geoinynieria geoinynieria

Projektowanie cian gbokich wykopw - teoria i praktyka

1. Wstp
W artykule przedstawiono problemy projektowania cian gbokich wykopw w tym metod analizy statycznej, oceny warunkw geotechnicznych oraz wartoci parametrw wytrzymaociowych gruntw, a take zagadnie oceny przemieszcze obudowy wykopu i jego wpywu na otoczenie. Celem referatu jest te pokazanie, jak wybr metody obliczeniowej oraz parametrw wpywa na wartoci teoretyczne si wewntrznych i przemieszcze i jakie to ma odniesienie do wartoci pomierzonych. pw i nie obejmuj wszystkich zagadnie [1]; PN-EN 1538:2002 Wykonawstwo specjalnych robt geotechnicznych ciany szczelinowe [3]; PN-EN 1537:2002 Wykonawstwo specjalnych robt geotechnicznych Kotwy gruntowe [4]; Wytyczne projektowania cian szczelinowych wersja ankietowa rozszerzona, opracowanie IBDiM 1991 [5]. Istotne jest w projektowaniu cian gbokich wykopw jest waciwe wyznaczenie obcie zarwno docelowych, jak i wystpujcych w kolejnych fazach robt. Podstawowym obcieniem poziomym cian wykopw jest parcie gruntu. Jego warto i rozkad na gbokoci zale od rodzaju i stanu gruntw, obcie naziomu oraz przemieszcze konstrukcji. Do oblicze parcia i odporu gruntu wskazane jest przyjmowanie wartoci charakterystycznych parametrw geotechnicznych. Otrzymane wartoci si mnoone s przez wspczynniki obcienia. Warto parcia maleje do granicznego parcia czynnego ju przy maych przemieszczeniach w kierunku wykopu, natomiast do wzbudzenia granicznego odporu konieczne jest duo wiksze przemieszczenie w stron gruntu. Do dokadnego obliczenia tych zmian konieczna jest analiza wspdziaania gruntu i obudowy i znajomo odpowiednich programw obliczeniowych uwzgldniajcych te wspprac. Czsto ciany podziemi budynkw przenosz obcienia pionowe, gdy stanowi fundament konstrukcji oraz wsppracuj z pyt denn. Nadmierne obcienie pionowe moe wywoa osiadanie ciany lub nierwnomierne osiadania w przypadku wspdziaania pyty dennej z baretami stanowicymi podparcie dla konstrukcji budynku. Obcienie wod gruntow naley uwzgldnia jako parcie hydrostatyczne rosnce liniowo z gbokoci poniej zwierciada wolnej wody gruntowej, wraz ze zmian ciaru szkieletu gruntowego wskutek dziaania wyporu. Trzeba te rozway dziaanie cinienia spywowego w przypadku ruchu filtracyjnego wody w gruncie, wyraone jako zmiana ciaru objtociowego gruntu i ewentualne zmiany parametrw mechanicznych podoa gruntowego spowodowane zmian poziomu zwierciada wody i cinienia porowego. W przypadku cian poddanych rnicy parcia wody naley sprawdza bezpieczestwo na moliwo zniszczenia wywoanego przebiciem hydraulicznym i wypukiwaniem gruntu podoa. W projekcie ciany wykopu naley okreli metodami analitycznymi cechy geometryczne i mechaniczne ukadu ciana grunt, zapewniajce jego wytrzymao, stateczno, bezpieczestwo i ograniczenie do minimum niekorzystnego wpywu tych konstrukcji na obiekty ssiadujce. Najistotniejszym elementem projektowania jest waciwy dobr parametrw geotechnicznych gruntw. Jak wspomniano, najtrudniejszym etapem projektowania jest analiza statyczna obudowy gbokiego wykopu. W praktyce wyrni mona trzy zasadnicze podejcia: obliczanie obudowy wykopu jako statycznie wyznaczalnego ustroju prtowego, poddanego danemu obcieniu parciem i odporem gruntu (metody klasyczne), obliczenia obudowy wykopu jako ustroju statycznie niewy-

2. Projektowanie uwagi oglne

Projekt ciany gbokiego wykopu jest jednym z elementw dokumentacji, ktr wykonuje si pod nazw Projekt budowlany (o zakresie wymaganym przez prawo budowlane), koniecznym do uzyskania pozwolenia na budow. W odniesieniu do gbokich wykopw projekt ten okrela oglne rozwizanie, lecz bez szczegw konstrukcji, jak rwnie przesdza sposb wykonania robt. Zawiera on obliczenia statyczne gwnych elementw, na og tylko najbardziej obcionych i decydujcych o wymiarach konstrukcji. Praktycznie oznacza to wyznaczenie wartoci momentw zginajcych w cianie (na tej podstawie dobr np. gruboci ciany, zbrojenia, rodzaju pali i ich rozstawu), a take reakcji w miejscu podparcia. Zaoenia przyjte w projekcie budowlanym poprzedzone s wnikliw analiz techniczno-ekonomiczn inwestycji tzn. decyzj o gbokoci wykopu, technologii zabezpieczenia cian i wynikajcym z tego sposobie odwodnienia terenu. Z technologii wynika rwnie fazowanie robt w wykopie, a wic kolejne schematy statyczne podparcia ciany, sztywno podpar i siy w stropach, kotwach lub rozporach, przesdzajce czasem o realnoci rozwizania, oraz wpyw wykopu na otoczenie powstanie przemieszcze ciany i otaczajcego terenu. Na tym etapie projektowania niezbdna jest wsppraca architekta, konstruktora, geotechnika i wykonawcy obiektu lub obudowy wykopu.

3. Metody oblicze si wewntrznych i przemieszcze

Jednym z gwnych problemw w projektowaniu cian gbokich wykopw jest wybr metody analizy statycznej, co wie si z moliwociami okrelenia si wewntrznych oraz przemieszcze w zalenoci od fazy budowy. Nie ma krajowego przepisu czy innego opracowania, obejmujcego kompleksowo caoksztat zagadnie projektowania obudw wykopw, a w szczeglnoci kwestii ustalania parametrw geotechnicznych. Dokumentami regulujcym projektowanie konstrukcji cian wykopw oraz elementw zwizanych z technologi gbienia s nastpujce normy i wytyczne: EN 1997-1 Eurocode 7 Geotechnical design Part 1: General rules (Final draft 4/2002) rozdziay 2 i 9 [1]; PN-83/B-03010 ciany oporowe. Obliczenia statyczne i projektowanie. Norma ta okrela stany graniczne cian oporowych, wartoci wspczynnikw obcienia dla parcia i odporu gruntu itp. Jednak wymagania dotyczce cian oporowych nie odpowiadaj warunkom pracy obudw gbokich wyko-

16 GEOINYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09)

geoinynieria geoinynieria

o zmiennej wartoci. W wyniku tego nastpuje przemieszczenie wypadkowej oraz redystrybucja parcia. Na podstawie publikacji [5] zaleca si obecnie stosowanie zastpczych wykresw parcia czynnego (rys. 1) w zalenoci od rodzaju gruntu, w jakim posadowiona jest obudowa wykopu, a do wyznaczenia odporu, oprcz klasycznego, zaproponowany przez Strecka [9]. Gdy w zasigu oddziaywania wykopu znajduj si budowle wraliwe na osiadania, naley w analizie statycznej jego obudowy przyjmowa warto parcia zawart pomidzy parciem czynnym a spoczynkowym - tzw. zwikszone parcie czynne. Warto siy wypadkowej Paz przyjmuje si wedug nastpujcego wzoru: Paz = 0,5 (Pa + P0) (1) lub: Paz = 0,75 Pa + 0,25 P0 (2) gdzie:
Rys. 1. Schematy zastpczych wykresw parcia

znaczalnego, poddanego znanemu obcieniu parciem gruntu i nieznanej reakcji podoa modelowanego za pomoc analogu sprynowego (metody moduu sztywnoci podoa), analiza statyczna paskiego ustroju, zoonego ze ciany, konstrukcji zapewniajcej jej stateczno oraz wspdziaajcego masywu gruntowego, metod elementw skoczonych. Podstawowym kryterium waciwie zaprojektowanej ciany s jej przemieszczenia. Podejcie przemieszczeniowe zwizane jest rwnie z badaniami w skali naturalnej: dugotrwa obserwacj odksztace konstrukcji i przylegego terenu, pomiarami si w kotwach i analiz wynikw, na podstawie ktrych skaluje si modele numeryczne. Wymaga to duych nakadw finansowych na przeprowadzenie eksperymentw i analiz numeryczn oraz stwarza konieczno staej, dugoterminowej wsppracy z inwestorem oraz przedsibiorstwami wykonujcymi tego typu konstrukcje. Wsppraca ta jest na og dla przedsibiorstwa kopotliwa, co wynika z koniecznoci przestrzegania harmonogramu pomiarw we wszystkich kolejnych fazach wykonywania obiektu. W warunkach rynkowych prowadzenia budowy (terminy, czas realizacji) nie zawsze jest to moliwe do spenienia. Metody klasyczne s szczegowo opisane w literaturze, a podstawow pozycj stanowi obszerne opracowania [6] i [7], gdzie zaproponowano stosowanie teorii granicznej rwnowagi parcia i odporu gruntu. Zakada si, e obudowa wykopu jest belk poddan dziaaniu obcienia wywoanego parciem i odporem gruntu przyoonym z jednej lub drugiej strony ciany z ewentualnymi dodatkowymi obcieniami (cige i skupione obcienie naziomu, parcie hydrostatyczne) oraz siami skupionymi modelujcymi podparcia. Rozkad parcia czynnego zaley od fazy gbienia wykopu, tzn. schematu statycznego ciany: pracujcej jako wspornik lub ciana jednokrotnie i wielokrotnie podparta. Naley tu zwrci uwag, e klasyczny, trjktny rozkad parcia czynnego wedug Coulomba, stosowany do cian wspornikowych utwierdzonych w gruncie, nie odpowiada rzeczywistym rozkadom parcia na wielokrotnie podparte obudowy wykopw. Potwierdziy to badania opisane w [8]. Wok punktw podparcia nastpuje koncentracja obcienia

Paz wypadkowa zwikszonego parcia czynnego gruntu, Pa wypadkowa parcia czynnego, P0 wypadkowa parcia spoczynkowego. W praktyce, wedug dowiadcze wasnych autorki najczciej przyjmuje si: wzr (1) dla cian, ktrych naziom obciony jest budynkami bezporednio ssiadujcymi z wykopem, wzr (2) dla cian, ktrych naziom obciony jest tylko obcieniem uytkowym od sprztu budowlanego. Na rys. 2 przedstawiono strefy zabudowy przy wykopie i zalecane wartoci parcia gruntu [10]. Parametry gruntu stosowane w obliczeniach metodami klasycznymi to: ciar objtociowy gruntu , kt tarcia wewntrznego i spjno c , wspczynniki parcia czynnego Ka , parcia biernego Kp i parcia spoczynkowego K0 Wspczynniki parcia mona wyznaczy zgodnie z [2]. W skadowych parcia i odporu uwzgldnia si ich nachylenie w stosunku do ciany: a = 2/3 dla parcia czynnego oraz p = 1/2 dla odporu.

sin I
gdzie - kt tarcia gruntu o cian, za

tg-a

tgI tgI  tgG cosI

Rys. 2. Strefy zabudowy przy wykopie i zalecane wartoci parcia gruntu [ 8]

GEOINYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09) 17

geoinynieria geoinynieria

Wspczynniki parcia czynnego i biernego wyznaczone dla podanych wyej wartoci a i p zestawiono w tablicach Caquota i Kerisela [11]. Zalet metod klasycznych jest stosunkowo prosty tok oblicze. Dla przypadkw wspornika i ciany jednokrotnie kotwionej wymiarowanie moe by przeprowadzone bez uycia komputera. W praktyce inynierskiej istnieje wiele programw pozwalajcych na wyznaczenie momentw zginajcych i si wewntrznych. S to np. programy PAL, cianka (bazujcy na teorii Bluma) lub opcja w programach konstrukcyjnych typu ROBOT, gdzie na belk nakada si rwnomierne obcienie o wartoci wynikajcej z oblicze parcia czynnego gruntu. Naley zwrci uwag, e ten ostatni sposb projektowania obudowy wykopu jest obarczony duym bdem, wynikajcym z nieuwzgldniania istoty wsppracy gruntu z konstrukcj. W przypadku obudw gbokich wykopw wielokrotnie podpartych w ich analizie statycznej naley stosowa metody uwzgldniajce wspprac gruntu, ciany i podpar, pozwalajce na okrelenie przemieszcze ciany i przylegajcego terenu, w kadej fazie wykonania konstrukcji. Do takich nale metody podoa sprystego oraz elementw skoczonych. Metoda podoa sprystego nazywana w obcojzycznej literaturze [12] metod moduu sztywnoci podoa, w matematycznym modelu obliczeniowym obudowy wykopu uwzgldnia nieliniowy model zachowania gruntu oraz jego wspprac z konstrukcj, w kadej fazie jej realizacji i eksploatacji. Konstrukcja zabezpieczajca cian wykopu jest traktowana jako belka sprysta, a warto poziomego odporu sprystego gruntu w rozpatrywanym punkcie jest wprost proporcjonalna do poziomych przemieszcze ciany w tym samym punkcie i opisana nastpujcym rwnaniem [12]: pz = kh y(z) (3)

W praktyce wykorzystuje si dwa rozwizania: metod belki na podporach sprystych, pozwalajc oblicza siy w podparciach i siy wewntrzne w cianie obudowy, jak rwnie ocenia jej przemieszczenia, wykorzystujc np. typowe programy do analizy ustrojw ramowych; metod belki na podporach sprysto-plastycznych, uwzgldniajc graniczne wartoci parcia i odporu oraz automatycznie dokonujc redystrybucji oddziaywa gruntu na cian. Wykorzystuje si tu model podoa winklerowskiego, zdefiniowany zaoeniem o zalenoci pomidzy osiadaniem dowolnego punktu powierzchni sprystego podoa a pionowym obcieniem jednostkowym w tym punkcie. Naley zwrci uwag na rnice pomidzy hipotez Winklera a rzeczywist prac ciany poddan dziaaniu obcie poziomych. Oprcz parametrw obliczeniowych wymienionych powyej, potrzebnych w projektowaniu cian metodami klasycznymi, naley dodatkowo okreli warto wspczynnika kh, ktrego nie mona utosamia ze wspczynnikiem sztywnoci podoa zdefiniowanym przez Winklera. Nie jest on mierzaln wielkoci fizyczn charakterystyczn dla gruntu, lecz parametrem obliczeniowym, trudnym do cisego zdefiniowania w przypadku projektowania cian wykopw, a jego warto zaley od sztywnoci ciany (EI), geometrii ukadu, warunkw gruntowych i rozmiarw powierzchni nacisku na grunt. Warto wspczynnika kh dla rnych gruntw podawana jest w granicach od 5 do 300 MN/m3. Mona j te okrela na podstawie bada presjometrycznych, dylatometrem lub prbnych obcie poziomych ciany. Najbardziej wiarygodne s wartoci parametrw uzyskane z interpretacji (tzw. analizy wstecznej) pomiarw przemieszcze cian obiektw. Inn moliwoci jest uzalenienie wartoci kh od moduu odksztacenia

E0, ktry jednak zaleca si przyjmowa na podstawie danych dowiadczalnych z podobnych obiektw. Zalenie od kierunku przemieszcze ciany naley rozrnia warto moduu E0 przy obcieniu lub przy odcieniu. Wad tej metody jest fakt, e wybr wartoci kh decydujcej o wynikach oblicze si wewntrznych i przemieszcze jest trudny, a interpretacja rezultatw dyskusyjna i wymagajca od projektanta obudowy wykopu duego dowiadczenia. Naley podkreli, e jest to metoda bardzo popularna wrd projektantw cian wykopw; istnieje wiele programw komputerowych (PAROI, RIDO, GGU WALL, LARIX, DENEBOLA), ktre s powszechne w uyciu. Powstaje jednak pytanie, na ile wyniki oblicze s miarodajne i porwnywalne z innymi metodami oraz z rzeczywistymi wartociami np. przemieszcze. Na podstawie wielu prac wykonanych w Zakadzie Geotechniki i Budowli Podziemnych Politechniki Warszawskiej [13] mona stwierdzi, e rozbienoci w wynikach s na tyle due, e obliczone wartoci przemieszcze naley urealnia porwnujc z danymi z pomiarw na rzeczywistych, podobnych obiektach. Trzecia z najczciej stosowanych metoda elementw skoczonych teoretycznie pozwala najbardziej dokadnie oblicza przemieszczenia oraz naprenia i odksztacenia w elementach obudowy wykopu, zarwno w zakresie sprystym, jak te z uwzgldnieniem nieliniowych zalenoci dla gruntu, a take dla konstrukcji elbetowej. Jest to jedyna metoda analityczna do wyznaczania odprenia dna wykopu, odksztace podoa w ssiedztwie wykopu oraz osiada przylegych budowli, z uwzgldnieniem uwarstwienia gruntu, jak te zoonych ksztatw konstrukcji w przekroju i w planie. Jednym z podstawowych czynnikw decydujcych o wynikach analizy statycznej obudw gbokich wykopw z zastosowaniem MES jest wybr modelu gruntu. Nie jest to jednak wybr dowolny. Obliczenia wykonuje si programami komputerowymi, ktre wyposaane s przez autorw w okrelony pakiet modeli gruntw. W mechanice gruntw stosuje si sklasyfikowane przez Gryczmaskiego [14] nastpujce modele gruntw: modele sprysto-idealnie plastyczne o stowarzyszonym prawie pynicia i izotropowej powierzchni plastycznoci: Coulomba-Mohra, Tresci, HuberaMisesa-Henckyego, Druckera-Pragera, modele sprysto-plastyczne o wzmocnieniu izotropowym typu objtociowego, tzn.: klasyczne modele stanu krytycznego: Cam Clay, Modified Cam Clay, modele stanu krytycznego o wzmocnieniu kombinowanym, np.: Novy; modele cap o wzmocnieniu kombinowanym, np.: Prvosta-Hega, Vermeera. Do analizy statycznej cian wykopw w praktyce najczciej stosuje si sprysto-idealnie plastyczne modele z warunkiem plastycznoci Coulomba-Mohra lub Druckera-Pragera oraz klasyczne modele stanu krytycznego CamClay i Modified CamClay. Ich przydatno wynika z maej liczby parametrw modelu, jakie naley wyznaczy podczas bada geotechnicznych, a mianowicie cztery (E, , , c), lub pi (dodatkowo ) w przypadku niestowarzyszonego prawa pynicia. Tyle samo pi parametrw (G, , , M, ) opisuje klasyczne modele stanu krytycznego CamClay i Modified CamClay. Natomiast wybr bardziej zoonych modeli gruntu, wymagajcych dodatkowych bada laboratoryjnych i in situ powinien by poprzedzony analiz kosztw. Do oblicze MES stosuje si programy komputerowe po uprzednim ich przetestowaniu i zweryfikowaniu wynikw oblicze. Najczciej stosowane to PLAXIS, ZSOIL, HYDROGEO,

18 GEOINYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09)

geoinynieria geoinynieria

GEO4 i inne. Stosujc programy MES uywane do analizy konstrukcji (np. ABAQUS), naley pamita o sprawdzeniu, jaki model orodka zosta wbudowany do algorytmu oprogramowania, i z rezerw podchodzi do wynikw oblicze. Parametry mechaniczne (wytrzymaociowe i odksztaceniowe) podoa naley przyjmowa na podstawie wstpnych studiw. Decydujce znaczenie ma ustalenie wartoci moduu odksztacenia E0, zwaszcza ze wzgldu na siln nieliniowo zachowania gruntu. Wartoci moduu E0 wyznaczone na podstawie obserwacji przemieszcze obiektw s zwykle parokrotnie wiksze od wartoci z bada laboratoryjnych lub odczytanych z normy [2]. Podczas obserwacji ciany gbokiego wykopu w Warszawie [15] przeprowadzono metod analizy wstecznej ocen hipotetycznej wartoci moduu odksztacenia iu plioceskiego. Na rys. 3 przedstawiono dyskretyzacj obszaru, na rys. 4 obraz rzeczywistych przemieszcze poziomych ciany wykopu, a na rys. 5 wyniki oblicze dla szeciu kombinacji wartoci kta tarcia wewntrznego i spjnoci przy przedziale wartoci moduu odksztacenia od 65 do 280 MPa. Wartoci moduu sprystoci iu plioceskiego, wyznaczone na podstawie analizy wstecznej, dla ktrych, uzyskano najbardziej miarodajne, porwnywalne z rzeczywistymi wartoci przemieszcze poziomych ciany (dla 0,01) wynosz E <85, 10>MPa. Naley pamita, e wartoci moduw odksztacenia zale od wielkoci i kierunku odksztace oraz od stanu naprenia, zwizki s silnie nieliniowe: przy odcianiu oraz przy maych odksztaceniach ( < 0,1%) moduy s kilkakrotnie wiksze ni przy obcianiu i przy duych odksztaceniach ( rzdu 2 do 5%). Obliczone na podstawie wartoci normowych (24 MPa dla iu plioceskiego) przemieszczenia poziome analizowanej ciany byy znacznie wiksze od obserwowanych w rzeczywistoci, a nawet ciana nie zachowywaa statecznoci. Dlatego naley dy do oceny wartoci moduu odksztacenia gruntu na podstawie bada in situ. Koszt takich bada jest niewspmierny do korzyci wynikajcych z oszczdnoci w projekcie zabezpieczenia wykopu.

-35.000

-30.000

-25.000

-20.000

-15.000

-10.000

-5.000

0.000

5.000

10.000

15.

0.000

-5.000

-10.000

-15.000

-20.000

-25.000

-30.000

-35.000

Rys. 3. Odksztacona siatka modelu ciany w fazie najgbszego wykopu [11]

4. Rozpoznanie geotechniczne i parametry gruntw

Zgodnie z rozporzdzeniem MSWiA [16] projektant wsplnie z geotechnikiem okrela kategori geotechniczn zadania, ktra determinuje skal wymaga rozpoznania geotechnicznego, zoonoci analiz projektowych, koniecznoci monitorowania otoczenia itp. ciany gbokich wykopw, zgodnie z zaleceniami normy [1], zalicza si zwykle do najwyszej 3. kategorii, a tylko w prostszych przypadkach do 2. kategorii geotechnicznej. Powoduje to zwikszone wymagania dotyczce rozpoznania i dokumentacji geotechnicznej. Nie opaca si oszczdza na badaniach podoa. Znaczenie jakoci bada jest bardzo due, a pozorne oszczdnoci zwykle powoduj wielokrotnie wiksze dodatkowe koszty budowy. Do gbokich wykopw nie mona stosowa danych z [2], odnoszcych si do pytkich posadowie. Wskazane jest korzystanie z lokalnych dowiadcze i obserwacji, co pozwala unikn wielu bdw i trudnoci. Dowodem tego s narzucane przez zagranicznych specjalistw, z ktrych pomocy chtnie korzystaj obcy inwestorzy, przedziwne wymagania i rozwizania, pochodzce z zupenie innych regionw. Do projektowania cian gbokich wykopw potrzebne s nastpujce parametry: waciwoci fizyczne gruntw, parametry wytrzymaociowe cakowite i efektywne: kt tarcia wewntrznego i spjno, wspczynnik parcia spoczynkowego K0, moduy odksztacenia lub ciliwoci i parametry konsolidacyjne,

Rys. 4. Rzeczywiste pomierzone przemieszczenia poziome ciany wykopu [11]

wodoprzepuszczalno warstw gruntw itp., graniczny opr podoa. Zasadnicze znaczenie ma racjonalny dobr parametrw, ktry jest najtrudniejszym zadaniem w obliczaniu konstrukcji wspdziaajcych z gruntem. Parametry wytrzymaociowe gruntu, przyjmowane do oblicze parcia i odporu, s do pewnego stopnia parametrami obliczeniowymi, nieodpowiadajcymi cile wielkociom fizycznym otrzymywanym z bada gruntu. Wartoci parametrw gruntu nie s stae, zale od stanu naprenia w rozpatrywanym punkcie. Wartoci kta tarcia wewntrznego i spjnoci gruntu oraz wspczynnik Ko maj zasadnicze znaczenie przy wyznaczaniu obcie, tzn. okrelaniu parcia gruntu na obudowy gbokich wykopw. Waciwe wyznaczenie ich wartoci jest niezbdne w kadej z trzech opisanych powyej metod analizy statycznej cian gbokich podziemi i rzutuje w decydujcy sposb na wyniki oblicze przemieszcze i si

GEOINYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09) 19

geoinynieria geoinynieria

wewntrznych. Mona przez odpowiedni dobr parametrw i wspczynnikw parcia spoczynkowego, czynnego i biernego, sterowa wielkoci obcie dziaajcych na cian wykopu. Wieloletnie dowiadczenia z budw metra w Niemczech wykazay, e wartoci kta tarcia wewntrznego gruntw niespoistych oraz zastpczego kta c gruntw spoistych s tam w granicach 32,5-37,5o. Wartociom tym odpowiadaj wartoci wspczynnikw parcia minimalne (parcie czynne) Kah = 0,20-0,25, maksymalne (parcie spoczynkowe) K0 = 0,39-0,46. Wyniki pomiarw odpowiadajce wartociom parcia spoczynkowego otrzymano tylko w rzadkich przypadkach. Tumaczy si to nieuchronnymi przemieszczeniami obudw w czasie gbienia wykopw. W zagranicznej praktyce projektowej (np. niemieckiej, amerykaskiej) bardzo rzadko spotyka si wartoci K0 wiksze od 0,5, i to tylko w gruntach sabych. Pewnym potwierdzeniem dowiadcze zagranicznych s wyniki pomiarw si w rozporach na obiektach metra w Warszawie (wykonanych przez IBDiM, Metroprojekt, ITB). Naley pamita, e gdy w ssiedztwie wykopu znajduj si budynki, pochopne przyjmowanie wartoci wspczynnika parcia spoczynkowego zblionego do przedziau 0,8 1,00, tumaczone czsto wzgldami bezpieczestwa, prowadzi do znacznego wzrostu wypadkowej tzw. zwikszonego parcia czynnego, a w konsekwencji wzrostu wartoci momentw zginajcych w cianie. Z dostpnych wynikw bada wyania si zoony obraz problemu. Mimo ogromnego zasobu danych dowiadczalnych oraz doskonalenia techniki bada gruntw i pomiarw na obiektach, w doborze parametrw geotechnicznych do projektowania cian gbokich wykopw pozostaje jeszcze wiele niewyjanionych zagadnie.

Rys. 5. Wyniki analizy wstecznej dla 6 wartoci c i oraz zmiennej wartoci E0. Jako punkt odniesienia wybrano punkt 202 zaznaczony na rys. 4

5. Projektowanie cian wykopw wedug Eurokodu 7

Przedstawiony powyej, w miar uporzdkowany obraz metodyki projektowania cian gbokich wykopw diametralnie zmieniaj zasady i reguy stosowania normy europejskiej EN 1997-1 Eurocode 7 Geotechnical design Part 1, potocznie nazywanej Eurokodem 7. Wedug tej normy dla kadej geotechnicznej sytuacji obliczeniowej naley sprawdzi, czy nie zostanie przekroczony aden stosowny stan graniczny. Stany graniczne mog wystpi w podou albo w konstrukcji lub te cznie w konstrukcji i podou. Sprawdzenie stanw granicznych moe zosta wykonane za pomoc jednej z poniszych metod lub ich kombinacji: metodami analitycznymi (obliczeniowymi), na podstawie wymaga przepisw, metodami dowiadczalnymi lub na podstawie prbnych obcie, metod obserwacyjn. Opisane w referacie metody mieszcz si w obszarze metod analitycznych, chocia norma szczegowo opisuje zalecenia dotyczce np. modeli numerycznych, ktrych tu nie przytaczam. Podstawow istot Eurokodu 7 jest wprowadzenie czciowych wspczynnikw bezpieczestwa w odniesieniu do obcie, oporw i parametrw gruntw oraz podej projektowych, polegajcych na kombinacjach tych wspczynnikw. Generalnie mona stwierdzi, e konstrukcje oporowe (ciany gbokich wykopw) sprawdza si w stanach granicznych nonoci (GEO), w ktrych wytrzymao gruntu podczas zniszczenia lub nadmiernego odksztacenia ma decydujce znaczenie. W punkcie 2.4.7.3.4. normy Eurokod 7 [1] sformuowane s trzy podejcia projektowe. Po przeanalizowaniu moliwoci wprowadzania wspczynnikw czciowych wybrano jako

moliw do zastosowania w omawianym poniej przykadzie, kombinacj 2 z pierwszego podejcia projektowego tzn. : podejcie projektowe 1: Kombinacja 1: A1 + M1 + R1; Symbol Oddziaywanie A1 Niekorzystne Trwae Korzystne G 1,35 1,0 A2 1,0 1,0 Zestaw

Tab. 1. Wspczynniki czciowe do oddziaywa (F) lub do skutkw oddziaywa (E) [1]

Kombinacja 2: A2 + M2 + R1. Wspczynniki czciowe A1 i A2 dotycz oddziaywa lub skutkw oddziaywa i w normie podano je w tablicy A.3 [1]. W przypadku rozwaanych cian oporowych przyjmuj one wartoci przedstawione w (tab. 1). Za oddziaywanie w przypadku cian wykopw przyjmuje si ciar gruntu, naprenia w gruncie, parcie gruntu i cinienie wody gruntowej, obcienia stae i przyoone od konstrukcji, obcienia naziomu, siy kotwienia. Wspczynniki czciowe M1 i M2 dotycz parametrw gruntu i przyjmuj wartoci z tablicy A4 normy Eurokod 7 [1], (tab. 2). Wartoci obliczeniowe parametrw geotechnicznych (Xd) wyprowadza si z wartoci charakterystycznych za pomoc nastpujcego rwnania: Xd = Xk/M Wspczynniki czciowe R1, R2 i R3 dotyczce odporu przyj-

20 GEOINYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09)

geoinynieria geoinynieria

muj wartoci z tablicy A13 normy Eurokod 7 [1], (tab. 3) W celu przedstawienia rnic w wartociach si wewntrznych wynikajcych z metody projektowania ciany oraz sposobu interpretacji zalece Eurokodu 7 wykonano analiz obliczeniow dwch przykadw przedstawionych przez Komitet ERTC-10 Evaluation of Eurocode 7. Szczegowy opis tej analizy znajduje si w publikacji [17]. W referacie przedstawiono jeden z nich jest to wspornikowa cianka szczelna posadowiona w piasku. Szczegowe dane umieszczono na rys. 6. Obliczenia wykonano nastpujcymi metodami: metod klasyczn programem PAL [18], wyznaczajc wypadkowe parcia i odporu gruntu zgodnie z teori Coulomba-Mohra, metod stanw granicznych programem GEO 4 [19] (Program: ciana projekt), metod moduu sztywnoci podoa z uwzgldnieniem stanw granicznych programem GEO 4 (Program: ciana analiza), metod moduu sztywnoci podoa programem RIDO [20]. W obliczeniach wyznaczano zagbienie ciany poniej dna wykopu oraz moment zginajcy w cianie. Porwnano te maksymalne przemieszczenia poziome ciany. Wykonano dwie serie oblicze: przy zaoeniach zgodnych z PN 81-/B 03020 I seria oraz z wytycznymi EN 1997-1:2004 II seria. I seria oblicze. Poniej podano wartoci wspczynnikw materiaowych, wspczynnika obcienia, wspczynnika bezpieczestwa w strefie odporu oraz wspczynnikw parcia czynnego gruntu i odporu oraz moduu podatnoci podoa. m = 1,1 do ciaru objtociowego w strefie parcia czynneg i m = 0,9 w strefie odporu; m = 0,9 do kta tarcia wewntrznego; f = 1,2 do obcienia naziomu; redukcja odporu n = 1,5; Wspczynnik do wypadkowej parcia czynnego w programie PAL n = 1,1 Kt tarcia gruntu o cian = 2/3obl w strefie parcia czynnego i = - 2/3obl w strefie odporu. II seria oblicze. Drug seri oblicze wykonano zgodnie z wytycznymi Eurokodu 7. Z uwagi na korzystanie z oprogramowania nie w kadym przypadku byo moliwe uwzgldnienie wszystkich zalece normy europejskiej. Poniewa wybrano jako moliw do zastosowania kombinacj 2 z pierwszego podejcia projektowego, przyjto wspczynniki czciowe G = 1 z zestawu A2 do oddziaywa, zredukowano parametry gruntu zgodnie z tablic A4 wg wspczynnikw czciowych z zestawu M2, a do odporu zastosowano wspczynnik czciowy R;e = 1. wg PN-81/B-03020 metoda moduu podatnoci podoa PAL 5,84 93,86 GEO 4 4,20 94,60 48,64

Parametr gruntu Kt wytrzymaoci na cinaniea Spjno efektywna Wytrzymao na cinanie bez odpywu Wytrzymao na ciskanie jednoosiowe Gsto objtociowa
a

Symbol c cu qu

Zestaw M1 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 M2 1,25 1,25 1,4 1,4 1,0

Wspczynnik ten stosuje si do wartoci tg

Tab. 2. Wspczynniki czciowe do parametrw gruntu (M) [1]

Opr

Symbol R1

Zestaw R2 1,4 R3 1,0

Odpr gruntu

R;e

1,0

Tab. 3 Wspczynniki czciowe oporu (R) dotyczce konstrukcji oporowych [1]

Rys. 6. Schemat ciany wspornikowej wraz z danymi geotechnicznymi [17]

Kt tarcia gruntu o cian przyjto jako = 2/3k w strefie parcia czynnego i = 2/3k w strefie odporu, przy czym wspczynnik M zastosowano do tg k i poprzez arctgk/M wyznaczono zredukowan warto k. Zaoenia obliczeniowe wspornikowa cianka szczelna. cianka szczelna (rys. 6) jest posadowiona w piasku o nastpujcych parametrach geotechnicznych: k = 37o ; cK = 0 ; = 18 kN/m3 ; sr = 20 kN/m3; w obliczeniach uwzgldniono rnic parcia wody gruntowej.

wg EUROKODU 7 metoda moduu podatnoci podoa PAL 6,08 95,01 GEO 4 4,70 121,84 55,62 RIDO 4,70 110,71

Parametry

metoda klasyczna

metoda klasyczna GEO 4 3,75 105,10 -

GEO 4
D Mmax umax 4,24 114,83 -

RIDO 4,20 92,52 38,49

53,23

Tab. 4. Wyniki oblicze wspornikowej cianki szczelnej

GEOINYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09) 21

geoinynieria geoinynieria

Dane dodatkowe: obl = 33,3o wg normy polskiej i obl = 31,1o wg Eurokodu 7 Wspczynniki parcia czynnego, uwzgldniajce tarcie gruntu o cian: Kah = 0,241 wg normy polskiej; Kah = 0,268 wg Eurokodu 7 Modu sztywnoci podoa (z nomogramu Chaidessona [21]): kh = 36 MN/m3 (w obliczeniach wg normy polskiej); kh = 29,8 MN/m3 (w obliczeniach wg Eurokodu 7) Wyniki oblicze zestawiono w (tab. 4.) D [m] oznacza zagbienie ciany poniej dna wykopu, M [kNm/m] moment zginajcy, umax [mm] maksymalne poziome przemieszczenie ciany. Analizujc wyniki stwierdza si, e wartoci D, M i umax obliczone wedug zaoe Eurokodu 7 s wiksze ni wyznaczone wedug zasad polskiej normy. Wyjtek stanowi obliczenia cianki wspornikowej programem GEO 4, metod klasyczn. Wzrost ten w przypadku zagbienia poniej dna wykopu i momentu zginajcego waha si w przedziale od 10 do 35% w zalenoci od metody oblicze, a w przypadku przemieszcze siga nawet 50%. Wynik ten jest konsekwencj redukcji wg Eurokodu 7 wartoci kta tarcia wewntrznego gruntu wspczynnikiem czciowym = 1,25, podczas gdy wg polskiej normy wspczynnik materiaowy wynosi = 1/0,9 = 1,11. Wartoci kta tarcia wewntrznego gruntu, a take spjnoci wpywaj znaczco na tok oblicze programami GEO 4 i RIDO.

LITERATURA:
[1] EN 1997-1 Eurocode 7 Geotechnical design - Part 1: General rules (Final draft 4/2002). [2] PN-83/B-03010 ciany oporowe. Obliczenia statyczne i projektowanie. [3] PN-EN 1538:2002 Wykonawstwo specjalnych robt geotechnicznych - ciany szczelinowe. [4] PN-EN 1537/2002 Wykonawstwo specjalnych robt geotechnicznych Kotwy gruntowe. [5] KOSISKI B. SIEMISKA-LEWANDOWSKA A., SZYMCZUK D., Wytyczne projektowania cian szczelinowych wersja ankietowa rozszerzona, opracowanie IBDiM 1991. [6] PECK R. B., Deep excavations and tunneling in soft ground- State of-the-art report. Proc. 7th ECSMFE Mexico 1969, Vol.1, State of the art, s. 225-290. [7] WEISSENBACH A.: Baugruben. Teil II (1975), Teil III (1977) - Verlag Ernst & Sohn, Berlin. [8] TERZAGHI K., PECK R.B., Soil mechanics in engineering practice. J. Wiley & Sons, New York 1967. [9] STRECK A., 23 Jahre Baugrundforschung in der Hannoverschen Versuchsanstalt fr Grundbau und Wasserbau Franzius Institut, Hannover 1950. [10] ROSSNER W., WINTER K.N, Normierte Verbau- und Abdeckkonstruktionen. V. Ernst & Sohn, Berlin 1982. [11] CAQUOT A. , KERISEL J. Tables de pousse et de bute. Ed. Gauthier- Villars, Paris. 1972. [12] BALAY J., Recommandations pour le choix des paramtres de calcul des crans de soutnement par la mthode aux modules de raction. LCPC, Paris 1984, 24 s. [13] MITEW-CZAJEWSKA M. Badania dowiadczalne i analiza numeryczna przemieszcze cian szczelinowych praca doktorska, Wyd. PW 2005. [14] GRYCZMASKI M., Wprowadzenie do opisu sprysto-plastycznych modeli gruntw, Wyd., KILiW PAN, IPPT PAN, Studia z zakresu inynierii, Nr.40 ,1995, 156s. [15] SIEMISKA-LEWANDOWSKA A., Przemieszczenia kotwionych cian szczelinowych. Prace naukowe - Budownictwo, z. 139. Ofic. Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2001, 158 s. [16] Rozporzdzenie MSWiA w sprawie ustalania geotechnicznych warunkw posadawiania obiektw budowlanych. Dz. Ust. nr 126/1998, poz.839. [17] MITEW-CZAJEWSKA M. , SIEMISKA-LEWANDOWSKA A. Analiza ciany oporowej wg EN 1997-1:2004 Eurocode 7, Inynieria i Budownictwo nr 3/2005 s. 129 130. [18] Instrukcja uytkowania programu PAL BPBKiS Metroprojekt (1984) [19] Instrukcja uytkowania programu GEO 4 FINE (2004) [20] Instrukcja uytkowania programu RIDO v. 4.02 Robert Fages Logiciels (2003) [21] Chaidesson R. Parois continues moules dans le sols Proc. of the 5th European Conf. on Soil Mechanics and Foundation Engineering (Paris) Paris, Dunod, Vol. 2. s.563-568 [22] SIMPSON B. et all. Design parameters for stiff clays. Proc. 7th ECSMFE, Vol. 5, Brighton, 1979, s. 91-125.

6. Przemieszczenia cian gbokich wykopw

Jak wida z wynikw oblicze, niezbdnym jest porwnywanie teoretycznych wartoci przemieszcze poziomych z rzeczywistymi, pomierzonymi na obserwowanych obiektach. Dowiadczenia wykazuj, e przemieszczenia obudowy wykopu i otaczajcego terenu s nie do uniknicia. Przy starannym wykonawstwie przemieszczenia obudowy w kierunku wykopu mog wynosi od 10 do 40 mm zalenie od sposobu budowy i warunkw gruntowych. Z prowadzonych pomiarw wynika, e przemieszczenia poziome s zwykle wiksze od pionowych, zwaszcza w przypadku cian wspornikowych, i wynosz rednio 0,36% H. Wedug [22] w mocnych gruntach spoistych zasig przemieszcze poziomych od ciany wykopu wynosi do 2-3, a nawet 5 jego gbokoci. W gruntach spoistych osiadanie gruntu za obudow osiga od 1 do 2% gbokoci wykopu, a uniesienie odcionego dna od 30 do 60 mm [16]. Maksymalne przemieszczenia poziome obudw rozpartych, kotwionych i wykonywanych metod stropow, w zalenoci od gbokoci wykopu H, zawarte s w przedziale 0,05% do 0,25% H. Statystyka wiadczy, e naley zawsze liczy si z przemieszczeniami poziomymi rzdu 0,25% H i osiadaniami 0,20% H. Obserwacje z obiektw budowanych w Warszawie na og nie wykazuj znacznych przemieszcze obudw. Przemieszczenia zale gwnie od schematu statycznego ciany, sposobu i sztywnoci podparcia oraz od wysokoci odsonicia cian wspornikowych i od rozstawu pionowego podpar. Szczeglnie podatne s ciany wspornikowe w pocztkowej fazie wykopu, przed wbudowaniem pierwszego poziomu podpar. Z podanych powyej danych wynika, e w przypadku budowy gbokich wykopw konieczna jest staa obserwacja przemieszcze zarwno obudowy wykopu jak ssiednich obiektw, a take osiada powierzchni terenu i odprenia dna wykopu. Zakres, sposb i harmonogram prowadzenia pomiarw powinien by okrelony w zaczonym do projektu budowlanego projekcie monitorowania przemieszcze.

autor

dr hab. in. Anna Siemiska-Lewandowska Politechnika Warszawska

22 GEOINYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09)

geoinynieria geoinynieria

GEOINYNIERIA drogi mosty tunele 02/2006 (09) 23