowej), komosa, jczmie, proso, gryka

Bataty, ignam chiski, soczewica, groch, fasola, patki owsiane (owsianka), muesli, patki niadaniowe All-Bran i Special K lub ich zamienniki

Surowe owoce, zwaszcza jagody, winie, maliny, ktre pomagaj w uregulowaniu poziomu cukru (mona dodawa syrop z agawy, aby je dosodzi) Woda z cytryn lub tymiankiem, szawi, skrk pomaraczy lub mandarynki ekologicznej, zielona herbata, ktra ma bezporednie oddziaywanie antyrakowe (bez cukru lub z syropem z agawy), kieliszek wina dziennie podczas posiku Czosnek, cebula, szalotka jako dodatek do potraw wpywaj na obnienie poziomu insuliny

Napoje sodzone, soki wytwarzane na skal przemysow, napoje gazowane, alkohol poza posikami

Zagroony acuch ywnociowy

Kady zna kogo, kto ma nadwag. Na przykad koleank, ktra zawsze bya pyzata. Pomimo najrozmaitszych diet i regularnych wi cze fizycznych nigdy nie miaa normalnej" figury. Dziewczyna martwi si, e jej biodra nie chc zeszczuple. Nawet jeli zdoa trzyma si diety, nie traci wiele wagi, a pniej gdy tylko zaprze stanie jej stosowania, odzyskuje straszne kilogramy. Starannie unika masa (od dwudziestu lat jada wycznie margaryn). Moe nawet stosuje do przyrzdzania potraw zbilansowane" wielomolekuowe nienasycone tuszcze sonecznikowe lub rzepakowe, czsto polecane przez dietetykw. Jedn z wielkich zagadek wspczesnej epidemiologii - obok ra ka - jest epidemia otyoci. Po tytoniu stanowi ona najwikszy czyn nik ryzyka zachorowania na nowotwr. Dopiero niedawno stwierdzono zwizek midzy otyoci i rakiem. Dopiero teraz zaczynamy rozu mie, e maj wsplne korzenie. Przyjrzyjmy si pierwszej zagadce otyoci. W latach 1976-2000 Amerykanie znacznie obniyli konsumpcj tuszczw (o 11%), a nawet cakowite spoycie kalorii (o 4%). Mimo to otyo wzrasta w oszaamiajcym tempie; w tym samym okresie podniosa si o 31% 3 8 . Szef najwikszej katedry epidemiologii ywienia, doktor Walter Willet z Uniwersytetu Harvarda, dobitnie opisa t sytuacj w artykule Dietary fat plays a major role in obesity: NO (Tuszcz w diecie 39 odgrywa gwn rol w otyoci - NIE) . Zjawisko wzrostu poziomu otyoci przy jednoczesnym zmniejszeniu spoycia tuszczu, zwane amerykaskim paradoksem", dotyka obecnie wszystkich Europejczykw, a Izraelczykw w jeszcze wikszym stopniu40. Jako pierwszy rozwiza ten paradoks pewien zesp francuskich naukowcw. Gerard Ailhaud, szedziesiciokilkuletni uczony z lekk nadwag, w ktrego oczach byszczy inteligencja i ciekawo, wyszed od prostego spostrzeenia. Win za epidemi otyoci wszyscy obarczali tzw. mieciow ywno i brak wicze fizycznych, on za wskaza saby punkt tego pogldu. W Stanach Zjednoczonych ilo tkanki tuszczowej u dzieci poniej pierwszego roku ycia podwoia si w latach 1970-1990. W fas cynujcej ksice, ktra opowiada histori dokonanego odkrycia, Pierre Weill, biochemik i farmer, przytacza uwag swojego przyjaciela, Gerarda

Ajlhauda: Jeli dziecko ma 6-11 miesicy, to win za jego nadwag nie mona obarcza hamburgerw, pojadania midzy posikami, telewizji i braku ruchu!40. Niemowlta nie s przekarmiane, wci dostaj tak sam ilo mleka od matki lub innego. Gerard Ailhaud i jego kolega Philippe Guesnet wykazali, e win za dziecic otyo ponosi rodzaj mleka spoywanego od lat pidziesitych XX wieku41'42. Charakteryzujca je nierwnowaga oddziauje zarwno na wzrost otuszczenia, jak i rozwj komrek rakowych.

mieciowa ywno dla krw i kurczakw

W naturalnym cyklu rozrodczym krowa rodzi ciel wiosn, kiedy trawa jest najobfitsza, i daje mleko przez kilka miesicy a do koca lata. Wiosenna trawa jest szczeglnie bogata w kwasy tuszczowe omega-3 - koncentruj si one zatem w mleku krw wychowanych na pastwiskach oraz w pochodnych mleka: male, mietanie, jogurcie i serze. Kwasy omega-3 wystpuj rwnie w woowinie z byda karmionego traw i jajkach swobodnie erujcych kur (a nie karmionych ziarnem). Od lat pidziesitych popyt na produkty mleczne i woowin wzrs tak bardzo, e farmerzy musieli poszuka drg na skrty w na turalnym cyklu produkcji mleka i ograniczy obszar wypasania potrzebny krowie o wadze 750 kilogramw. Zrezygnowano z pastwisk i zastpiono je hodowl masow. Kukurydza, soja i pszenica, ktre stay si gwnymi skadnikami diety byda, prawie w ogle nie zawieraj tuszczw omega-3, obfituj natomiast w kwasy omega-6. Kwasy tuszczowe omega-3 i omega-6 nazywane s podstawowymi, gdy organizm ludzki ich nie wytwarza. Dlatego kwasy omega-3 i omega-6 w naszych ciaach pochodz wycznie ze spoywanej przez nas ywnoci. Ich ilo w naszej ywnoci zaley z kolei od tego, co jedz spoywane Przez nas krowy i kurczaki. Jeli ywi si traw, wwczas w misie, mleku i jajkach od nich istnieje idealna rwnowaga kwasw omega-3 i omega-6 (ich stosunek jest zbliony do 1: 1). Jeli ywi si kukurydz i soj, wynika z tego nierwnowaga w naszych organizmach wynoszca 1: 15, a nawet 1: 40 43 .

Karmienie w 100% na pastwisku zapewnia idealn rwnowag kwasw tuszczowych

Rysunek 9. Ilo kwasw omega-3 i omega-6 w mleku od krw hodowanych na pastwisku (po lewej stronie) w porwnaniu z iloci tych samych kwasw od krw karmionych ziarnem i soj (po prawej stronie)44.

Kwasy omega-3 i omega-6 nieustannie wspzawodnicz w naszych organizmach o kontrol nad ich funkcjami. Kwasy omega-6 pomagaj gromadzi tuszcz, prowadz do utwardzania komrek, krzepnicia krwi i rozwoju procesw zapalnych w reakcji na agresj z zewntrz. Od pocztku ycia czowieka stymuluj powstawanie komrek tuszczowych. Kwasy omega-3 dziaaj zupenie inaczej: pomagaj rozwija ukad nerwowy, czyni cianki komrek elastycznymi i zapobiegaj zapaleniom. 41 45 Ograniczaj rwnie wytwarzanie komrek tuszczowych ' . Nasza rwnowaga fizjologiczna zaley w znacznej mierze od rwnowagi midzy kwasami tuszczowymi omega-3 i omega-6 w naszych organizmach, czyli w naszej diecie. Okazuje si, e w cigu ostatnich pidziesiciu lat wanie ta rwnowaga ulega najwikszej zmianie.

Rysunek 10. Nierwnowaga midzy kwasami omega-3 i omega-6 w naszej diecie sprzyja ogniskom zapalnym i krzepniciu krwi, a take uatwia przyrost komrek tuszczowych i nowotworowych.

Krowy nie s jedynymi zwierztami hodowlanymi dotknitymi t zmian. Dieta kurczt take zmienia si w radykalny sposb. Jajka, ta esencja naturalnej ywnoci, nie zawieraj ju tych samych podstawowych kwasw tuszczowych co przed pidziesiciu laty. Doktor Artemis Simopoulos jest wybitnym amerykaskim dietetykiem, ktra staa na czele departamentu ywienia Narodowego Instytutu Zdrowia. W niecodziennym badaniu opisanym w czasopimie New England Journal of Medicine"

doktor Simopoulos wykazuje, e jaja od kur hodowanych na kukurydzy (co jest obecnie niemal powszechn praktyk) zawieraj dwadziecia razy wicej kwasw omega-6 ni kwasw omega-3. Jaja pobrane z greckiego gospodarstwa, w ktrym si wychowaa, wci zachowuj stosunek tuszczw 1: 146.

Rysunek 11. Zmiany w stosunku kwasw omega-6 do kwasw omega-3 w acuchu pokarmowym od roku 1960 do 200042, 46.

Dieta zwierzt ulega radykalnej zmianie, one same za czsto poddawane s dziaaniu hormonw takich jak estradiol i zeranol, przy pieszajcych ich wzrost *. Hormony te gromadz si w tkance tuszczowej i wydzielaj si w mleku. Ostatnio na farmach hodowlanych wprowadzono do uytku nowy hormon o nazwie rBGH (rekombinowany hormon wzrostu krw, zwany take BST) stymulujcy wytwarzanie mleka przez krowy. Oddziauje on na gruczoy mleczne krw i moe znacznie zwikszy produkcj mleka. Szeroko stosowany w Stanach Zjednoczonych, wci jest zakazany w Europie i w Kanadzie. Wszelako za spraw porozumie handlowych znajdzie on drog, by trafi na stoy na caym wiecie za porednictwem importowanych skadnikw poywienia pochodzcych
* Obowizujce w Europie przepisy zakazuj stosowania tego hormonu w krajach Unii Europejskiej, mog one jednak zosta zniesione.

Rysunek 12. Hormon rBGH, ktry amerykascy farmerzy wstrzykuj krowom mlecznym w celu zwikszenia produkcji mleka. Wystpuje w zwyczajnym (nieorganicznym) mleku. Moe stymulowa wytwarzanie insuliny oraz wzrost komrek nowotworowych u ludzi.

z amerykaskiego mleka. Skutek oddziaywania rBGH na organizmy ludzkie pozostaje nieznany. Wiemy jednak, e stymuluje on wytwarzanie IGF u krw, e wystpuje w ich mleku i e-nie ulega zniszczeniu w procesie pasteryzacji. Jak ju wiemy, IGF to wany czynnik potgujcy wzrost komrek tuszczowych i nowotworw zoliwych.

Francuski ser ma wicej CLA ni zwyczajny amerykaski ser Rysunek 13. Zawarto kwasu tuszczowego CLA (mogcego spowalnia wzrost raka) w serze z mleka od krw ywionych kukurydz i soj w porw naniu z serem uzyskanym z mleka krw ywionych traw50.

Przejcie od ywienia traw do paszy kukurydziano-sojowej niesie te ze sob kolejny niekorzystny skutek uboczny. Jednym z bardzo rzadkich skadnikw naszej diety pochodzenia zwierzcego, mogcym przeciw dziaa nowotworom, jest kwas tuszczowy o nazwie CLA (zwizany kwas linolowy)47. Jako pierwszy na jego dziaanie zapobiegajce rozwojowi komrek rakowych zwrci uwag doktor Philippe Bougnoux, ktry sta na czele francuskiego zespou badawczego w INRA (Narodowy Instytut Bada Agronomicznych w Tours) 48 ' 49 . CLA wystpuje na og w serze, lecz tylko wwczas, gdy ser pochodzi od zwierzt karmionych traw. Zmieniajc diety krw, kz i owiec, wyeliminowalimy jedyny czynnik przeciwdziaajcy rakowi, ktrego te zwierzta mogy nam dostarcza.

Margaryna - o wiele wiksze zagroenie ni maso

Ostatnim czynnikiem, ktry zmieni si na gorsze w naszej diecie od lat szedziesitych ubiegego stulecia, jest pojawienie si margaryny oraz nasyconych lub czciowo nasyconych tuszczw typu trans. W latach pidziesitych, gdy dostrzeono zwizek midzy tuszczami zwierzcymi i chorobami serca, wielu dietetykw i przedstawicieli przemysu spoywczego wykorzystao swoj si perswazji, by zachca do stosowania przemysowej rolinnej" margaryny zamiast masa. Przeoczyli jednak fakt, e margaryny zawieraj olej sonecznikowy (siedemdziesiciokrotnie wicej omega-6 ni omega-3), olej sojowy (siedem razy wicej) i rzepakowy (w tym przypadku nierwnowaga jest najmniejsza, gdy wynosi zaledwie trzy do jednego) *. Zmiana ta pomoga obniy poziom cholesterolu, spowodowaa jednak nagy wzrost zachorowa zwizanych ze stanami zapalnymi, a w niektrych krajach nawet wzrost liczby atakw serca. W Izraelu zasady religijne zabraniaj spoywania misa i przetworw mlecznych w tym samym posiku, tak wic maso jest praktycznie wykluczone. Do przygotowania posikw wykorzystu je si zatem gwnie margaryn rolinn bogat w kwasy tuszczowe omega-6 oraz oliw sonecznikow, znacznie tasz od oliwy z oliwek. Pojawi si paradoks izraelski, rny od paradoksu amerykaskiego. Polega on na tym, e jednemu z najniszych poziomw cholesterolu w krajach zachodnich towarzyszy jeden z najwyszych wskanikw liczby zawaw i otyoci51.
* Kwasy tuszczowe omega-3 i omega-6 s lepiej zbilansowane w produktach sprzedawanych pod niektrymi nowymi markami.

Profesor Elliot Berry z katedry ywienia Uniwersytetu Hadassah wskaza zwizek pomidzy chorobami serca, otyoci i wysokim pozio mem kwasw omega-6 u Izraelczykw. Odwiedzi go Pierre Weill, by podyskutowa o zwizkach diety i zdrowia. Elliot Berry, praktykujcy yd, powiedzia do niego z umiechem: Wie pan, ja wierz w Boga, a poza tym vv znaczenie proporcji kwasw omega-6 i omega-3!" 40 .

ywno przetworzona. Pojawienie si tuszczw typu trans

Nasz przychylno zdobya nie tylko margaryna, lecz take prze tworzona ywno taka jak ciastka, krakersy, tarteletki, uiche i chrupki zawierajce nasycone lub czciowo nasycone oleje rolinne (tuszcze typu trans). S to oleje omega-6 (zwaszcza sojowy, czasem palmowy lub rzepakowy), przetworzone tak, by pozostawa w stanie staym w tem peraturze pokojowej (tymczasem zwykle s one pynne, nawet jeli znajduj si w lodwce). Zmiany te czyni je jeszcze trudniejszymi do strawienia i bardziej sprzyjajcymi stanom zapalnym ni kwasy omega-6 w stanie naturalnym. Tuszcze te maj jednak wielk zalet praktyczn: nie jeczej. Wanie dlatego wykorzystuje si je do produkcji niemal wszystkich rodzajw przetworzonej ywnoci, ktra ma sta tygodniami i miesicami na pkach supermarketw. Te szkodliwe tuszcze roz panoszyy si zatem wycznie z powodu swej uytecznoci przemysowej i handlowej. Przed drug wojn wiatow nie istniay, ich spoycie dosownie wystrzelio w gr po 1940 roku. Wystarczy przeczyta dowolny opis na opakowaniu ywnoci, by przekona si, e skadniki te s wszechobecne. Jak to wyglda w przypadku porcji zwykej pizzy z pepperoni i serem? 192 gramy, 490 kalorii, co stanowi ponad jedn czwart zapotrzebowania dziennego i 39% dziennego zapotrzebowania na tuszcz. A to tylko jedna porcja w jednym posiku. Tuszcze te, pochodzce z sera i wieprzowiny ze wi karmionych kukurydz, obfituj w kwasy omega-6 i s pozbawione kwasw omega-3. Ponadto prawie jedna pita z nich (4, 5 grama) to tuszcze typu trans. Do tego dochodzi 48 gramw wglowodanw (1/8 dziennego zapotrzebowa nia). Jedna porcja takiej pizzy zawiera zatem nie tylko mnstwo kalorii, ale take trzy razy wicej tuszczu ni zwyczajny stek. A tuszcze te s

jednymi z najbardziej szkodliwych dla naszego zdrowia. Zagroenie to zostao rozpoznane i od lata 2007 roku tuszcze typu trans zostay zakazane w restauracjach w Nowym Jorku i Filadelfii, a take w caym przemyle spoywczym Danii.

Rysunek 14. Wzrost produkcji olejw z grupy omega-6 do spoycia przez ludzi w XX wieku52.

Zebraem te wszystkie dane w jednym wykresie, ktry w dobitny sposb ukazuje poczone skutki dziaania tych czynnikw. Widzimy rwnoczesny wzrost 1) powszechnego spoycia rolinnych kwasw tuszczowych omega-6; 2) otyoci i symptomw zapalenia z tym zwiza nych* oraz 3) raka piersi. Te wspbiene trendy nie stanowi dowodu, lecz wskazuj na istnienie zwizku. Poza tym stwierdzono ju, e zbyt dua zawarto kwasw omega-6 w ywnoci stymuluje przyrost komrek tuszczowych i ognisk zapalnych sprzyjajcych rozszerzaniu si raka piersi. Wanie dlatego zwizek ten powinni traktowa powanie wszyscy ci, ktrzy chc si chroni przed chorob.
* Zwany obecnie syndromem metabolicznym, kojarzony jest ze znacznym wzrostem 53, 54 znacznikw zapalenia takich jak C-reaktywne biako .

Rysunek 15. Zmiany zawartoci oleju rolinnego omega-6, wzrost otyoci i podklinicznego syndromu zapalnego (syndromu metabolicznego) oraz wzrost liczby zachorowa na raka piersi w Stanach Zjednoczonych w latach 1960-2000 (dane zostay dostosowane do wykresu - nie ma danych na temat otyoci i zapale w latach 1960 i 1980)27 52 53.

Nareszcie mamy wyjanienie rwnoczesnych epidemii raka i otyoci. Zmiany w naszej diecie, ktre zaszy w cigu ostatniego pwiecza, wskazuj winnego: nierwnowag podstawowych kwasw tuszczowych, wynikajc z nadmiernego spoycia kwasw omega-6. Wanie ta dys proporcja jest czynnikiem zwizanym z pewnymi odmianami nowotworw, co wykaza francuski zesp naukowy pod kierownictwem profesora Bougnoux55.

Proste rozwizanie gastronomiczne

Zwierzta hodowlane, ktre nas karmi, s trzymane w warunkach niekorzystnych dla naszego i ich zdrowia. Jak wykazaa niezwykle szczegowa analiza paszy zwierzt w Stanach Zjednoczonych, prze prowadzona przez Michaela Pollana, cierpi one jeszcze bardziej od

nas 5 6 - 5 8 jednak badanie zespou Gerarda Ailhauda udowodnio, e poziom kwasw tuszczowych omega-6 i omega-3 mona zmieni, i to nie poprzez modyfikacj naszej diety, lecz take diety zwierzt, od ktrych pochodzi nasza ywno. Po prostu naley im zapewni zbilansowane poywienie! Siemi lniane, uprawiane ju od staroytnoci, byo skadnikiem greckiego chleba spoywanego przez Rzymian. Tak si skada, e siemi jest jedynym nasieniem w caym krlestwie rolin, zawierajcym wicej kwasw omega-3 ni omega-6; jest go tam trzy razy wicej. Jeli zwierzta jedz odpowiednio przygotowane siemi, moe ono podnie zawarto kwasw omega-3 w misie, male, serze i jajach, nawet jeli stanowi zaledwie 5% ich paszy59. Rozwizawszy zagadk amerykaskiego paradoksu, zesp zaoony przez Gerarda Ailhauda, Pierre'a Weilla i Philippe'a Guesneta rozszerzy si o kolejnych lekarzy, agronomw, biologw i statystykw. Poddali oni badaniu dwie identyczne grupy zwierzt (krw, kur i wi) tych samych gatunkw, wyhodowanych w tych samych warunkach. Pierwsza bya karmiona tradycyjnie, podobnie jak inne zwierzta, lecz do ich paszy dodawano 5% gotowanego siemienia. Drug grup karmiono nowoczesn mieszank kukurydzy, soi i pszenicy. Nastpnie uczeni zebrali ochotnikw i podzielili ich na dwie grupy. Kada z tych grup przez trzy miesice otrzymywaa domowe posiki. Jedna grupa spoywaa wycznie produkty zwierzce (woowin, szynk, jagnicin, kurczaka, maso, ser i jaja) od zwierzt, ktrych pasza zawieraa siemi. Druga jada podobne iloci tych samych produktw od tych samych gatunkw, lecz w karmie zwierzt nie byo dodatku siemienia. Po trzech miesicach wszystkim uczestnikom przeprowadzono badanie krwi. Ochotnicy z drugiej grupy, otrzymujcy standardowe produkty, mieli bardzo niekorzystn dla zdrowia proporcj kwasw omega-3 do omega-6, podobn do tej, ktr zaobserwowano we wszystkich badaniach mieszkacw krajw zachodnich (1: 15). U ochot nikw z pierwszej grupy, ktrzy spoywali produkty od zwierzt kar mionych starowieck" pasz zawierajc siemi, zawarto kwasw omega-3 bya trzy razy wysza. W cigu trzech miesicy ilo kwasw tuszczowych we krwi ochotnikw z pierwszej grupy niemal idealnie zrwnaa si z zawartoci tych skadnikw we krwi mieszkacw Krety, ktrych rdziemnomorska dieta suy jako modelowa w badaniach naukowych. Dla smakoszy krzepice moe by to, e osignito ten wynik bez ograniczania iloci spoywanych produktw zwierzcych43.

Eksperyment powtrzono dwa lata pniej z pacjentami chorymi na cukrzyc, obcionymi znaczn nadwag. Wwczas badaczy spotkaa nastpna niespodzianka. Pacjenci karmieni starowieck diet stracili na wadze 1, 3 kilograma, mimo e spoywali dokadnie takie same iloci produktw zwierzcych jak pacjenci z grupy otrzymujcej standardowe produkty40. Pynie z tego prosta nauka: jeli szanujmy potrzeby i organizmy 2wierzt, ktre nas karmi, nasze wasne organizmy utrzymuj si w lepszej rwnowadze. Jeszcze bardziej zaskakujce jest to, e nasze ciaa maj zdolno wyczuwania owej rwnowagi. Uczeni zlecili niezalenemu laboratorium przeprowadzenie lepych bada smakowych: Pidziesiciu ochotnikw umieszczonych w odizolowanych kabinach smakowao miso, ser i maso, w ktrych iloci kwasw omega-3 i omega-6 byy dobrze zrwnowaone dziki diecie zwierzt. Ochotnicy porwnywali ich smak ze standardowymi produktami sprzedawanymi w supermarketach, nie znajc, rzecz jasna, rda ich pochodzenia. Ogromna wikszo uczest nikw wskazaa produkty od zwierzt karmionych zdrow, zbilansowan pasz42. Wyglda na to, e ludzkie kubki smakowe rozpoznaj to, co jest dobre dla komrek naszego organizmu, i przekazuj nam t informacj, inaczej reagujc na zdrow ywno.

Detoksykacja ywnoci
Doktor Annie Sasco wci nie moe si nadziwi zagadkom kryjcym si w wiatowej mapie wystpowania nowotworw, sporzdzonej przez WHO: Po tylu latach bada nadal nie ma cakowitej pewnoci. Ale spjrzmy na t osobliwo, ktr jest Brazylia. Poziom rozwoju kraju nadal jest niski, ale liczba zachorowa na raka piersi dorwnuje tej w najbardziej uprzemysowionych krajach Zachodu. Niektrzy zastanawiaj si, czy zjawisko to nie jest spowodowane spoywaniem misa prawie trzy razy dziennie i szerokim a do niedawna stosowaniem wszelkiego rodzaju hormonw, ktre miay przypieszy przyrost masy zwierzt hodowlanych. Najwyraniej istnieje bezporedni zwizek midzy poziomem liczby zachorowa na nowotwory i spoyciem wdlin oraz produktw mlecznych. I odwrotnie: im wicej w diecie mieszkacw danego kraju warzyw i rolin strczkowych (grochu, fasoli i soczewicy), tym mniej zachorowa na raka.

Rysunek 16. Zachorowa na raka piersi i prostaty jest znacznie mniej w krajach, w ktrych spoywa si mao misa, a duo warzyw i rolin strczkowych (grochu, fasoli i soczewicy). (Dane pochodz z publicznej bazy danych IARC na temat zachorowa na raka w rnych grupach wiekowych27 i przeprowadzonego na Uniwersytecie Kalifornijskim w San Francisco badania proporcji misa i produktw rolinnych w diecie mieszkacw 60 rnych krajw) *.

Badania zwierzt i badania epidemiologiczne wrd ludzi nie stanowi dowodu, lecz daj bardzo wyrane wskazwki. Sugeruj bowiem, e zakciwszy rwnowag w diecie, stworzylimy w naszych organizmach
* Analiz t jako pierwsza przedstawia doktor Janet Plant w pionierskiej pracy na temat raka piersi Your Life is in Your Hands (Twoje ycie jest w twoich rkach)61.

optymalne warunki dla rozwoju nowotworw. Jeli przyjmiemy, e rozwj raka jest w znacznym stopniu stymulowany toksynami pochodzcymi ze rodowiska, to aby zwalczy nowotwory, musimy przede wszystkim odtru to, co jemy. W obliczu tego przytaczajcego materiau dowodowego mona sformuowa proste zalecenia, ktrych stosowanie moe spowolni wzrost epidemii raka: 1. Cukier i bia mk naley spoywa w niewielkich ilociach; sodzi mona nektarem z agawy (lub innymi produktami), do pieczenia uywa wieloziarnistej mki, je chleb pieczony na tradycyjnym zaczynie (zakwasie). 2. Naley unika wszelkich nasyconych tuszczw rolinnych - tusz czw typu trans - (wystpujcych rwnie w rogalikach i ciastkach pieczonych bez uycia masa) oraz tuszczw zwierzcych ob fitujcych w kwasy omega-6. Oliwa z oliwek jest doskonaym tuszczem rolinnym, niesprzyjajcym stanom zapalnym. Maso (nie margaryna) oraz sery z odpowiedni iloci kwasu omega-3 take nie sprzyjaj stanom zapalnym. Tuszcze omega-3 wystpuj w produktach organicznych pochodzcych od zwierzt karmionych traw lub pasz z dodatkiem siemienia. Powinni my systematycznie wybiera te produkty, aby pomc naszym organizmom zwalcza choroby *. Postpujc w ten sposb, przyczynimy si rwnie do odtworzenia zdrowej diety zwierzt stanowicych cz naszego acucha pokarmowego. Dodatkow korzyci bdzie to, e pomoemy zmniejszy nasze uzalenienie od pl pszenicy i soi, ktrymi karmi si zwierzta
* Uwaga: Organiczne miso i jaja nie zawsze zawieraj odpowiedni ilo kwasw omega-3. Jeli zwierzta byy po prostu karmione organiczn kukurydz i soj (a nie traw), w ich misie i jajkach pozostaje bardzo duo sprzyjajcych stanom zapalnym kwasw omega-6. W celu zapewnienia zdrowej rwnowagi kwasw tuszczowych zwierzta powinny by karmione traw lub ich pasza powinna by wzbogacona mczk z siemienia lnianego. Naley zwraca uwag na to, ktre produkty maj w opisie Wyraenia karmione traw" lub dua zawarto omega-3". (Informacje o producentach troszczcych si o prawidowe odywianie zwierzt s dostpne na stronach internetowych, takich jak www. americangrassfed. com lub w europejskich zwizkach skupionych pod znakiem Tradilin").

hodowlane. Kukurydza i soja zuywaj wicej ni inne roliny wody a take nawozw i pestycydw zatruwajcych rodowisko naturalne57, 58 * Dopenieniem programu detoksykacji powinna by ochrona przed drugim szkodliwym zjawiskiem zwizanym z rozpowszechnieniem raka w krajach zachodnich: przyrostem iloci rakotwrczych chemikaliw w naszym bezporednim otoczeniu.

* Dwie trzecie kalorii spoywanych na wiecie pochodzi z upraw czterech zb. Gwnymi s kukurydza i soja. (Dwie pozostae to pszenica i ry).

Cz 3

NIE SPOSB BY ZDROWYM NA CHOREJ PLANECIE

Niedwiedzie polarne yj z dala od cywilizacji. Szerokie przestrzenie niegu i lodu, ktrych potrzebuj do przeycia, nie ulegaj urbanizacji i uprzemysowieniu. Mimo to ze wszystkich zwierzt na wiecie to wanie niedwiedzie polarne s najbardziej zatrute toksycznymi chemikaliami, tak bardzo, e zagroony jest ich ukad immunologiczny i rozrodczy. Te potne ssaki ywi si fokami i duymi rybami, zjadajcymi mniejsze ryby, ktre jedz jeszcze mniejsze ryby, ywice si planktonem i rolinami wodnymi. Zanieczyszczenia, ktre wylewamy do rzek i strumieni, trafiaj do morza. Wiele z nich jest trwaych, co oznacza, e nie ulegaj rozkadowi i zostan wchonite przez biomas ziemi i oceanu. Przez kilka lat wdruj po oceanach, by w kocu osi na dnie. Gromadz si rwnie w organizmach zwierzt (s bioakumulatywne), a szczeglnie w tuszczu. Uczeni twierdz, e s rozpuszczalne w tuszczu, wystpuj wic w sadle zwierzcym. Najpierw dostaj si do tuszczu maej ryby, pniej wikszej, ktra j zjada, a wreszcie do organizmw zwierzt erujcych na duych rybach. Im wysze miejsce w acuchu pokarmowym zajmuje dane zwierz, tym wiksza zawarto trwaych zanieczyszcze organicznych w jego tuszczu62. Niedwied polarny znajduje si na samym szczycie acucha zanieczyszczonego od pocztku do koca - si rzeczy jest zatem najbardziej dotknity narastajc koncentracj zanieczyszcze w rodowisku. Istnieje inny ssak zajmujcy miejsce na szczycie acucha pokar mowego, ktrego habitat nie cieszy si tak dobr ochron jak habitat niedwiedzia polarnego: czowiek. Daniel Richard jest prezesem francuskiego oddziau najwikszej organizacji ekologicznej na wiecie - WWF (World Wildlife Fund wiatowy Fundusz na rzecz Dzikich Zwierzt). Jego pasj jest ochrona rodowiska naturalnego. Przez dwanacie lat mieszka w Camargue na skraju dobrze chronionego rezerwatu ochrony przyrody. Kiedy w 2004 roku europejski oddzia WWF podj prb zmierzenia iloci zanieczysz-

cze chemicznych, ktre nosz w sobie ludzie, Daniel zgosi si na ochotnika. Ze zdumieniem dowiedzia si, e w jego ciele wystpuje prawie poowa (czterdzieci dwa ze stu dziewiciu) poddanych prbie substancji. Prawie tyle samo co w niedwiedziach polarnych. Dlaczego? Jem miso", odpowiada Daniel. Identycznemu badaniu poddao si trzydziestu dziewiciu czonkw Parlamentu Europejskiego, a take czternastu ministrw zdrowia i ochrony rodowiska z kilkunastu krajw Europy. Wszyscy nosili w sobie znaczne iloci substancji, ktrych toksyczno dla ludzkiego organizmu jest stwierdzona. Trzynacie rodzajw zanieczyszcze (ftalanw i zwizkw fluoropochodnych) wykryto u wszyst kich czonkw Parlamentu. U ministrw stwierdzono midzy innymi wystpowanie dwudziestu piciu identycznych substancji chemicznych: rodka zmniejszajcego palno, dwch pestycydw oraz dwudziestu dwch PCB (polichlorowanych bifenyli)63. Zanieczyszczenie to nie ogra nicza si ani do wysokich urzdnikw, ani do Europejczykw. W Stanach Zjednoczonych uczeni z Center for Disease Control wykryli obecno stu czterdziestu omiu toksycznych rodkw chemicznych we krwi i moczu Amerykanw ze wszystkich grup wiekowych64. Podobnie jak nagy wzrost spoycia cukru i zaburzenie proporcji kwasw tuszczowych omega-6 i omega-3, pojawienie si tych substancji toksycznych w naszym rodowisku i organizmach jest zjawiskiem ca kowicie nowym. Ono take wystpio po drugiej wojnie wiatowej. Roczna produkcja syntetycznych zwizkw chemicznych wzrosa z miliona 65 ton w roku 1930 do dwustu milionw ton obecnie . Kiedy doktor Devra Lee Davis, byskotliwa i elokwentna moda epidemioloka, w 1979 roku po raz pierwszy opublikowaa te dane, zarzucono jej, e wyciga zbyt pochopne wnioski. Ona za swj artyku w czasopimie Science" zatytuowaa miao Cancer and industrial chemicalproduction (Rak a przemysowa produkcja chemiczna). Nikt nie chcia sysze o tym zagadnieniu, publikacja wrcz zagrozia dalszej karierze naukowej doktor Davis. Ta jednak nie dawaa za wygran. Po 12 66 opublikowaniu wielu artykuw i wydaniu dwch pionierskich ksiek ' , w 2005 roku otrzymaa propozycj objcia kierownictwa pierwszego na wiecie Centrum Bada Onkologii rodowiskowej (Center for Environmental Oncology), stworzonego dla niej na Uniwersytecie w Pittsburghu. Dzi ju prawie nie kwestionuje si istnienia zwizku midzy nowotworami i rodowiskiem naturalnym.

Rysunek 17. Produkcja syntetycznych rodkw chemicznych, midzy innymi pestycydw, jest nowym zjawiskiem charakterystycznym dla koca XX wieku65.

Midzynarodowa Agencja Bada nad Rakiem (International Agency for Cancer Research), bdca czci wiatowej Organizacji Zdrowia, sporzdzia list substancji rakotwrczych wystpujcych w rodowisku. W cigu minionych trzydziestu lat przebadaa dziewiset potencjalnie podejrzanych zwizkw (uamek z liczby ponad stu tysicy wytwa rzanych przez przemys od lat czterdziestych ubiegego wieku w iloci 67 kilkunastu milionw ton rocznie) . Spord dziewiciuset przekazanych Agencji do zbadania - zwykle przez agendy rzdowe, stowarzyszenia medyczne i zwizki konsumenckie - tylko jedna okazaa si niegrona dla zdrowia. Dziewidziesit pi okrelono mianem stwierdzonych karcenogenw" (przeprowadzono wystarczajc liczb bada epide miologicznych, by okreli przyczyn i skutek). Trzysta siedem to prawdopodobne" lub moliwe" karcenogeny (badania na zwierztach s przekonujce, lecz nie wykonano bada na ludziach lub wykonano ich zbyt mao, by dowie ich toksycznoci). Czterysta dziewidziesit siedem pozostaje nieklasyfikowanych" (nie oznacza to, e s bez-

pieczne, tylko e skutki ich dziaania nie zostay dostatecznie zbadane, czsto ze wzgldu na brak rodkw). W wielu przypadkach substancje te s nadal szeroko stosowane. Tak jest z benzenem i karcenogenem, rakotwrczym zwizkiem wystpujcym w benzynie, niektrych plastikach, ywicach i klejach, a take w smarach, barwnikach, detergentach i pestycydach68. Przemysowcy broni tej praktyki, utrzymujc, e konsumenci maj kontakt z jedn setn dawki toksycznej dla zwierzt. Doktor Sandra Steingraber, biolog specjalizujca si w zagadnieniach ochrony rodowiska, zauwaya, e wystarczy wykona kilka oblicze, by argument ten straci wiarygodno. W 1995 roku w ramach narodowego programu badania toksyn przeprowadzono na zwierztach testy czterystu zwizkw chemicznych. Uznano t liczb za reprezentatywn dla siedemdziesiciu piciu tysicy wystpujcych ww czas na rynku. Wniosek badaczy: 5-10% przebadanych substancji powinno by uznanych za rakotwrcze u ludzi. Owe 5-10% oznacza, e regularnie mamy kontakt z liczb od 3750 do 7500 karcenogenw, zatem stwierdzenie, e kady z nich wystpuje w iloci jednej setnej dawki gronej dla zdrowia, nie jest zbyt pocieszajce11. Ich oglna toksyczno przekracza bowiem 37 lub 75 razy dawk uznawan za szkodliw dla zwierzt. Dua grupa lekarzy, naukowcw i przedstawicieli organizacji ekologicznych spotkaa si w europejskiej siedzibie UNESCO i dosza do tego samego wniosku. Wsplnie podpisali oni tak zwany Apel Paryski; organizatorem tej inicjatywy by doktor Dominiue Belpomme, profesor onkologii w Europejskim Szpitalu im. Georges'a Pompidou. Dokument ten wzywa do stosowania zasady ostronoci przed wprowadzeniem do rodowiska kadego nowego, potencjalnie gronego rodka chemicznego. Podkrela, e w polityce opracowywania nowych chemikaliw, tak jak w yciu, znacznie lepiej jest zapobiega zagroeniu, ni pniej poszukiwa odpowiedniej ochrony przed nim. Zasad t wikszo z nas spontanicznie stosuje do siebie i swoich dzieci, lecz nigdy nie wymagano tego od 69 70 przemysu chemicznego ' . Wiele substancji wywoujcych nowotwory gromadzi si w tuszczu, w tym te, ktre wystpuj w dymie papierosowym, midzy innymi benzo(a)piryt - jeden z najbardziej rakotwrczych zwizkw chemicz nych71. Wrd odmian raka, ktrych liczba najbardziej wzrosa na Zachodzie, znajduj si nowotwory tkanek zawierajcych tuszcz bd przez nie otoczonych: piersi, jajowodw, prostaty, wyrostka, naczy chonnych.

Niektre z tych odmian nowotworu s wraliwe na hormony krce ^ organizmie. Nazywa sieje hormonozalenymi. Dlatego te leczy sieje jodkami zwalczajcymi hormony - raka piersi tamoxifenem, a raka prostaty - antyandrogenami. W jaki sposb hormony oddziauj na wzrost nowotworu? Przyczepiajc si do pewnych receptorw na powierzchni komrek, dziaaj jak klucz otwierajcy zamek. Jeli komrki szrakowaciae, hormon uruchamia reakcj acuchow powodujc chorobliwy wzrost. Liczne rodki zanieczyszczajce rodowisko nale do grupy tak zwanych faszywych hormonw. Oznacza to, e struktura ich budowy przypomina pewne ludzkie hormony; mog one zatem wnika do zamkw" komrek i w sposb sztuczny je aktywowa. Kilka z nich naladuje estrogeny. Devra Lee Davis nazwaa je xenoestrogenami" (od greckiego sowa xenos, czyli obcy"). Wystpujce w niektrych herbicydach i pestycydach substancje przycigane s przez tuszcz zwierzt hodow lanych i gromadz si w nim. Jednak pewne rodzaje xenoestrogenw pochodz z niektrych rodzajw plastiku i produktw ubocznych odpadw przemysowych, z ktrymi mamy regularny kontakt. Czsto wystpuj w produktach kosmetycznych i rodkach czystoci, stosowanych w gos podarstwie domowym68. (Na kocu rozdziau znajduje si lista produktw, ktrych naley unika). W dugofalowym badaniu, prowadzonym przez dwanacie lat na grupie dziewidziesiciu jeden tysicy pielgniarek, uczeni z Wydziau Epidemiologicznego Uniwersytetu Harvarda wykazali, e ryzyko za chorowania na raka piersi w okresie przed menopauz jest dwa razy wysze u kobiet spoywajcych czerwone miso wicej ni raz dziennie, ni u tych, ktre jedz je mniej ni trzy razy w tygodniu. Zatem niebezpieczestwo nowotworu piersi mona zmniejszy o poow przez zwyczajne ograniczenie spoycia czerwonego misa. Szeroko zakrojone europejskie badania EPIC, w ramach ktrych prowadzi si obserwacj czterystu siedemdziesiciu tysicy osb w dziesiciu krajach, doprowadzio uczonych do tego samego wniosku w odniesieniu do raka wyrostka: ryzyko zachorowania byo dwa razy wiksze u tych, ktrzy zjadali due iloci misa, w porwnaniu z osobami spoywajcymi mniej ni 20 gramw dziennie. (Przy regularnym jedzeniu ryb, ktrych miso jest bogate w kwasy omega-3, niebezpieczestwo zmniejszao si o poow)72. Nie wiadomo, czy zagroenie wynikajce z jedzenia misa spowodo-

wane jest przez magazynowane w tuszczu zanieczyszczenia z grupy wglowodorw chlorowanych, gdy zwizki stosowane jako konserwanty w zimnym misie take s znanymi karcenogenami. Spraw dodatkowo komplikuj xenoestrogeniczne folie, w ktre miso jest pakowane i prze chowywane, a take potencjalne nastpstwa jego przygotowywania do spoycia. W czasie grillowania misa wydzielaj si zwizki zwane aminami heterocyklicznymi. Moliwe take, e zagroenie bierze si std, i osoby spoywajce duo misa jedz mao ywnoci o dziaaniu antyrakowym, niemal w caoci skadajcej si z warzyw. Wiadomo ju na pewno, e z misa i produktw mlecznych (a take z duych ryb znajdujcych si na kocu acucha pokarmowego) pochodzi ponad 90% szkodliwych rodkw, z ktrymi stykaj si ludzie. Nale do nich dioksyny, PCB oraz pewne pestycydy, wci wystpujce w rodowis ku, mimo e ich stosowania zakazano przed wieloma laty*. Wiemy rwnie, e typowe warzywa zawieraj jedn setn iloci zanieczyszcze znajdujcych si w misie, a mleko organiczne jest mniej zanieczyszczone ni zwyczajne74'75. Pestycydy s gwnym rdem toksyn w rodowisku. Stany Zjed noczone s najwikszym na wiecie konsumentem pestycydw. Drugie miejsce zajmuje Japonia, a trzecie Francja. W 2004 roku we Francji zuyto siedemdziesit sze tysicy ton aktywnych skadnikw chemicznych (obrt wynis niemal 1, 8 miliarda euro)76. Rwnie i te rodki prawie nie istniay przed 1930 rokiem. Unia Europejska jest gwnym producentem pestycydw na wiecie, a 72% procent produkcji trafia do sprzeday w nalecych do niej krajach. Ich stosowanie nie ogranicza si do rolnictwa i przemysu. Ocenia si, e 80-90% ludnoci Europy jest naraonych w rodowisku domowym na kontakt z pestycydami pochodzcymi z trzech lub czterech rnych produktw76. Podobnie jak DDT czterdzieci lat temu, atrazyna jest tak opacalnym ekonomicznie pestycydem, e zagroenie zwizane z ni dugo uwaano za akceptowalne dla rodowiska i dla ludzi. Jednak jest ona rwnie silnym xenoestrogenem, potraficym zmieni funkcjonowanie ukadu
* Uczeni z Francuskiej Agencji Bezpieczestwa ywnoci wykazali, e sprzedawane obecnie mleko zawiera dioksyn i PCB. Kilka przeprowadzonych w Europie bada pozwolio stwierdzi, e zawiera ono rwnie pestycydy takie jak DDT i lindan, ktre nadal wystpuj w rodowisku mimo wprowadzonego przed wieloma laty zakazu73, 74 ' 75 -

pciowego ab w rzekach, do ktrych trafia77'78. Dopiero w 2003 roku, po licznych bataliach naukowcw z przemysowcami, zakazano stoso wania atrazyny we Francji, a w 2006 roku w caej Unii Europejskiej. W Europie uywano jej na masow skal przez ponad czterdzieci lat, od 1962 roku. Spora cz guzw mzgu takich jak ten, ktrego wykryto u piszcego te sowa, jest wraliwa na dziaanie xenoestrogenw79. Ostatnio prze prowadzone badanie pozwolio stwierdzi, e robotnicy w krajach produ kujcych wino, ktrzy s ustawicznie naraeni na dziaanie pestycydw i rodkw grzybobjczych, znacznie czciej zapadaj na nowotwory nizgu80. W latach 1963-1970, midzy drugim a dziewitym rokiem ycia, bawiem si na polach kukurydzianych spryskanych atrazyn, otaczajcych nasz wiejski domek w Normandii. Przez cae ycie, a do dnia, w ktrym stwierdzono u mnie raka, piem mleko, spoywaem jajka, jogurty i miso pochodzce od zwierzt karmionych ziarnem spryskiwanym pestycydami. Jadem nieobrane jabka, ktre pitnacie razy spryskiwano pestycydami, zanim trafiy na pk w sklepie. Piem kranwk czerpan z zanieczysz czonych strumieni i wd gruntowych (wikszo systemw oczyszczania wody nie eliminuje atrazyny). Moje dwie kuzynki chorujce na raka piersi bawiy si na tych samych polach w Normandii, piy t sam wod i jady t sam ywno co ja. Nigdy si nie dowiemy, jak rol w naszych chorobach odegraa atrazyn i inne zanieczyszczenia rolnicze. To prawda, e wiele dzieci wychowanych w tym regionie nie zapado na raka, ale skd wiadomo, czy zagroenie jest akceptowalne?

ywno organiczna?
Stan Waszyngton, lecy midzy wybrzeem oceanu a acuchem grskim, jest jednym z najpikniejszych na wielkim amerykaskim Zachodzie. Jak to si czsto zdarza w okolicach, w ktrych urzeka uroda natury, jej mieszkacy s zwolennikami postpu. Wok Seattle a roi si od spdzielni produkujcych ywno organiczn i supermarketw prowadzcych jej sprzeda. Znaczna cz mieszkacw regionu preferuje tak wanie ywno. Tak jak w Europie, produkty oznaczone znakiem "organiczny" uprawiane s na naturalnych nawozach, bez uycia chemicz nych pestycydw. Jednak ywno organiczna czsto bywa krytykowana,

gdy jest drosza i bywa czciowo zanieczyszczona pestycydami z ssied nich pl. Czy moe ona w istotny sposb zmniejszy nasze zagroenie rodkami chemicznymi? Doktor Cynthia Curl z Uniwersytetu Stanu Waszyngton postanowia sprawdzi, czy organiczna ywno, ktr jej znajomi karmili dzieci, jest naprawd zdrowsza. Zdoaa zebra grup czterdzieciorga dwojga dzieci w wieku od dwch do piciu lat, kontaktujc si z rodzinami, gdy ci wychodzili albo ze zwyczajnego supermarketu, albo z takiego, w ktrym sprzedaje si ywno organiczn. Rodzice musieli przez trzy dni dokadnie spisywa, co dawali dzieciom do jedzenia i picia. Diet uznawano za organiczn, jeli ponad 75% ywnoci byo oznaczone jako organiczna, a za zwyczajn, jeli w ponad 75% ywno organiczna nie bya. Nastpnie doktor Curl przeprowadzia pomiary zawartoci pestycydw z grupy wglowodorw chlorowanych (najpospolitszych) w moczu dzieci. Stwier dzia, e poziom pestycydw w organizmach dzieci organicznych" kszta towa si wyranie poniej minimum wyznaczonego przez Agencj Ochro ny rodowiska. Stanowi jedn szst poziomu tych substancji wystpujce go u dzieci zwyczajnych". W organizmach dzieci na diecie zwyczajnej czterokrotnie przekracza oficjalny poziom bezpieczestwa81'82. Tak wic okazao si, e ywno organiczna zmienia sytuacj, gdy iloci substancji toksycznych w organizmach badanych dzieci byy znacznie nisze *.

Z artykuu w New York Timesie" wynika, e reakcje na wyniki bada Cynthii Curl byy typowe. Doktor David Klurfeld, ceniony specjalista od ywienia z Uniwersytetu Stanowego Wayne w Detroit, stwierdzi, e nie ma jasnoci co do tego, jaki wpyw wywieraj owe pestycydy na organizm ludzki. Nie mwi, e nie istnieje zagroenie dla zdrowia. Musimy jednak zachowa realizm i nie wywoywa paniki z powodu wynikw tych bada. Poznaem je i nie zamierzam zmienia zwyczajw ywieniowych panujcych w mojej rodzinie.
* W Europie Claude Aubert, agronom nazywany czsto ojcem chrzestnym europej skiego rolnictwa organicznego, przeprowadzi podobny eksperyment. W 1986 roku wykaza w ten sposb, e kobiety, ktre w czasie ciy spoyway konwencjonaln ywno, miay w mleku trzy razy wicej pestycydw z grupy wglowodorw chloro wanych ni te, ktrych dieta bya w 90% organiczna83.

S jednak specjalici, ktrzy widz spraw w innym wietle. John Wargo z Wydziau Bada rodowiska na Uniwersytecie Yale od lat obserwuje wpyw zmian rodowiskowych na zdrowie dzieci. Jego reakcja Te badania na wyniki bada doktor Curl bya diametralnie rna: potwierdzaj znaczenie diety organicznej" i pokazuj, e tego rodzaju ywno pozwala ograniczy kontakt dziecka z zanieczyszczeniami. Prze mysowcy mwi pokacie mi ciaa ofiar". Nie chc, eby uprawiali ten hazard kosztem moich pociech. Na tej samej uczelni przeprowadzono w pniejszym czasie drugie badanie, ktre potwierdzio pierwotne wyniki. Dwadziecia troje dzieci przebadano po kilku dniach stosowania konwencjonalnej diety. W ich moczu stwierdzono obecno pestycydw. Nastpnie te same dzieci spoyway wycznie ywno organiczn. W cigu kilku dni z ich moczu zniky wszelkie lady pestycydw. Po powrocie do normalnej diety poziom pestycydw byskawicznie wrci do stanu pocztkowego84.

Rysunek 18. Ilo pestycydw z grupy wglowodorw chlorowanych w moczu 23 dzieci w wieku 3-11 lat, ktrym przez 15 kolejnych dni podawano ywno konwencjonaln, pniej organiczn, a potem znw konwencjonaln. lady Pestycydw znikaj niemal cakowicie z moczu, kiedy stosowano diet 0r ganiczn (dni od pitego do dziewitego).

Przypumy, e istniaby rodek, ktrym mona byoby prysn na stek, owoc lub szklank mleka. Jedna kropla tego rodka, zmieniajc zabarwienie, ujawniaaby obecno pestycydw. Przemys spoywczy musiaby z dnia na dzie radykalnie zmieni stosowane metody, by speni najbardziej elementarne wymogi postpowania z podejrzanymi substan cjami, wprowadzonymi do ywnoci od lat czterdziestych XX wieku. Jednak substancje te s pozbawione zapachu, koloru i smaku. Czy s akceptowalne wycznie dlatego, e pozostaj niewykrywalne dla zmysw? Czy ich istnieniem powinni si niepokoi jedynie ci, ktrych nowotwr ju dotkn?

Kiedy epidemiolodzy bd pewni...

Zwizek midzy chorobami nowotworowymi i rodowiskiem, od dawna zaprztajcy ekologw, jest obecnie terenem uznanych i aktywnych prac badawczych. Zaalarmowani ich wynikami eksperci z INSERM (Francuska Rada Bada Medycznych) napisali w 2005 roku: Do powszechnie uznaje si, e zmiany w rodowisku s odpowiedzialne za wikszo odmian nowotworw. Palenie tytoniu stanowi okoo 30% tych przypadkw85. Co do wikszoci pozostaych, nie istnieje oficjalna wykadnia. Rak rozwija si w organizmie czowieka przez pi do czterdziestu lat. Czsto jedyne przekonujce badania zdoano przeprowadzi na zwierztach, ktrych ycie trwa o wiele krcej. W opinii wielu czonkw spoecznoci nauko wej - a ich rozumowanie jest ze wszech miar dopuszczalne - badania te nie stanowi ostatecznego dowodu, pozwalajcego nam stwierdzi, e za choroby nowotworowe u ludzi win ponosz zmiany w rodowisku naturalnym. W 2002 roku w Wiktorii w Kanadzie ofiary epidemii raka piersi zorganizoway konferencj z ekspertami w dziedzinach epidemiologii i biologii. Swoje pogldy przedstawia rwnie doktor Annie Sasco, wiatowej klasy epidemiolog. W czasie wykadu zaprezentowaa wyniki swoich prac badawczych prowadzonych od dwudziestu piciu lat. Kobietom pragncym pozna przyczyn swojej choroby oznajmia: Wszystkie te dane zdecydowanie wskazuj na istnienie zwizku midzy wzrostem zachorowa na raka i zmianami w rodowisku naturalnym, ktre zaszy w cigu minionych pidziesiciu lat. Mimo to wci brak jest niezbitego dowodu

naukowego, wskazujcego na istnienie bezporedniego zwizku. Jedna obecnych kobiet chwycia mikrofon. Jeli ze zrobieniem czego bdziemy czeka, a epidemiolodzy uzyskaj pewno, adna z nas tego nie doczeka! Annie Sasco musiaa jej przyzna racj.

przeszkody na drodze do zmian

W latach pidziesitych ubiegego wieku 80% mczyzn w krajach zachodnich palio tyto. Nawet lekarze uwaali ten nawyk za zupenie nieszkodliwy. Reklamy Winstonw i Marlboro ukazyway si na amach czasopism medycznych. Wanie tego roku doktorzy Evarts Graham i Richard Doli z Uniwersytetu w Oksfordzie - sami bdcy palaczami, tak jak wikszo wczesnych lekarzy - udowodnili ponad wszelk wtpliwo, e tyto jest bezporednim sprawc gwatownego wzrostu liczby za chorowa na raka puc. U mczyzn palcych ponad jedn paczk papierosw dziennie ryzyko zachorowania zwikszao si nawet trzydzies tokrotnie! *. Miny dwadziecia dwa lata, zanim rzd brytyjski podj pierwsze kroki zmierzajce do ograniczenia palenia tytoniu. Dzi wy twarzanie, palenie i eksport papierosw wszdzie s wci cakowicie legalne. Zwizku midzy zachorowaniami na raka i tuszczami zwierzcy mi - majcymi zbyt du zawarto kwasw omega-6 i toksycznych chemikaliw - nie udao si stwierdzi tak jednoznacznie jak zwizku raka z paleniem tytoniu. Palacze naraaj si dwadziecia do trzydziestu razy 87 bardziej od osb niepalcych . Wzrost zagroenia wynikajcego z nierw nowagi kwasw i toksycznoci tuszczw waha si od 1, 5 do 8 w zalenoci od rodzaju badania i intensywnoci kontaktu z substancjami toksycznymi. Jednak gdy w gr wchodzi choroba zagraajca yciu ludzkiemu, nie sposb przej nad tym do porzdku dziennego **.
* Odkrycie zwizku midzy paleniem tytoniu i nowotworem puc przypisuje si zwykle doktorowi Richardowi Dollowi, jednak gwoli cisoci historycznej naley Wspomnie, i doktor Ernst L. Wynder, niemiecki epidemiolog pochodzenia ydowskiego, ktry wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, trzy miesice przed Doiem opublikowa W JAMA" wyniki podobnego badania86. ** Decyzj o podniesieniu akcyzy od sprzeday papierosw podj w 1972 roku Denis Healey, brytyjski kanclerz skarbu.

Podobnie jak w przypadku tytoniu, istniej nadzwyczaj silne przesanki ekonomiczne zniechcajce do dokadniejszego zbadania sprawy. Wielu politykw ywi przekonanie, e pestycydy zwikszaj produktywno rolnictwa, cho istnieje niewiele dowodw na poparcie tej tezy88. Niektrzy twierdz, e stosowanie konwencjonalnych chemikaliw rolniczych pozwala utrzyma poziom aktywnoci ekonomicznej i zatrudnienia na terenach wiejskich. Zabezpiecza ono take interesy przemysu chemicznego. Wszelkie zmiany polityki upraw rolnych, polegajce na promowaniu praktyk uwzgldniajcych ochron rodowiska naturalnego i ludzkiego zdrowia, natychmiast pocigaj za sob niekorzystne skutki, gdy wymagaj zmiany ustalonych metod dziaania. Do ich wprowadzenia konieczne jest wsparcie dla rozwoju rolnictwa organicznego. I druga analogia z paleniem tytoniu: korzyci ekonomiczne pynce z tych zmian, takie jak na przykad odczuwalne zmniejszenie kosztw opieki zdrowotnej, postrzegane jest w perspektywie dugoterminowej. Inne jednak mog si pojawi od razu, na przykad poprawa jakoci wody oraz zdrowia i bezpieczestwa pracownikw. W filmie dokumentalnym powiconym globalnemu ociepleniu, zatytuo wanym Niewygodna prawda, Al Gore cytuje sowa synnego dwudziesto wiecznego dziennikarza amerykaskiego Uptona Sinclaira: Trudno jest przekona czowieka, by co zrozumia, jeli owo zrozumienie wie si z obnik jego pensji. Nie moemy oczekiwa od politykw i przemysow cw, by podejmowali za nas trudne decyzje. Jedna z kobiet chorych na raka piersi, ktra podczas konferencji w Wiktorii chwycia za mikrofon, miaa racj: jeli bdziemy czeka, a epidemiolodzy uzyskaj pewno, moemy tego nie doy. Z drugiej jednak strony kady z nas ma moliwo podjcia rodkw zapobiegawczych na wasn rk. Moemy wybiera to, co spoywamy. Jeli w najbliszym sklepie nie ma produktw organicznych, wystarczy si o nie upomnie. Jeli uczyni to wystarczajco wielu z nas, ceny spadn tak samo jak w niektrych supermarketach w Stanach Zjednoczonych. Ceny ywnoci organicznej zbliyy si w nich do cen zwyczajnych produktw.

Trzy zasady detoksykacji

Kiedy palacz rzuca papierosy, ryzyko zachorowania przez niego na raka raptownie spada. Jeli przestaniemy uatwia komrkom rakowym

wzrost w naszych organizmach, wcz si naturalne mechanizmy kontrolne ktre ogranicz tempo ich wzrostu. By chroni si przed nowotworami, moemy ograniczy nasz kontakt z czynnikami toksycznymi wystpujcymi w rodowisku. Spord ju zidentyfikowanych (lub budzcych silne podejrzenia) wybraem trzy, ktre wydaj mi si najistotniejsze i najatwiejsze do wyeliminowania: 1. Nadmierne spoycie oczyszczonego cukru i biaej mki (ktre stymuluj procesy zapalne i rozrost komrek za porednictwem insuliny i IGF (insulinopodobnego czynnika wzrostu). 2. Nadmierne spoycie kwasw omega-6 w margarynie, olejach rolinnych (w tym tuszczw typu trans) oraz tuszczach zwierzcych (misie, produktach mleczarskich, jajach) pochodzcych z hodowli prowadzonych metodami rozpowszechnionymi po drugiej wojnie wiatowej. 3. Kontakt z zanieczyszczeniami, ktre przenikny do rodowiska po 1940 roku i gromadz si w tuszczach zwierzcych. Pierwsze dwa wymienione tutaj czynniki s w duej mierze od powiedzialne za powstawanie ognisk zapalnych sprzyjajcych rozwojowi raka. Zatem pierwszym krokiem w kadym procesie detoksykacji powinno by znaczne ograniczenie iloci spoywanego cukru, biaej mki i tuszczw zwierzcych, a take ywnoci nieorganicznej. Tych ostatnich nie trzeba eliminowa cakowicie, lecz naley je jada sporadycznie, a nie traktowa jako podstaw diety. Zamiast steku z odrobin jarzyn musimy sobie wyobrazi, e jemy niewielk ilo misa (z odpowiedni zawartoci kwasw omega-3), stanowicego dodatek do dania gwnego, ktrym s warzywa. Wanie tak postpuj Wietnamczycy, Hindusi i Chiczycy.

To co spada na ziemi, spada te na synw Ziemi

Gdybymy wszyscy stosowali tak zbilansowan organiczn diet, nie tylko pomoglibymy naszym ciaom w odtruciu si, ale take uatwilibymy odzyskanie Ziemi rwnowagi. Raport Organizacji Narodw Zjednoczonych o ywnoci i rolnictwie koczy si wnioskiem, e panujce obecnie metody hodowli zwierzt przeznaczonych do spoycia przez ludzi stanowi

jedn z gwnych przyczyn globalnego ocieplenia. Wpyw hodowli zwierzt na efekt cieplarniany jest jeszcze wikszy ni wpyw transportu. Z hodowli zwierzt pochodzi 65% emisji podtlenku azotu - gazu, ktry przyczynia si do globalnego ocieplenia 296 razy bardziej ni dwutlenek wgla. Metan wydalany przez krowy jako produkt uboczny sabego trawienia kukurydzy przyczynia si do ocieplenia 23 razy bardziej ni CO2. 37% metanu na wiecie pochodzi od byda. Jedna trzecia ziemi ornej prze znaczona jest pod upraw kukurydzy i soi, ktre podaje si zwierztom w postaci paszy. A poniewa ziemi ornej jest wci za mao w stosunku do popytu, wycina si lasy, osabiajc tym samym zdolno Ziemi do wchaniania dwutlenku wgla. Raport ONZ stwierdza rwnie, e hodowla zwierzt jest jednym z rodzajw ludzkiej dziaalnoci w najwikszym stopniu wpywajcych na pogorszenie stanu zasobw wodnych, ze wzgldu na masowe iloci nawozw, pestycydw i odchodw zwierzcych, ktre trafiaj do rzek i strumieni. Przecitny Hindus spoywa pi kilogramw misa rocznie, a jego zdrowie na rnych etapach ycia jest lepsze od zdrowia mieszkaca krajw zachodnich. Amerykanin potrzebuje do nasycenia godu sto dwadziecia cztery kilogramy misa - 25 razy wicej ni Hindus89. Stosowane przez nas metody produkcji i konsumpcji misa rujnuj nasz planet. Wszystko wskazuje na to, e niszcz take nas samych. Na koniec kadego dnia zapisuj w dzienniku kilka sw powiconych temu, co sprawio mi najwicej radoci. Zwykle chodzi o rzeczy bardzo proste. Czsto dziwi si, jak przyjemno sprawio mi to, i jadem wycznie jarzyny, fasol i owoce (z odrobin chleba wieloziarnistego). Zauwaam, e przez cay dzie czuem si lejszy i bardziej rzeki. Z radoci myl o tym, e troszk mniej ci planecie, ktra mnie na sobie nosi i ywi. Powiciwszy dwadziecia lat opiece nad chorymi na raka, Michael Lerner mia do ogldania ludzi w wieku 30-40 lat, ktrzy nigdy nie powinni trafi do jego programu. Program dziaa nadal, lecz Michael powica wikszo energii ochronie rodowiska; chce zapobiega choro bie, docierajc do podoa problemu. Sytuacj podsumowuje prostymi sowami: Nie da si y zdrowo na chorej planecie". W 1854 roku Seattle, wdz Indian pnocnozachodnich, z najwysz powag przekaza swoje terytorium i nard pod zwierzchnictwo Stanw Zjednoczonych. Wygoszona przeze przy tej okazji mowa sto lat pniej

staa si inspiracj dla ruchu ekologicznego, ktry na nowo odczyta szczeglnie wakie sowa wodza. Zwraca si w nich do potomkw biaych osadnikw - czyli do nas - z naglcym apelem: Uczcie swoje dzieci tego, czego mymy nauczyli swoje, e ziemia jest nasz matk. To co spada na ziemi, spada te na synw Ziemi. Jeli ludzie pluj na ziemi, pluj na siebie. Wiemy jedno: to nie ziemia naley do ludzi, ale czowiek naley do ziemi. To wiemy. Wszystkie rzeczy s ze sob poczone jak krew jednoczca rodzin. Wszystkie rzeczy s ze sob poczone.

Podsumowanie: dieta odtruwajca

Tabela 5. Podsumowanie najwaniejszych krokw majcych na celu ochron naszej codziennej diety przed toksynami Naley ograniczy Pokarmy o wysokim indeksie glikemicznym (cukier, biaa mka etc. )- Patrz tabela na str. 93 Nasycone lub czciowo nasycone oleje. Oleje sonecznikowe, sojowe i kukurydziane. Zwyczajne produkty mleczarskie (ze zbyt du zawartoci kwasw omega-6). Dania smaone, frytki, smaone przystawki Nieorganiczne czerwone miso. Skra drobiu Czym mona zastpi Owoce, mka i skrobie o niskim indeksie glikemicznym. Patrz tabela na str. 93 Oliwa z oliwek, z siemienia i rzepaku. Produkty mleczarskie z farm stosujcych hodowl organiczn (o zrwnowaonej proporcji omega-6: omega-3, wolne od RGB*) mleko sojowe, jogurty sojowe. Humus, oliwki, pomidory cherry Jarzyny, roliny strczkowe (groch, fasola, soczewica), tofu. Drb i jaja organiczne. Organiczne czerwone misa z hodowli naturalnej (najwyej 200 g tygodniowo). Ryby (makrele, sardynki, oso - nawet z hodowli) Owoce i jarzyny obrane lub umyte, albo oznaczone jako organiczne Ulepszona woda z kranu pochodzca z lokalnych uj. Przefiltrowana woda z kranu (z urzdzenia z filtrem wglowym) albo jeszcze lepiej oczyszczona w procesie odwrconej osmozy (urzdzenie mona zainstalowa przy zlewozmywaku kuchennym). Woda mineralna lub rdlana w plastikowych butelkach, pod warunkiem, e butelki nie podgrzay si w socu i woda nie wydziela woni plastiku. To wiadczyoby bowiem o obecnoci zwizkw PCW

Skrki owocw i jarzyn nieorganicznych (pestycydy przywieraj do ich skrek) Woda z kranu na terenach intensywnych upraw rolnych, ze wzgldu na obecno azotanw i pestycydw. (Od wadz lokalnych mona uzyska charakterystyk zawartoci wody, uwzgldniajc obecno azotanw, pestycydw i innych zanieczyszcze)

* Patrz uwagi o soi i raku piersi w rozdziale 8 powiconym ywieniu i produktom spoywczym przeciwdziaajcym rozwojowi nowotworw.

Tabela 6. Najbardziej zanieczyszczone gatunki owocw i jarzyn oraz te, ktre s mniej zanieczyszczone (rdo: The Erwirontmental Working Group, Y W . foodnews. org)90 Y W Najbardziej zanieczyszczone owoce i jarzyny (naley wybiera organiczne) Jabka, gruszki, brzoskwinie, nektarynki, truskawki, winie, maliny, winogrona Papryka, seler, groszek zielony, ziemniaki, szpinak, saata, ogrek, cukinia, dynia Mniej zanieczyszczone owoce i jarzyny (metody uprawy mniej wane) Banany, pomaracze, mandarynki, ananasy, grejpfruty, melony, arbuzy, liwki, kiwi, jagody, mango, papaja Brokuy, kalafior, kapusta, pieczarki, szparagi, pomidory, cebula czerwona, bakaan, fasolka, chrzan, awokado

Tabela 7. Produkty codziennego uytku, ktrych naley unika Naley unika, o ile to moliwe Czterochloroetylen stosowany przy praniu chemicznym Czym mona zastpi Przez kilka godzin naley wietrzy wypran na sucho odzie na wieym powietrzu przed woeniem na siebie. Ewentualnie pra na mokro, w pynnym CO2 lub silikonie Naturalne dezodoranty bez aluminium

Dezodoranty i antyperspiranty zawierajce aluminium (powinny go unika zwaszcza kobiety golce pachy, gdy dziki temu metal atwiej przenika do skry)

Kosmetyki, szampony, pyny, ele, Naturalne i organiczne produkty wolne farby do wosw, lakiery do paznokci, od parabenw, ftalanw i estrogenw. kremy do opalania zawierajce Wiele organicznych" kosmetykw nie estrogen lub produkty oyskowe zawiera parabenw i ftalanw. (czsto spotykane w rodkach do Niektre firmy, takie jak Body Shop Pielgnacji wosw w stylu afro), i Aveda, wytwarzaj produkty wolne z parabenami lub ftalanami. Ftalany od ftalanw DBP j DEHP. Parabeny: nipagina, Poliparaben, izoparaben, butylparaben

rodki do uytku domowego z pestycydami oraz rodki owadobjcze

Pestycydy wytwarzane z olejkw eterycznych, kwasu bornego lub diatomitu. Patrz lista rodkw alternatywnych dla wikszoci pestycydw i rodkw owadobjczych na www. panna. org Nie uywa perfum lub stosowa wod kolosk, ktra zawiera mniej ftalanw Naley uywa pojemnikw szklanych bd ceramicznych

Perfumy zawierajce ftalany (niemal wszystkie) ywno i napoje (kawa, herbata, pokarm dla dzieci) podgrzewane w plastikowych pojemnikach (w trakcie podgrzewania polistyrenu lub styropianu uwalnia si zwizek PCW) Jedzenia przyrzdzane w porysowanych naczyniach z teflonu Pospolite rodki czyszczce takie jak pynne detergenty, rodki dezynfekujce, do czyszczenia toalet, zawierajce alkifenole (nonoksynol, octoksynol, nonylofenol, oktylfenol etc. )

Nieporysowany teflon lub naczynia niepokryte teflonem, takie jak patelnie ze stali nierdzewnej Zielone" lub oznaczone europejskim znakiem Ecolabel". Zastpi biaym octem (do blatw i podg), sod oczyszczon lub biaym mydem

Cytowana literatura

Ryc-1 zachorowalno na raka piersi w rnych rejonach wia ta w tej samej grupie wiekowej. Kraje o najwikszej licz bie zachorowa to wYSokouprzemystowione pastwa zachodnie. Podobna sytuacja dotyczy zachorowa na in ne nowotwory (jajnikw, okrnicy, trzustki, jder etc. ) bez wzgldu na istnienie systemw wczesnego wykrywania.

Ryc. 2 Zachorowalno na raka prostaty na wiecie (w tej sa mej grupie wiekowej). Widoczne zbienoci z rakiem piersi. Baza Danych CIRC OMS.

Patrz: www. dep. iarc. fr

P tz w w dep. iarc. fr ar: w .

Prawidowa komrka zabjczym"

Komrka nowotworowa przed atakiem

Zniszczona komrka nowotworowa

Ryc. 3 A Komrka rakowa S180 z mikrokosmkami w jamie brzusznej myszy po datnej na nowotwory.

Ryc. 3 B W brzuchu myszy odpornej: ko mrka rakowa S180 jest atakowana przez komrki zabjczynie systemu immunologicznego.

Ryc. 3 C Powierzchnia staje si gadka (traci mikrokosmki) i podziurawiona. Traci mas i kulisty ksztat.

Ryc. 4 A Angioneza to proces tworzenia nowej siatki naczy krwiononych. Proces ten przeksztaca ma grup komrek rakowych (guz in situ) w potn mas, zdoln do ogarmicia innych narzdw.

Ryc. 4 B Procesy, ktre spowalniaj angiogenez, mog zmniej sza guz i utrzyma go w stanie utajonym.

Ryc. 5 Normalny proces zapalny. Uszkodzenie tkanki powoduje skupienie komrek immunologicznych; te niszcz bakterie i pobudzaj namnaanie komrek oraz wzrost naczy krwiononych, aby naprawi uszkodzenia. Gdy tkanka zosta nie odbudowana, sytuacja wraca do normy.

Ryc 6 Bdny krg raka. Komrki nowotworowe zakcaj naturalne procesy zapalne, aby nasila wasny rozrost. Dziaaj jak niegojca si rana; same wytwarzaj substancje pobudzajce zapalenie, te nasilaj wzrost guza, roz rost naczy krwiononych, ktre s im potrzebne, oraz przycigaj komrki immunologiczne, ale rozbrojone", te bowiem wytwarzaj jeszcze wicej potrzebnych substancji.

Ryc. 7 Obieg mzgowy" ulega zakceniu - stres psychiczny powoduje wydzielanie si noradrenaliny i korytozolu.. Te zaburzaj funkcjonowanie komrek immunologicznych - nadprodukcja substancji prozapalnych i zahamowanie zwalczania komrek rakowych. Wtedy substancje wytwarzane przez komrki immunologiczne oddziauj na mzg.

Rozdzia 7

LEKCJE NAWROTU

Od mojej pierwszej operacji upyno kilka lat i wydawao si, e wszystko wrcio ju do normy. Pewnego dnia po poudniu piem herbat ze znajom. Naleaa ona do garstki bliskich osb, ktre wiedziay o mojej chorobie. Rozmawialimy o przyszoci, gdy znajoma zwrcia si do mnie z wahaniem: Davidzie, musz ci o to zapyta. W jaki sposb zajmujesz si swoj sfer?". Wiedziaa, e nie podzielam jej entuzjazmu dla zielarstwa i homeopatii. Dla mnie koncepcja sfery - o ktrej nigdy nie syszaem w akademii medycznej - leaa poza granicami medycyny naukowej i jako taka w ogle mnie nie interesowaa. Powiedziaem, e bardzo dobrze si mn zaopiekowano i e nie pozostaje nic do zrobienia; mona tylko mie nadziej, e guz nie powrci. Potem zmieniem temat. Pamitam, jak si w tym czasie odywiaem. Aby zaoszczdzi czas w szpitalu, nauczyem si w porze lunchu poprzestawa na daniu gwnym, ktre bez trudu mona byo zje podczas wykadu lub nawet w windzie. Niemal codziennie jadem chile con carne, bajgla i popijaem col. Z perspektywy czasu wiem, e taki zestaw stanowi wybuchow mieszank biaej mki i cukru, tuszczw zwierzcych obfitujcych w kwasy omega-6, a take hormonw i toksyn rodowiskowych. Podobnie jak wikszo ludzi, ktrzy otrzymali pierwsze ostrzeenie o raku i wydobrzeli, po stanowiem potraktowa chorob tak, jak traktuje si zapalenie puc albo zamanie koci. Zrobiem, co do mnie naleao, i zostawiem spraw za sob. Pochonity prac i narodzinami syna, znacznie ograniczyem ilo wicze fizycznych. Porzuciem take przelotne zainteresowanie medytacj, powstae pod wpywem lektury Junga. Nigdy nie dopuszczaem do siebie

myli, e skoro zapadem na raka, stao si tak prawdopodobnie dlatego, i co w mojej sferze pozwolio mu si rozwin, a ja powinienem si zaj sob, by ograniczy ryzyko jego nawrotu. Kilka miesicy pniej towarzyszyem pacjentce w czasie indiaskiej ceremonii jednoczcej rodzin i bliskich przyjaci chorej. Szaman wzywa duchy, by pomogy jej pokona chorob. Zrobi na mnie wraenie czowieka penego empatii, szczerego i wraliwego. W bardzo prostych sowach opisa poszczeglnych uczestnikw ceremonii i da pacjentce odczu, jak bardzo kady z nich chce wspomc jej pragnienie ycia, a wic i zdrowie. Nie miaem najmniejszych wtpliwoci, e szaman przez sam swoj obecno osign znakomity efekt terapeutyczny. Zaintrygoway mnie tajemnicze moce przypisywane owemu czowie kowi. Po ceremonii poprosiem, eby dotkn mojej czaszki i powiedzia, czy co wyczuwa. Delikatnie pooy rk na mojej gowie, zamkn oczy i po kilku sekundach rzek: - Mogo tam co by, ale odeszo. Teraz nic nie zostao. Jego sowa zbytnio mi nie zaimponoway. Wiedziaem, e z choroby nic nie zostao, bo wskazyway na to wyniki rocznych bada okresowych. Szaman mg wyczu moj pewno siebie. Po chwili z szelmowskim byskiem w oku doda: - Ludzie przychodz do mnie, ale prawdziw szamank jest moja matka. Nazajutrz udaem si do niej. Miaa dziewidziesit lat, bya drobna i szczupa. Ledwie sigaa mi gow do podbrdka. Jak na swj wiek poruszaa si nader wawo i mieszkaa sama w przyczepie. Miaa pomarszczon twarz i bya praktycznie bezzbna. Jednak gdy umiechna si swoimi przenikliwymi oczyma, wydaa mi si moda. Pooya do na mojej gowie i przez chwil si koncentrowaa. Co tam jest nie w porzdku - oznajmia. - Miae powan chorob i ona wrcia. Ale nie martw si, wszystko bdzie dobrze". Potem gospodyni powiedziaa, e jest zmczona, i moja wizyta dobiega koca. Nie przywizywaem duej wagi do tej przepowiedni, wolaem ufa wynikom badania sprzed trzech miesicy. Jednak byo we mnie co, co okazao si podatne na przestrog szamanki, gdy na nastpne badanie nie czekaem tak dugo jak zwykle. Dowiedziaem si, e kobieta miaa racj: rak powrci dokadnie w tym samym miejscu. Syszc po raz pierwszy, e masz raka, przeywasz szok; czujesz si

zdradzony przez ycie i przez swoje ciao. Jednak kiedy powiedz ci o nawrocie, jeste zdruzgotany. To tak, jakby nagle odkry, e potwr, ktrego, jak ci si zdawao, zostawie daleko za sob, wci w tobie tkwi. Przez cay czas podkrada si w pmroku i znw ci dopad. Czy nigdy nie da ci spokoju? Wstrznity, w jednej chwili przypomniaem sobie cierpienie i strach, ktrych dowiadczyem za pierwszym razem. Powie dziaem sobie, e nie mam do siy, by przechodzi przez to wszystko powtrnie. Odwoaem wizyty pacjentw i wyszedem na saniotny spacer. Buzowao mi w gowie. Wci pamitam wzburzenie, ktre mnie ogarno. Chtnie porozmawiabym wtedy z Bogiem. Tylko e w niego nie wierzyem. W kocu zdoaem skupi si na oddychaniu, wyciszy si i zwrci do wewntrz. Przybrao to form modlitwy: Moje ciao, moje istnienie, moja sio ycia, przemwcie do mnie! Pomcie wyczu, co si z wami dzieje. Pomcie zrozumie, dlaczego nie daycie sobie rady. Powiedzcie, czego wam trzeba, co was odywia, wzmacnia i chroni. Powiedzcie, jak moemy sobie wsplnie poradzi, bo sam, uywajc gowy, poniosem porak i nie wiem, co dalej czyni". Po chwili odnalazem si i wiar i zaczem zasiga opinii specjalistw. Pacjenci dziwi si czasem, e lekarze, ktrych si radz, zalecaj im tak odmienne rodzaje kuracji. Jednak rak przybiera tak nadzwyczaj zrnicowane formy, e medycyna prbuje go atakowa z rozmaitych stron. W obliczu tak zoonego zjawiska kady lekarz ucieka si do metody, ktr najlepiej opanowa i ktrej ufa. Dlatego aden znany mi lekarz nie powierzyby zdrowia swojego ani czonka swojej rodziny poradzie pierwszego specjalisty, do ktrego si udaje; zasignby opinii co najmniej dwch lub trzech kolegw. W zalenoci od kultury medycznej, do ktrej lekarze nale, ich preferencje lecznicze znacznie si od siebie rni. Na przykad w Stanach Zjednoczonych dugo uwaano, e wszystkie przypadki raka piersi wymagaj nie tylko usunicia caej piersi, lecz take wzw chonnych po stronie dotknitej nowotworem, a nawet mini ksztatujcych pach. Wydawao si, e technika ta jest nieodzowna dla zapobieenia nawrotowi choroby. W tym samym czasie francuscy i woscy chirurdzy zaczli usuwa guzki, a nastpnie stosowa radioterapi. Usuwali sam nowotwr, a reszta piersi i ciaa pozostawaa nienaruszona. Pniej okazao si, e rezultaty dugookresowe byy dokadnie takie same, przy czym europejska metoda charakteryzowaa si znacznie mniejszymi uszczerbkami cielesnymi i psychologicznymi.

Jak unikn szarlatanw Jest kilka prostych zasad, ktre wystarczy stosowa, by nie wpa w puapki hochsztaplerw: - unika terapeutw odmawiajcych wsppracy z onkologiem i na kaniajcych do przerwania leczenia konwencjonalnego - zalecajcych kuracj, ktrej skutecznoci nie dowiedziono, a ktra wie si z niezaprzeczalnym ryzykiem - zalecajcych leczenie, ktrego cena jest nieproporcjonalna do spodziewanych korzyci - obiecujcych, e ich metoda daje gwarancj skutecznoci pod warunkiem, e twoje pragnienie wyzdrowienia jest autentyczne

Jak to czsto bywa w przypadku nowotworu, chirurg, do ktrego si udaem, orzek, e najlepsza bdzie operacja, radiolog doradza nawiet lania, a onkolog kaza si zastanowi nad chemioterapi. Istniaa rwnie moliwo czenia na rne sposoby wszystkich kuracji. Jednak kada z nich miaa powane mankamenty. Operacja wymagaa przecicia zdrowej tkanki na znacznej dugoci, by pozostawi jak najmniej zaraonych rakiem komrek. Lecz przy tego rodzaju guzie pewna ich ilo zawsze pozostaje. Radioterapia wizaa si z ryzykiem - niewielkim, ale znaczcym - e po dziesiciu lub pitnastu latach pojawi si demencja. Jeli szanse wyzdrowienia s znikome, jest to moliwo, do ktrej zawsze mona si w ostatecznoci uciec. Ja jednak wolaem liczy na znacznie dusze ycie. Jeden z najzdolniejszych neurochirurgw, z jakimi pracowaem, zapad na demencj kilka lat po radioterapii guza mzgu, ktry nawet nie by zoliwy. Prawdopodobiestwo byo nike, lecz jemu nie dopisao szczcie. Nie chciaem skoczy tak samo jak on. Jeli chodzi o chemioterapi, to jest ona z definicji zatruwaniem organizmu. Chemioterapia najpierw zabija komrki mnoce si byskawicznie - to znaczy nowotworowe - lecz niszczy rwnie komrki jelit oraz te, ktre s odporne na raka, a take mieszki wosowe. Moe te prowadzi do bezpodnoci. Nie widziaem nic zachcajcego w myli, e przez kilka miesicy bd musia y z tak trucizn w organizmie. Tym bardziej e metoda nie dawaa gwarancji sukcesu,

gdy guzy mzgu maj skonno do raptownego uodparniania si na chemioterapi. Naturalnie usyszaem rwnie wiele rad na temat alternatywnych metod leczenia, ktrych opisy zabrzmiay nazbyt optymistycznie. Mimo to rozumiaem, jakie to kuszce uwierzy w moliwo cakowitego wyle czenia, pozwalajcego zarazem unikn cikiej kuracji oraz skutkw ubocznych. C Podobnie jak wikszo pacjentw, w miar napywu informacji czuem si coraz bardziej zdezorientowany. Kady badajcy mnie lekarz przed stawia przekonujce fakty na poparcie tej bd innej metody, a inne, rwnie wiarygodne, znajdowaem w kadym przeczytanym artykule i na kadej stronie internetowej. Jak tu wybiera? Dopiero gbokie wniknicie w samego siebie pozwolio mi odnale to, co zadwiczao prawdziwie w moich uszach. Zrezygnowaem z najnowoczeniejszej metody, w ktrej ruchami chirurga kieruje komputer. Chirurg, ktry mi j zaproponowa, opowiada wycznie o technice i wydawa si bardziej zainteresowany swoim robotem ni moimi obawami, wtpliwociami i nadziejami. Wolaem tego, ktry uj mnie spojrzeniem w oczy i ciepem. Czuem si pod dobr opiek nawet wwczas, gdy mnie bada. Niewiele do tego trzeba: umiechu, intonacji gosu, paru sw. Spodobao mi si to, co powiedzia: Nigdy nie wiadomo, co si odkryje w rodku czaszki, a ja nie mog panu niczego obieca. Mog tylko zapewni, e zrobi wszystko, co bdzie w mojej mocy. Czuem, e mwi szczerze i e naprawd zrobi wszystko, co w jego mocy. Takiej wanie wiary byo mi trzeba; nie za robota, cudu nowoczes nej techniki. Po operacji zdecydowaem si na roczn chemioterapi, by wyelimino wa jak najwicej komrek nowotworowych. Wanie wtedy zagbiem si w literatur naukow, by pokona niesprzyjajce mi dane statystyczne. Tym razem do mnie dotaro: zamierzaem na serio zaj si moj sfer.

Rozdzia 8

YWNO KONTRA RAK

Cz 1

NOWA MEDYCYNA YWIENIA

Zasada tybetaska
Moja wizja medycyny zacza si zmienia na ulicach Dharamsali, siedziby rzdu dalajlamy na wygnaniu w Indiach. W czasie misji humanitarnej na rzecz tybetaskich sierot dowiedziaem si, e w Dharamsali funkcjonuj dwa systemy opieki zdrowotnej. Orodkiem pierwszego by szpital Dalac, nowoczesna zachodnia placwka z chirurgi, typow aparatur radiograficzn i ultrasonograficzn oraz konwencjonalnymi lekarstwami. Wok szpitala rozmiecili prywatne gabinety lekarze z Indii, Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych, praktykujcy zachodni medycyn. W rozmowach powoy walimy si na te same podrczniki, z ktrych korzystaem w akademii medycznej. Mwilimy tym samym jzykiem i doskonale si rozumielimy. Jednake w tym samym miecie znajdowaa si rwnie szkoa medyczna, w ktrej nauczano tradycyjnej medycyny tybetaskiej, oraz manufaktura wytwarzajca tybetaskie lekarstwa zioowe; byli te tybeta scy lekarze stosujcy metody leczenia cakowicie odmienne od tych, ktre znaem. Badali ciao tak, jak my ogldamy ziemi w ogrodzie. Nie szukali objaww choroby, ktre czsto s widoczne goym okiem. Szukali zaburze sfery - tego, czego potrzeba ciau, by samo obronio si przed chorob. Chcieli zrozumie, jak to konkretne ciao, ta gleba moe by wzmocniona, by moga stawi czoo chorobie, ktra kazaa pacjentowi szuka pomocy.

Nigdy nie patrzyem w ten sposb na schorzenia i to podejcie mnie zbulwersowao. Tym bardziej e tybetascy koledzy w celu wzmocnienia ciaa uciekali si do lekw, ktre wydaway mi si ezoteryczne i najpraw dopodobniej pozbawione wszelkiej skutecznoci. Prawili o akupunkturze, medytacji oraz naparach zioowych i czsto rozwodzili si na temat poprawy diety. Wedle mojego systemu odniesie byo oczywiste, e adna z tych metod nie moe da prawdziwych efektw. W najlepszym razie wszystkie te rodki zaradcze mogy przynie pacjentowi odrobin ulgi i zaj go, dajc jednoczenie zudzenie, e robi dla siebie co dobrego. Zachodziem w gow, jak bym postpi, gdybym by Tybetaczykiem i zachorowa. Gdybym mia do wyboru dwa rwnolege systemy opieki zdrowotnej, ktry bym wybra? Przebywajc w Dharamsali, zadawaem to pytanie wszystkim, z ktrymi pracowaem albo ktrych poznaem. Zapyta em o to ministra zdrowia, ktry mnie tam zaprosi, i brata Dalajlamy, w ktrego domu mieszkaem; pytaem wielkich tybetaskich lekarzy, ktrym mnie przedstawiono. Rozmawiaem o tym ze zwykymi ludmi, ktrych napotkaem, chodzc pieszo po miecie. Zdawao mi si, e stawiam ich przed dylematem: czy wybraliby zachodni medycyn, nowoczesn i skuteczn, czy te wasn, staroytn, kierujc si umiowaniem tradycji? Spogldali na mnie, jakbym zada gupie pytanie. Ale to oczywis te - odpowiadali wszyscy jak jeden m. - Jeli jest to ostra choroba, taka jak zapalenie puc, zawa albo zapalenie wyrostka, trzeba i do lekarza z Zachodu. Oni maj szybkie, skuteczne leki na kryzysy zdrowotne i wypadki. Ale jeli choroba jest chroniczna, trzeba si zwrci do lekarza tybetaskiego. Ich kuracje trwaj duej, ale dotykaj gbi sfery. Na dusz met jest to jedyna rzecz, ktra naprawd dziaa". A rak? Ocenia si, e komrka rakowa potrzebuje od roku do czterdziestu lat, by zmieni si w grony nowotwr. Czy w takim razie jest to ostra dolegliwo, czy przewleka choroba? Co my na Zachodzie robimy, by dotrze w gb sfery"?

Pidziesiciu naukowcw i nutraceutyki

Doktor Richard Beliveau, biochemik i profesor Uniwersytetu w Mont realu, kieruje jednym z najwikszych na wiecie laboratoriw medycyny molekularnej, specjalizujcych si w badaniu biologii raka. W cig11

dwudziestu lat wsppracowa z najwikszymi firmami farmaceutycznymi, takimi jak Astra-Zeneca, Novartis, Sandoz, Wyeth i Merck, w celu rozpoznania mechanizmw, ktre mogyby poprawi skuteczno lekw antyrakowych. Ich zrozumienie pozwolioby opracowa nowe rodki, ktrych dziaanie bdzie nioso ze sob mniej efektw ubocznych. Beliveau i jego zesp skoncentrowali si na zagadnieniach biochemicznych, odlegych o cae lata wietlne od trosk pacjentw cierpicych na raka. Pewnego dnia laboratorium doktora Beliveau zostao przeniesione do nowej siedziby, mieszczcej si w szpitalu dziecicym Uniwersytetu w Montrealu. Tam wszystko si zmienio. Nowy ssiad szefa placwki, kierownik dziau hematoonkologii, poprosi doktora Beliveau, by zaj si poszukiwaniem komplementarnych metod ograniczenia toksycznoci i zwikszenia skutecznoci chemioterapii i radioterapii. Jestem otwarty na wszystko, co pan znajdzie, byleby pomogo to nam w opiece nad dziemi - powiedzia. - Wszystko, co mona doczy do istniejcych kuracji. Nawet gdyby miao si wiza z diet". Koncepcja diety bya obca farmakologii medycznej, ktr Richard Beliveau praktykowa przez dwadziecia lat. Jednak od czasu przepro wadzki, w drodze do laboratorium codziennie przechodzi przez oddzia dla dzieci z biaaczk. Rodzice czsto zatrzymywali go na korytarzu. Czy mona zrobi co jeszcze dla naszej creczki? Moe jakie lekarstwo w fazie prb? Jestemy gotowi na wszystko". Ale najtrudniej byo wtedy, gdy zatrzymyway go same dzieci i zadaway te same pytania. Doktor by wstrznity, w jego mzgu zaczy si wykluwa najrozmaitsze pomysy, czasem w rodku nocy. Oprzytomniawszy, uwiadamia sobie, e nie s nic warte. Nazajutrz zabra si do przegldania literatury w poszukiwaniu jakiego tropu, ktrym mgby pody. W ten wanie sposb pewnego dnia trafi na przeomowy artyku opublikowany w prestiowym czasopi mie Natur". Od kilku lat cay przemys farmaceutyczny zajmowa si poszukiwa niem syntetycznej molekuy zdolnej do blokowania rozwoju nowych naczy krwiononych, potrzebnych guzom do wzrostu (patrz rozdzia 4 Powicony angiogenezie). Dwaj naukowcy z Instytutu Karoliskiego w Sztokholmie, doktorzy Yihai Cao i Renai Cao, po raz pierwszy dowiedli, Ze tak zwyczajny pyn jak herbata (po wodzie najbardziej rozpowszechniony napj na wiecie) jest w stanie blokowa angiogenez za pomoc takiego

samego mechanizmu, jaki wykorzystuj istniejce lekarstwa. Wystarczyy tylko dwie lub trzy filianki zielonej herbaty dziennie1. Pomys olni doktora Beliveau, oznacza bowiem, e szuka naley w krlestwie produktw spoywczych! Wszystkie dane epidemiologiczne potwierdzay odkrycie szwedzkich uczonych. Najistotniejsza rnica midzy spoeczestwami z najwyszymi i najniszymi wskanikami zachorowa na raka tkwia w ywnoci! Kiedy mieszkaniec Azji zapada na raka piersi lub prostaty, guz by zwykle mniej zoliwy ni u mieszkaca Zachodu. Fakty byy takie, e wszdzie, gdzie obficie pito zielon herbat, nowotwory wystpoway rzadziej. Beliveau po raz pierwszy zada sobie pytanie, czy zwizki chemiczne zawarte w niektrych rodzajach ywnoci s silnymi rodkami antyrakowymi. Co wicej, ludzie wyprbowali je przez pi tysicy lat, co dobitnie wiadczyo o tym, e s nieszkodliwe. Wreszcie natrafi na co, co mona byo zaproponowa dzieciom, nie naraajc ich na najmniejsze ryzyko: antyrakowy produkt spoywczy albo, jak to nazwa Beliveau, nutraceutyk. Laboratorium medycyny molekularnej przy Szpitalu Dziecicym im. w. Justyny w Montrealu byo jednym z najlepiej przygotowanych do tego, by podda analizie skutki dziaania rozmaitych moleku na wzrost komrek rakowych oraz angiogenez naczy krwiononych potrzebnych do ich odywiania. Gdyby Beliveau postanowi wykorzysta swj pidziesicioosobowy zesp badawczy i sprzt wart dwadziecia milionw dolarw do poszukiwania antyrakowych produktw spoywczych, moliwy byby byskawiczny postp. Bya to jednak ryzykowna decyzja. Jako e ywnoci nie da si opatentowa, nie mona byo liczy na rentowno - kto zatem miaby zapaci za badania? Skoro nie istnia namacalny dowd susznoci podejcia do zagadnienia, podanie tym tropem wydawao si nieuzasad nione ekonomicznie. Samo ycie pchno doktora Beliveau do skoku, ktrego nie zaryzykowao jeszcze adne laboratorium na wiecie.

Rak bez choroby

W pewien czwartkowy wieczr Richard Beliveau odebra rozpaczliwy telefon, z ktrego dowiedzia si, e jego przyjaciel ma zoliwego raka trzustki. Lenny mieszka w Nowym Jorku. W szpitalu Sloan-Kettering Memoria, jednym z gwnych orodkw leczenia raka w Stanach

Zjednoczonych, usysza, e zostao mu zaledwie kilka miesicy ycia. Rak trzustki jest jednym z najbardziej zowrogich nowotworw. Lenny, rosy mczyzna, lubicy gromko si mia, by postaci jak z powieci, a jego napady gniewu byy wprost legendarne. Poza tym uwielbia pokera i hazard. Tym razem dosta ze karty, lecz tak jak zawsze zamierza gra o zwycistwo do samego koca. Chcia wiedzie, czy Beliveau moe mu co zaproponowa. Lenny gotw by pojecha choby na koniec wiata, by wzi udzia w jakiejkolwiek procedurze eks perymentalnej terapii. ona Lenny'ego ledwo mwia przez telefon. Mamrotaa, e spdzili wsplnie trzydzieci dwa lata, e nigdy si nie rozstawali. Nie moga sobie wyobrazi, e nagle to wszystko si koczy w taki sposb. Bagaa o jeszcze troch czasu. Beliveau poprosi o przysanie karty leczenia, a nazajutrz rano przejrza midzynarodowe bazy danych w poszukiwaniu najnowszych programw badawczych. Jednak programy leczenia raka trzustki byy bardzo nieliczne, a do tych, ktre istniay, nie przyjmowano z tak zaawansowan chorob. Doktor Beliveau z cikim sercem zadzwoni wieczorem do ony Lenny'ego, by powiedzie jej o porace. Kobieta wybuchna paczem. Wiedziaa o zaangaowaniu doktora w badania nad ywnoci i rakiem. Mwia, e bdzie si opiekowa mem od witu do nocy, a do ostatniej chwili. I e Lenny zrobi wszystko, co mu powie, a jeli doktor Beliveau ma jakiekolwiek sugestie, oni je wyprbuj. Nie mieli nic do stracenia. W istocie tak byo. Beliveau stwierdzi, e jeli jego przemylenia id waciw drog, nadszed moment, by pozwoli komu potrzebujcemu z nich skorzysta. Przez cay weekend przeglda baz danych MedLine *. Wyszuka artykuy z najrozmaitszych rde dotyczce produktw spoyw czych, co do ktrych istniaa pewno, e zwalczaj nowotwory. Obliczy zawartoci fitochemikaliw moliwych do uzyskania z iloci produktw uywanych do przyrzdzania posikw, oszacowa stopie ich wchaniania przez ukad pokarmowy i tkanki. Po dwch dniach intensywnej pracy stworzy pierwsz list pokarmw przeciwdziaajcych nowotworom, na 2 Podstawie ktrej miaa pniej powsta ksika . Na licie znalazy si midzy innymi rne rodzaje kapusty, brokuy, czosnek, soja, zielona
Skomputeryzowane archiwum wszystkich artykuw medycznych opublikowanych na wiecie, prowadzone przez Narodow Bibliotek Medyczn w Waszyngtonie.

http: //www. mp. pl/medline/index. php?_tc=1CE387535A0D49A7BEE7D5265F4084

herbata, szafran indyjski, maliny, borwki i ciemna czekolada. W niedziel wieczorem Beliveau zadzwoni do ony Lenny'ego, by przekaza jej list wraz z instrukcjami: Rak jest jak cukrzyca, codziennie trzeba mu powica uwag. Macie kilka miesicy, pokarmy z tej listy Lenny musi je przy kadym posiku, bez wyjtkw. Nie chodzi o to, eby spoywa je od czasu do czasu. I nie wolno od nich odstpowa". Doda, e wszelkie tuszcze z wyjtkiem olejw z oliwek, rzepaku siemienia, s zakazane, gdy zawieraj kwas omega-6 sprzyjajcy stanom zapalnym. Poleci kilka japoskich przepisw, ktre zna i szczeglnie lubi. ona Lenny'ego zanotowaa i obiecaa, e bdzie je codziennie przyrzdza. Bya to jedyna nadzieja, ktrej moga si chwyci. Z pocztku dzwonia czsto. Skrupulatnie wypeniaa zalecenia, lecz drczy j lk. Szlochaa przez telefon: Nie chc go straci... ". Po dwch tygodniach jej gos si zmieni. Lenny wsta z ka pierwszy raz od czterech miesicy. Jad dzisiaj z apetytem". Stan Lenny'ego poprawia si z dnia na dzie. Czuje si lepiej... chodzi... wyszed na spacer". Beliveau nie wierzy wasnym uszom. W kocu by to rak trzustki, spadajcy na czowieka jak grom, jeden z najbardziej zjadliwych nowotworw. Nie ulega jednak wtpliwoci, e w wycieczonym organizmie Lenny'ego zachodzi jaka zmiana. Lenny przey cztery i p roku. Guz dugo utrzymywa si w stabilnym stanie, a nawet zmniejszy si o jedn czwart. Mczyzna znw mg podrowa i realizowa swoje pasje. Jego nowojorski onkolog stwierdzi, e nigdy czego podobnego nie widzia. Przez pewien czas Lenny chodzi z rakiem, jak gdyby nigdy nic, ale w kocu jego ciao si poddao. Opowiadajc jego histori, Richard Beliveau niemal si czerwieni. Pierwszy raz daem komu takie zalecenia. Pojedynczy przypadek, nie naleao wyciga z niego adnych wnioskw. Ale gdyby jednak byo to moliwe... ?". Dla badacza, ktry powici ycie biologii i chemioterapii, by to szok. Lecz z drugiej strony, co waciwie nie pozwala nam lepiej si odywia w czasie chemioterapii lub po niej? Wszak nie ma adnych przeciwwskaza. Po dowiadczeniu, ktrym okazaa si terapia Lenny'ego, Richard Beliveau nadal zrywa si ze snu w rodku nocy. Co z tym zrobi? - myla. - Czy mam prawo zbagatelizowa spostrzeenie tak istotne dla zdrowia publicznego? Czy wolno zrezygnowa z systematycz nego, naukowego badania dietetycznej metody leczenia?". Po dugich

wahaniach postanowi rozpocz w swoim laboratorium najwikszy w histo rii program bada biochemicznych skutkw oddziaywania produktw ywnociowych zwalczajcych nowotwory. Ich wyniki radykalnie zmieniy pojcie o najlepszych metodach przeciwdziaania rakowi. Jak do tego doszo?

Nasienie i gleba
Doktor T. Colin Campbell, profesor Uniwersytetu Cornell, jest autorem najwszechstronniejszego jak dotd badania zwizku raka z nawykami ywieniowymi. Dziecistwo spdzi na farmie i by moe jego znajomo rodowiska wiejskiego okazaa si poyteczna, gdy dziki niej zdoa w niesychanie przekonujcy sposb wyrazi relacje midzy diet i roz wojem nowotworu3. Przyrwna trzy fazy wzrostu guza - pocztkow, rozrostow i postpow - do rozwoju chwastu. W fazie pocztkowej rolina staje si chwastem, pleni si w sposb niekontrolowany, wdziera si na grzdki, cieki i dociera a do chodnika. Rolina, ktra si nie rozprzestrzenia, nie jest chwastem*. Faza pocztkowa - obecno potencjalnie gronego nasienia - jest w znacznym stopniu uzaleniona od naszych genw i iloci toksyn w otoczeniu (promieniowania, karcenogennych chemikaliw etc). Jednak wzrost owego nasienia zaley od tego, czy zaistniej niezbdne dla niego warunki: czy bdzie miao sprzyjajc gleb, wod i soce. W ksice opowiadajcej o prowadzonych przez trzydzieci pi lat badaniach nad rol czynnikw dietetycznych w rozwoju raka Campbell pisze na koniec: Rozwj raka jest procesem odwracalnym, zalenym od tego, czy we wczesnej fazie nowotwr mia odpowiednie warunki do wzrostu. Wanie dlatego tak wane s czynniki dietetyczne. Niektre sprzyjaj rakowi, odywiaj go, a inne go zwalczaj. Wzrost raka spowalnia si bd zatrzymuje, gdy te drugie uzyskuj przewag. Jest to proces 2 przeciwsobny. Trzeba z ca moc podkrela jego odwracalno .
* To samo odnosi si do guzw. Na przykad pieprzyki s guzami. Mog si pojawia, rozrasta si albo znika, lecz zachowuj si w sposb cywilizowany". Nie lakuj ssiadujcej ze sob tkanki, osigaj wielko zaledwie kilku milimetrw i nigdy nie przenosz si na inne organy lub obszary ciaa. Nie s chwastami" i - tak jak kwiaty - maj nawet walor estetyczny.

Nawet jeli zaistniej optymalne warunki dietetyczne dla fazy wzros towej nowotworu - tak jak to si dzieje w dietach mieszkacw krajw zachodnich - specjalici uwaaj, e mniej ni jedna komrka rakowa na dziesi tysicy staje si guzem zdolnym do atakowania tkanek4, 5. Zatem dziaajc na glebie, na ktrej wystpuj nasiona raka, mona znacznie ograniczy moliwoci ich rozwoju. Prawdopodobnie tak wanie ma si sprawa z Azjatami, noszcymi w ciaach tyle samo mikroguzw co mieszkacy Zachodu, lecz ktrych guzki nie przeksztacaj si w nowo twory zoliwe. I tak samo jak w ogrodzie, moemy nauczy si kontrolowa wzrost chwastw za pomoc skadu gleby, ograniczajc im dopyw skadnikw odywczych i dostarczajc w duej iloci tych, ktre je zwalczaj. To wanie uwiadomi sobie wybitny angielski chirurg Stephen Paget. W 1889 roku w czasopimie Lancet" opublikowa artyku przedstawiajcy hipotez, ktra dzi, po upywie stu dwudziestu lat, wci uwaana jest za suszn. Tytu, ktry mu nada, godzien jest bajek Ezopa: The seed and soil hypothesis (Hipoteza nasienia i gleby)6. Sto lat pniej, w czasopimie Natur", naukowcy z Instytutu Bada nad Rakiem przy Uniwersytecie Kalifornijskim w San Francisco wykazali suszno tezy Pageta w odniesieniu do bardzo agresywnych komrek rakowych. Jeli otoczenie guza pozbawi si czynnikw zapalnych potrzeb nych im do wzrostu, guz nie zdoa si rozpleni7. Prawda za jest taka, e owe czynniki zapalne - nawozy dla raka - dostarczane s wraz z naszym pokarmem. Najwaniejsze z nich to oczyszczony cukier, pobudzajcy zapaleniotwrcz insulin i IGF, niedostateczna ilo kwasw omega-3 wraz z jednoczesnym nadmiarem kwasw omega-6, zmieniajcych si w molekuy ognisk zapalnych, oraz hormony wzrostu obecne w misie i nieorganicznych produktach mleczarskich, rwnie stymulujcych wzrost IGF. I na odwrt: poywienie moe dostarcza organizmowi rodkw zwalczajcych raka, takich jak fitochemikalia, skadniki niektrych jarzyn i owocw, ktre bezporednio przeciwdziaaj mechanizmom powstawania zapale. (Patrz poniej). Omawiajc diet mieszkacw Zachodu w wietle tych odkry, Richard Beliveau nie kryje troski. W cigu lat bada wiele si nauczyem, le cZ gdyby poproszono mnie o opracowanie diety maksymalnie wspomagajcej rozwj raka, nie zdoabym wymyli niczego lepszego od naszej codziennej diety!".

Rysunek 19. ywno czy zwizki antyrakowe? Niektre roliny jadalne zawieraj molekuy uznane przez spoeczno naukow za szczeglnie silne rodki przeciwdziaajce nowotworom. Oto zestawienie lekko zmodyfikowane w stosunku do tego, ktre zostao opublikowane na amach midzynarodo o czasopisma Natur" 8 .

Pokarmy, ktre dziaaj jak lekarstwa

Niektre rodzaje poywienia stanowi nawozy dla guzw, inne za nios w sobie cenne zwizki antyrakowe. Najnowsze badania pokazuj, e jest ich o wiele wicej anieli znane od dawna witaminy, mineray i antyoksydanty. W przyrodzie warzywa nie mog ani uciec przed napaci, ani si przed ni ochroni. By przetrwa, musz by wyposaone w silne molekuy zdolne broni si przed bakteriami, owadami i niesprzyjajc pogod. S nimi zwizki fitochemiczne obdarzone waciwociami zabijajcymi mikroby, grzyby i insekty, oddziaujce na mechanizmy biologiczne potencjalnych agresorw. Maj rwnie waciwoci antyutleniaczy, chronice komrki roliny przed wilgoci i promieniami sonecznymi (antyoksydanty nie pozwalaj na utworzenie komrkowej rdzy", gdy kruche mechanizmy komrki s naraone na korozyjne dziaanie tlenu).

Zielona herbata blokuje zaraanie komrek i angiogenez

Zielona herbata, rosnca w strefach o szczeglnie wilgotnym klimacie, zawiera liczne polifenole zwane katechinami. Jeden z nich, epigallocatechin galusan, inaczej EGCG, naley do najsilniejszych zwizkw spoywczych przeciwdziaajcych powstawaniu nowych naczy krwiononych zasilaj cych komrki rakowe. Ulega zniszczeniu w procesie fermentacji koniecz nym do wytworzenia czarnej herbaty, lecz wystpuje w duych ilociach w herbacie, ktra nie zostaa mu poddana i dziki temu pozostaa zielona. Po wypiciu dwch lub trzech filianek zielonej herbaty krew obfituje w EGCG. Zwizek ten rozprowadzany jest w organizmie za pomoc naczy wosowatych, otaczajcych i odywiajcych kad komrk ciaa. EGCG osiada na powierzchni kadej komrki i blokuje przeczniki" (receptory), ktrych zadaniem jest wysanie sygnau pozwalajcego na przeniknicie do jej wntrza ssiadujcym komrkom, na przykad rakowym9. EGCG potrafi take blokowa receptory wysyajce rozkazy tworzenia nowych komrek1. Zablokowane przez EGCG molekuy nie reaguj ju na polecenia wysyane przez komrki nowotworowe za porednictwem czynnikw sprzyjajcych powstawaniu ognisk zapalnych, by zaatakowa tkank i stworzy nowe naczynia potrzebne do wzrostu guza.

W laboratorium medycyny molekularnej w Montrealu Richard Beliveau i jego zesp przebadali skutki oddziaywania EGCG wyizolowanego z zielonej herbaty na kilka szczepw komrek nowotworowych. Zaobserwowali, e znacznie zwalniaj one postp biaaczki, raka piersi, prostaty, nerki, skry i jamy ustnej10. Zielona herbata dziaa take jako odtruwacz organizmu. Uruchamia w wtrobie mechanizmy, ktre szybciej eliminuj z ciaa rakotwrcze toksyny. Wykazano, e u myszy zielona herbata zablokowaa dziaanie chemicznych karcenogenw odpowiedzialnych za raka piersi, puc, prze yku, odka i okrnicy10.
Metod terapii dla dzieci cierpicych na guzy mzgu jest niewiele. Radio terapia, czsto stosowana u dorosych pacjentw, bywa zbyt niebezpieczna dla mzgu w fazie rozwoju. Ale komrki dziecicego cewiaka nerwowego staj si o wiele bardziej podatne na bardzo mae dawki nawietlania, jeli zostay wczeniej uwraliwione na aktywne - a przy tym cakowicie nieszkodliwe - zwizki zielonej herbaty11.

Rysunek 20. Aktywne molekuy zielonej herbaty wzmacniaj efekt oddziay wania radioterapii na komrki guza mzgu, uwraliwiajc go na promienio wanie11.

Skutek wywierany na organizm przez ECGC zdumiewa jeszcze bardziej w kombinacji z dziaaniem innych zwizkw powszechnie wystpujcy^ w azjatyckiej diecie, na przykad gdy zielona herbata czy si z soj Naukowcy z Laboratorium ywienia i Metabolizmu w Harvardzie wykazali e poczenie zielonej herbaty i soi potguje ochronne skutki dziaania obu czynnikw z osobna. Dzieje si tak zarwno w przypadku raka prostaty jak i raka piersi12, 13. We wnioskach artykuu uczeni napisali: Nasze badania wskazuj, e fitochemikalia zawarte w soi i zielonej herbacie mog by wykorzystywane jako skuteczny rodek dietetyczny powstrzymu jcy postp estrogenozalenego raka piersi. Te nadzwyczaj Ostrone sowa, cechujce artykuy naukowe powicone nowotworom (peen rezerwy styl naukowcw z Harvardu jest tego dobitnym przykadem), naley uzna za bardzo znaczce.

Soja blokuje dziaanie gronych hormonw

Take soja zawiera silne fitochemikalia przeciwdziaajce mechani zmom potrzebnym do przetrwania i rozwoju raka. S to izoflawony, z ktrych najwaniejszymi s genisteina, daidzeina i glyciteina. Nazy wa si je fitoestrogenami, gdy molekuy te s bardzo podobne do eskich estrogenw. Znaczna ilo naturalnych i chemicznych est rogenw u kobiet mieszkajcych w krajach zachodnich stanowi jedn z gwnych przyczyn epidemii raka piersi14. Wanie dlatego terapi hormonaln przepisuje si obecnie tylko kobietom po menopauzie, i to z wielk doz ostronoci, gdy wie si z ni podwyszone za groenie rakiem piersi*. Fitoestrogeny zawarte w soi s tysic razy mniej aktywne biologicznie ni naturalne eskie estrogeny. Dziaaj podobnie do tamoxifenu, leku powszechnie stosowanego do przeciw dziaania nawrotom raka piersi. Ich obecno we krwi znacznie ogranicza nadmierne pobudzanie organizmu przez estrogeny i w kon sekwencji moe spowolni wzrost guzw estrogenolubnych. Dziaanie soi, hamujce rozwj raka piersi, udowodniono jednak tylko u tych

kobiet, ktre przyjmoway j od dziecistwa. Nie zdoano dotd wykaza, e jest skuteczne, jeli przyjmowanie soi rozpoczo si w dorosym wieku. Jeden z izoflawonw sojowych, genisteina, bardzo przypomina mskie hormony stymulujce rozwj raka prostaty, zatem ten sam mechanizm ochronny dziaa przypuszczalnie u mczyzn regularnie spoywajcych soj.
Niektrym pacjentkom cierpicym na raka piersi odradzano spoywanie produktw sojowych. Jednak w literaturze fachowej panuje zgoda co do tego, e soja nie stanowi zagroenia w przypadku raka piersi. Wyjtek stanowi pewne suplementy diety przyjmowane w duych ilociach. Spoywana regularnie (codziennie) soja moe zmniejszy zagroenie xenoestrogenami, zwaszcza jeli stanowi cz diety bogatej w skadniki antyrakowe (zielona herbata, warzywa krzyowe etc. ) i wystpuje w nor malnych ilociach spoywczych (naley unika suplementw izoflawonowych). W oczekiwaniu na dokadniejsze dane Francuska Agencja Bez pieczestwa ywnoci (AFSSA) zaleca, by kobiety, ktre przeszy raka piersi, ograniczyy spoywanie soi do umiarkowanej iloci (nie wicej ni jeden jogurt sojowy dziennie lub jedna szklanka mleczka sojowego")16. Podejrzewa si, e skoncentrowane ekstrakty izoflawonw sprzedawane jako suplement diety w czasie menopauzy sprzyjaj rozwojowi nowo tworw, naley ich zatem unika.

Zawarte w soi izoflawony, podobnie jak EGCG w zielonej herbacie, blokuj angiogenez, tak wic odgrywaj wan rol w przeciwdziaaniu wielu innym odmianom raka, nie tylko nowotworw piersi i prostaty. Rne postacie soi (tofu, tempeh, miso, fasola mung, pdy fasoli etc. ) stanowi zatem poyteczny skadnik diety antyrakowej.

Kurkuma jest silnym rodkiem przeciwzapalnym

Nastpny godny uwagi produkt spoywczy take pochodzi z Azji. Tym razem jest to przyprawa o zdumiewajcych waciwociach: kurkuma.

Hindusi spoywaj rednio 1, 5 do 2 gramw kurkumy dziennie (1/4 - 1/2 yeczki). Z korzenia kurkumy otrzymuje si ty pyek, stanowicy gwny skadnik tego curry. Jest rwnie jednym z najpopularniejszych ajurwedyjskich lekw o dziaaniu przeciwzapalnym. aden inny produkt spoywczy nie dziaa tak silnie. Najwaniejszym zwizkiem odpowiedzial nym za to dziaanie jest kurkumin. W badaniach laboratoryjnych okazao si, e kurkumin ogranicza wzrost wielu rodzajw raka: midzy innymi nowotworw okrnicy, wtroby, odka i jajnikw, a take biaaczki. Oddziauje rwnie na angiogenez i zmusza komrki rakowe do ob umierania (w procesie zwanym apoptoz, ktry mona porwna do samobjstwa). U myszy kurkumin zapobiega rozwojowi kilku rodzajw guzw spowodowanych przez chemiczne karcenogeny17. Nie powinno zatem dziwi, e Hindusi zapadaj na raka puc osiem razy rzadziej ni mieszkacy krajw zachodnich, dziewi razy rzadziej na raka okrnicy, pi razy rzadziej na raka piersi i dziesi razy rzadziej na raka nerek18. Dzieje si tak mimo tego, e Hindusi s naraeni na dziaanie licznych karcenogenw wystpujcych w rodowisku, czsto na wiksz skal ni na Zachodzie. Profesor Bharat Aggarwal z Centrum Bada nad Rakiem im. Andersona w Houston uwaany jest za byskotliwego obrazoburc. Stoi na czele laboratorium pracujcego nad eksperymentalnymi terapiami nowotworw i jest jednym z najczciej cytowanych specjalistw19. Dowiadczenie w dziedzinie biochemii i farmakologii nie przeszkodzio mu, podobnie jak doktorowi Beliveau z Montrealu, pozosta otwartym na wszelkie nowinki, ktre mogyby si okaza pomocne w walce z rakiem. Bharat Aggarwal powiada, e kiedy jako mody czowiek mieszka w Batali w stanie Pendab, medycyna ajurwedyjska bya jedyn dostpn. I doskonale pamita jej skuteczno. Obroniwszy doktorat na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, zosta pierwszym biologiem zatrudnionym przez Genentech - synn firm zajmujc si inynieri genetyczn - do opracowania nowych molekular nych terapii chorb nowotworowych. W latach dziewidziesitych, juz jako pracownik Genentechu, odkry rol ognisk zapalnych w rozwoju raka, midzy innymi niesawnego NF-kappaB. Napisa pniej, e okieznanie szkodliwego dziaania NF-kappaB u chorych na raka jest kwesti ycia i mierci20. Od tej pory nieustannie poszukuje sposobw przeciwdziaano odkrytym przez siebie mechanizmom karcenogennym.

O kurkuminie pisze si w tekstach medycznych Indii, Chin, Tybetu i krajw Bliskiego Wschodu od ponad dwch tysicy lat. Aggarwal pamita, e ty proszek stale by obecny w kuchni jego matki w Indiach. Jako dorosy czowiek zaj si jego badaniem z tak sam ciekawoci naukow, z jak podchodzi do kadego nowego specyfiku stworzonego przez przemys farmaceutyczny. Profesor Aggarwal jako pierwszy udowodni, e kurkumin dziaa przeciwko rakowi we wntrzu komrek21. W 2005 roku wykaza, e oddziauje na raka piersi wszczepionego myszom, mimo e komrki te nie reagoway ju wwczas na chemioterapi z uyciem taxolu*. U myszy kurkumin w dawkach spoywczych znacznie ograniczy przerzuty. Wprawdzie w pucach wci wystpoway mikroguzy, lecz w wikszoci przypadkw nie byy ju w stanie si rozrasta i nie stanowiy powanego zagroenia dla organizmu22. W oczach tradycjonalistycznie mylcych onkologw z Centrum Bada nad Rakiem im. Andersona te wydumane eksperymenty czerpice z medycyny ludowej nie zasugiway na uwag. Jaki czas temu prezes orodka, doktor John Mendelsohn, jeden z najbardziej wpywowych onkologw w Stanach Zjednoczonych, znalaz si na konferencji nauko wej, w ktrej uczestniczy te Aggarwal. Postanowi zosta na jego prezentacji. Zdumiony, podszed do niego natychmiast po jej zakoczeniu. Nie wiedziaem, e paskie badania maj tak solidn podstaw nauko w", oznajmi. Po powrocie do Houston Mendelsohn postanowi rozpocz trzy prby kliniczne z kurkuminem. Pierwsza dotyczya jednej z najczstszych odmian nowotworu krwi (szpiczaka mnogiego), druga raka ukadu roz rodczego, a trzecia - zapobiegania rakowi puca u bardzo zagroonych pacjentw. Badania te s obecnie w toku i nic nie wiadomo o ich wynikach. Kurkumin jest znakomitym przykadem korzyci pyncych z wielkich tradycji kulinarnych, jake rnicych si od spoywania wyizolowanych substancji pokarmowych. Naukowcy z Tajwanu podjli prb leczenia guzw nowotworowych kurkuminem w kapsukach i odkryli, e ukad trawienny wchania go bardzo le23. Jeli nie zmiesza si go z papryTaxol uwaa si za jeden z niewielu lekw zachowujcych skuteczno w leczeniu ^ piersi na etapie przerzutw, lecz dziaa on w mniej ni poowie przypadkw.

k - a w takiej wanie postaci wystpuje on zawsze w curry - kurkumin nie jest w stanie pokona bariery jelitowej. Papryka zwiksza wchanianie kurkuminu dwa tysice razy24. Tak oto staroytna hinduska mdro wyprzedzia wspczesn nauk w odkrywaniu naturalnych powinowactw wystpujcych midzy rnymi produktami spoywczymi. Poszukujc informacji na temat mojego nowotworu, przeczytaem ze zdziwieniem, e nawet najbardziej agresywne odmiany raka, takie jak budzcy groz glejak, s znacznie bardziej podatne na chemioterapi, jeli jednoczenie podaje si pacjentowi kurkumin25. Zdaniem uczonych z zespou Aggarwala w Houston nadzwyczajna skuteczno kurkuminu w duej mierze wynika z jego zdolnoci bezporedniego oddziaywania na czarnego rycerza nowotworw, kt rego poznalimy w rozdziale 4, NF-kappaB, chronicego komrki rakowe przed dziaaniem mechanizmw obronnych organizmu. Cay przemys farmaceutyczny poszukuje nowych nietoksycznych zwizkw zdolnych przeciwdziaa mechanizmowi rozprzestrzeniania si raka. Wiadomo ju, e kurkumin skutecznie zwalcza NF-kappaB, a stosujc go przez dwa tysice lat w swojej kuchni, Hindusi dowiedli, e jest cakowicie niegrony dla zdrowia. Kurkumin mona spoywa z produktami sojowymi, zastpujcymi zwierzce biaka i dostarcza jcymi do organizmu genistein, ktra odtruwa ciao i powstrzymuje angiogenez. Dodajmy do tego jeszcze filiank zielonej herbaty i wy obramy sobie silny koktajl pozbawiony skutkw ubocznych, ktry trzyma w szachu trzy najwaniejsze mechanizmy rozprzestrzeniania si raka.

Grzyby stymulujce dziaanie ukadu immunologicznego

W Japonii grzyby shiitake, maitake, kawaratake i enokitake stanowi cz codziennej diety. Obecnie grzyby te mona znale rwnie w szpitalach, gdzie podaje si je pacjentom w czasie chemioterapii26" Zawieraj one zwizek zwany lentinianem, ktry wraz z innymi polisacharydarni (grzyby maj ich w sobie du ilo) bezporednio pobudza ukad immunologiczny. Liczba zachorowa na raka odka jest o poow mniejsza u japoskich chopw spoywajcych due iloci tych grzybw ni u tych, ktrzy ich nie jedz30. W trakcie badania przeprowadzonego

przez japoskich naukowcw okazao si, e u pacjentw, ktrym podano ekstrakt z grzybw, znacznie wzrosa liczba i aktywno komrek obronnych; nasilia si ona nawet we wntrzu guzw28'31"34. Badacze z Uniwersytetu Kyushu w Japonii udowodnili, e kiedy grzyby te podaje si w czasie chemioterapii albo po niej, pacjenci chorzy na raka okrnicy yj duej28. Dzieje si tak prawdopodobnie dlatego, e uaktywnienie ukadu immunologicznego spowalnia wzrost guza. W laboratorium kierowanym przez doktora Beliveau przebadano rozmaite grzyby pod wzgldem skutecznoci w walce z rakiem piersi. Okazao si, e grzyby azjatyckie nie s jedynymi, ktre wywouj korzystne skutki. Niektre, takie jak boczniaki, potrafi niemal cakowicie powstrzyma rozwj raka w komrkach (rysunek 21).

Rysunek 21. Rne rodzaje grzybw oddziauj bezporednio na zahamowa nie wzrostu komrek raka piersi (komrki z grupy MDA-231)35.

Jeyny, maliny, truskawki, jagody...

W walce z rakiem przemys farmaceutyczny energicznie poda tropami lekw antyangiogenicznych.

Richard Beliveau od poowy lat dziewidziesitych pracuje nad lekarstwami przedstawionymi mu do zbadania przez firmy farmaceutyczne. Badania polegaj na wyhodowaniu in vitro komrek naczy krwiononych" stymulowanych chemicznymi przypieszaczami" wzrostu, takimi jak te ktre s wytwarzane przez guzy nowotworowe. Za pomoc mikropipetki umieszcza si odrobin testowanego leku na komrkach, by zmierzy jego zdolno do zapobiegania powstawaniu nowych naczy krwiono nych. Rezultat, nierzadko bardzo subtelny, mona wykry dopiero po kilku dniach. Beliveau pamita poranki, gdy przychodzi do laboratorium, z niecierp liwoci pragnc sprawdzi, czy ten lub inny nowy zwizek pozytywnie przeszed prb. Za kadym razem, gdy efekt by obiecujcy, podskakiwa mu poziom adrenaliny. Dzwoni do producenta i triumfalnie oznajmia: Trafilimy!". Zachcajce wyniki skaniay firm do zainwestowania wikszych sum w badania i wkrtce okazywao si, e doktor Beliveau kieruje szeroko zakrojonym programem badawczym. Wszelako na tym optymistycznym obrazie zawsze kadzie si pewien cie. W tego rodzaju badaniach 95% obiecujcych syntetycznych zwizkw odchodzi w niepami, gdy zostaj poddane badaniom na zwierztach, a nastpnie na ludziach. Jeli nawet okazuj si skuteczne w walce z komrkami nowotworowymi w probwce, s zwykle zbyt toksyczne, by nadaway si do zastosowania w leczeniu. Dzi jednak w laboratorium medycyny molekularnej Szpitala w. Justyny panuj zupenie inne nastroje. Zamiast ocenia warto lecznicz nowego zwizku chemicznego, Beliveau postanowi zbada angiogeniczny potencja ekstraktu z malin. Kwas elagowy to polifenol wystpujcy w duych ilociach w malinach i truskawkach (obecny jest take w orzechach laskowych i woskich). W dawkach zblionych do normalnych iloci spoywczych tych owocw zawarto kwasu elagowego znacznie spowolnia rozwj guzw u myszy poddanych dziaaniu agresywnych karcenogenw. Prowadzc badania w sposb rwnie rygorystyczny jak w przypadku kadego innego leku, Beliveau stwierdzi, e kwas elagowy w malinach ma potencjalnie tak sam skuteczno, jak lekarstwo spowalniajce wzrost naczy krwiononych. Okazao si, e kwas elagowy przeciwdziaa dwm najpospolitszym mechanizmom stymulacji naczy krwiononych 36 (VEGF i PDGF) . Richard Beliveau zdawa sobie spraw z wagi tego

odkrycia. Gdyby dotyczyo zwizku farmaceutycznego, faks w laboratorium pracowaby przez cay dzie, granty za napywayby szerokim strumie niem. Tym bardziej e w tym wypadku nie istniao ryzyko, i w toku dalszych eksperymentw molekua okae si zbyt trujca, by mona j byo zastosowa w terapii ludzi - wszak istoty czekoksztatne spoywaj maliny od czasw prehistorycznych. Beliveau nie wiedzia jednak, do kogo ma si zwrci. Nie sposb opatentowa malin, nie mg wic zadzwoni do kogo, kto podzieli jego entuzjazm i zadeklaruje ogromn kwot na badania. Drobne owoce, takie jak truskawki i maliny (lub orzechy woskie, laskowe albo pekany), s jeszcze bardziej obiecujce. Inaczej ni w przypadku typowych lekw antyangiogenicznych, ich dziaanie nie ogranicza si do zapobiegania jednemu mechanizmowi rakotwrczemu. Kwas elagowy take odtruwa komrki: zapobiega przeksztacaniu si karcenogenw rodowiskowych w substancje toksyczne i stymuluje ich usuwanie36. Toksyny te s grone, gdy wchodz w reakcje z DNA i wywouj mutacje genetyczne potencjalnie zagraajce yciu. Tak wic kwas elagowy dziaa na kilku frontach i nie wywouje skutkw ubocznych. Innymi owocami zawierajcymi czynniki antyrakowe s winie. Znajdujcy si w nich kwas D-glukarowy odtruwa organizm, uatwiajc eliminacj estrogenu pochodzcego z chemikaliw znajdujcych si w rodowisku37. Jagody zawieraj antocjanidyn i proantocjanidyn - zwizki, ktre potrafi zmusza komrki rakowe do samounicest wienia (apoptoza)38. W laboratorium oddziauj one na kilka odmian nowotworw i s szczeglnie skuteczne w przypadku raka okrnicy. Innymi bogatymi rdami proantocjanidyny s urawina, cynamon i gorzka czekolada39.

Przyprawy i zioa w tej samej lidze co Gleevec

W 2001 roku Urzd ywnoci i Lekarstw pobi wszelkie rekordy, zatwierdzajc nowy lek przeciwrakowy o nazwie Gleevec. Jest on skuteczny zarwno w leczeniu pospolitej biaaczki, jak i bardzo rzad kiego raka jelit. Doktor Lany Norton, onkolog i byy prezes Amery kaskiego Stowarzyszenia Onkologii Klinicznej, jeden z gwnych

lekarzy szpitala Memoria Sloan-Kettering w Nowym Jorku, w entuz jastycznym wywiadzie opublikowanym w New York Timesie" nie przebiera w sowach. Okreli skutki dziaania Gleevecu mianem cudu40. I rzeczywicie dla onkologw Gleevec otwiera cakiem now epok w leczeniu nowotworw. Zamiast tru komrki rakowe (jak to si dzieje w chemioterapii), Gleevec blokuje mechanizmy komrkowe, pozwalajce rakowi rozrasta si z dnia na dzie. Lek oddziauje na jeden z genw stymulujcych wzrost raka, lecz obecnie uwaa si, e kluczem do jego skutecznoci jest take blokowanie jednego z przecz nikw" pobudzajcych tworzenie nowych naczy (receptorw PDGF). Podawany codziennie, moe ograniczy wzrost nowotworu, ktry w kon sekwencji przestaje by grony. W ten sposb dochodzimy do stadium raka bez choroby", jak go okreli Judah Folkman, odkrywca angiogenezy41. Tak si skada, e wiele zi i przypraw dziaa w podobny sposb jak Gleevec. Zioa z rodziny kargowcw - mita, tymianek, maje ranek, oregano, bazylia i rozmaryn - zawieraj mnstwo kwasw tuszczowych z rodziny terpenw, ktre czyni je wyjtkowo aro matycznymi. Udowodniono, e terpeny dziaaj na wiele odmian gu zw, ograniczajc rozwj ich komrek lub doprowadzajc je do ob umierania. Jeden z owych terpenw - wystpujcy w rozmarynie karnozol wpywa na zdolno komrek rakowych do atakowania ssiednich tkanek. Nie mogc si rozszerza, rak traci zoliwo. Naukowcy z Narodowego Instytutu Raka wykazali ponadto, e ekstrakt z rozmarynu wspomaga chemioterapi w oddziaywaniu na komrki rakowe. W badaniach prowa dzonych na kulturach tkanek zmniejszy odporno komrek raka piersi na 42 chemioterapi . Dowiadczenia prowadzone przez doktora Beliveau pozwoliy ustali, e apigenina, obficie wystpujca w pietruszce i selerze, zdecydowanie osabia proces tworzenia nowych naczy krwiononych potrzebnych guzowi do rozwoju, i to w mniej wicej takim samym stopniu jak Gleevec. Efekt nastpuje ju po podaniu bardzo niewielkich dawek, zblionych do 35 tych, ktre obserwuje si we krwi po spoyciu pietruszki .

Synergia pokarmw
Lista produktw spoywczych, ktrych zwizki przeciwdziaaj nowo tworom, jest na szczcie znacznie dusza, ni si ludziom wydaje. Jedn z nich (rzecz jasna niewyczerpujc) zamieciem w apendyksie na str. 173 niniejszej ksiki*. Oto krtkie podsumowanie niektrych najwaniejszych wynikw opisanych dotd bada: 1. Pewne rodzaje ywnoci wspomagaj rozwj raka, wzmacniajc mechanizmy sprzyjajce jego wzrostowi. Omawialimy je w roz dziale 6. 2. Inne produkty przeciwdziaaj nowotworom, blokujc dziaanie mechanizmw koniecznych do jego wzrostu lub zmuszajc komrki rakowe do obumierania. 3. Produkty ywnociowe dziaaj na organizm codziennie, i to trzykrotnie. Maj zatem znaczny wpyw na mechanizmy biologiczne przypieszajce lub spowalniajce rozwj nowotworu. Medycyna oddziauje zwykle na jeden czynnik. Twrcy lekw antyrakowych najnowszej generacji chlubi si tym, e dziaaj one celowo. Oznacza to, e lekarstwa wkraczaj do akcji na pewnym etapie procesw molekularnych, co ogranicza zasig skutkw ubocznych. Produkty spoywcze dziaaj na wiele mechanizmw jednoczenie i czyni to w sposb agodny, nie wywoujc adnych skutkw ubocznych. Produkty czone w czasie posikw za pozwalaj oddziaywa na jeszcze wiksz liczb mechanizmw rakotwrczych. Wanie to sprawia, e tak trudno podda je badaniu w laboratorium, liczba moliwych kombinacji jest bowiem astronomiczna. Jednak ta obfito czyni je zarazem tak obiecujcymi. W Centrum Leczenia Raka M. D. Anderson w Houston Isaiah Fidler, lekarz i weterynarz, szef Wydziau Bada nad Rakiem, sprawdza warunki, w jakich komrki rakowe wdzieraj si - lub nie - do innych tkanek.
* Richard Beliveau i wsppracujcy z nim od dwudziestu lat biochemik Denis Gingras wydali wspaniale ilustrowan ksik, w caoci powicon pokarmom przeciw dziaajcym rakowi. Gorco j polecam2.

Pokazuje koledze mikroskopowe zdjcie raka trzustki. Jego zesp zdoa zabarwi komrki wedug rnych czynnikw wzrostu i odywek, na ktre reaguj. Czynniki wzrostu pozwalaj guzowi si zagniedzi wzrosn i opiera kuracjom. Komrki poddane dowiadczeniu s zielone czerwone i te dziki dziaaniu czynnikw wzrostu; jdro komrki wyglda jak niebieska plama. Obecno tych kolorw wskazuje, e wikszo komrek guza wykorzystuje kilka rnych czynnikw wspo magajcych wzrost. Co to oznacza? - pyta Fidler, zwracajc si do suchaczy i wskazujc slajd ze zdjciem kolorowego guza. - Jeli zajmiemy si leczeniem czerwonego obszaru, pacjenta zabije zielony. Jeli uderzymy w zielony, pacjenta zabije czerwony. Jedynym wyjciem jest atak na wszystkie czynniki wzrostu"43. Naukowcy z Uniwersyteckiego Kolegium Medycznego w New Delhi, bez wtpienia dziaajc pod wpywem wielkiej tradycji medycznej Ajurwedy, wykazali, do jakiego stopnia kombinacje produktw ywnociowych dziaaj synergicznie, chronic ciao przed karcenogenami44. Chroniczne naraenie samic myszy na znany karcenogen DMBA wywoywao guzy gruczow piersiowych u 100% z nich. Byo tak, dopki nie zaczto im podawa pewnych substancji pospolicie wystpujcych w zdrowej ywno ci. Byy to selen (skadnik organicznych zb i jarzyn, a take ryb i skorupiakw), magnez (wystpujcy w szpinaku, orzechach woskich i laskowych, migdaach, zboach penoziarnistych i niektrych rodzajach wody mineralnej), witamina C (wystpujca w wikszoci owocw i ja rzyn - zwaszcza w cytrusach i zielonych warzywach - a take w kapucie i truskawkach) oraz witamina A (wystpujca we wszystkich owocach i jarzynach o jasnym zabarwieniu, a take w jajach). 50% myszy, otrzymujcych obok substancji rakotwrczej tylko jeden z tych kom ponentw, zapado na raka. Spord tych, ktre otrzymyway dwa komponenty naraz, zachorowaa tylko jedna trzecia. Jeli poczono trzy komponenty, choroba rozwina si tylko u jednej pitej myszy, a jeli podawano wszystkie - liczba zachorowa spada do jednej dziesitej. Ze statystyki wynika zatem, e dziki spoywaniu skadnikw zwyczajnej 44 ywnoci stuprocentowe zagroenie nowotworem spado do 10% . Ta uderzajca rnica najprawdopodobniej wynika z synergii rnych elemen tw wsppracujcych w celu spowolnienia bd zablokowania mechaniz mw wzrostu raka. Takie wanie synergiczne, kombinacyjne podejcie sugeruje w terapii Isaiah Fidler.

Rysunek 22. Kombinacja skadnikw ywnociowych odnosi znacznie wik szy skutek ni jeden z nich. Jeden zmniejsza o 50% zagroenie rakiem u myszy naraonych na dziaanie silnego karcenogenu. Cztery skadniki podawane wsplnie zmniejszaj zagroenie o 90% 44 .

Koktajl warzywny zwalczajcy raka

Jeli hipoteza doktora Beliveau jest suszna, synergia pokarmw antyrakowych spoywanych codziennie powinna znacznie spowolni rozwj raka. Wydaje si wic uzasadnione poczenie ich w koktajlu warzywnym. W laboratorium Szpitala w. Justyny naukowcy z zespou Beliveau ocenili skuteczno dziaania koktajlu na stan powanie chorych myszy. Tak zwane goe myszy obarczone s wad genetyczn, pozbawiajc je zarwno futerka, jak i ukadu odpornociowego. S zupenie bezbronne wobec zakae i nie odrzucaj wszczepionych komrek ludzkich nowo tworw. Po wszczepieniu pod skr komrek raka puc tworz si u nich guzy odpowiadajce 5% ich wagi. Proporcjonalny guz u czowieka wayby 3-4 kilogramy. Koledzy doktora Beliveau z zespou pamitaj, e przyrzdzany dla myszy koktajl wydziela apetyczn wo, przyjemnie kontrastujc z typo wym laboratoryjnym odorem zwizkw chemicznych i odczynnikw.

Mieszanka zawieraa pdy brukselki, brokuy, czosnek, szalotk, kurkum pieprz, urawin, grejpfrut, a nawet szczypt zielonej herbaty. Jej ilo obliczono tak, by odpowiadaa temu, co czowiek jest w stanie spoy w cigu dnia: 100 gramw kapusty, 50 gramw jagd, 2 gramy herbaty etc * Naukowcy codziennie karmili i wayli myszy. Nosili sterylne maski i rkawiczki, by chroni podatne na infekcj zwierzta. W cigu zaledwie tygodnia u myszy, ktrym nie podawano mieszanki, pojawiy si pod skr nieforemne guzy. Te, ktre karmiono mieszank pokarmw an tyrakowy eh, byy w znacznie lepszej formie: wawiej si poruszay, okazyway wiksz ciekawo i miay lepszy apetyt. A przede wszystkim, mimo e byy pozbawione ukadu odpornociowego i miay komrki raka pod skr, guzy pojawiay si u nich znacznie pniej i wolniej si rozwijay (rysunek 23).

Nieleczone

Karmione mieszank antyrakow

Rysunek 23. Myszy pozbawione ukadu odpornociowego, spoywajce codziennie koktajl antyrakowy (obok zwykego poywienia) s zdrowsze (z prawej), a ich zoliwe guzy s o wiele mniej grone ni u myszy, ktrym podawano wycznie zwyczajne poywienie (z lewej) 45 .

Czy podobny mechanizm pozwoli Lenny'emu przey tak dugo ze zoliwym nowotworem? Czy posiki przygotowywane przez jego on trzymay raka w szachu, blokujc dziaanie rnych czynnikw wzrostu raka trzustki jednoczenie? Nie mamy co do tego pewnoci, pewne
* Szczegowy opis 250 ml porcji koktajlu (objto jednego kubka) znajduje si w apendyksie.

natomiast jest to, e stosujc tak diet, Lenny nie mg narazi swojego zdrowia na szwank. Spoywajc codzienne posiki, moemy chroni organizm przed atakiem nowotworu na rne sposoby: - neutralizujc substancje karcenogenne, - wspierajc nasz ukad odpornociowy, - blokujc powstawanie nowych naczy krwiononych potrzebnych do wzrostu raka, - zapobiegajc powstawaniu ognisk zapalnych wspomagajcych rozwj nowotworu, - blokujc mechanizmy pozwalajce nowotworowi atakowa ssied nie tkanki, - wzmacniajc dziaanie czynnikw sprzyjajcych obumieraniu ko mrek rakowych.
ywno jest waniejsza od zanieczyszcze Zdolno produktw spoywczych do eliminowania karcenogenw ma szczeglne znaczenie. Dziki temu, jeli nawet pewne nieorganiczne owoce i jarzyny s zanieczyszczone pestycydami, pozytywne oddziaywa nie zwizkw antyrakowych przewaa nad negatywnymi skutkami obec noci karcenogenw. Jak to ujmuje doktor Colin Campbell z Uniwersytetu Cornell, jeli idzie o ywno, za kadym razem przebija ona zanieczysz czenia"3.

Cz 2

DLACZEGO W KONWENCJONALNYCH KURACJACH RAKA WCI BRAKUJE PORAD YWIENIOWYCH

Przez pi tysicy lat wszystkie wielkie tradycje medyczne wykorzys tyway diet do oddziaywania na przebieg chorb. Nasza tradycja nie jest tu wyjtkiem. W V wieku p. n. e. Hipokrates powiedzia: Niech pokarm bdzie twoim lekiem, a lekarstwo twoim pokarmem46. W 2003 roku w czasopimie Natur" opublikowano artyku zakoczony w nowoczes nym stylu: Chemioprewencja poprzez spoywanie jadalnych fitochemikaliw jest obecnie uwaana za niedrog, dostpn i atw do akceptacji metod kontroli rozwoju raka8. Dieta pozostaje filarem medycyny ajurwedyjskiej, chiskiej i arabskiej, jak jednak postpuj w praktyce lekarze na Zachodzie? Po drugiej operacji, ktr przeprowadzono po nawrocie nowotworu w mzgu, udaem si do mojego onkologa przygotowany na rok chemiote rapii. Zapytaem go, czy powinienem zmieni diet, by jak najlepiej wykorzysta leczenie i unikn kolejnego nawrotu. Mimo e zajmowa si mn z powiceniem, cierpliwoci i wspczuciem - jak przystao na lekarza, ktry od lat ma do czynienia z gboko udrczonymi pacjenta mi - odpowiedzia mi cakowicie stereotypowo: Jedz to, co lubisz, i tak nie ma to znaczenia. Ale bez wzgldu na wszystko utrzymuj wag ciaa". Przejrzaem podrczniki onkologii, bdce podstaw ksztacenia wielu moich kolegw. Najlepszy ich przykad stanowi ksika Cancer: Principles 47 and Practice of Oncology (Rak. Zasady i praktyka onkologii) . Jest to podstawowa lektura przyszych onkologw, autorstwa profesora Vincenta T. DeVity, byego dyrektora Narodowego Instytutu Raka, ktry wsawi si odkryciem terapii choroby Hodgkina, polegajcej na zastosowaniu czonej chemioterapii. W najnowszym wydaniu tej nadzwyczajnej pracy, nadajcej ton onkologii na caym wiecie, nie ma jednak ani jednego rozdziau powicone go roli odywiania si w leczeniu raka i zapobieganiu nawrotom chorobyTak jak kady, kto chorowa na raka, co p roku przechodz rutynowe badania majce stwierdzi, czy mj organizm radzi sobie z komrkami nowotworowymi, gdy pewna ich cz zawsze uchodzi cao z operacji

i chemioterapii. W poczekalni duej kliniki uniwersyteckiej na pacjentw czekaj wszelkiego rodzaju ulotki. W czasie poprzedniej wizyty uwanie przeczytaem jedn z nich, zatytuowan Odywianie osoby chorej na raka 4 w czasie leczenia, przewodnik dla pacjentw i ich rodzin *. Znalazem tam kilka rozsdnych porad, mwicych na przykad o tym, eby je wicej owocw i jarzyn, eby w cigu tygodnia spoywa kilka posikw bezmisnych, a take o tym, by ograniczy spoycie tustych potraw i alkoholu. Jednak w rozdziale traktujcym o odywianiu po kuracji natknem si na mao budujce stwierdzenie: Niewiele jest bada wskazujcych na to, e rodzaj spoywanej ywnoci moe zapobiec nawrotowi raka *. Moi koledzy lekarze onkolodzy ocalili mi ycie i gboko ich podziwiam za powicenie, z jakim dzie po dniu nios pomoc pacjentom dotknitym t niesychanie wycieczajc chorob. Musz jednak zapyta, jak ci wyjtkowi lekarze mog szerzy tak faszywe pogldy? Po rozmowach z niektrymi spord nich - tymi, ktrych zaliczam do moich przyja ci - zdoaem pozna odpowied na to pytanie. W istocie nie jest to jedna odpowied, lecz kilka.

Gdyby to bya prawda, wiedzielibymy o tym"

Onkolodzy, tak jak wszyscy lekarze, bez ustanku poszukuj osigni naukowych, ktre mogliby wykorzysta w leczeniu pacjentw. Co rok uczestnicz w konferencjach, by poznawa najnowsze metody terapii. Prenumeruj czasopisma naukowe, w ktrych publikuje si wyniki nowych bada, a take czasopisma branowe o charakterze bardziej komercyjnym, w ktrych dziennikarze prezentuj panujce pogldy medyczne. Kilka razy w miesicu spotykaj si z przedstawicielami handlowymi firm farmaceutycznych, ktrzy przedstawiaj im najnowsze leki dostpne na
W tej samej broszurze natrafiem na list poywnych przeksek", majcych mi Pomc w czasie chemioterapii. Znalazy si w niej ciastka, lody, biay chleb, precle, sodkie buki, koktajle mleczne, a nawet kogel-mogel - innymi sowy pokarmy o wysokim indeksie glikemicznym, obfitujce w niezbilansowane tuszcze zwierzce, stymulujce Powstawanie ognisk zapalnych w organizmie. Na dziewidziesiciu siedmiu stronach broszurki nie znalazem ani jednej wzmianki o kurkumie, zielonej herbacie, soi, malinach czy grzybach wzmacniajcych ukad odpornociowy.

rynku. Uwaaj zatem, e wiedz o wszystkim, co si dzieje w ich dziedzinie medycyny, i rzeczywicie na og tak jest. Jednak w wiecie medycyny zmiana zalecenia przekazywanego pa cjentom jest dopuszczalna tylko pod jednym warunkiem, takim mianowicie, e przeprowadzono szereg lepych testw, ktre dowiody skutecznoci dziaania kuracji na ludziach. Tylko przy spenieniu tego wymogu mona mwi o medycynie opartej na dowodach. W porwnaniu z eksperymentalnymi badaniami na ludziach epidemiologia wydaje si jedynie rdem hipotez. Onkolog spdzajcy z pacjentami cae dnie nie bierze take pod uwag laboratoryjnych bada na komrkach rakowych ani na myszach. Dopki ich wynikw nie potwierdz przeprowadzo ne na du skal badania na ludziach, nie stanowi one dla dowodw. Nawet jeli zostan opublikowane w Natur" czy Science", nie pojawi si w krgu zainteresowa specjalistw nie majcych czasu na zajmowanie si ogromn mas eksperymentw laboratoryjnych. Dopki wic nie usysz o nich z wasnych rde, myl: to nie moe by prawda, bobym o tym wiedzia". Zatwierdzenie leku antyrakowego w drodze odpowiednich dowiadcze na ludziach kosztuje od piciuset milionw do miliarda dolarw. Inwestycja tej skali jest uzasadniona, wziwszy pod uwag, e stosunkowo mao znaczcy lek antyrakowy, taki jak taxol, przynosi miliard rocznie firmie bdcej wacicielem patentu. Z drugiej za strony jest nie do pomylenia, by kto zechcia zainwestowa tak sum w badania majce dowie skutecznoci brokuw, malin czy zielonej herbaty, gdy nie mona ich opatentowa, a ich sprzeda nie zrwnoway kosztw wstpnej inwestycji. Mimo e si je prowadzi, badania produktw ywnociowych zwal czajcych raka pod wzgldem skali nigdy nie dorwnaj badaniom lekw. Badania na zwierztach s tasze i czciej przeprowadzane, i mog nas poprowadzi we waciwym kierunku. Niestety, panuje powszechny pogld, e wyniki dowiadcze na myszach nie s miarodajne dla ludzi. Dlatego jest tak niesychanie wane, by zachca instytucje publiczne i fundacje do finansowania bada produktw ywnociowych o dziaaniu antyrakowym na ludziach. Piszcy te sowa jest przekonany, e aby wczy tego rodzaju produkty do diety, nie trzeba czeka na wyniki takich zakrojonych na wielk skal bada. Ustalono ponad wszelk wtpliwo, e dieta, ktr zastosowaem i ktr zalecam w niniejszej ksice, nie zagraa zdrowiu, a jej dobroczynne skutki nie ograniczaj si tylko do przeciwdziaania rakowi. Moe ona w korzystny sposb zapobiega

zapaleniu staww, chorobom sercowo-naczyniowym i chorobie Alzheimera (by wymieni tylko kilka)3, 4 9 - 5 4 .

Nie zanudzajcie nas diet!"

Bardziej niepokojcy jest fakt, e w akademiach medycznych prawie w ogle nie powica si uwagi diecie. W wikszoci uczelni pojcia z zakresu ywienia rozsiane s po innych dyscyplinach, takich jak biochemia i epidemiologia. Moja wiedza na ten temat przed podr do Tybetu bya znacznie mniejsza ni wiedza przecitnego czytelnika Cosmopolitan". Z niewielk przesad w taki oto sposb mona streci to, czego mnie nauczono: - Poywienie skada si z wglowodanw, lipidw, biaek, witamin i mineraw. - Ludzie cierpicy na otyo powinni spoywa mniej kalorii. - Chorzy na cukrzyc musz je mniej tuszczu, nadcinieniowcy mniej soli, a ci, ktrzy cierpi na choroby sercowe - mniej cholesterolu. Moja ignorancja w dziedzinie ywienia dugo kazaa mi traktowa pogardliwie lecznicz rol pokarmw. Ja take preferowaem kuracje pochodzce ze szlachetnej dziedziny medycyny farmaceutycznej. Dobrze pamitam, jak w latach dziewidziesitych zostaem zaproszony na kolacj kardiologw, w czasie ktrej miaem wygosi pogadank o zwizku depresji z chorob serca. By skoni zapracowanych lekarzy do przyjcia, firma farmaceutyczna organizujca spotkanie zaprosia nas do jednej z najlepszych restauracji w Pittsburghu, ktrej kuchnia stanowia wyraz kultu dla amerykaskiej woowiny. Gdy przyszo do zamawiania, jedna z kardioloek odrzucia sugesti maitre d'hotel, ktry zaproponowa doskonay stek Chateaubriand o wadze 700 gramw. Wyjania dyp lomatycznie, e stara si kontrolowa poziom cholesterolu, i poprosia o ryb. Zayj lipitor i nie zanudzaj nas swoj diet!", artowali koledzy *.
* Lipitor jest lekiem przynoszcym najwiksze dochody w caym przemyle farmaceutycznym. Firmy zarabiay na nim milion dolarw na godzin przez 365 dni w roku, co dawao 9 miliardw dolarw rocznie.

Wwczas ich reakcja nawet mnie zbytnio nie zdziwia. Doskonale ilustruje ona naturalny stan umysu nas, lekarzy: jeli istnieje choroba, jest na ni lekarstwo. Nawet wrd kardiologw, ktrzy przyznaj, e zagroenie chorobami serca mona ograniczy, zmieniajc nawyki ywieniowe przewaa kultura medyczna skaniajca do bagatelizowania roli diety i preferowania rozwiza farmakologicznych.

Nawet specjalici rni si w tej kwestii"

W 1977 roku towarzyszyem mojemu ojcu w czasie spotkania z senato rem McGovernem w jego waszyngtoskim biurze. Przypominam sobie, e wydawao mi si ono bardzo mae jak na siedzib kogo, kto by kandydatem demokratw w wyborach prezydenckich. Pamitam rwnie osobliw map jego rodzinnego stanu, Dakoty Poudniowej, wiszc na cianie nad krzesem gospodarza. Wygldaa jak duy, niemal pusty prostokt z zaznaczonym mnstwem maych miasteczek, ktrych nazw nigdy przedtem nie syszaem. McGovern by przybity i zmartwiony. Grozio mu niebezpieczestwo powaniejsze ni zakusy Nixona na siedzib Partii Demokratycznej w Watergate w czasie wyborw w 1972 roku. Wanie popeniem najwikszy bd w caej mojej karierze politycznej", oznajmi. Senator zgodzi si przewodniczy komisji Kongresu, od powiedzialnej za sporzdzenie raportu o zdrowym ywieniu. Specjalici skadajcy owiadczenia dla komisji przedstawili jednoznaczne wyniki. Stwierdzili, e liczba zachorowa na choroby wiecowe wzrosa raptownie po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej, tymczasem w krajach, ktrych mieszkacy spoywaj wicej warzyw ni produktw zwierzcych, choroby te prawie nie wystpuj. Epidemiolodzy odnotowali rwnie, e w czasie wojny, gdy produkty zwierzce i mleczarskie byy racjonowane, liczba przypadkw chorb serca wyranie zmalaa. Komisja w najlepszej wierze opublikowaa raport, napisany w ca kowitej zgodzie ze zdrowym rozsdkiem. Jedna z jego czci nosia tytu Cele ywnociowe dla Stanw Zjednoczonych. Autorzy naiwnie zalecili w niej ograniczenie spoycia misa i produktw mleczarskich. Od czasu tej publikacji McGovern znalaz si w samym rodku burzy politycznej, ktrej nie by w stanie opanowa. Rozpali wcieko caego amerykaskiego przemysu misnego i mleczarskiego. Ogromne puste

prerie Dakoty Poudniowej zamieszkiwao niewiele wicej ludzi, ni byo tam sztuk byda. Tego dnia McGovern wyzna nam, e s sprawy, ktrych lepiej nie rusza. Trzy lata pniej datki od potnego przemysu misnego trafiy do iego politycznego oponenta i kariera polityczna senatora dobiega koca. Przygnbienie McGoverna wskazywao, e ju wtedy wiedzia, co go czeka. Wszelkiej maci eksperci, finansowani przez przemysowcw, twierdzili, e byoby powanym bdem stawianie na cenzurowanym jakiegokolwiek rodzaju ywnoci. Uczonym jzykiem tumaczyli, e tuszcze nasycone przedstawione we wspomnianym raporcie w wyjtkowo zym wietle wystpuj nie tylko w misie i produktach mleczarskich, lecz take w rybach (jest to prawda, tyle e wystpuje ich tam znacznie mniej!). Reprezentanci k przemysowych zdoali doprowadzi do zmiany zalece w taki sposb, e nie znalazo si w nich jakiekolwiek stwierdzenie dotyczce ograniczenia spoycia jednego konkretnego rodzaju ywnoci. Tym samym komisja wprowadzia chaos do opinii publicznej, by moe na dziesitki lat. To, co powinno stanowi jasny i prosty przekaz, zmienio si w bekot, ktrego nikt nie rozumia. Michael Pollan, profesor dziennikarstwa w Berkeley, napisa w artykule w New York Times Magazine", e jedynym przesaniem, ktre trafio do opinii publicznej, byo to, e autorzy niczego nie chc zmienia i e wrd specjalistw panuj rne opinie55. Podobnie jak pacjenci, lekarze tkwi niczym w kleszczach w uchwycie dwch potnych gazi przemysu. Z jednej strony stoi przemys far maceutyczny, dziaajcy zgodnie ze swoj naturaln logik i oferujcy rozwizania farmakologiczne zamiast zachca pacjentw, by brali swoje zdrowie we wasne rce. Z drugiej za strony swoich interesw zazdronie strzee przemys spoywczy, zniechcajc do rozpowszechniania zbyt jednoznacznych informacji o zwizkach chorb ze spoywan ywnoci. Wsplne dla tych dwch gazi jest gbokie pragnienie, eby wszystko zostao po staremu. Dla ludzi takich jak ja, pragncych chroni si przed rakiem, dalsze trwanie w roli biernej ofiary si ekonomicznych jest nie do przyjcia. Nie ma innego wyboru, jak tylko uzbroi si we wszelkie dostpne informacje o tym, co moe pomc wzi chorob w karby, nie zagraajc jednoczenie organizmowi. Cieszy moe to, e istnieje ju wystarczajco wiele danych o skutkach dziaania pokarmw antyrakowych, by kady mg zacz samodzielnie stosowa ten rodzaj terapii.

Ludzie nie chc si zmienia"

Czy naprawd jestemy gotowi, by sobie pomc? Pamitam rozmow z koleg lekarzem w czasie konferencji, podczas ktrej przedstawiem informacje o pogorszeniu nawykw ywieniowych po drugiej wojnie wiatowej. Podkreliem konieczno ich skorygowania. Moe i masz racj, Davidzie, ale ludzie nie chc si zmienia - odpar kolega. Powtarzanie im tego wszystkiego jest strat czasu. Oni chc tylko wzi tabletk i zapomnie o sprawie". Nie mam pewnoci, czy tak wyglda smutna rzeczywisto. Wiem, e ze mn jest inaczej i wol wierzy, e nie jestem w swoich przekonaniach osamotniony. Pewne natomiast jest to, e instytucjom trudno jest si zmieni. Po ostatnim badaniu w klinice uniwersyteckiej wszedem do stowki pod szklanym dachem, nieopodal wejcia do gmachu. Znalazem tam osiem rnych rodzajw herbaty i napojw: Darjeeling, Earl Grey, rumiankow oraz kilka owocowo-zioowych. Byo ich sporo jak na szpitaln stowk, lecz zielonej zabrako.

Apendyks do r o z d z i a u 8 POKARMY ANTYRAKOWE W CODZIENNEJ PRAKTYCE

Nowy standardowy posiek

Dieta antyrakowa skada si gwnie z jarzyn (oraz nasion rolin strczkowych), oliwy z oliwek (lub oleju rzepakowego bd oleju z sie mienia), masa organicznego, czosnku, zi i przypraw. Miso i jaja s dodatkami. Nie stanowi gwnych skadnikw posiku, maj dodawa mu smaku*. Jest to wic przeciwiestwo typowego posiku mieszkacw Zachodu, w ktrym rodek talerza zajmuje dua porcja misa, a obok niej ley odrobina jarzyn.

Zielona herbata
Bogata w polifenole, midzy innymi katechiny (zwaszcza epigallocatechin galusan), ograniczajce rozwj nowych naczy krwiononych
* W raporcie wiatowego Funduszu Bada nad Rakiem z 2007 roku zaleca si spoywanie najwyej 500 gramw czerwonego misa na tydzie56.

potrzebnych nowotworowi do wzrostu i tworzenia przerzutw. Jest rwnie silnym antyoksydantem (aktywuje w wtrobie enzymy eliminujce toksyny z organizmu) i przypiesza samoistn mier komrek rakowych. W labo ratorium zwiksza skuteczno dziaania radioterapii na komrki rakowe. Czarna herbata poddawana jest procesowi fermentacji, ktry niszczy znaczn cz polifenoli. Herbata Oolong przechodzi fermentacj; jest czym porednim midzy herbat zielon i czarn. Zielona herbata bezkofeinowa zachowuje zawarto polifenoli. Japoska zielona herbata (Sencha, Gyokuro, Matcha) jest jeszcze bogatsza w EGCG ni chiska. Zielon herbat naley parzy co najmniej 5 do 8 minut - a najlepiej 10 minut - by uwolniy si z niej katechiny. Najlepszy sposb uycia: parzy 2 g zielonej herbaty przez dziesi minut w czajniczku i wypi w cigu godziny. Wypija 6 filianek dziennie. Nie naley jej przechowywa, gdy po godzinie lub dwch traci cenne polifenole. Uwaga: niektrzy ludzie s wraliwi na kofein zawart w zielonej herbacie i mog mie trudnoci z zasypianiem, pijc herbat po godzinie szesnastej. W takim wypadku mona stosowa zielon herbat bez kofeiny.

Kurkuma i curry
Kurkuma (ty proszek bdcy jednym ze skadnikw tego curry) jest najsilniejszym znanym obecnie naturalnym rodkiem przeciwzapalnym. Wspomaga take stymulacj apoptozy komrek rakowych i zapobiega angiogenezie. W laboratorium wzmacnia skuteczno chemioterapii i ogra nicza wzrost guza. Uwaga: by zosta przyswojona przez organizm, kurkuma musi by zmieszana z czarnym pieprzem (nie tylko z papryk). W idealnych warunkach powinna by take rozpuszczona w oliwie (najlepiej z oliwek, rzepaku lub siemienia). W dostpnych w sklepach mieszankach curry kurkuma stanowi tylko 20% zawartoci, lepiej wic kupowa j osobno. Zastosowanie: zmiesza XU yeczki proszku kurkumowego z lh yeczki oleju z oliwek i du szczypt czarnego pieprzu. Dodawa do saatek, zup i sosw saatkowych. Kilka kropel nektaru z agawy pomoe si pozby gorzkawego smaku.

imbir
Ta przyprawa rwnie dziaa jak silny rodek przeciwzapalny i antyoksydant (jest skuteczniejsza od witaminy E). Zwalcza niektre komrki rakowe, a ponadto ogranicza powstawanie nowych naczy krwiononych. Napar z imbiru pomaga pozby si nudnoci po chemioterapii i radioterapii57'58. Zastosowanie: doda zmielonego imbiru do mieszanki jarzynowej przygotowywanej w garnku lub na patelni. Mona take marynowa owoce w soku z limonki z dodatkiem zmielonego imbiru (odrobina nektaru z agawy doda marynacie sodyczy). Jako napj: pokroi kawaek imbiru na plasterki i zamoczy we wrztku na 10 do 15 minut. Mona pi na gorco lub na zimno.

Warzywa krzyowe
Rne rodzaje kapusty (brukselka, bok choy, kapusta chiska, brokuy, kalafior etc. ) zawieraj sulforafan oraz indolo-3-carbinole, silne zwizki o dziaaniu antyrakowym. Sulforafan i zwizki 13C mog odtruwa niektre substancje karcenogenne. Nie pozwalaj komrkom zarodkowym nowotworw przeksztaca si w zoliwe. Uatwiaj take obumieranie komrek nowotworowych i blokuj angiogenez 5961 . Uwaga: nie naley gotowa kapusty i brokuw, gdy proces ten niszczy sulforafan i indolo-3-carbinole. Zastosowanie: dusi krtko pod przykryciem lub smay, mieszajc z niewielk iloci oliwy z oliwek.

Czosnek, cebula, por, szalotka i szczypiorek

Czosnek jest jednym z najstarszych zi leczniczych (recepty na czosnek mona znale na sumeryjskich tabliczkach z trzeciego tysiclecia p. n. e. ). Ludwik Pasteur ju w 1858 roku odkry jego waciwoci bakteriobjcze. W czasie pierwszej wojny wiatowej szeroko stosowano go w bandaach do zapobiegania infekcjom; rosyjscy onierze uywali go jeszcze podczas drugiej wojny wiatowej. Nie majc antybiotykw, sigali po niego w takich ilociach, e czosnek zaczto nazywa rusk penicylin".

Zwizki siarki pochodzce od rolin z rodziny alliaceous osabiaj karcenogenne dziaanie nitrozoamin i zwizkw n-nitrozo, powstajcych w spalonym na grillu misie i podczas spalania tytoniu. Sprzyjaj apoptozie (obumieraniu komrek) raka okrnicy, piersi, puc i prostaty, a take biaaczki. Badania epidemiologiczne wskazuj na zmniejszenie raka nerki i pros taty u tych chorych, ktrzy spoywaj najwiksze iloci czosnku. Wszystkie jarzyny z tej rodziny pomagaj obniy poziom cukru we krwi, a to z kolei prowadzi do zmniejszenia wydzielania insuliny i IGF, a wic i zmniejszenia wzrostu komrek nowotworowych. Uwaga: aktywne zwizki czosnku, wyzwalajce si podczas jego kruszenia, s znacznie atwiej przyswajalne, gdy rozpuci sieje w niewiel kiej iloci oliwy. Zastosowanie: posiekany czosnek i cebul mona delikatnie podsmay w odrobinie oliwy, zmiesza z duszonymi lub podsmaonymi warzywami i poczy z curry lub kurkum. Mona go take spoywa na surowo i dodawa do saatek lub kanapek z chleba penoziarnistego z masem organicznym (lub z oliw z oliwek).

Jarzyny i owoce bogate w karotenoidy

Marchew, bataty, jamy, cukinia, dynia, pewne odmiany kabaczka potimarron (kabaczek Hokkaido), ziemniaki, persymona, morele, buraki oraz wszystkie owoce i warzywa o jasnym zabarwieniu: pomaraczowym, czerwonym, tym i zielonym - zawieraj witamin A i likopen, ktry to zwizek dowid skutecznoci w ograniczaniu wzrostu komrek kilku rodzajw raka, midzy innymi szczeglnie zoliwych, takich jak glejak. Luteina, likopen, fitoen i canthaxanthine stymuluj przyrost komrek ukadu immunologicznego i zwikszaj ich zdolno do atakowania komrek rakowych. Czyni komrki NK bardziej agresywnymi w walce z komrkami nowotworw. W czasie szecioletniej obserwacji kobiet chorych na raka piersi okazao si, e te, ktre spoyway najwicej pokarmw bogatych w karotenoidy, yy duej od tych, ktre przyjmoway ich mniej62.

Ziemniaki j sos ziemniaczany

Udowodniono, e likopen zawarty w ziemniakach przeduy ycie mczyzn chorych na raka, ktrzy przynajmniej dwa razy w tygodniu spoywali sos ziemniaczany w czasie posikw63. Uwaga: aby z ziemniakw wyzwoli si likopen, naley je ugotowa. Oliwa z oliwek poprawia jego przyswajanie. Zastosowanie: puszkowany sos ziemniaczany z oliw z oliwek, bez cukru. W domu mona ugotowa ziemniaki na wolnym ogniu, z niewielk iloci oliwy z oliwek. Doda cebuli, czosnku, toru lub jaj omega-3, a take kminu, kurkumy, pieprzu etc.

Soja
Izoflawony sojowe (genisteina, daidzeina i glyciteina) blokuj stymula cj komrek nowotworowych przez hormony pciowe takie jak estrogeny i testosteron. Przeciwdziaaj rwnie angiogenezie. Liczba zachorowa na raka piersi wrd Azjatek spoywajcych soj od wieku dojrzewania jest znacznie mniejsza ni u pozostaych. Kiedy zapadaj na t chorob, wystpujce u nich guzy s o wiele mniej zoliwe, a odsetek tych, ktre przeywaj - znacznie wyszy. Uwaga: suplementy ywnociowe zawierajce izoflawony (w postaci tabletek) wizano z pogorszeniem stanu kobiet chorych na pewne rodzaje raka piersi. Nie dotyczy to jednak soi przyjmowanej w formie pokarmu. Uwaga: w wielu czciach wiata soja uprawiana jest w postaci genetycznie zmodyfikowanej (GMO). Wpyw rolin zmodyfikowanych genetycznie na wzrost raka jest jeszcze nieznany, wobec czego bezpieczniej jest spoywa soj organiczn. Zastosowanie: na niadanie, zamiast zwyczajnych produktw mlecz nych, spoywa mleko lub jogurty sojowe. Ziarna soi i mung mona gotowa tak samo jak fasol szparagow lub spoywa w postaci kiekw. Spoywa rwnie tofu, tempeh i miso. To fu mona je na surowo lub gotowane; przyjmuje ono wwczas smak innych skadnikw: cebuli, czosnku, curry etc, oraz sosw, z ktrymi jest przyrzdzane. Mona je take atwo dodawa do zup. Jest doskonaym rdem kompletnych biaek, ktrymi mona zastpi miso.

Wzajemne oddziaywanie soi i taxolu Wydaje si, e genisteina zawarta w soi moe wchodzi w reakcj z taxolem. W oczekiwaniu na potwierdzenie tego faktu w badaniach na ludziach lepiej jest nie spoywa pokarmw opartych na soi w czasie chemioterapii z zastosowaniem taxolu. (Naley je odstawi na kilka dni przed rozpoczciem terapii i wrci do nich kilka dni po jej zakoczeniu).

Grzyby
Shiitake, maitake, enoki, Rimini, portabello, boczniak ostrygowaty, thistle oyster, trametes (coriolus) versicolor - wszystkie te grzyby zawieraj polisacharydy i lentinian, ktre stymuluj reprodukcj i aktywno komrek ukadu odpornociowego. W Japonii czsto stosuje si je jako uzupenienie chemioterapii w celu wzmocnienia ukadu immunologicznego (praw dopodobnie najsilniej dziaaj maitake i coriolus versicolor). Zastosowanie: do zup, rosou z kurczaka i warzywnego, pieczone na ruszcie albo smaone z warzywami.

Zioa i przyprawy
Zioa stoowe takie jak rozmaryn, tymianek, oregano, bazylia i mita s bardzo bogate w olejki z rodziny terpenowych, ktrym zawdziczaj swj zapach. Sprzyjaj apoptozie komrek rakowych i ograniczaj ich rozszerzanie, blokujc dziaanie enzymw, ktrych potrzebuj one do zaatakowania ssiednich tkanek. Karnozol znajdujcy si w rozmarynie jest silnym antyoksydantem i rodkiem przeciwzapalnym, udowodniono jego zdolno do wzmacniania skutkw niektrych chemioterapii. Pietruszka i seler zawieraj rwnie apigenin - silny rodek przeciw zapalny sprzyjajcy apoptozie i blokujcy angiogenez za pomoc tego samego mechanizmu, ktry wykorzystuje Gleevec.

Wodorosty morskie
Kilka odmian morskich wodorostw, spoywanych powszechnie w Azji, zawiera zwizki spowalniajce wzrost nowotworw, zwaszcza raka piersi, prostaty, skry i okrnicy. Brzowe wodorosty morskie wyduaj cykl menstruacyjny dziki przeciwdziaaniu estrogenowi. Fucoidan, wystpujcy w wodorostach kombu i wakame, stymuluje apoptoz komrek rakowych i dziaanie komrek ukadu odpornociowego, midzy innymi NK, czyli tych, ktre s bezporednio odpowiedzialne za zabijanie zoliwych komrek64'65. Fucoxanthin jest skadnikiem niektrych odmian wodorostw, nadajcym im brzow barw. Jest to karotenoid z tej samej rodziny co likopen w ziemniakach. Jeszcze skuteczniej od swego kuzyna powstrzymuje wzrost komrek nowotworowych w raku prostaty. Gwne wodorosty jadalne to nori, kombu, wakame, arame i dulse. Nori jest jednym z niesychanie rzadkich gatunkw rolin zawierajcych dugoacuchowe kwasy tuszczowe omega-3, najskuteczniej zwalczajce stany zapalne i niezbdne do prawidowego funkcjonowania neuronw. Na co dzie: wodorosty mona dodawa do zup i saatek, a take do fasolki i soczewicy (podobno kombu skraca czas gotowania rolin strczkowych i czyni je atwiej przyswajalnymi).

Kwasy tuszczowe omega-3

Dugoacuchowe kwasy tuszczowe omega-3 wystpuj w misie tustych ryb (lub w wysokiej jakoci suplementach diety zawierajcych oczyszczony rybi tran). W kulturach komrkowych ograniczaj one rozprzestrzenianie wielu rodzajw raka (puc, piersi, okrnicy, prostaty, nerki etc). Ich dziaanie zmniejsza rwnie zasig przerzutw. Kilka bada przeprowadzonych na ludziach wykazao, e zagroenie rakiem jest znacznie 63, 66 72 mniejsze u tych, ktrzy jedz ryby co najmniej dwa razy w tygodniu ^ *.
* W dwch wanych artykuach opublikowanych w 2006 roku zakwestionowano znaczne zmniejszenie zagroenia rakiem, zwizane ze spoyciem ryb 7 3 7 4 . Jednak tezy zawarte w tych artykuach zostay podwaone, midzy innymi dlatego, e autorzy nie uwzgldnili najnowszych szeroko zakrojonych bada takich jak to, ktre przeprowadzi europejski EPIC na czterystu siedemdziesiciu piciu tysicach uczestnikw. W duej mierze potwierdziy one ochronne dziaanie spoycia ryb7.

Uwaga: im wiksza ryba (na przykad tuczyk, ale jeszcze bardziej dotyczy to rekinka i miecznika), tym zajmuje wysze miejsce w acuchu pokarmowym i jest bardziej zanieczyszczona rtci, PCB i dioksynami, ktre gromadz si na dnie oceanu. Najlepszymi rdami tustego rybiego misa s sardele, mae makrele i sardynki (take w puszce, pod warunkiem e s zakonserwowane w oliwie z oliwek, a nie w oleju sonecznikowym, w ktrym jest zbyt duo omega-6). oso jest take dobrym rdem kwasw omega-3, a stopie jego zanieczyszczenia nie przekracza dopusz czalnej normy. Ryby mroone stopniowo trac zawarto omega-3. Siemi jest bogate w krtkoacuchowe kwasy omega-3 oraz w liniany. Te fitoestrogeny zmniejszaj szkodliwe skutki dziaania hormonw sprzy jajcych wzrostowi nowotworw. W eksperymencie przeprowadzonym niedawno na Uniwersytecie Duke dzienna dawka 30 gramw mielonego siemienia lnianego zmniejszya wzrost istniejcych nowotworw prostaty od 30 do 40%. Zastosowanie: zmieli siemi w mynku rcznym i zmiesza z mlekiem organicznym lub sojowym (albo z organicznym lub sojowym jogurtem). Mielone siemi mona dodawa do patkw niadaniowych lub do saatki owocowej, by nada jej orzechowy aromat. Mona je rwnie zastpi olejkiem z siemienia, ktry jest atwiejszy w uyciu (cho nie zawiera takiej iloci linianw). Olej naley jednak trzyma w lodwce w pojemniku wiatoodpornym, by unikn utlenienia i niewieego zapachu. Nie powinno si przechowywa go duej ni trzy miesice.

Pokarmy bogate w selen

Selen jest oligoelementem wystpujcym w glebie. Warzywa i zboa uprawiane organicznie take zawieraj znaczne iloci selenu. (Intensywne uprawy uszczuplaj zawarto selenu w glebie, pierwiastek ten sta si wic rzadkoci w uprawianych w Europie warzywach i zboach75). Wystpuje rwnie w misie ryb, skorupiakw, podrobach i odpadkach poubojowych. Selen stymuluje komrki ukadu odpornociowego, a zwasz cza komrki NK zabijajce zoliwych intruzw (w jednym z bada zanotowano wzrost ich aktywnoci o 80%76). Pierwiastek ten potguje take dziaanie mechanizmw przeciwdziaajcych utlenianiu w orga nizmie.

Witamina D
Komrki skry wytwarzaj witamin D, kiedy skra wystawiona jest na dziaanie soca. Skra ludzi yjcych daleko od rwnika wytwarza mniej witaminy D i czasem moe u nich wystpowa jej niedobr. Dlatego dzieciom w krajach pnocnych dugo zalecano zjadanie yki tranu z wtroby dorsza, by zapobiega krzywicy. Niedawno wykazano, e znaczna ilo witaminy D dostarczana do organizmu powanie ogranicza zagroenie kilkoma rnymi odmianami raka (o ponad 75% przy dziennym spoyciu tysica jednostek 25 hydroxyvitam D - wedug badania prze prowadzonego na Uniwersytecie Creighton, ktrego wyniki opublikowano w 2007 r. 7 7 ). Obecnie kanadyjskie Stowarzyszenie Leczenia Raka zaleca wszystkim obywatelom przyjmowanie tysica jednostek witaminy D w miesicach jesiennych i zimowych (ze wzgldu na niskie nasonecznienie obszaru kraju), a przez cay rok ludziom po szedziesitym pitym roku ycia lub tym, ktrzy z powodu trybu ycia lub ze wzgldw religijnych mao przebywaj na socu78. Dwadziecia minut przebywania na socu w poudnie zapewnia organizmowi od 8000 do 10 000 jednostek (trzeba jednak uwaa, by nie przesadzi, gdy zwiksza to zagroenie rakiem skry). Pokarmy zawierajce najwicej witaminy D to: olej z wtroby dorsza (1460 j. w yce stoowej), oso (360 j. w 100 g), makrela (345 j. w 100 g), sardynki (270 j. w 100 g) i wgorz (200 j. w 100 g). Mleko wzbogacone witamin D zawiera tylko 98 j. na szklank, jajko 25 j . , a wtroba cielca 20 j . na 100 g.

Probiotyki
W jelitach znajduj si zwykle przyjazne flory bakteryjne, pomagajce w trawieniu i pobudzajce je do waciwego ruchu. Odgrywaj one take Wan rol stabilizujc w ukadzie odpornociowym. Jednymi z najpos politszych bakterii tego rodzaju s lactobacillus acidophilus i lactobacillus bifidus. Udowodniono, e bakterie probiotyczne powstrzymuj wzrost ko mrek raka okrnicy. Ich dziaanie, przypieszajce ruch jelit, zmniejsza

take zagroenie nowotworem okrnicy, ograniczajc czas kontaktu cianek wntrznoci z karcenogennymi substancjami znajdujcymi si w pokarmach. Tak wic probiotyki odgrywaj wan rol w detoksykacji organizmu79. Organiczne jogurty i kefiry s dobrymi rdami probiotykw. Jogurty sojowe s zwykle wzbogacone szczepami bakterii probiotycznych. Te cenne bakterie wystpuj rwnie w kapucie kiszonej i w kimchee. Niektre rodzaje pokarmw s probiotykami, gdy zawieraj polimery fruktozy, stymulujce wzrost iloci bakterii probiotycznych. Zaliczaj si do nich czosnek, cebula, pomidory, szparagi, banany i pszenica.

Rnego rodzaju jagody

Truskawki, maliny, jagody, jeyny i urawina zawieraj kwas elagowy oraz du ilo polifenoli. Stymuluj one mechanizmy eliminacji substancji karcenogennych i powstrzymuj angiogenez. Anthocyanidiny i proanthocyanidiny sprzyjaj take apoptozie komrek rakowych. Zastosowanie: na niadanie mona spoywa mleko sojowe i patki penoziaraiste z dodatkiem owocw. W odrnieniu od standardowych patkw takich jak patki kukurydziane, nie podnosz one poziomu cukru, insuliny i IGF we krwi. (Najlepsze patki to muesli oraz kombinacje patkw owsianych, otrbw, siemienia lnianego, ryu, jczmienia, or kiszu etc). Jagody nadaj wiey sodki smak saatkom owocowym i przekskom midzy posikami, nie wywoujc skokw indeksu glikemicznego we krwi. Zamraanie nie niszczy zwizkw antyrakowych zawartych w tych owocach, zim mona zatem spoywa mroone zamiast wieych.

Owoce cytrusowe
Pomaracze, mandarynki, cytryny i grejpfruty zawieraj flawonoidy o dziaaniu przeciwzapalnym. Stymuluj rwnie wtrob do usuwania z organizmu karcenogenw. Wykazano nawet, e flawonoidy zawarte w skrce mandarynek " tangeritin i nobiletin - przenikaj do komrek nowotworu mzgu,

wywoujc ich apoptoz i ograniczajc zdolno atakowania ssiadujcych tkanek. (Jeli zamierzamy wykorzysta skrki mandarynek, naley kupowa owoce organiczne)80'81. Stosowanie: zmielon skrk cytrusw mona posypywa saatki i patki niadaniowe. Skrki mona take moczy w herbacie i gorcej wodzie.

Sok z granatu
Sok z granatu przez tysice lat wykorzystywany by w perskiej medycynie. Potwierdzono jego waciwoci przeciwzapalne i antyoksydacyjne, a take zdolno do znacznego ograniczania rozwoju raka prostaty (midzy innymi), nawet jego najbardziej zoliwych odmian. U ludzi codzienne spoywanie soku z granatu spowalnia istniejcego ju raka prostaty o 67%82. Stosowanie: jedna szklanka (225 ml) dziennie soku z granatu do niadania.

Czerwone wino
Czerwone wino zawiera wiele polifenoli, w tym synny resweratrol. Polifenole wydzielaj si w czasie fermentacji, dlatego ich koncentracja w winie jest znacznie wiksza ni w soku winogronowym. A poniewa pochodz ze skrek i nasion winogron, w biaym winie nie ma ich wiele. Metody przechowywania wina chroni je przed dziaaniem tlenu, dziki czemu resweratrol nie jest naraony na gwatowne utlenianie, jak sok winogronowy i rodzynki, ktre trac wikszo polifenoli. Resweratrol dziaa na geny zwane sirtuinami, o ktrych wiadomo, e chroni zdrowe komrki przed starzeniem. Moe take spowalnia raka 83, 84 we wszystkich trzech fazach rozwoju, blokujc dziaanie NF-KappaB . Stosowanie: wyniki te osignito przy koncentracjach zblionych do te, ktra wystpuje po wypiciu jednego kieliszka czerwonego wina dziennie (wicej nie jest zalecane, gdy moe prowadzi do rozwoju raka). Szczeglnie du zawarto resweratrolu ma wino Pinot Noir toczone w Burgundii, gdzie panuje wilgotny klimat.

Gorzka czekolada
Gorzka (ciemna) czekolada (ponad 70% kakao) zawiera wiele antyoksydantw, proanthocyanidw i polifenoli (tabliczka czekolady ma ich dwa razy wicej ni lampka czerwonego wina i prawie tyle samo co filianka prawidowo zaparzonej zielonej herbaty). Zwizki te spowalniaj wzrost komrek rakowych i ograniczaj angiogenez. Spoycie 20 gramw dziennie (jedna pita tabliczki) oznacza przyjcie dopuszczalnej iloci kalorii. Czsto zapewnia wicej przyjemnoci ni zjedzenia cukierka czy deseru, a skuteczniej agodzi apetyt. Indeks glikemiczny gorzkiej czekolady (zdolno do podnoszenia poziomu cukru we krwi i wywoywania szkodliwych skokw insuliny i IGF) jest umiarkowany, znacznie mniejszy ni w przypadku biaego chleba. Uwaga: mieszanie produktw mlecznych z czekolad niweczy dob roczynne dziaanie moleku kakao. Naley unika czekolady mlecznej. Zastosowanie: kilka kawakw ciemnej czekolady zamiast deseru na koniec posiku (z zielon herbat). Mona take rozpuci gorzk czekolad, a pniej pola ni gruszki lub inne owoce. Wymienicie smakuje rwnie z mielonym imbirem lub mielon skrk mandarynki.

Koktajl warzywny, ktry zastosowano w dowiadczeniu na myszach przeprowadzonym w laboratorium doktora Beliveau 100 g czosnku 100 g pdw brukselki 100 g buraczkw 100 g urawin 100 g szalotki 100 g brokuw 100 g szpinaku 100 g fasolki nerkowej 100 g grejpfruta 10 ml proszku kurkumowego zmieszanego z olejem z siemienia lnianego 2, 4 g polifenoli zielonej herbaty, co odpowiada okoo 6 filiankom zielonej herbaty oraz 2 g lici herbacianych 2 yeczki czarnego pieprzu Z 900 gramw owocw i jarzyn uzyskuje si 270 mililitrw (1 1/8 kubka) czystego koktajlu warzywno-owocowego. Myszom podaje si 100 mikrolitrw dziennie w postaci dodatku do zwykego pokarmu. Dla czowieka rwnaoby si to 240 mililitrw dziennie. Taka ilo pieprzu nie wydaje si konieczna. Dua szczypta wystarczy do zwikszenia przyswajalnoci kurkuminu. Naley pamita, e dziaanie koktajlu nie zostao przebadane na ludziach, tak wic nie wolno go zaleca jako rodka wspomagajcego leczenie nowotworw u ludzi.

Pokarmy bogate w omega-3

Gatunek ryby _Tunczyk biay, w puszcze, wjey Sardynka atlantycki z hodowli oso atlantycki dziki Makrela led Pstrg Halibut Dorsz Sum atlantycki z Pacyfiku hodowlany dziki atlantyckie z Pacyfiku atlantycki z Pacyf|ku nodowlany dziki Wskazane spoycie (aby dostarczy 1 g dwch gwnych kwasw tuszczowych omega-3: EPA i DHA) 120 g 75-350 g 60-100 g 45-75 g 60-100 g 60-250 g 60 g 45 g 100 g 120 g 100-225 g 400 g 700 g 450 g 600 g 450 g 200 g 80 g 200 g 250g-1, 3kg 250 g 350 g 550 g

Wtusz srebrzysty

Sola/Limanda Ostrygi Homar Krab, Alaskan King Rozpoka japoska Omuki

Dane zaczerpnite z http: //www. nal. usda. gov/fnic/foodcomp/search/ 84 oraz oparte na zaleceniach Amerykaskiego Towarzys Poziom kwasw omega-3 u kadego gatunku ryb ulega wahaniom do 300% w zalenoci od podgatunku, pory roku, metod przechowywania i przygotowania do spoycia. S to zalecane dane szacunkowe. Warto zaznaczy, e u ryb hodowlanych zawarto omega-3 jest wysza ni u dziko yjcych, poniewa tracc mniej energii, te pierwsze s bardziej tuste. Ryby stanowi gwne rdo kwasw omega-3 (EPA i DHA). Zalenie od gatunku, pochodzenia, warunkw hodowli i pory poowu, s w nie bogatsze lub ubosze.

Cytowana literatura

Rozdzia 9

UMYS W WALCE Z RAKIEM *

Cz 1

ZWIZEK CIAO-UMYS

Czy to jest moja wina?

W wieku pidziesiciu piciu lat, u szczytu wspaniaej kariery aktorskiej, Bernard dowiedzia si, e ma raka nerki. Wprawdzie po leczeniu rak ustpi, ale po piciu latach powrci. Kiedy Bernard opowiada dzisiaj o chorobie, jej przyczyny wydaj mu si oczywiste: Pewnie pana zaskocz: spodziewaem si jej, tak wic ta informacja nie zszokowaa mnie. Byem niewolnikiem szalonego stylu ycia, utrzymujce go mnie w cigym stanie egzystencjalnego niepokoju, do pospolitego w moim zawodzie. Instynktownie czuem, e co si ze mn stanie. Po pierwszej operacji postanowiem zrobi wszystko, eby zmieni swoje ycie: planowaem spdza wicej czasu z bliskimi, jak najlepiej wykorzys tywa kad woln chwil. Niebawem jednak znw wpadem w wiat pozorw i stresujcego, gorczkowego tempa kariery aktorskiej - w nurt niezdrowego ycia. Pi lat pniej otrzymaem drugie ostrzeenie. Miaem przerzut w pucach. Poprosiem zaprzyjanionego lekarza, by zerkn na wyniki bada krwi, ktre przechowywaem od kilku lat. Ilekro szykujesz
* Szczegln wdziczno pragn wyrazi Michaelowi Lernerowi, Rachel Naomi Remen, Davidowi Spiegelowi, Francine Shapiro i Jonowi Kabat-Zinnowi. Najistotniejsze treci zawarte w tym rozdziale s w duej mierze inspirowane przez spotkania z nimi oraz lektur ich prac.

si do wyjcia na scen, twoje hormony stresowe podskakuj, a metabolizm traci rwnowag - oznajmi mj przyjaciel. Teraz nie masz wyboru, powiedziaem sobie. Musisz szybko zmieni swoje postpowanie i inaczej spojrze na ycie, jeli nadal chcesz si nim cieszy". Badania pokazuj, e znaczna cz kobiet, u ktrych wykryto raka, jest przekonana, e choroba pojawia si w wyniku powanego stresu takiego jak aborcja, rozwd, choroba dziecka lub utrata pracy, na ktrej bardzo im zaleao1. Lekarze od dawna czyli rwnie raka z napiciem psychicznym. Dwa tysice lat temu rzymski lekarz Galien odnotowa, e szczeglnie podatni na chorob s ludzie w depresji. W 1759 roku angielski chirurg napisa, e rak idzie w parze z yciowymi katastrofami, niepokojem i alem"2. W 1846 roku brytyjskie wadze medyczne orzeky, e Nieszczcie psychiczne, nage przeciwnoci losu i wrodzona pospno charakteru stanowi najsilniejsz przyczyn choroby... Autor tego artykuu, doktor Walter Hyle Walshe, wspaniay chirurg i najwybitniejszy w poowie XIX wieku autorytet w kwestiach zwizanych z nowotworami, doda swoje wasne spostrzeenie: Osobicie zetknem si z przypadkami, w ktrych zwizek ten wydawa si tak jasny, e jego kwestionowanie byoby walk z rozumem. Do dzi wrd onkologw panuj kontrowersje co do trafnoci i zasadnoci tych spostrzee. Nauka wci nie daa odpowiedzi na pytanie, czy naprawd sami moemy cign na siebie raka. Zwykle potrzeba od dziesiciu do czterdziestu lat, by zalek" raka w formie zaburzenia komrkowego przeksztaci si w wyrany guz nowotworowy. Zalek taki rodzi si w zdrowej komrce za spraw zwyrodniaych genw albo - co zdarza si czciej - kontaktu z promie niowaniem, zanieczyszczeniami rodowiskowymi lub innymi karcenogenami, takimi jak benzo(a)piren w dymie papierosowym. Jak dotd nie zidentyfikowano czynnika psychologicznego, ktry sam byby w stanie stworzy zalek nowotworu. Jednak stres psychiczny gboko oddziauje na gleb, na ktrej w zalek si rozwija. Wikszo znanych mi pacjentw pamita okres szczeglnego napicia w miesicach lub latach poprzedzajcych diagnoz. Zwykle wypywa ono z czego, co wywouje dotkliwe poczucie bezradno ci. Wielu z nas mierzyo si z jakim dugotrwaym konfliktem, ktry zdawa si nie do rozwizania, lub z przytaczajcymi zobowizaniami wywoujcymi poczucie zdawienia. Sytuacje te nie wywouj raka, lecz jak zauwaa autor artykuu opublikowanego w 2006 roku w czasopimie

"Natur" - wiemy obecnie, e moe mu da impuls do szybszego rozwoju3. Czynniki sprzyjajce rakowi s tak liczne i zrnicowane, e nikt nie powinien obarcza si win za to, e zapad na t chorob. Gdyby zachorowa twj kot, nigdy nie przyszoby ci na myl, e to jego wina. Jednak kady czowiek, u ktrego wykryto nowotwr, ma sposobno nauczy si inaczej y i bardzo moliwe, e pomoe sobie wrci do zdrowia. To wanie i ja musiaem uczyni.

Zdawione emocje
Byem najstarszym synem ojca, ktry take przyszed na wiat jako pierworodny syn. Zaraz po urodzeniu odsunito mnie od ramion i piersi matki, bo uznano to za nieodpowiednie. Oddano mnie do obka, pod opiek pielgniarek karmicych mnie mlekiem w proszku. Uwaano, e taki system jest nowoczeniejszy i korzystniejszy dla dziecka, ktre ma przeduy lini rodu. Duo pakaem, przypuszczalnie dlatego, e - tak jak wszystkie dzieci - wolaem by w ramionach matki, a nie w czym w rodzaju inkubatora za szyb dwikoszczeln. Moja matka miaa dwadziecia dwa lata, kiedy mnie urodzia. Mimo inteligencji i siy charakteru w porwnaniu z trzydziestosiedmioletnim mem, szefem czoowego magazynu informacyjnego w kraju, bya zaledwie dzieckiem. Bardzo szybko babka ze strony ojca orzeka, e moja mama nie ma odpowiednich kwalifikacji, by opiekowa si jej wnukiem, wic trafiem na stae do obka. Mama bardzo cierpiaa z powodu tej rozki. Pamita, e kiedy nie wolno byo jej do mnie przyj w nocy, z jej piersi cieko mleko. Pniej nie udao si ju naprawi naszych relacji, mielimy za sob zbyt wiele rozki i cierpienia. Niebawem przybyo mi trzech braciszkw, do ktrych mama bardzo przywizaa si uczuciowo. Brakowao mi jej przez cay okres dziecistwa. Nawet dzisiaj, gdy kto opowiada z przejciem o tym, jak wana bya dla niego matka, nie potrafi go do koca zrozumie. W moim ciele zachowao si wspomnienie bolesnej pustki, ktrej doznaem jako mae dziecko. Zdoaem odnale rwnowag emocjonaln gwnie dziki niani, ktra opiekowaa si mn od czasu, gdy miaem trzy miesice. Jej mio, cho czasem niezrcznie okazywana (wszak miaa wtedy zaledwie osiemnacie lat!) bya szczera i niezmienna; staa si dla mnie tlenem, ktrego

potrzebowaem w tej uczuciowej pustce, jaka mnie wypeniaa. Nigdy jednak nie zapomniaem, e aby zmusi mnie do posuszestwa - czsto straszya mnie, e odejdzie, jeli nie bd grzeczny. Groby te wpdzay mnie w stan przeraliwej rozpaczy i bezsilnoci. Szybko zrozumiaem, czego oczekuje si ode mnie jako od pierworodnego syna. adnych wybuchw emocjonalnych, adnej histerii - tylko dyscyplina i utrzymy wanie pozorw. Chyba dobrze odgrywaem swoj rol, ukrywajc uczucia, aby nie utraci swojej pozycji. Kiedy trzydzieci lat pniej poznaem Ann, wci nie byem w stanie cakowicie zaufa kobiecie. Nie wierzyem, e bdzie tolerowaa moje wady, nie groc przy tym odejciem. Jednak gdy Anna dowiedziaa si, e zapadem na potencjalnie mierteln chorob, nie opucia mnie. Pomyla em, e w jej spokojnej i piknej twarzy odnalazem cakowit, bezwarunko w mio, ktrej nigdy nie dane mi byo zazna. Staa si opok, na ktrej zbudowaem moje ycie - modego, dorosego czowieka. Bdc sam, zamykaem oczy - a wtedy pojawia si jej obraz i czuem jej obecno. Cz jej istoty wnikna we mnie i ya w moim ciele. By powiedzie kocham ci", amazoscy Indianie Yanomani mwi ya pihi irakema, co oznacza zaraziem si twoj istot. Innymi sowy - cz ciebie wesza we mnie i tam yje i wzrasta. Wanie to czuem w stosunku do Anny. Jej cz ya we mnie. Tu po pierwszej operacji, gdy na mojej ogolonej gowie widniaa szeroka blizna w ksztacie litery L, zapytaem j niemiao, czy za mnie wyjdzie. Chwila, w ktrej otwarcie i bez wahania, z gbokim przekonaniem udzielia mi odpowiedzi, bya jedn z najszczliwszych w moim yciu. Mj racjonalny umys nie potrafi poj, jak taka kobieta, inteligentna, silna i pena ycia, moe zgodzi si na zwizek ze sabym i raczej mao atrakcyjnym czowiekiem, jakim wwczas byem. Jednak w gbi serca wiedziaem, e wyrazia zgod ca swoj istot i e cz nas wizy silniejsze od samej mierci. Nasza mio odsuna na bok wszelki lk. Pamitam nasz miesic miodowy, spdzony w okolicy Przyldka Strachu. Nie byem zbyt wprawnym nawigatorem. Znaczn cz tych kilku dni przeylimy bez elektrycznoci, wody i paliwa. Lecz Anna bya radosna i bylimy w sobie tak bardzo zakochani, e kada niedogodno stawaa si szans do wsplnego miechu, przygotowania posiku, mioci lub spogldania w gwiazdy, gdy wyldowalimy na takim odludziu, e pomoc moga przyby dopiero nazajutrz. Od tej pory nasze wsplne ycie przenika ten sam duch beztroski. Nasz miesic miodowy trwa dwa lata.

Czuem si niezwyciony. Jeli tylko bylimy razem, nie istniaa prze szkoda, ktrej nie moglibymy pokona. Po raz pierwszy miaem wraenie, e poznaem, czym jest dobre ycie. Anna zapragna dziecka. Nigdy nie omielibym si jej o to poprosi, bo nie chciaem, by spad na ni obowizek jego samotnego wychowania. Nie chciaem te, eby dziecko wyroso z nikym wspomnieniem prawie nieznanego ojca. Byem zatem gboko wzruszony, gdy Anna oznajmia, e jest gotowa, nie boi si i chce mie dziecko bez wzgldu na wszystko. Anna nie bya kobiet impulsywn, wiedziaem, e wiele nad tym mylaa i e ma si, by wychowa samotnie dziecko. Zaraz potem zasza w ci. Dzie narodzin syna by drugim najpikniejszym dniem w moim yciu. Anna chciaa, by pord odby si w jak najbardziej naturalny sposb, a ja patrzyem na ni tak, jak si patrzy na maratoczyka w czasie olimpiady. Bya cakowicie skupiona na olbrzymim i cudownym zadaniu wydania na wiat nowego ycia. Czasem, midzy jednym skurczem a drugim, spogldaa na mnie i ciskaa moj rk. Sacha urodzi si w nocy, na samym pocztku wiosny, gdy liwy na ulicach Pittsburgha pokrywaj si biaym kwieciem. Przez ca noc trzymaa go na piersi. Nie wiedziaem, e mio, ktra wydaa mi si taka pikna, jest zapowiedzi koca naszego uczucia. Sacha bardzo le sypia. Bralimy go na noc do ka i Anna nie chciaa si z nim rozstawa. W cigu dnia spa tylko w jej ramionach. Nie chciaa, by zajmowaa si nim wynajta opiekunka. Przez pi lat nie spdzilimy sam na sam ani jednego weekendu. Po czci podziwiaem nadzwyczajne oddanie i matczyn mio Anny, jednak inna cz mojej istoty nie moga znie intensywnoci tego nowego zwizku uczuciowego, ktry nas od siebie oddala. Niebawem poczuem si rwnie samotny jak przed poznaniem Anny. Wyczerpana, czekaa, a wrc do domu i troch jej pomog; wymagaa te, bym powica Sachy wicej uwagi, ni mogem. Odniosem wraenie, e nie jestemy razem, e brakuje mi energii, ktr czerpaem z naszego zwizku. Narobiem sporych zalegoci w pracy badawczej. Coraz czciej spdzaem samotne noce w biurze, obok mojego psa. To bya sytuacja nie do wytrzymania. Traciem wszystko, co nadawao sens mojemu yciu: sukces zawodowy, mio ony i przy wizanie do syna. Przez kilka lat zmuszaem si, by robi to, czego si ode mnie oczekuje, mimo e nie czerpaem ju z tego adnej satysfakcji. Straciem wszelk nadziej, e uda si odbudowa nasz zwizek partnerski. Na swj sposb moje ycie powrcio do schematu, ktry poznaem

w dziecistwie: miaem tylko tyle mioci, by mc przetrwa, i tyle obowizkw, e z trudem udawao mi si podtrzymywa pozory. Dobrnem do momentu, w ktrym zabrako mi si. Dwa tygodnie po opuszczeniu domu i konstatacji, e moje maestwo ju nie istnieje, dowiedziaem si, e rak powrci. Podobnie jak Bernard mog powiedzie, e nie byem specjalnie zaskoczony.

Osobowo przycigajca raka?

Doktorzy Lydia Temoshok i Andrew Kneier, naukowcy z Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Francisco, porwnali reakcje emocjonalne pacjen tw chorych na raka z reakcjami tych, ktrzy cierpi na choroby serca. Poddawali ich sabym impulsom elektrycznym i mierzyli reakcje, a nastp nie prosili pacjentw z obu grup, aby opowiedzieli o swoich wraeniach w czasie eksperymentu. Z pomiarw wynikao, e pacjenci chorzy na raka reagowali na wstrzsy silniej ni ludzie cierpicy na chorob serca. Jednak odpowiadajc na pytania badaczy, wanie ci pierwsi starali si minimalizo wa nieprzyjemne wraenia4. Lydia Temoshok zasugerowaa, by dla okrelenia pacjentw chorych na raka stworzy kategori osobowoci typu C (pacjenci sercowcy s czsto niecierpliwi i wykazuj skonno do gniewu; zalicza si ich do typu osobowoci A)5. Wikszo psychoterapeu tw, ktrzy pracowali z chorymi na nowotwory - tacy jak doktorzy Carl O., Stephanie Simonton, Lawrence LeShan i Ian Gawler - zaobserwowali u nich 6-8 cechy psychologiczne zblione do tego wanie typu osobowoci . Ludzie z osobowoci typu C to ci, ktrzy - majc po temu powody bd nie - nigdy nie czuli si szczliwi w okresie dziecistwa. Ich rodzice mogli zdradza skonno do przemocy, irytacji albo po prostu byli chodni, zdystansowani i wymagajcy. Takie dzieci nie otrzymyway zachty i rozwino si w nich poczucie saboci i niskiej wartoci. Pniej, by zaskarbi sobie mio, postanawiay robi wszystko, czego si od nich oczekuje, zamiast poda za swoimi naturalnymi skonnociami. Rzadko wpadaj w gniew (czasem nigdy!), a z wiekiem staj si szalenie mili, zawsze chtni do pomocy, niemal wici"! Unikaj konfliktw i odsuwaj swoje potrzeby i aspiracje na drugi plan, czasem przez cae ycie. W celu zapewnienia sobie emocjonalnego bezpieczestwa, ktre tak ceni, nierzadko przesadnie inwestuj w jeden aspekt swojego ycia:

karier zawodow, maestwo lub dzieci. Jednak gdy nagle co zaczyna zagraa owej inwestycji" lub gdy zostaje ona utracona - ze wzgldu na niepowodzenie zawodowe, rozwd, przejcie na emerytur albo gdy ich latorole po prostu wylatuj z gniazda - dziecicy al powraca. Bywa czsto tym dotkliwszy, gdy wywouje poczucie, e cokolwiek czowiek zrobi - i tak nie umknie przed cierpieniem. Ta wtrna trauma powoduje wraenie bezradnoci, rozpaczy i opuszczenia. S to emocje - zwaszcza bezradno - ktre mog bardzo silnie zaciy na rwnowadze psychicznej i biologicznej. Jeden z moich kolegw terapeutw uywa w odniesieniu do tego zjawiska okrelenia trafiony-zatopiony", nawizujc do dziecicej gry w okrty. Pierwsza rana, ta z dziecistwa, jest gboka, lecz mona da sobie z ni rad. Gdy jednak nastpuje drugie trafienie, dokadnie w to samo miejsce, caa konstrukcja psychologiczna i fizyczna moe run *. Pracownicy laboratorium doktora Charlesa B. Nemeroffa z Uniwersytetu Emory w Atlancie opublikowali ostatnio wyniki bada pasujce do modelu trafiony-zatopiony". U pogronych w depresji dorosych pacjentw z zadawnion dziecic traum ogniska zapalne - te, ktre przyczyniaj si do rozwoju raka - ze szczegln si reaguj na wywoane laboratoryjnie sytuacje stresowe10**. Pewien eksperyment przeprowadzony na szczurach doskonale ilustruje sposb, w jaki stres moe wpyn na przebieg raka. W laboratorium doktora Martina Seligmana z Uniwersytetu Pensylwanii wstrzyknito szczurom ilo komrek rakowych, ktra wywouje miertelnego guza u 50% zaraonych zwierzt. Niektre szczury pozostawiono samym sobie. W cigu trzech miesicy - zgodnie z oczekiwaniami - poowa z nich pada ofiar choroby. Szczury zostay podzielone na trzy grupy. Zwierzta z grupy kontrolnej zostay zaraone, lecz w aden sposb nimi nie manipulowano. Szczury z drugiej grupy poddawano lekkim wstrzsom elektrycznym, ktrych mogy unika, uczc si naciskania na odpowiedni dwigienk w klatce. Zwierzta z trzeciej grupy take byy poraane, lecz nie dano im mechanizmu samoobrony.
* Freud jako pionier bada psychologicznych opisa podobne zjawisko i nazwa je 9 szokiem/szokiem wtrnym" (machtrdglich) . ** Zwaszcza w tym wypadku zaobserwowano wyran aktywacj NF-kappaB, jednego z czynnikw przyczyniajcych si do wzrostu i rozwoju raka, ktry omawialimy w rozdziale 4.

Wyniki opublikowane pniej w magazynie Science" okazay si bardzo jednoznaczne: w miesic po zaraeniu 63% szczurw otrzymujcych wstrzsy, lecz mogcych unika czci z nich dziki naciskaniu dwigienki, odrzucio wszczep raka. Odsetek tych, ktre przeyy, by wyszy ni w grupie kontrolnej (tej, ktrej nie poddawano wstrzsom); przeyo 50% zwierzt. Spord tych, ktrym aplikowano wstrzsy bez moliwoci ucieczki przed nimi, tylko 23% zdoao przezwyciy raka. Bezradno przypieszya postp choroby11. Wynika z tego bardzo wana nauka: to nie sam stres - owe wstrzsy, ktrych nie szczdzi nam ycie - sprzyjaj rozwojowi nowotworu. Poczucie kontroli nad swoj sytuacj lub bezradno wpywa na reakcj organizmu na chorob.

Rysunek 24. Szczury poddane wstrzsom elektrycznym, ktrych nie mog kontrolowa, zapadaj na zoliwy nowotwr. Te, ktre ucz si unika wstrzsw, o wiele skuteczniej odrzucaj guzy11.

Wielki spokj lana Gawlera

Jeli bezradno i rozpacz sprzyjaj rozwojowi raka, czy uspokojenie zadziaa przeciwnie i go zahamuje? Pewne wyjtkowe przypadki wskazuj, e moe tak si sta. an Gawler, mody weterynarz z Melbourne

w Australii, tu po ukoczeniu nauki dowiedzia si, e jego nog zaatakowa grony kostniakomisak (nowotwr koci). Po roku nieskutecz nego konwencjonalnego leczenia, ktre nie zahamowao wzrostu raka, nastpia amputacja nogi. Nowotwr zaatakowa jednak jego biodro i klatk piersiow, powodujc widoczn deformacj. Onkolog przewidywa, e an poyje kilka tygodni, moe miesic. Nie majc nic do stracenia, an - przy wsparciu ony - zacz intensywnie wiczy medytacj. W cigu tych dni, ktre mu pozostay, pragn cieszy si spokojem, osiganym dziki wiczeniom jogi. Jego lekarz, doktor Meares, pozna medytacj w Indiach, gdzie zetkn si z tamtejszymi wybitnymi mistykami. Wielkie wraenie zrobi na nim spokj, ktry zdoa osign mody pacjent. Przypisywa go charakterystycznej beztrosce ostatnich dni przed mierci. Jednak po kilku tygodniach wicze an, ku zdumieniu wszystkich, zacz odczuwa popraw stanu zdrowia. Po paru miesicach intensywnej medytacji (trzy razy dziennie po godzinie!) oraz utrzymywania cisej diety an odzyska siy. Okropne znieksztacenia klatki piersiowej zaczy ustpowa, a kilka miesicy pniej cakowicie zniky. Doktor Meares zapyta lana, czym tumaczy to nadzwyczajne ozdrowienie. Myl, e to dziki naszemu stylowi ycia, temu, jak go dowiadczamy", odpar an, mwic w imieniu swoim i ony. Doktor Meares wyjania, e pacjent zdawa si wypeniony spokojem, ktrego dowiadcza w czasie godzin intensywnej medytacji12. Mino trzydzieci lat, a an Gawler wci yje. Od swojego wyzdrowienia powica wikszo czasu pracy z grupami pacjentw chorych na raka, pomagajc im wprowadzi do ycia medytacj i inne zdrowe nawyki*.

Dowd na istnienie zwizku ciaa i umysu

Nowoczesny racjonalny umys nie bez wysiku przyjmuje informacje o takich przypadkach. W wydanej w 1994 roku ksice Michael Lerner opisuje zrealizowan w latach osiemdziesitych prezentacj dla grupy
* an opowiada o swoim niezwykym wyzdrowieniu w pitej ksice zatytuowanej You Can Conquer Cancer" (Moesz pokona raka). Medytacja i cile naturalna dieta nie byy jedynymi metodami, do ktrych sign. Korzysta z wielu rnych naturalnych terapii psychologicznych i duchowych. Jednake swoje wyzdrowienie przypisuje w gwnej mierze wewntrznemu spokojowi.

lekarzy, ktrej autorem by wybitny naukowiec specjalizujcy si w badaniu zwizkw midzy stresem i chorobami nowotworowymi. Uczony za prezentowa bezsporne skutki oddziaywania czynnikw psychologicznych na rozprzestrzenianie si raka w organizmie. Po kilku minutach pewien zirytowany chirurg zawoa z widowni: Chyba nie wierzy pan na serio w te bzdury?!"2. W owym czasie pojcie fizjologicznych reakcji na stany psychiczne i emocjonalne nie byo jasne ani te powszechnie rozumiane. Wydawao si nieprawdopodobne, by poczucie bezradnoci, nieumiejtno wyraania uczu lub brak wewntrznego spokoju mogo sprzyja rozwojowi guza bd ogranicza skuteczno chemioterapii. Przeamujc wewntrzny opr, doktor David Spiegel, psychiatra z Uni wersytetu Stanforda, postanowi zakwestionowa konwencjonalne przeko nania na temat zwizku stresu i szans przeycia w najciszych przypadkach raka. Jako student ostatniego roku uczszcza na zajcia z filozofii na Uniwersytecie Yale. Pasjonoway go idee Kierkegaarda i Sartre'a; w ich pismach znalaz klucz, ktry wskaza mu drog kariery zawodowej: w celu osignicia peni czowieczestwa ludzie powinni utrzymywa z innymi moliwie najbardziej autentyczne stosunki. By tego dokona, muszjednak wyj poza typowe wyobraenia o sobie i o innych. Powinni wiedzie, e maj w sobie wewntrzn wolno, pozwalajc im odbudowa i przemie ni siebie, i e t sam potg wolnoci naley przypisywa innym. Po ukoczeniu studiw medycznych i psychiatrycznych na Harvardzie David Spiegel powici badania warunkom, ktre pozwalaj czowiekowi osign t dajc si autentyczno i otwarto na innych. Podobnie jak Sartre gboko wierzy, e mierzc si z lkiem przed mierci, ludzie staj si w peni sob. Jako mody psychiatra na Uniwersytecie Stanforda mia okazj wsppracowa z wybitnym psychoterapeut, doktorem Irvinem Yalomem, ktry podda t hipotez badaniu. Wsplnie prowadzili grup wsparcia dla powanie chorych kobiet. Wszystkie cierpiay na raka piersi z przerzutami, szacowano, e zostao im od kilku miesicy do kilku lat ycia. Jeli zatem hipoteza bya prawdziwa, nadszed wanie najod powiedniejszy dla nich moment, by w peni stay si sob. Omio- i dziesicioosobowe grupy kobiet spotykay si raz na tydzie. Opowiaday o swoim strachu, o samotnoci, o gniewie i pragnieniach, a take o sposobach radzenia sobie z chorob. Wkrtce poznay jedn z fundamentalnych lekcji ycia: kady jest zraniony w mniejszym lub

wikszym stopniu i kady nauczy si tego wstydzi. Kobiety nalece do grup wsparcia byy powanie dotknite chorob. Nie miay nic do ukrycia. Mogy o tym gono mwi i dzieli si najskrytszymi mylami z innymi. Niektre po raz pierwszy w yciu dowiadczyy krzepicego spokoju, ktry daje tego rodzaju zaufanie. W cakowicie naturalny sposb wydarzy si cud: ich spotka nie wypenia al ani beznadzieja, lecz miech i poczucie wsplnoty. Tak jakby ich wasne rany otworzyy drog dla pozytywnych emocji, radoci, pragnienia ycia, satysfakcji z bycia razem tu i teraz. Czasem, rzecz jasna, niektre z nich zabieraa choroba. Wtedy pozostae rozmawiay o utracie wsplnej przyjaciki. Wspominay jej serdeczny miech, gdy opisywaa gupstwa popeniane przez ma, jej uwane spojrzenie, gdy wsuchiwaa si w relacj koleanki z grupy opowiadajcej o komplikacjach przy zabiegu, ktry przesza, czy pogody ducha, z jak znosia bl. Bez skrpowania daway ujcie alowi. To byy bardzo trudne chwile, lecz wszyscy czuli, e nieobecna bdzie ya w ich sercach i wspomnieniach. Kobiety miay wiadomo, e kiedy nadejdzie ich kolej, one take zostan w taki sam sposb uczczone i bd yy w sercach towarzyszek niedoli. Jedna z pacjentek, Emily, opisaa swoje zetknicie ze mierci: Na pocztku naszych spotka odniosam wraenie, e to, czym si tutaj zajmujemy, przypomina strach podobny do tego, ktry odczuwasz, stojc na dachu wysokiego budynku lub na krawdzi Wielkiego Kanionu. Najpierw boisz si nawet spojrze w d (ja na przykad nie lubi wysokoci), ale stopniowo uczysz si tego i widzisz, e upadek byby katastrof. Mimo to jeste z siebie zadowolona, bo potrafia tam spojrze. Wanie to czuj w zwizku ze mierci, o ktrej mwimy na naszych spotkaniach: potrafi teraz na ni spojrze. Nie mog powiedzie, e odczuwam beztrosk, ale umiem na ni patrze". Kobiety spotykay si przez rok, a pniej kada posza wasn drog. Dla celw badania David Spiegel porwna stan psychiczny uczestniczek ze stanem tych, ktre miay t sam diagnoz i byy w taki sam sposb leczone, lecz nie uczestniczyy w spotkaniach grupy. Te, ktre dziki wsparciu grupy nauczyy si stawia czoo lkowi, wyraa uczucia i przeywa swoje zwizki emocjonalne w bardziej autentyczny sposb, byy naraone na mniejsz depresj, niepokj, a nawet fizyczny bl 13, 14.

Poprawi si ich stan emocjonalny, dokadnie tak, jak przewidywa doktor Spiegel. Nie mia jednak wyobraa sobie skutkw oddziaywania spotka w grupie wsparcia dla przebiegu choroby, a tym bardziej dla szans przeycia uczestniczek. W istocie by nawet przekonany, e nie istnieje aden zwizek midzy stanem psychicznym pacjenta i rozwojem raka. Ci, ktrzy przypisywali powstawanie nowotworw konfliktom psychologicz nym, zocili go. Mia wraenie, e takie podejcie wywouje u pacjentw bolesne poczucie, e z wasnej winy zachorowali na raka. By raz na zawsze obali t hipotez, zapragn udowodni, e kobiety, ktre uczestniczyy w spotkaniach grupy wsparcia i ktrych stan psychiczny si poprawi, wcale nie yy duej od tych, ktre do grupy nie naleay. Rozpocz badanie i wtedy spotkaa go wielka niespodzianka. Kiedy zadzwoni do rodzin uczestniczek grupy wsparcia, trzy spord nich odebray telefon, a byo to dziesi lat po tym, jak wykryto u nich raka. Wydawao si to wprost niewiarygodne. Z grupy porwnawczej, liczcej trzydzieci sze kobiet, ani jedna tak dugo nie przeya. Przeprowadziwszy wywiady z rodzinami, dowiedzia si, e uczestniczki spotka grupy wsparcia yy przecitnie dwa razy duej od innych chorych. Rnica zaznaczya si nawet midzy tymi, ktre uczszczay regularnie, i tymi, ktre byway na spotkaniach sporadycznie. Im czciej pacjentka przychodzia, tym duej ya pomimo choroby*. Publikacja wynikw badania w czasopimie Lancet" wywoaa poruszenie wrd medycznego establishmentu. Doktor Troy Thompson, profesor psychiatrii w Jefferson Medical College w Filadelfii, tak charak teryzuje panujcy wwczas sposb mylenia: Bybym gotw zaoy si o kade pienidze, e nikt nie uzyska takich wynikw15. Dziki badaniom doktora Spiegela zwizek midzy stanem psychicznym pacjenta a rozwojem choroby, dotd traktowany jak wydumana dywagacja spod znaku New Age, zyska status uznanej hipotezy naukowej **.
* Naley podkreli, e na pocztku eksperymentu wszystkie pacjentki miay zblione diagnozy, a wyboru tych, ktre przystpiy do grupy wsparcia, dokonano drog losow. Dziki temu wiadomo, e dusze ycie uczestniczek grupy wsparcia nie wyniko z lepszego stanu ich zdrowia ani z ich predyspozycji psychologicznych. ** Od tego czasu przeprowadzono wiele bada, ktre potwierdziy opisan hipotez. W czterech z nich zanotowano wyniki podobne do wynikw uzyskanych na Uniwersytecie 16 19 Stanforda ^ . W szeciu nie zaobserwowano adnych rezultatw. Jednak w trzech spord tych ostatnich stan psychologiczny pacjentek nie uleg adnej poprawie, nie

Dzi David Spiegel jest jednym z dyrektorw Wydziau Psychiatrii na Uniwersytecie Stanforda i jednym z najbardziej znanych psychiatrw akademickich. Poproszony pitnacie lat temu o skomentowanie za skakujcego wyniku swoich bada, odpar: Uczucia, ktrych nie moesz wyrazi, staj si psychiczn zawalidrog. Wykorzystuj zasoby si wewntrznych, ktrych do koca nie rozumiemy. Wyraenie i zaakcep towanie tych uczu sprawia, e przestaj wykorzystywa energi konieczn do utrzymywania ich poza wiadomoci. Wci nie rozumiemy, jak przekada si to na walk organizmu z chorob, ja jednak uwierzyem, e ten zwizek istnieje. Powoli zaczynamy dochodzi do zrozumienia jego mechanizmw"27.

Mobilny mzg psychoneuroimmunologii

Dzi znacznie lepiej rozumiemy skutki oddziaywania stresu na rozwj raka. Wiadomo, e stres powoduje wyzwalanie hormonw aktywujcych systemy alarmowe", takie jak reakcja zapalna, sprzyjajce rozwojowi i przerzutom guzw 3 ' 28 . Jednoczenie spowalnia wszystkie funkcje, ktre mog by trzymane w ryzach, czyli trawienie, regeneracj tkanek i dziaanie ukadu immunologicznego. W cigu ostatnich dwudziestu lat powstao nowe pole bada naukowych, zajmujce si bezporednio zwizkiem czynnikw psychologicznych i dziaaniem ukadu immunologicznego. Okrela si je mianem psycho neuroimmunologii. Zajmijmy si pokrtce trzema wymiarami tej nowej dziedziny, to znaczy psychologi, neurologi i immunologi. Aspekt psychologiczny odnosi si do stresu, ktry odczuwamy w reakcji na trudne dowiadczenia yciowe lub bl emocjonalny. Kiedy ludzie czuj, e nie
naleao wic oczekiwa wpywu na dugo ycia. W sumie w piciu badaniach zanotowano przeduenie ycia pacjentek, a trzy nie przyniosy adnego skutku20"25. W powtrzonym niedawno badaniu z udziaem stu dwudziestu piciu pacjentek doktor David Spiegel i jego zesp zanotowali trzykrotne przeduenie ycia uczestniczek grupy wsparcia, lecz tylko u tych, u ktrych nie wykryto braku receptorw estrogenu. U tych, ktre przyjmoway tamoxifen lub inne antyestrogeny, przeduenie ycia (zwizane z uczszczaniem na spotkania grupy wsparcia) nie nastpio. Wynik ten sugeruje, e lek zapewni im ju ochron wywoywan, by moe, przez leczenie psychologiczne (w 1989 roku, kiedy opublikowano wyniki pierwszego badania, antyestrogeny jeszcze nie istniay)26.

panuj nad swoim yciem albo e jest w nim wicej cierpienia ni radoci (aspekt psychologiczny), reakcja neurologiczna polega na wyzwoleniu hormonw stresu, takich jak noradrenalina i kortyzol. Hormony te uaktywniaj ukad nerwowy, przypieszajc bicie serca, podnoszc cinienie krwi i wywoujc napicie mini, by przygotowa je na wysiek lub obroni si przed atakiem (aspekt neurologiczny). Ta reakcja neurologiczna nazywana jest czsto postaw walcz lub uciekaj". Obecnie wiemy jednak, e jej skutki s znacznie szersze. Te same substancje chemiczne, ktre aktywuj odruchy neurologiczne i naczyniowe stresu, oddziauj rwnie na komrki ukadu odpornociowego. Biae krwinki maj na powierzchni receptory wykrywajce obecno hormonw stresu i reaguj zgodnie z wahaniami poziomu owych hormonw w strumieniu krwi. Niektre reaguj, wyzwalajc zapaleniotwrcze cytokiny i chemokiny. Noradrenalina i kortyzol blokuj dziaanie komrek NK (naturalnych zabjcw), ktre tkwi bezczynnie przyczepione do cianek naczy krwiononych, zamiast atakowa wirusy i anormalne prekursorowe komrki raka. Jednym z naukowcw pracujcych nad poszerzaniem naszej wiedzy o tych zwizkach jest doktor Candace Pert, ktra kierowaa oddziaem Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego, zajmujcym si biochemi mzgu. Doktor Pert bya jednym z pierwszych uczonych, ktrzy ziden tyfikowali zwizek midzy malekimi molekuami wyzwalanymi przez mzg w reakcji na emocje (neuropeptydami) a aktywnoci ukadu odpornociowego. Wykazaa take, e komrki ukadu immunologicznego wysyaj sygnay chemiczne do emocjonalnej" czci mzgu na zasadzie sprzenia zwrotnego. Wspczesna neurologia definiuje myl - albo umys" - jako efekt wzajemnych reakcji pomidzy komrkami mzgu nazywanymi neuronami, ktre wymieniaj midzy sob informacje. Przed publikacj wynikw bada doktor Candace Pert uwaano, e myl jest wycznie produktem interakcji neuronowej, co umiejscawiao umys cakowicie w obrbie czaszki. Wszelako odkrycia w dziedzinie psychoneuroimmunologii ozna czaj, e umys jest take przejawem dziaania ukadu immunologicznego. W ksice omawiajcej to odkrycie Candace Pert pisze, e wbrew temu, co do tej pory sdzia, bya zmuszona stwierdzi, i liczne interakcje midzy molekuami emocji i ukadem odpornociowym stanowi to, co okrelia mianem mobilnego mzgu" 29 ' 30 . Jak rol w mobilny mzg peni w odniesieniu do raka?

Komrki ukadu immunologicznego a wola ycia

W rozdziale 4 przekonalimy si, e myszy zdolne w peni zmobilizo wa komrki swojego ukadu odpornociowego, potomkowie Supermyszy, pozostaj uodpornione na raka, nawet jeli wstrzyknie si im ogromne dawki nadzwyczaj zoliwych komrek. Idc tym tropem, naukowcy z laboratorium doktora Rona Herbermana z Narodowego Instytutu Raka (doktor Herberman jest obecnie szefem Instytutu Raka na Uniwersytecie w Pittsburghu) zajli si badaniem komrek NK w organizmach kobiet, u ktrych niedawno zoperowano raka piersi. Okazao si, e im aktywniej sze byy te komrki w okresie kilku tygodni po zabiegu, tym wiksze szanse przeycia miay pacjentki w duszej perspektywie31'32*.

Rysunek 25. Biae krwinki ukadu immunologicznego atakuj komrk rakow. Odbieraj sygnay z czci mzgu zajmujcej si emocjami i reaguj, wysyajc sygnay zwrotne do mzgu. Komrki ukadu odpornociowego s zatem czci tego, co doktor Candace Pert okrelia mianem mobilnego mzgu".

* Japoski zesp badawczy z Centrum Bada Raka Saitama potwierdzi te wyniki dziesi lat pniej, po przeprowadzeniu obserwacji liczniejszej grupy pacjentek 3334 .

Nieopodal Waszyngtonu, w pobliu laboratorium Candace Pert w Na rodowym Instytucie Raka, znajduje si laboratorium doktora Herbermana. Wykaza on, e w organizmach kobiet chorych na raka piersi, lepiej radzcych sobie psychicznie z chorob, zabjcy komrkowi" s bardziej aktywni ni w organizmach tych pacjentek, ktre pogryy si w depresji i poczuciu bezradnoci35. W 2005 roku doktor Susan Lutgendorf z Uniwer sytetu Iowa potwierdzia te wyniki, badajc kobiety chore na raka jajnikw. Te, ktre czuy si kochane, wspierane i nie poddaway si przygnbieniu, miay bardziej waleczne komrki NK ni te, ktre czuy si osamotnione, porzucone i przybite emocjonalnie36. Wszystko wskazuje na to, e biae krwinki ukadu immunologicznego komrki NK oraz limfocyty T i B - s szczeglnie wraliwe na poczucie bezradnoci, przekonanie, e nic nie da si zrobi w celu pokonania choroby - oraz nastpujc po nich utrat woli ycia. Szczury Martina Seligmana, naraone na wstrzsy elektryczne, ktrych nie mogy unikn, okazyway bezradno w sposb bardzo zbliony do przygnbionych ludzi. Ich zachowanie wskazywao, e cakowicie utraciy wiar we wasne moliwoci. Stajc wobec przeciwnoci, byy bierne i ulege. Atakowane, nie broniy si. Wanie w takich okolicz nociach ich ukad odpornociowy si zaama. Stan emocjonalny objawiajcy si na zewntrz jako zachowanie osobnika znajduje swoje dokadne odzwierciedlenie w aktywnoci komrek ukadu immunolo gicznego. Kiedy szczur - albo czowiek - poddaje si, czujc, e nie warto duej y, ukad immunologiczny take skada bro. Jak to uja Candace Pert, s to w istocie dwa aspekty funkcjonowania tego samego mzgu" (patrz Ryc. 7). Z drugiej za strony odnalezienie w sobie woli ycia czsto stanowi punkt zwrotny w przebiegu choroby. W wieku pidziesiciu dwch lat Helen dowiedziaa si, e cierpi na zoliw odmian choniaka. Pierwszych sze serii chemioterapii nie przynioso efektu. Dwie kolejne kuracje tylko spotgoway zoliwo nowotworu. Jedyna nadzieja chorej leaa w szczeglnie niebezpiecznym zabiegu autologicznego przeszczepu szpiku kostnego. Wymaga on zastosowania lekw tak toksycznych, e prowadz do cakowitego wyniszczenia ukadu odpornociowego. Po transplantacji Helen musiaa spdzi trzy tygodnie w izolatce. Zgodnie z surowymi procedurami sterylizacyjnymi jej gocie wchodzili do pomieszczenia w kostiumach

przypominajcych skafandry kosmiczne; Helen miaa niemie wraenie, e nie yje ju na tej samej planecie co oni i e zapewne nigdy nie wrci do domu. Po trzech tygodniach jej stan uleg pogorszeniu, nie moga wyj z izolatki. Odwiedzajcy j bliscy widzieli, e schuda i zmizerniaa, bali si, e widz j ostatni raz. Nie mogli jej ani uciska, ani potrzyma za rk. Nie mogli si nawet umiechn, bo ich twarze skryway sterylne maski. Nadzieja Helen wisiaa na wosku, kobieta miaa wraenie, e jej ciao poddaje si chorobie. Uchwycia si myl jedynej rzeczy, ktra nigdy jej nie zawioda niczym wierny i troskliwy przyjaciel: oddechu w piersi. Wczuwajc si w kady z nich, poczya si z wol ycia w gbi swojej istoty. Ta sia zdawaa si wiza Helen ze wszystkim, co byo wok niej ywe: okrytym listowiem drzewem za oknem, miechem i okrzykami dzieci przechodzcych korytarzem, a czasem z gwiazdami, ktre widziaa o zmroku. Doznaa poczucia osobliwego spokoju. Czerpaa pociech ze wiadomoci, e przepywajce przez ni ycie bdzie trwao w wiecie na zewntrz. Dzi, po upywie dwunastu lat, Helen wrcia do pracy i wiedzie normalne ycie. Wci nie moe si nadziwi sile, ktr czerpaa z gbokiego, niemal pierwotnego wraenia zwizku z energi otaczajcego j ycia w czasie, gdy jej ycie zdawao si dobiega kresu.

Szamani a wola ycia

We wszystkich kulturach wszystkich czasw, a do wspczesnoci, sztuk wskazywania chorym drogi do zdrowia parali si wyjtkowi ludzie zwani czarownikami lub szamanami. Carl Jung zaobserwowa, e od prawiane przez nich rytuay s do siebie podobne na wszystkich kontynen tach. Od niepamitnych czasw u podoa tej sztuki leaa jedna niezmienna zasada: leczenie pacjenta skupia si na roznieceniu w nim na powrt siy 2 yciowej . Kada tradycja szamaska wykorzystuje jak metod, ktrej zadaniem jest uwolnienie pacjenta od demonw" zagraajcych jego lub jej _ woli ycia. Wikszo polega na odprawianiu obrzdw od woujcych si do si mistycznych czy te transcendentnych. Czsto prosi si o interwencj duchy, przodkw lub zwierzta totemiczne, tak aby dusza cierpicego znw staa si jednoci.

Psychoterapeuci, mimo i nie wierz w istnienie demonw, rwnie zrozumieli, jak istotne jest wzmocnienie w pacjencie woli ycia. Pierwszym krokiem w tego rodzaju terapii jest rozpoznanie i uporanie si z dawnymi traumami, ktre w pewien sposb wci yj w ich psychice i zaburzaj ich yciow perspektyw. Drugi krok polega na tym, by nauczy pacjenta wzbudza i utrzymywa w sobie stan wewntrznego spokoju, odsuwajc na bok napicie i wspomagajc proces powrotu do zdrowia. Wiele jest sposobw kultywowania stanu wewntrznego zadowolenia. Z niektrymi miaem do czynienia zarwno jako terapeuta, jak i pacjent; zyskay one mj szacunek i podziw. Chciabym przedstawi najwaniejsze z nich.

Cz 2

LECZENIE ZADAWNIONYCH RAN

Osamotnienie Mary
Na wie, e wskaniki raka piersi w jej organizmie si podnosz, Mary nie bya zaskoczona. Od kilku miesicy czua si tak zdesperowana i przygnbiona, e czasem mylaa o samobjstwie. Stwierdzia, e jeli ciao dokona tego za ni, to tym lepiej. W wieku pidziesiciu piciu lat przeya najwikszy romans w yciu z mczyzn modszym o dwadziecia lat. Powtarza jej raz po raz, e jest mioci jego ycia, e nie wyobraa sobie bycia z inn, e zmienia jego ycie, daa mu spenienie i otworzya przed nim wiat. Mary wierzya w szczero jego niezwykej, a zarazem niesabncej namitnoci. Po raz pierwszy w yciu zdaa si na pene delikatnoci, opiekucze uczucie. W cigu szeciu lat, bo tyle trwa w zwizek, odcia si od wiata. I raptem pewnego dnia Paul odszed. Dzikujc Mary za to, e pomoga mu zrozumie samego siebie, oznajmi, e zapragn mie dzieci i e znalaz kobiet, z ktr moe speni to nowe marzenie. Mary poczua si zdruzgotana i bezsilna. Gdy bya dzieckiem, ojciec zostawi rodzin i nigdy wicej nie powici jej ani odrobiny uwagi. Pniej jej mody m znalaz sobie kochank i wzili rozwd. Podobnie jak szczury w eksperymencie Martina Seligmana, naraone na nieuchronne wstrzsy elektryczne, Mary wycigna ze swoich dowiadcze nauk, e nie ma sensu prbowa si broni. Poczucie bezradnoci doprowadzio j do myli samobjczych. By moe przyczynio si rwnie do tego, e podniosy si jej wskaniki rakowe. Doktor Kirsi Lillberg z Uniwersytetu Helsiskiego przeprowadzia obserwacj dziesiciu tysicy kobiet i wykazaa, e zerwanie wanego zwizku emocjonalnego podwaja zagroenie rakiem piersi. Rozstania i bolesne rozwody maj bardziej bezporedni zwizek z rakiem ni mier maonka37. Utrata mioci wywouje dojmujce poczucie bezradnoci u wielu ludzi, by moe dlatego, e zahacza o rany emocjonalne doznane W dziecistwie, wywoane odrzuceniem bd krytyk. Poczucie bezradnoci moe zmieni bolesne wydarzenie w siln traum.

Wiedz o tym onierze, ktrzy przeyli wojn. Najstraszniejsze wspo mnienia nie dotycz bitew, w ktrych walczyli. Najgorsze s wspomnienia sytuacji, gdy nie mogli nic zrobi, by ocali towarzysza lub gdy wpadli w puapk bez moliwoci obrony ani walki, tak jak na przykad dugotrwae bombardowanie. Wstrzs jest szczeglnie silny i grozi chorob, gdy nie ma nikogo, kto pomgby si z nim upora; tak wanie byo w wypadku Mary, gdy krg jej przyjaci bardzo si zawzi. W jednym z bada okazao si, e zagroenie rakiem piersi moe by dziewi razy wiksze u osb, na ktre spada taki cios emocjonalny38. Tak wic by odsun niebezpieczestwo, konieczne jest przezwycienie poczucia bezradnoci *.

Bezradno rodzi traum

Trauma to okrelenie szoku (lub ich serii), ktry pozostawia bolesny i gboki lad w umyle pacjenta. Niewielkie wyzwania lub przeszkody napotykane w normalnym yciu mog zachwia kim na kilka dni, lecz umys potrafi si z nich uleczy. Tak jak niewielkie zacicie na skrze goi si bez ladu, tak samo umys wyposaony jest w mechanizmy pozwalajce si goi ranom emocjonalnym. Nie pozostawiaj one blizny, a czsto stanowi bodziec do dojrzewania i rozwoju osobowoci. Pewne wydarzenia bywaj jednak tak bolesne, e druzgocz w czo wieku obraz samego siebie lub jego ufno wobec otaczajcego wiata. Dotyczy to zgwace, wypadkw zagraajcych yciu lub wyjtkowo przeraajcych, a nawet rozsta kochankw. Dzieje si tak rwnie w przypadku braku lub utraty mioci bd wielokrotnych upokorze w dziecistwie, gdy jest to wiek, w ktrym ludzie s szczeglnie wraliwi emocjonalnie i psychicznie. Rany takie nierzadko tworz co w rodzaju psychologicznego wrzodu. Umys stara si je odizolowa i otoczy jak
* Stan aoby i stres po traumie w sposb oczywisty wi si z pogorszeniem dziaania ukadu immunologicznego, spadkiem aktywnoci biaych krwinek i komrek 39 1 NK ^ . Jeszcze waniejsze jest to, e wstrzsy psychiczne maj zwizek z wieloma schorzeniami oraz ze skrceniem czasu ycia po przeszczepie serca, a zwaszcza ze znacznym zwikszeniem liczby zachorowa na raka42"45. Na szczcie traumy mona leczy za pomoc krtkich terapii, takich jak terapia behawioralna oraz EMDR (odczulenie i przetworzenie za pomoc ruchw gaki ocznej; patrz poniej)4<Mt9.

najszczelniejsz barier, wiadomo moe si nawet wyprze takiego wydarzenia. Kiedy jednak naciniemy na wrzd, okae si, e on wci reaguje na bl. ycie tak samo moe w brutalny sposb przy pomnie czowiekowi o jego bolesnej przeszoci, sprawiajc, e uwiadamia on sobie istnienie psychicznej rany, nadal mu doskwie rajcej. Przywoane w ten sposb niegdysiejsze traumy mog cakowicie zaburzy psychiczne i fizyczne funkcjonowanie czowieka. Kiedy Paul opuszcza Mary, traumatyczne wspomnienie odejcia ojca przed pi dziesiciu laty i wspomnienie rozwodu z mem trzydzieci lat pniej znw staj si dla niej przeraajc rzeczywistoci. Kobieta zaczyna wierzy, e nie zasuguje na mio, do niczego si nie nadaje i jest skazana na porak. Wypenia j ten sam smutek, pacze tymi samymi zami; w jej ciele pojawiaj si takie same jak wwczas skurcze odka, a ciao przyjmuje pozycj maej dziewczynki, zgarbionej i obejmujcej si rkami za kolana. Rana emocjonalna wpywa na gbokie procesy yciowe. Tak jak liszaj na skrze uruchamia mechanizm naprawy, rana psychiczna wprawia w ruch mechanizm reakcji na stres: wyzwalaj si kortyzol, adrenalina i czynniki zapaleniotwrcze, spowalnia si dziaanie ukadu odporno ciowego. Publikacje w czasopismach Natur Cancer Reviews" i Lancet" przekonuj, e psychologiczne mechanizmy stresu mog w bardzo istotny sposb przyczyni si do wzrostu i rozwoju raka3'50. Jednake niezagojone rany po traumach wpdzaj czowieka w faszywe poczucie bezradnoci. I cho ta bezradno moga niegdy istnie, niekoniecznie stanowi odbicie obecnej sytuacji. Kluczem do terapii jest pokazanie pacjentowi, e ulega zudzeniu. Lekarz Mary znalaz prosty i bezporedni sposb rozbudzenia w niej wewntrznej siy. Jako e bya dziennikark i pisark, zachci j do opisania historii jej mioci i druzgoczcej klski tego uczucia. Pomys zafrapowa Mary, mimo e bya ciko chora. Wystukujc na klawiaturze sowa skadajce si na opowie o utraconym uczuciu, stopniowo wracaa do ycia. Po opublikowaniu ksiki udaa si do swojego lekarza. Nie do, e zostawia za sob myli samobjcze, to jej wskaniki rakowe Wrciy do cakowicie normalnego poziomu. Wyrazisty i osigalny cel pozwoli Mary odrzuci zudzenie bezsilnoci i odzyska pragnienie ycia. Organizm take zareagowa, wracajc do zdrowia i biorc w karby

potencjalnego raka*. Powicenie si pisaniu dao Mary rdo energii, co w rodzaju siy ycia. Dla innych moe to by planowanie upragnionej wycieczki, zbudowanie wymarzonego domu lub gbsze zaangaowanie si w ycie rodziny i przyjaci. Najwaniejsze jest to, by dziaanie byo dla zainteresowanego bogate w znaczenia i pozwolio mu przybliy si do jego siy yciowej.

Umiech Michaela
Dla mnie zaczo si od spojrzenia przyjaciela. Po nawrocie choroby i roku chemioterapii ja take zaczem traci oparcie w yciu. Musiaem przesta pracowa, bo nie miaem ju siy ani do prowadzenia swojego oddziau psychiatrycznego i orodka medycyny integracyjnej na uczelni, ani nawet do tego, by spotyka si z pacjentami. Jeli chodzi o moje ycie osobiste, Anna i ja nie zgadzalimy si ju w adnej kwestii dotyczcej wychowania syna. Napicie wywoywane t niezgod byo tak wielkie, e Anna w kocu zgodzia si pj na terapi dla par. Prby ocalenia naszego maestwa spezy na niczym, by moe po czci dlatego, e napicie spowodowane moj chorob utrudniao wzajemne ustpstwa. Traciem on, rodzin, prac i zdrowie jednoczenie. Czuem, e ycie przecieka mi midzy palcami. Baem si, e korzystne skutki mojego leczenia stoj pod znakiem zapytania ze wzgldu na stres zwizany ze zrujnowanym yciem. I wanie wtedy poznaem Michaela Lernera. Michael nie jest lekarzem, tylko socjologiem i psychoterapeut, kieruje take kilkoma organizacjami pozarzdowymi. Byy profesor socjologii na Uniwersytecie Yale, zaoyciel Wsplnoty Leczenia Raka w Kalifornii i autor fundamentalnego opracowania na temat rnych metod terapii nowotworw, sta si jednym z wielkich amerykaskich mylicieli, badajcych wspzaleno midzy medycyn i jednostk we wspczes 2 nym wiecie . W czasie pracy badawczej pozna setki pacjentw i te dowiadczenia ogromnie wzbogaciy jego wiedz.
* Doktor Keith Petie z Akademii Medycznej w Auckland w Nowej Zelandii wraz z kolegami wykazali, e samo opisywanie przez cztery kolejne dni najtrudniejszych wydarze w yciu zwiksza zdolno ukadu immunologicznego do wytwarzania przeciwciaa w reakcji na szczepionk zapalenia wtroby51.

Kiedy si spotkalimy, postawi mi kilka zasadniczych pyta. Zamiast skupia si na tym, co w moim yciu szwankuje, kaza mi opowiada o tym, co sprawia mi najwicej przyjemnoci. Na przykad, jaka jest muzyka ycia, przy ktrej chciabym zataczy. Jaka jest pie - moja jedyna, osobista - ktr pragnbym zapiewa przynajmniej raz. Syszc te pytania, zarazem bezporednie i pene taktu, poczuem, e serce zaczyna mi bi szybciej. Odpowiadajc z niejakim wahaniem, zaczem mwi o przedsiwzi ciu, o ktrym od pewnego czasu mylaem, a take o obawie, e moe to by tylko mrzonka. Widziaem si mianowicie przy pisaniu ksiki o tym, czego nauczyem si jako neurobiolog korzystajcy z naturalnych metod w lecze niu depresji i stresu. Jednak nigdy przedtem nie pisaem ksiek i ambicja ta wydawaa si przekracza moje umiejtnoci, zwaszcza w czasie zmaga z wyczerpujc chorob. Podniosem wzrok i zobaczyem, e Michael mi si przyglda. Tryska zadowoleniem, gdy natrafi na to, czego szuka. Davidzie - rzek. - Nie wiem, co jeszcze powiniene zrobi w yciu, ale wiem na pewno, e musisz napisa t ksik". Wkrtce potem, majc w sercu jego sowa i umiech, zabraem si do pisania. I, podobnie jak Mary, odnalazem swoj drog. Michael, niczym plemienny szaman, zdoa roznieci w niky pomie ycia, ktry kilka miesicy wczeniej zacz si we mnie chwia.

EMDR ratuje przed poczuciem bezradnoci

adna terapia zmierzajca do wyzwolenia siy yciowej w czowieku nie zrobia na mnie takiego wraenia jak EMDR (odczulenie i prze tworzenie za pomoc ruchw gaki ocznej). Metoda ta, ktrej nazwa odnosi si do ruchw gaki ocznej zwykle towarzyszcych terapii, zostaa opracowana przez kalifornijsk psycholog, doktor Francine Shapiro, pod koniec lat osiemdziesitych i w cigu zaledwie dwudziestu lat staa si jedn z najpowszechniej stosowanych metod leczenia na stpstw urazw psychicznych. Tak jak wszyscy psychiatrzy, znaem problem stresw bdcych Ustpstwem traum i baem si ich, gdy wikszo terapii daje znikomy efekt. Nawet lekarstwa, ktre musz by stosowane przez duszy czas, Jeli maj przynie jak ulg, zazwyczaj zmniejszaj objawy zaledwie

o jedn trzeci52 55 . Z wielkim sceptycyzmem zareagowaem wic na informacj o terapii polegajcej na tym, e pacjenci poruszaj gakami ocznymi w jedn i w drug stron, wracajc myl do najboleniejszych dowiadcze w swoim yciu. Jednak wszystkie badania potwierdzaj, e naprawd mona mwi o uleczeniu metod EMDR, gdy ponad 60% pacjentw po kilku spotkaniach przestaje si uskara na objawy zwizane z bolesnymi wspomnieniami. W niektrych badaniach uzyskano nawet pozytywn reakcj w 80% (jest to odsetek porwnywalny ze skutecznoci antybiotykw w leczeniu zapalenia puc u hospitalizowanych pacjen tw) 4 6 ' 4 8 ' 4 9 ' 5 6 - 6 1 Wkrtce po zakoczeniu mojego szkolenia w zakresie EMDR miaem okazj obserwowa, w jakim stopniu skuteczne zastosowanie tej metody moe wpyn na stan fizyczny pacjenta. Pewna szedziesiciopicioletnia pacjentka bya przywoona do szpitala trzy razy w cigu jednego tygodnia, poniewa nie moga oddycha z powodu silnego zaostrzenia chronicznego zapalenia oskrzeli, na ktre cierpiaa. Za trzecim razem pulmonolog zacz podejrzewa, e na jej stan mog oddziaywa jakie czynniki psycho logiczne i w zwizku z tym wezwa mnie na konsultacj. Spytawszy pacjentk, czy w jej yciu nastpiy ostatnio jakie wydarzenia, dowiedzia em si, e w jej obecnoci m zmar na zawa. Tydzie pniej dostaa pierwszego ataku dusznoci. Gdy tylko skoczya o tym mwi, wybuchna paczem i nie moga zapa tchu. Potrafi sobie wyobrazi, co czu mj kolega na wie, e doprowadziem pacjentk do takiego stanu. Pacjentka po poudniu miaa wyj ze szpitala, tote postanowiem na miejscu sprbowa terapii EMDR. W obecnoci sceptycznie nastawionych internistw poprosiem j, by przywoaa obraz umierajcego ma. Nastpnie kazaem jej ledzi wzrokiem ruch mojej rki z prawej strony ku lewej i skupia si jednoczenie na swoich doznaniach fizycznych. Sesja zrobia na wszystkich niezwyke wraenie. Pacjentka znw bya w swoim domu i patrzya, jak twarz jej ma robi si czerwona i sina, a potem teje. Po kilku sekundach poruszania gakami ocznymi kobieta wydaa krzyk i cae napicie jej ciaa nagle zelao. Spojrzaa na nas nieco oszoomiona. Skoczyo si, obraz znikn", oznajmia. Z jej twarzy bia ulga, oddech wrci do normy. Po seansie ataki ustay, kobieta nie potrzebowaa ju wraca do szpitala. Byo jasne, e pokonawszy przytaczajce poczucie bezradnoci, uwolnia si od napicia ciskajcego jej oskrzeliki pucne.

Po tym dowiadczeniu zaczem bez maa systematycznie praktykowa EMDR z pacjentami chorymi na raka. Prosiem ich o sporzdzenie listy dziesiciu najbardziej bolesnych wydarze w yciu. Wyobraaem je sobie jako ruby na powierzchni wielkiej metalowej pyty, miadcej ich pragnienie ycia. Gdy udawao sie je odkrci, pacjenci czsto budzili si w zupenie innym wiecie. Uwolniwszy si od ciaru dwiganego na barkach, byli w stanie na wszystko spojrze inaczej. Jakkolwiek nie jest to terapia antyrakowa, czsto pozwala naturalnym mechanizmom obronnym organizmu odzyska si i prno, te za z kolei pomagaj zwalczy nowotwr.

Lilian pokonuje lk
Lilian bya nauczycielk uczestniczc w renomowanym programie nauczania na uniwersytecie. Lk by uczuciem, ktre doskonale znaa, wiedziaa te wszystko, co mona wiedzie o samokontroli. A mimo to przysza do mnie po pomoc, gdy jej stary wrg strach znw chwyci j w kleszcze. Kilka lat wczeniej przesza operacj wyjtkowo niebez piecznego miniakomisaka (nowotworu mini) i wrcia do dobrego zdrowia. Nagle dowiedziaa si, e guz si odnowi i e prawdopodob nie zostao jej kilka miesicy ycia. Opowiadajc o chorobie, bya tak przeraona, e rwa jej si oddech i nie moga dokoczy zdania. Staraem si pomc Lilian odzyska spokj, lecz cay mj wysiek speza na niczym. Pan tego nie zrozumie - powtarzaa, szlochajc. Nikt nie moe zrozumie. Ja umr i nikt nie moe mi pomc". Jaki czas temu zaczem roczn chemioterapi po nawrocie choroby. W so wach Lilian pobrzmieway echa mojego wasnego lku. Przyjem zasad nierozmawiania o mojej chorobie z pacjentami, lecz tego dnia po raz pierwszy i ostatni j zamaem. Nasza sesja bya nagrywana na wideo, miaa suy jako materia instruktaowy terapii EMDR. Od piem mikrofon, wstaem i wyszeptaem jej na ucho: Lilian, nigdy o tym nie mwi, ale ja te mam raka i boj si. Mog powiedzie tylko tyle, e odnalezienie w sobie spokoju i siy jest moliwe. To bardzo wane, bo w ten sposb czowiek daje sobie szans, by wy zdrowie. Wanie to chciabym pomc pani osign". Niemal natych miast Lilian przestaa paka. Odwrcia si do mnie z ulg. Nie bya

ju sama. Obejmowalimy si przez kilka chwil, a pniej moglimy powrci do pracy*. Dowiedziaem si, e dawno temu ojciec Lilian kilka razy j zgwaci. Bezradno, ktra obezwadniaa j teraz w obliczu choroby, bya przypusz czalnie echem bezsilnoci, ktrej dowiadczya w dziecistwie. Ze szczegami pamitaa dzie, w ktrym jako szecioletnia dziewczynka przecia sobie udo, zawadziwszy nim o bram w ogrodzie. Ojciec zabra j do lekarza i siedzia obok, gdy bez znieczulenia zakadano jej szwy a do ona. Po powrocie do domu pooy j na brzuchu i przytrzymujc rk jej szyj, pierwszy raz j zgwaci. Lilian zacza od informacji, e w cigu kilku lat konwencjonalnej terapii obszernie opowiadaa o kazirodztwie i swoich relacjach z ojcem. Nie sdzia, e warto bdzie wraca do tych zadawnionych wspomnie. Naprawd mam to ju za sob", stwierdzia. Jednake zwizek midzy scen z dziecistwa - czcy w sobie wtki choroby, bezsilnoci i stra chu - oraz niepokj drczcy j obecnie w zwizku z rakiem wyday mi si zbyt wane, by odsun je na bok. Po duszej namowie zgodzia si przywoa jeszcze raz te wspomnienia dla potrzeb seansu EMDR. Po pierwszej serii ruchw gaki ocznej (z ktrych kady trwa nie duej ni minut), towarzyszcych przywoywaniu wspomnienia wydarze z dziecistwa, Lilian dowiadczya w swoim ciele dawnego strachu. Powrcia myl, ktra wwczas zakiekowaa w jej gowie: A jeli to moja wina? Przecie to ja przewrciam si w ogrodzie, a w czasie wizyty u doktora tata zobaczy moje podbrzusze i wanie dlatego mi to zrobi". Tak jak niemal wszystkie ofiary przemocy seksualnej, Lilian poczuwaa si do czciowej odpowiedzialnoci za bestialskie czyny gwaciciela. Poprosiem j, eby mylaa o tym, co przed chwil powiedziaa, wykonujc jednoczenie kolejn seri ruchw gakami oczu. Po trzydziestu sekundach, zaprzestawszy poruszania oczami, stwierdzia, e wie ju, i nie bya to jej wina. Bya maym dzieckiem, ktrym ojciec powinien si opiekowa i je chroni. Stao si dla niej jasne, e nie zrobia niczego, co usprawied* Napisaem ju o Lilian w mojej poprzedniej ksice The Instinct to Heal (Instynkt uzdrawiania), nie wspominajc o scenie dotyczcej autora. Szczegy naszej pierwszej sesji EMDR s takie same jak przedstawione w The Instinct to Heal. Nie podaem tam tylko informacji, e Lilian przeya siedem lat po tym, jak dowiedziaa si o silnym nawrocie choroby w 2000 roku.

liwiaoby tak brutaln napa. Ona si tylko przewrcia, nic wicej. C bardziej naturalnego w yciu maej, ciekawej wiata dziewczynki? Widziaem, jak tworzy si pomost midzy perspektyw dorosego czowieka i zadawnionym dziecinnym urazem, zachowanym w postaci emocjonalnej blizny. W czasie nastpnej serii ruchw oczu emocje pacjentki ulegy zmianie. Strach przemieni si w uzasadniony gniew: Jak on mg zrobi mi co takiego? Jak matka moga na to pozwala przez cae lata?". Zmieniy si take doznania fizyczne Lilian, ktre, jak si zdawao, miay nie mniejsze znaczenie ni jej tok mylenia. Dowiadczywszy na nowo ucisku na kark i lku w gbi brzucha, poczua silne napicie w klatce piersiowej i szczce, takie jak te, ktre niesie ze sob gniew. Kilka szk psychoterapii za cel leczenia ofiar gwatw stawia doprowadzenie ich do punktu, w ktrym lk i bezsilno zmieniaj si w usprawiedliwion zo. W EMDR terapia przebiega tak samo, a pacjent dostrzega zachodzce w jego wntrzu zmiany. Po kilku kolejnych seriach ruchw gaek Lilian ujrzaa siebie jako ma dziewczynk - samotn, porzucon emocjonalnie i okaleczon fizycznie. Ogarn j gboki smutek i wspczucie dla tego skrzywdzonego dziecka. Tak jak to opisuje Elizabeth Kiibler-Ross62, jej gniew przeszed w smutek. Nagle Lilian zdaa sobie spraw, e wiadoma dorosa kobieta, ktr si staa, moe si zaopiekowa tym dzieckiem. Wszak sama wyznaa wczeniej, e swoich dzieci bronia jak lwica. Na koniec opowiedziaa histori ojca, ktry na pocztku wojny nalea do ruchu oporu w Holandii, zosta schwytany i poddano go torturom. Matka i dziadkowie Lilian stale powtarzali, e ju nigdy nie by taki sam jak wczeniej. Przywoujc te wspomnienia, poczua wzbierajc w niej fal wspczucia. Dostrzega w nim mczyzn rozpaczliwie akncego mioci i wspczucia, ktrych ona, kobieta chodna i szorstka, nigdy mu nie daa. Nie otrzyma ich take od rodzicw, tkwicych w tradycji nieprzywizujcej wagi do emocji. By zbkan, niewiadom dusz, ktra doznaa tyle cierpienia, e - jak to uja Lilian - kady na jego miejscu postradaby rozum. Po chwili dodaa: Teraz jest biednym starcem, tak sabym, e z trudem si porusza. Jego ycie jest bardzo trudne. al mi go". W cigu dwudziestu minut Lilian przebya drog od przeraenia maej zgwaconej dziewczynki do akceptacji, a nawet wspczucia dla tego, ktry wyrzdzi jej krzywd. Trudno o lepszy wyraz dojrzaoci dorosego

czowieka. adna faza alu, tak jak opisuje si je w podrcznikach konwencjonalnej psychoterapii, nie zostaa pominita. Tak, jakby miesice a nawet lata terapii udao si skondensowa w jednej sesji, za pomoc stymulacji mechanizmw leczenia ruchami oczu przecign nitki midzy wydarzeniami z przeszoci i perspektyw dorosej kobiety. Kiedy wreszcie owe nici powstay, traumatyczne wspomnienie zostao wchonite i stracio zdolno uruchamiania przytaczajcych i obezwadniajcych emocji. Lilian moga zwyczajnie odnie si do pierwszego zgwacenia przez ojca i patrze na nie bez blu: Mam wraenie, jakbym bya zwyk obserwatork przygldajc si temu z oddali. To tylko wspomnienie, obraz". Pozbawione adunku emocjonalnego, traumatyczne wspomnienie traci zjadliwo, jego ucisk sabnie. To pierwszy wielki krok. Jednak rozbrajanie traum nie ogranicza si do neutralizacji starych wspomnie. Otwiera przed ludmi dotknitymi traum now drog ycia. Gdy wstrzsajce dziecice wspomnienie zostao zneutralizowane, Lilian znalaza w sobie wewntrzn si, ktrej istnienia nigdy nie podejrzewaa. Moga spojrze na swoj chorob, a take na perspektyw mierci, ze znacznie wiksz pogod. Dziki uzdrawiajcemu dowiadczeniu odkrya w sobie na powrt energi witaln. Rozwietlia j wewntrzna jasno, ktra imponowaa wszystkim, ktrzy si z ni pniej zetknli*. Raka nie potrafi wyleczy ani szamani, ani EMDR. Jednak szamani umiej czasem uleczy czowieka z poczucia bezsilnoci, a za pomoc EMDR udaje si to prawie zawsze**.
* W trakcie koczenia pracy nad ksik otrzymaem smutn wiadomo o mierci Lilian. Przez siedem lat po tym, jak dowiedziaa si o nawrocie choroby, ya peni ycia. ** Skuteczno EMDR jest w duej mierze potwierdzona. Kiedy pisaem niniejsz ksik, poddawano j osiemnastu badaniom kontrolowanym i szeciu metaanalizom. Mechanizmu prowadzcego do byskawicznego wyleczenia si z traumatycznych wspo mnie za pomoc stymulacji ruchw gaek ocznych (oraz innych technik stosowanych w EMDR) nie udao si jednak w peni wyjani. W czasie snu poruszamy oczami w praw i lew stron (faza REM), by moe EMDR uruchamia te same mechanizmy co sny, prowadzce jednak do innego uporzdkowania wspomnie63'64.

Cz 3

CZENIE SI Z SI YCIA

Kiedy goj si dawne rany, uwalnia si te energia, ktra bya wykorzystywana do wypierania przeszoci. Co jednak dzieje si ze zwykymi porakami i triumfami naszego codziennego ycia? Reakcje na wyzwania codziennoci wywouj zmiany fizjologiczne, te za z kolei mog osabia nasz obron przed rakiem. Unikanie stresu za wszelk cen jest niewykonalne, mona jednak regularnie uwalnia napicie. Dowiadczenie pozwala nauczy si puszcza stres mimo, wwczas spywa on po nas tak jak woda po kaczce. W trudnych chwilach ycia, by nie straci z oczu tego co najwaniejsze, czsto przypominaem sobie sowa Dalajlamy. Pewien dziennikarz zapyta go, czy napa Chin na jego kraj, zburzenie wity, uwizienie i tortury zadawane tak wielu przyjacioom nie zakciy jego spokoju ducha. Chiczycy odebrali mi wszystko - odpar Dalajlama. - Nie pozwol im odebra sobie duszy". Jak wic zwykli ludzie mog ratowa swoje dusze, gdy ycie kadego dnia je nadwtla? Wielkie tradycje szamaskie i pradawne metody leczenia zawsze odwoyway si do zdolnoci umysu, ktry potrafi oywia tkwice gdzie gboko siy ciaa. Staroytny chiski ideogram oznaczajcy sowo myl" skada si z dwch znakw: mzg" i serce". W staroytnej filozofii chiskiej aktywno umysu postrzegano jako poczenie rozumu i emocji. Wspczesna medycyna wykazaa, e nie jest to poetycka metafora, lecz gbokie rozumienie funkcjonowania organizmu, ktre mona wykorzysta.

Wszystkie mzgi ciaa

W sercu znajduje si czterdzieci tysicy neuronw stanowicych co w rodzaju maego, na poy autonomicznego mzgu. Za ich porednictwem utrzymuje ono cisy zwizek z mzgiem waciwym, umieszczonym

w czaszce. Niektrzy neurolodzy i kardiolodzy, tacy jak doktor J. Andrew Armour z Uniwersytetu w Montrealu, mwi o zintegrowanym ukadzie serce-mzg65-66.

Rysunek 26. Staroytny chiski ideogram oznaczajcy sowo myl" skada si z dwch znakw: mzg" (u gry) i serce" (u dou).

Wntrznoci zaopatrzone s w kilka milionw neuronw, ktre zdaniem doktora Michaela Gershona, szefa Wydziau Patologii i Biologii Komrki 67 na Uniwersytecie Columbia, tworz jeszcze jeden mzg" . Tymczasem, jak przekonalimy si we wczeniejszym rozdziale, doktor Candace Pert z Amerykaskiego Instytutu Zdrowia wykazaa, e ukad immunologiczny 29, 30 nieustannie wymienia z mzgiem czstki informacji . W XVII wieku holenderski filozof Baruch Spinoza przewidzia, a wielki neurolog Antonio Damasio - obecnie pracownik Uniwersytetu Poudniowej Kalifornii w Los Angeles - na przeomie XX i XXI wieku udowodni, e kade zdarzenie dostpne wiadomoci wywouje wibracje we wszystkich organach ciaa, nie tylko w mzgu 68 ' 69 . W naszych ciaach nieprzerwanie toczy si rozmowa. To, co nazywamy autonomicznym ukadem nerwowym, bez ustanku wymienia informacje. Poza wiedz wiadomoci, bez sterowania wol, ukad ten reguluje bicie serca, cinienie krwi, oddychanie etc

ponadto organy wewntrzne wymieniaj rwnie informacje za pored nictwem hormonw - tak jak opisuje to Candace Pert - tworzc rwnolegy system komunikacyjny. W wyniku tego pojedyncze impulsy, pragnienia i decyzje s tylko zewntrznym objawem owego brzczenia" moleku, z ktrych kada na swj sposb stara si podtrzyma otaczajce j ze wszystkich stron ycie. One take oddziauj na te pulsacje. Zdrowie jest rezultatem rwnowagi panujcej pomidzy tymi wszystkimi zmiana mi - harmonijnej wszechobecnej wibracji. To dusza, ktrej siedliska nie stanowi aden pojedynczy organ, lecz ktra powstaje w wyniku wsp dziaania wszystkich elementw. Zjawisko to najlepiej ilustruje trjkt widoczny na poniszym rysunku po lewej stronie (autorstwa nieyjcego ju doktora Davida Marra z MIT, profesora, ktry zajmowa si badaniem sposobu, w jaki mzg tworzy obrazy). Mimo i jego zarys nie zosta nakrelony, trjkt wyania si z ukadu otaczajcych go obiektw. Jeli ich relacje zostaj zakcone (tak jak na rysunku po prawej stronie), trjkt - dusza, homeostaza, zdrowie czy jakkolwiek to nazwiemy znika.

Rysunek 27. Zdrowie nie zaley od jednego organu lub konkretnej funkcji, lecz od relacji panujcych midzy organami. Harmonijne relacje prowadz do wyaniania si waciwoci. Nie s zwizane z jednym organem lub jedn funkcj, co pokazuje biay trjkt po lewej stronie. Kiedy owe relacje zostaj zachwiane, wyaniajcy si z nich ukad (w tym wypadku zdrowie) zanika (rysunek po prawej stronie).

Skupienie na jani w teraniejszoci

Kady moe sam pielgnowa rwnowag pozwalajc wyoni si owemu trjktowi. Od piciu tysicy lat wszystkie wielkie tradycje filozoficzne i duchowe Wschodu, takie jak joga, medytacja, tai-chi, czi-kung, nauczaj, e czowiek moe kierowa swoj wewntrzn istot i funkcjonowaniem ciaa. Mona to osign za pomoc koncentracji umysu i skupienia si na oddechu. Obecnie dziki licznym badaniom wiemy, e opanowanie tej metody jest jednym z najlepszych sposobw pozwalajcych ograniczy wpyw stresu*. Jest take jedn z najlepszych metod przywracania harmonii organizmu, a - co za tym idzie - stymulacji naturalnych mechanizmw obronnych czowieka. Pierwszym krokiem na drodze do opanowania wasnego organizmu jest nauka skupiania uwagi i kierowania jej do wewntrz. Nie wystarczy powiedzie, e wikszo nas nie powica na to odpowiednio duo czasu. Wszystko w naszym codziennym yciu odciga nas bowiem od naszego wntrza.

Joel i mapi umys

Spotkawszy Joela, odniosem wraenie, e nie zdoaem go pozna. Przyszed do naszego Orodka Medycyny Integracyjnej w Pittsburghu na komplementarne leczenie raka prostaty z przerzutami, ktre dotary do krgosupa. Wysoki, szczupy, ubrany zbyt elegancko jak na spotkanie konsultacyjne z lekarzem, mwi tak duo, e z trudem udawao mi si wtrci jakiekolwiek pytanie. Trudno mu byo skupi si na jednym temacie, przeskakiwa z jednego na drugi z oszaamiajc prdkoci. Jego ycie producenta filmowego w Los Angeles nacechowane byo tym samym chaosem, co nasza rozmowa. Zamiast opowiada mi o nowotworze, opisywa, w jaki sposb wykorzystuje nowoczesne techniki komunikacji do ograniczenia stresu. Dziki telefonowi Blackberry (jednemu z pierw* Omawiaem szczegowo to zagadnienie w mojej poprzedniej ksice The Instinct to Heal (Instynkt uzdrawiania). Uwaga: ksika nosi taki tytu w Wielkiej Brytanii. Australii i Nowej Zelandii. W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie brzmi on Healing without Freud or Prozac (Uzdrawianie bez Freuda i prozacu)70.

szych) zawsze by pod rk i mg pracowa wszdzie. Najwiksz frajd sprawiao mu to, e odbiera telefony i e-maile, twierdzc, e jest w biurze, gdy tymczasem siedzia w domu. Mg gra z synem w szachy, odczytujc jednoczenie wiadomoci. A gdy udao mu si postawi syna w sytuacji wymagajcej chwili do namysu, wykorzystywa t sposobno, by odpowiedzie na e-maile. Zastanawiaem si, gdzie przebywa naprawd, gdy nie byo go ani w biurze, ani w domu. Joel nie powica penej uwagi ani korespondentom, ani synowi. Nie bdc rzeczywicie z nikim, przypomina bezcielesn zjaw zawieszon w pustce. Wszyscy spdzaj duo czasu zawieszeni w pustce. W tradycjach wschodnich taki stan nazywa si mapim mzgiem". Myli skacz wwczas na wszystkie strony niczym zdenerwowana mapa zamknita w klatce. Trudnociami w nawizaniu kontaktu z Joelem podzieliem si z koleg, ktrego spotkaem w czasie jednego z egzaminw. Umiechn si. Wiem dobrze, o czym mwisz. Zanim uda nam si mu pomc, powinien spdzi dwa tygodnie, siedzc samotnie na jakiej skale na pustyni. To pomogoby mu odzyska skupienie. Co najmniej dwa tygodnie... ". artowa, ale nie do koca. Wielu z nas, podobnie jak Joel, wyobcowao si ze swojego wewntrznego wiata, zgubio drog w gszczu spraw, ktre wydaj si pilniejsze i waniejsze: korespondencji elektronicznej, programach telewi zyjnych, rozmowach telefonicznych. I tak jak Joel, wielu powinno zacz od nawizania kontaktu ze sob*. Pozytywna uwaga to sia wpywajca korzystnie na wszystko, z czym si zetknie. Dzieci, psy i koty czsto wiedz o tym lepiej od nas. Przy chodz do nas bez konkretnego powodu, by pokaza narysowany obrazek, znalezion ko lub mysz zapan w ogrodzie. Czasem tylko po to, by si przytuli albo zosta podrapanym pod brod. Wiemy, jakie to dla nich wane, i chtnie zaspokajamy t potrzeb. A kiedy okazujemy t dob roczynn uwag samym sobie? W orodku Commonweal, a obecnie w wikszoci staych seminariw dla pacjentw chorych na raka, jest to pierwsza rzecz, ktrej ucz si Pacjenci: przez tydzie prawie adnych telefonw, e-maili i telewizji.
* W swojej najnowszej ksice zatytuowanej Corning to Our Senses (Jak dochodzimy do zmysw) Jon Kabat-Zinn pisze, e im silniej jestemy poczeni ze wiatem zewntrznym (za pomoc telefonu komrkowego, e-maila, Internetu), tym sabszy jest nasz kontakt ze swoim wntrzem71.

Zamiast tego uczestnicz codziennie w dwch godzinnych sesjach jogi lub medytacji. Doktor Jon Kabat-Zinn, niegdy biolog na MIT, naucza pacjentw medytacji od trzydziestu lat. Zapocztkowany przez niego program stosuje si obecnie w dwustu pidziesiciu szpitalach w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (midzy innymi w duych klinikach uniwer syteckich takich uczelni jak Duke, Stanford, Pittsburgh, Uniwersytet Kalifornijski w San Francisco, Uniwersytet Stanu Waszyngton, Uniwersytet Sloan Kettering, Uniwersytet Stanu Wisconsin, Uniwersytet w Toronto i in. ), a take w Europie *. Kabat-Zinn nieustannie podkrela, e spdzenie ze sob pewnej iloci czasu kadego dnia jest miaym aktem mioci. Podobnie jak w nauczaniu szamanw, ktrzy zawsze zalecaj, aby obrzdu oczyszczenia dokonywa w samotnoci, ta wypeniona refleksj samotno jest bowiem pod stawowym warunkiem zharmonizowania wewntrznych si pozwalajcych ciau si uzdrowi.

Oddech, nasza biologiczna brama

W jodze, medytacji, czi-kung i nowoczesnych zachodnich metodach bram prowadzc do naszego wntrza jest oddech. Zacznij od tego, e usidziesz wygodnie z wyprostowanymi plecami; tybetaski mistrz Sogyal Rinpocze nazywa t pozycj postaw godnoci72. Pozwala ona na swobodny przepyw powietrza przez nozdrza do garda, oskrzeli i puc, a nastpnie w odwrotn stron. Skupiwszy si, zrb na pocztek dwa gbokie, wolne oddechy. W klatce piersiowej i ramionach poczujesz przyjemn lekko i swobod. Powtarzajc to wiczenie, nauczysz si pozwala uwadze kierowa wasnym oddechem i na nim spoczywa. Odprajc si, poczujesz, e twj umys staje si niczym li unoszcy si na wodzie, koyszcy si w gr i w d w rytm przebiegaj cych pod nim fal. Twoja uwaga towarzyszy odczuciu, e po kadym nabraniu powietrza i dugim jego wypuszczeniu powietrze uchodzi z ciaa agodnie i powoli a
* W europejskich szpitalach w Niemczech, Holandii, Szwecji, Norwegii, Wielkiej Brytanii, Belgii i Szwajcarii program ten oferowany jest pod nazw ograniczenia stresu za pomoc wiadomoci".

do koca, tak e w pucach pozostaje jego znikoma ilo. Potem nastpuje pauza. W czasie tej przerwy uczysz si coraz gbiej zapada w siebie. Czsto wanie wtedy, w tej krciutkiej chwili, czujesz najbliszy kontakt ze swoim ciaem. Nabywszy pewnej wprawy, po czujesz bicie serca, ktre od wielu lat niestrudzenie podtrzymuje twoje ycie. Pod koniec pauzy zauwaasz, e gdzie w gbi twojego ciaa samorzutnie rozpala si maleka iskierka, rozpoczynajc nowy cykl oddechu. Poczue iskr ycia, ktra jest w nas od zawsze, a dziki procesowi skupienia uwagi i odprenia by moe odkrye j po raz pierwszy. Po paru minutach w sposb nieunikniony twj umys odrywa si od zadania i kieruje ku zewntrznemu wiatu, dawnym troskom i przyszym zobowizaniom. Istot owego miaego aktu mioci jest uczynienie tego, co uczyniby dla dziecka wymagajcego niepodzielnej uwagi. Zdajesz sobie spraw z wagi nawiedzajcych ci myli, lecz cierpliwie zapewniajc, e zajmiesz si nimi w swoim czasie, odsuwasz je na bok i wracasz do osoby, ktra naprawd ci w tej chwili potrzebuje - czyli siebie samego. Nauczywszy grup pacjentw tej praktyki w sposb prosty i pozbawiony ozdobnikw, nierzadko widuje si spywajce po twarzach zy, tak jakby ci ludzie po raz pierwszy doznali agodnoci i spokoju. Odkrywaj wspaniae poczucie prostego zadowolenia, ktrego brakowao w ich codziennym yciu. Po upywie pewnego czasu medytujcy dowiaduj si, e w kadej chwili mog osign w stan bogiego spokoju, ktry poznali w czasie medytacji. Nabywszy nieco wprawy, bd go szukali, stojc w kolejce w supermarkecie, tkwic w ulicznym korku lub znoszc obraliwe komentarze kolegi z biura. Do poczenia si ze rdem tego spokoju wystarczy skupienie uwagi na dugim wydechu i pauzie, ktra po nim nastpuje. Oddychanie to jedyna instynktowna funkcja ciaa, ktra jest cakowicie autonomiczna wzgldem wiadomoci (podobnie jak to si dzieje z trawie niem czy biciem serca, oddychamy nawet wwczas, gdy o tym nie mylimy), a zarazem atwo poddaje si naszej woli. Orodek kontroli oddechu, ulokowany w podstawie mzgu, jest wraliwy na dziaanie moleku - neuropeptydw, o ktrych pisze Candace Pert - nieustannie wymienianych midzy mzgiem i organami ciaa, midzy innymi ukadem odpornociowym. Skierowanie uwagi na oddech przyblia ludzi do pulsacji procesw yciowych ciaa i czy je ze wiadom myl. Na szczcie nie

trzeba koniecznie wierzy w to zjawisko, by go dowiadczy i skorzysta z jego dobrodziejstw. Istnieje cakowicie obiektywny sposb, by zmierzy zwizek pomidzy wiczeniami takimi jak joga i medytacja a tym, co dzieje si w naszych organizmach.

Mantra i raniec
Doktor Luciano Bernardi z Uniwersytetu Pavia we Woszech od pitnastu lat interesuje si autonomicznymi rytmami ciaa, stanowicy mi podstaw funkcjonowania organizmu: wahaniami rytmu bicia serca, cinienia krwi, oddechu etc. Bada sposb, w jaki owe rytmy zmieniaj si z minuty na minut i o rnych porach dnia. Doktor Bernardi wiedzia, e prawidowa rwnowaga midzy tymi rozmaitymi bioryt mami jest by moe najprecyzyjniejszym wskanikiem dobrego zdro wia. Wyniki niektrych bada wskazuj, e za pomoc jej pomiarw mona dokadnie przewidzie, jakie bdzie zdrowie badanego za czter dzieci lat73, 74 . Luciano Bernardi przeledzi warunki prowadzce do chwilowego zaburzenia tych rytmw i zbada, jak ciao wraca po nich do rwnowagi. By to uczyni, kaza badanym wykonywa obliczenia i czyta na gos. Mierzy w tym czasie drobne wahania bicia serca, cinienia krwi, przepyw krwi do mzgu i rytm oddechu. Zdoa w ten sposb ustali, e nawet najmniej stresujce wiczenie umysowe wywiera bezporedni wpyw na owe rytmy. Reaguj, przystosowujc si do wykonywanego wysiku, nawet jeli wysiek ten jest minimalny. Jednak najwiksz niespodziank okaza si stan tak zwanej kontroli. W celu zmierzenia zmian fizjologicznych spowodowanych przez wiczenia umysowe naley je porwna ze stanem neutralnym, w ktrym badani mwi na gos bez wysiku umysowego lub stresu. W eksperymen cie doktora Bernardiego stan neutralny polega na tym, e badani recytowali tekst znany im na pami, niewymagajcy szczeglnej uwagi. Badani pochodzili z Lombardii, regionu, w ktrym wiara katolicka jest bardzo silna, doktorowi si rzeczy przyszo zatem na myl, by kaza im odmawia raniec. Gdy uczestnicy eksperymentu zaczli wypowiada po acinie Zdrowa Mario, urzdzenia pomiarowe w laboratorium zanotoway pewne nie-

spodziewane zjawisko. Wszystkie rytmy biologiczne zaczy rezonowa. Uruchamiay si jeden po drugim, nawzajem si wzmacniajc i tworzc pynny harmonijny wykres. Cud? Niekoniecznie. Doktor Bernardi rycho zda sobie spraw, e wytumaczenie jest znacznie prostsze. We Woszech wierni odmawiaj raniec na zmian z ksidzem. Kada fraza jest wypowiadana na jednym wydechu. Wdech nastpuje, kiedy przychodzi kolej ksidza*. Badani, odmawiajc modlitw w czasie eksperymentu, cakiem niewiadomie przyjli ten rytm. Czynic to, mechanicznie i podwiadomie - przystosowali si do czstotliwoci szeciu oddechw na minut, ktry jest naturalnym rytmem waha funkcji biologicznych mierzonych przez doktora Bernardiego (bicie serca, cinienie krwi, przepyw krwi do mzgu). Okazao si, e rytmy poszczeglnych funkcji synchronizuj z pozo staymi, wzajemnie si potgujc. Podobnie jest, gdy bujamy si na hutawce: wyrzucajc nogi do przodu, jednoczenie unosimy rce do gry i w ten sposb wzmacniamy energi ruchu. Zaintrygowany Luciano Bernardi wysnu wniosek, e skoro rytm odmawiania Zdrowa Mario moe modulowa rytm biologiczny ludzkiego organizmu, porwnywalny skutek mog wywoywa inne praktyki religijne. Postawi hipotez, e efekt moe by silniejszy w systemach religijnych, w ktrych u sedna praktyk duchowych ley wiadomo ciaa, takich jak hinduizm czy buddyzm. By j zbada, kaza osobom, ktre nigdy przedtem nie praktykoway orientalnej dyscypliny, recytowa najbardziej znan mantr buddyzmu: Om-Mani-Padme-Hum. Badani nauczyli si wypowia da te sowa tak, by kada wybrzmiewajca sylaba wibrowaa im w gardach. Wydychali powietrze dopty, dopki nie poczuli, e mog zaczerpn tchu do kolejnego powtrzenia mantry. Bernardi odnotowa wyniki takie same jak przy odmawianiu Zdrowa Mario. Oddech uczest nikw eksperymentu samoistnie przystosowa si do tempa szeciu oddechw na minut; nastpio zharmonizowanie z rytmami innych autonomicznych funkcji fizjologicznych. Doktor Bernardi zacz si zastanawia, czy to zdumiewajce podobiestwo odlegych od siebie
* Zdrowa Mario brzmi nastpujco: ksidz mwi Ave Maria, gratia plena, Dominus tecum. Benedicta tu en mulieribus, et benedictus fructus ventris tui, Jesus. Wierni odpowiadaj: Sancta Maria, Mater Dei, ora pro nobis peccatoribus, nunc et in hora mortis nostrae. Amen.

praktyk religijnych moe wynika z ich wsplnych korzeni. W jednym ze rde historycznych znalaz zapis sugerujcy, e raniec przywieli do Europy krzyowcy, ktrzy przejli go od Arabw, ci za nauczyli si go odmawia od tybetaskich mnichw i mistrzw jogi w Indiach75. Naj wyraniej wic odkrycie praktyk harmonizujcych rytmy biologiczne, pozwalajcych ludziom czu si lepiej i zdrowiej, pochodzi z bardzo odlegej przeszoci.

Rysunek 28. Synchronizacja rytmw biologicznych po kilku minutach recy tacji mantry Om-Mani-Padme-Hum i Zdrowa Mario po acinie. Od gry: rytm oddechu, rytm serca, rytm zmian cinienia krwi, rytm tempa przepywu krwi w mzgu. Warto zwrci uwag na wygadzenie i wyduenie amplitudy krzywych. Wyniki bada opublikowane przez doktora Bernardiego w czaso pimie The British Medical Journal"75.

W 2006 roku Julian Thayer i Esther Stemberg, naukowcy z Uni wersytetu Ohio i amerykaskiego Narodowego Instytutu Zdrowia, opu blikowali w pimie Annals of The New York Academy of Sciences" przegld wynikw wszystkich bada zwizanych z amplitud i zmiana mi rytmw biologicznych. Wycignli z nich wniosek, e wszystko, co wzmacnia zrnicowanie - na przykad stany rezonansu lub koherencji opisane przez Bernardiego - korzystnie dziaa na zdrowie 76 *. Dotyczy to zwaszcza: - lepszego funkcjonowania ukadu immunologicznego, - agodzenia stanw zapalnych, - poprawienia regulacji poziomu cukrw we krwi. S to trzy najwaniejsze czynniki przeciwdziaajce rozwojowi nowo tworw. Po narodzinach amplituda zmian rytmw biologicznych jest najwiksza, najmniejsza za jest tu przed mierci. W cigu ycia zmniejsza si w przyblieniu o 3% rocznie77. Oznacza to, e ciao stopniowo traci zdolnoci adaptacyjne, coraz trudniej jest mu utrzyma rwnowag w obliczu zagroe pyncych z naszego rodowiska fizycznego i emocjo nalnego. Osabienie tej rwnowagi funkcji fizycznych wynika z problemw zdrowotnych wicych si ze starzeniem: podwyszeniem cinienia krwi, niewydolnoci serca, powikaniami cukrzycowymi, osabieniem serca, nagymi zgonami i, naturalnie, rakiem73. Tak si jednak skada, e owa rwnowaga - ktr atwo oceni za pomoc pomiaru amplitudy zmian tempa bicia serca -jest jedn z tych funkcji biologicznych, ktre najlepiej reaguj na trening w oddychaniu i koncentracji (rysunek 29). Wanie to odkry doktor Bernardi, pokazujc wpyw staroytnych praktyk, takich jak powtarzanie buddyjskich mantr i odmawianie raca. Podobnie jak uczestnicy eksperymentw doktora Bernardiego, kady z nas moe nauczy si oddziaywa na rwnowag autonomicznych
* Parametrem najczciej wykorzystywanym jako wskanik rytmw biologicznych jest zmienno tempa bicia serca, i wanie jemu powicony jest artyku J. Thayera i E. Sternberg. Mierzy si go za pomoc metod biologicznego sprzenia zwrotnego, skupionych na koherencji serca (patrz The Instinct to Heal). Warto zauway, e stan koherencji wie si z wikszym zrnicowaniem (amplitud zmian) tempa uderze serca. O regularnoci koherencji stanowi nie samo bicie serca, lecz ukad zmian.

rytmw ciaa, ktre s podstaw zdrowia. Niektrzy bd w tym celu recytowa mantry lub odmawia modlitwy. Wikszo ludzi osignie j, kierujc po prostu uwag na swoje wntrze.

Rysunek 29. Chaos i koherencja. W stanach napicia, niepokoju, depresji lub gniewu naturalne zmiany rytmu bicia serca sabn, staj si nieregularne i chaotyczne. W stanach zadowolenia, empatii, wdzicznoci lub wtedy, gdy nasza uwaga skupia si na oddychaniu, zmienno wzrasta i staje si koherentna: zrnicowanie midzy przypieszeniami i zwolnieniami bicia serca jest regularne i dostosowuje si do innych rytmw biologicznych. Taki sam stan wywouje recytowanie buddyjskiej mantry Om-Mani-Padme-Hum lub raca po acinie 7 5 . (Wykres pochodzi z programu Freeze-Framer, opracowanego w Instytucie Heartmath w Boulder Creek w Kalifornii).

Medytacja w laboratorium
Richard Davidson z Uniwersytetu Wisconsin zajmuje si w swoim laboratorium zmianami aktywnoci mzgw ludzi od lat uprawiajcych medytacj. W eksperymencie wzio udzia kilku tybetaskich mni chw, midzy innymi doktor Matthieu Ricard, biolog komrkowy, ktry zosta buddyjskim mnichem i filozofem i ktry pomg w zor ganizowaniu tego eksperymentu. W czasie medytacji rytmy mzgu charakteryzuj si wiksz amplitud waha w porwnaniu ze stanami niemedytacyjnymi. Aktywno mierzona w rnych obszarach mzgu zaczyna harmonijnie oscylowa. Mwi si, e zostaj zsynchronizowa ne. Jest to zjawisko porwnywalne z koherencj procesw biologicz nych zachodzcych w organizmie. Davidson i jego wsppracownicy odkryli ponadto, e synchronizacja trwa jeszcze po zakoczeniu medy tacji78. Na szczcie korzyci zdrowotne pynce z osigania takich stanw mog czerpa nawet pocztkujcy. W tym samym laboratorium prze prowadzono eksperyment z udziaem dyrektorw duej firmy biotech nologicznej. Badaniu poddano dwie grupy. Czonkowie pierwszej nie zmieniali niczego w swoich zwyczajach, ci z drugiej za przeszli szkolenie z medytacji umysowej, takiej, jak prowadzi si w ramach programu szpitalnego stworzonego przez Jona Kabat-Zinna. Po zaledwie omiu tygodniach u tych, ktrzy do swojego programu dnia wczyli krtk medytacj, zasza w mzgu zmiana aktywnoci elektrycznej, mierzonej za pomoc EEG. Obszary kojarzone z pozytywnym nastawieniem i optymizmem (lewy pat czoowy) stay si wyranie aktywniejsze w porwnaniu z wynikami wczeniejszych pomiarw i pomiarw aktywnoci mzgowej grupy kontrolnej. Efekt ten nie ogranicza si jedynie do mzgw badanych: okazao si, e ukad odpornociowy ich organizmw silniej reaguje na szczepionk grypy ni ukady immunolo giczne czonkw grupy kontrolnej. Wszystkie te zmiany zanotowano po zaledwie dwch miesicach wicze79. W Calgary w Kanadzie zesp badawczy profesor Lindy Carlson z Uniwersyteckiego Centrum Raka przeprowadzi badanie pacjentw chorych na nowotwory piersi i prostaty, ktrzy uczestniczyli w tym samym programie medytacyjnym. Po okoo omiu tygodniach uczeni stwierdzili, e pacjenci lepiej sypiaj, s wyranie mniej zestresowani i czuj, i ich

ycie si wzbogacio. Medytacja wpyna pozytywnie take na ich ukad odpornociowy. Biae komrki krwi, midzy innymi NK, wrciy do normalnego stanu i ze znacznie wikszym wigorem przystpiy do zwalczania raka*. Bob, szedziesicioletni mczyzna, pracownik Komisji Edukacji, w 1999 roku dowiedzia si, e ma raka prostaty. Po zakoczeniu chemioterapii przystpi do programu medytacyjnego w szpitalu w Calgary. Z pocztku medytowa pi do dziesiciu minut dziennie, lecz po kilku tygodniach odkry, w jaki sposb atwo przeduy wiczenia do p godziny. Medytacja daje mi takie panowanie nad umysem i ciaem, jakiego nigdy nie miaem - mwi Bob. - Uspokaja mnie tak, e na wszystko mog spojrze z waciwej perspektywy i odkry, co si dzieje nie tylko wok, ale take w moim wntrzu. Zabrzmi to zapewne jak sowa obkanego, lecz gdybym mia by cakowicie szczery, musiabym przy zna, e jestem wdziczy, e mam raka, gdy medytacja pokazaa mi inn ciek ycia. Zmienia sposb, w jaki yj z rodzin i z ludmi, ktrzy mnie otaczaj. Daa mi poczucie, e do czego zmierzam, poczucie, ktrego nigdy dotd nie miaem". Po upywie omiu lat Bob nadal wietnie sobie radzi. W trakcie bada profesor Carlson zmierzya reakcje ukadu odpornociowego przed, w czasie i po dwunastu miesicach od pocztku jego przystpienia do programu medytacyjnego. Poprawiy si wyranie bardzo; Linda Carlson stwierdzia spadek iloci zapeleniotwrczych cytokin, TNF alfa i interferonu gamma, a take wzrost iloci interleukinu 10, ktry zwalcza stany zapalne. Jednoczenie w organizmie Boba zmniejszya si ilo kortyzonu. Tak wic zarwno jego umys, jak i ciao zdoay si wyciszy dziki odkryciu nowej drogi ycia.
* Wynik te s porwnywalne z innymi, ktre uzyskano w laboratorium Richarda Davidsona. Pokazuj one, e wiksza aktywno lewej pkuli mzgu - taka, jak zaobserwowano po medytacji - powoduje rwnie zwikszenie aktywnoci komrek NK i silniejsze reakcje na szczepionki80. Profesor John Gruzelier z Imperial College w Londynie przeprowadzi eksperyment z pacjentami chorymi na AIDS i uzyska podobne wyniki. Ci, u ktrych aktywno lewej pkuli mzgu jest wiksza (na przykad dziki medytacji), s bardziej odporni psychicznie, a ich organizm lepiej przeciwdziaa rozprzestrzenianiu si choroby81. Na Uniwersytecie Stanowym Ohio profesor Kiecolt-Glaser wykaza, e u pacjentw w starszym wieku, ktrzy przez miesic stosowali techniki relaksacyjne, znacznie wzrosa aktywno komrek NK 82 .

Bob, ktry zacz wiczy medytacj z wasnej woli, nie ma wtpliwoci co do jej dobroczynnych skutkw, natomiast Joelowi (dziki ktremu poznalimy okrelenie mapi umys") medytacja sprawia wielk trudno.

Joel po raz pierwszy siada spokojnie

Pomiary wykazay, e rytmy fizjologiczne organizmu Joela s tak samo niezborne jak jego umys. W zmianach rytmu bicia jego serca byo 100% chaosu i ani krzty koherencji. Poza tym mia ogromny kopot ze skierowa niem uwagi do wewntrz. Wtpi, czy usiedziaby dwadziecia minut, koncentrujc si na oddychaniu, gdyby nie ch zerkania na wykresy swoich funkcji biologicznych widocznych na ekranie monitora. Suchajc moich wskazwek, co dwie lub trzy minuty obraca si i wierci na krzele. Zmarszczone czoo wiadczyo, e Joel stara si i za moimi radami, lecz - jak to czsto bywa w przypadkach wicze skierowanych na wntrze - im bardziej stara si skupi, tym gorzej mu to wychodzio. Najpierw musia si nauczy sucha, by cierpliwym i wykonywa polecenia z dobr wol. Jon Kabat-Zinn porwnuje ten wstpny okres zawieszenia aktywnoci do sytuacji fotografa robicego zdjcia dzikich zwierzt. Osoba taka musi dyskretnie zaj miejsce i trwa w bezruchu, dopki zwierz nie poczuje si na tyle bezpieczne, by si pokaza. Jeli fotograf bdzie zachowywa si nerwowo i niecierpliwie, ma nike szanse na to, by cho przelotnie ujrze pikne stworzenie w jego naturalnym rodowisku. Wikszo z nas nauczya si poniewiera nasz wewntrzn istot. Tak jak Joel przez lata wiczylimy si w ignorowaniu jej. Skupiajc si na konkretnych celach - uporaniu si z trudn sytuacj, znalezieniu partnera yciowego, opiece nad dziemi, zaspokajaniu oczekiwa rodzicw, przy jaci, szefa, kolegw etc. - postanowilimy tumi te tkwice gboko (lecz natrtne) wewntrzne pomruki. Gdybymy si jednak w nie wsuchali, usyszelibymy przypuszczalnie co takiego: Nie czuj si dobrze. Pozbawiono mnie tego, co jest dla mnie naprawd wane. Potrzebuj wicej spokoju, pikna, wyrozumiaoci, radoci, czuoci... Ale to nie wszystko... Brak mi tego, co niezbdne... ". atwiej jest nie sysze i spdza wicej czasu z telefonem przy uchu, przed telewizorem, z butelk wina, papierosem, skrtem lub innym

narzdziem otpiania umysu. Wszystko umyka, jeli nie skierujemy uwagi na to rozedrgane wewntrzne zwierz, wobec ktrego ywimy obaw, e nigdy nie zdoamy go w peni zaspokoi. A gdy ta zaniedbana wewntrzna istota robi nam jakiekolwiek nieprzyjemnoci, tak jak to si zdarzyo Joelowi, ktry poczu si bardzo nieswojo, skupiajc si na swoim oddechu, wpadamy w irytacj. Co ja tu u licha robi? Jest tysic ciekawszych zaj!". Rzecz jasna owo zdenerwowanie jeszcze bardziej powiksza w nas poczucie dyskomfortu, a to sprawia, e tym chtniej ucieklibymy od naszego wntrza. Pierwsza prba osignicia wewntrznego spokoju sfrustrowaa Joela. Jednak inteligencja pozwolia mu zarejestrowa obraz na ekranie, ktry wyranie wskazywa na to, e z jego fizjologi co jest nie w porzdku. Zauway take, e rozproszenie i dyskomfort w czasie zwracania si ku swojemu wntrzu tylko pogarszaj t sytuacj. Nawet jeli Joel nie wierzy w medytacj, zaintrygowao go to, co na jej temat usysza i zobaczy. Bez zapau, lecz z charakterystyczn ciekawoci wszystkiego co nowe i niechci do odrzucania czegokolwiek bez sprbowania tego (dziki tym dwch cechom sta si cenionym producentem) przyj moj propozycj. Zgodzi si siedzie spokojnie dwa razy dziennie, wsuchiwa si w swj oddech i krok po kroku uczy si oswaja swoje funkcje yciowe. Przekazaem mu instrukcje podane w ksice lana Gawlera, te, ktre pomogy autorowi upora si z rakiem. Jedyny wysiek zwizany z wi czeniami polega na znalezieniu czasu, by je wykona. Naleao pogodzi si z faktem, e na dziesi minut medytacja uzyska pierwszestwo przed wszystkim innym. Reszta nie jest kwesti wysiku, lecz wycznie chci i dobrej woli. Pozwl oczom si zamkn, skieruj uwag do wewntrz 8 i pamitaj, e jest to chwila powicona mocy uzdrawiajcej" . Dwie dziesiciominutowe sesje dziennie to niewiele, lecz dla Joela stanowiy olbrzymi krok naprzd. Opuciwszy orodek, poszed kupi wiec, ktr zamierza zapala w czasie dwch przerw w cigu swojego dnia; zosta poinstruowany, e ma j uwaa za wit. Maleki pomie mia mu przypomina, e ta chwila nie naley do planu zwykych zaj i rni si od zaprztajcych go na co dzie spraw. W czasie tych dziesiciu minut mia prawo odci si od swojego wiata, nie myle ani o przeszoci, ani o przyszoci. Przeszo odesza i nigdy nie powrci, a przyszo jest niepoznawalna. Pomyk

symbolizowa rwnie to, co Joel usiowa w sobie znale: migotanie ycia, chwiejcego si w podmuchach szalejcych na zewntrz wichrw zdarze, sabe i nike, lecz nigdy niegasnce. Pierwsze sesje okazay si atwiejsze, ni Joel przypuszcza; niebawem wiedzia ju, co robi, by dziesi minut szybko upywao. W trakcie medytacji odkry zjawisko, ktre go rozbawio. Kiedy zaczynaa go rozprasza jaka myl (Koniecznie musz zadzwoni do Jacka i pogada o pomyle na nowy film"), wystarczyo, e na wydechu powiedzia sobie: Nie teraz. Zajm si tym za dziesi minut". Czsto w jej miejsce pojawiaa si inna tego samego rodzaju: Przez cay dzie nie miaem wiadomoci od dzieci", odpywaa jednak rwnie atwo, a zupenie znikaa po nastpnym wydechu. Myli byy niczym bbelki wynurzajce si na powierzchni wiadomoci, ktre pkaj bezgonie i odchodz w niebyt. Joel nigdy dotd nie uwiadomi sobie, e myli te - na pozr wane, naglce, niecierpice zwoki - mog by tak lekkie, e jeli nie zwrci na nie uwagi, to same ulec. W cigu niespena dwch tygodni Joel z wasnej woli przeduy wiczenia do kwadransa. Im wiksze robi postpy, tym bardziej dostrzega dyskomfort, ktry sprawiao mu wewntrzne napicie. Jednoczenie powiedzia sobie, e skoro go sobie uwiadomi, to z pewnoci nie odzwierciedla on caoci jego istoty. Czu niepokj, ani przez moment nie przestajc go obserwowa. Nie jestem moim niepokojem". O dziwo zauway, e ta nowa perspektywa niesie ze sob pewne uspokojenie. Przed wyjazdem z Los Angeles ponownie zbada koherencj bicia swojego serca. Z przyjemnoci wykonywa wiczenia w pokoju hotelo wym, sam, bez moliwoci obserwowania krzywej na monitorze. W ten sposb po dziesiciu dniach zdoa zmniejszy chaos panujcy w zr nicowaniu tempa bicia serca do 30%. Osign siedemdziesicioprocentowy wskanik koherencji. Gdy Joel wyjecha z Los Angeles, nie zerwalimy kontaktu. W miar zdobywania dowiadczenia w medytacji zauwaa, e jego umys pracuje inaczej take poza czasem sesji. Czu si rzeki, bywa rozbawiony, aktywniej reagowa na toczce si wok niego wydarzenia. By te bardziej oywiony. Grajc z synem w szachy, nie odpowiada ju na e-maile. Wyczy w telefonie Blackberry opcj informowania go o kadej nowej wiadomoci. Po prostu co jaki czas zaglda do skrzynki pocztowej. Po p roku tak si rozsmakowa w tym nowym wewntrznym wymiarze

ycia, e kadego ranka wstawa wczeniej, eby przez p godziny pomedytowa. Medytacja staa si dla niego jednym z najwaniejszych elementw dnia, oddechem, w czasie ktrego pozwala sobie odczu, kim naprawd jest, nie dajc si rozproszy mylom i troskom. W cigu tych trzydziestu minut po prostu by i czu. Dwa lata pniej zadzwoni do mnie, by powiedzie, jak wanym punktem zwrotnym staa si dla medytacja. Nowotwr przesta si rozprzestrzenia, lecz w tym samym czasie spotkao go jedno z najwik szych yciowych rozczarowa: film, w ktry bardzo duo zainwestowa, zrobi wielk klap. Joel uchwyci si medytacji niczym tratwy ratunkowej. Tam spotyka si ze swoimi lkami, gniewem, nadziejami i przyjmowa je jako cz swojej istoty. Nie mam pojcia, co bym zrobi bez tych chwil wewntrznego spokoju, w czasie ktrych nawizuj czno z si drzemic w gbi mojej istoty. Nie wiem, jak przedtem sobie radziem. Dzikuj za te trudne chwile przeyte w Pittsburghu". Na koniec okazao si, e Joel nie musi siedzie na pustyni. Potrzebowa jedynie oddechu.

Wszystkie rodzaje medytacji si zbiegaj

Najstarsz metod denia do wewntrznej wiadomoci jest joga. W sanskrycie terminem joga" okrela si szereg praktyk zmierzajcych do poczenia ciaa i umysu w celu osignicia wewntrznego spoko ju -jest to droga kadego czowieka do jego wewntrznej istoty wyszej". Tradycja ta kieruje si zasad, e nie ma jednej cieki. Wprost przeciw nie - kada kultura i kada jednostka musi znale ciek najbardziej odpowiedni dla siebie. Punktem wsplnym dla wszystkich tych praktyk jest przejciowe odwrcenie uwagi od wiata zewntrznego i skupienie jej na wybranym przedmiocie medytacji. Przedmioty medytacji rni si w zalenoci od szkoy. Mog dotyczy ciaa i jego dozna, tak jak w hatha-jodze, w ktrej pracuje si nad postaw i oddychaniem. Tradycje tai chi, czi-kung, nidra-jogi, sofrologii i metoda koherencji serca to rozmaite odmiany medytacji skupionej na ciele. Hipnoza, ktra koncentruje uwag w szczeglnie silny sposb, take polega na mobilizacji gbokich si ciaa. Mona skupi si na pomieniu wiecy, witym wizerunku, sowie (czsto su do tego celu sowa

mio", pokj", shalom"), modlitwie (Zdrowa Mario, buddyjskie mantry, sufickie Dhikr etc. ) lub krajobrazie (pejzau jeziora, gr czy drzewa). W nauczanej przez Jona Kabat-Zinna wiadomej medytacji wielokrotnie skupia si uwag na tym, co dzieje si w wiadomoci w danej chwili, bez dugiego zatrzymywania si na czymkolwiek; po prostu obserwuje si spontanicznie napywajce zdarzenia. Jeli przychodzi myl, nazywa siej myl i przenosi uwag dalej. Jeli ukazuje si emocja, nazywa si j emocj i nie zatrzymuje na niej. Tak samo postpuje si z odczuciami, dyskomfortem, pragnieniem, by przerwa wiczenie etc *. Tradycja jogi dopuszcza take praktyki wyszego rzdu, takie jak studiowanie witych tekstw oraz dziaalno humanitarna uprawiana pod warunkiem, e nie traci si z pola widzenia wiadomoci chwili obecnej. Kluczem jest zawsze kontrola uwagi. Kada z tych drg, dziki rygorystycznemu panowaniu nad uwag, daje moliwo uzyskania tego samego stanu wewntrznej koherencji, sprzyjajcego integracji i harmonij nemu funkcjonowaniu rytmw biologicznych. Techniki i ich poszczeglne zastosowania nie s tym, co liczy si najbardziej. Nie istnieje sekretne magiczne haso, za pomoc ktrego mona uleczy raka. W jodze tantrycznej nie ma jednej pozycji, ktra pozwoliaby idealnie zsynchronizowa wszystkie moce ciaa. Najistotniej sze dla ich mobilizacji jest codzienne odnawianie kontaktu - ze szczeroci, dobr wol i spokojem - z si yciow, ktra nieustannie wibruje w naszych ciaach. I pokonienie si jej.

Cytowana literatura

R o z d z i a 10

UNIESZKODLIWIANIE STRACHU

Samo wypowiedzenie sowa rak" wywouje lk przed mierci. Strach paraliuje, taka ju jego natura. Kiedy antylopa wyczuje obecno lwa, jej ukad nerwowy wysya sygna i zwierz zamiera. Ewolucja zaprogramowaa antylop tak, by zachowaa minimaln szans przeycia w skrajnie niekorzystnych warunkach: stojc w bezruchu, zwierz ma szans unikn wykrycia. Moe lew przejdzie w pobliu i jej nie zauway. Na wie o tym, e naszemu yciu zagraa powane niebezpieczestwo, czsto dowiadczamy tego osobliwego paraliu. Ale choroba nie przejdzie mimo. Lk blokuje nasz si ycia akurat wtedy, gdy potrzebujemy jej najbardziej. Walka z rakiem polega na tym, by nauczy si pielgnowa ycie, ktre w nas jest. Niekoniecznie jednak musi to by walka ze mierci. To rodzaj terminowania, w ktrym dotykamy esencji ycia, znajdujemy jego peni i spokj, ktre czyni je pikniejszym. mier moe stanowi cz tego obrazu. Niektrzy ludzie przeywaj ycie, nie doceniajc jego prawdziwej wartoci. Inni yj ze mierci, odnajdujc w tym takie bogactwo i godno, e patrzc z boku, podziwiamy ich nadzwyczajn postaw, nadajc dodatkowe znaczenie wszystkiemu, czego dotd do wiadczyli. Przygotowujc si w ten sposb na mier, wyzwalamy niekiedy energi potrzebn do ycia.

Pocig do Omaha
Przez kilka tygodni, ktre nastpiy po tym, jak wykryto u mnie raka, pdziem z jednego spotkania na drugie. Na koniec deszczowego popoudnia czekaem na swoj kolej w poczekalni na pitnastym pitrze. Stojc przed wielkim przeszklonym oknem, spogldaem w d na malekie postaci ludzi, ktrzy uwijali si niczym mrwki. Nie byem ju czci ich wiata. Oni yli, mieli wane sprawy do zaatwienia, plany na przyszo. Moj przyszoci bya mier. Opuciem mrowisko i ogarn mnie strach. Przypomniaem sobie wtedy wiersz, ktry zacytowa psychiatra Scott Peck1. Poeta opowiada o pocigu pdzcym z maksymaln prdkoci po bezkresie Wielkich Rwnin. Zna ostateczny cel podry stalowych wagonw - zomowisko - oraz przeznaczenie kobiet i mczyzn, ktrzy siedz w przedziaach i miej si wesoo - proch. Pyta ssiada, dokd zmierza. Ten odpowiada: Do Omaha" *. W kocu wszyscy zmierzamy do tego samego miejsca, nawet jeli mrwki o tym nie wiedz. Nie do Omaha, tylko do mierci. Ostatni przystanek bdzie taki sam dla wszystkich. Jedyna rnica polegaa na tym, e inni o tym nie rozmylali, a ja owszem. mier, podobnie jak narodziny, jest czci ycia. Mojego rwnie. Nie byem adnym wyjtkiem. Czemu wic si baem? W cigu miesicy i lat, ktre potem przyszy, moi pacjenci nauczyli mnie, jak rozpoznawa strach i bra si z nim za bary. Dziki ich dowiadczeniom pojem, e lk przed mierci nie jest jednym strachem, lecz wieloma. A gdy przyjrzymy si kademu po kolei, przestaj nas obezwadnia.

* Carl Sandburg, Limited Mkn pocigiem ekspresowym, jedn z byskawic amerykaskiej kolei. W niebiesk mg i ciemne powietrze pdzi pitnacie stalowych wagonw z tysicem ludzi. (Wagony zardzewiej na zomowisku, a mczyni i kobiety, miejcy si w przedziaach, obrc si w proch). Pytam mczyzn w przedziale dla palcych, dokd jedzie, a on odpowiada: Omaha".

Strach przed cierpieniem, strach przed nicoci

W chwili gdy poznaem Denisa, szykowaem si na mier w wieku trzydziestu dwch lat. Bylimy prawie rwienikami, Denis, podobnie jak ja, by lekarzem. Od kilkunastu miesicy poera go choniak, kuracje nie przynosiy ju efektu. Nie wiedzc o tym, co przechodz, musia wyczu moje zrozumienie dla swojego lku i poprosi o regularne spotkania. Powiedzia, e chce zachowa pen wiadomo mimo strachu, a nawet spojrze w oblicze pustki. Przewanie to on mwi, ja za suchaem. Szczerze powiedziawszy, wydawao si, e rozumie znacznie wicej ode mnie. Z pocztku pomogo mi to, e pewnego ranka uwiadomiem sobie, e nie jestem jedynym, ktry musi umrze. Nagle zrozumiaem, e jeli nawet umr modo, to i tak wszyscy jedziemy na tym samym wzku. Ludzie na ulicy, prezenter telewizyjny, prezydent, nawet ty - mwi, odwracajc wzrok. - Ty te umrzesz. To brzmi jak obd, ale ta myl dodaa mi otuchy. Ten nasz wsplny los oznacza, e jestem w peni czowiekiem, nieroze rwalnie zwizanym z wami, z naszymi przodkami i potomkami. Nie utraciem karty czonkowskiej". W snach Denis musia czsto ucieka przed wampirami. Symbolizoway mier, ktra go cigaa. Zawsze budzi si, zanim go dopady, lecz pewnego dnia sen skoczy si inaczej. Wampiry go dogoniy, zatopiy ky i szpony w jego ciele. Denis krzycza przez sen i obudzi si. Do chwili rozmowy ze mn nie myla o tym, co udao mu si zrozumie: Boj si nie tylko mierci, ale take tego, e bdzie bolesna". Jako modzi lekarze mielimy wiadomo, e niewiele wiemy o umie raniu. Nie wiedzielimy nawet, czy ono naprawd boli. W akademii medycznej uwaano, e nie warto si tym zajmowa. Obaj czytalimy wic ksiki o tym, jak ciao i umys przechodz faz przygotowania do 2 3 mierci ' . Z ulg dowiedzielimy si, e sama mier nie jest bolesna. W ostatnich dniach umierajcy nie odczuwaj ju godu ani pragnienia. Organizm stopniowo si odwadnia. Nie ma ju wydzielin, moczu ani stolca, flegmy w pucach. Oznacza to mniejszy bl w brzuchu, mniejsze mdoci. Zanikaj wymioty i kaszel. Cae ciao spowalnia. Umierajcemu zasycha w ustach, lecz atwo temu zaradzi, dajc mu do ssania bryk lodu lub mokr szmatk. Ogarnia go wyczerpanie, spoglda na wszystko jakby z daleka, czuje si dobrze, czasem nawet odczuwa lekkie uniesienie.

Nie ma ochoty rozmawia. Wystarczy, e trzyma kogo za rk, spoglda przez okno na soce, sucha piewu ptakw albo piknej muzyki. W ostatnich godzinach ycia czsto syszy si inny oddech, zwany miertelnym charkotem. Pniej nastpuje kilka niepenych oddechw (ostatnie tchnienie) i mimowolne skurcze ciaa i twarzy, ktre s czym w rodzaju oporu przed utrat siy ycia. Nie zdradzaj one cierpienia, lecz stanowi oznak braku tlenu w tkankach. Potem minie daj za wygran i wszystko si koczy. Denis obawia si, e jego liczne guzy nie pozwol mu skona w spokoju. Pewnego razu jego nerwy si cigny i ten bl by przeraajcy. Pocieszyo go, kiedy wsplnie z onkologiem sporzdzilimy szczegowy plan. Denis chcia, by w razie koniecznoci podawano mu tyle rodkw, ile potrzeba do cakowitego zagodzenia blu. Mia wiado mo, e mog go one doprowadzi do takiego spokoju, ktry powstrzyma oddychanie. Jednak niebezpieczestwo, e nieco skrci sobie ycie, tracio znaczenie wobec pewnoci, e nie bdzie cierpia. Pniej Denisowi przyni si kolejny sen, ktry dokadnie mi opisa: By koniec wiata. Znajdowaem si na zadaszonym stadionie. Byli tam moi szkolni koledzy, stalimy pord ogromnego tumu. Wiedzielimy, e zostao nam zaledwie kilka godzin, moe noc. Ludzie bkali si, wrzeszczeli jak optani. Niektrzy kochali si z kim popado, inni popeniali samobjstwo albo zabijali si nawzajem. Ten strach by nie do wytrzymania. Obudziem si z poczuciem, e za chwil pknie mi gowa. Ledwie mogem oddycha. Nigdy w yciu si tak nie baem. A jednak ten sen wszystko zmieni, bo scena, ktr ujrzaem, bya o wiele gorsza ni myl o mojej mierci. Tak, ja umr, ale to nie bdzie koniec wiata!". Denis by ateist do cna, tote poczucie ulgi, ktre go wwczas ogarno, wprawio go w zdumienie. Zawsze wyobraa sobie, e wraz z kocem jego wiadomoci wiat take zniknie. Jakie to ma znaczenie, e bdzie istnia po mnie? Skd ta ulga?". Wsplnie przeczytalimy prac Victora Frankla, wiedeskiego psychiat ry, studenta Freuda i Adlera, ktry trafi jako wizie do obozw w Auschwitz i Dachau. Po wyzwoleniu opracowa now form psycho terapii, ktr nazwa logoterapi (logos oznacza sens", znaczenie"); miaa ona ogranicza lk, pomagajc ludziom znale sens w yciu, nawet w chwili mierci4. Pamitam urywek z tej ksiki, powicony kobiecie umierajcej w baraku, ktra spoglda przez malekie okno na ga

koyszc si na tle nieba. Widzisz ten listek? - mwi do swojej towarzyszki. - Nic nie jest wane, bo ycie toczy si dalej". Ujrzaa may li, nawet nie ywego czowieka. Poczucie jednoci, opisane przez Frankla, siga bardzo daleko, obejmujc nie tylko ludzko, ale ca przyrod. Wielu ludzi stojcych w obliczu bliskiej mierci odkrywa, podobnie jak Denis, uniwersalny wymiar istnienia, dajcy gbok pociech. Zdarza si to nawet tym, ktrzy nigdy nie patrzyli na wiat w ten sposb. Denis odkry to, co nazwa pniej swoj dusz. Wybory, ktrych dokonywa, kady jego uczynek odcisny si na zawsze na losie wiata za porednictwem nieskoczonych reperkusji. Tak jak przysowiowy motyl w teorii chaosu, ktry poruszajc skrzydekami w Chinach, wywouje huragan w Ameryce. Denis uwiadomi sobie wag kadej myli, kadego wypowiedzianego sowa - zwaszcza okazywania mioci innym ludziom, a nawet ziemi. W kadym uczynku dostrzega ziarno wiecznego zboa. Po raz pierwszy mia wraenie, e yje tu i teraz. Czu pieszczot promieni sonecznych na skrze, dotyk wody, ktra chodzia mu gardo. Tego samego soca, ktre dao kiedy ycie dinozaurom, tej samej wody, ktra gasia ich pragnienie. Ta woda bya czci ich komrek, zanim znw staa si chmurami, potem oceanami. Skd bierze si ta wdziczno we mnie, w czowieku, ktry stoi nad grobem?". Opowiada o dotyku wiatru na twarzy. Wkrtce ja te bd wiatrem, wod i socem. A przede wszystkim iskr w oczach mczyzny, ktrego matk si opiekowaem, albo kobiety, ktrej dziecko ocaliem. Widzisz, to jest moja dusza. To, czym siebie uczyniem, co ju yje wszdzie i bdzie y zawsze". Kiedy poczu si naprawd saby, pooy si do ka w domu, gdzie zapewniono mu opiek. Siostra i garstka przyjaci odwiedzali go regularnie. Dbali o to, by Denisowi byo wygodnie. Wygadzali pociel, myli go, przynosili do pokoju kwiaty i nastawiali muzyk, ktr lubi. Wchodziem tam niczym do sanktuarium. Umiech Denisa by jak bogosawiestwo. W ostatnich dniach ycia lubi rozmawia o tym, co si dzieje po mierci. aden z nas nie by wierzcy. Jednak wielkie wraenie wywary na nas dowiadczenia niektrych naszych pacjentw, ktrzy byli w stanie mierci klinicznej i wrcili do ycia. Nikt naprawd nie wie, jak traktowa tak zwane NDE {near death experience), czyli relacje ludzi, ktrzy powrcili zza granicy mierci. Dowiedzielimy si, e ich najwaniejsze

cechy charakterystyczne wystpuj na staroytnych malowidach i red niowiecznych freskach. Okazao si rwnie, e wystpuje zdumiewajce podobiestwo w opisach NDE, niezalene od rnic kulturowych, religij nych i historycznych. Badania kliniczne, a take sawny artyku w czaso pimie Lancet" wskazuj, e s one bardzo czste (dowiadcza ich niemal co pita osoba, ktrej serce przestao bi na jaki czas i ktra bya reanimowana za pomoc zabiegw medycznych)5'6. W Tybetaskiej ksidze ycia i umierania lamy Sogyala Rinpocze znalelimy co w rodzaju podrcznika przygotowujcego czowieka na mier. Autor opisuje za praszajce biae wiato i po prostu radzi, eby si ku niemu zwrci. Pniej wszystko dzieje si samo7. Te opisy przyniosy Denisowi pociech. Zachowa dystans do hipo tetycznego potem", nie sta si wierzcy. Nie patrzy ju jednak na mier wycznie jako na potwierdzenie wielkiej nicoci, o ktrej rozprawiaj nihilici. Dla niego staa si ona tajemnic, czym bardziej otwartym, rodzajem powrotu do zagadki tego, czym by, zanim sta si embrionem w matczynym onie. Kiedy nadeszy ostatnie dni, Denis prawie przesta mwi. Zmar pnym wieczorem. Jeden z moich przyjaci masowa mu akurat stopy. Nazajutrz rano znalazem na biurku kartk od mojego asystenta z informacj Denis M., CTB (ceased to breathe). W szpitalnym argonie oznacza to zaprzesta oddycha". A mnie przyszo do gowy, e by moe dopiero zacz.

Strach przed samotnoci

Lkowi przed cierpieniem i nicoci czsto towarzyszy strach przed samotnoci wobec tego, co Tostoj nazwa wielkim i solennym aktem swojej mierci. Boimy si, e kiedy nadejdzie koniec, nie bdzie nikogo, kto w tej przeraajcej sytuacji nas pocieszy. Owa samotno budzi czsto wicej cierpienia ni fizyczny bl. Pewnego dnia poproszono mnie, ebym pomwi z on pacjenta, ktra bya wzburzona i zakcaa spokojn prac oddziau. Zadrczaa pielgniarki i lekarzy pytaniami, co powinno si robi, a czego nie powinno, eby pomc jej mowi. W korytarzu rozbrzmiewa jej pod niesiony gos, niepokojc innych pacjentw. Deborah i jej m mieli po

pidziesit dwa lata. wietnie si uczyli na jednej z najlepszych uczelni, potem zostali wysokiego lotu handlowcami. Jednak rok wczeniej Paul zapad na powane zapalenie wtroby. Teraz walczyli oboje. Przeszli przez wszystkie moliwe kuracje, stosowali si do najsurowszych diet. Nic nie pomogo, lekarze nie pozostawili Deborah adnej nadziei. Postanowia nie mwi o tym Paulowi. Blada na twarzy, gwatownie gestykulujc, wyjania mi, e na pewno jaka kuracja moe jeszcze poskutkowa, a m powinien zachowa optymizm. W adnym razie nie wolno mu myle, e umiera. Wygld Paula budzi lito. Z natury zapadnite policzki wychudy jeszcze bardziej pod wpywem taczki. Kiedy si sobie przedstawialimy, pomarszczonymi domi nerwowo wygadzi pociel. Mimo e szanowaem stanowisko Deborah, zapytaem go, co sdzi o swoim stanie i co jego zdaniem bdzie dalej. Uwaa, e moe wyzdrowie, e nie powinien traci wiary. Nadzieja jest wana dla kadego z nas do samego koca. Ale czy mimo wszystko nie boi si, e sprawy mog przybra zy obrt? Paul zamilk na dusz chwil. Odpar, e cho czsto o tym myli, to zachowuje to tylko dla siebie, bo ona mogaby tego nie znie. Zrobio mi si ich al. Tak dobrze si wzajem chronili, e nie mogli z tego powodu rozmawia o tym, co budzio ich najwikszy lk. W ten sposb skazali si na straszliw samotno! Rozmawialimy o ich najszczliwszych wsplnych wspomnieniach, o tym, jak po dugich wahaniach postanowili mie dziecko. Na koniec zapytaem Paula, co by zrobi, gdyby ich role si odwrciy. Jak by zareagowa, gdyby Deborah znalaza si na jego miejscu, gdyby mylaa, e umrze, i postanowia mu o tym nie mwi. Gdyby pewnego ranka odesza po cichu, nie dajc mu szansy podzielenia si z ni tym, co czuje. Obieca si nad tym zastanowi. Kiedy wrciem tam po kilku dniach, Deborah bya jak odmieniona. Przywitaa si ze mn spokojniej, jej twarz miaa normalny kolor; w nocy chyba zdoaa zasn. Paul podzieli si z ni obaw, e nie ma ju dla niego nadziei. Czu si winny, e zawodzi j, bo jest bardzo chory. Mia sobie za ze, e nie bdzie mg dzieli z ni przyszoci, ktr sobie zaplanowali. Odpowiedziaa, e w caym ich yciu nic nie liczyo si tak, jak zwizek z nim. Kolejne kilka dni spdzili na wspomnieniach; Paul opowiedzia onie o wszystkim, co byo dla najwaniejsze. Czsto mwi o drobiazgach, ktrych ona nawet wwczas nie zauwaaa. Deborah powiedziaa o swoim lku i o tym, jak bardzo bdzie tskni, gdy on bdzie musia odej. Wreszcie zebraa si na odwag. Jeli poczujesz, e

nadszed czas, moesz odej". To byo niesychanie smutne. Popakali si. Ale znw byli razem. Paul zmar kilka dni pniej, trzymajc on za rk. Mimo wszystko nie umar w samotnoci. Doktor David Spiegel, ktry przez trzydzieci lat prowadzi grup wsparcia dla ciko chorych ludzi, gboko wierzy, e humor i optymizm stymuluj naturalne mechanizmy obronne ciaa. Czsto jednak przypomina pacjentom, by nie pozwolili si zamkn w tym, co nazywa wizieniem pozytywnego mylenia". Bardzo wiele wskazuje na to, e ciko chorzy, narzucajc sobie unikanie mwienia o lku przed mierci, jeszcze bardziej pogbiaj swoj samotno i pogarszaj swj stan. Badania pokazuj, e zwizek pomidzy spoeczn izolacj i za groeniem mierci jest rwnie silny jak ten midzy cholesterolem czy paleniem papierosw i zagroeniem ycia8"12. Wszystko, co odgradza nas od autentycznego zwizku z ludmi, zblia nas jednoczenie do mierci. Mantra, ktr David Spiegel lubi powtarza swoim pacjentom, wydaje mi si znacznie roztropniejsza i poyteczniejsza od naiwnych przykaza pozytywnego mylenia. Credo realisty brzmi: najwaniejsze jest mie nadziej, e wszystko dobrze si uoy, lecz by przygotowanym na to, e uoy si jak najgorzej.

Strach przed tym, e bdzie si dla kogo ciarem

Czsto jestemy bardziej przyzwyczajeni do tego, e opiekujemy si innymi, ni e kto si nami opiekuje. Przywizujemy ogromn wag do samodzielnoci. Myl o powolnym zblianiu si do mierci jest przeraajca take dlatego, e skazuje nas na zaleno od innych wanie wtedy, gdy nie mamy im ju czego da. Jednak w cigu ostatnich dni naszego ycia musimy dokona jednej z najwikszych przemian. Do kadego z nas myl o wasnej mierci przychodzi zwykle wraz z przykadami mierci dziadkw, rodzicw, braci, sistr lub przyjaci, ktrych osobicie dowiadczylimy, przy ktrych bylimy. Sceny te stan si dla nas wskazwkami, gdy przyjdzie nasza kolej. Jeli pokazali nam, jak si przysposobi, jak si poegna, jak zachowa w sobie spokj, bdziemy si czu przygotowani na ten ostatni etap ycia. Zbliajc si do mierci, my take bdziemy kim w rodzaju pionierw i przewodnikw dla tych, ktrzy nas otaczaj- nie za ciarem.

W Akademii Medycznej w Harvardzie nauka ta wykracza poza krg rodziny. Pacjenci stojcy na progu mierci s zapraszani, by spotyka si ze studentami pierwszego roku i opowiada o tym, czego dowiadczaj. Emerytowana nauczycielka szkoy redniej, umierajca na zjadliw biaaczk, zgodzia si spotka z kilkoma z nich. Kiedy przyszed jej m, spojrzaa na niego ze zami w oczach i powiedziaa: Kochanie, wanie przeprowadziam moj ostatni lekcj"13. Mnie rwnie si poszczcio, bo miaem wspania nauczycielk, moj babci. Zachowywaa si z rezerw i niewiele o sobie opowiadaa, lecz zawsze bya obecna w trudnych chwilach mojego dziecistwa. Kiedy byem modym, ale ju dorosym mczyzn, poszedem j odwiedzi. Oboje wiedzielimy, e spoczywa na ou mierci. Bya spokojna i wy gldaa piknie w nieskazitelnie biaej koszuli nocnej. Wziem j za rce i powiedziaem, jak wiele znaczya dla dziecka, ktrym kiedy byem. Oczywicie si popakaem i nie wiedziaem, co zrobi ze swoimi zami. Babcia wzia jedn z nich na palec i pokazaa mi j, umiechajc si agodnie. Twoje sowa i zy s dla mnie perami, zabior je ze sob". Ja zabraem ze sob obraz ostatnich dni jej ycia. Mimo e stracia niezale no, a ciao j zawiodo, daa dzieciom i wnukom dar mioci, ktry zawsze pozostaje, gdy nie ma ju niczego, co mona da.

Strach przed pozostawieniem dzieci

Czsto wydawao mi si, e najstraszniejszym z lkw jest lk matki lub ojca, ktry nie bdzie mg pomaga swoim dzieciom w czasie dorastania. Leslie miaa czterdzieci pi lat i dwoje dzieci w wieku dwunastu i trzynastu lat. Rak jajnikw da przerzuty; po drugiej chemiote rapii, ktra nie odniosa skutku, lekarze stwierdzili, e zostao jej p roku ycia. Najbardziej przeraao j to, e porzuci swoje dzieci. Zajlimy si tym w czasie sesji terapeutycznej; Leslie wyobraaa sobie najgorsze rzeczy, ktre mog si przytrafi dzieciom po jej mierci. Ujrzaa siebie w postaci ducha, ktry widzi dzieci pochonite wasnymi sprawami, lecz nie moe ich dotkn ani do nich przemwi. Byy smutne i zagubione, a ona nie moga ich pocieszy. To byo poruszajce. Na widok tych obrazw jej pier ciskaa si tak, e uniemoliwiaa oddychanie. Zasuge rowaem, ebymy przestali, ale chciaa kontynuowa. Nagle zobaczya,

e crka wybiera si na koncert wiolonczelowy, na ktre Leslie zawsze z ni chodzia. Maa Sophie nie wiedziaa, co zrobi, majc wiadomo, e teraz musi i tam sama. Na scenie siedziaa z opuszczonymi ramionami, patrzya przed siebie pustym wzrokiem. Twarz Leslie cigna si jeszcze bardziej, a ja baem si, e nasza sesja wyrzdzi jej krzywd. Jednak w chwili gdy chciaem interweniowa, Leslie zobaczya, e crka si umiecha. Usyszaa jej myli: Mamy tu nie ma, ale dobrze pamitam, jak ze mn przychodzia... Sysz jej sowa zachty, rozbrzmiewaj w mojej gowie. Czuj jej si. Czuj jej mio w sercu. Tak jakby teraz tu ze mn bya... ". Zacza gra jak nigdy dotd, w wydobywanych z instrumentu dwikach bya gbia i dojrzao. zy spywajce po policzkach Leslie byy teraz zami uspokojenia. Jej wiadomo powiedziaa jej, e moe odej w spokoju, bo wiele zdya przekaza swoim dzieciom. Pi lat pniej dostaem list od Leslie. Wci ya i przechodzia leczenie. Tamta sesja utrwalia jej si w pamici jako jeden z najtrudniejszych momentw w yciu. Jednak odpuszczenie sobie strachu i uspokojenie pozwoliy jej walczy dalej z chorob.

Strach przed niedokoczonymi historiami

mier to ostateczne odejcie. eby odej w pokoju, musimy si poegna. Bardzo trudno jest odwrci stron z niespenionymi ambicjami, marzeniami o podrach lub zwizkach, ktre kiedy byy wane, lecz zostay przedwczenie zerwane. Czsto najlepszym sposobem, by si poegna, jest podjcie jeszcze jednej prby. Napisanie wierszy, ktre zawsze chcielimy napisa, wybranie si w podr, o ktrej marzylimy, pki to jeszcze moliwe. S to ostatnie prby, wic nawet jeli co nie wychodzi tak, jak bymy chcieli, nie zwracajmy uwagi na drobne niedocignicia. Najtrudniejsze bywa jednak rozstanie ze zwizkiem, ktry bolenie naznaczy nasze ycie. Jennifer miaa trzydzieci sze lat i cierpiaa na wyjtkowo zoliw odmian raka piersi, ktry nie reagowa ju na leczenie. Ojciec zostawi rodzin, kiedy Jennifer miaa sze lat, a jej brat jedenacie. Mieszka w Meksyku i nigdy nie prbowa si z nimi zobaczy. Dugo si wahaa, nim postanowia do niego napisa. Jak zareaguje? Czy po trzydziestu latach nieobecnoci bdzie si wstydzi odpisa? A moe okae obojtno

i w ogle si nie odezwie? Czy, jeli tak si stanie, Jennifer poczuje si zdruzgotana? mier otwiera jednak nawet najbardziej zatwardziae serca. Ojciec Jennifer przyjecha. Ba si, wstydzi, ale mimo wszystko przyjecha. W czasie jedynej rozmowy, ktr odbyli jako doroli ludzie, powiedziaa mu, e zawsze chciaa go pozna, pragna, by j chroni i nauczy tego, co wiedzia o yciu. Pokazaa mu zdjcia syna i swoje jeszcze sprzed choroby, gdy promieniaa radoci. Patrzc na zmizerowane ciao i twarz crki, ojciec nie mia sumienia broni si i usprawiedliwia. Sucha. Na koniec powiedzia, e on te auje. e zrobi to, co mg w tamtych okoliczno ciach, poddany emocjom i rozterkom wieku, w ktrym wtedy by, e teraz pewnie postpiby inaczej, ale jest ju za pno. Baga crk o przebacze nie. Jennifer zmara wkrtce potem, z nieco wikszym spokojem w sercu.

Bycie wrd ywych

Czsto si syszy, e ludzie, ktrzy doznali nagego ataku serca, mieli dobr mier. Jednak taki koniec ycia nie daje nam szansy przygotowania si, wymiany lub podzielenia si swoimi dowiadczeniami, okazji do mknicia niespenionego zwizku. Ja bym tak nie chcia. Dzi rak nie jest ju synonimem mierci, lecz niesie ze sob jej cie. Dla wielu pacjentw, take dla mnie, w cie staje si okazj do refleksji nad swoim yciem, nad tym, co pragniemy z nim zrobi. Okazj, by zacz przeywa je w taki sposb, ebymy w dniu mierci mogli spojrze na nie godnie i dojrzale. ebymy mogli si egna, majc spokj w sercu. Ten swoisty realizm odnalazem w postawie nieomal wszystkich ludzi, ktrzy yli z rakiem duej, ni wynikao to ze statystyk. Tak, moe umr wczeniej, ni powinienem. Ale jest te moliwe, e bd y duej. Cokolwiek si zdarzy, od tej chwili bd y najlepiej jak umiem. To najlepszy sposb, by przygotowa si na to, co mnie czeka".

Jak zacz rozmow o prawdopodobiestwie mierci Nigdy nie wolno narzuca rozmowy o mierci komu, kto nie jest na tak rozmow przygotowany. Na ten brak gotowoci naley by szczeglnie wyczulonym i dyplomatycznie wrci do tematu przy pniejszej okazji. W rozmowie z kim, komu nie powiedziano, jak powana jest jego choroba, mona wybada, o czym chce mwi, pytajc po prostu: Co pan/pani sdzi o tym, co mwi lekarze? Zastanawia si pan/pani czasem, czy o czym zapomnieli powiedzie?". Jeli za pierwszym razem odpowied brzmi nie", pytanie pozwoli rozmwcy wrci do tematu pniej. Rozmawiajc z kim, kto zna diagnoz, lecz nie chce o tym mwi, mona zacz od pytania otwartego: Myli pan/pani czasem o tym, co si moe zdarzy, jeli leczenie nie poskutkuje?". Jeli pada odpowied: Czemu pan o to pyta?", mona odpowiedzie: Bo czasem sam si nad tym zastanawiam i przyszo mi do gowy, e pan/pani te". Taki pocztek daje szans na odbycie szczerej rozmowy, w ktrej waniejsze jest suchanie ni mwienie.

Cytowana literatura

R o z d z i a 11

CIAO W WALCE Z RAKIEM

Dotyka tak, jak matka dotyka dziecka
Przybywajc na siedem dni do orodka Commonweal, Linda bya na granicy wytrzymaoci. Przesza kilka operacji, chemioterapii i radioterapii i miaa wraenie, e nic nie zostao jej oszczdzone. Cito mnie, truto i przypalano", mwia, odnoszc si do najdotkliwszych ladw, ktre rne rodzaje terapii pozostawiy na jej ciele. Nie patrzya ju na siebie w lustrze. Zamiast piersi miaa blizny, jej koczyny zamieniy si w skr i koci, cera poszarzaa. Widok wasnego odbicia wpdza j w przy gnbienie. Masa stanowi element kuracji, lecz kiedy przychodzio do rozbierania si, Lindzie nie byo atwo. Sam widok jej ciaa by nieprzyjemny, kto by chcia go dotyka? Jednak w filtrowanym wietle, wrd wieego zapachu rozsiewanego przez olejki, uspokojona uroczym umiechem i troskliwoci Michelle, Linda zgodzia si pooy na stole do masau, przykryta cienkim przecieradem, pokazujc tylko plecy. Michelle zaczynaa od lekkiego masau skry gowy i skroni. Linda si odprya. Powoli nabraa pewnoci na tyle, by odwrci si i pokaza tuw. Michelle delikatnym, lecz mocnym i krzepicym ruchem pooya jedn rk na jej sercu, w miejscu, w ktrym kiedy znajdowaa si lewa pier Lindy. Pozostawia j tam bez ruchu przez kilka minut. Linda czua to kojce dotknicie i wtedy co si w niej pko. Szloch, zrazu niesyszalny, wzmaga si coraz bardziej. Zapaa Michelle za rk niczym dziecko, ktre nie chce si puci matki. Przygnieciona dugimi miesicami kuracji, ponownie uwiadomia sobie istnienie strachu, ktry od dawna w sobie nosia. Teraz jednak k poczy si z ogromn czuoci dla wasnego wychudzonego, pokiere-

szowanego ciaa, ktre tyle znioso. Michelle nie odzywaa si ani nie poruszaa. Szloch zamar w sposb rwnie tajemniczy, w jaki si pojawi. W miejscu, z ktrego si wydoby, Linda czua teraz wielki spokj i ciepo; powitaa to uczucie z radoci, tak jak wita si soce po burzy. Michelle prawie si nie odzywaa. Na twojej twarzy pojawiy si kolory - oznaj mia. - Masz teraz rowe policzki". Po masau kobiety ciskay si przez minut i dopiero potem si poegnay. Michael Lerner i doktor Rachel Naomi Remen, ktrzy wsplnie kieruj orodkiem Commonweal, przywizuj du wag do masau, ktry sta si integraln czci programu. Dotykanie to bardzo stara metoda lecze nia - wyjania doktor Remen. - Trzeba dotyka tak, jak matka dotyka dziecko, bo ona przez swj dotyk mwi yj. W dotyku jest co, co wzmacnia nasz ch ycia. Uzdrawianie jest roznieceniem w drugim czowieku woli ycia. Nie chodzi o to, by co robi, lecz by da drugiemu odczu, e jego bl, cierpienie i lk s wane. Naprawd wane". Na oddziaach intensywnej opieki dla wczeniakw znaczenie dotyku uwiadomiono sobie w latach osiemdziesitych1. Pomimo doskonaych warunkw - kontrolowanej temperatury, wiata ultrafioletowego, idealnej wilgotnoci i dopywu tlenu, diety obliczonej z dokadnoci co do miligrama, sterylnego rodowiska - drobne wte istotki czsto nie chciay rosn. Fizyczny ludzki kontakt nie stanowi czci procedury gwnie dlatego, e pielgniarkom i rodzicom radzono, by nie dotykali dzieci. Wszystko to zmienia pewna pielgniarka dyurujca noc. Nie mogc znie ich rozpaczliwego paczu, zacza uspokaja malekich pacjentw, gaszczc ich delikatnie po pleckach. I cho z pocztku nikt nie umia tego wytumaczy, dzieci zaczy rosn. Doktor Saul Schanberg z Duke University i jego zesp zaprezentowali biologiczny mechanizm tego zjawiska w szeregu eksperymentw na maych szczurach odizolowanych po urodzeniu od matek. Udowodnili, e przy braku fizycznego kontaktu komrki ciaa dosownie nie chc si dzieli i rosn. W kadej z nich cz genomu odpowiedzialna za wytwarzanie enzymu potrzebnego do wzrostu nie speniaa swojej roli, tote cay organizm wchodzi w stan podobny do hibernacji. Potarcie grzbietu maego szczura mokr szczotk, na podobiestwo dotyku matki reagujcej na pacz dzieci, natychmiast wyzwala produkcj enzymw, a wraz z ni wzrost2. Z tego eksperymentu mona wyprowadzi wniosek, e sam czuy kontakt fizyczny, taki jak masa wykonywany z dobr

intencj, stymuluje si ycia u dorosych ludzi, nie tylko na poziomie emocjonalnym, lecz take na poziomie wntrza komrek. Przykad Lindy pokazuje, e dotyk sprzyja take akceptacji ciaa, nawet jeli jest bardzo okaleczone. Ciao na swj sposb reaguje na ukryt fizyczn informacj, e jest wane, akceptowane, i e wci ma miejsce midzy ludmi. Doktor Tiffany Field z Uniwersytetu w Miami prowadzi instytut badawczy zajmujcy si masaem. We wsppracy z laboratorium doktora Schanberga jej zesp wykaza, e trzy pgodzinne sesje masau w tygodniu zmniejszyy wytwarzanie hormonw stresu i zwikszyy aktywno komrek NK u kobiet z rakiem piersi3, 4. Kobiety te byy take pogodniejsze i odczuway mniejszy bl fizyczny ju po pierwszej sesji - jest to dobrze znany skutek masau5.

Ciao w ruchu
Istnieje wiele sposobw zasygnalizowania naszemu ciau, e jest wane, kochane i szanowane, i przekonania go, by poczuo swoje pragnienie ycia. Najlepiej jest zapewni mu to, do czego zostao stworzone: ruch i aktywno fizyczn. Wyniki wielu bada pokazuj, e ukady regulacji i obrony, odgrywajce wan rol w zwalczaniu raka, mog by bezpo rednio stymulowane przez wiczenia. Jacqueline miaa pidziesit cztery lata, gdy dowiedziaa si, e ma rzadk odmian raka jajowodu. Kilku czonkw jej rodziny zmaro wczeniej na raka, spodziewaa si wic, e i na ni przyjdzie kolej. Lekarz oznajmi jej otwarcie, e ma znikome szanse przeycia, lecz powinna sprbowa kadej istniejcej kuracji. Po zabiegu operacyjnym rozpocza proczn chemioterapi, by ograniczy niebezpieczestwo przerzutw. Jednak onkolog, ktry mia par oryginalnych pomysw, na tym nie poprzesta. Doktor Thierry Bouillet, dyrektor medyczny Instytutu Radioterapii w Orodku Medycznym Avicenny przy Uniwersytecie Paryskim, jest posiadaczem czarnego pasa karate. By niegdy lekarzem francuskiej reprezentacji w tej dyscyplinie. Jako znawca medycyny sportowej naturalnie zainteresowa si wynikami wielu bada, wskazujcymi na to, e u osb aktywnych fizycznie rak wystpuje rzadziej, a nawrotw nowotworu jest mniej ni u innych pacjentw cierpicych na t sam chorob6"20.

Doktor Bouillet osobicie leczy pacjentw, u ktrych regularne wiczenia odgryway wan rol w kuracji. Szczeglnie dobrze zapamita trzydziestodziewicioletniego pilota linii lotniczych, byego maratoczyka, ktry zachorowa na raka puc z przerzutami. Mimo e lekarze dawali mu najwyej dwa lata ycia, mczyzna chcia do samego koca utrzyma ciao w dobrej kondycji. Usunito mu prawe puco i przeszed cik chemioterapi, ale gdy tylko stao si to moliwe, znw zacz biega. Pocztkowo biega na dwiecie metrw i po pewnym czasie tak zdoa zwikszy sprawno oddechow lewego puca, e znw mg biega w skrconych maratonach. Jeszcze bardziej imponujce jest to, e siedem lat pniej wci y. Istnieje wiele mechanizmw, za pomoc ktrych wiczenia fizyczne poprawiaj funkcjonowanie caego organizmu i doktor Buillet dobrze o tym wie. Po pierwsze, zmniejszaj ilo nadmiernej tkanki tuszczowej, gwnego magazynu karcenogennych toksyn w organizmach ludzi, a take niedwiedzi polarnych (patrz rozdzia 6). Doktor Devra Lee Davis, kierowniczka Centrum Onkologii rodowiskowej przy Uniwersytecie w Pittsburghu, powiada, e tuszcz to toksyczne wysypisko w ciele czowieka. Jej zdaniem kada forma aktywnoci fizycznej, mogca ograniczy ilo tuszczu, a wic i ilo zanieczyszcze, stanowi doskona metod detoksykacji ciaa. wiczenia fizyczne modyfikuj nasz rwnowag hormonaln. Zmniej szaj nadmiar estrogenw i testosteronu, ktre stymuluj wzrost raka 21 (zwaszcza nowotworw piersi, prostaty, jajnikw, macicy i jder) . wiczenia ograniczaj take poziom cukru we krwi, a - co za tym idzie wydzielanie insuliny i IGF (patrz rozdzia 6), czynnikw potgujcych 15 22 23 stany zapalne oraz wzrost i rozprzestrzenianie raka ' ' . Oddziauj bezporednio na cytokiny odpowiedzialne za zapalenia, obniajc ich poziom we krwi24. Wywieraj te, podobnie jak medytacja, bezporedni wpyw na ukad odpornociowy, chronic go przed stresem wywoanym zymi wieciami. Doktor Arthur LaPerriere z Uniwersytetu w Miami zbada ochronne oddziaywanie wicze fizycznych na stres. Jako temat badania wybra szczeglnie bolesne dowiadczenie: informacj o tym, e u badanego wykryto wirus HIV. W tamtych czasach, na dugo przed wprowadzeniem potrjnej terapii przeciwretrowirusowej, taka diagnoza byo rwnoznaczna z wyrokiem mierci. Od samego pacjenta zaleao, czy bdzie w stanie

radzi sobie psychicznie z sytuacj. U wikszoci tych, ktrzy dowiedzieli si o swoim pooeniu, poziom komrek NK raptownie opad. Reakcji tej nie odnotowano u tych pacjentw (wybranych losowo), ktrych na miesic przed diagnoz skierowano do sali gimnastycznej (trzy razy w tygodniu po czterdzieci pi minut wiczyli na rowerze)25. W innym badaniu prze prowadzonym na tej samej grupie efekt wicze na popraw funk cjonowania ukadu immunologicznego (wzrost liczby CD4) by porw nywalny z dziaaniem AZT, leku na AIDS26. Buillet wiedzia, e jeli udzieli Jacqueline porady na podstawie tych informacji, przerazi j. Wiedzia rwnie, e niektrzy z jego kolegw nie do koca wierz w t metod. Jednak trudno mu byo oprze si danym naukowym. Jaculine, to moe si okaza trudne, ale po rozpoczciu chemioterapii musisz take wiczy". Poleci klub karate, specjalizujcy si w opiece nad chorymi na raka*. Pomys wyda si pacjentce do osobliwy. Kiedy uprawiaa gimnastyk, lecz nigdy nie przypuszczaa, e zacznie wiczy sztuki walki. Poza tym wcale nie miaa ochoty uczestniczy w zajciach grupy zoonej wycznie z pacjentw chorych na nowotwr. To bya ostatnia rzecz, ktr chciaa robi w czasie wolnym.

Walczca energia
Dotarszy do dodzio na przedmieciu, zdziwia si na widok modych ludzi w biaych kimonach, ktrzy powitali j umiechami. Kilku z nich ukoczyo niedawno czterdzieci lat. Jedna kobieta miaa ogolon gow po chemioterapii, lecz poza tym w wygldzie i zachowaniu obecnych nic nie zdradzao choroby. Jacqueline nagle uwiadomia sobie, e jej wygld take jej nie zdradza. To byo krzepice. Przed rozpoczciem wicze uczniowie japoskim zwyczajem uklkli twarz do instruktora. Nastpnie pokonem oddali cze temu, co zamierzali wsplnie zrobi: wyrazi szacunek dla swoich cia, by w kontakcie ze swoj si yciow. Jacqueline wyczuwaa spokojn determinacj w ludziach, ktrzy cierpieli tak samo jak ona, ktrzy postanowili walczy i tak jak ona byli peni nadziei. To j
* Stowarzyszenie CAMI - Cancer Martial Arts and Information na przedmieciach Parya zostao zorganizowane i jest prowadzone przez byego mistrza Europy w karate, Jeana-Marca Descotesa.

poruszyo. Od tej chwili wiedziaa, e przychodzc na zajcia, postpia susznie. Wstaa, a wwczas mody nauczyciel - byy mistrz Europy - zwrci jej uwag, e stoi pochylona, ze wzrokiem wbitym w podog. Jacqueline przyjrzaa si sobie w lustrze i przyznaa mu racj. Po dwch operacjach przyja postaw maej staruszki. Czua, e wewntrznie te si postarzaa. Mistrz stan obok niej i zademonstrowa uderzenia. Patrzya, jak si porusza - najpierw powoli, a pniej z pen szybkoci. Jego ruchy byy energiczne, pene skupienia i mocy, i towarzyszy im tradycyjny okrzyk, wydobywajcy si z gbi ciaa. Jacqueline si umiechna. Stwierdzia, e to nie dla niej. Nigdy w yciu si nie bia, nawet nie odmawiaa niczego rodzinie i przyjacioom, ktrzy od dawna to wykorzystywali. Z pewnoci nie czua si karatek. Jednak od pocztku kuracji gos doktora Bouilleta stanowi dla niej wsparcie. Zobaczy pani, to jest wspaniae". Wszystkie jego przewidywania si sprawdziy, Jacqueline postanowia zatem zmobi lizowa ciao i z cichym, niemiaym okrzykiem zada wyimaginowany cios. Krzyk by prawie niesyszalny, ale dla niej okaza si wielkim krokiem naprzd. Na koniec pierwszego treningu Jacqueline ociekaa potem. Rozcigaa i wysilaa ciao w sposb, ktry do tej pory wydawa jej si niemoliwy. Mcia powietrze domi i stopami. Krzyczaa. Poczua swoj si... Bya gboko zdumiona energi, ktr odkrya w gbi siebie, a ktrej istnienia nigdy nawet nie podejrzewaa. Dziki tej wyczerpujcej fizycznie sesji czua si naenergetyzowana. W cigu szeciu cykli chemioterapii, ktre miaa przej, uczszczaa na zajcia z niemal religijnym zapaem. Czasem bya tak wyczerpana, e wyobraaa sobie mier. Jadc metrem do klubu, czsto miewaa mdoci. Trudno jej byo usta na nogach. W takich chwilach wtpia, czy da rad. Nie poddawaa si jednak. Dzisiaj wie, e przyjaciele, ktrych poznaa w klubie, pomogli jej zachowa ducha. Nawet gdy opadao j zwtpienie, na widok ludzi tak samo jak ona przytoczonych chorob, a mimo to tak penych wigoru, przypominaa sobie, e wci yje. Ruchy ciaa i okrzyki z gbi piersi wbrew chorobie, wbrew wszystkiemu, co przechodzia odbudowyway jej si fizyczn. W czasie treningw karate Jacqueline czua, e niestrudzenie walczy ze swoimi wrogami, niewidzialnymi wrogami, ktrzy prbowali skra jej ycie. Na koniec kadego treningu czua si mniej zmczona ni na pocztku.

Wielu pacjentw pamita stan skrajnego zmczenia w pewnych okresach chemioterapii. Wspominaj, jak przez dwa tygodnie po wstrzyk niciu pynnych rodkw chemicznych, ktre jednoczenie lecz i truj, zwlekali si z ka i natychmiast kadli na kozetce. Wyczerpanie rakiem, nakadajce si na wyczerpanie kuracj, jest jednym z najbardziej przygnbiajcych aspektw choroby. Dotyka dziewiciu na dziesiciu pacjentw i czasem cignie si latami po zakoczeniu leczenia. Od poczynek nic nie daje, podobnie jak sen. Cae ciao jest jakby obcione oowiem. Czterdzieci lat temu pacjentom cierpicym na chorob wiecow tumaczono po zawale, e ich zmczenie bierze si ze saboci serca. Wycigali z tego wniosek, e s sercowymi kalekami. Zalecano im cigy odpoczynek, lecz nie pomaga on pozby si wyczerpania i nie poprawia samopoczucia. Obecnie takim pacjentom nakazuje si rozpo czyna wiczenia, kiedy tylko zaczynaj by do tego zdolni. W on kologii ta rewolucja w myleniu dopiero si zaczyna, takie rady syszy niewielu pacjentw. Jednak doktor Amit Sood z Kliniki Mayo w Sta nach Zjednoczonych przekonuje, e wiczenia fizyczne s jednym z najlepiej sprawdzonych sposobw na zmniejszenie wyczerpania po chorobie27.
Uwaga: niektre wiczenia mog by niebezpieczne Pewne odmiany raka dotykajce okrelonych czci ciaa czyni niektre wiczenia niebezpiecznymi (ruchy ramion pacjentw po operacji pachy, bieganie chorych cierpicych na przerzuty raka koci etc). Nim pacjenci zdecyduj si na okrelony rodzaj aktywnoci fizycznej, zawsze musz zasign opinii onkologa, ktry pomoe im dostosowa wiczenia do stanu zdrowia.

Jacqueline nie przestaa uprawia karate. Cztery i p roku po pierwszej diagnozie onkolog oznajmi jej, e uwolnia si od choroby. Przeycie tego rodzaju raka naley do rzadkoci, sowa lekarza oznaczay wic, e choroba zostaa odparta. Jednak Jacqueline zasmakowaa w nowym rodzaju kontaktu z ciaem i swoim yciem, z odkrywaniem na nowo swojej fizycznoci w czasie kadego treningu. Czua, e moe na nie oddziaywa

i szuka energii gboko w sobie. Karate stao si dla niej sposobem trzymania choroby w szachu. Dwa razy w tygodniu wkada biae kimono i przyjmuje postaw bojow. Staje wyprostowana, odwanie patrzc przed siebie. Wyrzuc ci", mwi gono do cienia swojego raka, w razie gdyby zamierza powrci. wiczc dalej, Jacqueline postpuje susznie. Wszystko wskazuje na to, e regularne wiczenia fizyczne znacznie ograniczaj niebezpiecze stwo nawrotu choroby. Jeli chodzi o raka piersi, w komentarzu redak cyjnym zamieszczonym w najlepszym midzynarodowym czasopimie onkologicznym, Journal of Clinical Oncology", doktor Wendy Demark-Wahnerfried z Uniwersytetu Duke napisaa, e wiczenia zmniejszaj ryzyko nawrotu o 50-60%. Skutek jest tak silny, e nie wahaa si przyrwna go do efektw dziaania chemioterapii herceptinem (stoso wanej w przypadku guzw piersi HER 2) - przeomowym lekiem, ktry w 2005 roku okrelono mianem punktu zwrotnego na drodze zapobiega nia cierpieniu i mierci od raka piersi*. Jednak w odrnieniu od leczenia farmakologicznym rodkiem antyhormonalnym, ochronne dzia anie wicze nie ogranicza si do raka piersi spowodowanego przez estrogen. Dwa badania, przeprowadzone w Klinice Mayo i na Uniwersytecie Karoliny Pnocnej, pokazuj porwnywalne efekty oddziaywania wicze na pacjentki cierpice na odmiany raka piersi z negatywnym wskanikiem estrogenu14'18. wiczenia dziaaj dobroczynnie na stan pacjentek z wieloma rodzajami raka. Porwnywalne efekty ochronne, przeciwdziaajce na wrotom i pogorszeniu stanu zdrowia pacjentw, zaobserwowano w przypad ku raka prostaty (70% spadek zagroenia mierci mczyzn w wieku powyej szedziesiciu piciu lat), okrnicy i odbytnicy. Udokumen towano rwnie dziaanie wicze fizycznych przeciwko rakowi jajnikw, 7 20 macicy, jder i puc **.

* Doktor Andrew C. von Eschenbach, dyrektor amerykaskiego Narodowego Instytutu 28 Raka . ** Ilo wicze fizycznych potrzebnych do ograniczenia zagroenia nawrotom raka okrnicy jest wiksza (co najmniej godzina marszu pi do szeciu razy w tygodniu), a jeszcze wiksza jest konieczna w przypadku raka prostaty (wyniki bada wskazuj, e powinno to by pi godzin tygodniowo wicze takich jak jogging, tenis, jazda rowerem, pywanie etc).

Pokrzepienie dla ducha

Nie dam rady... To i tak na nic... Nie ma sensu prbowa... Nigdy nie mam szczcia... To moja wina... Swoj chorob sprawiam wszystkim zawd... Inni moe wyzdrowiej, ale mnie brakuje energii, siy, odwagi, charakteru, etc". Rak czsto niesie ze sob ciemne, pesymistyczne myli deprecjonujce chorego, a nawet innych. Nabieraj one tak automatycznego charakteru, e trudno jest oceni, w jakim stopniu wyraaj chorob zamiast obiektywnej prawdy. Od czasu wydania w latach szedziesitych znakomitej ksiki doktora Aarona Becka, psychiatry z Filadelfii i twrcy terapii kognitywnej, wiemy, e nieustanne powtarzanie takich stwierdze podtrzymuje depresj. Beck wykaza rwnie, e zaprzestanie powtarzania ich na gos lub w mylach kieruje pacjenta na drog do lepszej rwnowagi psychicznej29. Jednym z dobrodziejstw duszego wysiku fizycznego jest to, e pomaga on eliminowa ten nieprzerwany potok rozmyla, przynajmniej na jaki czas. Pesymistyczne myli rzadko pojawiaj si spontanicznie w czasie wicze. A nawet jeli, to odpdza je pynny ruch, ktry wymaga skupienia na oddechu, kontakcie stp z podoem lub poczuciu, e stoi si prosto. Ludzie uprawiajcy jogging mog zawiadczy, e po dwudziestu lub trzydziestu minutach staego wysiku wchodz w stan, w ktrym spon tanicznie napywaj im do gowy pozytywne lub nawet twrcze myli. Mniej skupiajc si na sobie, wpadaj w rytm, ktry niesie ich ze sob. Nazywa si to potocznie uniesieniem biegacza. Ten stan mona osign po kilku tygodniach wicze. Nawet jeli przejawia si w subtelny sposb, moe uzaleni. Niektrzy nie mog si oby bez dwudziestominutowej przebieki nawet przez jeden dzie. Badania wskazuj, e uniesienie biegacza stanowi przykad wiczenia fizycznego poprawiajcego nastrj. Skutek jest tak nadzwyczajny, e brytyjskie Ministerstwo Zdrowia zaleca ruch jako pierwsze lekarstwo na depresj, na rwni ze rodkami anty 30 depresyjnymi .

Klucze do sukcesu
Kilka bardzo prostych sekretw uatwia wejcie w nowy rodzaj kontaktu ze swoim ciaem.

Zaczynaj powoli i agodnie. Kiedy nowicjusz wraca ze sklepu sportowego z nowymi teniswkami, czsto popenia bd, chcc od razu biega szybko i pokonywa dugie dystanse. Nie istnieje magiczne tempo ani magiczna odlego taka sama dla wszystkich. Doktor Michai Csikszentmihalyj, badacz tzw. stanw pynnoci, w byskotliwy sposb wykaza, e w optymalny stan umysowej i psychicznej pynnoci wprawia nas podtrzymywanie wysiku na granicy naszych moliwoci31. Na granicy, a nie poza ni. Dla kogo, kto dopiero zaczyna biega, musi to oznacza krtk odlego, przemierzan maymi krokami. Pniej, aby osign i utrzyma t pynno, bdzie mona biega szybciej i dalej, ale wymaga to czasu. W przypadku biegania zwykle zaleca si, by nie przekracza prdkoci, przy ktrej mona mwi, ale nie da si piewa. Po treningu trzeba si czu mniej zmczonym ni przed nim, a nie na odwrt. wicz wszdzie, gdzie si da. Po pierwsze trzeba wiedzie, e nie musimy duo robi, wane jest wyksztacenie nawyku. Badania kobiet chorych na raka piersi pokazuj, e dwie do piciu godzin spaceru tygodniowo w zwykym tempie skutecznie zapobiega nawrotom. Nie ma potrzeby si poci. Spacer do stacji metra, do biura lub po codzienne sprawunki te si liczy. O wiele lepiej jest wczy niewielk ilo wicze do swojego rozkadu dnia, ni raz w tygodniu doprowadzi si do wyczerpania w sali gimnastycznej i wicej tam nie powrci. Znam pacjentw, ktrzy wymienili samochd na rower; ja te tak postpiem. W Paryu poruszanie si po miecie rowerem zajmuje mi tyle samo czasu, co metrem, ale spdzam czas na wieym powietrzu i czuj, e moje ciao yje. Pniej mam pewno, e zamiast marnowa minuty ycia w wagonie kolei podziemnej, powiciem pewn ilo czasu na wiczenia i czuem, e jestem na urlopie. Wybieraj atwe wiczenia. Joga czy tai-chi agodnie stymuluj ciao i mog by uprawiane przez niemal wszystkich pacjentw cierpicych na raka, bez wzgldu na ich stan. Nie ma bada wskazujcych, e s tak samo skuteczne jak wiczenia wymagajce wikszego wysiku, lecz mona dziki nim utrzyma kontakt z ciaem i z jego energi. Pomagaj rwnie pogbi i zharmonizowa oddech, a wic wietnie wpywaj take na koherencj bicia serca. Wyniki kilku bada pokazuj take, e poprawiaj 32 37 kondycj psychiczn ^ . Przystp do grupy. Zachta i wsparcie innych lub po prostu na ladowanie czonkw grupy w trakcie wykonywania tego samego wiczenia

bardzo uatwiaj realizacj ustalonego programu. Aktywno towarzyska daje motywacj w deszczowe dni, kiedy nie wykonalimy naszego planu albo gdy w telewizji daj dobry film. Ludzie wiczcy w grupie zwracaj wiksz uwag na regularno, ktra stanowi klucz do sukcesu. Baw si wiczeniami. Wane jest, by wybra rodzaj wicze sprawia jcy ci frajd. Im przyjemniejsze wiczenia, tym atwiej jest je dugo i systematycznie uprawia. W Stanach Zjednoczonych w wielu firmach istniej nieoficjalne zespoy koszykarskie i softballowe. Samo spotkanie si trzy razy w tygodniu godzin po pracy daje bardzo duo. To samo tyczy si siatkwki czy piki nonej, pod warunkiem e treningi odbywaj si regularnie (i e nie stoisz zawsze na bramce!). Jeli lubisz pywa, a nie cierpisz biegania, nie zmuszaj si. I tak nie wytrwasz. wiczenia z obrazkami. Ta rada okazaa si dobra dla kilku moich pacjentw, a i ja z niej skorzystaem. Dziki odtwarzaczowi DVD da si poczy korzystanie z roweru stacjonarnego, bieni mechanicznej lub orbitreku z rozrywk. Mona wtedy wiczy, ogldajc film akcji. Metoda ta ma kilka zalet: po pierwsze, filmy akcji, podobnie jak muzyka taneczna, skaniaj do aktywnoci, zachcaj do ruchu. Po drugie, dobry film wywiera efekt hipnotyzujcy, ktry sprawia, e zapomina si o upywie czasu. Zanim pomylisz o tym, by spojrze na zegarek, dwudziestominutowy trening mija. I wreszcie, jeli zgodnie z zasad nie ogldasz filmu po zakoczeniu wiczenia, masz ochot wrci do niego nazajutrz choby po to, by pozna dalszy cig. Obliczaj dawki. Wyniki bada wskazuj, e wiczenia fizyczne pomagaj organizmowi walczy z rakiem. Jednak odpowiednia ich dawka nie jest taka sama dla wszystkich rodzajw nowotworu. Oblicza si je w jednostkach zwanych MET *. U kobiet chorych na raka piersi wymierny efekt pojawia si po trzech do piciu godzin w tygodniu spaceru ze zwyk prdkoci (9 MET tygodniowo). W przypadku raka okrnicy i odbytnicy do uzyskania porwnywalnego efektu potrzebna jest dwukrotnie wiksza dawka (18 MET). Oznacza to, e trzeba chodzi dwa razy wicej albo dwa razy duej, lub te znale wiczenie wymagajce wikszego wysiku (na przykad jazda rowerem z odpowiedni prdkoci rwna si liczbie MET
* Jeden MET to energia potrzebna do tego, by spokojnie usi. U dorosego czowieka odpowiada to okoo jednej kalorii na kady kilogram ciaa na godzin. Kto, kto way 75 kg, spala w przyblieniu 70 kalorii na godzin, kiedy siedzi lub pi. W trakcie aktywnoci na poziomie 5 MET wydatkuje si pi razy wicej energii.

dwa razy wikszej ni chodzenie). Dwa treningi karate tygodniowo, na ktre uczszczali pacjenci doktora Bouillet, odpowiadaj dawce 18 MET. eby zadziaa na raka prostaty, potrzebnych jest 30 jednostek MET tygodniowo, co rwna si trzem godzinom biegania w tygodniu. (Mona to rozoy na sze treningw po p godziny).

Energia ycia
Moja chemioterapia trwaa trzynacie miesicy. Co cztery tygodnie musiaem przyswoi dzienn dawk lekarstwa na pi dni. Na moje szczcie prawdopodobnie nie byo ono tak silne jak inne. By moe dziki temu, co robiem dla swojego zdrowia rwnolegle z leczeniem, niemal do samego koca mogem pracowa. Koledzy wspaniaomylnie organizowali prac w taki sposb, ebym nie musia przychodzi przed poudniem. I cho zostawaem w szpitalu do dwudziestej, moja praca bya atwiejsza. Spaem w osobnym pokoju w domu z naszym psem Mishk, owczarkiem niemieckim o brzowych oczach. Kiedy budziem si z mdo ciami, a czasem strachem w trzewiach, Mishka podchodzi i kad mi gow na kolanach. Klepaem go delikatnie i od razu czuem si lepiej. Rano medytowa razem ze mn. (Czy aby psy nie medytuj zawsze, czy bez wysiku, same z siebie nie yj tu i teraz?). Pniej przeciga si z na wp zamknitymi oczami, jak gdyby joga bya dla niego czym naturalnym. A potem spoglda na mnie, przechylajc eb. Znaczyo to, e nadszed czas na wsplne bieganie. Biegalimy tego roku kadego ranka - tak mi si zdaje - i zawsze po dwadziecia minut. Kiedy by nieg, wkadaem kilka warstw polarw i nauszniki, kiedy pada deszcz, miaem na sobie ortalion; wiosn biegaem w koszulce, latem, kiedy na Wschodnim Wybrzeu jest wilgotno, wkada em opask na czoo, eby pot nie zalewa mi oczu. Jeli nie wychodziem z domu dla siebie, robiem to dla Mishki. Utrzymywalimy t sam prdko, ale to on cign mnie za sob. Czuem w ciele wciek si lekarstwa, ktre przypieszao bicie mojego serca i wysysao energi. Jednak kady kolejny krok, kady haust powietrza dawa mi poczucie, e przezwyciam chorob. Wierzyem, e czuj uzdrawiajc moc lekarstwa, ktre kryo w moich komrkach, niwelujc toksyczno. Miaem wraenie, e wsppracujemy - lekarstwo, moje ciao i ja.

Ilo energii wydatkowana w czasie rnych zaj w MET na godzin38

To szczcie, e miaem psa. Nie kady atwo znajduje drog do tego rodzaju wicze, ktry mu najbardziej odpowiada. Nawet tym, ktrzy bez reszty stosuj si do zasad, bardzo trudno jest wczy regularne wiczenia do swojego planu dnia. Tym bardziej wwczas, gdy s wycieczeni chorob lub kuracj. Nie ma jednak wtpliwoci, e jest to jedna z najwaniejszych rzeczy, ktre moemy zrobi, by sobie pomc. Trzeba bowiem zdecydowa, czy poddajemy si chorobie, czy staramy si podtrzyma w sobie energi ycia.

R o z d z i a 12

JAK ZMIENI SIEBIE

Przekonalimy si, e raka moe zapocztkowa wiele czynnikw, lecz choroba rozwinie si dopiero wwczas, gdy trafi na podatny grunt. Nie da si zapobiec nowotworowi lub spowolni jego wzrostu bez dogbnej zmiany owego gruntu. Wojna" czy nawet walka" nie s metaforami, ktre mogyby odpowiednio zilustrowa waciw reakcj na raka. W tym przypadku znacznie lepszy skutek przyniesie jedynie zmiana mentalnoci chorego. Naczeln zasad, ktr winnimy si kierowa, jest poszerzanie wiadomoci, ktra umoliwi komrkom funkcjonowanie w zupenie inny sposb. Trzeba sobie jednak zada pytanie, do jakiego stopnia naprawd moemy si zmieni. Doktor William Fair, jeden z najwybitniejszych na wiecie chirurgw zajmujcych si leczeniem chorych na raka, dowiadczy takiej wewntrznej transformacji, chocia nie do koca z wasnej woli.

Przemiana doktora Faira

William Fair sta na czele prestiowego oddziau urologicznego szpitala Memoria Sloan-Kettering w Nowym Jorku, kiedy dowiedzia si, e ma raka okrnicy w bardzo zaawansowanym stadium. Przeszed dwie operacje i roczn chemioterapi doyln - co jednak nie przeszkadzao mu w wykonywaniu kilku zabiegw dziennie - a mimo to guz powrci. Za drugim razem okaza si jeszcze bardziej zjadliwy -by tak agresywny, e lekarze wybrani spord jego kolegw ze smutkiem oznajmili, e nowotwr jest nieuleczalny i e pozostao mu zaledwie kilka miesicy ycia. Bill wspomina pniej, e czu si zbyt zdruzgotany emocjonalnie, by na to zareagowa. Sprawy wzia w swoje rce jego ona, bya pielgniarka

wojskowa. Zakomunikowaa mu, e wreszcie nadszed czas, by na powanie zaj si swoj sfer wewntrzn. William Fair - pracoholik, ktry spdza w szpitalu siedem dni w tygodniu, czsto pracujc po trzydzieci sze godzin bez przerwy - za namow ony zapisa si na medytacj i jog. Przesta kupowa byle jakie jedzenie w barze szybkiej obsugi i zacz poznawa dobrodziejstwa diety wegetariaskiej. Jako wybitny czonek elity zachodniej medycyny nigdy nie interesowa si osigniciami innych tradycji medycznych. Dopiero teraz William pozna badaczy, ktrzy zgbiali tajniki tradycyjnej chiskiej medycyny w Narodowym Instytucie Zdrowia w Waszyngtonie. Transformacja doktora Faira nie przebiega atwo. Inteligentny, obdarzony citym jzykiem i charakterystyczn dla chirurgw arogancj, od dawna mia w gbokiej pogardzie alternatywne metody leczenia. Jego syn pamita, jak wypowiada si o bezsensownych obmacywankach rodem z Zachodniego Wybrzea"1. Zebrawszy si na odwag i okazujc mnstwo cierpliwoci, ona Billa zdoaa przekona go, e nie ma nic do stracenia. Zasugerowaa, eby potraktowa to dowiad czenie jak naukowiec badajcy alternatywne sposoby ycia, biorc z nich to, co jest dla niego odpowiednie, a reszt ignorujc. Argumentowaa, e moe zachowa krytyczne spojrzenie, wsuchujc si jednoczenie w to, co podpowiada mu instynkt badacza. William Fair przysta na ten eksperyment, cho nie bez oporu. Po odbyciu treningu relaksacyjnego w Kalifornii, zamiast pooy si spa, jeszcze tego samego wieczoru wsiad do samolotu, bo nazajutrz rano chcia by w pracy. Jednak krok po kroku, dziki jodze, medytacji i starannie dobranej diecie, William Fair zdoa si zmieni. Wadczy, pewny siebie i nieznoszcy sprzeciwu chirurg, uczony i autor ponad trzystu artykuw opublikowanych w midzy narodowych czasopismach naukowych uspokoi si. Sta si delikatniejszy i yczliwszy dla innych. Nauczy si te staranniej dobiera ludzi, z ktrymi spdza czas, i powica im ca swoj uwag. Pod wpywem wraenia, jakie wywaro na nim to, czego si o sobie dowiedzia, a take za spraw nowego spojrzenia na swoje ciao, umys i otaczajcych go ludzi, w cigu kilku lat William Fair sta si czowiekiem, jakim w gruncie rzeczy zawsze chcia by. Zapytany trzy lata pniej, co sdzi o korzyciach pyncych ze skupienia si na swojej sferze wewntrznej, odpar: yj ju trzy razy duej, ni prognozowali moi koledzy. Jako naukowiec wiem, e niczego to nie dowodzi, e by moe dopisuje mi szczcie. Jednego jednak jestem pewien: cho nie wiem, czy przeduyem sobie ycie, na pewno je

wzbogaciem". Do tej pory zawsze Bill y pod presj bycia najinteligent niejszym z inteligentnych i utrzymania z niemaym trudem zdobytego stanowiska na samym szczycie jednej z wielkich placwek medyczno-badawczych. Uwielbia swoj prac, ale w gbi serca nigdy nie by zachwycony intensywnoci i brutalnoci stylu jej uprawiania, tak powszechnego wrd czoowych chirurgw. Aby mc funkcjonowa w rodowisku, w ktrym kategoryczne sdy maj si ciosw i w ktrym czowiek uczy si odpaca piknym za nadobne, musia przywdzia prawdziwy pancerz. Choroba staa si dla Billa okazj do odkrycia metod, ktrymi niegdy pogardza, one za przyniosy mu spokj i wytchnienie, ktre zaczy dla bardzo wiele znaczy. Poczu si tak, jakby zrzuca z siebie kolejne warstwy dawnej osobowoci. Podobnie jak wielu pacjentw, zacz zwraca wiksz uwag na to, co naprawd jest dla niego wane, niezalenie od opinii innych ludzi. Nie musia ju gra roli prymusa w klasie. William Fair nie wyrzek si lekarskiej pasji ani rygorw pracy naukowej, zawsze podkrela pierwszorzdne znaczenie konwen cjonalnego leczenia raka i konieczno poddawania metod komplemen tarnych surowej ocenie. Jednak z miesica na miesic stawa si coraz bardziej szczery, cierpliwy i agodny, otwarty na tajemnic i bogactwo ycia. Zacz broni alternatywnych metod leczenia nowotworw, pla nowa nawet wczy je do programw naukowych i terapeutycznych. Zorganizowa spotkanie dla kilkunastu dziekanw i wybitnych onkolo gw z nowojorskich akademii medycznych, by mogli pozna jednego z najbardziej szanowanych amerykaskich aktywistw, Ralpha W. Mossa, dziennikarza naukowego i gorcego propagatora komplementarnych metod w onkologii. W czasie kolacji Fair nachyli si do Mossa i po wiedzia: Dziesi lat temu nie przyszoby ci do gowy, e zasidziesz z tymi ludmi przy jednym stole". Dziesi lat temu nie przyszoby mi 2 do gowy, e usid przy jednym stole z tob" - odpowiedzia Moss. William Fair doprawdy bardzo si zmieni *. Droga, ktr wybra doktor Fair, stoi otworem przed kadym, kto zechce na ni wstpi. Dla niego, czowieka gboko zanurzonego w rodowisku systematycznie deprecjonujcym poszukiwania wasnej
* Sposb mylenia Williama Faira i jego przemiana stay si w Stanach Zjednoczonych przedmiotem kilku publikacji.

drogi, byo to trudniejsze ni dla innych. Jeli jednak nawet kto taki jak William Fair zdoa tak radykalnie zmieni swj stosunek do ycia, to kady z nas moe pj za jego przykadem.

Przemiana osobowoci
Doktor Alastair Cunningham, psycholog z Uniwersytetu w Toronto, od trzydziestu lat opiekuje si grupami pacjentw chorych na raka, prowadzc zajcia z relaksacji, wizualizacji, medytacji i jogi. Pomaga im odnale si, by stali si sob i aby jak najbardziej zbliyli si do swoich najgbszych wartoci. Czsto zdarza mu si pracowa z pacjentami cierpicymi na nieuleczalne" nowotwory, ktrym lekarze daj kilka miesicy ycia. Dziki systematycznej obserwacji zdoa ustali, jakie nastawienie psychiczne daje pacjentowi szans ycia duej, ni to przewiduj prognozy3, 4. Niektrzy spord pacjentw z tej grupy przeyli swoj prognoz o ponad siedem lat. Z dowiadcze doktora Cunninghama wynika, e s to ci ludzie, ktrzy - zachowujc spokj - zadali sobie fundamentalne pytania, takie jak: Kim naprawd jestem?" i Jak drog chc pj?", a nastpnie wycignli z tego konsekwencje. Jeden z pacjen tw uj to w taki sposb: Rak niejako zmieni kierunek mojego rozwoju, a take cele, do ktrych dyem. Przedtem byem cakowicie skupiony na powikszaniu siebie. Podaem drog powszechnie przyjt w naszej kulturze. Kiedy pewnego dnia okazao si, e - by moe - ju dugo nie poyj, uwiadomiem sobie, e wszystko, co mam, zniknie, i zadaem sobie pytanie, kim jestem bez tego. Zmienio si cae moje zapatrywanie na ycie. Teraz uwaam, e mgbym przeywa je peniej i akceptowa takim, jakie jest, by jego czci i czerpa z niego rado". Im bardziej pacjenci Alastaira Cunninghama zbliali si do swoich prawdziwych wartoci, tym mniejszy odczuwali przymus postpowania z myl o przedmiotach, z poczucia obowizku bd z lku przed rozczarowaniem i utrat sympatii otaczajcych ich ludzi. Oto sowa innego pacjenta: Zawsze stosowaem si do regu i chciaem wszystkich zadowoli; uwaam, e dopiero teraz czuj si wygodniej w miejscu, ktre zajmuj w yciu, ni przed diagnoz. Zdecydowanie tak". Wikszo pacjentw odkrya przyjemno z dokonywania wyborw,

ktrych wczeniej sobie odmawiaa, a nawet z mwienia nie". Kolejny pacjent, ktry przey wyjtkowo dugo z beznadziejn diagnoz, wypo wiada si w ten sposb: Teraz uywam sowa nie, ale przedtem budzio ono we mnie paranoiczny lk. Potrafi powiedzie Nie, dzisiaj nie mam na to ochoty. Nie czuem wyrzutw sumienia, gdy zdecydowaem, e nie wracam w nastpnym roku do pracy. Po prostu tego nie chc. Jestem zadowolony z tego, co teraz robi, o wiele atwiej jest mi podejmowa decyzje pod wpywem chwili, i do kina, bo chc obejrze jaki film, albo rysowa, cho wiem, e nie jestem w tym dobry. Ale to jest przyjemne i daje mi poczucie spokoju. Tak po prostu". Doktor Cunnigham powiada, e tym pacjentom udao si dokona w swoim yciu wielkiej sztuki wyzwolenia si z osobowoci typu C", charakteryzujcej si unikaniem wszelkiej konfrontacji (patrz rozdzia 9). Zamiast biernie i potulnie i przez ycie, krok po kroku nauczyli si walczy o swoj wolno, swoj autentyczno i autonomi. Cunnigham nazywa ten proces wyzbywaniem si elementu C". Zmiana ta widoczna jest take w podejciu pacjentw do leczenia, a zwaszcza w tym, e staraj si oni stymulowa swj naturalny system obronny. Zapytaem doktora Davida Spiegela, czym rniy si od innych trzy kobiety z grupy wsparcia, ktre przeyy z rakiem piersi w fazie przerzutw ponad dziesi lat. Nie wyrniay si na tle grupy - od powiedzia doktor Spiegel. - Czsto byway ciche i spokojne, miay jednak bardzo jasno uksztatowany pogld na to, co chc, a czego nie chc robi, eby sobie pomc. Pewne rodzaje terapii akceptoway, innych za nie. Wydawao si, e przenika je jaka spokojna sia". Postawa wiadomoci i wolnego wyboru obecna jest take w natural nych metodach leczenia: w jodze, terapii psychologicznej, w stosowaniu diety. Metody te nie maj takiej samej wartoci dla wszystkich i w kadym czasie. Jednego dnia najwiksz korzy przyniesie medytacja, innego pisanie dziennika, a nastpnego wiczenia fizyczne. U pacjentw, ktrzy wyjtkowo dugo przeywaj z najciszymi odmianami choroby, daje si jednak zauway nadzwyczajna umiejtno stwierdzenia Teraz potrzebuj wanie tego" oraz zdecydowane - lecz nacechowane elastycznoci podenie wasn drog. Przemiana, o ktrej tu mwimy, nie sprowadza si jedynie do nauczenia si odmawiania i dokonywania wyborw w zgodzie ze swoj wol. Wewntrzna sia pacjentw, ktrzy zdoali dugo przey ze miertelnym

nowotworem, ma jeszcze inny wymiar, ktrego wielu z nich wczeniej nie znao. Jest to wdziczno. Nauczyli si oni dostrzega ten wymiar ycia, ktry wczeniej uchodzi ich uwagi. Niczym za pomoc promieni rentgena zaczli widzie przez wszechobecn mg powszednioci. Jeden z pacjen tw opowiedzia, e ktrego dnia przy kolacji jego ona zacza si kci z dziemi. Ta niemal rytualna scenka zawsze wyprowadzaa go z rwno wagi. Jednak tego wieczoru, zamiast si zoci, spostrzeg, e wszystkich siedzcych przy stole przepenia uczucie. Rozpalali si, poniewa troszczyli si o siebie i o to, co nawzajem o sobie myl. Mio obecna w rodzinie nagle staa si dla tak namacalna, e zy napyny mu do oczu i ogarno go poczucie ogromnej wdzicznoci. Dowiadczyem czego podobnego kilka lat po rozstaniu z Ann. Rozwd by bolesny. Procedury prawne zajy trzy lata, ktre okazay si dla nas bardzo trudne. Znw usiedlimy razem przy kuchennym stole w maym, niebieskim drewnianym domku w Pittsburghu, w ktrym mieszkalimy. Cisz wypenia trzask ognia w elaznym piecyku, podczas dugich chwil, gdy nie wiedzielimy, co powiedzie, i gdy nie moglimy na siebie spojrze. Sacha, wwczas ju jedenastoletni, bawi si sam na grze. Uwielbiaem kiedy t kuchni, ogie i ogrd, w ktrym w obecnoci Sachy posadziem niemal wszystkie drzewa. I kochaem kobiet, z ktr w tym domu mieszkaem. Odnalazem sowa. Powiedziaem, e jeli rozwd by dla mnie takim trudnym przeyciem, to by moe dlatego, e wci pozostao we mnie duo mioci do niej i do wszystkiego, co razem stworzylimy. I e za tym, co by moe uczyniem w gniewie, kryo si moje cierpienie. Anna przypuszczalnie mogaby powiedzie to samo. Dodaem, e jestem wdziczny za uczucie, ktre midzy nami pozostao, gdy ono pomoe dojrzewa naszemu synowi. Anna przez wikszo czasu milczaa i tylko ocieraa zy, ktre spyway po jej twarzy. Kiedy wychodziem z domu, pooya rce na moich ramionach, zupenie tak, jak kiedy, i umiechna si niemiao. Ja te ci kocham", powiedziaa. Tak si rozstalimy. Najlepsz ochron przed rakiem jest zmiana nastawienia do ycia, wynikajca z procesu poszerzenia wiadomoci, tak cenionego przez wszystkie wielkie tradycje psychologiczne i duchowe. Opisujc rdo siy yciowej, Arystoteles uywa sowa entelechia", ktre oznacza potrzeb samospenienia majc swj pocztek w nasieniu i realizujc si w peni w dojrzaym drzewie. Jung mwi o procesie indywidualizacji", w trakcie

ktrego czowiek staje si osob rn od wszystkich innych, zdoln w peni wyrazi swj unikalny potencja. Abraham Maslow, twrca ruchu na rzecz rozwoju potencjau ludzkiego, nazywa to samorealizacj"5"7. Z kolei w tradycjach duchowych zachca si adeptw do przebudzenia" osignitego za pomoc rozwinicia w sobie tego, co jedyne i niepo wtarzalne, innymi sowy wite8. To bardzo wane, bymy umieli okreli nasze najbardziej autentyczne potrzeby i stosowa je w postpowaniu oraz w zwizkach z innymi ludmi. Dopiero z tego pynie poczucie wdzicznoci dla ycia takiego, jakim ono jest, a nasze ciao i zachodzce w nim procesy rozkwitn w jego cieple.

R o z d z i a 13

PODSUMOWANIE

Zakoczylimy przegld niektrych tajemnic raka oraz elementw naszego naturalnego systemu obronnego. Jakie s najwaniejsze rzeczy, o ktrych powinnimy pamita, by zapobiec chorobie lub j zwalcza? Jak pomaga ludziom, ktrzy by moe s zagroeni nowotworem? Ratowa nasz planet, niemogc ju zapewnia nam rodowiska sprzy jajcego zdrowiu? Najwaniejsze przemylenia, ktre przedstawiem w niniejszej ksice i z ktrych korzystam na co dzie dla wasnej ochrony, mona podsumowa w trzech punktach: - znaczenie naszej sfery wewntrznej, - wiadome ycie, - synergia si naturalnych. Przyjrzyjmy si im nieco bliej.

Znaczenie sfery wewntrznej"

Moi tybetascy koledzy chtnie przyznaj, e zachodnia medycyna, wykorzystujca specyficzne lekarstwa lub sigajca do interwencji chirur gicznej w czasie kryzysu zdrowotnego, okazuje si wrcz cudownie skuteczna. Kadego dnia ratuje ycie wielu ludziom dziki temu, e lekarze przeprowadzaj operacje wyrostka, przepisuj penicylin, by wyleczy chorego z zapalenia puc, i epinefryn, gdy pacjent cierpi na siln alergi.

Jednak ta sama zachodnia medycyna zdradza swoje ograniczenia, gdy idzie o choroby chroniczne. Zawa minia sercowego jest praw dopodobnie najbardziej jaskrawym tego przykadem. Pacjent trafia na sal intensywnej terapii na granicy mierci, jest blady, dusi si i drczy go przeraliwy bl w piersiach. Zesp medyczny bardzo dokadnie wie, co ma robi, a to dziki badaniom przeprowadzonym na dziesit kach tysicy pacjentw. Ju po chwili rurkami wprowadzonymi w nos chorego pynie tlen, do jego y wscza si nitrogliceryn, dziaanie beta-blockera spowalnia bicie jego serca, dawka aspiryny zapobiega powstawaniu dalszych zatorw, a morfina agodzi bl. W cigu nie spena dziesiciu minut ycie czowieka jest uratowane. On lub ona normalnie oddycha, rozmawia z rodzin, a nawet si umiecha. Oto cud medycyny w swojej najbardziej spektakularnej i godnej podziwu postaci! Medycyna odniosa kolejny oszaamiajcy triumf, lecz zabieg prze prowadzony w sali operacyjnej nie wpyn na sam chorob - nie usun postpujcych zatorw naczy, blokowanych przez pytki cholesterolu, nie uwolni te naczy krwiononych od chronicznego zapalenia. Nawet skomplikowane technicznie wprowadzenie do ttnicy sercowej specjalnej rurki, przywracajcej przepyw krwi, nie zapobiegnie nawrotowi choroby. By go unikn, pacjent musi zmieni swoj sfer wewntrzn: poprawi diet, zmieni swoje nastawienie do ycia i wzmocni ciao za pomoc wicze*. Najnowsze odkrycia, dotyczce mechanizmw wzrostu raka, prowadz nas do podobnego wniosku. Rak jest typowo chroniczn chorob. Nie zdoamy go wypleni, skupiajc wszystkie nasze wysiki na nowych technikach wykrywania guzw i klinicznego ich leczenia. Tak jak w przypadku choroby serca, trzeba si zaj sfer wewntrzn". W raporcie wiatowego Funduszu Bada nad Rakiem opublikowanym w 2007 roku podkrela si, e metody kadce nacisk na wzmocnienie naturalnych mechanizmw obronnych organizmu, takie jak dieta i wiczenia fizyczne, zapobiegaj jednoczenie nowotworom i znacznie przyczyniaj si do ich
* Wyniki przeprowadzonych niedawno bada, opublikowane w czasopimie Journal of the American Association of Cardiology", wskazuj, e wiczenia fizyczne s skuteczniejsze od skomplikowanego technicznie zabiegu, jakim jest umieszczenie rurki w naczyniu krwiononym1.

leczenia. Bazujc na dziaaniu naturalnych procesw, przekraczaj granic midzy prewencj i leczeniem. Z jednej strony nie pozwalaj w peni rozwin si mikroguzom, ktre wszyscy w sobie nosimy (prewencja), z drugiej za wzmacniaj dziaanie zabiegw chirurgicznych, chemioterapii i radioterapii, ktre maj zapobiega nawrotom choroby (leczenie). Kady zna kogo, kto chorowa na raka (czasem na bardzo gron jego odmian) i kto zwalczy nowotwr dziki terapii i pniej normalnie y. Czasami na zdjciach rentgenowskich wida guzy, ktrych rozmiary znacznie si zmniejszyy. W taki czy inny sposb naturalne siy obronne organizmu trzymaj chorob w szachu i nie pozwalaj jej zaburzy zdrowia. Jak stwierdzi w czasopimie Nature" Judah Folkman, odkrywca angiogenezy, ludzie ci s nosicielami raka bez choroby"2. Rene' Dubos, ktry cae swoje ycie zawodowe spdzi na Uniwersytecie Rockefellera w Nowym Jorku, uwaany jest za jednego z wielkich biologw mylicieli XX wieku. To wanie on odkry pierwsze medyczne zastosowanie antybiotyku *. Doktor Dubos sta si gorcym zwolennikiem ekologii, poniewa dostrzeg wspzaleno midzy organizmami ywymi i ich rodowiskiem. Sowa otwierajce niniejsz ksik, bdce zarazem punktem pocztkowym podry, ktr wsplnie podjlimy, zostay napisane pod koniec jego kariery: Zawsze uwaaem, e najwikszy problem medycyny naukowej polega na tym, i nie jest dostatecznie naukowa. Nowoczesna medycyna stanie si naprawd naukowa dopiero wtedy, gdy lekarze i pacjenci naucz si kierowa siami ciaa i umysu, wyraajcymi si przez vis medicatrix naturae (uzdrawiajc moc natury). Ren Dubos uwaa, e - paradoksalnie - stalimy si niewiadomymi ofiarami imponujcych osigni zachodniej medycyny. Chirurgia, anty biotyki i radioterapia - wszystko to s przykady nadzwyczajnego postpu. Doprowadziy nas one jednak do tego, e nie dostrzegamy wewntrznej uzdrawiajcej mocy naszych organizmw. Jest wszelako moliwe - o czym, mam nadziej, przekonaem Czytelnikw - korzystanie jednoczenie z dobrodziejstw medycyny i z mechanizmw obronnych, danych nam przez sam natur.

* Bya to gramicydyna, ktr stosowano przez kilka lat przed pierwszym uyciem penicyliny.

wiadome ycie
Kady z nas moe skorzysta z rewolucji, jaka dokonaa si w naszej wiedzy o raku, by si przed nim broni i jak najlepiej dba o swoje zdrowie. W pierwszej kolejnoci wymaga to jednak przeprowadzenia tej rewolucji w naszej wiadomoci. Przede wszystkim musimy mie wiado mo wartoci i pikna ycia, ktre w nas rozkwita. Musimy zwraca na nie baczn uwag i zajmowa si nim tak, jak zajmowalibymy si maym dzieckiem powierzonym naszej opiece. Dziki tej wiadomoci unikniemy niszczenia swoich organizmw i wspomagania nowotworw. Pozwoli nam ona jak najlepiej wykorzystywa wszystko, co podtrzymuje i wzmacnia nasz si yciow. Nie trzeba zachorowa na raka, by traktowa ycie powanie i zacz dostrzega jego urod. Im jestemy bliej naszych wartoci i im peniejsze jest nasze wyczulenie na pulsujce pikno ycia, tym wiksze s szanse, e obronimy si przed chorob i w peni wykorzystamy nasz przemijajc bytno na ziemi. Wybierajc wiadomy styl ycia, nie pomagamy tylko i wycznie sobie. Domagajc si, by nasza ywno pochodzia od zwierzt hodowa nych z uwzgldnieniem ich potrzeb biologicznych, stopniowo uruchamiamy reakcj acuchow, ktrej efekty bd stale rosn. W ten sposb nasze przebudzenie bdzie miao dobroczynne konsekwencje dla rzek i strumieni, gdy przyczynimy si do tego, e bd mniej zanieczyszczone przez pestycydy pochodzce z pl kukurydzy i odchody zwierzt karmionych pasz przemysow. Podejmowane przez nas decyzje pomog utrzyma rwnowag i ponownie ody polom, z ktrych dzi pozostay tylko ugory. Pomog nawet zwierztom, dajcym nam swoje mleko, jaja i miso, gdy -jeli bd karmione w sposb naturalny - poprawi si ich zdrowie. Nasza wiadomo bdzie rwnie miaa skutki o zasigu globalnym: jak przekonalimy si w rozdziale 6, spoywanie mniejszej iloci produktw zwierzcych i domaganie si, by zwierzta otrzymyway zdrowsz pasz, przyczynia si do znacznego ograniczenia efektu cieplarnianego. wiado mo, jak przekonuje Budda (ktrego wreszcie przeczytaem!), naprawd wywiera uniwersalne skutki. Brak wiadomoci stanowi obcienie dla nas wszystkich, a najbardziej dla ludzi yjcych w ubstwie. Przywrcenie globalnej rwnowagi rodowiska pozwoli zmniejszy jeden z najjaskrawszych przejaww

niesprawiedliwoci spoecznej, ofiarami raka bowiem padaj najczciej najbiedniejsi czonkowie zachodnich spoeczestw3. S oni najbardziej naraeni na dziaanie si ekonomicznych, albowiem musz zadowala si najtaszymi rodzajami produktw ywnociowych, ktre s zarazem najszkodliwsze dla zdrowia (zawieraj najwiksze iloci cukru i kwasw tuszczowych omega-6) i najbardziej zanieczyszczone pestycydami. S take najbardziej naraeni na skutki oddziaywania produktw sprzyjaj cych rozwojowi raka (pokrycia cian i podg, farby, rodki czystoci etc). Domostwa ludzi biednych skupiaj si najczciej w najbardziej zanieczysz czonych okolicach (w pobliu spalarni odpadw, wysypisk mieci, dymi cych fabryk etc), przez co ich mieszkacy naraeni s na dziaanie odpadw przemysowych, ograniczajcych skuteczno dziaania natural nych mechanizmw, ktre chroni organizm przed rakiem4. Ubodzy s ofiarami w naszym wiecie opywajcym w dostatek, a to wanie oni najbardziej potrzebuj naturalnej ochrony przed nowotworami.

Synergia si natury
Na szczcie nie musimy broni si przed biologicznymi mechanizmami rozwoju raka, stosujc literalnie zalecenia wszystkich metod, ktre pozytywnie oddziauj na zdrowie. Ciao to ogromny system pozostajcy w rwnowadze, w ktrym wszystkie funkcje wzajemnie na siebie od dziauj. Wystarczy dokona zmiany w jednej, by zmieniy si wszystkie. Tak wic kady z nas moe wybra, od czego chce zacz: od diety, wicze fizycznych czy pracy psychologicznej; mona take wybra inn metod, ktra nada wikszy sens naszemu yciu i poszerzy nasz wiadomo. Kada sytuacja jest inna, tak jak inny jest kady czowiek, zatem kady wybiera wasn drog. Najistotniejsze jest to, by umacnia nasze pragnienie ycia. Jedni zapisz si w tym celu do chru, inni bd tworzy poezj, pisa pamitnik lub zaczn okazywa wiksze zaintereso wanie wnukom. Okazuje si, e wiksza wiadomo w jednej dziedzinie niemal automatycznie pociga za sob postp w innych sferach. Colin Campbell, naukowiec pracujcy na Uniwersytecie Cornella, zauway na przykad, e szczury karmione jarzynami zamiast misem zaczy by wawsze, jak gdyby zrwnowaona dieta uatwiaa im poruszanie si5. Na tej samej zasadzie medytacja lub joga wi wiadomo z ciaem.

Stopniowo, krok po kroku, tracimy ochot na poywienie cikie dla odka i caego organizmu. Tracimy take ch na palenie papiero sw, ktre utrudniaj oddychanie i prowadz do przypieszenia akcji serca, pozostawiajc rwnie swj zapach na wosach i palcach. Prze staje nas take pociga alkohol, ktry w oczywisty sposb odbiera nam jasno mylenia i pynno ruchw. Zdrowie stanowi jedn cao, tak jak wyaniajcy si z linii biay trjkt zamieszczony w rozdziale 9. Kady krok, ktry zblia nas do rwnowagi, czyni nastpny atwiejszym *.

Ponne nadzieje?
Na koniec musz wyzna, e z niepokojem myl o tym, jak przyjm niniejsz ksik moi koledzy lekarze i naukowcy. Lekarze, a zwaszcza onkolodzy, musz si bowiem starannie wystrzega dawania faszywej nadziei. Nauczylimy si, e nic nie jest dla pacjenta bardziej bolesne ni poczucie zawodu spowodowane niespenionymi obietnicami. Istnieje rwnie niebezpieczestwo, e niektrzy pacjenci naiwnie uwierz, e dziki stosowaniu naturalnych metod leczenia bd mogli dalej pali papierosy, zaniedbywa regularne badania czy rezygnowa z trudnych metod terapeutycznych, takich jak chemioterapia. Ze wzgldu na te cakowicie realne zagroenia moi koledzy czsto z gry odrzucaj metody wychodzce poza konwencjonalne praktyki lecznicze. To jednak byoby rwnoznaczne z zaoeniem, e ograniczamy si do koncepcji medycyny odbierajcej nam prawo do dbania o siebie. A przecie moemy podej* Wyniki trzech rnych bada, przeprowadzonych na Uniwersytecie Kalifornijskim w San Francisco (rozdzia 2)6, na Uniwersytecie Stanforda (rozdzia 9)7 oraz na Uniwersytecie w Toronto (rozdzia 12)8, doprowadziy uczonych do podobnych wnioskw: u pacjentw, ktrzy ju maj raka, regularne stosowanie praktyk poprawiajcych styl ycia wpywa na popraw funkcjonowania mechanizmw obronnych. Im bardziej pacjent zaangauje si w poprawianie swojej sfery wewntrznej", tym wiksze odnosi korzyci. Kady musi sam postanowi, od czego zacz, i kady zrobi to inaczej, lecz musi trzyma si wyznaczonego programu z determinacj, a nawet z pewn doz upodobania. Naukowcy z Uniwersytetw w San Diego i Stanforda wykazali, e u pacjentek cierpicych na raka piersi, ktre jednoczenie zmieniy diet i zaczy regularnie wiczy, wychodzc sze razy w tygodniu na pgodzinny spacer, zagroenie nawrotem choroby zmniejszyo si prawie o poow9.

mowa dziaania aktywnie chronice nas przed nowotworem, i to zarwno przed pojawieniem si choroby, jak rwnie w czasie jej trwania. Bierno prowadzi bowiem do beznadziejnoci. Na domiar zego jest to faszywa beznadziejno, gdy wyniki wszystkich bada naukowych wskazuj, e mamy znaczny wpyw na zdolno naszych organizmw do przeciwdziaania rozwojowi raka. Wanie taki by wydwik raportu opublikowanego przez wiatowy Fundusz Bada nad Rakiem, w ktrym mona przeczyta, e w zasadzie wszystkim rodzajom raka mona zapobiega. Autor niniejszej ksiki nie podda si biernoci i nie uleg faszywej beznadziei, lecz zacz prak tykowa wszystkie przedstawione w niej metody. Piszc j, nie zamierzaem jednak narzuca zmiany stylu ycia tym ludziom, ktrzy - by moe - nie sana to gotowi. Kady z nas sam decyduje o tym, co jest najodpowiedniej sze w jego sytuacji. Pragnem jednak podzieli si moimi dowiadczeniami i tym, czego dowiedziaem si z literatury naukowej, ze wszystkimi, ktrzy chcieliby sprawdzi, jak aktywnie oddziaywa na swoje zdrowie. Chc wierzy, e wikszo moich kolegw spojrzy przychylnie na ten sposb rozumowania i utosami si z nim.

Ciepe wiato
W czasie mojej ostatniej rutynowej wizyty u neuroonkologa usyszaem od niego co, co mnie zaskoczyo. Nie wiem, czy powinienem ci to mwi - rzek, z niejakim zakopotaniem marszczc brwi - ale zawsze si ciesz na twj widok. Jeste jednym z moich nielicznych pacjentw, ktrzy dobrze sobie radz". Zadraem. yczliwe sowa lekarza przypomniay mi bowiem o cieniu, wiszcym nad moj gow - cieniu, o ktrym czsto zdarza mi si ostatnio zapomina. Opisujc mj przypadek w ksice, naraam si na to, e ludzie bd przypomina mi o mojej chorobie czciej, nibym sobie tego yczy. Mam wiadomo, e moja osobista historia moe wywoa dwa rodzaje reakcji tych, ktrzy niechtnie akceptuj wszystko, co zbacza z utartych cieek. Niektrzy z nich powiedz: Jeli yje i ma si dobrze, to dlatego, e jego nowotwr nie by a tak grony". Bardzo bym chcia, by - pomimo nawrotu choroby, dwch operacji i trzynastu miesicy chemioterapii - ta opinia bya prawdziwa. Mj neuroonkolog powiedzia

kiedy: To dziwne. Analiza genetyczna wskazuje, e twj guz ma charakter agresywny, ale w twojej gowie zachowuje si nader potulnie". Owszem, moe to by zwyczajny ut szczcia. A moe dzieje si tak z powodu tego, co robi dla siebie kadego dnia, a co opisaem na kartkach tej ksiki. Tak czy inaczej mj przypadek nie jest eksperymentem naukowym i nie stanowi dowodu zamykajcego debat. Tylko nieustanne badania mog doprowadzi do zmiany metod zapobiegania rakowi i leczenia go. Istnieje jeszcze jedna typowa" reakcja na opis mojego przypadku, ktra przypuszczalnie moe si pojawi - reakcja, ktra w pewnym sensie sprowadza si do zakadu o ycie. Niektrzy sceptycy powiedz bowiem: Zanim zaczniesz stosowa porady autora tej ksiki, poczekaj i zobacz, czy za rok bdzie jeszcze y". Innymi sowy, zamiast przyjrze si swoim z gry powzitym zaoeniom, ich zwolennicy wol, eby nikt nie wykracza poza norm. Odpowiem im, e nie wiem, czy za rok, dwa lub za szedziesit lat nadal bd wrd ywych. Maj racj, nie jestem nietykalny. Jednego jednak jestem pewny: nigdy nie bd aowa, e yj dzisiaj tak, jak yj, poniewa zdrowie i bogatsza wiadomo, ktre przyniosa mi ta osobista przemiana, naday mojemu yciu wiksz warto. W gruncie rzeczy jest tylko jedno yczenie, ktre chciabym na koniec przekaza Czytelnikom mojej ksiki. Bez wzgldu na to, czy jestecie zdrowi czy chorzy, mam nadziej, e w peni otworzycie si na wiadomo, do ktrej jako ludzie macie pene prawo i e dziki niej wasze ycie opromieni jej ciepe wiato.

Cytowana litera rura

Podzikowania

To nie ja wpadem na pomys napisania tej ksiki. Nabra on ksztatw w pewien majowy wieczr w maej woskiej restauracyjce, w ktrej jadem kolacj z moim bratem Franklinem. Rozmawialimy o planach na przyszo. Franklin uwaa, e w moim yciu brakuje pasji. Kiedy wreszcie opowiesz o tym, co ci si przydarzyo i czego si dowiedziae, poszukujc sposobw na zachowanie zdro wia?" - zapyta. I po chwili, spogldajc na mnie w charakterystyczny dla siebie sposb, przenikliwie, ale z yczliwoci doda: Nie wolno ci tego trzyma wycznie dla siebie". Nie uwaaem, ebym mia wystarczajco duo materiau na ksik, a w kadym razie nie na tak ktra okae si naprawd pomocna innym ludziom. Franklin zacz indagowa, co najbardziej mnie zmienio. W czasie tej rozmowy mialimy si i pakalimy, lecz udao nam si ustali najwaniejsze zaoenia ksiki. Przez kilka dni nie mogem przesta o niej myle. Tak jak zdoa to uczyni z wieloma osobami, ktre maj szczcie go zna, Franklin rozpali we mnie ogie, ktry ponie po dzi dzie. Byskawicznie zasignem rady trzech kobiet, o ktrych przy kadej okazji mwi, e s nadzwyczajne. Znaem je dobrze, lecz nigdy nie omawiaem z nimi historii mojej choroby. Porozmawiaem z Nicole Lattes, wydawczyni mojej poprzedniej ksiki, ktrej inteligencja promieniuje ciepem. Peen niepewnoci i zmieszania, zaproponowaem jej ponown wspprac, a ona zareagowaa yczliwie, mdrze i wyrozumiale. Dokadnie wiedziaa, jak z pomysu stworzy ksik. Nicole jest nadzwyczajna. Poradziem si rwnie Susanny Lea, mojej agentki, ktrej urok i wrodzona wiadomo tego, co jest mdre i suszne, budz moje gbokie zaufanie i stanowi zacht do pracy. Szybko sporzdzilimy oglny zarys tego, co powinno znale si w ksice, oraz plan pracy, ktry pozwoli mi powici si pisaniu niemal przez rok.

W tym czasie odbywalimy cudowne, dugie rozmowy i nie jedlimy ciastek w najlepszej paryskiej cukierni. Susanna, nigdy nie zdoam wyrazi, jaka jeste wspaniaa. Na koniec spotkaem si na sonecznym tarasie paryskiej kawiarenki z Ursul Gauthier, francusk dziennikark, ktr darz wielkim podziwem. Zapytaem j, czy zechciaaby pracowa ze mn przez cay tydzie; chciaem, by pomoga mi zoy moje dowiadczenia w walce z rakiem w cao. Poprosiem j take o redagowanie rkopisu na bieco, w trakcie pisania. Temat by zbyt trudny, bym odway si o nim pisa bez monoci odwoania si do inteligencji i oceny Ursuli. Tego dnia przez trzy godziny rozmawialimy o moim projekcie. Ursula najpierw stwierdzia, e jest za bardzo zajta, by bra si do czego nowego, lecz nazajutrz zadzwonia i powiedziaa, e odoy wszystko na bok, bo nie chce pozbawia si przyjemnoci wsppracy nad tego rodzaju projektem. Byem wniebowzity - Ursulo, bez Ciebie ta ksika nigdy by nie powstaa. Wypowiadaem te sowa wiele razy, pozwl, e teraz je napisz: Jeste nadzwyczajna! Sowa zachty usyszaem rwnie od Abela Gerschenfelda, redaktora, ktry pracowa ze mn przy poprzedniej ksice. Kiedy przedstawiem mu pomys, by poruszony. Wanie ta do nietypowa dla niego reakcja przekonaa mnie, e ten projekt jest wartociowy. Abelu, tym razem ze mn nie pracowae, ale czsto syszaem w gowie Twj gos i yczliwe podpowiedzi. W miejscowoci Logan w stanie Utah, na zboczach Gr Skalistych mieszka kobieta, ktra powica ca swoj energi na leczenie raka za pomoc diety. Jeanne Wallace ma w tej dziedzinie doktorat, ale nie jest lekark. Jednak jej znajomo mechanizmw biochemicznych, ktre mog wspomaga rozwj raka lub go ograni cza, wywara na mnie ogromne wraenie. Wyniki swoich bada przedstawia na konferencji zorganizowanej przez Narodowy Instytut Zdrowia w 2001 roku. Naukowcy z Instytutu potwierdzili, e wielu spord pacjentw Jeanne -jednoczenie korzystajcych z konwencjonalnej terapii - yo znacznie duej, ni prognozowano. Ja take od tamtego spotkania stosuj si do jej porad. Zawdziczam Jeanne wiele kluczowych pomysw do niniejszej ksiki, zwaszcza jeli chodzi o naukow analiz rnorodnych czynnikw, skadajcych si na sfer wewntrzn oraz o naturalne metody oddziaywania na nie. Prawdopodobnie zawdziczam jej take dobre zdrowie, dziki ktremu mogem pisa i czerpa z tego rado. Wiele osb udzielao mi przyjacielskich wskazwek, ktre mnie zainspiroway. Szczeglnie gorco pragn podzikowa Francine Shapiro, twrczyni terapii EMDR, ktrej osobowo w wyjtkowy sposb czy wraliwo, inteligencj i zacno, Michaelowi Lernerowi (w poprzednim wcieleniu bez wtpienia by moim starszym

bratem), ktry postrzega jednostk i spoeczestwo niczym jasnowidz, Jonowi Kabat-Zinnowi, ktry wprowadzi medytacj do wielu szpitali na caym wiecie, ogromnie przyczyniajc si do rozwoju medycyny i poprawy stanu zdrowia mnstwa pacjentw. W Pittsburghu poznaem ludzi, ktrzy mnie inspirowali i pomagali mi od czasu, gdy zaczem si zajmowa medycyn integracyjn (stanowic poczenie medycyny konwencjonalnej z naukowo udokumentowanymi metodami naturalnymi). Mam tu na myli Emily Dorrance, ktra w wieku dwudziestu czterech lat odesza ze spokojem witej, zapadszy nagle na raka, oraz jej rodzicw, Susanne i Roya. Pomimo blu po stracie crki otworzyli przede mn serca. Dzielili si ze mn swoj duchow si, respektujc mj cakowity brak religijnoci, a czasem i zupen niewraliwo na ni. Podarowali mi zdjcie umiechnitej Emily, ktre pod trzymywao mnie na duchu, gdy przysza moja kolej na niepokj i cierpienie, nieodcznie zwizane z t straszn chorob. Chciabym take wyrazi swoj wdziczno dla Michele Klein-Fedyshin, bibliotekarki w szpitalu Shadyside w Pittsburghu. Spotykalimy si kilka razy w tygodniu, prbujc si upora z trzystu siedemdziesicioma picioma odnonikami do publikacji naukowych, zawartymi w niniejszej ksice; poza tym rozmawialimy o yciu i dowiadczeniach pacjentw chorych na raka, ktrzy zwracali si do niej w poszukiwaniu informacji o trudnych wyborach, przed ktrymi stanli. Tohrze Chalandon serdecznie dzikuj za przyjazne wsparcie i inspiracj intelektualn. Niektre kluczowe ustpy ksiki udao si udokumentowa dziki temu, e powicia mnstwo czasu na poszukiwanie w Internecie trudnych do zdobycia danych, czasem rozmylnie ukrytych. Latem dugo pywalimy w morzu i byy to chwile prostego i czystego szczcia. Aktorowi Bernardowi Giraudeau chc podzikowa za to, e szczerze i z odwag rozmawia ze mn o swojej chorobie. Jest wzorem dla wielu, ktrzy podyli t sam drog, poszukujc siy w wiadomoci. Midzy innymi dla mnie. Chciabym zoy wyrazy wdzicznoci Marie-France Gizard. Miaa racj, kiedy cierpliwie tumaczya mi, bym przedstawi w ksice mj pogld na zwizek ciaa i umysu w relacji do nowotworu. Umiaa take mnie przekona, ebym w opisie mojego rozwoju psychicznego poszed znacznie dalej, ni pocztkowo zamierzaem. Nie wiem, czy okae si to pomocne dla Czytelnikw, tak jak sugerowaa Marie-France, lecz wysiek, ktry woyem w t prac, z pewnoci by owocny dla mnie. Pragn wymieni najwaniejsze postaci ze wiata medycyny i nauki, ktre mimo nawau zaj - znalazy czas, by si ze mn spotka i odpowiedzie na moje pytania, a take by zrecenzowa wstpn wersj rkopisu. Chc szczeglnie podkreli

yczliwo Annie Sasco, Davida Spiegela, Devry Lee Davis, Richarda Beliveau, Denisa Gingrasa, Bharata Aggarwala, Zheng Cui, Luciana Bernardiego, Lindy Carlson, Susan Lutgendorf, Alastaira Cunninghama, Pierre'a Weilla, Jeana-Claude'a Lefeuvre'a i Claude'a Auberta, a take francuskich onkologw, z ktrymi odbyem owocne rozmowy: Jean-Marie Andrieu, Bernarda Asselaina, Thierry'ego Bouilleta, Yvana Coscasa i Jeana-Marca Cosseta. Jestem wdziczny wszystkim wymienionym osobom za to, co w tej ksice suszne. Odpowiedzialno za to, z czym nie zawsze si godziy, w caoci bior na siebie. Onkolodzy i chirurdzy uratowali mi ycie, a ja oddaj cze namitnoci, z jak uprawiaj swj czsto wyczerpujcy zawd. Dzikuj take za otwarto, z jak traktowali moje wasne pomysy terapeutyczne, nie zawsze zbiene z ich wyob raeniami. Niektrzy nawet zachcali mnie, ebym schodzi z utartego szlaku; ich wsparcie wiele dla mnie znaczyo. Dzikuj Richardowi Fraserowi, L. Dade'owi Lunsfordowi, Davidowi Schiffowi, Cliffowi Scholdowi, Frankowi Liebermanowi i Hidehowi Okadzie. Przedstawiona w niniejszej ksice historia jest moj histori, lecz jest take histori matki mojego syna. Zanim rozdzieliy nas nieporozumienia, ktre sprawiy nam obojgu wiele blu, bardzo si kochalimy. Niezalenie od tego, co si pniej stao, pozostaj jej wdziczny za to, e udzielia mi wsparcia w czasie, gdy lkaem si przyszoci. Nie sposb wyrazi, jak bardzo jestem jej wdziczny za to, e wydaa na wiat naszego syna Sach, oraz za to, e obdarowaa go tak wielk mioci. Na koniec chciabym z wdzicznoci wspomnie tych, ktrzy mnie dzisiaj otaczaj i ktrzy wspierali mnie przez cay czas, cierpliwie znoszc dugie okresy mojej nieobecnoci: moj mam Sabin, wyrozumia i pen staoci, potrafic czasem olni swoj inteligencj; moich dwch braci Emile'a (ktry wybra zdjcie na okadk europejskich wyda ksiki) i Edwarda (pierwszego, ktry opowiedzia mi o bitwie pod Stalingradem); mojego syna Sach; urocz i cierpliw Gwenalle za energi, ktr w sobie znalelimy i za miech; wujka Jeana-Louisa i cioci Perl, stanowicych prawdziwe ostoje mdroci i pogody ducha; kuzynk Florence za urok i ywotno, ktrymi emanuje; kuzynk Pascaline za to, e natchna mnie chci zostania lekarzem, gdy mielimy po pi lat; kuzynk Simon za dojrzao i niekoczce si salwy miechu w Oksfordzie i w Montrealu; cioci Bernadett, ktra dawaa mi bezwarunkow opiek; nieocenion Lilian, ktra przez czterdzieci pi lat, zrcznie i pewn rk, kierowaa yciem naszej rodziny; moj asystentk Delphine, ktra umiaa wzi na siebie wszystkie moje poboczne obowizki w czasie, kiedy byem zajty pisaniem, i bez ktrej nie wykonabym zadania tak skutecznie;

moj przyjacik Daniele Stern, anioa stra w Pittsburghu, ktra jest dla mnie prawie drug matk; i naturalnie Madelaine Chapsal, w ktrej domu napisaem niemal ca ksik midzy latem a zim i latem nastpnego roku; dzikuj za przyjemno, jak byo mieszkanie obok niej w jej domu na wyspie Re. Jej wiate zachty, wsparcie i ciepe sowa inspiroway mnie do pisania i przekraczania wasnych granic. Niektrzy spord moich przyjaci zechcieli przeczyta pierwsze wersje tych rozdziaw i podzieli si ze mn swoimi spostrzeeniami. Wykorzystaem ich wielkoduszno najlepiej, jak umiaem. Pragn w zwizku z tym podzikowa Guy Sautaiowi, Pauline Guillerd, Claudii i Annie Senik, Randzie Chahal, Pascalowi Bertiemu, Christianowi Regouby'emu, Francisowi Lambertowi, Christophe'owi Beguinowi oraz Denisowi Lazatowi, z ktrym si przyjani od jedenastego roku ycia, honorowemu bratu i pierwszemu wegetarianinowi, ktrego poznaem (i z ktrego tak czsto stroiem sobie arty!). Dzikuj take Ann Schofield-Guy, ktra zechciaa podzieli si ze mn swoj dogbn znajomoci angielskiego i przenikliwym wyczuciem tego, co jest trafne w angielskim przekadzie i co dobrze w nim brzmi. W czasie, gdy pisaem t ksik, zmar mj ojciec. Ju nigdy jej nie przeczyta. Jednak od dziecistwa zawdziczam mu moj pasj badania nieznanych cieek, sigania wzrokiem poza to, co powierzchowne, i poszukiwania tego, co pozwala odzyska si, ktr nosi w sobie kady z nas. Czasem w trakcie porannej medytacji odczuwam jego obecno, zwaszcza w trudnych chwilach. Jestem pewien, e stanie przy mnie, gdy bd potrzebowa siy do propagowania idei, ktre zawarem w tej ksice. Wyspa Re, sierpie 2007